Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
E BATTISTERI
a cura di
Ruggero Iorio
NARDINI EDITORE
IN T R O D U Z IO N E
B a t t e s im o e b a t t is t e r i
9
BATTESIMO E BATTISTERI
10
INTRODUZIONE
11
BATTESIMO E BATTISTERI
5 Nei vangeli di Matteo e Luca e nel Libro degli Atti (Mt 3, 11; Le 3,
1; Act 2, 1 ss.) si sottolinea uno stretto legame tra Spirito e fuoco, vedendo
in quest’ultimo un simbolo del primo. Sarà la letteratura patristica ad ela
borare un’associazione tra l’illuminazione dello Spirito ed il lavacrum rege
nerationis (cfr. Tt 3, 5) che già Paolo collega con il pignus Spiritus (cfr.
2 0 5 ,5 ) .
S econdo G iu stin o nel m o m en to stesso in cu i G esù discese nel G io rd a n o si
sv iluppò u n fu o co nelle acq u e d e l fium e; cfr. GIUSTINO, Dial., 88.
12
INTRODUZIONE
13
BATTESIMO E BATTISTERI
14
INTRODUZIONE
10Cfr. J. DANIÉLOU, La catechesi nei primi secoli, Torino 1968, pp. 75 ss.
11 B. CAPELLE, L'introduction du catéchuménat à Rome à la fin du
secondsiècle (RTAM), 5,1933, pp. 129 ss.
15
BATTESIMO E BATTISTERI
16
INTRODUZIONE
17
BATTESIMO E BATTISTERI
18
INTRODUZIONE
19
BATTESIMO E BATTISTERI
Il b a t t e s im o n e l l e t e s t i m o n i a n z e a r c h e o l o g i c h e
E PATRISTICHE
1. Le origini: il Giordano
20
INTRODUZIONE
24Act 8,26-40.
25 Filippo è chiamato evangelista e portatore del vangelo (φιλίππος o
ευαγγελιστής) per distinguerlo dall’apostolo omonimo.
26 Nel testo la definizione baec est deserta, con ogni probabilità, è da
riferire alla strada e non alla città di Gaza.
27Act 10,34 e ss.
Ά Act 11, 18.
29 Cfr. Act 2, 38-41; 7, 2-53; 8, 12; 16, 11 ss.; 18, 8; 19, 4; lCor 2, 4;
Gal 1,11 ss.; £ /3 ,1 ss.
21
BATTESIMO E BATTISTERI
22
INTRODUZIONE
23
BATTESIMO E BATTISTERI
40 Is 42, 1.
41 Cfr. Ch. MOHRMANN, Praedicare-Tractare-Sermo, in Études sur le
latin chrétiens, voi II, Roma 1961, pp. 63 ss.
42 Cfr. J D ani ÉLOU, Théologie du judée-christianisme, pp. 239 ss.
24
INTRODUZIONE
43 T er t u l lia n o , De Bapt., 9.
« C fr. M t 1 2 ,3 ; 1 2 ,3 8 ss.; 1Cor 10,1-5; 1 Pt 3 ,1 9 -2 1 .
45 G r e g o r i o N a z ia n z e n o , Oratio, 4 0 ,2 8 .
25
BATTESIMO E BATUSTERI
43 G r e g o r i o N a z ia n z e n o , Oratio, 4 0 ,2 8 .
46 C fr. G . B. D e R ossi, Roma sotterranea, voi. I, p. 306.
47 E. Josi, Il Cimitero di Callisto, R om a 1933, p p. 21 ss.
26
INTRODUZIONE
27
BATTESIMO E BATTISTERI
28
INTRODUZIONE
29
BATTESIMO E BATTISTERI
5,1 II pozzo di Giacobbe, situato sulla strada che scorre tra i monti
Garizim ed Ebal, a circa 3 Km a sud-est di Nablus, dove Gesù ebbe il dialo
go con la samaritana (Gv 4, 1 ss.), risulta essere alimentato da una fonte di
acqua sotterranea e ciò spiegherebbe come mai Giovanni usa, alternando, i
termini fons e puteus. Giovanni pone inoltre l’accento sulla profondità del
pozzo: - puteus altus est - e ciò trova riscontro anche nelle attuali dimen
sioni che la fonte presenta che sono di circa 30 metri di altezza e di 2,5
metri di larghezza alla base, restringendosi poi verso l’alto, dov’è posto il
foro d ’accesso per attingere l’acqua.
55 I riferimenti della letteratura patristica all’incontro di Gesù con la
samaritana, vanno anche al di là della stessa tipologia sacramentale e spesso
si nota come l’episodio venga fortemente indicato come richiamo ai discorsi
30
INTRODUZIONE
31
BATTESIMO E BATTISTERI
32
INTRODUZIONE
33
BATTESIMO E BATTISTERI
34
INTRODUZIONE
35
BATTESIMO E BATTISTERI
36
INTRODUZIONE
37
BATTESIMO E BATTISTERI
38
INTRODUZIONE
39
BATTESIMO E BATTISTERI
40
INTRODUZIONE
41
BATTESIMO E BATTISTERI
42
F O R M E T IP IC H E D E I BATTISTERI
E D E L L E VASCHE BA TTESIM A LI
B a t t ist e r i a f o r m a o t t a g o n a l e se m pl ic e
43
BATTESIMO E BATTISTERI
B a t t ist e r i a p ia n t a o t t a g o n a l e
44
INTRODUZIONE
B a t t ist e r i a p ia n t a d if f e r e n z ia t a
45
BATTESIMO E BATTISTERI
F o r m e d e l l e v a sc h e ba ttesim a li
46
INTRODUZIONE
Forma esagonale:
Pola (Jugoslavia), Parenzo (Jugoslavia); Timgad
(Algeria); Damus el-Karita (Tunisia), Bir Ftua (Tunisia);
Garizim (Palestina)
47
BATTESIMO E BATTISTERI
Cruciforme e quadrilobata:
Salona (Jugoslavia); Sbeitla (Tunisia); Armitha di
Rodi (G recia); O ued Ramel (Tunisia); Petis Magna
(Tripolitania); Sbaita, Smakieh (Palestina); Asaaba
(Tripolitania); Keratiya (Palestina), Bet Awa (Palestina);
El-Kantara (Tunisia)
A forma stellare:
Riva Ligure (Imperia); Tebessa (Algeria); Hamman
Lif (Tunisia), Zaghuan (Tunisia), Henchir-el-Hakaima
(Tunisia)
48
TNTRODUZIONE
49
BATTESIMO E BATTISTERI
50
INTRODUZIONE
51
BATTESIMO E BATTISTERI
52
INTRODUZIONE
53
BATTESIMO E BATTISTERI
54
INTRODUZIONE
56
BA TTESIM O E BATTISTERI
TESTI E TRADUZIONI
TESTI DEI SECOLI I E II
59
BATTESIMO E BATTISTERI
60
TESTI DEI SECOLI I E II
61
BATTESIMO E BATTISTERI
62
TESTI DEI SECOLI I E II
63
BATTESIMO E BATTISTERI
64
TESTI DEI SECOLI I E II
26 Act., 1 0 ,3 4 e ss.
27 C l e m e n t e d i A le s s a n d r ia , Strom., 6 ,5 ,1 9 .
28 Θ π ^ ή ν ο , Apoi. 1 ,1 3 ,1 -3 .
65
BATTESIMO E BATTISTERI
D id. 7, 1-4; 9, 5
(W. Rordorf, pp. 170-172; 176-178)
66
TESTI DEI SECOLI I E II
D i d a c h é 7 , 1 - 4 ; 9 ,5
G i u s t i n o , A poi. 1 6 1 , 2 -1 2
67
BATTESIMO E BATTISTERI
G i u s t i n o , A poi. 1 6 5 , 1 -5 . 6 6 , 1
68
TESTI DEI SECOLI I E II
G i u s t i n o , A poi. 1 6 5 , 1 - 5 . 6 6 , 1
69
BATTESIMO E BATTISTERI
70
TESTI DEI SECOLI I E II
71
BATTESIMO E BATTISTERI
CITAZIONI BIBLICHE
D id a c h é
9,5. Μή...κυσί. Cfr. M t 7, 6.
G iu st in o , Apoi.
I, 61,3-4. Έπειτα... έστι. Cfr. M t 28, 19; Gv 3, 3-5; M t 18, 3.
I, 65, 3. Έπειτα... Αμήν. Cfr. ICor 11,23-26.
I, 66,1. Και ή... παρέδωκεν. Cfr. M t 26-28; Le 22, 19-20.
73
TESTI DEL SECOLO III
75
BATTESIMO E BATTISTERI
2 I p p o l it o d i R om a, Trad.Ap., 20.
5 I p p o l it o , ib., 17
4 I p p o l it o , ib., 15-16.
5 IPPOLITO, ib., 20; gli esorcismi che comprendono Vexsufflatio sul
volto del candidato e la signatio sulla fronte, sulle orecchie e sul naso,
hanno valore di difesa dagli attacchi di Satana. Cfr. J. D an iÉLOU, Initiation
chrétienne. Textes recuillis et présentés par A. Hamman, Paris 1963, p. 48
76
TESTI DEL SECOLO III
6 I p p o l it o , ib., 20.
7 Cfr. Tt 3,5; Me 16,16.
BATTESIMO E BATTISTERI
8 I p p o l it o , ib., 21.
9 Cfr. Lv, 2 0 ,2 4 .
10 T er tullian o , De Bapt., 1,1 .
78
TESTI DEL SECOLO ΙΠ
11 A pu leio , Metam., 11,1-30. Cfr. N. T urch i , op. dt., pp. 56-57; 119 e ss.
12 II riferimento alla setta dei Cainiti è motivata da G e r o la m o , Epist.
6 9 ,1 ,2 .
11 T er t u l lia n o , De Bapt., 4,1.
14 T er t u l lia n o , ib., 4 ,4 .
15 TERTULLIANO, ib., 6,1; Paolo usa la stessa espressione quando scrive
ai cristiani di Efeso: £/, 1, 13-14.
16T er t u l lia n o , ib., 8 ,1 .
17 T er t u l lia n o , De Res. Mort., VIE, 3.
79
BATTESIMO E BATTISTERI
80
TESTI DEL SECOLO ΙΠ
81
BATTESIMO E BATTISTERI
T e r tu llia n o , De Bapt. 3 ,2
(Borleffs CCL 1 ,1, p. 278)
82
TESTI DEL SECOLO ΙΠ
T e r tu llia n o , Il Battesimo 3 ,2
(Ibid., p. 126)
83
BATTESIMO E BATTISTERI
84
TESTC DEL SECOLO ΙΠ
85
BATTESIMO E BATTISTERI
T e r t u l l ia n o , D e Bapt. 5,1-2
(Borleffs C C L 1,1, pp. 280-281)
86
TESTI DEL SECOLO III
T e r t u l l i a n o , Il Battesimo 5 ,1 - 2
{Ibid. , p . 133)
87
BATTESIMO E BATTISTERI
T e r t u l l i a n o , DeBapt. 6 ,1 - 2
(Borleffs, CCL 1 ,1, p. 282)
88
TESTC DEL SECOLO ΙΠ
T e r t u l l i a n o , Il Battesimo 6 ,1 - 2
(Ibid., p p . 1 3 7 -1 3 8 )
89
BATTESIMO E BATTISTERI
T e r t u l l ia n o , D e Bapt. 7 , 1
(Borleffs CCL I, 1, p. 282)
90
TESTI DEL SECOLO III
T e r t u l l ia n o , I l Battesimo 7 , 1
{Ibid, p. 138)
Il Battesimo 8,1-2.4
T e rtu llia n o ,
{Ibid., pp. 139-140)
91
BATTESIMO E BATTISTERI
92
TESTI DEL SECOLO III
93
BATTESIMO E BATTISTERI
94
TESTI DEL SECOLO III
95
BATTESIMO E BATTISTERI
96
TESTI DEL SECOLO ΙΠ
97
BATTESIMO E BATTISTERI
16,1.2
T e r t u l l ia n o , D e Bapt.
(Borleffs, CCLI, 1, pp. 290-291)
98
TESTI DEL SECOLO III
T e r t u l l ia n o , II Battesimo 16,1.2
(Ibid., pp. 156-157)
99
BATTESIMO E BATTISTERI
T e r t u l l ia n o , De Bapt. 1 8 ,1 .4 - 6
(Borleffs CCL, I, 1, pp. 292-293)
100
TESTI DEL SECOLO III
101
BATTESIMO E BATTISTERI
19,1-3
T e r t u l l ia n o , De Bapt.
(Borleffs C C L 1,1, pp. 293-294)
102
TESTI DEL SECOLO III
T e r t u l l ia n o , Il Battesimo 19,1-3
{Ibid., p. 164)
103
BATTESIMO E BATTISTERI
20,1.3
T e r t u l l ia n o , D e Bapt.
(Borleffs, CCL I, 1, p. 294)
104
TESTI DEL SECOLO III
T e r t u l l ia n o , Il Battesimo 20,1.3
(Ibid., pp. 165-166)
105
BATTESIMO E BATTISTERI
106
TESTI DEL SECOLO III
107
BATTESIMO E BATTISTERI
108
TESTI DEL SECOLO IH
109
BATTESIMO E BATTISTERI
110
TESTI DEL SECOLO III
CITAZIONI BIBLICHE
T e r t u l l ia n o , Il battesimo
1, 3. Sed... auferens. Cfr. Gen 1, 3; ICor 14, 34; ITim 2, 12.
4, 3. Ideoque... retulit. Cfr. M t 3, 6; Act 8, 36.
6,1. N on... sancto. Cfr. M i 6,1 -t Mc 1,2; Gv 6,1
BATTESIMO E BATTISTERI
6, 2. N am ... est. Cfr. D t 19, 15; 2Cor 13,1 \M t 18, 20; lG v 5, 6-8.
7, 1. Exinde... unxisti. Es 30, 30; L v 8,12; lSam 16, 13; A c t 4, 27.
8, 4. Ideoque... figura. Cfr. Gen 8,10; M t 10,16.
9, 1. Q uot... derelinquunt. Cfr. Es 14, 28.
9, 4. N um quam ... militis. Cfr. M t 3, 13-15; 10, 42; 14, 25; 27, 24;
M e 1,9; 6, 48-53; 9, 40; Le 3, 21; G v 2, 2-11; 4, 6-14; 19, 34.
10, 7. Ipse... iudicium. Cfr. Le 3, 16; G v 3, 28.
15.1. Nescio... caelis. Cfr. G v 13, 6-11; E f 4 , 5.
16, 1. E st... glorificaretur. Cfr. lG v 5, 6-8.
18, 1. Ceterum ... communicaveritis. Cfr. M t 7, 6; Le 6, 30; lT m
5,22.
18,5. Ait ...potuerint. Cfr. M t 19,14.
18, 6. N on... corroberentur. Cfr. lT m 5, 13.
19.1. Diem ... ostendit. Cfr. M e 14,13.
20,3. Ipsum ... salutis?. Cfr. M t 4 , 2; M e 1,13; Le 4,2.
112
TESTI DEL SECOLO IV
113
BATTESIMO E BATTISTERI
114
TESTI DEL SECOLO IV
115
BATTESIMO E BATTISTERI
116
TESTC DEL SECOLO IV
117
BATTESIMO E BATTISTERI
118
TESTI DEL SECOLO IV
21 Cfr. A m b r o g io , De virginitate, 5 ,1 9 .
22 Cfr. M issale GOTHICUM, Collectio ad fontes benedicendos, P L 72,
274 B.
23 Cfr. Carmina Latina Epigrafica II, P. 420, n. 908 (Bucheler).
24 G r e g o r io d i N issa , Òr. Cat. Magna, 36 (P G 45,92 D).
119
BATTESIMO E BATTISTERI
25 T er tu l lia n o , De Bapt., 2 ,1 .
26Gen 7, 1 e ss. Otto furono i giorni che impiegò la colomba prima di
ritornare all’arca, cfr. Gen, 8, 10.
27 Cfr. lPt, 3, 20-21. Anche nella seconda lettera di Pietro si sottolinea
l’ottemplice Noè, όγδοον Νώε, difatti si legge: - ...all’antico cosmo non per
donò, tuttavia salvò Noè con altri sette, in quanto araldo della giustizia... -
120
TESTI DEL SECOLO IV
[2Pt 2, 5). Ispirandosi a questi passi biblici, nel II secolo Giustino elabora
un gran numero di immagini collegate al simbolo del numero otto. Cfr.
G iu s t in o , Dial., 1 3 8 ,1 ,2 ; 4 1 ,4 .
28 Cfr. D e A n g el is D ’O ssat , Sugli edifici ottagoni a cupola nella anti
chità e n el m edio evo, in A t t i I Congresso N azionale di Storia
dell'Architettura, 1936, pp. 13 e ss. Cfr. G. PEROGALLI, Architettura
dell'alto medioevo occidentale, 1974, pp. 38 e ss.
25 Cfr. A. QUAQUARELLI, L ‘ogdoade patristica e i suoi riflessi nella litur
gia e nei monumenti, 1973, p. 78.
,0 C fr. C l e m e n t e d ’A l e s s a n d r ia , Strom., 4, 25, 160; C ir il l o d i
G erusalem m e , Cat., 2,4; P se u d o D io n ig i A er o pa g it a , De Coei. Hier., 2,
2 , 7; A g o s t in o , Sermo 1 1 9 ,4 .
511 versi copiati da un ignoto pellegrino dell’ V ili sec., furono poi inseriti
121
BATTESIMO E BATTISTERI
122
TESTI DEL SECOLO IV
123
BATTESIMO E BATTISTERI
124
ΤΕ5Ή DEL SECOLO IV
125
BATTESIMO E BATTISTERI
126
TESTC DEL SECOLO IV
127
BATTESIMO E BATTISTERI
128
TESTI DEL SECOLO IV
129
BATTESIMO E BATTISTERI
130
TESTI DEL SECOLO IV
131
BATTESIMO E BATTISTERI
C ir i l l o d i G e r u s a l e m m e , a ' κ α τ η χ η ς ε ις
IH' ΦΩΤΙΖΟΜΕΝΩΝ
ΜΠΟΝΗ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ ΚΑΙ
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΩΝ ΣΤΓΓΡΑΘΕΩΝ, voi. III, ρρ. 60-61
132
TESTI DEL SECOLO IV
C ir il l o d i G e r u s a l e m m e , Catechesi 1,68.70
133
BATTESIMO E BATTISTERI
134
TESTI DEL SECOLO IV
135
BATTESIMO E BATTISTERI
136
TESTI DEL SECOLO IV
137
BATTESIMO E BATTISTERI
138
TESTI DEL SECOLO IV
139
BATTESIMO E BATTISTERI
140
TESTI DEL SECOLO IV
141
BATTESIMO E BATTISTERI
cum patre suo aut mulier cum matre sua, et reddet sim
bolum episcopo. 6. Reddito autem simbolo episcopo,
alloquitur omnes episcopus et dicet: «Per istas septem
septimanas legem omnem edocti estis Scripturarum nec
non etiam de fide audistis; audistis etiam et de resurrec
tione carnis, sed et simboli omnem rationem, ut potuistis
tamen adhuc cathecumini audire: verum autem quae sunt
misterii altioris, id est ipsius baptismi, quia adhuc cathe
cumini, audire non potestis. Et ne extimetis aliquid sine
ratione fieri, cum in nomine Dei baptidiati fueritis, per
octo dies paschales post missa facta de ecclesia in
Anastase audietis: quia adhuc cathecumini estis, misteria
Dei secretiora dici vobis non possunt».
47, 1. Post autem venerint dies paschae, per illos octo
dies, id est a pascha usque ad octavas, quemadmodum
missa facta fuerit de aecclesia, et itur cum ymnis ad
Anastase, mox fit oratio, benedicuntur fideles et stat epi
scopus incumbens in cancello interiore, qui est in spelun
ca Anastasis, et exponet omnia, quae aguntur in bapti
smo. 2. Illa enim hora cathecuminus nullus accedet ad
Anastase; tantum neofiti et fideles, qui volunt audire
misteria, in Anastase intrant. Clauduntur autem ostia, ne
qui cathecuminus se dirigat. Disputante autem episcopo
singula et narrante, tantae voces sunt collaudantium, ut
porro foras ecclesia audiantur voces eorum. Vere enim ita
142
TESTI DEL SECOLO IV
143
BATTESIMO E BATTISTERI
144
TESTI DEL SECOLO IV
145
BATTESIMO E BATTISTERI
146
TESTI DEL SECOLO IV
147
BATTESIMO E BATTISTERI
148
TESTI DEL SECOLO IV
149
BATTESIMO E BATTISTERI
Ambrogio, Exam. 1 ,1 ,6 ,2 0
(Schenkl CSEL 32,1, p. 46)
150
'TESTI DEL SECOLO IV
151
BATTESIMO E BATTISTERI
II, 3 , 1 , 2
A m b r o g i o , Exam.
(Schenkl CSEL 32, 1, pp. 80-82)
152
TESTI DEL SECOLO IV
153
BATTESIMO E BATTISTERI
A m b r o g i o , Exam.
II, 3,3,9-11
(Schenkl CSEL 32,1, pp. 90-92)
154
TESTI DEL SECOLO IV
155
BATTESIMO E BATTISTERI
Ili, 4,5,23-24
A m b r o g i o , Exam.
(Schenkl CSEL 32, 1, pp. 132-134)
156
TESTI DEL SECOLO IV
157
BATTESIMO E BATTISTERI
158
ΤΕδΉ DEL SECOLO IV
159
BATTESIMO E BATTISTERI
160
TESTI DEL SECOLO IV
161
BATTESIMO E BATTISTERI
162
TESTI DEL SECOLO IV
163
BATTESIMO E BATTISTERI
164
ΤΕ5Ή DEL SECOLO IV
165
BATTESIMO E BATTISTERI
166
ΤΗ5Ή DEL SECOLO IV
167
BATTESIMO E BATTISTERI
168
TESTI DEL SECOLO IV
169
BATTESIMO E BATTISTERI
170
TESn DEL SECOLO IV
171
BATTESIMO E BATTISTERI
172
TESTI DEL SECOLO IV
A g o s t i n o , Manuale 1 3 ,4 1 -4 3
173
BATTESIMO E BATTISTERI
Testam. D.N.J.Ch. 1, 19
(Rahmani, pp. 23-27)
174
TESTI DEL SECOLO IV
175
BATTESIMO E BATTISTERI
176
TESTI DEL SECOLO IV
177
BATTESIMO E BATTISTERI
CITAZIONI BIBLICHE
Cm iLLO d i G e r u s a l e m m e , Catechesi
1 ,6 8 Επειδή... χάριτος. Cfr. Gv 3 ,3 -5 ; A t 1 0 ,1 .
I, 70 Ei δέ... Ιωάννου. Cfr. Gen 6, 13; Es 12, 31; 19, 16; 29, 4; IRe
17, 1-3; M i 1 1 ,1 1 .
L e C o s t it u z io n i A p o s t o l ic h e
VII, 2 2 ,5 ’Ε β α π τίσ θ η ... παράσχηται. Le 4 ,1 .
A m b ro g io , Esamerone
1 , 1 ,6 ,2 0 . In p r in c ip io ... demittitur. Cfr. Gen 1,1 -2 ; Sai 7 1 ,6 .
179
BATTESIMO E BATTISTERI
A m b r o g io , I Sacramenti
1,2,4 . Venim us...conlocatur. Cfr. ICor 9,26-27; E f 6,12. 14-17.
1,3, 9. D einde... accipe. Cfr. 2Re 5,1-27.
I, 5, 13. Neman... eris. Cfr. 2Re 5, 1-27.
1,5,15. Q uid... est. Cfr. M t 3,13-15.
I, 5,18. Descendit... aeternae. Cfr. M t 3,16.
I, 6,20. In ... veritate. Cfr. ICor 10, 1-5.
I , 6,23. In... Iudaeorum. Cfr. 2Pt 6,23.
II, 1,2. M ulta... nuntia. Cfr. E f 4,5-6.
II, 2, 3. Q uid... Christi. Cfr. Gv 5,2-9.
II, 2,19. Audi... est. Cfr. Gen 3,19; R m 6,1-7.
Ili, 1,1. H esterno... dicitur. Cfr. Sai 133,2;Sir 15,1-7.
Ili, 1, 3. Sed... natat. Cfr. Gen 1, 20-24; M t 3,13-15; 8, 23-27; 17,
23; Le 5,4.
Ili, 1,4. Ascendisti... partem. Cfr. Gv 13, 6-11.
AGCOTNO, Manuale
13, 41. U t... signaret. Cfr. Fil 2, 5-8.
180
BIBLIOGRAFIA
E INDICI
BIBLIOGRAFIA
A. E d iz io n i
Ambrogio
SCHENKL C., Sancti Ambrosii Episcopi Mediolanensis: Opera,
I, Exameron, in CSEL, 32, Milano 1979.
BOTTE B ., Des Sacrements des Mystères, SCh 23b, Paris 1961.
EVANS E ., Sancti Aurelii Augustini: Opera, XIII, 2, in CCL
XLVI (1969).
Didaché
RORDORF W., La Doctrine Des Douze Apotres, SCh 248, Paris
1978.
Eteria
M a ra v a l P., Egèrie: Journal de Voyage, SC h 296, Paris 1982.
Eusebio di Cesarea
B a r d y G ., Histoire Ecclésiastique (livres VIII-X), SCh 55,
Paris 1967.
Giovanni Crisostomo
WENGER A., Huit Catéchéses Baptismales, SCh 50b, Paris 1970.
183
BATTESIMO E BATTISTERI
Ippolito
BOTTE B., Hippolyte de Rome: La Tradition Apostolique, SCh
11, Paris 1968.
Ireneo
ROUSSEAU A., lrénée de Lyon: Contre les hérésies (livre III),
SCh 211, Paris 1974.
Le Costituzioni Apostoliche
METZGER M ., Les Costitutions Apostoliques (livre VII), SCh
336, Paris 1987.
Origene
BORRET M., Homélies sur le Lévitique, SCh 287, Paris 1981.
Sidonio Apollinare
Lo YEN A., Lettres (livres I-V), in Collection Des Universites
de France, II, Paris 1970.
Tertulliano
Q. S. F. T e r t u l l i a n i , Opera, pars II: opera montanistica, De
Resurrectione Mortuorum, in CCLII (1954).
Q. S. F. TERTULLIANI, Opera, pars I: opera catholica, De
Baptismo, in CCL I, VII (1954).
B. S tu d i
184
BIBLIOGRAFIA
185
BATTESIMO E BATTISTERI
186
BIBLIOGRAFIA
187
BATTESIMO E BATTISTERI
188
INDICE DEI NOMI
189
BATTESIMO E BATTISTERI
337), 1 9 ,2 0 ,4 3 ,1 1 3 Gerusalemme, 21
Costanza (figlia dell’imperatore Giaffa, 21
Costantino), 45 Ginevra (battistero di), 44
Creta, 11 Giordano (fiume), 1 1 ,2 0 ,2 2 ,2 3 ,
Crisanto e Daria, 60 2 5 , 2 7 , 3 0 , 3 1 , 32, 3 4 , 3 6 ,
37
Damus el-Karita (Tunisia), 47 Giosuè, 36
Deir séta (Armenia), 46 G iovanni Battista, 2 6 , 2 7 , 3 0 ,
Dermecb (Tunisia), 47 3 1 ,3 2
Dura Europos (Siria), 38, 39, 40, Giuliano l ’Apostata imperatore
41, 64, 80 (331-363), 45
Grado, 44
Ebal (monte), 3 0 G ul Baktsché (Anatolia), 47
Efeso (Lidia), 45
Egeo, 24 Hamman U f (Tunisia), 48
Egitto, VI, 45 Hebron (Palestina), 47
Elena (imperatrice), 31, 4 5 ,1 1 3 Hemmaberge (Austria), 44
Eleona (Palestina), 47 H enchir Bourmedes (Tunisia),
El Flousiyeh (Egitto), 46 45
Elide (Peloponneso), 11 Henchir El-Hakaima (Tunisia),
El Kantara (Tunisia), 48 48
Ennodio (epigramma di), 1 8 ,1 2 2
Ercole (tempio di Ascoli Piceno), Innocenzo I papa (401-417), 2
43 Iraq, 44
Esseni, 22 Isacco, 23
190
INDICE DEI NOMI
ci
BATTESIMO E BATTISTERI
192
INDICE GENERALE
Battesimo e battisteri............................................ » 9
T e s t i e T r a d u z io n i
193
BATTESIMO E BATTISTERI
Bibliografia » 183
Indice dei nomi » 189
194