SANT'AGO STI NO
ALBERTO PINCHERLE
Generated on 2011-09-06 23:36 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
(1939), grazie alle cure che vi dedicò l'amico e collega carissimo pro-
sione di discutere vari punti con l'illustre abate del Mont-César, dom
Generated on 2011-09-06 23:38 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
M800377
squisito senso di ospitalità e solidarietà tra studiosi dei colleghi di
lavoro.
di meraviglia con cui un amico, a Londra, poco prima della mia par-
insegnavo ; con l'intesa che di ogni capitolo si sarebbe fatta una tira-
6
ma fruttuoso, soggiorno presso la Harvard University, di cui ero
parte, e tra difficoltà ben note agli studiosi italiani, nelle varie
indagine — limitata all'idea che Agostino s'è fatta del cristiane-
zione del peccato, della redenzione, del libero arbitrio, ecc. e che
perciò non pretende di rendere superflui tutti gli altri scritti rela-
%eneraiissima, cioè che, tra gli anni 396 e 397, si produsse nelia
cercando di spremerne fuori, per così dire, tutto ciò che. potevano
forniscono.
per ciò, sono tanto più affascinanti i problemi e tanto più varie le
sofica, le idee della setta cui aveva dato la sua adesione (2). Ma,
sotto l'aspetto scientifico sia sotto quello etico ; e forse a lui pure,
Generated on 2011-09-07 00:19 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
na bene e male sono commisti insieme ; e che un solo Dio non po-
di, la fiducia di Agostino nel manicheismo, scossa per ciò che ri-
lità sempre accesa (in relazione, — è probabile — con quella stes-
tica e pessimista : egli può aver pensato, a tratti, che meglio vale-
pratica. Ma non pare che questa si sia presentata mai come una
10
conclusione. Dovette essere più uno stato d'animo momentaneo,
Quella che alcuni biografi — seguendo una delle versioni che
egli stesso dà della sua conversione (5 bis) — hanno voluto isola-
dea di una vittoria del Bene sul Male, mentre, d'altra parte, l'as-
11
Agostino una prova convincente di tale capacità . Ma quell'aspira-
con la fuga dal mondo, con il rifugiarsi, dalle tempeste della vita
del male, cessa di essere assoluto, non è più Dio. A poco a poco,
non allontanarci troppo dalla verità , non sarà mai abbastanza ricca
Generated on 2011-09-07 00:21 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
di sfumature.
12
stino, allegando le cattive condizioni della sua salute, si ritira nella
alcun influsso su Agostino, per lo meno nel senso che esso contri-
— il secondo senza dubbio più forte, il primo forse con maggiore
sembra non desiderare per sé altro alloro da quello, più duraturo
di tutti, che procurano le opere dell'ingegno ; non dare alla sua vita
13
integrante, essenziale, il cristianesimo. Ma un cristianesimo che,
i Disciplinarum libri (9). Per mezzo dei quali egli desiderava, senza
nuova.
per tale modo e per sforzo cosciente di alcuni maestri, era già pene-
14
cultura antica, mettendola al servizio della Verità e di Dio, dei
sieme.
15
diversa dalla « filosofia di questo mondo » contro cui S. Paolo e
più alti, subordinando anche gli studi meramente letterari — pur
senza trascurarli del tutto — alla ricerca della verità , per mezzo
gione non è, in ogni uomo, se non una particella, una scintilla, di
della sua origine e del suo fine, e si purifichi da ogni carnalità , non
personaggio reale ma, al tempo stesso, starei quasi per dire sim-
lei che tocca l'apice nelle Confessioni, dove essa è reale e ideale
simo, ossia ciò che Agostino chiama ancora fede ingenua nell'auto-
16
possa elevarsi a riconoscere la trascendenza, unicità , bontà e prov-
guenza del fatto che l'anima umana partecipa in qualche modo della
tica la propria origine. Del resto, se così non fosse, l'uomo non
Sommo Bene.
libri, tanto da non far parere assurda l'ipotesi che fosse concepito
17
fini dell'opera, alla « enciclopedia », di cui Agostino andava com-
dai primi elementi della scienza fino a Dio : intuito, sì, dalla sem-
questa non era per lui una formalità vana — egli attendesse alla
sono destinati i due libri dei Soliloquia nonché gli altri due, il De
nosciuto da tutti coloro che l'hanno studiata ; essa è però allo stesso
Mario Vittorino, l'esempio e gli scritti del quale furono così potenti
che non c'è né ci può essere ancora ; e, se vi fosse, non sapremmo
18
antimanichei, bensì anche per gli accenni al cristianesimo. L'anima
oggetti sensibili, che le sono inferiori, per aspirare alla sua vera
che possiamo ritornare simili a Dio, quali siamo stati creati. In ciò
è bensì per lui una violazione della legge divina ; ma esso consiste
nel volgersi alle cose carnali, agli oggetti sensibili, a quel mondo
della materia, che ancora una volta è identificato col mundus hic di
altresì — ecco in che consiste la redenzione — elevarsi, per ratio-
può non pervenire chi cerchi per puro amore della verità , pie caste
19
poiché in noi è il modello cui dobbiamo conformarci ; si tratta sol-
teriale come l'anima umana che gli somiglia, Dio creatore del mondo
pria natura e usi quel soccorso divino che trova in sé stesso, cioè il
libero arbitrio che Dio gli ha -dato (25). Da questo dipende che
stato fatto ; e perciò l'aiuto che egli riceve da Dio è tanto mag-
giore quanto più egli procede sulla via della sapienza. Evodio,
possesso del bene più alto a cui possa aspirare : un bene, dunque,
quattro virtù cardinali non sono che aspetti diversi. Prima tra esse,
20
nuovo. Anche qui dunque ritroviamo il linguaggio di S. Paolo; del
possono neppure chiamar tali coloro, l'oggetto del cui amore sia
reale solo ciò che ha corpo, o se pure essa riconosca per fede
stesso, quale era nel momento in cui s'iniziò il processo della sua
21
10 assillava, e di cui nel manicheismo stesso aveva creduto di trovare
è governato.
tanto di condurre alla conclusione che esiste una legge eterna, mo-
cesso alla ragione dalla legge eterna ; dunque la ragione è più forte
Generated on 2011-09-07 01:33 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
distinzione : tu, gli dice, presupponi per certo e chiaro che noi
•
22
mondo delle idee : dottrina della quale Agostino non è ben sicuro,
giustamente puniti.
nelle cose stesse, bensì nell'uso che ne viene fatto, cioè, in sostan-
2;
che Evodio ha formulato fino dal principio : Die mihi, quaeso te,
che egli dice di aver voluto risolvere seguendo prima l'autorità poi
la ragione. Con ciò, egli applica alla propria vita il principio enun-
ciato nel detto profetico : nisi credideritis, non intellegetis (33). E'
chiaro però che con quel ritornare alla questione iniziale, Agostino
egli infatti promette di dare. Il che significa che non gli pareva di
alla vita della Chiesa, desidera aderire ad essa più strettamente, ser-
ora, in Africa, per combatterli, e con una confutazione che sia acces-
forma del trattato dialogato, per quella del commento ai libri sacri,
che « in principio Dio creò il cielo e la terra », chiedono che cosa
facesse Dio prima della creazione e per qual motivo egli si sia
deciso a creare. Era il problema, cui il loro mito dava pure una
24
Scoltà tendeva soltanto ad avvalorare il mito manicheo della crea-
— ma anche non suscitare — una passione. Può anche darsi che
25
termine. Il corpo spirituale, perduto da Adamo, potrà essere riac-
l'epoca dei re, quella dalla cattività babilonese a Cristo ; col Vangelo
iate venturus est (35). Ma gli stessi sette giorni simboleggiano altresì
l'inizio e le prime tappe del processo, per mezzo delle sole forze
quale l'uomo può dire di se stesso : mente servìo legi Dei, carne
autem legi peccati (Rom., VII, 25) sia soltanto il terzo; mentre —
quarto (37).
se, le quali sole contano : tutto ciò che esse significano ci è già noto
in una certa misura. E tale notizia si può avere per i soliti due
ancora una volta allo stesso testo di Isaia, VI, 9. Il credere è più
tono per così dire in azione quella mens che possiede la verità in
sapienza divina (38), .cioè del Logos : Cristo, che abita e vive nel-
tuale che c'illumina internamente : chi ascolta, per poco che riesca
27
intellegere; ma questo soltanto ci permette di dimostrare, e pertanto
una spiegazione del conoscere più conforme alla dottrina della crea-
danza egli lascia cadere qualcosa delle sue dottrine d'un tempo e
molto bene quam sit utile credere etiam multa quae nescio.
NOTE
(1) Sul senso della dedica a Jerio, v. H.-T. Marrou, Saint Augustin et
la fin de la culture antique, Paris 1939, p. 163. Sul manicheismo del De pul-
ì'iotin et saint Augustin, Paris 1933, pp. 92 sgg., 102 sgg. ecc.
(3) Con ciò non si vuoi dare un giudizio d'insieme sul manicheismo,
gl'influssi cristiani sul quale sono stati mese' in luce sempre più da recenti
28
Licopoli e dallo stesso Agostino; o l'aspetto « scientifico » delle spiegazioni
prof. Tescari (in Convivium, 1930, p. 475) muove varie obiezioni a ciò che a
stile — andavano un po' al di là del mio pensiero. Ma, quanto alla so-
stanza, devo dirgli che non mi ha convinto. Si potrà forse, per riguardo ad
Agostino; dire col Jolivet — del resto, ben più severo di me nel fondo —
saires » (o. c., p. 85) sebbene questa non sia che una supposizione, di
VI, 13, 23: cuius aetas ferme biennio minus quam nubilis erat. Dopo aver
citato Coni IX, 9, 19, Virgilio (Aen. 7, 53) Ovidio (iMeram. 14, 335) e Cice-
rone (Pro Cluent, 11) il Tescari conclude « che pur nel passo delle Confes-
sioni, ohe ha scandalizzato tanti ,la parola nubilis non abbia significato di-
rito ». E gli potrei rispondere che in Con/. IX, 9, 19 non è affatto indicato
quanti anni avesse Monnica quando andò sposa: che « con ogni verisimi-
sul fatto che Monnica mori di 55 anni, quando Agostino ne aveva 32. Ma
ciò non prova nulla, perché come il Tescari osserva nella nota della sua
anche in questo caso, perché dovremmo supporlo nato durante il primo anno
aggiunge matura; le due idee unite pure in Ovidio; grandis: Cicerone) a indi-
Agostino tace il nome della madre di Adeodato, sarà proprio per disprezzo
(6) Quali fossero questi libri, si è discusso 'di recente con una certa
p. Henry (Plotin et l'Occident, Louvain 1934). Per mio conto, ritengo più
cristiani, Milano 1938) che essa derivi in qualche modo, dal Protrettico di
Agostino.
pp. 47-58.
De ordine, II, 12, 35; 16, 44; 18, 47 l'aritmetica; cfr. Marrou, o. c., specie
pp. 191-197 e 213-217. Ma quanto al problema del perché Agostino non co-
pure, conviene non solo constatare, come fa il Marrou (p. 249), che Agostino
razzo che Agostino mostra ogni qualvolta ne parla: esso non traduce solo
p. 166: « Pantant d'une question mal posée, qui ne tient pas compte de l'atti-
(11) E' quanto mi ero sforzato di mettere in chiaro fin dal 1930 flcfr.
ses écrits, sa vie et sa rélorme, Lausanne 1943, specialmente pp. 84 sg., 131 sg.
30
Si confronti anche, per la tradizione protrettica, il lavoro cit. del Lazzati,
Marrou, cit. alla n. 7; inoltre Courcelle, o. e , p. 169 sg. e p. 397: «la con^ •
christianisoie ».
Avverto anche, una volta per tutte, che cosi in questa, come nelle note
successive, indico soltanto quei passi che hanno più diretto e immediato
presente l'insieme e l'intonazione generale; ossia anche ciò che, a volte, per
— secondo osserva Courcelle (o. e., ,p. 165 sg.) — riproduce una formula
scolastica ih C. Acad. IIi, 18, 41 (Agostino tanto simile a Piatone, che si po-
trebbe credere fossero vissuti insieme, o meglio, che questo fosse rivissuto
in quello). Cfr. altresì Solit, I, 4, 9 dove sono messi ancora insieme Piato et
Plotinus; e così d'altra parte Aug. Ep. VI, ad Nebridium: « epistokis tuae...
illae mihi Christum, illae Platonem, illae Plotiniìm sonabunt ». Il prof. Tescari,
n. 3.
(17) Cfr. De b. v. I. 10-12; 19; 35; anche De ord., I, 11, 31; II, 20, 52.
(19) Macrobio, Sa/. I, 24, 21; VII, 15, 14; cfr. Ammonio, In Isag. Porph.
(20) De ord., II, 4, 13 — 5, 14, cfr. II, 12, 35 — 16. 44; 18. 47; cfr. Marrou,
, (21) De ord. I, 10, 29; II, 5, 15-16; 7, 21-24; 8, 25; 9, 26-27; 17 45-46, eco.
31
ctohnus, qui cherohait a accomoder les données de la raison et de la foi.
La voie tracée par les travaux de Théodorus n'a pas èie suivie seulement
zi.one che ravvisa già in Sol. 1, 1, 2-6 la dottrina della grazia: Agostino
implora da Dio che gli concada di pregarlo bene, che gli dia la fede, o il
noti bene, che trovano Dio coloro che si rivolgono già a lui (SI fide te inve-
niunt qui ad te teiugiunt); e che Dio non abbandona chi lo cerca (Tu enim
si deseris, peritui; sed non deseris, quia tu es suramum toonum, quod nemo
recte quaesivit et minime inveuit). E' bensì velo che Dio è cercato da tutti
coloro che Egli fa che lo cerchino (Omnis autem recte quaesivit quem tu
l'azione divina si riduce anche qui (Pater p'gnoris, qua admonimur redire
De beata vita (cfr. n. 18); che già si nota qui il ricorso al «pulsate et ape-
tua); e che, finalmente Agostino chiede a Dio che gli insegni il cammino per
giungere a lui, null'altro (Deus, qui nisi mundos verum scire voluisti... quem
nemo invenit, nisi purgatue...; nihil aliud scio nisi fluxa et caduca spernenda
esse, certa et aeterna requirenda. Hoc facio, Pater, quia hoc solum novi; sed
l'altra, più breve, invocazione di Solil. II, 6, 9 (Deus, Pater noster, qui ut
oremus hortaris, qui et hoc quid rogaris praestas, siquidem oum te rogamus,
Generated on 2011-09-07 01:37 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
con quelle, analoghe, di opere posteriori. Ma è chiaro che Agostino non chiede
qui a Dio che lo liberi da un peccato, e meno ancora originale; il loro carat-
del « regreesus animae ». Gli autori che, dopo aver riconosciuto il carattere
non risponde alla mentalità ideila maggior parte dei cristiani colli del IV e
del V secolo.
libri De moribus.
teddi desiderai, qualis a Deo faotus est, id est similem Deo) cfr. ancora Soli}.
32
ipse novit agitoseli) con un'interpretà zìone del testo biblico che è superfluo
nostrae sibimet opiniones adversantur. ut tibi anima nullam, mihi — Ago-
stino — cantra omnes artes seicum attulisse videatur; nec aliud quidquam
repuerascat — cfr. Mati. XVIII, 3 — quod est novum hominem fieri vetere
exuto, a quo incipere propter neglectam Dei ìegem certa est necessìtas,
Vellem hinc plura dicere, ac me ipsum constringere, dum tibi quasi praecipio,
ut minii aliud agerem quam redderer mihi, cui me maxime debeo atque ita
Deo fieri, quod ait Horatius, — Sat. II, VII, 2-3 — amicum mancipium Do-
mino. Quod omnino fieff noa potestr. itisi ad eius teiormemur imaginem,
dum nos ipsos nobis tales dedit, qualibus nihil possit praeter ipsum ante-
poni. Hac autem actione nihil mihi videtur operosius et nihil est oessationi
similius; neque /amen eam suscipere aut impìere animus potest, nisi eo ipso
adiuvante cui redditur. Unde fit ut homo eius dementita neiormandus sii/,
lius divina providentia dici potest, quae a legibus su'is hominem lapsum,
propagantem, non omnino deseruil?) 14-17; 26-29; 30; 39; 56-59 (sull'accordo
malorum esse cupiditatem, per quam eliam lex vetus primum hominem lapsum
novum. Vali autem ìntelKgi, Adam 'qui peccavi/ veterem hominem, illum
huiua mundi ». Surt enim qui desertis virtutibus et nescientes quid sii Deus,
decipitur (l'anima), ut aut nihil pulet esse, nisi corpus; aut etìamsi auctori-
tate commota Icleatur aliquid esse incorporeum, de ilio (amen nisi per ima-
gines co/iporeas cogitare non possit, et tale aliquid esse credere, qualìs lallax
3.
33
esservi qualsiasi difficoltà nel conciliare l'affermazione del libero arbitrio
umano con quella dell'onnipotenza divina: Deus igitur summus et verus lege
inviolabili et incorrupta, qua omne quod condidit regit, subicit animae cor-
pus, animam sihi, et sic omnia sibi, nèque in uììo actu eam deserit sive poema
spositionique rerturi oamium. Datum est enim animae lìberum arbitrhun, quod
intelligant. Nec /amen ita ìibentm arbitrium animae datum est, ut quodlibet
eo moliens ullom partem divini ordinis legisque pertwbet. Datum est enim
(31) Per chi come me ritiene molto probabile che Agostino andasse de-
bitore di molte delle sue cognizioni e idee filosofiche a uno scritto di Mantio
Teodoro che trattava appunto, tra l'altro, dell'anima umana e della sua origine
e natura (è l'ipotesi del Courcelle, o. c., p. 124 egg.). vi sarebbe qui un altro
Courcelle (p. 127) segnala una prima tappa già nel De ordine.
(32) De libero arbitrio, I, 1; 6; 15; 21; 24 («/fa istuc dicis, quasi liquido
comper.um habeas nwnquam nos fwsse sapfentes; adtendis enim tempus ex qua
in hanc vitam nati sumus. Sed cum sapientia in animo sit, ut rum ante
tum et suo consideiandum loco); 25; 27; 28-30 (Itaque, cum dicimus volun-
tate homines esse miseras. non ideo dicimus, quod miseri esse velini, sed quod
in ea voluntate sunt, quam etiam eis invitis miseria sequatur necesse est):
31; 32 (Recte iuctitcas, dummodo illud inconcussum teneas ... eos qui tempo-
rali legi serviunt non esse posse ab aeterna tiberos, unde omnia quae ìusia
sunt, ìusteque variantur, exprimi dicimus; eos vero qui legi aeternae per
(34) 6 e 12.
(35) De Genesi c. MOJI., I, 1-2; 3 (Deus enim fecìt e,l lempora. Et ideo
ante quam tacerei tempora, non erant tempora ... Et si tempus cum caeJo et
terra esse coepit, non potest inveniri tempus quo Deus nondum lecerat cae-
vides, artificem quaere. Nec alium invenies. nisi ubi summa mensuia ci sum-
mus numerus et summus orda est, id est Deum); 28 (Sed tamen noverimi [i
' dum interiorem hominem dici, ubi est ratio et intellectus); 29 (hic illis primo
dicendum .est quod multum errant qui posi pecca tum considerarti ho-
illam qua factus est ad imaginem Dei), 30-31: 34; 35-43; II, 6; 8; 10 (et ideo anima-
'f~m hominem prius agimus omnes, qui de ilio posi peccatum nati sumus, d'enec
34
assequamur spirltalem Adam, id est Dominum nostrum' Jesum Christum, qui
rationalis); 12; 21 (etiam minc in unoquoque nostrum nihil aliud agitar, cum ad
peccatum quisque delabitur, quii m tunc tw-tum est in illis tribus, serpente,
muliere et viro. Nam primo fit suggestio sive per cogita.tion.em sive per sen-
sus corporis... quae suggestio cum faota luerit, sì cupiditas nostra non mo-
quasi mulieri iam persuasiim erit. Sed aliquando ratto virìliter etiam comino-
omni vita beata tamquam de paradiso expellitur homo. Iam enim peccatiim
clamat: quod nulla modo de natura Dei fas est credere. Non autem potest
maius signum esse superbiae, quam ut dicat se humana anima hoc esse quod
(40) De magisiro, 37: « Quod ergo intelligc id etiam credo; at non omne
quod credo, ìd etiam intelligo. Omne autem quod intelligo scio; non omne
Generated on 2011-09-07 01:38 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
quod credo scio (cfr. Soliloquio, I, 3 (8): omne autem quod scimus, recle tar-
lasse etiam credere dìcimur; at non omne quod credimi*», etiam scire). Nec
ideo nescio quam sii utile «edere etiam mui.a quae nesdo »; 38 (De universis
autem quae intelligimus, non loquentem qui personal foris, sed intus ipei
iortasse ut consulamtta admoniti. lile autem qui consulftur docet, qui in inte-
riore nomine habitare d'ictus est Christus, id est incommutabilis Det Virtus
aique sempiterna Sapientia, quam quidem omnis rationalis anima consulit, sed
tantum cuique panditur, quantum capere propter propriam sive bonam sive
malam voluntatem polest); 39, 40 (Cum vero de iis agitar, quae mente conspici-
mus, Id est intellectu ataue rattorte, ea quidem loquimur quae praesentio con-
iuemuir in lila ulteriore iuce verifatis, qua ipse qui dicitur homo interior illu-
stratur et truitur; sed tunc quoque noster auditor, si et ipse secreto ac simplici
oculo videt, novit quod dico sua contemplatone, non verbis meis. Ergo ne
hunc iquidem doceo vera dicens, vera intuentem; docetur enim non verbis
35
Generated on 2011-09-07 01:38 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
II
tanto da passare in proverbio — sono scarsissimi gli scritti che non
nel senso che i problemi filosofici furono per lui assai più che un
37
scomporsi nelle sue varie parti e ricomporsi poi, come certi giocat-
altri.
discipline della lyxuxAtoj rcaiSefa, che fossero però al tempo stesso una
minare, non solo gli errori degli accademici e dei manichei, ma al-
mentale e che lo tormentò fin dalla gioventù, quello cioè della na-
38
L'accordo tra la cultura antica, con la sua filosofia, ed il cri-
bili sono perciò quei pensatori moderni, tutti dediti alle cose tem-
dottrina e nella prassi della Chiesa quelle verità che essi compresero,
modificare poche espressioni) così come hanno fatto i più tra i loro
inclini verso beni inferiori, è l'unica causa del male, che pertanto
Generated on 2011-09-07 01:39 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
muta, in due modi : per forza propria, tendendo cioè a beni ancora
inferiori, che sono pene ; o per un progresso del secondo, cioè del-
>
39
nichea è interessante e importante l'uso della terminologia giuridica :
sensi (7).
tita dalla visione del mondo sensibile sale ai gradi più alti della
Generated on 2011-09-07 01:40 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
degli invisibilia Dei. Non vi è quindi nulla, neppure i vizi, che non
è in noi (9).
40
che basterà leggere con tutto il contesto per fare giustizia di tanti
sono tutte le cose, e gli stessi vizi, che possono guidare l'anima
stino non vede altra possibile obiezione che non si riassuma nella po-
tum est te esse dubitantem, quaere unde sit certum; non illic tibi, non
omnino solis huius lumen occurret, sed lumen verum quod illuminat
l'anima umana e depone in lei quelle verità , che essa scopre tor-
stiano, che appena sfiora il mondo su cui pone i piedi, non si ad-
della sorte di ciascuno ; e vive nel mondo, come in una dimora prov-
Generated on 2011-09-07 17:02 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
ed ecco segnata la via che conduce dalla ricerca del piacere e dalla
41
la Provvidenza ha disposto due guide, l'autorità e la ragione. La prima,
secondo l'immagine di S. Paolo (14) — come il latte dei bambini, cui
alcun contrasto tra l'una e l'altra guida : i miracoli ora sono ces-
Questo è appunto ciò che gli eretici non sanno fare. Eretici sono
ni, che tuttavia sono anch'essi fuori della Chiesa, così come i
correggere vengono espulsi dall'aia del Signore, prima che sia ve-
lera gli uomini carnali, così come la paglia non va separata dal gra-
di cui Agostino farà così largo uso nella polemica contro i donatisti,
42
considerare il suo ministero in terra soprattutto come insegnamento
gibile su questa terra (21) qui, nel De vera religione, Agostino affer-
tere il manicheismo, non era facile neppure per lui sottrarsi all'in-
essere suggerita da quella stessa filosofia cui aveva dato la sua ade-
sione (22).
persona della Trinità , per mezzo del quale furono create tutte le
del più vasto problema dell'esistenza del male nel mondo. Perciò
Generated on 2011-09-07 17:56 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
mondo il male.
e definitiva di esso.
43
studia la sua formazione spirituale in quegli anni, che fra tutta la
serie di quegli scritti, vari dei quali incompiuti (25), egli non si sia
la salute del corpo benchè non possa, pur così facendo, impedire
al mondo — inferiore — della materia, che cade sotto i sensi, e tro-
44
nel De vera religione. Lo stesso passo della lettera Ai Romani (VII,
uomini non ancora giunti alla perfezione — pertanto, non all'apo-
tiva che le resiste, l'animo può liberarsi mediante uno sforzo per
45
senso, che questa debba sottomettersi a quella, però il seguirla non
E' questa una delle opere in cui Agostino mette a profitto la sua
maestri, la cui insipienza gli apparve chiara quando egli slesso ap-
finche non abbia trovato la verità , cui tuttavia essa anela, anche se
46
que il rivolgersi a maestri, e tra questi, professanti opinioni diverse,
a coloro che hanno acquistato maggior fama e più largo seguito (34).
maestro crede alla buona fede e alla capacità dello scolaro, questi
venire alla- conoscenza del Vero? Non sarà meglio condurli grada-
tamente ai misteri più alti? E che male verrà agli altri, agli intelli-
stolti non meno che ai sapienti. Cui la ragione fa difetto, abbia alme-
no la fede : chi non arriva da sè alla sapienza, alla moralità e alla
della Chiesa e nella regola della fede. E d'altra parte questa puri-
•che degli stolti. I veri sapienti, sanno che la Scrittura Sacra deve
fatta per i servi (ma utile) ; il rapporto tra legge e grazia è da Ago-
47
che la ragione scopre da sé : credere è mettersi sulle orme del
rei » (38) : singolare parafrasi del Pater noster! Ma qui, ciò che
interessa non è tanto che l'azione del Cristo sia considerata soprat-
ecclesiastico.
riportare nelle discussioni con cristiani incolti. Anche qui, come nel
Generated on 2011-09-07 18:13 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
lare, tutta fondata, in primo luogo, sulla differenza tra le cose sen-
« vizi » non sono che « difetti ». Da che segue, che il peccare
dipende dalla nostra volontà (40). E' notevole, che più volte Ago-
48
prepari a leggere con sguardo purificato dall'umiltà (41). Ugual-
volontà .
sa, al termine del primo dialogo (44) : perché Dio ha detto all'uomo,
non comprende. Crede che il libero arbitrio sia stato dato all'uomo
e i buoni premiati ; da Dio, dal quale proviene tutto ciò che è bene
bertà ci fosse stata data da Dio allo scopo di farci peccare, sarebbe
trario, dal fatto che una cosa è buona, dobbiamo concludere ch'essa
viene da Dio. Onde i tre oggetti della ricerca : se Dio esista ; §e da
Generated on 2011-09-07 18:13 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
delle cose, mentre il « senso interno » giudica di loro tutti (46 bis). A
da sé : esso sarà Dio, o, ammesso che vi sia qualche cosa che tra-
49
scenda anch'esso. Dio sarà quest'ultimo : comunque, Dio esiste (47).
Né importa qui ricercare che nessi esistano precisamente tra questa
quanto si verifica nel mondo delle cose sensibili, sette e tre fanno
nità , che non è percepita dai sensi e non si trova nei corpi (49).
quale non esiste beatitudine. Questa a sua volta consiste nel sommo
mutabilmente tali (51). Vè dunque una verità assoluta, tale che
fedeli (52).
cioè il Logos divino, c'impone il ritorno a noi stessi. E' ben vero
che noi siamo mutevoli nel corpo e nell'anima ; ma tutto ciò che
muta ha una sua forma, che riceve, ma non può dare a se stesso;
50
biamo concludere che tutto è stato creato da Dio e che ogni cosa
usare male, ma che non per ciò cessano di essere tali. Beni dell'a-
nimo di cui non si può fare .malo uso sono le virtù. Ora, come la
donde viene il moto della volontà per cui pecca? Per un momento,
rìtas e della Chiesa (54). Tuttavia, si rende conto che non è giunto
Evodio (e con lui il lettore e, ciò che più importa, sé stesso) a un
NOTE
Retractationes, II, 4 (30); 15 (41J; 16 (42J_; 24 (50); 43 (69). Nulla più interes-
sante che, fondandosi eu questi e altri dati forniti dallo stesso Agostino, l'an-
dare investigando, per mezzo di una minuziosa analisi interna, le tracce dei
vari momenti in cui furono composte le diverse parti di queste opere, o delle
in Rev. bénéd. XXX, 1913, p. 294 sgg.: teei che si regge indipendentemente di
51
(2) Sarebbe ingiusto non menzionare qui, anche a costo di ripetermi,
l'opera del Marrou. Non latte le sue conclusioni sono completamente con-
proprio il non aver tenuto conto dello sviluppo del pensiero agostiniano, ciò
che forma il punto debole dello scritto del Marrou; alle cui ricerche sono
bio Mario Vittorino e Mantio Teodoro. Cfr. però anche De civ. Dei, XXII,
27; « Singula quaedam dixerunt Pialo atque Porphyrius, quae si inter se com-
tanum est malum, ut nulìo modo sit peccatum. ai non sit voluntarium... Po-
stremo, si non voluntaie male iacimus, nemo obiurgandus est omnino aut
ratur necesae est... Et qùoniam peccati non dubium est, ne hoc quidem dtcbi-
tandum vìdeo, habere homines liberum voluntatis arbìtrium. Tales enim ser-
vos suos meliores esse Deus iudicavit, si ei libenter servivent »; 29: Quod
vero corpus hominis... post peccatum iactum «ed/ imbecillasum et morti desti-
natum, quamquam iusta vindicta peccati sit, plus tamen ctementiae Domini
Generated on 2011-09-07 18:15 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
ergo animae est quod fecit et dilficultas ex vitto poena est quam patitui; et
hoc est forum malum. Facere autem et pati non est substantia; quaproptei
(5) De v. tei., 13; 14: « ilio omnia, quae primo credidimus, nihil nisi au-
sic, ui videamus fieri posse atque ita fieri oportuisse ». A questo ultimo gruppo
(6) D. v. rei., 48 sgg., specie 50: « Sicui autem isti ambo nullo dubitante
ita sunt, ut unum eorum, id est v&terem atque terrenum, possit in hac tota
vfiia unus homo agere, novum verum et caelestem nemo in hac vSta possit nisi
cum vetere — noim et ab ipso incipiat necesse est — et usque ad visibìlem
por-tione universum genus humanum, caius tamquam unius hominis vita est
ab Adam usque ad finem huius saeculi; ita sub divinae providsntiae 1 g bua
gerentiwn; in altero series populi uni Deo dediti »; 73-74: « Ha renascitur inte^
rior homo et exterior corrumpitur de die in diem. Sed interior exteriorem re-
crum...»; 77: « Corrumpitui autem homo exterior aut profectu interioris aut
delectu suo. Sed proiectu interioris ita corrumpitur ut totus in melius re-
52
non corrumpa/ur neque corrumpat. De/ectu au/em suo in pulchritudinea cor-
pulcritudinem nominai nihil enim est ordinatimi quod non sit pulchium.
(7) De v. rei., 29; 51; 54; 55: Porro ipsa vera aequalitas ac similitudo,
atque ipsa vera et prima unitas, non oculis carneis neque ulìo tali sensi*, sai
(9) De v. rei., 101: Quid est autem unde homo commemorari non possit
aa virtmtes capesse/trias, quando de ipsis vitiis potest?; 103: coloro che « fines
ipsos desiderant, prius curiosilate carent, cognoscente* eam esse certam co-
(10) De v. rei, 73; 72: Quid igilnr restat, unde non possit anima recor-
dari primam pulciitudinem quam reliquit, quando de ipsis suJs vltiìs potest?
(cfr. 101: cit. alla n. 9); ... Ita ilio bom\as a summo usque ad extremum nulli puf-
critudini, quae ab ipso solo esse posset, invidii, ut nemo ab ipsa veritate deicia-
tur, qui non excipìatur ab aliqua effigie verilatis. Quaere in carpari® voluplate
quid teneat, nihil aliud invenies quam convenientiam; nam sì resistentia pa-
animam te trascendere: illuc ergo tende, unde ipsum tumen rationis accendi-
tur. Qua enim pervenit omnis bonus ratiocinator, nisi ad veritatem? Cum ad se
ipsam veritas non utique ratiocinando pervenidt, sed quod ratiocinantes cppe-
tunt ipsa sit. Vide ibi convenientiam qua super/or esse non possit, et ìpse con-
(12) .De v. rei., 91: Quamquam temporalia non diligat, ìpse recte utitur tem^
poralibus, et pro eorum sorte hominibus consuìit, si aequaliter non potest om-
nibus... Tractat enim tempori deditos tanto melius, quanto minus ipse obììgatas
est tempori. Cum itaque omnibus, quos pariter diligit, prodesse non possft,
nisi coniunctioribus prodesse malit irtiustud est. Animi autem convincilo maior
est quam locorum aut lemporum quibus in hoc carpare gignimur, sed ea ma-
xima est quae omnibus praevalet. Non ergo iste afillgitur morte cuiusquam,
quoniam qui tato vn'mo Deum diligit, novit nec sibi perire quod Deo non perii;
non Irangitur.
rerum liber esse appetat; et quem regnare delectat, uni omnium regnatori
Deo subditus haereat, plus eum diligendo qunm se'pisum. Et haec est per-
lecta iustitia, qua polius potiora et minus minora dtligimus; 45; 51.
53
(16) De v. re/., 8j 9: possit enim eoa — scismatici — area dominion usque
nìmia levitate c,essìasent; 10: la chiesa cattolica per talum orbem valide lateque
diffusa... carnales suos... tamquam paleas tolerat... Sed quia in hac area pro
voluntate quisque vel paleo vel frumentum est, taindki suistìnetur peccatum
aut error cuiuslibet, donec aat accusatorem inventai, aut provasi opìnionem
pertinaci animositate delendat; 50. Circa gli ofiti, cfr. De Gen. c. mun., 39.
(20) De v.-rel., 32: Tota itaque vita eius in terris per hominem quem su-
scipere dignilus est, disciplina mo rum fuit. Re&urrectio vero eius ...
nihil hominis perire naturae, cum omnia salva sunt Deo, sofia indicavit et
(21) Cfr. De quanf. an., 76; 79; 80. Tuttavia, in De Gen. c. man., I, 41
la settima età comincia col Giudizio; ofr. II, 43, dove afferma « nullum malum
esse naturale, sed omnes naturae bonas esse... in quantum sunt... sed distin-
(24) Alcuni capitoli de. De v. rei., p. e. 36, non sono che commento al
Generated on 2011-09-07 18:16 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
Genesi.
vato da Marrou (o. c., p. 580 egg.), il quale osserva che vi sono tra questo e i
primi cinque, differenze di tono e di idee, che non si possono spiegare soltanto
crea/or omnium; inoltre nel 1. VI vi sono numerose citazioni bibliche, che man-
cano negli altri; in terzo luogo, Agostino nel 1. I palla della musica come di
una scienza nobile e bella, mentre nel VI la disprezza come cosa vana e pue-
lizzare le anime semplici, di ricordare loro che ciò che importa è la carità , per
apud Mediolanium disciplinam », trova che essa costringe a collocare la com-
posizione del libro VI verso la fine del 387 o poco dopo, « car il est difficile
dination (printemps 391) ». L'intervallo è quindi troppo breve per giustificare
54
la quale Agostino accompagna l'invio a Memorie di un esemplare del solo VI
me esce promiseram », ma non potè farlo, perché troppo occupato. Agostino
avrebbe dunque riveduto e corretto il 1. VI prima del 408: il che lascia tutto
Ma in realtà le differenze non sono poi tanto grandi. Per ciò ohe riguarda
zioni (e conviene considerare anche la materia trattata) nei vari libri De Ubero
arbitrio-, e quelle di De mus. VI non sono più numerose, né in senso assoluto
né in senso relativo, di quelle che si leggono in altri scritti anteriori all'ordi-
tato da Agostino nelle opere di questo periodo: tutte le cose sono buone, ma
ciascuna nel suo ordine. Di modo che la musica può essere presentata al tempo
stesso come nobile ed elevata per chi è all'inizio della propria elevazione spi-
rituale, e come vana e puerile per chi si sia già innalzato fino al sapere filo-
VI parait bien plus en harmonie avec les precèdente: le ton religieux y est
di vista e il proposito dell'autore nel preambolo del libro, lo scopo del quale
è annunciato già alla fine del libro precedente. E d'altra parte, circa il tono e
la finalità dei primi cinque libri, è proprio il Marrou che (p. 302 sgg. e 307)
trano anche tutti quegli sviluppi tecnici, i quali servono come una specie di al-
naturale che, nei piimi 5 libri siano citati poeti pagani e solo nel sesto un au-
tore cristiano, con un verso di contenuto filosofico, che il libro stesso si pro-
pone di chiarire.
essere stata fatta da Agostino se non dopo il 391. Ma allora, ci si può doman.
dare per che ragione, dedicando nelle Retractationes una notizia speciale al
segnalare che si tratta della prima opera di lui, posteriore al sacerdozio. Che
55
Goldbacher, C. S. E. L. XXXIII, p. 539); ma non ha potuto tener fede alla pro-
zione: iltitio nostri olii... volui per iata, quae a nobis desiderasti, scripta pro-
ludere, quando conscripsi de solo rhythmo sex libros et de mele scribere alios
forsitan isex, fateor, disponebam, cum inihi otium fu'turum sperabam. Sed postea
quam mihi curarum ecclestiasticarum sarcina imposita est, omnes illae deliciae
fugere de manibus, ita ut nunc vix ipsum codicem inveniam... Sextum sane
librum, quem emendatum repperi, ubi est omnis fiuotus 'caeterorum, non distuli
mittere cantati tuae » (3 e 4, ibid. p. 542). Dunque, la redazione dei sei libri
plinae, eccetto forse la storia, non valgono nulla, se non in quanto mezzo per
lium) namque praestatur, ut ipsae etiam, quae liberales discipdinae ab eis, qui
in libertatem vocali non eunt (cfr. Gai., V, 13) appellanitur, quid in se habeant
liberale, noscatur ». E' chiaro, che quei primi cinque libri ormai non rispon-
dono più a questo punto di vista, e dunque non meritano di esser letti: « su-
periores quinque vix filio nostro et condiacono luliano... digni lectione vel
posto i 6 libri tutti incieme. Ma il VI gli appare, in confronto degli altri, tol-
leraibile; può essere inviato a un vescovo. Dunque, dice Agostino, sarà stato
Generated on 2011-09-07 18:20 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
riveduto.
là mente tutta la sua carriera di scrittore, la memoria lo aiutò meglio; e tut-
tavia, accanto al ricordo della redazione dal De musica in due momenti di-
stinti, agì su lui anche l'altro, della composizione in una volta sola, ricordo
casi simili — dalla stessa Ep. CI. Da ciò le due notizie delle Retractationes.
Nella seconda delle quali riappare anche l'idea che « ipse sextus maxime in-
notuit, quoniam res in eo cognitione digna versatur ». E dunque tanto più
strano, che Agostino, occupandosi due volte di questo libro, non menzioni mai
edizione ».
Ciò non esclude tuttavia una possibilità , che forse un esame dei mano-
scritti potrebbe mettere in chiaro; e cioè, che nel trascrivere il 1. VI per in-
bero arbitrio sono tali, da obbligarmi a respingere l'ipotesi che il sesto libro
del De musica abbia potuto essere redatto, o riveduto a fondo, molto dopo il
391. E lo stesso Marrou finisce con l'essere della stessa opinione. In conclu-
sione, quindi, non vedo che vi siano ragioni sufficienti per rigettare l'assegna-
zione dei primi cinque libri al 387-88 e del sesto al 390-91. Lo spazio di tempo
intercorso è tale, da dar ragione delle differenze, e per di più questa datazione
è la più conforme ai dati forniti dalle Retractationes, della cui esattezza non
56
Ho già indicato più sopra che il fine e il carattere fllosofico del
mus., V, 28) : « Sed iam si nihil habes quod contradicas, finis sit huius disputa-
tionis, ut deinceps quod ad hanc partem musicae attinet quae in numeris teon-
porum est, ab his vestigiis eius ssnsibilibus ad ipsa cubilia, ubi ab omni cor-
pore aliena est, quanta valemus sagacitate veniamus ». Anche dopo le analisi
di cui sono stati oggetto quei primi cinque libri, è opportuno segnalare le
tradizione e di far si che l'alunno venga scoprendo il vero da sé: cfr. IIi,
5 e 19: « M. Sed iam mihi dicas velim, utrum hie quae dieta sunt cognitis
vera esse perspiciens? — D. Per me ipse sane, quamvis dicente te vera haec
esse cognosco». Si ofr. inoltre i versi in IV, 4 sgg., p. es.: « Beatus est bonus,
fruens enim est Deo »; « Malus miser, sed ipse poena fit sua ».
(27) Ad Agostino non sfuggiva che ila conciliazione tra filosofia e cri-
platonico (cfr. De v. rel., 7, cit. alla n. 3); ma a giudizio dei neoplatonici pa-
gani, come Massimo di Madaura (Epist. ad Aug. XVI, 4) egli si era già allon-
(28) De musica, VI, 7: Mirare potius quod aliquid in anima corpus po-
test. Hoc enim fortasse non posset, si non peccato primo corpus illud quod
tatum et corruptioni subiaceret et morti; quod tamen habet sui generis puJ-
critudinem et eo ipso dignitatem animae satis commendat, cuius nec plaga nec
morbus sine honore alicuiue decoris meruit esse. Quam plagam sumoia Dei
sine peccato, non sine peccatoris conditione suscepit. Nam et nasci humanitus
et pati et mori voluit; nihil horum merito sed excellentissima bonitate, ut nos
propter nos potuit etiarn indebitam suetinere... anima vero istis quae per corpus
accipit carendo fit melior, cum sese avertit a carnalibus sensibue et divinis sa-
pientiae numeris reformatur » (cfr. Eccl. VII, 26); 13: Conversa ergo a Domino
suo ed eervum suum necessario deficit conversa item a eervo suo ad Dominum
torqueatur attentio ... Haec autem sanitas tum firmiesima erit atque certis-
sima cum pristinae stabilitati certo suo tempore atque ordine hoc corpus fuerit
rior illa solus Deus est, inferius illa solum corpus, si ad omnem et totam ani-
mam intendas... Quare intenta in Dominum intell'get aeterna eius et magis est,
magisque est etiam ipse servus in suo genere per illam Neglecto autem Do-
mino intenta in servum. carnali qua dicitur cincupiscentia sentit motus sucs
quos ille exhibet et minus est; 14: « Ccnvertenti autem se ad Dominum, maior
67
natus consuetudine diuturna et tum.ultuae.is recordationibus conversioni eius
sese inserens; ita, seddtie motibus 6uis quibus in exteriora provehebatur, agit
otium intrinsecus liberum, quod significatur sabbato; sic cognoscit solimi Deum
esse dominimi suum cui uni summa liberiate servitur. Non autem illoe carnales
molue ut cum libet exeerit, ita enim cum libet extinguit. Non enim sicut pecca-
tiuii in eius potestate est, ita etiam poena peccati. Magna quidem ree est ipsa
anima, nec ad opprimendos lascivoe motus suos idonea sibi remanet. Valentior
enim peccat, et posi peccatum divina lege facta imbeciilior minus polene est au-
ferre quod facit; cfr. la citazione di Rom. VII, 24; 29: Quae vero superiora eunt,
30: Ita peocantem hominem ordinavit Deus turpem non turpiter. Turpte enim
factus est voluntate universum amittendo quod Dei praeceplis oblemperans poev
sidebat et ordinatue in parte est ut qui legem agere noludt, a lege agatur.
Quidquid autem legitime, utique iuste, et quidquid iuste non utique turpiter
agitur; quia et in malis operibue noetris opera Dei bona sunt »; 33: in queeta
condizione l'uomo rimane fino alla resurrezione, in conseguenza della pena sta-
bilita dalla legge giustissima di Dio: « In qua tamen noe non ita deseruit, ut
infigit memoriae quod trahit a lubricis sensibus » — e così domina l'anima, indu.
cendoia a seguire i phantasmala scambiati per la verità (cfr. 32). « Haec autem
ri* divinis caro nominatur. Haec menti obludatur (Rom. VII, 25)... Sed in
epirilalia menie suspensa atque ibi fixa et manente etiam huius coneuetudinis
sequeremur; non ta-m£n omnino nullus, sed certe minor, est cum eum refrena-
mue atque ita certis segressibus ab omni lasciviente motu, in quo defectus
tatione continget; 44: Haeccine (le cose terrene) amare facile est animae,
amare difficile est, quem in quantum potest, adhuc saucia el sordida cogilans.
nihil in eo inaequale, nihil sud dissimile, nihil disclusum locis, nihil variatum
tempore suspicatur?... Iaboric6ioi est huiois mundi amor. Quod enim in ilio
Non igitur numeri qui sunt infra rationem et in suo genere pulchri sunt,
sed amor inferiorie pulchriludinis animam polluit: qoiae cum in illa non modo
aequalitatem... sed etiam ordinem diligat, amittit ipsa ordinem suum, nec
tamen exceesit ordinem rerum... Aliud enim est lenere ordinem, aliud ordine
teneri. Tenel ordinem, se ipsa loia diligens quod supra se est, id est Deum,
socias autem animas lamquas se ipsam (cfr. 43: la Scrttura insegna ad amare
itla sordidat non est malum, quia etiam corpus creatura Dei est (ecco, ancora
una volta, un motivo animanicheo; cfr. anche 57, a proposio della creazione)
et specie sua quamvis infima decoratur, sed prae animae dignitale con,lem-
dus fri nobis ut inhaereamue Deo et non teneamur tantum ordinatione illiue,
&8
47-53. Si osservino inoltre le citazioni bibliche e specialmente le allusioni alla
resurrezione, attraverso i riferimenti a Rom. Vili, 11; / Cor. XIII, 12 e XV, 54.
(30) Cfr. De mus. Ili, 30 e VI, 13 (cit. alla n. 28) e anche 52.
(32) De util. cred.. 2: Mosti enim, Honorate, non aliam ob causaâ„¢ nos in
et errore omni Jiberaturos. Quid enim me aliud cogebat annos fere novem,
spreta religione quae mihi puerulo a parentibus insita era/, homines illos sequi
ac diligenter audire, nisi quod nos superstitione terreri et fidem nobis ante
discussa et enodata ventate,.. Sed quae rursum ratio revocabat, ne apud eoa
huius mandi spem atque negotia non dimitterem, nisi quod ipsos quoque
bus? Haec enim omnia, quod te non latet, cum studiose illos audirem, cupere
et sperare non desistebam. Neque hoc eorum doctnnae tribuo ». 20: « Ut enim
a vobis trans mare, abscessi, iam cunctabundus atque haesitans, quid mihi
tenendum, quid dinkttendum esset — quae mihi cunctatio in dies maior
eumque excepta quadam eloquentia talem qualem ceteros esse cognovi —
ned quonam modo verum inveniendum esser, in curus amorem suspiria mea
nulli melius quam libi nota eunt. Saepe mihi videbatur non posse inveniri
vivacem, tam sagacem, tam peispicacem non putabam latere veritatem, nisi
vina auctoritate esse sumendum. Restabat quaerere, quaenom ilio esset au-
Occurrebat igitur inexplicabilis silva, cui demum inseri multum pigebat: atque
inter haec sine ulla requie cupiditate inveniendi veri animus agitabatur. Dìs-
diolanensis episcopi, ut non sine spe aliqua de ipso Vetere Testamento multa
eram, donec aitt invenirem quod veliem aut mihi persuaderem non esse quae-
poseet docere. Hoc ergo modo et simili animae tuae cura sit ».
59
Questo racconto, specie se messo a raffronto con quello del De beata
sono sempre parsi notevoli questi fatti: 1. Agostino insiste sul fatto che il
funzione che aveva, viva, nel De beata vita, e non è ancora esaltata come
distacco ideale dal manicheismo, ma non ancora alla sua rottura definitiva
zione di Mantio Teodoro, che nel De beata vita era ricordato accanto ad
Ambrogio; ma è vero che anche di questo non si fa i) nome. E' invece ricor-
dottrina falca, la quale non è stata capace d'indurlo a compiere quella Pu-
rificazione spirituale, che nel cristianesimo gli è stata possibile ee non facile.
Tutto ciò colpisce tanto più, quando consideriamo certe somiglianze anche
ITI, VI, 10: si direbbe che per certi avvenimenti della sua vita Agostino, abbia
presto trovato l'espressione adeguata in una formula, che gli rimase impressa
Ma è anche evidente, che non si può affermare, con ii Guitton (o. e.,
p. 253) che nel De util. cred. Agostino « laisse de còté toute son histoire
morale, pour ne garder que l'histoire intellectuelle ». Direi piuttosto che l'ele-
portante che il racconto in esame mostri, come dice lo stesso Guitton « quelle
veut démontrer qu'il est utile de croire»: insomma — e. credo, involontaria-
mente — serve ad una tesi. Ora, Agostino ci dice altresì di aver concluso
che non gli restava se non sperare nell'aiuto dellh Provvidenza, e pregare.
fede; e, ripeto, Monnica non ha qui nessuna funzione. Più ancora che le dif-
60
gando quegli argomenti che sono più suscettibili di far presa nell'animo suo,
dottrine esposte nel resto del De util. cred.: l'armonia tra le varie parti è
completa.
(33) De util. cred., 14: Nemo dubitat eum, qui veram religionem requi-
rit, aut tam credere immontalem esse animarti, cuti prosit ilio, religio, aut etiam
id ipsum in eadem religione velie invertire... Animae ìgitur causa vei solius
(34) De util. cred., 15: Fac nos repperisse alias aliud opinante^ et di-
est; sed nonne prima sunt exptorandi ut, quamdiu erramus, sìquidìem homines
Humus, cum ipso genere humano errare videamur? Che poi le chiese siano
Chiesa.
(36) De 'lià l. cred., 27: Nemini dubium homines ,aut stultos aut sa-
pientes esse. Nunc autem sapientes .vocò non cordatos et ingeniosos homines,
sed eos, quibus inest, quanta messe homini potest, ipsius hominis Deique fir-
Ouis mediocriter intellegens non piane viderit stultis uttìius atque salubrius
esse praeceptte obtemperare sapientium quam suo iudicio vitam degere?... Porro
recla saiio est ipsa virtus. Cui autem hominum virtus nisi sapientis animo prae-
sto est? Solus igitur sapiens non peccai. Sluìluta ergo oainis peccai, nisi in iis
iactis, in quibus sapienti obtemperaverit: a recla enim raitione talis iacta pro-
iiciscuntur; 29: Huic igitur tam immani dillicultati (che lo stolto riconosca il sa-
piente), quoniam de religione quaerimus, deus solus mederi potest: quem nisi
veram religionem debemus (si cfr. il De vera religione)... Recte igitur catholicae
dall'uso ecclesiastico.
sui — quae maxima turba est — populariter accusari possunt: defendi au-
tem populariter propter mysteria, quae his continentur, non a multia admodum
possunt. — Perciò Agostino fissa (5-8; cfr. De Gen. c. Man., e De vera relia.,
n. 32; 9: Nec illam legefn necessariam esse dicimus nisi eùs, quibus est adhuc
utilis servitus, ideoque utiliter esse latam, quod homines, qui revocari a pec-
cai/a rottone non poterant, 'tali lege coercendi erant, poenarum scìlicel ista-
rum, quote videri ab stultis possunt, minis atque terroribus; a quibus grafia
Christi cum liberai, non legem illam damnat, sed aliquando vos obtemperare
•
91
suae charltati, non servire timori legis invitat. !psa est gratia, id est benefi-
ciani, quod non intelligunt sibi venisse divintlus qui adhuc esse cupiunt sub
vincuìis legi'S. Quos merito Pautus obiurgat tamquam ìnfideles, quia a servi-
iute, cui cetio tempore {ustissima Dei disposìtione aubiecti erant, iam per do-
minuw nostrum lesum se liberatos esse non credunt... In quibua /amen legis
gat nihil esse perniciosius quam quicquid ibi est accipi ad litteram... Si os-
problemi teologici essenziati, che gli rivelerà poi. 31: Nam ego credere ante
raiionem, cum percipiendae rationì non sii idoneus, 01 ipsa fide animum exco-
lere excipiendis semìnibua veritatts non solum saluberrlmum iudico, sed tale
omnino sìne quo aegris anìmis sahus redire non possit; 33: cum enim sapiens
sit Deo ita mente coniunctus (cfr. 13: «Testar, Honorate ... puri s animts
in hab i tan te m Deum »), ut nihil interponatur, quod separet — Deus enim
esi veritas nec ullo pacto sapiens quisquam est, si non veritatem mente contin-
gal — negare non possumus inter stultitiam honunis et sincerissimam Del
enim, quantum datura est, imitatur Deum: homiJii autem siu/fo ad tmitandum
salubriter nihil est homine sapiente propinquius... Cum igitur et homo esse/
iius diviniius fieri, quam ut ipsa Dei sincero aeterna incommutabilìsque sa-
pienAa, cui nos haerere oportet, suscipere hominem dignaretur? 34: Haec est,
suspensio, haec in verum Deum ab huius mundi amore conversio. Sola est au-
tur, ut sapientes esse possimus, id est 'inhaerere veritati:: quod profecto sor-
didus anìmus non potest. Sunt autem sordes animi... •amar quarumlitoeti rerum
tanto verum lacilius intuetur... homini vero non valenti verum intueri, ut ad
id fiat idoneus puigarique se sinat, auctoritas praesto est Cfr. anche l'esorta-
zione finale ad Onorato, 36: Dio non è l'autore del male. Ciò che Agostino
non esse corporeum, nullam eius partem corporeis oculis posse sentiri, nihil
de substantia eius atque natura ullo modo esse violabile aut commutabile aut
(39) De duabus animabus, 1: Muffa enim eranf, guae lacere debut, ne tam
insita (ofr. De uiil. cred., 2 cit. alla n. 32) errore vel Iraude falsorum lallacium-
me, guae incautam illam aetatem facile capiunt, per admirabiles adtrivere
circuitus: quorum est unum famili<iritas nescio quomodo repens quadam ima-
lutum; alter-nm, quod quaedam noxia victoria paene mihi semper in disputa-
tionibus proveniebat disserenti cum imperitis, sed tamen fidem suam certatim
mines... nihil nos iam quasi comperile praesumeremus, sed quaereremus po-
t;us magistros qui sententiarum istarum, quae nobis inter se pugnare videren-
v. De v. relig., 17.
62
(40) De dinib. anim., 1: Nam primo a/innarii m ilio, duo genera ... si me-
lasse mihi satagenti apparuisset nuJ/eun esse qualemlibet vitam, quae non eo
ifiso quo vita est, &l in quantum omnino vita est, ad summum vitae fontem
tur malae, aut carere vita et animas non esse neque quidquam velie seu nolle,
appetere ve/ lugere, aut si viverenl, ut et animae esse possent et aliquid tale
agere quale illi opinarentur, nulla modo eas nisi vita vivere; ai si Christum
à ixisse constarei, ut constai, « ego sum vita », nihil esse causae, cur non om-
r.es animas, cum animae nisi vivendo esse non passini, per Christum, id est
tae mora appellata sii (I Tim.'V, 6) utrumque /amen in nomine uno posse inve-
niri, ut simul sii vivus atque pecca/or. Sed, quod vivus, ex Deo, quod peccator.
non ex Deo... cum Dei condiloris omnipolentiam insinuare volumus, gitam pec-
catoribus dicamus, quod ex Deo sin/... cum autem malos arguere pioposilum esl,
recte didtnus non estia ex Deo. 10: Etenim anima quamvis sit immortalis, tamen,
quia mors eius tite dicitur a Dei cognitiono aversio, cum se convertit ad Deum,
meritum est aeternae vitae consequendae, ut alt aeterna vita, sicul dictum est,
ipsa cognitio. Convergi autem ad Deum nemo, nisi ab hoc mundó se averterli,
potest; 14: Non igitur nisi voluntate peccalur... Definìtur itaque hoc modo: vo-
luntas est animi molus cogente nulla ad aliquid vel non amittendum vel adi-
piscendum; 15: Prius efiam peccalum definiamus, quod sine volumi/aie esse
Generated on 2011-09-07 18:22 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
legit. Ergo peccalum est voluntas relinendl vel consequendi quod iustitia
velat et unde liberum est abstinere; 19: ifa enim nunc constituti sumus ut et
enim melina et multo expeditius inteìlegere duo genera rerum bonanim, quo-
rum tamen neutrum ab auctore Deo sii alienum, animam unam ex diversis
adncere partibus, infenore ac superiore, vel quod rccte ita dici potest, exte-
riore atque inferiore, /sta sunf duo genera, quae sensà bilium et intelligibilium
rius nos vocamu». Sed lactum esl nobis dilllcile a carnalibus abstinere, cum
panis verissimus nosler spiritalis sii. Cum labore namque nunc comedimus pa-
immortalibus facti.
divinas penitus naturae inditas agud animum intus, ubi ex,pressiores certiores-
Che sia così, è naturale, perché l'intervallo di tempo fra queste opere è
minimo. Per me, è significativo che proprio con il De duobus animobus si ri-
63
(44) V. il cap. precedente.
(45) De lib. aib., II, 3: Si enim homo aliquod bonum est, et non potesi
nisi cum vellet recte facere, debuit habere liberam voluntatem, sine qua recte
fscere non posset. Non enim quia per ili,mi etì-am peccatur, ad hoc eam De-um
dedisse credendum est. Satis ergo causae est, cur dari debuerit, quoniam sine
(46) De lib. arb., II, 4-7. Da notare 4: Donabit quidem Deus, ut spero,
ut libi valeam respondere, vel potius ut ipse libi, eadem, quae su/nima om-
rium magistra est, veritate intus docente, respondeas. Cfr. 38 e 41. De mag.,
38 e 40; De vera rei., 101 e 72; De MI. cred., 33 e 15; De duab. anim., 15:
citati rispettivamente nelle note 52 e 53; e. I, n. 40; e II, nn. 10, 34, 37, 40.
ria del sentido interioì en San Agustin y sus antecedentes griegos, in Insula
(47) De lib. arb., II, 13-14 « Cuoi ergo eam ndturam quae taniutn est nec
vivit nec inteìlegit praecedat ea natura, quae non tantum est sed etìam vivit
nec inteìlegit, sicuti est anima bestiarum, et rursus tianc praecedat ea quae
simul est et vivit et inteìlegit, sicat in homine mens rationalis; num arbitra-
ria in nobis, id est, in hìs quibus natura nostra completar ut homines stmus,
aliquid inveniri posse praestantius quam hoc quod in hi& tribus tertio loco
posuimus?... Quid? ai aliquid invenire potuerimus, quod non so/um esse non
dubites, sed ipsa nostra rottone praestantius, dubiiabisne illud, quidquid ets,
Deum dicere?»; (Ev.): «Non enim mihi placet Deum appellare, quo meo ratio
est interior, sed quo nullus est superior »; (iAug.): «Sed quaeso te, si non in-
VF.neris esse aliquid sapra nostram ralionem, nìsi quod aeternum atque in-
Generated on 2011-09-07 18:41 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
tabile, simul et se ipsam interiorem et ilìum oportet Deum suum esse talea-
tur... mirti satis erit ostendere esse aldquid huiusmodi, quod aut fateberis
Deum esse, aut si aliquid supra est, eum ipsum Deum esse concedes. Quare
sive supra sit aliquid sive non sii, manifestum erit Deum esse, cum ego quod
cfr. De duab. anim., 9 n. 40: implorato in auèilio Deo: l'aiuto divino coesiste
nel fatto che la verità , la quale risiede netl'anima, si fa manifesta, cfr. i passi
(48) De lib. arb. II, 15-21; per l'esempio, cfr. 34, n. 52 e Coniess., VI, 6.
(49) De ìib. arb. II, *22: Vnum vero quisquds verissime cogitot, profecto
invenit corporis sensibus non posse sentiri; quidquid enim tali sensu attin-
gitur, iam non unum, sed multa esse convincitur... Ubicumque autem unam
noverim, non utique per corporis sensum 'itovi, quia per corporis sensum non
novi nisì corpus... Porro si unum non percepimus corporis sensu, nullum nu-
cernimus. La legge che regge i numeri non si comprende rasi in luce inte-
(51) De lib. cab. II, 25; 26: Num aliud putas esse sapientiam nisi veri-
totem, in qua cernitur et tenetur summum bonum? Nam UH omnes quos com-
pterea diversa sectantur, quod aliud alii videtur bonum... In quantum igtlur
64
omnes homines appetunt vitam beatam, non errant... Ut ergo constat nos
beatos esse velie, ila nos coniiteii velie esse sapientes, quia nemo sine sapien-
tia beatus est. Nemo enim beatus est nisi summo bona, quod in ea ver/tate,
quam sapientiam vocamus, cernitur et tenetur... Sicut ergo ante quam beali
sumuis, mentibus tamen nostris impressa est no/io beatilaiis... ita etiam prius
Si summum bonum omnibus bonum est, oportet etiam veritatem in qua cer-
ni'tur et tenetur, id est, sapientiam, omnibus unam esse communem »; 28-29:
Abbiamo dimostrato che la sapienza esiste. Ma vi sono verità che tutti am-
mettono: verità morali e altre « Manitestiss-imum est Agitar omnes has, quais
rde afgue incommutabiles sunt regulae numerorum... tam sunt verae atqu&
et disponit omnia suaviter [Sap. Vlii, 1]); ea potentia, qua lortiter a fine
usque ad finem adtingit, numerus tarlasse dicitur; ea vero qua disponit omnia
suaviter, sapientia proprie iam vocatur, cum sit utrumque unius eiusdemque
pervenir, quae prope admoventur, iulgor vero etiam longius latiusque difiun-
scunt, sicuti sunt animate rclìonales, ea vero quae remotiora sunt, sicuti cor-
pora, non attingil calore sapiendi sed persuadi! lumine numerorum. Quod
libi iortosse obscurum est. Non enim ulla visìbilis similitudo invisibili rei
ter verum.
(52) De lib. arb., II, 34: Et iudicamus haec secundum illas interiores re-
gulas ven'tafite; q<uas communiter cernimus; de ipsis vero nullo modo qw/.s*
iudical. Cum enim quis dixerit aeterna temporalibus esse potiora, aut septem
et trio decem esse, nemo dicit ita esse debuisse, sed lantum ila esse cogno-
scens, non exanùnalor corrigit sed tantum laeitatur inventar. Si autem esset
aequalis mentibus nostris haec veritas, mulubilis etiam ipsa esset. Mentes
enim nostrae aliquando eam plus videat, aliquando minus, et ex hoc iatentur
se esse mutabiles, cum illa in se manens nec proficiat cum plus a nobis vi-
detur, nec deficiat cum minus, sed integra et incorrupta et conversos laetificet
lumine et aversos puniat caecitate... Quare si nec interior nec aequali® est, restat
ut sii super/or atque excellentior; 37: Haec est libertas nos/ra, cum isti' sub-
dimur veritali, et ipse esl Deus noster, qui nos liberai a marle, ed est, a con-
ditione peccati. Ipsa enim Veritas, etiam homo cum hominibus loquens, ait
credentibus sìbi [/oh., VIIi, 31]. Nulla enim re iruitur anima cum liberiate,
nisi qua iruitur cum securitate. Nemo autem securus est in iis bonis quae
palesi invìtus amiUere; veritalem 'autem atque sapieniiam nemo amitlil in-
vilus; 38: De foto mundo ad se conversis qui diligunt eam, omnibus proxi-
in deterius commuta tur; nullus de ill,a iudicat, nullus sine illa iudicat bene,
Deum te esse coniessurum, si adhuc nihfl esset superius... Si enim aliquid est
excellentius, ille potius Deus eslf si autem non est, iam ipsa Veritas Deus
est. Sive ergo illud sit, sive non sit, Deum tamen esse negare non poteris...
65
Nam si te hoc movet, quod apud sacroaanctam disciplinam Chrtati in tìdem
recipimus, esse Patrem sapientiae, memento ripa etiam hoc in tidem (rccepisse,
quod aeterno Patri sii aequali» quae ab ipso genita est Sapientia. Cfr. De
(53) De lib. arb., II, 41: Quoque enim te verteris vestigiis quibmsdam
re aut improbare non posse nisi apud te habeas quasdam pulcritudinis leges, ad
quas referas quaeque puìcra sentis exterius. Non ciccarre davvero iruaisteie
su questo, e simili passi, per mostrare l'affinità col De vera religione: anche,
qui la Sapienza, che è il Logos divino, è-quella stessa che c'impone il ritorno
a noi stessi e insieme la « slavissima lux purgatae mentis (ibid., 43) ». V. anche
45: Hinc etiam comprehendìtur omnia providentia gubernari. Si enim omnia quae
suri/, torma penitus eubtracta nulla erunt, torma ipsa incommutabilis, per quam
tut, ipsa est eonrni providentia: non enim ista essent, si ilio non esse/,-
(54) De lib. arb. II, 52: Voluntas ergo quae medium bonum est, cum
inhaeret incommutabili bona, eique communi non proprio siculi est... veritas,
tenet homo bealam vitam; eaque ipsa vita beata, id est animi attedio inhae-
zentis incommutabili bona [cfr. il cum Deo esse dei dialoghi di Cassieiaco]
propriuan et primum est hominis bonum; 53: Voluntas autem aversa ab im-
Generated on 2011-09-07 18:46 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
aut ad inferius pecca/.- L peccato è dunque l'« aversio » della volontà ab in-
convers/o, quoniam non cogitur, sed est voluntaria, digna et iusta eam mise-
nae poena co^sequJ/ur; 54: Si enim motus iste, id est aversio voluntatis a
Domino Deo sine dubitatone pecco/um eis/, num possumus auc/orem peccati
Deum dicere? Non erit ergo iste motus a Deo. Unde igitur eri/? Ita quaerenti
libi, si respondeam nescire me, tarlasse eris tristior: sed tamen vera respon-
derim. Sciri enim non potest, quod nihil est... Omne autem bonum ex Deo;
nulla ergo nalura est, quae non su'/ ex Deo. Motus ergo ille aversionis, quod
iatemur esse peccatum, quoniam deìeclivus molus est, omnis autem deiectus ex
nihilo est, vide qua pertineat, et ad Deum non pertinere ne dubftes. Qui ta-
men deiectus, quoniam est voluntarius, in nostra est positus palesiate. Si enim
times illum, oportet ui nolis; si aulem nolis, non erit... Sed quoniam non sìcut
homo sponte cecidi/, ita eliam sponte surgere potest, porrectam nobis desuper
dexteram Dei, id est, Dominum nostrum lesum Chrislum fide firma t&neamus et
(55) Evodio sa come rispondere a chi non vuoi credere: costui deve di-
mostrare di essere incredulo in buona fede. De lib. arb. II, 5- Tum ego demon-
strarem quod cuivis faciliimum puto, quanto est aequius, cum sibi de occultis
animi sui, quae ipse nosset, vellet alterum credere qui non nosset, ut etiam
ipse lantorum virorum libri®, qui se cum Filio Dei vixisse lestalum litleris re-
quod illis crediderim, qui sibi vellet ut crederem »; cfr. De u/;'I. cred. 23-24.
66
Ili
dine malvagia da cui prima era come avvinta ; e quindi può volgersi
così non fosse, verrebbe meno — gli sembra — la giustizia oppure
67
si attribuirebbe a lui l'origine del male, come fanno appunto i mani-
nelle sue opere precedenti, e di vedere in essa molto più che l'illu-
stino ricorda due volte il passo famoso di S. Paolo, Rom. VII, 25,
inteso del resto • ancora come riferito a tutti gli uomini, non alla
allo spirito, non perché tale sia la sua natura, ma perché in natura
una novità e non può essere spiegato col fatto che egli sta ora com-
*.
68
eretici (5). Questo preoccuparsi degli eretici non è cosa nuova in
familiarità con gli scrittori cristiani dell'Africa (11) e una più viva
Generated on 2011-09-07 18:48 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
Agostino conosce ora degli scismatici reali, e che anche delle varie
eresie — a parte i manichei — egli ha una nozione più concreta.
più numerose.
69
Ma questo intervallo si riduce alquanto, se pensiamo che la reda-
Confessioni, per le quali si può accettare la data del 397-8 (15). Per
70
son segni la maggiore preparazione teologica e la più viva preoc-
tare alla lettera ciò che è detto nella Scrittura, questo mutamento
richiede pure una spiegazione. Egli stesso non ci dice altro se non
un novizio (20). Può darsi che, a un certo punto della sua lotta
la Scrittura per se stessa — e non più soltanto per trovare in essa
della Bibbia gli sia venuta l'idea di mutare il metodo della polemica
71
opere da lui scritte finora. 11 De Sermone Domini in monte ha tutta
zioni (si tratta senza dubbio dei donaìistO e risponde loro che non
essere tanto più osservato da chi desidera per sé l'aiuto divino.
inciso Romani VII, 25, come gli altri passi che Agostino cita, è
nei princìpi che lo hanno guidato fin qui e ispirato in tutta la sua
72
vederne il preannuncio già negli accenni del De vera religione (27)
simo — era unica, e quello cavato dalla parabola dei grano. En-
infatti strano che egli non avesse alcuna notizia dello scisma ante-
73
prima del concilio d'Ippona, non aveva agito energicamente. Ma
tanto da fare anche alle autorità civili. Può darsi che allora egli lo
ma su tutti gli altri punti che hanno richiamato sin qui la nostra
Generated on 2011-09-07 18:50 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
attenzione — contrasto tra l'« uomo vecchio » e l'« uomo nuovo »
nichei.
74
Agostino si muove ora a tutto suo agio attraverso le varie parti
NOTE
(1) Acta contro Fortunatum, 7: « Si Deus nihil pati poluit a gente tene-
bra rum, quia inviolabilis est, eine causa bue nos misit ut nos hic aerumnaa
patiamur. Si autem pati adiquid potuit, non est inviolabilis »; 9: « Si enim poteet
aliquid nocere ei, non est inviolabilis. Si non potest ei aliquid nocere, quid ei
tactura erat gens tenebrarum?»; eh. C. Adìmantum, 28, 1: «Quid ergo incor-
ruptibili Deo iactura erat gens tenebrarum, si cuoi ea pugnare noluisset? », da
cui più direttamente sembra derivare Con/ess., VII, 2, 3. Ecco dunque un'altra
omnia Deus et bona fecit et bene ondinavit; pecoatum auteoi non fecit et hoc
Generated on 2011-09-07 18:50 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
est solum quod dicitur malum, voluntarium nostrum peccatum. Est et alimi
genus mati, quod est poena peccati. Cum ergo duo sint genera nxalorum, pec-
vindicem pertinet. Etenim, ut bonus est Deus, quia omnia constituit, sic iustus
est, ut vindicet in peccatum. Cum ergo omnia sint ordinata, quae videntur nobis
nunc adversa esse, merito contigli hominis lapsi, qui legem Dei servare no-
luit. Animai- enim ragionali, quae est in homine, dedit Deus liberum arbitrium.;
sic enim possel habere merita, si voluntate, non necessitate, boni essemus. Cum
ergo oporteat non necessitate, sed voluntate bonum esse, oportebat ut Deus
animae darei liberum arbitrium. Huic autem animae obtemperanti legibus suia
ipsa Deo servire voluisset; si autem ipsa noluisset Deo servire, ut ea, quae illi,
suni, et bona sunt, et Deus non patitur miiium »; 16: «Peccando enim ad/versi
voluntatis arbitrium in ilio homine fuisse dico, qui primus fonnatias est. lile
sic factus est, ut nihil ounnitno voluntati eius resisterei, si vellet Dei praecepta
75
servare. Postquam autem libera ipse voluntate peccavit, nos in necessitateli
bitrium faciendi aldquid vel non faciendi. Cum autem ista liberiate fecerimus
ipsa consuetudine sua sic implicatur, ut poste» vincere non possit quod sibi
ipsa peccando tabricata est... et hoc est, quod aUversus animam pugnat, consue-
tudo facta cum carne. Ipsa est nimirum carnis prudentia, quae quamdiu ita est,
legi Dei subigi non potest, quamdiu prudentia carnis est; sed intuminata anima
desinil illa esse camis prudentia... Sed... illa cainie prudentia id est consue-
,tudo facta cum carne, cum fuerit mene nostra intuminata et ad arbitrium divi-
nae legis totuni hominem sibi Deus subiècerit, pro illa consuetudine animae
hominis. id est quamdiu secundum carnem vivimus, qui vetus etiam homo
laciamus (cfr. Rom., VII, 15). Cum autem gialia Dei amorem nobis divinum
cum iusli esse coeperimus... Ex ipso (Adamo) enim omnes sic nascimur quia
terra soimus, et in tenam ibimus propter meritum peccati primi hominis; pro-
pter aulem gratiam Dei, quae nos liberat a lege peccati et mortis, ad iustitiaon
conversi liberamur, ut postea eadem ipsa caro, quae nos poenis torsit in pec-
atque lactantibus (cfr. / Cor., Ili, 2) eis, qui in Christo renati sunt, nonduim
Generated on 2011-09-07 18:51 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
rilatis firmitate surgentibus. Sub ipsis ergo verbis paucis in symbolo conetitu-
tis, plerique heretici venena sua occultare conati sunt; quibus restitit et resi-
stit divina misericordia per spiritales viros qui catholicam fld'em non lantum
atque cognoscere meruerunt (De tìdfe et symboìo, 1); cfr. 20, trattando della
Trinità ; « verum haec dici possunt facile et credi: videri autem nisi corde
puro quomodo se habeant oìmnino non possunt »; si osservi però che ora
l'aactoriìas è rappresentata solo dal Credo: vuoi dire che la Scrittura, con
(4) De f. et symb., 23: « Et quoniam tria sunt quibus homo constai, spiri-
tus anima et corpus, quae rursus duo dicuntur, quia saepe anima simul cum
spiritu nominatur, — pars enim quaedam eiusdem rationalis, qua careni be-
stiae, spiritus dicilur — principale nostrum spirilus est... Hic enim epiritus
eliam mens vocatur, de quo dicil apostolus \Rom., VII, 25). Anima vero, cum
carnalia bona adhuc appetii, caro nominatur, et resistil spìritud, non natura sed
generationem mortalem peccato primi hominis... Est autem animae natura per.
fecta cum spiritui suo subdilur et eum sequitur sequentem Deum... sed non
Deo ad veram fidem et bonam voluntatem, eed aliquando tardius eius impetus,
tur, reciipiens stabilitatem naturae suae dominante spiritu, quod sibi caput est,
76
ruius caput est Christus, non est desperandum etiam corpus restituì naturae
propriae, sed utique non tam cito quam anima, sicut neque anima non tam cito
quam spiritus, sed tempore opportuno in novissima tuba (clr. I Cor. XI, 3; XV,
52) ...et ideo credimue et in carnìs resurrectionem, non tantum quia reparatur
anima, quae nunc propter carnaies affectiones caro nominatur, sed haec etiam
visibilis caro, qoiae naturaliter est caro, cuius nomen anima non propter natu-
ram sed proptes carnaies affecliones accepit, haec ergo visibilis quae proprie
quae fallare non potest. Quod cui videtur incredibile, qualis nunc sit caro ad-
tendit, qualis autem futura sit non considerat; quia ilio tempore immutationis
angelicae non iam caro erit et sanguis, sed tantum corpus (ofr. / Cor., XV, 50\.
quibus asserunt nullum esse posse terrenum corpus in caeio, omne corpus in
omne corpus converti et mutari posse concedunt >5. Cfr. 13 alla n. 10.
9 e 10.
(8) De i. et s., 3: « Sicut enim verbis nostris id agimus, cum verum lo-
Deus Pater genuit, quoniam per ipsam innotescit dignis, animis seoretissimus
Pater, Verbum .eiùs convenientissime nominatur »; 5: « Hac igitur fide catho-
lica et illi excluduntur, qui eundem dicunt Filium esse, qui Pater est... Exclu-
duntur etiam illi, qui creaturam dicunt esse Filium, quamvis non talem, qualea
Generated on 2011-09-07 18:51 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
pìum nobis daretur, hoc est via certa, qua perveniremus ad Deum »; 8: « Sed
quisquis tenuerit catholicam fidem, ut lotum hominem credat a Verbo Dei esse
susceptum, id est corpus animam spiritum, satis contra illos munitus est...
Cum homo excepta forma me'mbrorum non distet a pecore nisi rationuli spì-
ritu, quae mens etiam nominatur (cfr. 23, alla n. 4) quomodo sana est fides qua
cum pecore, illud autem non susceperit, quod intustratur luce sapientiae et
quod hominis proprium est? ». Questa allusione ad Apollinare, il cui errore
sedusse per un momento Alipio (Coni., VII, 19, 25) va aggiunta a quelle elencate
j (10) De i. et s., 13: Solet autem quosdam offendere vel impios gentiles
dicant terrenum aliquid in caeìo esse non posse... (/ Cor., XV, 44). Non enim
ita jdictum est quasi corpus vertabur in spiritum et spiritus fiat, quia et nunc
corpus nostrum, quod animale dicitur, non in animam vereus est, et anima
factum; sed spiritale corpus intellegitur, quod ita spiritui subditum est, ut
possibile reminiscenza di Tertuiliano, nel passo del De fide, 17, in cui A/gostino
tratta della Trinità ; e al fatto che la più rigorosa distinzione tra eresia e scd-
77
eina, in confronto con il De vera religione (ce. 9 e 10) potesse essergli etata
Koch raccolse il mio invito: e poco dopo espose le conclusioni a cui era
giunto (dn Rie. Rei., Vili, 1932, pp. 317-337) e che a mia volta riassunsi e com-
mentai brevemente (ibid., IX, 1933, p. 399 sg.). H Marrou, al quale il lavoro del
Koch è efuggito, non da (o. e. pp. 420-21) che indicazioni molto sommarie: anzi
sembra non accorgersi neppure che sotto il nome di HHarius, nelle citazioni di
il De unitale ciprianei (oltre l'ep. 33, nel De util. cred.). Invece, nel De sermone
(14) Retract. L 3; 11 (12); 16 (17); 18 (19): per idem tempus; 15 (16); 2&
(21); 21 (22): eodem tempore (presbyterii mei); 4: inter haec; 12 (13): rune.
Cfr. 13 (14): lam vero apud Hipponem Regium presbyter; 14 (15): adhuc pre-
sbyter; 15 (16); 20 (21); 21 (22) cit.; 22 (23): cuni presbyter aditine essem.
Contro litteras Petiliani, scritto circa il 401. Qualunque sia il momento, tra i
termini estremi del 395 e dell'agosto 397 OHI Concilio di Cartagine) in cui si
Contro Feìicem la data indicata dai manoscritti, ossia il dicembre 404. Fin dal
ili Onorio, nei mss. del C. Pel., come un errore, leggendo invece: IV: il che ci
(16) Cfr. l'ep. XXI a Valerio, in cui Agostino chiede che gli conceda
tempo fino alla prossima Pasqua per potersi dedicare allo studio delle Scrit-
78
ture; e non è affatto necessario supporre che questa « vacanza » gli venisse
prorogata.
(17) II libro 6d apre con una esposizione della fede cattolica secondo
l'ordine stesso del Credo, che per ciò stesso rivela un'affinità con il De fide.
Circa il male, il peccato e il libero arbitrio, cfr. 1: « esse autem omnia quae
fecit Deus bona valde, mala vero non esse naturala, sed omne quod dicitur
inalimi au.t peccatum esse aut poenam peccati. Nec esse peccatum nisi pravum
libertim est abstinere, id est non in rebus ipsis, sed dn usu earum non legitìmo.
Usus autem rerum est legitimus, ut anima in lege Dei maneat, et uni Deo ple-
nissinla dilectione subdecta sit et cetera sibi subiecta sine cupiditate aut libidine
ministret.... Poena vero peccati est, cum ipsis creatane non sibi servientibus
cruciatur anima, cum Deo ipsa non servit; quae creatura Oli obteruperabat,
cum ipsa ototemperabat Deo »; 5: « Quaedam ergo et facit Deus et ordinat,
potente Deo artifice facta sentimus, non adfirmaAdo sed quaerendo tractan-
dum est in libris maxime quos nobis divina commendat auctoritas, in quibus
lat: ea tamen quaerendi dubitatio catholicae fidei metas non debel excedere »;
3: « Sed quoque modo se hoc habeat — res enim secretissima est et humanie
coniecturie impenetrabilis — illud certe accipiendum est in fide, etiamsi modus
eese creaturam ac per hoc et ipsum habere initium nec coaetemum esse Crea-
Generated on 2011-09-07 18:52 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
poterat per eiusmodì ordinem sermonis exposita quasi istis oculis cerneretur »,
pure chi sceglie l'una o l'altra di due interpretazioni possibili, dovrà guardarsi
ufi/, cred., 5 (Secundum historiam ergo traditur, cum docetur, quid scriptum aut
quid gestum sit; quid non gestum sed tantummodo scriptum quasi gestum sit.
Secundum aetiologiam, cum ostenditur quid qua de causa vel factum vel dictum
sit. Secunidum analogiam. cum demonstratur non sibi adversari duo Teetamenta,
vetus et novum. Secundum allegoriam, cum docetur non ad litteram esse acci-
pienda quaedam quae scripta sunt, sed figurate intelligenda), e De Gen. ad liti,
lib. imp!., 2 (Historia est cum sive divinitus sive humanitus res gestae com-
factorumque redduntur). Ma, dopo aver fatto supporre che egli intenda offrire
un commento completo, poiché osserva che il Genesi può essere spiegato in quei
riam autem quaeritur quid sit " in principio " » e poi non abbandona più l'in-
terpretazione letterale. ,
79
(21) Cosi p. e. — e scelgo questo passo per la sua importanza intrinseca —
fappe, deha vita spirituale. De Serm. Dom., I, 10-12: « Incipit enim beatitudo
bus efticiatur indocilis. Inde iam incipit scire quibus nodis saecuii huius
du, in quo scientia est, lugetur amissio summi boni, quia inhaeretur ex-
tremis. In quarto aiitem gradu labor est, ubi vehementer ìncurabitur «i. sese
animus avellat ab eis quibus pestifera dulcedine innexus est: Mc ergo esu-
evadendi consiliutn: quia nisi quisque adiuvetur a superiore nullo modo sibi
est idoneus ut sese tantis miseriarum implicamentis expediat; est autem Ju-
est ipse potentior. Sexto gradu eet cordis munditia... valens ad contem-
pìandum summoim illud bonum quod solo puro et sereno intellectu cernì po-
test. Postremo est septima ipsa sapientia, id est contemplatio veritaUs paci-
prima et in octava nominatimi est regruim caelorum. Septem sunt ergo quae
perficiunt: nam octava clarificat et quod perfectum est d'emonetrat. Videtur ergo
mihi etiam septiformis operatio Spiritus Sancii de quo Isaias loquitur (XI, 2-3)
his gradibus sententiisque congruere. Sed interest ordinds: nam ibi enumeratio
Generated on 2011-09-07 18:52 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
iiumeremus, primus ibi est timor Dei, secunda pietas, tertia scientia, quarta
congruit humilibue... Pietae congruit mitibus ... Et dsta quide.m in hoc vita
possunt campieri, sicut completa esse in apostolis credimus. Nam iila orn-
nimoda in angelicam formam mutatio, quae posi hanc vitam promittitur. nullis
verbis exponi potest... Haec octaiva sententia quae ad caput redit perfectumque
numero septies multiplicato, quo fiunt quadraginta novem, quasi octavus ad-
missus est Spiritus Sanctus ». E per altri esempi, ofr. I, 31; II, 6-7, etc.
(22) De serm. Dom. II, 18: « cuius rei significandae gratia, cum ad ora-
(24) De Serm. Dom. I, 13-14: « Ubi autem sana fides non est, non potest
esse iustitia, quia iastus ex fide vivit. Neque schismatici aliquid sibi ex ista
mercede promittant, quia similiter ubi charitas non est, non potest esse iusti-
tia: « dilectio enim proximi malum non operatur ». — Prapter me: proptei
80
mala, CUBI et vera dicantur, quando de illorum errore dicuntur; et si aliquando
dit, non tamen propter Christum ista patiuntur. Non enim Qhristum sequitur,
(25) Agostino registra anche qualche variante, p. es. In II, 30 a M/. VI,
quest'ultima solo attraverso una tradizione orale (« multi autem precando ita
dicunt»), benché sia in Cipriano, de domi/i, orai., 7, CSEL III, 1, p. 271: ne passus
(if) à ipfli; fijxa? elaevexHTJvai (vei à rev- vel XOCTEV- ) a Lc. XI, 4 considerata ge-
1924, p. 276) non riconosce però come maicicnita l'altra variante, a Lc. XI, 2
èX"éTtù rà Ttveùjxa crou TÒ &fio\> lip' •fifià ^ xaì xaSapiadcrco ^jxà i;, di 162, 700,
Greg. Nyss., Max. Taur., perché dal commento di Tertulliano ( Adv. Marc., IV,
26, CSEL 47, p. 509) non risulta sia degli eretici da lui combattuti; e lo stesso
struction of the OId - latin text or texls of the Gospels used by Saint Aagastine,
Cambridge 1926, p. 15. Altre varianti in II, 74 a Mt. VII, 12, ecc. La conoscenza
del greco e i criteri che Agostino adotta nello stabilire il testo, sono ancora
quelli di un principiante.
(26) Cfr. De serm. Dom., I, 15: In caelis dictiim puto in spiritalibus fir-
anima iniqua... Sentiunt ergo iam istam mercedem, qui gaudent spiritalibus
bonis; sed tunc ex orimi parte perficietur, cum etiam hoc mortale induerit
Generated on 2011-09-07 18:52 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
Jmmortalitatem [cfr. / Cor., XV, 53-54]; I, 34: Nam tua sunt quibus impletur pec-
riani fit, sive per corporis sensus... Quo si fruì delectaverit, delectatio illa
refrenanida est... Si autem consensio facta fuerit, plenum peocatum erit... Tria
ergo haec... similia sunt illi gestae rei quae in Genesi scripta sunt, ut quasi
homo expellitur; iustissime omnino. Non enim cogit qui suadet. Et omnes na-
turae in ordine suo gradibus suis pulcrae sunt; sed de superioribus, in qui-
bus rationalis animue ordinatus est, ad inferiora non est declinaadum. Nec
quisquam hoc facere cogitur; et ideo, si fecerit, iusta Dei lege punitur; non enim
hoc committdt invitus; I, 54-55: Quibus laboriosi uè et operosius dici aut cogitari
potest, uibi omnes nervos industriae suae animus fia'elis exerceat, quam in vi-
Uum, ut auxilium mereatur. Quod est aulem aliud consilium, nisi ut infinni-
tatem aliorum ferat, et ei quantum potest opituletur, qui sibi divlnitus desi-
derat subveniri?; II, 23: lile etiam non abeurdus, immo et fidei et spei nostrae
camem. Et quoniam dicit apostolus « mente pervio, ecc. », [Rom., VII, 25] vi-
81
demus factam voluntatem Dei in mente id est in spirito; e um autem absorpta
54-55], quod flet carnis resurrectiqne atque illa immuta tione quae promittitui
faciene voluntatem eius, ita et corpus non resistat spiritui vel animae, quae
quod erit suimmae pacis in vita aetema, ut non solum velie adiaceat nobis, sed
etiam perficere, bonum... [cp. Rom. VII, 18] quia nondum in terra sicut in
caalo, id est nondùìn in carne sicut in spiritu facta est voluntas Dei. Narù et in
miseria nostra fit voluntae Dei, cum ea patimur per carnem quae nobis morta-
litatis iure debentur, quam peccando meruit nostra natura. Sed id orandum
minem, ita etiam corporis immutatione facta, buic nostrae delectationi nulla
pars nostra terrenis doJoribus seu vohiptatibus adversetur; inoltre II, 44; 56;
(27) Cfr. c. II, nota 16 e gli accenni analoghi nel De fide et symbolo.
(28) Epist. 23 cfr. Monceaux, Hist. liti, de I Air. chret., VII C1923), pp. 129
sgg. e 279.
(XXXI), 30.
(30) Enarratio in Ps. XXXV, 9; Monceaux, o. c., pp. 153 e 286, meglio
(36) Ofr. C. Adim., XVII, 2; « indoctos et impios... qui quoniam non sunt
(37) Non mi è stato possibile — nelle condizioni in cui ho dovuto lavorare
nel Perù, senza avere a mia disposizione neppure la raccolta del Migne —
gita, come suole accadere, e sebbene una verifica sia sempre desiderabile e
opportuna, non credo che un nuovo computo (dal quaQe vanno naturalmente
lavoro che esige attenzione e pazienza (più di quanta non ne abbia in questo
momento io stesso) ma che considero utile, dovrebbe altresì curare non solo
tolte, ma altresì in certi casi, come per le Epistole paoline, per capitoli o gruppi
di capitoli, e persine per versetti, secondo gli argomenti; e, nel preparare gli
indici percentuali, tener conto della lunghezza dei diversi scritti di Agostino.
Ripeto pertanto che i dati qui sotto riassunti debbono considerarsi sola-
82
)) fino al Contra Fortunatum; i soli scritti agostiniani ohe coiiteagono un nu-
libri lì (81, escluse quelle della stessa Genesi). Se si consideri la diversa am-
piezza 'delle varie opere, le citazioni appaiono proporzionalmente molto più ab-
bondanti nel De fide et synibolo (85). Però, pur con l'avvertenza che si tratta
cano in De lib. arb. I e II; in alcuni scritti, raggiungono invece un numero ab-
bastanza elevato (De mor. Eccl. catti., 48; De Gen. e. Man., 36; De v. relig., 17;
De fide et symb., 43; De serm. Dom.. 116: Eniir. in ps. XXXV, 14; C. Ad/m., 45).
1 Cor. XV è citato con maggior frequenza in De serm. Dom., Enair. in ps. XXXV
e C. Adìm., e ancor più in De fide et symb., che in opere anteriori (De vera
rei.. De mor. Eccl. cafh. De Gen. e. Man. e De mus. VI). Ho trovato citazioni
De serm. Dom., Enarr. in ps. XXXV. E' interessante osservare che nel C. For-
tunatum questo versetto è citato, insieme con Gai. V, 17 e VI, 14, ma da For-
mente accresciuti — il che è stato rilevato del resto anche da altri — mi sem-
bra posto ormai fuori discussione; come pure il fatto che, da questo momento,
Generated on 2011-09-07 18:53 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
83
Generated on 2011-09-07 18:53 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
IV
combattere il manicheismo.
parte. Le quattro tappe, per cui passano nel loro cammino verso
sono : prima della legge ; sotto la legge ; nella grazia ; nella pace.
85
bensì con la resurrezione, quando saremo rinnovati del tutto. In-
fatti, se iì peccato consiste nel non condiscendere alle passioni, sotto
che, con la loro fede, si siano resi degni della Grazia, la quale
questo aiuto della grazia, elevandosi così dallo stadio sub lege a
quali Dio nella sua prescienza sa che avranno la fede. Questa tut-
momento della sua vita e del suo sviluppo spirituale, Dio non
dere, così come l'abbandono da parte di Dio, che trae seco l'operar
86
tuali. Finché è ancora « argilla », l'uomo è troppo immerso nelle
cose di questo mondo, troppo « fango », per poter chiedere a Dio
ragione del suo operare ; non appena si eleva allo stadio succes-
fondo — gli fa sentire tanto più vivo il bisogno di conciliare l'esi-
ordine. Perciò Agostino insiste tanto su questa idea. Però ora egli
mente dalla sua volontà . D'altra parte, sta di fatto che Agostino
87
gli sfugge ; così come non ha ancora una visione chiara di tutte
catore seguace dei beni terreni, si ravvede del proprio errore (7).
L'Expositio inchoata non andò più in là del primo libro; dal
tra una cerchia di amici poco più larga del gruppo che prese parte
88 *
a'.la lettura del testo e alle discussioni su di esso. Però non è
una prima stesura del commento stesso ad alcuni passi tra i più
e della natura del male, del libero arbitrio (9). Appare evidente
dal fatto che solo nella qu. 27 troviamo una citazione biblica, solo
dine dei libri della Bibbia non dà completa soddisfazione. Infatti,
89
scono a Ciovanni; e mentre in opnuno di essi è seguito l'ordine dei
passi nel Vangelo, i due gruppi riuniti non formano una serie (12).
quattro stati, ante Legem, sub Lege, in gratìa, in pace, con le solite
spiegazioni (15). E' notevole che Agostino ritiene che fino a Rom.
conseguenza del peccato di Adamo, sone ancora più forti della vo-
che Adamo si meritò per il suo peccato, ma non può vincere. Alla
9»
spiritus, la quale fa rivolgere l'anima verso i beni superiori e an-
chi è già al terzo stadio, sub gratia, avverte in sè, benché non si
lasci vincere, quella lotta, che è destinata a cessare solo nello stadio
anche di coloro che non sono ancora figli di Dio non si deve
morte, così come gli altri che già credono e sono figli di Dio, ma
E' notevole qui che, ponendo se stesso e altri già nel novero dei
« figli di Dio », Agostino mostri così di considerarsi come già per-
venuto al terzo grado, allo stadio cioè sub gratìa. Ma non meno
postolo in quei versetti, non abbia fatto altro che cercare una scap-
dell'apostolo si riferiscono non già ai " santi " o " spirituali " che
91
Adamo : coloro stessi ai quali, non essendo ancora " figli di Dio "
di " natura " : insomma, coloro che non sono ancora giunti allo
" massa " di peccato. Ora, avendo perduto col peccato ogni me-
l'uomo che appartiene a questa " massa " chiedere a Dio che
i peccatori costituiscono una sola massa, pure vi sono tra loro certe
può volere qualche cosa senza aver sentito uno stimolo, ricevuto
«
92
sia dall'esterno (per mezzo di parole o di segni). Così è Dio che
libero, e della quale si può dire che crea la volontà buona o cat-
tiva, prima che esista ogni merito. Chi risponde alla chiamata, non
stamente (19).
che uno si acquisterà credendo, e che sono tuttavia già noti alla
desiderando beni terreni, resiste alla buona volontà , cioè allo spirito
trova, onde ha bisogno dell'aiuto che Dio gli porge mediante gli
non troverà quindi più ostacoli. Tale era stato creato Adamo; ma
93
dopo il peccato di lui, il genere umano ha meritato la morte (22).
94
sione o prescienza dell'uomo. Allo stesso modo che tu — egli dice a
Evodio — con la tua prescienza conosci ciò che un altro farà vo-
modo che tu con la tua memoria non obblighi le cose del passato
divino, cibo di ogni natura razionale : essa, ora, non sa più sfor-
ture che ricava dalle cose visibili. Perciò il Verbo si è reso visibile
ciò il Verbo non ha neppur esso ricorso alla forza, bensì provocando
che ogni difetto è qualche cosa che si contrappone alla natura della
non è la prescienza di Dio quella che fa peccare gli uni e non pec-
95
care gli altri, egli tuttavia vorrebbe sapere la ragione di questo
radice di tutti i mali (cfr. / Tim. VI, 10). Del resto, questa cupi-
non può essere qualche cosa di inerente alla natura umana, ché
pevole, per avere rifiutato la salvezza che gli è stata offerta. Infatti
allo stesso modo che anche « natura » si usa talvolta nel senso
96
ad occuparsi dell'origine dell'anima. Tra le diverse ipotesi, egli
tutto convincenti.
problema che non gli si è ancora presentato. A qua! fine, dato l'or-
anime? Egli non esita ad affermare che vi può essere una vita
questo basta per giustificare la prassi della Chiesa (30) nel battez-
97
cupi di difendere tale prassi. Come non è senza importanza che
anche in questo libro egli si occupi delle eresie (31) ; per non
rato in realtà giunto ormai a quello sub gratìa, anche qui il con-
(che non può non rivolgersi a ciò che più la diletta, e se le due
turale, egli cercò eli adattare il sto pensiero a questo nuovo modo
98
anche la condizione, dell'uomo, che nonostante sia dotato di anima
razionale può peccare e anzi in certi stati non può farne a meno :
il corpo è stato reso mortale. In tutto questo, non c'è — come
calore, della voce divina che risuona nel cuore di ogni uomo ; am-
mette che alla chiamata di Dio l'uomo possa non rispondere, anzi
cuni si salvano, sottraendosi all'impero della carne. E' chiaro — an-
che se Agostino non lo dice esplicitamente — che ciò rende tanto
NOTE
l'Antico ma anche il Nuovo Testamento (a Rom. 1I, 5)-, 11: S. Paolo non stabi-
lisce alcun contrasto tra le due parta della Bibbia, però la Legge ei deve
interpretare allegoricamente (a Rom., II, 29); 49: l'apostolo non permette af-
Rom. Vlii, 7); 53: è falso che vegetaJi e minerai5 siano dotati di sensibilitÃ
99
(a Rom. Vili, 19-20 e 23); 54: solo agli stolti possono sembrare inutiti certe
tribolazioni, ohe invece Dio ci manda per il nostro bene (a Rom. Vili, 27).
(3) Expos. quarr. propp., 13-18 (a Rom. Ili, 20): « Quod autem dicit " Quia
non iustificabitur in lege... " » et caetera similia, quae quidam putant in con-
tumeliam legis obicienda, sollicite satis legenda sunt, ut neque lex ab Apostolo
improbata videatur, neque homini arbitrium libenim -sit ablatum. Itaque quat-
tuor istos gradue hominis distinguamus, ante Legem, sub Lege, in gratia, in
ea; sub gratia, nec sequimur eam nec trahimur ab ea; in pace, nulla est con-
cupiscentia carnie. Ante Legem ergo non pugnamus, quia non solum concupi-
scimus et peccamus, sed etiam approbamus peccata. Sub Lege pugnamus, sed
vincimur; fatemur enim mala esse quae facimus, et fatendo mala esse, utique
nolumus facere, sed quia nondum est gratia superamur. In isto gradu ostendi-
V, 20). Inde et quod nunc positum est « per Legem enim cognitio peccati ».
Non enim ablatio peccati est; quia per solam gratiam aufertur peccatum.
Bona est ergo Lex quia ea vetat quae vetanda sunt. et ea iubet quae iubenda
sunt. Sed cum quisque illam viribus siiis se putat implere, non per gratiam
Liberatoris sui, raihil ei prodest ista praeeuinptio; immo etiam tantum nocet,
inveniatur. « Ubi enim non est Lex, nec praevaricatio ». (Rom. IV, 15). Sic
ergo iacens cum se quisque cognoverit per se ipsum S'urgere non valere, im-
ploret Liberatorie auxilium. Venit ergo gratia quae donet peccata praeterita
fit, tametsi desideria quaedam camis, dum in hac vita sumus, advérsus spi-
ritum nostrum pugnant ut eum ducant in peccatum, non tamen his desiderite
consentiens epiritus, quoniam est fixus in gratia et chiaritale Dei, desinit pec-
care. Non enim in ipso desiderio pravo, sed in nostra consensione peccamus.
Ad hoc valet quod dicit idem apostolus « Non ergo regnet peccatum in vestro
mortali corpore ad obediendum deeideriis eius » (Ro. VI, 12). Hinc enim osten-
dit esse desideria, quibus non obediendo, peccatimi in nobis regnare non si-
trahimus ex primo peccato primi hominis, unde carnaliter nascimur, non finien-
tur haec nisi resurreotione corporis immutationem illam quae nobis promittitur
meruerioiue, ubi perfecta pax erit, cum in quarto gradii constituemur. Ideo outem
perfecta pax, quia- nihil nobis resistei non resistentibus Deo... Liberum ergo
arbiitrium perfecle fuit in primo nomine, in nobis autem ante gratiam non est
vero efficit ut non tantum velimus recte facere, sed etiam possimus, non vi-
ribus nostris, sed Liberatoris auxilio, qui nobis etiam perfectam pacem in re-
surreclione Iribuel (Cfr. per i 4 stadi, C. Fortun. 22 al e. m, n. 2); 21: « Deue per
giatiam dedit, quia peccatoribus dedit, ut per fidem iuste viverent, id est ope-
rarentur. Quod ergo bene operamur, iam acoepta gratia, non nobis sed illi
tribuendum est, qui per gratiam nos iustificavit » (a Rom. IV, 4) ; 30: « Data
Nel lerzo sladio « homo iam mente servit Legi Dei, quanwis carne eerviat
legi peccati. Non enim obaudil desiderio peccali, quamvis adhuc sollicitent
100
et absorbeatur more in victoriam (cfr. / Cor. XV, 55). Quia enim non consenti-
MUS desideriis pravis, in gratia sumus, et non regnai peccatum in nostro mor-
tali corpere.» (35; a VI, 14). Ma nel secondo stadio, l'uomo « peocatis vincitur
dum viribus suis iuste vivere conatur sine adiutorio liberantis gratiae Dei. In
ilio qui eam donai liberante et adiuvante non peccet, atque ita desinai esse
*ub Lege » (44, a VII, 19-20); «In eo enim est damnatio, quod oblemperamus
desiderili, non tamen nis obediamus, non captivamur et sub gratia iam Bumus »
(4) Expos. quarr. propp. ex Ep. ad Rom., 55: « Manifestum est non iueti-
ficatos nisi vocatos, quamquam non omnes vocatos, sed eoe qui secundum pro-
poeitum vocati sunt... Non enim omnes qui vocati sunt, secundum propositum
cuturum vocationem suam» (a Vlii, 30); 60: « Respondemus praescientia Dei fac-
tum esse, qua novit etiam de nondum natis qualis quisque futuru« sit... nisi
Dei, id est Spiritum Sanctum, per quem diffusa cariiate bonum possit operari.
Non ergo èlegil Deus opera cuiusquam in praescientia, quae ipse daturus est,
sed fidem elegit in praescientia, ul quem sibi credituruin esse praescivit, ipsum
elegeril cui Spiritimi Sanctum darei... Quod ergo ctedimus, nostrum est; quoti
autem bonum operamur, illius est qui credentibus in se dal Spiritum Sanctum...
Quod si vocatue vocantem secutus fuerit quod est iam in libero arbitrio, mere-
nam » (a IX, 16); 62: «In bis quos damnat, infidelitas et impieta® inchoat
poenae meritum... bona per donum Dei operemur et mala per supplicium; cum
(5) Expos. quarr. propp. ex epist. ad Rom., 62: « Quamdiu figmentum es,
modi inquisitione et non reepondeas Deo » (a IX, 21). Per le discussioni su que.
(7) Epist. ad Rom. inch. expos., 8: « Gratia esl ergo a Deo patre et Do-
mino nostro lesu Christo, qua nobis peccata remittuntur, quibus adversabamur
Deo; pax vero ipsa qua reconciliamur Deo » (cfr. Expos. Epist. ad Gol., 3, cil.
alla n. 32); 9: «Sed hoc piane iustum est apud Deum: quia vere iustum est ut
etum est enim ut cum hi« dUi ad consortium poenale copulentur qui vocantem
peccata eorum, sic etiam ipsi odissent soia. Ea enim demum est humanae iusti-
tiae disciplina, non in se amare nisi quod Dei est et odisse quod proprium est,
nec approbare peccata sua nec in eis alium improbare, sed se ipeum; nec putare
«atis sibi esse ut sua peccata displiceant, nisi etiam vigilantissima deinceps in-
tentione vitentui; nec in eis vitandis vires suas existimare sufficere, nisi divini.
tus adi uve tur. lustum est ergo apud Deum ut ign osca tur talibus qoiaecum-
que antea connmi&erunt... lusta est ergo gratia Dei et grata iustitia, Am in eo
9, Utrum corporea sensibus percipi veritas possit; 13, Quo documento consftet
homines bestiis anteceUere; 3, Utrum Deo auctnre sit homo delerior; 4, Quae
sit causa ut sit homo deteriori 6, De malo; 10, Utrum corpus a Deo sit; 21,
Utrum Deus auctor mali non sit; 22. Deum non pati necessitatemi 24. Utrum
(10) La stessa preoccupazione potrebbe ravvisarsi nella qu. 14: Non fuisse
(11)' Qaestt. 27, de Providentia (Luca II, 14); 29, Utrum aliquid sit sursum
aut deorsum in universo (cfr, Coloss. Ili, 2); 31, Sententìa Ciceronis, quemad-
modum virtutes animi ab ilio davisae ac definitae sunt (Cic., De invenf., 2).
(Gen. I, 26; V, 3); 52. De eo quod dictum est « Paenitet me feci&se hominem »
(Gen. VI, 6); 53, De auro et argento quod Israelitae ab Aegyptiis acceperant
(Ex. Ili, 22; XII, 35); 54, De eo quod .scriptum est « Mihi autem adhaerere Deo
bonum est» (Ps. LXXII, 28); 22, Do eo quod scriptum est « Sexaginta sunt re-
ginae, etc. » (Cani. VI, 7); 56. De annis quadraginta sex aedificati Templi
Generated on 2011-09-07 22:42 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
(loh. Il, 20-21); 57, De centum quinquaginta tribus piscibue (loh. XXI, 11);
58, De lonanne BaptLùta; 59, De decem virginibus (Mati. XXV); 60. De eo quod
scriptum est «De die autem ilio et hora nemo scit » (Matl. XXIV, 36); 61. De
nibus quinque » (Mail. XIV, 15, 21); 62, De eo quod scriptum est in Evangelio
< Quia baptizabat lesus plures quam loannes, etc. » (loh. IV, 1); 63, De Verbo;
64, De mul'iere Samaritana; (loh. IV, 91; 65, De resurrectione Lazari (loh. XI,
44). Si noti che la qu. 79 è su Eso, VII, Vili e la qu. 33 GU Mal. V, 32.
(13) Quaestt. 66, a Rom. VH-VIII, 11; 67, a Rom. Vili, 18-24; 68, a Rom.
IX, 20; 69, a / Cor. XV, 28; 70, a / Cor. XV, 54-56; 71, a Gai, VI, 2; 72; a
Tir. I, 2; 73, a Philipp. II, 7; 74, a Golosa. I, 14-15; 75, a Hebr. IX, 17. Si noti il
poeto assegnato a Tito. La qu. 76 è su /ac. II, 20; la qu. 82 su Hebr. XII, 6.
p. 395 dichiara che « ordo inter ipsas quaestione« servatire non est chronolojji.
cus sed systematicus, ita priores quinquaginta quaeetiones Glint potius philo-
sophicae, aliae vero sunt potius quaee'tiones bibìicae, atque inter se ordinati tur
secundum ordinem Sacrorum Librorum »; il ohe è vero, come si è visto, sol-
tanto in senso molto lato, come riconosce lo stesso autore con quel potius.
Quaestiones LXXXIII doit ètre rapporta a la mème période (cioè gli anni 386-
391); il est difficile de decider lesquelles; j'utilise celles qui ont une portée
pnilosophique » e cita le quaestt. 12, 31, 33, 35, 29. Poi, trattando di Agostino
102
dont la rédaction s'est prolongee jusqu'à a 396. Les questions d exégèse et de
Ora è evidente che sarebbe difficile, anzi forse impossibile, trovare nel-
l'interno di ciascuna quaeslio gli elementi per una datazione precisa. Ma poiché
(15) Si osservi del resto che la distinzione dei quattro stadi si trova giÃ
nella qu. 61, 7:« In toto enim saeculo generis humani tertium tempus est quo
fidei christianae gratia data est. Primum est ante Legem, secundum sub Lege
tertium sub gratia. Et quoniam quartum adhuc restat ,quo ad plenissimam pa-
cem larusalem caetestis venturi sumus, quo tendit quisquis recte credit in
Christum, propterea se dicit turbam illam reficere Dominue, ne deficiant in via »,
Nella qu. 55, che secondo la mia ipotesi dovrebbe essere press'a poco contem-
razione dei buoni dai malvagi in fine saeculi, cioè precisamente uno dei prin-
(16) De div. quaest. LXXXI1I, qu. 66, 1: « Ubi ergo non est gratia Libera-
servitute peccati, atque hoc modo detumescente atque extincta omni superbia
subdatur Liberatori suo, sinceriterque homo dicat « adhaesit anima mea post te»
(Ps. 62, 9) quod est iam non esse sub lege peccati sed in lege iustitiae »;
(Kom. V, 12-13;. VII, 8 segg.) ...manifestum est quod superius ideo dicebat mor.
Generated on 2011-09-07 22:43 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
luum et non deputari, quia non apparebat antequam Lege prohibente ostendere-
tur»; 5: «Ad secundam actionem ista testimonia conveniunt (Som. V, 20; VII, 5,
7-8, 9-11, 14 seg.; 20-23). Huc usque sunt verba homini« sub Lege constìtuti non-
dum sub gratia; qui etiamsi nolit peccare, vincitur a peccato. Invaluit enim
sumus. Imploret ergo auxilium, qui sic positue est, et noverit suum fuisse
quod cecidit, non suum esse quod surgit. Iam enim liberatue agnoscens gra-
tiam Liberatoris sui dicit: « Miser ego homo... (Rom. VII, 24); 6: «Et incipiunt
iam verba hominis sub gratia constituti, in actione quam tertiam demonstravi-
mus, quae habet quidem reluctantem mortalitatem carnis. sed non vincentem
tati»: non enim caro peccati erat, quae non de carnali delectatione nata erat;
sed tamen inerat ei simili ludo peccati carnis, quia mortalis caio erat; mortem
autem non meruit Adam nisi peccando... Sic et prudentia camis dicitur. cum
anima pro magnis bonis temporalia bona concupiscit Quamdiu enim appetitus
talis inest animae, legi Dei subiecta esse non potest; id est, non potest implere
quae Lex iubet. Sed cum spiri lai ia bona desiderare coeperit et temporalia con-
temnere, desinet esse carnis prudentia et spiritui non resistet. Eadem namque
anima, cum inferiora appetii, prudentiam carnis habere dicitur; cum superiora,
prudentiam spiritus; non quia prudentia carnis substant:a est, qua induitui
anima vel exuitur, sed ipsius animae affectio est, quae omnino e.sse desinet,
vita est propter iustitiam » (Rom. VIIi, 9-10). Mortuum corpus dicit, quamdiu tale
103
quamvjs existentibus, mene ad illicita facienda non consentii, quae iam servii
legi Dei et sub giatia constituta est. Ad hoc enim valet quod supra dictum est
« Mente servio... » (Rom. VII, 25). Et ille homo nunc descrifcitur esse sub gratia,
est futura »; 7: « Restai ergo ut de ipsa pace dicat resurrectionie corporis, quae
quarta est actio... Si ergo Spiritus... (Rom. Vili. 11). Hic et de reeunectione
Bumus, non deesse molestias per mortalem carnem neque titillationes quasdam
delectationum carnalium. Quamvis enim non cedat qui sub gratia constilutus
mente servii legi peccati, tamen carne servii legi peccati. Illis gradibus homine
nerfecto, nulla substantia invenitur nxilnm; neque Lex mala est quae ostendit
quae est ante Legem, nulla pugna est cum voluplatibus huius saeculi; in se-
runda, quae sub Lege est, pugnamus sed vincimur; in tertia, pugnamus el vin-
Subditur enim nobis quod inferius nostrum est, quod propterea non subdebatur,
(17) De div. quaeat. 83, qu. 67, 3: « Vanitati » ergo « creatura subiecta est,
non sponte ». Bene additum est: non sponte. Homo quippe sponte peccavi*, sed
non sponte damnatus est. Peccatum itaque fuit spontaneum, centra praecep-
tum Tacere veritatis; peccati autem poena subiici fallaciae. Non ergo sponte
creatura subiecta est venitati « sed propter eum qui subiecii eam in spe », id
est, propter eius iuetitiam atque clementiam, qui neque impunitum reliquil pec-
catum ,neque insanabilem voluit esse peccanteoi » (a Rom. Vili, 20): 4: «Quia
Generated on 2011-09-07 22:43 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
et ipsa crealura » (Rom. Vili, 21), id est, ipse homo, cum iam -signaculo ima-
« creatura », id est, et ipsa quae nondum vooalur filiorum forma perfecla, sed
tantum vocatur crealura, « liberabitur a servitute interilus ». Quod itaque ait
de ipsis non est desperandoim qui nondum vocantur filii Dei quia nondum cre-
d'derunt, sed tantum creatura; quia et ipsi credilurd sunt el liberabuntur a ser-
virtuite interitus, quemadmodum nos qui iam Dei filii sumus, quamvis nondum
essa, a partire dal De veto religione v. Marrou, o. e., pp. 148 egg. 350 sgg.
(19) De div. quaest. LXXXIII, qu. 68, 1: «Cum videatur apostolus corri-
desinunt esse curiosi qua obiurgata est ipsa curiositas; et impii quidem cum
haeretici qui non decipiunt nisi cum scientiam quam non exhibent pollicentur,
s*: », etc. 2: « Non enim apostolus hoc loco sancloe prohibuit a quaerendo, sed
celera quae in eodem loco (Efes. IH, 18-19) exsequìtur. Non ergo prohibuit a
104
II 15 e 12). Quos ergo prohibuit, msi luteos atque terrenos, qui nondum m-
Uinsecus regenerati atque nutriti imaginem illius hominis portant, qui primus
factus est de terra terrenus [ibid. XV, 47-49)? Et quia ei a quo factus est noluit
audire: « Terra es... » (Ge/;. Ili, 19). Talibus igitur hominibus dicit Apo-
stolus « o homo... ». Quamdiu. ergo figmentum es, nondum perfectus filius,
quia nondum hausisti plenissimam gratiam qu-i nobis data est potestas fi-
lios Dei fieri, quo poesis audire « iam non dicam... (/oh. XV, 15); tu quis
es... » et velis Dei nosse consilium? ». 3: « Et ut manifestum sit, non san-
clificato spiritui, sed carnali luto ista dici, vide quod sequitur « aut non
habet... ». Ex quo ergo in paradiso natura nostra peccavit, ab eadem divina
providentia, non secundum caelum, sed secundum terram, id est non secundlun
spiritum sed secundum carnem (cfr. De serm. Dom. in monte, II, 23 cit., c. III.
n. 26) mortali generatione formamur et omnes una massa luti facti sumus, quod
Dei remota nihil aliud peccantibus nisi aeterna dannatio debeatur, quid sibi
vult homo de hac massa, ut Deo respondeat et dicat « Quare sic me fecisti? ».
Si vis ista co-gnoscere, noli esse lutum, sed efficere filius Dei per illius
misericordiam, qui dedit potestatem filios Ded fieri credentibus in nomine eius;
non autem, quod tu cupis, antequam credant, divina nosse cupientibus. Mer-
Ipsa autem grafia quae data est per fidem, nullis nosiris meritis praecedenti-
bus data est. Quod est enim meritum peccatone et impii? Christus autem pro
(« purgantur »). Nesciunt enim quid recte vivendo visuri sint. Quapropter cum
videre non possint, nisi recte vivant, nec recte vivere valeant, nisi credant;
hoc avertuntur, cor mundum faciant, ubi videri Deus possit... Quapropter
ut lacte potandus sis (cfr. / Cor. Ili, 2) sed perveni ad virum perfectum.
Tum demum recte et non praepoetere audies, si qua sunt de animarum se-
quibus eubvertiret, cum eum deprecarentur filii Israel; et vasa irae, quorum
tamen tractandi erant qui uni Deo ingemuerant... Prorsus cuius vult miseretur
et quem vult obdurat; sed haec voluntas Dei iniusta esse non polest. Venit
Beccatum unam massam fecerint, non tamen nulla est inter illos diversitas.
digni sint obtusione. Habes eundem aposto.um alibd dicentem: (Rom. I, 28).
Quod eos dedit in reprobum sensum, hoc est quod induravit cor Pharaonis;
quod autem illi non probaverunt Deum habere in notitia, hoc est quod òigni
extiterunt qui darentur in reprobum sensum ». 5: « Tamen verum est quia " non
105
volentis neque currentis... " (Rom. IX, 16)... Quia etiamei levioribus quisque
dolore paenitendi, misericordia Dei dignus fuerit, non ipeius est, qui si relin-
querelur interirei, sed miserentis Dei, qui eius precibus doloribusque subve-
nit. Parum est enim velie, nisi Deus misereatur; sed Deus non miseretui, qui
quisquam polest, nisi admonitus et vocatus, sive intrinsecus, ubi nullus homd-
num videi, sive extrinsecus per sermonem sonantem, aut per aliqua signa
vieibilia, efficitur ut etiam ipsum velie Deus operetur in nobis (cfr. Philipp.
11, 13). Ad illam enim coenam, quam Dcminus dicit in Evangelio praeparatam,
nec omnes qui vocati sunt venire volueruiU ,neque illi qui venerunt venire
possent nisi vocarentur (cfr. Luc., XIV, 16-26). Itaque nec illi debent sibi
tribuere qui venerant, quia vocati venerunt, nec illi qui poluerunt venire
debent alleri tribuere, sed tantum sibi; quoniam, ut venirent, vocati erant in
et si quisquam sibi tribuil quod venit vocatus, non sibi ^Tolest tribuere quod
vocatus est. Qui aulem vocatus non venit, sicut non habuit meritum praemii
ut vocaretur, sic inchoat merilum supplicii cum vocatus venire neglexeril ».
(20) De div. quaest. LXXXI1I, qu. 68, 6: « Haec autem vocatio, quae sive
in singulis hominibus, sive in populis, atque in ipso genere humano per leim-
neque ullam esse naturam quae non Deo debeat id quod est: quia Deo debetur
fueris el usque ad omnes reliquias de rebus detraxeris, remc-net nihil ». Per
Generated on 2011-09-07 22:44 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
la differenza tra pulcritudo e congruentia partiuim, cfr. Contessio-ni, IV, XIII, 20.
(21) Nessuna delle altre Questioni si riferisce a questa epistola. E' vero
bitare che ciò fosse dovuto a una ragione diversa da quella indicata nelle
Retractationes.
(22) De div. quaest. LXXXIII, qu. 70; « Morte significari arbitror hoc
poralium fruendorum. Non enim diceretur " Ubi est, mors, contentio lua?
(/ Cor. XV, 55) si non reeliti-sset et repugnasset. Istius contentio etiam ilio loco
describitur " Caro concupiscit... " (Gai. V, 17). Fit ergo per sanclificationem
ciabant, ita dedendum est de o,mni carnali delectatione futurum esse, cum
nobis quod resistat bonae voluntati, auxilio Dei per bonos homines et bonps
angelos indigemus ut donec eanetur vulnus nostrum non ita molestet ul perimat
eliam bonam voluntatem. Hanc autem mortem peccato meruimus, quod pec-
catum erat ante omnimodo in libero arbitrio cum in paradiso nullus dolor
nis re-sislebat, siculi nunc... Ergo " aculeus mortìs peccatum " est: quia pec-
cato facta esl deleclatio, quae iam possit resistere bonae voluntati et cum
effectae, iure morlem vocamus. Virtus autem peccati lex: quia multo scele-
106
prohiberen'tur ». E' superfluo rilevale le somiglianze con gli scritti che venia-
(23) De div. quaest. LXXXIII, qu. 76, 1 : «Locue iste epistolae eundem
eensum PauJi apostoli, quomodo sit intelligendus exiponit... Cum enim bona
opera commendai Abrahae, quae eius fidem conutata sunt, satis o&tendit Pau-
lum apostolum non ita per Abraham decere iustificari hominem per fidem sine
operibus, ut si quis crediderit non ad eum pertineat bene operari; sed ad hoc
h'cationis, quae est in fide... Apostolus Paulus dicit posse hominem sine ope-
ribus, sed praecedentibus, iustificari per fidem. Narn iuS'tificatus per fidem quo.
modo potest nisi iuste deinceps operari quamvis antea nihil operatus iuste
Dei, quae in ilio iam vacua esse non potest cum iam per dilectionem bene
operatur? Quod si cum crediderit mox de nac vita decessit, iustificatio fidei
manet cum ilio, nec praecedentibus bonis operibus, quda non merito ad iUam,
sed gratia, pervenit; nec coiisequentibus, quia in nac via esse non sinitur ».
Qui che cosa Agostino intenda per gratia non è definito: ma dal modo in
cui si esprime in tutto il passo e nell'intera quaestio è chiaro che non vi può
(24) De div quaesi. LXXXlli, qu. 82, 2: «Omnis ista hominum iustitia, quam
Dei est, nec eam porrigeret ad Llustrandos ad se converecs si res humanas non
(25) De lib. arb. Ili, 1: « (Evodio) cupio per te cogrioscere, unde ille
bono, et ad propria veJ aliena vel infima atque omnia commutabilia convertitur
bona ». 4: « Quomodo est igitur voluntas libera, ubi tam inevitabilis apparet
volo enim etiam nunc, et non sum, quia non ego, sed il!e me beatum facit. .
(Agostino): non enim posses aliud sentire esse in potestate nostra, nisi quod
cum volumus facimus. Quapropter nihil tam in nostra potestate quam ipsa vo-
luntao est ». Invecchiame e moriamo senza volere: in tal caso poetiamo parlare
non ex eo lamen conficitur, ut non voluntate aliquid velimus... Cum igitur prae-
scius Deus sit futurae beatitudini^ tuae... non tamen ex eo cogimur sentire, quod
futurùm. Sicut autem voluntatem beatitudinis, cum esse coeperis beatus, non
Ubi aufert praescientia Dei, quae hodieque de tua futura beatitudine certa
est, sic etiam voluntas culpabUis, si qua in te futura est, non propterea vo-
.untac non erit, quoniam Deus eam futuram esse praescivit ». 8: « Quomodo
ergo non potest aliud fieri quam praescivit Deus, si voluntas non erìt, quam
unde volet cum voluntas non erit?... Voluntas ergo erit, quia voluntatis est
praescius [Deus]. Nec voluntae esse poterit, si in potestate non erit. Ergo
et potesta tis est praescius. Non igitur per eius praescientiam mihi potestas
107
adimitur, quae propterea mihi certior aderii, quia ille cuius praescientia noa
fallitur adfuturam mihi esse piaescivit ». 9 (Evodio): « Nam et iuBtum Deum ne-
cesse est ut fateamur, et praescium. Sed scirevellem qua iustitìa puniat pecca-
ta, quae necesse est fieri; aut quomodo non sit necesse fieri quae futura esse
praescivit, aut quomodo non Creatori deputandum est quidquid in eius crea-
tura fieri neceeee est». 10: (Agost.) « Sicut itaque non sibi adversantur haec
duo, ut tu praescientia tua novene quod alius sua voluntate factuius est, ita
Deus neminem ud peccandum cogens praevidet tamen eoe qui propria volun-
tate peccabunt ». « CJur ergo non vindicet iustus, quae fieri non cogit prae-
scius? Sicut enim tu memoria tua non cogis facta e««>e quae praeterierunt.
sic Deus praescientia sua non cogit facienda quae futura sunt... Quorum autem
(26) De Ub. arb. Ili, 12: « Quaprop'ter non te islud iam moveat, quod vitu-
perantur animae peccatrices, ut dicas in corde tuo melius fuisse si non essent.
care noludssent ».13: « Illud quoque moneo caveas, ne forte non dicas melius
fuisse ut non essent, sed dicas aMter fieri debuisse. Quidquid. enim tibi vera
conditorem ». — 14: « Nam ita quidam cum ratione verissima videant melio-
rem esse creaturam quae quamvis habeat liberam voluntatem Deo tamen sem-
desinant, sed quia facti sunt dolent.. Non cllament, non euccenseant, quia
neque ipsos ideo coégit peccare, quia fecit, quibus potestatem utrum vellent
dedit... »; 15: « Nam neque ab iLa creatura quam praeecivit Deus non eolum
bonitatis suae, ut eam non conderet. Sicut enim melior est vel aberrane equus,
quam lapis propterea non aberrane quia proprio motu et sensu caret, ita eet
excellentior creatura quae libera voluntate peccai, quam quae propterea non
peccait, quia non habet libéram voluntatem »; 18: « Ex ilio igitur quod etiam
ingratus faabes quod vis, Creatone lauda bonitatem; ex .ilio autem quod pateris
ingratus quod non vitì, Ordilnatoris lauda iUstitiami». 21: « Omnia tamen
eo ipso quo sunt, iure laudanda sunt; quia eo ipso quo eunt, bona sunt.
Quanto enim ampliue esse amaveris, tanto amplius vitam aeternaìn desidera.
bis»; 26: A chi dicesse che, allora, alla perfezione deiL'univenso sono neces-
sari anche i peccati « respondetur non ipsa peccata vel ipsam miseriam
quae si velint peccant, si peccaverint, miserae, fiunt ». —• 27 « Hanc tamen cor-
mam praebeat, motumque vitalem. Habitatìoni ergo caelesti talis anima non
congruit per peccatum; terrestri autem congruit per supplicium ». — 30: II
Verbo « illos (scil.: angelos) intrinsecus pascens per id quod Deus esjt nos
lorinsecue admonens per id quod nos sumus » è cibo di ogni anima razionale;
creaturae factus est visibilis non commutatione naturae suae, sed habitu
il demonio dominava tutto il genere umano (31) « tamquam suae arboris fru-
ctus, prava quidem haibendi cupiditate, sed tsmen non iniquo possidendi iure
(questo passo merita forse di essere segnalato ai giuristi, che studiano l'evo-
108
luzione del diritto romano nell'età post-costantmiana e le influenze cristiane:
cfr. p. es. E. Alberbario, li possesso romano, in Bull. Istit. Dir. Rom., XL, 1932,
p. 5 segg.; anche: '( malitiosa quidem nocendi cupidilate, sed tamen iure
aequissimo)... Ita faclum est ut neque diabolo per vim, eriperetur homo, quem
non ipse vi, sed persuasione caperat; et qui iuste plus humiliatus est, ut
servirei cui ad maJum consenserat, iuste per eum coi ad bonum consensit li-
beraretur; quia minus iste (l'uomo) in consentiendo, quam ille in male sua-
dando peccaverat ». — 37: Òmnis autem natura rationa/lis, cuna libero volun.
procul dubio laudanda est: et omnis quae tendit ut maneat, etiam ipsa lau-
danda est;omr.is autem quae non in eo manet et non vult agere ut ma-
neat, in quantum ibi non est et in quantum non id agit ut ibi sit, vituperanda
est. Si ergo laudatur rationalis creatura quae est facta. nemo dubitai lau-
dandum esse qui fecit; eri si vituperatur, nemo dubitat eius conditorem in
quoniam summo et incommutabili bono, id est, Creatore suo fruì non vult,
iilum sine ulla dubitatone laudamus ». — 38: « Nullius autem vituperatur vi-
tium, nisd cuius natura laudatur». — 41: « Vitium autem... non aliunde malum
est, nisi quia naturae adversatur eius ipsius rei cuius est vitium ». — 43: « Si
viluperatur ideo vituperetur quod non est ita ut esse debuit, quaere quid
debeat natura peccatrix et invenies recle factum, quaere cui debeat, et inve-
nies Deum. A quo enim accepit posse recte facere cum velit, ab eo accepit ut
sit etiam misera si non lecerli, et beata si tecerit ». —"Ì4: «Quia enim nemo
superat leges omnipotentis Creatoris, non sinitur anima non reddere debitum.
Generated on 2011-09-07 22:45 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
Aut enim reddit bene utendo quod 'accepit, aut reddit amittendo quo bene
uti noiuit. Itaque si non reddet faciendo iustitiam, reddet patiendo miseriam...
si non reddil faciendo quod debet, reddet patiendo quod debet ». — 45: Deus
autem nulli debel aliquid, quia omnia gratuito praestat. Et si quisquam dicel
ab ilio aliquid deberi meritis suis, certe, ut esset non ei debebatur. Non enim
erait cui deberelur. Et tamen, quod merilum est converti ad eum ex q\io es,
ni ex ipso etiam meliar sis, ex quo habes ut sis?... Omnia ergo illi debent,
primo quidquid sunt, in quantum naturae sunt; deinde quidquid melius pos-
esse. Ex eo igilur quod non accepit, nullus reus est; ex eo vero quod non
facit quod debet, iuste reus esl. Debet autem, si accepit et voluntatem liberani
et sufficientissimam facullatem >•.. •— 46: « Usque adeo autem dumi non facil
quisque quod debet, nulla culpa est condiloris... Si enim hoc debei quisque
quod accepit, el si homo factus est, ut necessario peccet, hoc debet ul peccet.
Cum ergo peccai, quod debet facit. Quod si scelus est dicere, neminem na-
tura sua cogit ut peccet. Sed nec aliena. Non enim quisquis dum id quod non
vult patitur peccat... Quod si neque sua neque aliena natura quis peccare
ditori, peccantem purgabis, qui nihil praeter sui Conditoris instituta commisit,
qui si recle defendilur, non peccavit; non est ergo quod tribua« Conditori.
Si enim iuste defenditur, non est peccatori lauda autem Conditorem. Si autem
109
(27) Si sa che su taie questione Agostino respingendo tanto la dottrina
\Intrcrduction a l'elude de Si. Augwtin, Parie 1929, p. 65). Curioso che il Gil-
son non ricordi tra le fonti agostiniane né De Genesi ad liti. X, né l'Epistola
T.XC; né sembra distinguere bene tra l'Ep. CXI De anima et eius origine
i il trattato in 4 libri contro Vincenzo Vittore ,il cui titolo esatto è (cfr.
(28) De Ut. uri). ///, 47 (Evodio): Sed taaten scire vehem, si fieri potest,
quate illa natura non peccai, quam non peccaturam praescivit Deus, et quare
ista peccet quae ab ilio peccatura praevisa est. Non enim iam pulo, ipsa Dei
praescientia vel isiam peccare vel illam non peccare cogi... Sed nolo mini
respondeatur "voluntas"; ego 'enim causam quaero ipsius voluntatis ». —
48: (Agostino) « avariila cupiditas est; cupiditas porro improba voluntas eSt.
Ergo improba voluntas malorum omnium causa est». — 49: «Sed quae tan-
dem esse poterli ante voluntatem causa voluntatis? Aut enim et ipsa volun-
ias est, et a radice ista voluntatis non recedilur; aut non est voiuntas et
peccatum nullum habel. Aut igitur ipsa voluntas est prima causa peccandi
aut nullum peccatum est prima causa peccandi. Nec est cui recte impuletur
peccatum nisi peccami; non est ergo cui recle imputetur, nisi volenti... Deinde,
quaecumque illa causa esl voluntatis, aut iusla profeclo est, aut industa. Si
et non peccabit » (cfr. 50). — 51: «Et tamen quaedam etìam per ignorantiam
VII, 19; Ga7. V, 17). Sed haec omnia hominum sunt, ex illa mortis damnalione
venientium; nam si non est isla poena hominis, sed natura, nulla ista pec-
cata sunt ». L'uomo ora « non est bonus nec habel in potestate ut bonus sii,
sive non videndo qualis esse debeat, sive videndo el non valendo esse, qna-
lem debere esse se videi: poenam isiam esse quis dubitet? Omnis autem
poena si iusta est, peccali poena est, et supplicium nominatur; si autem iniusta
est poena, quoniam poenam esse nemo ambigit, iniuste aliquo dominante no-
mini imposita est. Porro quia de omndpotentia Dei et iuslilia dubitare de-
mentis est, iusta haec poena est, et pro peccato aliquo pendilur. Non enim
Deo, aut extorquere invitd, tamquam invalidiori, vel terrendo vel confligendo,
de damnatione hominis veniat ». — 52: « lila esl enim peccati poena iustìssi-
ma, ut amittat quisque quo bene uti noluit, cum sine ulla posset difficultate,
si vellet... Nam sunt re vera omni peocanti animae duo ista poenalia, ìgnoran-
affligit. Sed approbare falsa pro veris, ut erret invitus, et resistente atque
non est natura instituti hominis sed poena damnati. Cum autem de libera
voluntate recle facieodi loquimur, de illa scdlicet in quo homo faclus est
loquimur ». — 53: Coloro che ritengono ingiusta la propria condanna « recte
cum vero ubique sdt praesens qui multis modis per creaturam sibi Domino
110
adhortetur, conantem adiuvet, exaudial deprecantem. Non tifo i deputatur ad
culpam, quod invitus ignoras, sed quod negligis quaerere quod ignoras; neque
illud quod vulnerata membra non colligis, sed quod volentem sanare contem-
nis: ista tua propria peccata sunt ». — 54: v Nam iilud quod ignorans quisque
non recte facit et quod recte volens facere non potest, ideo dicuntur peccata,
quia de peccato ilio liberae voiuntatìs originem ducunt. Illud enim praecedens
meruit ista sequentia... Non solum peccatum illud dicimus, quod proprie voca-
tur peccatum — libera enim voluntate et a sciente commi tti tur — sed etiam
illud quod iam de huius supplicio consequatur necesse est ». — 56: « Noa
nata est aliqua necessitate comprimitur ». — 64: « Non enim quod naturaliter
nescit et naturaliter non potest, hoc animae deputatur in reatum, sed quod
operam non dedit ». — 65: « Creator vero eius (scit.: animae) ubique laudatur,
vel quod eam ab ipsds exordiis ad sturami boni capacitatem inchoaverit, vel
quod eius profectum adiuvet, vel quod impleat proficientem atque perficiait,
vel quod peccantem, id est aut ab initiis suis. seee ad perfectionem attollere
meritis ordinat... Quod ergo ignorat quid eibi agendum sit, ex eo est quod
nondum accepit; sed hoc quoque accipiet, si hoc quod accepit bene usa fuerit.
sibi agendum sit, non continuo valet implere, hoc quoque nondum accepit:
praecessit enim quaedam pars eius sublimior ad sentiendum quod recte faciat
Generated on 2011-09-07 22:46 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
dum non suis viribus, sed cuius bonitate habet ut sit, eius misericordia
(29) Ritengo che P. Alfaric (o. c., p. 412 eg.) avesse ragione di considerare
il terzo libro De libero arbitrio come non redatto di un solo getto. I cc. 13-17,
p. es. hanno tutta l'aria d'e&sere alquanto posteriori ad altri; lo stesso po-
trebbe dirsi dei cc. 50-62 (o forse anche 47-62); di questi ultimi sembrano
libro, e tali sono certo i cc. 31 e 51 sgg., che senza dubbio appartengono al
(30) Jbid., 66: « Non enim metuendum est, ne vita esse potuerit media
quaedam inter recte factum atque peccaitum et sententia iudicìs media esce
non poesit inter praemium atque suppJicium ». — 67: « Quo loco etiam il-
berrima auctoritas, ut ex eo quisque sentiat quid sibi prosit fides sua, quando
111
in akorum quoque benefiaium, qui propriam nondum habent, potest aliena
commodari » ctr. De quant an., 80: « Cum vero etiam puerorum infantium
(31) De ìib. arb. IIi, 60. Agostino considera qui soltanto quegli eretici che
(32) Epistoìae ad Galalas expositio, 3: Giatia Dei est qua nobis donantur
peccata ut reconciliemur Deo; pax autem, qua reconciaamur Deo » (a I, 3); 16:
deberet et posset, ne gratia fidei videretur non necessaria, si opera Legis etiam
sine illa iustificare crederentur » (a II, 17); 17: « Mortuum autem se Legi dicit,
ut iamsub Lege non esset, sed tamen per Legem; sive quia ludaeus erat et" tam_
quam paedagogum Legem acceperat, sicut postea manifestai; hoc autem agìtur
per paedagogum ut non sit necessarius paedagogus..., sive per Legem spi-
ritualiter intellectam Legi morluus est, ne sub ea carnaliter viveret. Nam hoc
modo per Legem Legi ut moreretur volebat, cum eis paulo post ait... ut per
.Legis... Sub Lege autem vivit, in quantum quisque peocator est, id est in
quantum a vetere homine non est mutatus; sua enim. vita vivit, et ideo Lex
supra illum est... Nam iusto Lex posita non est (/ Tim. I, 9), id est imposita.
ut supra illum sit; in illa est, potius quam sub illa; quia non sua vita vivit,
cui coercendae Lex imponitur. Ut enim sic dicani. ipsa quodammodo Lege vivit
qui cvun dilectione iustitiae iuste vivit, non proprio ac transitorio, sed com-
muni ac stabiti gaudens bono (cfr.De lib. arb. II, 19: « manifestimi est ergo ea
Generated on 2011-09-07 22:46 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
et quasi privatum intelligendum est quod unicuique nostrum soli est, et quod
commutatone sentitur »). Et ideo Paulo non erat Lex imponenda, qui dicit
« vivo autem » ete. " ete. Quis ergo audeat Christo Legem imponere, qui vivit in
Paulo?» (a II, 19-21); 46: « Quod autem ait "caro concupiecit " ete. putant hic
homines liberum voluntatis arbitrium negare apostolum nos habere nec intel-
ligunt hoc eis dictum si gratiam fidei susceptam tenere nolunt, per quam solam
eam tenere, non poterunt ea quae volunt facere. Volunt enim operari opera
iustitiae quae sunt in Lege sed vincuntur concupiscentia carnis, quam se-
quendo deserunt graliam fidei... Cum enim charitas Legem impleat. prudentia
modo poteet legi Dei esse subieota, id est libenter atque obsequenter implere
iustitiam, eique non advsrsari, quando etiam dum conatur, vincatur necesse
quam si custodiat aequitatem? Sicut enim prima nominis vita est ante Legem,
cum nulla nequitia et malitia prohibetur... sic secunda est sub Lege ante gra-
tiam, quando prohibetur quidem et conatur a peccato abstinere se, sed vincitur,
quia nondum iustitiam propter Deum et propter ipsam iustitiam diligit... Tertia
est vita sub gratia, quando nihil tempo-ralis commodi iustitiae praeponitur:
112
quod nisi charitate spirituali, quam Dominus txemplo suo docuit et gratia do-
navit, fieri non potest. In hac enim vita etiamsi existant desideria carnis de
Ita iam non regnai peccatiim in nostro mortali corpore, quamvis non possit
Disi inhatwtare in eo, quamdiu mortale corpus est. Primo enim non regnai, cum
mente servimus legi Dei, quamvis carne legi peccati, id est poenali consuetu-
dini, cum ex iL'a existunt desideria, quibus tamen non obedimus; poslea vero
ex omni parte exstinguilur... (a V, 17; si osservi come Agostino qui finisca per
commentare Romani): 48: « Agunt autem haec (scil.: opera carnis) qui cupidi-
dum facultas non datur. Caeterum, qui languntur huiusmodi motibus et immo-
biles in maiore charitate con&istunt, non solum non eis exhibentes membra
. sentientes; non haec agunt et ideo regnum Dei possidebunt. Non enim iam. re-
mortaliter nati sumus et propriae vdlae nostrae, cum et nos ipsi peccando
est enim non peccare, aliud non habere peccatur. Nam in quo peccatum
non regnat, non peccai, id est non obedit deeideriis eius; in quo autem non
existunt omnino i sta desideria, non solum non peccai, sed etiam non habet
peccatum. Quod etiam sd ex multìs partibus in ista vita possit effici, ex omni
esl ». (a V, 19-21). 49: « Nam in quibiltì haec regnant, ipsi Lege legitime utuntur
quia non eel illis Lex ad coercendum posita: maior enim et praepollentior de-
Generated on 2011-09-07 22:47 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
lectatio eorum iuetilia est... Regnant ergo spirituales isli fructus in homine, in
quo peccata non regnant. Kegnant autem ista bona, si tantum deleclant, ut ipca
enim amplius nos deleotat, secunidum id operemur necesse est: ut, verbi gratia,
si plus delectat -pulcriludo iila intima el sincera species caslitatis, per gratiam
quae est dn fide Christi, secundum hanc vivimus el secundum hanc operamur;
ut, non regnante in nobis peccato ad oboedieiidum desideriis eius, sed regnante
celcris inteiligi volui » (a V, 22-23) 54: «Manifestum esl certe secundum id nos
diligitur, nihdl horum sectabimur, sed aut timore aut inviti trahemur in alteru.
tram partem, aul si utrumque aequaliler etiam timemus, in pericuilo eine dubio
rendo gratiam temporalem qua pro nobis Dominus mortuus est, non pervenia-
mus ad aeternam quietem, in qua pro nobis Dominus vivit, neque initell'igendo
113
Generated on 2011-09-07 22:47 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
V
sione da lui rivolta a Pietro fosse stata vera, avrebbe dovuto svol-
plausibili (1).
sia vero che il mentire sia in qualche caso lecito e utile o addirittura
115
doveroso (4). La prima questione è trattata piuttosto rapidamente;
vero bene, cioè di quello rivelato dalla Verità divina ; la veritas doc-
castità del corpo (la quale è nulla senza quella dell'anima ; ed essa
sia dell'accordo esistente tra le due parti della Bibbia, quando per
l'Antico Testamento — o almeno per quelle parti di esso che ap-
116
I'« officiosum mendacium » non gli si è presentato che in conse-
guenza di un fatto concreto, quale non può essere altro che quella
Agostino — come lo fu del resto per parecchi altri — ci punto da
esegeta del suo tempo, celebre anche come polemista : San Giro-
controversia epistolare, tra i due grandi Padri latini (8), in cui Ago-
testo greco : che avverrà se noi stessi riconosceremo che gli apo-
stoli hanno scritto cose non vere? (9). Ma Agostino sembra an-
per sé. Veramente, nelle Retractationes (11) dice che esso gli parve
ancora utile, anzi necessario, perché contiene cose che non si tro-
vano nel Contra mendacium : del che, dice, si rese conto nel
117
opera già in circolazione da qualche tempo. Il che significa che la
tenuto inedito per più di 25 anni questo suo libretto, senza distrug-
alla menzogna in tutte le sue forme, sia stato poi, nelle Retracta-
tiones, per lo meno reticente circa le vere ragioni per cui non pub-
di carità .
**
todi (14). Già in base a questo fatto si pone il problema delle fonti
punti (16).
Generated on 2011-09-07 22:48 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
118
osservazioni filologiche di cui si arricchisce quasi ad ogni passo il
quanto più complicato dal fatto che del dissidio tra Pietro e Paolo
solo per un istante — a confutare l'altro, che cioè se Paolo avesse
119
non s'incontrano nell'Expositio agostiniana altri punti di contatto
stabilire ai fini del nostro studio, non è tanto se Agostino abbia cono-
Timoteo, dei quali parla invece Agostino nella lettera a Girolamo (24).
alla relazione tra questi due, è da considerare che molte delle Quae-
120
spiegherebbe qualora si ammettesse che fossero entrambe ante-
***
Incominciamo precisamente dal passo che, per essere citato dallo stes-
per cui mezzo soltanto il genere umano fu salvato, e che è uno in so-
lui, è stato generato sub peccato e tutti gli uomini sono peccatori,
con la « seconda morte », quella della Geenna, alla quale siamo bensì
loro anime non potessero ancora salire al cielo, a causa appunto del-
sempre dei giusti, anche se pochi, o per lo meno uomini che non
suo sforzo per intendere il valore e il significato della legge, egli s'i-
porto che gli uomini hanno o non hanno saputo stabilire con Dio.
'
121
Prima della legge mosaica, esisteva già tra gli uomini la legge natu-
donarono Dio per venerare gli idoli, violando così la prima parte
solo. Così gli uomini peccavano, nella loro stolta illusione di rima-
tore. Coloro che rimasero fedeli a Dio, peccarono anch'essi — per-
ché è impossibile non peccare — ma non contro Dio, quindi su questi
pochi la morte non regnò. Così il regno della morte cominciò ad es-
sere distrutto fra gli Ebrei, che conobbero Dio ; e oggi è distrutto
ogni giorno più fra tutti • i popoli, che in maggioranza si cambiano
da figli del demonio in figli di Dio. Che Dio stabilì di emendare per
mezzo di Cristo ciò che era stato violato per opera di Adamo (29).
« dominati dal senso della carne », che impedisce di credere alle ve-
rità spirituali della fede, vissero nel peccato, schiavi di esso. Anzi il
Generated on 2011-09-07 23:03 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
peccato — cioè il demonio — trasse maggior forza dal divieto e,
sua volontà e dominarla. Il diavolo non aveva questo potere prima del
peccato di Adamo ; ma, dopo che questi ebbe dato ascolto al serpente,
unito all'anima, non era soggetto alla morte — divenne invece mor-
122
disporre un modo di riparare al peccato di Adamo e alle sue conse-
chè la carne serva ancora la legge del peccato, cioè del diavolo, che
(31) che non il problema della salvezza in maniera generale — egli
Perciò afferma che i decreti con i quali Dio stabilisce la sorte del-
lui del quale Dio sa in precedenza che darà ascolto, non è un atto
di favore, per cui, tra due uomini nelle stesse condizioni, Dio ne
123
dando ancora Rom. II, 11. Tanto forte è in lui questa preoccupazione,
che egli vede addirittura nelle parole del vs. 18, non l'espressione del
rebbe il vasaio ; è vero che noi siamo di fronte a lui come dinanzi al
né dia loro gli stessi nomi. Ma anche per lui il peccato è dovuto
vagi — si noti che questa « legge della fede » è la terza, dopo quella
samente opposto a quello dei manichei, contro i quali, per di più di-
124
collima perfettamente la sua dottrina della predestinazione posi prae-
visa merita, per cui Dio concede il suo aiuto a coloro dei quali sa
fedeli.
per cui cede più facilmente alle attrattive dei beni inferiori e alle sug-
ne per la sorte dei giusti morti prima di Cristo (35), la stessa forza
con cui sostiene la lezione dei suoi codici in Rom. V, 14 (36) e quel-
fede in lui (fede che forma l'oggetto della prescienza divina ma non
alla morte spirituale, alla condanna eterna, se non coloro che hanno
125
Noi conosciamo il pensiero di Agostino in questo momento della
***
Sara, e questo perché Abramo aveva solo due figli allorché accaddero
rano il racconto del Genesi, possono credere che Abramo non avesse
se non due figli ; mentre ne ebbe altri da Chetura (cfr. Cenesi XXV,
popolo del Nuovo Testamento, non solo perché nato dalla libera, ma
perché — cosa ben più importante — generato secondo la promessa.
allegoria di quella che tutti coloro che vissero secondo lo spirito eb-
bero a soffrire da parte dei giudei carnali (38). Non è questa un'af-
126
tutto l'excursus sui figli di Chetura — che vi sono nella Chiesa uo-
e scismatici, non sono figli della promessa, né fanno parte del po-
S. Ambrogio che nello spiegare gli stessi passi della Genesi parla in
che la Chiesa nel mondo soffre dolori e afflizioni, in attesa della re-
surrezione, con cui cesserà la mescolanza dei buoni e dei malvagi (41).
tuale », sub gratìa (46). Nella Chiesa, però, non tutti sono spiri-
sma, così come quello del potere della Chiesa di rimettere i pec-
127
cati (48) è sempre più ognora allo spirito di Agostino. In fondo, si
mente ecclesiastici.
- Ma, d'altra parte, era poi Agostino così sicuro di stesso, come
per le virtù della sua sola volontà , dedicandosi interamente alla ri-
cerca del vero e alla meditazione della parola di Dio, si era defi-
prio dai fatti. Che il fatto fondamentale, e che ci dice tutto, è che
ifr NOTE
(1) Expos. Ep. ad Gai., 15. « In nu/fam ergo simutationem Paulus lapsus
erat, quia eervabat ubkjue quod congruere videbat, sive ecclesiis gentium
128
sive ludaeorum, ut nusquam auferret consuetudinem quae servata non impe-
diebat ad obtinenrium regnum Dei ... Petrus autem, cum venissel Antiochiasn,
obiurgatus est a Paulo non quia servabat consuetudìnem ludaeorum... sed obiur.
gatue est quia gentibus eam volebal imponere, ... segregabat se a gentibus et
ipsiue obiurgationìs verbis salis apparet... Non enim utile erat errorem qui
palam noceret in secreto emendare. Huc accedit quod firmitas et charitas Petri...
nebat... Valet autem hoc ad magnino, humilitatis exemplum, quae maxima est
ribus legis », cum suis viribus ea quieque Iriibuerit, « non iustifioabitur omnds
caro », id est omnis homo, sive omnes camaliter sentientes. Et ideo illi qui,
cum iam essent sub Leige, Christo crediderunt, oon quia iusti erant, sed ut
Simulatio enim Petri et Barnabae non solum commemorata, verum etiam repre-
hensa atque correda est (cfr. « simulate iilis consentiebat », Exp. Ep. ad Gai., 15,
n. 1). Non enim, ut nonnulli putant, ex eadom simulatione etiain Paulue apo-
stolus aut Timotheum circumcidit aut ipse quaedam ritu iudaico sacramenta
celebravit, sed ex illa liberiate sententiae suae qua praedicavit nec gentibus
prode,5se circumcisionem nec ludaeie obesse». — XXI, 43: «Tanta porro caecitas
non esse peccata, nisi etiam in quibusdam peccatum dioant eese si mendacium
Generated on 2011-09-07 23:06 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
genere, quod est omnium sceleratiesimum (quello cioè che " fit in doctrina
religionis ", cfr. 17 e 25) dicant uS'Um fuisse apostolum Paulum. Nam in epistola
scripta est, ilio loco dicunt eum esse mentìtum, ubi ait de Petro et Barnaba
' cum vidiesem, ete. " (Gai., II, 14). Cum enim volunt Peitrum ab errore atque
tm evertere. In quo non vident non solum mendacii crimen, sed etiam periurii
se obicere apostolo in ipea doctrina pietatis, hoc est in epistola in qua piae-
(3) L'ordine in cui gli ultimi scritti precedenti l'episcopato sono ricordati
128
cium, quod non est mendacium, aut arbdtremur aliquando esse mentienrium
honesto quodam et officioso ac misericordi mendacio ». — « Sed utrum sit
(IV, 5).
(5) Ibid., IIi, 6: « Contra tili, quibus placet numquam mentienidum, multo
fortìus agunt, utentes primo auctoritate divina... » (cfr. V, 8, cit. alla n. 2);
XXI, 42: « Elucet ilaque diseussis omnibus nihil aliud illa testimonia Scriptu-
rarum monere nisi numquam esse omnino mentiendum, quando quidem nec
(6) Ibid., XVIII, 38: « Nemo tamen palesi dicere hoc se aut in exemplo aut
quod amplius detestamdum est devitetur... Sed in hoc errant homdnes, quod
metitur malum et id putat gravius, quod ipse amplius exhorreecit, non quod
amplius revera fugiendum est. Ho-c totum ab amoris perversitate gignitur vi-
tium. Cum enim duae sint vdtae noetrae, una sempiterna quae divinitue pro-
mittitur, altera temporalis in qua nunc sumue, cum quisque isiam temporalem
amplius diligere coeperit, quam illam sempilemam, propler hanc quam diligit
putat esse omnia facienda... ». 39: « iam illa desinunt esse peccata, quae proptei
ne gravius admiltatur admiltilur. XIX, 40: « Ista eunt autem quae sanctitatis
in nostro corpore, nulla impudicitia est. Sed permittendi potest esce aliqua ra-
tio, consentiendi autem nulla. Tunc enim consentimus, cum adprobamus et volu-
lat. Animi quippe castiitas est in bona voluntate et sincera dilectione, quae non
corrumpitur nisi cum amamus atque adpetimus quod amandum atque adpeten-
à um non esse veritas docet.... Veritas autem doctrinae, religionis atque pietatìs
nonnisi mendacio violatur, cum ipsa summa atque intima veritas, cuiue est ista
doctrina. nullo modo potest violari: ad quam pertinere... non licebit, nisi cum
" corruplibi/e hoc" induerit " incorruptionem" ete. (/ Car., XV, 33). Sed quia
omnis in faac vita pietas exercilatio est qua in illam lendilur, cui exercitationA
haec, quae per mendacium corrumpi potest, maxime incorrupta servanda est »;
XX, 41 : « Unde cogimur non opinione hominum quae plerumque in errore est,
sed ipsa quae omnibus supereminet atque una invictìssima est ventate, etiam
pudicitiae corporis perfeetam fidem anteponere. Est enim animi castitas amor
ordinatus non subdens malora minoribus. Minus est autem quidquid in carpore
quam quidquid in animo violari potest »... « Unde colligitur mullo magis animi
caetitatem servandam esse in animo, in quo lulela est pudiciliae corporalis ».
(7) Cosi commenta S. Girolamo Gai. II, 11 sgg. (Comm. in Ep. ad Galatas,
130
P. L. XXVI, 363-4) : « Cum itaque vidisset apostolus Paulus periclitari gratiam
Gruisti, nova bellator vetus ueus est arte pugnamdi, ut dispeneiationem Petri,
geret... Quod si putat aliquis vere Paulum Petro apostolo restitisse, et pro
quod et ipse Paulus ludaeis ludaeus factus est ete. (cfr. / Cor. IX, 20) et
XVIII, 18) et facto oalvitio oblationem obtulit in lerusalem (Act. XXIV, 11)
(8) Aug. ep. 28 (Hierom. 56), 3-4: « Legi etiam quaedam scripta quae tua
venit in manue locus iile, quo apostolus Petrus a perniciosa simulatione revo-
catur. Ibi paitrocinium mendacii susceptum esse vel abs te, tali viro, vel a
quOpiam, si alius illa ecripsit, fateor, non mediocriler doleo, donec refellan-
tur, si forte refelli possimi, ea quae me movent. Mihi enim videtur exitiosissime
credi aliquod in libris sanctis haberi mendacium, id est eos homines, per quoe
iiobie illa Scriptura ministrata est, atque conscripta, aliquid in libris suie
fuisse mentitos. Alia quippe qua&sito est, sitrle aliq,uiando mentiri viri boni,
tuerit: immo vero, non alia sed nulla quaestio est. Admisso enim semel in
particula remanebit, quae non, ut cuique videbitur vel ad mores difficilis vel
futuros ipse praenuntiavit, et dixerint totum iLud quod idem apostolus de ma-
trimoniorum iure firmando locutus est, propter hominee qui dilectione coniugum
tumultuari poterant, fuisse mentitum?». 5.: «Et ego quidem qualibuscumque virL
bus, quas Dominus suggerii, omnia illa testimonia, quae adhibita sunt adstruen-
firma veritas doceretur. Quam enim testimonia mendacia esse non debent,
quod V'Ult quisque credat, quod non vult, non credat, si semel fuerit persuasum
aliqua illos viros... in scripturis suis officiose potuisse mentiri; nisi forte re-
gulas quasdam daturus es, quibus noverimus1 ubi oporteat mentiri, ubi non
oporteait ».
(9) Cfr. altresì: Aug. Ep. 40 (= Hier. 67), 4-7; Aug. Ep. 73 (= Hier. 110,
4); Aug. Ep. 32 (= Hier. 116), 5, 6, 7, 8, 12, ete. Per l'argomento dell'importanza
che allo scopo di confutare gli eretici, ha il testo greco della Bibbia, v. anche
Aug. Ep. 71 (= Hier. 104), 4; qui con riferimento alla Volgata. La storia di
che l'ep. 28, portata da Profuturo, e che S. Girolamo non ricevette mai, sia la
stessa, da lui scritta ancora da prete, cui Agostino allude nell'Ep. 71, 2: nel-
131
datazione di essa dipende da quella che si accetti per la consacrazione episco-
pi-ilo di Agostino. Questi poi, accorgendosi che la sua lettera non era giunta a
destinazione, scrisse nuovamente a Girolamo Yep. 40. Cfr. Cavaliere, St. Jé-
róme, II, 47-50; J. Schmid, SS. Bus. Hieronymi et Aur. Augustini Epistolae mu-
conosciuto, in una copia, una lettera nella quale Agostino lo invita a scrivere
(13) Per la suscettibilità di S. Girolamo, cfr. l'Ep. 105 (= Aug. 72). Si noti
che già i Maurini (Vita Augustini, II, 7 e 8) e Tillemont avevano veduto che
ad alcuni punti, sufficienti allo scopo che mi ero prefisso. Rimane aperto il
(16) P. es. a I, 1 Girolamo (P. L XXVI, 33C) distingue quattro generi di apo-
stoli («Unum quoti neque ab hominibus est neque per hominem sed per lesum
Generated on 2011-09-07 23:07 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
Christum et Deum Patrem; aliud, quod a Deo quidem est sed per hominem;
tertium quod ab homine non a Deo; quaitum quod neque a Deo neque per
hominem neque ab homine sed a semetipso ») ; Agostino (v. i, testo a n. 17)
(col. 338 seg.) osserva: « Quaeritur quomodo piaesens saeculum malum dictum
sii. Solent quippe haeretici hinc capere occasiones, ut alium lucis et futuri
mus, non tam saeculum ipsum, quod die ac nocte, annis currit et mensibue,
appellari malum, quam èj/ttovónto? ea quae in saeculo fiant... Unde loannes alt
(/ loh. V, 19); non quod mundus ipse sit malus, sed quod mala in mundo fiant
ab hominibus... ita et saeculum, quod est spatium temporum, non per seme-
tipsum aut bonimi aut malum est, sed por eos qui in ilio sunt aut bonarn
appellatur aut malum »; e Agostino, più brevemente e con allusioni meno cir-
inhabitantes in ea ».
(17) Per es. a I, 1 Mario Vittorino (P. L. VJH, 1147) mette in bocca a
et verum evangelium est quod profero»; Agostino dal canto suo commenta:
« Qui ab hominibus mittitur, mendax est; qui per hominem mittitur, potest esse
verax quia et Deus verax potest per homdnem mittere; qui ergo neque ab
132
hominibus neque per hominem sed per Deum mitlitur, ab ilio verax est qui
etiam per homines missos veraces facit », ete. (cfr. n. 16). — A II, 11-16 Mario
Vittorino (col. 1163) annota: «neque Petrus neque ceterd iransierant ad iu.
simulata consensione: verumtamen unde peccabat Petrus? quia non ille ad in-
ducendos ludaeos ista finxerat, ut consentirei illis, quod fecit ipse Paulus et
fecisse se gloriatur, sed ut illos lucrifaceret (cfr. / Cor. IX, 20); sed quod Pe-
eos qui erant ex circumcisione » (coi. 1163); per Agostino, n. 1. — A HI, 10,
dice Vittorino: « Quod autem ddxit « ex operi bus legis » i nielli Bumus esse etìam
apostolo omni christiano implenda mandatur. Alia igitur opera legie. scildcet
etio ut diligenter tractetut, ne qnis fahatur ambiguo, scire prius debet opera
legis bipartite esse. Nam partim in sacramentis, paitim veio in moribus acci-
piuntur... Nunc ergo de bis operibus maxime tractat, quae sunt in sacramentis,
lae de his separatim tractabit, quae sunt in moribus: et illud breviter, hoc au-
tem diutius». — A IV, 5, Vittorino osserva: « ut filii Dei simus, sed et filii ado-
ptione. Non enim filii ut ipse Filius, sed per Filium filii » (col. 1178) e Agostino
enim beneficio et dignatione misericordiae eius filii Dei sumus; ille natura
(18) P. es. a IV, 8-10, dopo aver discusso il problema del male (« procu-
Generated on 2011-09-07 23:07 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
ratores auctoresque huius mundi nihil faciunt, nisi quantum Dominus sìnit.
Non enim latet eum aliquid, sicut hominem, aut in aliquo est minus potens,
ut procuratores alque auclores, qui sunt in eius potestate, aliquid ipso sive
non permittente sdve nesciente in subiectis sibi pro suo gradu rebus efficiant.
Non eis lamen rependitur, quod de ipsis iuste fit, sed quo animo ipsi faciunt;
quia neque liberam voluntatem rationali creaturae suae Deus negavit, et tamen
polestatem qua etiam, iniustos iuste ordinat, sibi retinuit. Quemi locum la-
tius et uberiue in libris aliis saepe tractavimus ») rimandando, come si è visto,
nus iudaico rilu sabbalum observans, lumultualur ecclesia. Nunc aulem innu-
" die posi kalendas non proficiscor ". El vix lente ista prohibemus, arridentes,
(19) Ep. 82, 23-24: « Flagilas a me ut aliquem sallem unum ostendam cuius
rantem, patiar le errare cum talibus quorum ego, fateor, neminem legi ». Ma
Agostino prosegue: « Porro si quaeras vel recolas, quid hinc senserit noster
Ambrosius, quid noster ilidem Cyprinaus, invenies t'orlasse nec nobie defuisse
133
quos in eo quod adserimus, sequeremur ». Si noti, tra parentesi, come Agostino
(20) Goldbacher (ed.), Sancii Aureli Augustiws Epistolae pars II, p. 376
(CSEL 34, Vienna ete. 1898); Hilberg (ed.) S. Eusebii Hieronymi Epistulae, pare
II, p. 414 (CSEL 55 Vienna 1912); Baxter, in Journal oì Theological Studies,
(21) Aug. Ep. 82, 21: « Cur ergo non aperte dicis officiosum mendacium
defendendum? nisi forte nomen te movet, quia non tam usitatum est in eccle-
siasticis libris vocabulum officii, quod Ambrosius noster non timui-t, qui suos
quosdam libros utilium praeceptionum plenos " De officite" voluit apppellare ».
ventate, cui hoc facium adversabalur. Nam quis eorum duderet Petro apo-
stolo, cui claves regni caelorum Dominus dedit, resistere, nisi alius talis qui
fiducia electionis euae sciens se non imparem constanter improbaret quod ille
sine consiìio fecerat? » — 12-13: « Nam et ipse utique cessit animositati et
audacia» Judaeorum, timens ne per hoc, quod facile est, subreperet scanda-
et Timotheum circumcidit invitus ». — 14: « Sed hic tota causa reprehensionis
cum quibus gentiliter vixerat (scil.: Petrus) sed et compellebal eos iudalzare,
causa timoris illorum, ut quid horum verum esset ignorarent gentiles. Sciebant
enim ipsum sscum non quasi ludaeum vixiss;e post autem audientee ab eo
quia ludaeorum instar sequendum erat, haesitabant utique quid esset verum...
Apostolus autem Paulus, quando ad horam cessit. non hoc et suasit, eed rem
quidem rei non succubuisset, nisi causa interfuisset, qua audacia ludaeorum
autem Graecp; unde faotum est ut infans secundum Legem minime circumci-
deretur. Insidiabantur ergo, explorantee si eum, qui ludaeus natus erat, incir-
quaerentes qua eum eversorem tenerent Legis: hac causa ad horam cesait
furori eorum » (P. L.. XVII, 369-70). Cfr. anche In. I ep. Ad Corinth., IX, 20.
latria detestanda est, cum illam Deus fieri praeciperit, hanc Satanas persuase-
ut »; 17: «• longe ante quam tuas litteras accepissem, scribens contra Faustum
manichaeum... »; C. Faustum, XIX 17: « Inde est quod Timotheum, iudaea ma-
tre et graeco patre natum propter illos ad quos tales cum eo venerat, etiam
circumcidit apostolus atque ipse inter eos morem huiusmodi custodivit. non
simulatione fallaci, sed consilio prudenti; neque enim ita natis et ita in-
stitutis noxia erant ista, quamvis iam non eesent significandis futuri^ neces-
dediti erant, ultro vellent, sicut Timotheus, conferre congruentiam, non pro-
temque eontineri, tamquam a certa pernicie vetarentur ». ...Contra hoe [i giu-
134
et maxime cognationi eius maternae sic videretur, qui ex gentibus in Christum
(25) Nella prima stesura di questo scritto (cfr. Rie. Rei, Vili, 1932,
possa essere etata occasionata precisamente dalle discussioni romane; se, anzi,
essa non sia da identificare con lo scritto contro Girolamo, attribuito ad Ago-
stino, e circolante in Roma; e se, addirittura, lo spunto non fosse offerto dalla
benché non insuperabile; infatti, volendo mantenere ciò che è detto nel testo,
poste durante un periodo abbastanza lungo; ohe tra la detta I edizione, il Tra-
In complesso, preferisco per ora lasciare tutti questi problemi da parte. Si os-
servi però che la quaestio 109 « De Melchisedech », sarebbe quella mandata da
(26) Cfr. A. Souter, nei prolegomeni (p. XII) alla eua edizione delle
gratiam per Christum datam ostendit secundum ordinem veritatis, nunc ipsum
ordinem unius Dei Patris per unum Ghristum filium eius declarat: ut quia Adam
unus, id est Eva (et ipsa enim Adam est) peccavit in omnibus, ita unus Chri-
stus filius Dei peccatimi vicit in omnibus. Et quia propositum gratiae Dei erga
pit, qui primum peccavit, ut providentiam unius Dei per unum reformasse do-
ceret quod per unum fuerat lapsum et tractum in mortem. Hic ergo unus est,
pei quem salvati hanc i 1l i reverentiam, quam Deo Patri, debemus, ipso volente...
Sa ergo soli Deo serviendum dicit, et Christo servire praecepit, in unitate Dei
In quo, idest in Adam omnes peccaverunt. Ideo dicit in quo, cum de mu-
liere loquatur, quia non ad speciem retulit, sed ad genus. Manifestum itaque
eet in Adam omnes peccasse, quasi in massa; ipse enim per peccatum cor-
ruptus quos genuit omnes nati sunt sub peccato. Ex eo igitur cuncti peccatores
quia ex ipso sumus omnes. Hic enim beneficium Dei perdidit, dum praevarica-
vit, indignus factus edere de arbore vitae, ut moreretur.... Est et alia more,, quae
secunda dicitur ingehenua, quam non leccato Adae patimur, std eius occasione
propriis peccatis acquirituj, a qua boni immunes sunt; tantum quod in inferno
erant f sed superiori quasi in libera (custodia?) f, qui ad caelcs ascendere non
cretis morte Christi deletum est (cfr. Coloss., II, 14). Sententia autem decreti
fuit, ut unius hominis corpus solvereetur super terram, anima vero vinculis
(29) Id., a V, 13: « In Adam omnes dicit peccasse, siout supra memoravi
homines apud Deum impune peccare, sed non apud homines, Nec enim lex
naturalis penitus obtorpuerat, quia non ignorabant quia quod pati nolebant aliis
facere non debebant... Lex naturalis semper est, nec ignorabatur aliquando; sed
putabatur ad tempus tantum auctoritatem habere, non et apud Deum reoc facere.
Ignorabatur enim quia iudicaturus esset Deus genus humanum, ac per hoc non
135
iinputabatur peccatum quasi peccatiim non cognitum eseet apud Deum. in-
curiosum Deum asserentes. At ubi aulem Lex data est per Moyeem manifesta-
tum est curare Deum res humanas et non impune iis futurum qui malefacientes,
iustitia vel natura, peccata non inulta ceneebant, quanto magis Deeum, quem
mundi sciebant opificem, haec requisilurum non debuerant ignorare... Sed cum
partem legis naturali^ quae prima est, calcaveiunt. Quia lex naturalis tres
habet partts, cuius prima haec est, ut agnitus honoretur Creator, nec eiue cla-
ritae et maiestas alicui de creaturis deputetur; secunda aulem pare est moralis,
hoc est ut bene vivatur, modestia gubernante; congruit enim homini habenti
notitiam Creatoris vitam suam lege refrenare, ne frustretur agnitio; tertia vero
pare est docibilis, ut noiitia Creatoris Dei et exemplum morum ceteris tradatur,
Lex daretur per Moysen, sicut dixi, ipsa usurpationis impunitate regnabat
mors, sciens eibi illoe devotos. Regnabat ergo more securitate dominationis
suae tam in hos qui ad tempus evadebant quam in illos qui etiam hic poenas
dabant pro malis suis openbue Omnes enim eoios eeese videbat; quia « qui
facit peccatum, servue est peccati » (loh. Vlii, 34) ; impune iam cedere putan-
les, magis delinquebant; circa haec tamen peccata promptiores quae mundue
quaei licita nutriebat. Quo facto gaudebat Satanas, securue quod causa Adae
« qui peccaverunt in similitudinem praevaricationis Adae », qui eet forma futuri,
id est non omnes contemplo Deo peccoverunf. Qui autem sunt qui contemplo
Deo pecoaverunt, nisi qui neghcte Creatore servierunt Creaturae, deos sibi
bolus, qui videbat illas imilalores saas efieclos... Et peccalum Adae non longe
enim intellexit, sive ex traduce, sive iudicio naturali, et veneratile est Deum,
niam impossibile est non peccare — sub Deo peccavit, non in Deum quem iu-
dicem sensit; ìdeoque in huiusmodi mors nion regnavtt. Ini hos autem, sicut
dixi, regnavit, qui sub specie idolorum servierunt diabolo... Maxima enim pars
mundi Deum fore iudicem ignorabat; perpauci autem in quoe non reignavit
mors. In quos autem regnavit, post isiam mortem, quae prima dicitur, a se-
reservati sunt adventui Salvatone in libera ... Sicut enim post Legem datam
eos morsi ita et ante Legem, qui sensum Legis praesenserunt, honorificantee
auctorem eius, non utique regnavit in eoe more;' propterea enim regnasse di-
'citur quia cognitio unius Deei evanuerat in terris... Primum igitur in ludaea
coepit destrui regnum mortis quia « notus ra ludaea Deue» (Ps. LXXV, 2);
filile diaboli n'unì filii Dei. Itaque non in omnes regnavit mors, sed in eos
ravi. Adam autem ideo forma futuri eet, quia iam tum in mysterio decrevit
136
Deue per unum Christum emendare, quod per unum Adam peccatum erat ».
« qui peccaverunt » — e perciò egli difende lungamente come originale, invo-
quella dei codici greci (TOÙI; (!•}) à iiapr^aavra?) che del resto, dice, diffe-
riscono anch'essi tra loro. Cfr. Aug. De peccai, mer. et remiss., I, 11, 13.
(30) A V, 20: « Sicut enim nativitas interit, nasi nutrimenta à abeat quibus
iota adolescat, ita et naturale iustitiae ingenium, nisi habeat quod respiciat et
2) : « Sicut per Adam coeptiim peccatum regnavit, ita et per Christum gratia.
Sic autem regnai gratia per iustitiam, si accepta remissione peccatorum iusti-
tiam sequimur; ut videns gratia fructum se habere in bonis quoe redemit, re-
gnet in vitam aeternam, sciens nos futuros aeternos ». — VI, 19: « Ut occasio-
nem nobis auferret timoris accedendo ad fidem quia quasi importabilis nobis et
aspera videretur, ea mensura nos Deo servire praecepit, qua prius famula-
bamur diabolo; cum utique propensius deberet serviri Deo quam diabolo,
quippe qui cum his salus, illic damnatio operetur; medicus tamen spiritalis
non plus a nobis exigit, ne dum praecepta quasi gravia ìugeremus, perpendentes
infirmitatem nostram, maneremus in morte ». — Vft, 5: « Cum in carne sii, est
enim in corpore, negai se esse in carne; quia hic dicitur esse in carne qui ali-
quid sequitur quod lege prohibetur. Igitur in carne esse multifarie intelligitur:
nam omnis incredulus in carne est; id est carnalis; et christianus sub Lege
Generated on 2011-09-07 23:09 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
vivens in carne est; et qui de hominibus aliquid sperat, in carne est, et qui
vitam, in carne est. Hoc tamen loco in carne esse sic inteilegemus, quia ante
fidem in carne eramus; sub peccato enim vivebamus, hoc est carnalea sensus
eequentes vitiis et peccatis subiacebamus. Sensus autem carnis est non cre-
est quia qui non cred'it sub peccato agit et captivus trahitur ad vitia admit-
tenda, ut fructum faciat morti secundae; lucrum enim lunc facil mors, cum
esset male tractantibus corpus». — VII, 11: «Peccatum hoc loco diabolum in-
tellige, qui auctor peccati est. Hic occasionem per legem invenit, quomodo
cr,udelitatem suam de nece ho-minis eatiaret; ut quia Lex comminata est pecca-
toribus, homo instinctu eius prohibita semper admittens, offenso Deo, ultionem
Legis incurreret; ut ab ea quae illi profutura data erat damnaretur. Quia enim
invito ilio data est Lex, exarsit invidia adversus hominem, ut eum amplius
viliosis voluplatibus macularet, ne manus eius evaderei. — VII, 14: « Ego au-
tem » etc. Hominem autem carnalem appellat, dum peccat. « Venditus sub
peccato»: Hoc est venditum esse sub peccato, ex Adam, qui prior peccavit,
vendidil se prior, ac per hoc omne semen eius subieclum est peccato. Qua-
auxiliis muniatur, binc est unde ait «Lex spirituali^ est, ego autem etc.»; hoc
est, Lex firma est et iusta et caret culpa; homo autem fragilis est et paterno,
vel proprio, subiugatus delicto, ut potestate sua uti non possit circa obedien-
137
tiam Legis. Ideo est ad Dei misericordiam confugienduxn ut severitatem Legis
est enim subiectum esse peccato, nisi corpus habere vitio animae corruptuin,
paret morti, non eiat his (cioè i « satellites Satanae ») potestas ad interiora
hominem pulsaret, copulane se menti eius; ita ut non possil agnoscere quid
suum sit in cogitatione, quid illius, nisi respiciat Legem ». — VII, 18: « Non
dicit, sicut quibusdam videtur, carnem malam; sed quod habitat in carne non
esse bonum sed peccatum. Quomodo inhabitat in carne peccatum, cum non
sit substantia, sed praevaricatio boni? Quoniam primi hominis corpus corruptum
est per peccatum ut poseit dissolvi, ipsa peccati corruptio per conditionem of-
fensionis manet in corpore, robur tenens divinae sententiae datae in Adam, quod
est signum diaboli, cuius instinctu peccavit. Per id ergo quod facti causa manet,
legem, et manet quasi in peccato peccatum; quia caro iam peccati est, ut de-
cipiat hominem suggestionibus malis ne homo faciat quod praecipit Lex ». —
VII, 24-25: « Hic quasi legem fidei tertiam inducit potiorem, quam et gratìam
vocat, quae ex lege tamen spirituali originem habet, quia per hanc liberatus
est homo, ut quia Moyses dedit Legem deditque et Dominus, duae dicantur, una
M-atrix est salutis, haec vero consummatrix. Sed non hanc partem Legis dico
Generated on 2011-09-07 23:09 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
Dei attinet et disciplinam... Hanc dicit mortem quam supra oetendit in necem
hominis per peccatum inventam apud inferos quae appellatur secunda; corpus
autem mortis est cuncta peccata; multa enim unum corpus sunt, singula quasi
membra uno auctore inventa ex quibus homo ereptue gratia Dei per baptis-
mum supradictam mortem evasit ... « Igitur ego ipee, etc. ». Legem Dei cum
dicit, et Morsi significat legem et Christi. « Ego ipse » id est qui liberatus
sum de corpore mortis... liberatus est a cunctis malis. Remissio enim peccato-
rum omnia tollit peccata. Liberatus ergo de corpore mortis gratia Dei per Chri-
stum, « mente », vel animo, « servio legi Dei, carne autem legi peccati », id est
diaboli qui per subiectam sibi carnem suggesticnes malas ingerit animae ...
^i Mente servio » etc.... Iam enim liber animus et in consuetudinem bonam re-
est enim illi auctoritas qua audeat resistere inimico... Caro autem quia iudi-
cium non habet neque capax est discernendi (est enim bruta natura) non potest
Cum autem unus homo carne constet et anima, ex illa parte qua sapit Deo
servii, ex altera eutem qua etolidus est, legi peccati. Si enim homo in eo quod
factus est perdurasset, non esset potestas inimico ad carnem eiue accedere et
tent'a obstitit data in Adam; iniquum enim erat solvere sententiam iure de-
ut redhibiretur homini ealus, quam proprio vitio amiserat, ut hic sanatus cre-
138
deret quia adversariue eius devictus potentia Christi non auderet transpuncta
primae originis redderetur facturam, iam totus permanens immortalis ». Vale
(31) Una considerazione che potrà sembrare molto materiale, ma che pure
ha, aggiunta alle altre, un certo peso, è questa: su poco più di 8 Colonne nel-
l'ediz. dei Maurini che occupa l'intero commento dell'Ambrosiastro a Rom. IX,
poco più di 5 sono dedicate ai vss. 6-28; una e mezza ai ves. 29-33. Le consi-
derazioni fatte nel testo, e del resto banali, sui motivi che ispirano l'Ambrosia-
stro non implicano affatto (è appena superfluo avvertirlo) una mia presa di
scrittore.
(32) Ambrostr. a Rom. Vlii, 29: « Istis quos praescivit futuros sibi devotos
permanent in fide coepta, a Deo electi negentur; quia quos Deus elegit, apud
se permanent ». — a IX, 7: « Hoc est quod vult intelligi, non iam ideo dignos
esse omnes quia filii sunt A.brahae, sed eos esse dignos qui filii promissionis
sunt, id est quos praesciit Deus promissionem suam suscepturos... ». — IX,
11-13: « Praescientiam Dei flagitat in his causis, quia non aliud potest evenire
quam novit Deus futurum. Sciendo enim quid unusquisque illorum futurus
asset, dixit: hic erit dignus, qui erit minor et qui maior erit irtdi.gnus. Unum
manet quia aliud non potest evenire quam quod scivit et proposuit in ilio
Generated on 2011-09-07 23:09 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
ut salute dignus sii; et in ilio quem sprevit simili modo manet propositum quod
proposuit de ilio quia indignus erit. Hoc quasi praescius, non personarum ac-
ceptor, nam neminem damnat ante quam peccet et nullum coronat antequam
quod filii sint Abrahae. Apo&toJus autem consolatur se... Minuit ergo dolorem
suum inveniens olim praedictum quod non omnes essent credituri; ut his solis
doleat qui per invidiam in incredulitate laborant. Possunt tamen credere, quod
ex subiectis aperit. Incredulis lamen praedictis non valde dolendum est, quia
non eunt praedestinati ad vitam^ praescientia enim Dei olim hos non salvandos
decrevit... Praescius itaque Deus malae illos voluntatis futuros, non illoshabuit in
numero bonorum... Sed hoc propter iustitiam, quia hoc est iustum ut unicuique
pro merito respondeatur. ... De iustitia enim Deus iudicat, non de praescien-
t:a... Non est personarum acceptio in praescientia Dei; praescientia enim est
qua definitum habet qualis uniuscuiusque futura voluntas erit, in qua man-
surus est, per quam aut damnetur aut coronetur. Denique quosscit in bono man-
suros frequenter ante sunt mali et quos malos scit permansuros aliquoties prius
sunt boni ». — A 14: « lustus est Deus; scit enim quid faciat nec retractandum
est eius iudicium. Hoc in Malachia propheta habetur: lacob, etc. (Mal. I, 3 cfr.
vs. 13). Hoc iam de iudicio dicit; nam prius de praescientia ait quia maior etc.
(Gen. XXV, 23 cfr. vs. 12), sicut et de praescientia Pharaonem damnavit, sciens
utique quod futurus eeset bonus. Hunc ergo praevenit ante tempus quia necee-
139
caturus ». — A 15: « Hoc est " eius miserebor"; cui praescius eiam quod mi-
me.., ei misericordiam dabo quem praescivd posi errorem recto corde rever-
surum ad me.'Hoc est dare illi cui dandum est et non dare illi xui dandum
non est, ut eum vocet quem scdat obaudire, illoim autem non vocet quem sciat
minime obaudire. Vocare autem est non pugnare sed compungere ad recipien-
dam fidem ». — A 16: « Ex hoc utique dantis Dei et non dantis iudicium se-
quendum est, quia non iniuste iudicat, qui omnes salvos vult, manente iusti-
tia: inspector enim cordis scit petentem, an hac mente poscat ut mereatur acci-
putent iudicium Dei iniustum dicentes: Unum vocat et alterum negJigit, sic
arbitrante» excusari posse damnandos, rebus istud potius probemu« quam ver-
qui quasi putet Deum neglecta iustitia alicui •gratiosum, ut unum e duobus pa-
ribus accipiat, alterum respuat, hoc est unum compungat ut credat, alterum
tia... ». A 19: « Nec enim competit ei ut iniustus sit, cuius benevolentia tanta
cipparet... Qui ergo tam providus et bonus est, ambigi non debet quia iustus
est». — A 21: « Manifesfum est vasa aliqua fieri ad honorem... alia vero ad
honore. Ita et Deus, cum omnes ex una atque eadem massa simus in substantia
et cuncti peccatores, alii miseretur et alterum despicit (cfr. n. 29) non sine iu-
stitia... scit enim cuius debeat misereri, sicut supra memoravi ». — A 22: « Ipse
sensus est, quia voluntate et longanimitate Dei, quae est patientia, praepa-
rantur infideles ad poenam: diu enim exupectati conventi noluerunt. Ideo ergo
Generated on 2011-09-07 23:10 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
exspectati sunt, ut inexcusabiles deperirent. Scivit enim Deus hos non credi-
turos ». — A 23: « Patientia et longanimitas Dei ipsa est quae sicut malos
in quibus spes fidei est. Omnes enim sustinet, sciens exitum singulorum; ac
per hoc patientia est, quae illos qui ex malo corriguntur aut in bono perseve-
rantee sunt praeparat ad gloriam... Eos autem qui ex bonis fiunt mali et in
que est praescire quid futurum est ». — A 24: .i Hos quos vocavit praeparavit ad
gloriam, sive eos qui prope erant, sive eos qui longe, sciens permansuros in
fide ».
(33) Cfr. Ambrostr. Quaest. Ver. et Novi Test., qu. 52 (II nov. 61, ed. Scu-
ter p. 446), a Gai. V, 19-21, 1: « Qarnem non substantiam carnis eo loco intel-li-
gas, sed actus malos et perfidiam significatam in carne... 2: « Hic itaque error,
contra eundem spiritum, qui est lex Dei. Duas enim leges inducit, Dei et dia-
boli... His ergo repugnantibus medius homo est, qui cum consentii spiritui, non
vult caro; cum autem manum dat carni, spernit spiritum, id est legem Dei
cui rei voluniatem suani .committat, non ut arbitrium libertatis inaniat, sed
doce^arbitrium cui rei se coniungat. Si autein non est voluntatis arbitrium, ne-
que lex diaboli quae est caro, neque lex Dei quae est spiritus, invicem sibi
autem suaret non vim inferi, sed ciroumvenit; qui circumvenitur, fallaciis qui-
busdam voluntas eius mutatur. Si autem non esset liberum ajbitrium, nolene
140
homo traheretur ad ea quae non vult », cfr, anche Traci, in Gol., p. es. a
invicem advereae sunt, unam Dei alteram peccati. Quae ideo in carne signi-
mediuc homo non ea quae vult aga-t. Divina enim lex piemit et fugat legem
praeceptum legis divinae. Cum ergo consensent homo legi Dei, contradicit lex
peccati... ». E anche Trac/, in Ephes., a II, 9-10: « Gratia fidei data est, ut cre-
dentes salvemtur. Verum est quia omnis gratiarum actio salutis nostrae ad
Deum referenda est, qui misericordiam suam nobie praestat, ut revocaret er-
rantes ad vitam et non quaerentes verum iter. Ideoque non est gloriandum
nobis in nobis ipsis, sed in Deo, qui nos regeneravit nativitate caelesti per
lidem Christi, ad hoc ut bonis operibus esercitati, quae Deus nobis iam rena-
(34) Cfr. TracUn Rom. a V, 12 cit. a n. 28; 14 cit. a n. 29; a VII, 11, 14,
di far rijevare il valore della Legge, a sua volta connessa con l'atteggiamento
(37) P. es. Agostino non spinge allo stesso punto la contrapposizione tra
il demonio e Dio — senza dubbio per una preoccupazione antimanichea — e,
punto in cui anche Agostino fa sua, per un momento, la dottrina del « chiro-
(38) Expos. Ep. ad Galalas, 39 (a IV, 20): «Non autem sufficit quod
Testamenti; sed plus hic valet quod secundtim promissionem natus est. lile au.
sicut de Cethura, quam postea duxit Abraham, non secundum promissionem sed
secundum carnem s-uscepit filios... Qui filli de libera quidem, sicut isti de ec-
clesia, sed tamen secundum carnem nati sunt non spiritualiter per repromds-
sionem. Quod si ita est, nec ipsi ad hereditatem inveniuntup pertinere, id est
ad caelestem lerusaJem, quam eterilem vocat Scriptura, quia diu filios in terra
non genuit. Quae deserta etiam dieta est, caelestem iustitiam deserentibus ho-
quia Legem acceperat. Et ideo caelestem leruealem Sara significat, quae diu
deserta est a concubitu viri propter cognitam sterilitatem. Non enim tales ho-
valet, quoniam Novi Testamenti populus quamvis sii novus, praedeetinatio ta-
men eius apud Deum, et ipsa lerusalem caelestis antiqua est... Carnales autem
occasionem nascendi acceperuat, sed carnalis error quo concepii sunt et quem
141
secum trahunt non refertur ad antiquitatem veritatis; et ideo de matre adule-
soentula et de patre sene sine repromissione nati sunt... Nati sunt ergo tales ex
pturam eiciatur ancilla et filius eius, nec heres esse possit cum filio liberae ».
J2, p. 1, p. 606).
2: « Et ideo ea quae nunc est Ecclesia, quamvis filii Dei cimus ante tamen
quam appareat quid erimus, in laboribus et afflictionibus agit... Et hoc est lem-
(cfr. Rom. Vili, 23), quod Quadragesima celebratur... cum.., non solum credere
Talis Ecclesia, in qua nulhis erit moeror, nulla permixtio malorum hominum,
praefiguratur ». — 3: « Haec autem duo tempera, idest unum laboris et sollici-
noster significat. Nam ante passionem de reticulo dicitur misso in mare, quia
perentur (Luca, V, 6-7). Non endm mòssa sunt in dexteram partem (haibet emm
multos malos Ecclesia huius temporis) neque in sinistra (habet enim etiam
Generated on 2011-09-07 23:15 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
autem rupta sunt retia, charitate violata multas haeresee exiisse significat. Post
omnes perfecti atque sancii futuri sunt, iussit mitti relia in dexteram partem
quod cum lam magni essent, retia non sunt disrmpta ».
(42) De ag. chr., 14, 16-32, 34. Notevole l'ampiezza del e. 28, 31, contro i
Donalisti, «qui sanctam ecclesiam quae una catholica est negant per orbem esse
diffusam (cfr. 13, cit. a n. 47) sed in sola Africa, hoc est in parte Donati po.-
lere arbitrantur » e che i due successivi siano dedicati uno (32) ai luciferiani
l'altro (33) a coloro « qui negant ecclesiam Dei omnia peccata poese dimit-
tere... Isti sunt qui viduas, si nupserint, tamquam adulteras damnant et super
ris assidue invenimus promitti nobis coronani si vicerimus... Debemus ergo co-
gnoscere quia sit ipse adversarius, quem si vicerimus coronabimur. Ipse est
enim quem Dominus noster prior vicit ut etiam nos in ilio permanentes vinca-
mus... Sed quia naturam nostram deceperat, dignatus est unigenitus Dei Filiue
semper ipse sub se habet, etiam sub nobis eum esse faceret. Ipsum significat
'Jicens (lolì. XII, 31), non quia extra mundum missus est, quomodo quidam
142
haeretici putant, sed forae ab animis eorum qui cohaerent Verbo Dei et non
diligunt mundum, cuius ille princeps est quia dominatur eis qui diligunt tem-
poralia bona quae hoc mundo visibili continentur, non quia ipse dominue est
huius mundi, sed princeps cupìditatum eorum quibus concupiscitur omne quod
mutabilia... Per hanc cupiditatem regnat in homine diabolus et cor eius temei.
Tales sunt omnes qui diligimi istum mundum. Miltitur autem diabolus foras,
quando ex tolo corde renuntiatur buic mundo. Sic enim renuntiatur diabolo,
qui princeps est huius mundi, cum renuntiatur corruptelis et pompis et angelis
eius » (De ag. chr., 1). — Si noti il significato del richiamo al battesimo.
est, quomodo invisibiles hostes vmcantur... Ibi ergo vincuntur inimicae nobis
strum convertimus, ut cibus ipse «ecundum corpus hoc efficiatur quod nos su-
mus, sic malis moribus per nequiliam et impietatem hoc efficitur quisque quod
diabolus, id est similis eius, et subicitur ei, sicut «ubiectum est nobis corpus no-
strum ». — 10, 11: « Deus hominem inexterminabilem (cfr. Sap. II, 23) fecit et ei
liberum voluntatis arbitrium dedit. Non enim eseet optimue si Dei praeceptis ne-
cessitate non voluntate servirei ». •— 11, 12: Certi che discutono l'Incarnazione
(cfr. 1, a n. 40) « non... intelligunt quid eit aeteinitas De'' quae hominem adsum-
psit, et quid sit ipsa humana natura, quae mutationibus euis in pristinam firmi-
quà m fragilitatem homo sua culpa pervenerii et ex qua fragilitate divino au-
Generated on 2011-09-07 23:15 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
xilio liberetur. Itaque Filius Dei hominem adsumpsil ». — 13, 14: « Subiciamus
triumphare. Fides esl prima quae subiugal animam Deo; deinde praecepta
vivendi quibus custodilis spes nostra firmatur et nutritur caritas et lucere in-
cipit quod antea lantummodo credebatur. Cum enim cognitio et actio beatum
hominem faciant, sicut in cognitione cavendus est error, sic in actione cavenda
est nequitia. Errat autem quisquis putat veritatem se posse cognoscere, cum
aà huc nequiter vivat. Nequitia est autem mundum istum diligere et ea quae
quam mens nostra, purgetur debemus credere quod intellegere nondum vale-
mus». — 27, 29: (loh. Ili, 18): hoc dixil quia iam damnatus est praescientia
(45) De ag. Chr., & Dopo aver citato / Cor. IX, 26-27 e XI, 1 : « Quare intel-
ancora sub gratia: cfr. De div. quas&i. LXXXIII, qu. 66, 5 cil. a c. IV, n. 16).
(47) De ag. chr., 12, 13: « Sed ecclesia catholica per lolum orbem longe la-
* 143
teque diffusa... criminatores palearum euarum non curat, quia tempus meesis et
tores autem frumenti sui aut errantes corrigli, aut invidentes inter epinas
.(49) Ep. 82, 5: « At enim satìus esl credere apostohmi Paulum non vere
scripeisse quam apostolum Petrum non recte aliquid egiese. Hoc si ila est,
dicamus, quod' a.bsit, satiue esse credere mentiri evangelipm, quam negatum
144
Generated on 2011-09-07 23:16 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
VI
cessore del vescovo Valerio. Ed egli deve aver colto tanto più vo-
quanto coincideva con un suo bisogno spirituale (1). Del resto questa
Genesi (2).
lore che Paolo attribuisce alla Legge stessa : dopo aver parlato di
cioè ignorato, dopo la Legge esso venne conosciuto (« rivisse », il
che significa ch'esso era già vivo, ossia noto, nella prevaricazione
Generated on 2011-09-07 23:16 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
io
145
distinguere due momenti : prima della Legge, quando il peccato
più grave (4). La proibizione non ha dunque fatto altro che ac-
rinto (I Cor. IH, 2), anche coloro che sono già sub gratia, rinati
stretto e proprio sono altresì coloro che si trovano ancora sub Lege,
riveste della personalità di chi non è ancora sub gratta (6). Costui
consente alla Legge, in quanto sa che nella sua carne non dimora il
146
un dominio dispotico (7). Alcuni, osserva Agostino, credono che
questa è la retribuzione del peccato originale, pena del delitto per cui
messi ,a lui mediante la fede. Ma chi sta ancora sub Lege è vinto
dalla concupiscenza, che trae forza non solo dalla mortalità che ci
Dio con una sua sentenza a titolo di pena. Essa combatte contro
la legge della mente, e prima che l'uomo sia giunto ad essere sub
non gli può venire che dalla grazia. Dunque in questa vita mortale
Generated on 2011-09-07 23:17 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
il libero arbitrio non è capace di far sì che l'uomo possa adempiere
si sia rivolto a Dio. Perciò alla categoria degli uomini sub Lege, che
quella sub gratia (terzo grado che si aggiunge ai due già segnalati),
147
mine si usa più comunemente in quseto senso, e d'altra parte non
si può chiamare « lettera che uccide / per i Giudei e per tutti coloro
che, privi dello spirito di carità e di amore che è proprio del Nuovo
nibus LXXXHI. Rimanee netta la distinzione dei tre stadi, ante Legem,
solo : è chiaro che Agostino era già arrivato a pensare che l'uomo
quanto viva nella Chiesa e partecipi dei suoi sacramenti (12). Ma oltre
finale.
148
Insomma, per Agostino, in questo momento, non vi è peccato
precetti della Legge con amore anziché per timore, acquistando così
uomo : i predestinati sono coloro dei quali Dio nella sua prescienza
profondito.
nella fede, dai « carnali » veri e propri, ancora sub lege. E' anzi
ne) secondo stadio e coloro che sono pervenuti al terzo, che Ago-
Generated on 2011-09-07 23:18 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
qualifica di « carnali » nel pieno senso del termine. Non bisogna di-
riflettere sopra un testo che non potè non metterlo per un momento
149
Nella seconda quaestio Agostino esamina Romani IX, 10-29.
cia con l'affermare che San Paolo non vuole abolire comple-
ferenza tra coloro che non sono abbastanza progrediti nella fede
punto dal fatto, che egli attribuisce ora alla rivelazione un valore
infinitamente più grande di quanto non facesse all'inizio della sua atti-
un altro testo, Efesini II, 8-9. Ora, egli incornicia con l'osservare
150
senza insuperbire per i loro meriti attribuiscono l'essere coeredi
'di Cristo soltanto alla chiamata di Dio. Anzi, per escludere i me-
melli, concepiti nello stesso istante ; il che, tra l'altro, mostra quanto
sorte dei due gemelli — o piuttosto l'elezione dell'uno — non
cilia tutto ciò con la giustizia di Dio? Come si può parlare di una
« scelta », che non ha potuto essere fatta in base ad alcun merito,
giustificato in base alle opere buone, perché non può fare il bene
se prima non sia stato reso giusto; ma, poiché Dio giustifica in
151
di giustificare in quanto trova negli uomini delle opere buone da
mosse (16).
dalla fede, che procaccia dei meriti, o no. Ora il testo di S. Paolo
altra parte non possiamo ammettere che Dio abbia creato Esaù
al solo fine di « odiarlo », cioè condannarlo, cosa che Dio non
fa per alcuna delle sue creature. Dio non punisce che giustamente,
zione della bontà del creato, si rifà ancora una volta al suo testo.
152
chiederci perchè non l'ha avuta per Esaù, sì da renderlo buono
per le nostre opere buone : che cosa abbiamo, che non abbiamo rice-
un dono di Dio per lui che ebbe qualche cosa senza averla rice-
infatti molti sono i chiamati, pochi gli eletti, cioè coloro che non
gono se Dio non usa compassione? Vuoi forse dire che non solo
avesse fatto l'una e l'altra cosa sarebbe giunto alla meta solo
163
nuovamente alla prescienza divina, ecco che la stessa spiegazione
deve valere per Giacobbe e non solo per la sua fede, ma per le
opere (19).
scindendo dal problema della ragione per cui alcuni non sarebbero
gli eletti ». Fedele al suo principio di attenersi alla Scrittura, Ago-
cui non mette in dubbio la verità . Ma se gli eletti sono pochi per
Generated on 2011-09-07 23:19 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
altra ipotesi. Forse coloro che, chiamati così come sono, non ac-
volontà alla fede : sicché è vero che molti sono chiamati e pochi
bensì anche agli altri, ma era tale che non poterono indursi a
154
A questo punto, può sembrare già che Agostino abbia tro-
mata agì in maniera differente. Ora, non si può dire che a Dio
tale da indurlo alla fede. A chi osservasse che ci può essere una
indurre alla fede — ossia, tale da provocare quella ostinazione —
sia già di per se stesso una pena. Siamo sempre di fronte' alla
Generated on 2011-09-07 23:20 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
peccato e del male. Ma con una finezza esegetica che mette a pro-
Agostino confronta ora i due versetti, che parlano l'uno della mise-
Dio. San Paolo dice bensì che la salvezza non dipende dall'uomo
risulta chiaro che cosa intende l'apostolo quando dice che Dio
« indurisce chi vuole ». E' semplicemente questo : non gli usa mi-
155
tivamente peggiore; soltanto, non gli concede ciò per cui possa
riti? Se ciò fosse, chi non si lagnerebbe di Dio — il quaie spes-
nare sulle medesime posizioni, sì che pare volesse mostrare coi fatti,
urtando ogni volta contro lo stesso ostacolo, che le varie vie che si
l'ammettere che l'iniziativa dell'atto di fede per cui gli eletti si sal-
non sia giusta retribuzione d'una colpa. Ed ecco che l'atto divino onde
che ciò che agli uomini è dovuto è soltanto la condanna. Non volendo
tribuendo soltanto a lui l'atto di misericordia che avvia gli eletti alla
•
156
dunque conforme a quella giustizia. Ma precisamente perchè la giu-
base ad essa tutti gli uomini non meritino altro che la condanna.
re, e anche eliminare del tutto i rigori della legge. E' in virtù di que-
Agostino rileva altresì che giustizia ed equità umane non sono che un
un'ingiustizia. Ché di fronte a Dio tutti gli uomini, morti — cioè
157
l'immagine stessa del fango di cui fu formato il primo uomo ; e poiché
« in Adamo tutti muoiono », perciò "dice l'apostolo che una è la massa
mincia con l'essere carnale, per salire poi al grado di spirituale. Ago-
Ora, dal fatto che quell'epiteto è applicato anche a fedeli, già rinati
sono chiamare così quelli che non solo ancora rigenerati o anche
condo uno Dio non odia nulla, eppure secondo l'altro egli ha odiato
è stato creato da Dio, il quale ama tutte le cose che ha creato e che
Generated on 2011-09-07 23:21 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
ti, in base ai suoi giudizi imperscrutabili, non per questo essi non
158
za, sì, di giudizi imprescrutabili, il che è conforme al testo e non
sia retributiva.
salvezza, tra Giudei e Gentili : chè se Dio sceglie i suoi eletti così
fra gli uni come fra gli altri, vi sono evidentemente dei reprobi anche
tra i Giudei e ciò significa che tanto gli uni quanto gli altri meri-
non fece gli uomini peccatori, quale n'è l'origine, e come s'è formata
questa massa ? Ossia, come accade che si verifichi in ogni uomo quella
Adamo ; dopo il peccato del progenitore, gli uomini furono resi mor-
mosìra nelle sue membra una tale armonia che l'apostol.> ha potuto
stessa teoria che Agostino ha esposto tante volte, e anche poco più
Generated on 2011-09-07 23:21 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
piscenza, che regnava già come pena del peccato, ha penetrato tutta
159
di esercitare il suo primato e rivolgersi unicamente al Creatore,
dei manichei ed egli l'ha già combattuta. Ma per evitare l'eresia, non
stessa? E chi può far sì che la sua mente sia colpita da una rap-
umana è infatti libera, nel senso che essa si volge a ciò che la diletta
e varie sono le cose che possono attrarla ; ma chi può fare che
I6o
uno sforzo di intelligenza ; bensì slancio di amore, che impetra di
poter pregare. E' nella sua stessa esperienza che Agostino trova
chi possa saperne di più, benché la sua opinione sia che quelle
quale è considerata dagli uomini (del resto non può trattarsi che
chiaro (/ Cor. I, 27). E se, infine, volessimo dire che Dio sceglie
ntore del mondo. Non resta che inchinarsi ai suoi giudizi imper-
sermone (32).
iti t
11
biamento, cioè in virtù di quali influssi esterni e sotto l'impero di
razione del corpo mortale e pertanto gli uomini sono diventati una
dere che con l'aiuto di questa grazia l'uomo può divenire spiri-
chiamata.
Generated on 2011-09-08 01:13 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
stino aveva scorto una colpa particolare, quella cioè di non aver
162
l'altra incapace di sostituire altri oggetti di desiderio' a quelli cui
ogni uomo e lascia in lui la sua impronta. E' per tale peccato che
attribuisca la redenzione non più alla sola fede — che acquista
Ippona ritiene però che vi siano diversi gradi nella fede; non
Egli non dice ancora esplicitamente che anche Paolo può avere
stino voglia sfuggire, o per lo meno che un punto gli sia rimasto
carnalis, non verrà che più tardi. Né si vede per quale ragione
«3
se non perché di votatio ha parlato già altre volte e, pur mutando,
NOTE
accuratamente i testi di S. Paolo che era stato richiesto di spiegare. Sul valore
(2) L'Ad Simplicianum differisce dai commenti alla Genesi, e anche dagli
aitri sulle epistole paoline per essere uno scritto occasionale, provocato dalle
positum, cuius verbis ex persona sua loquitur »; cfr. 4, cit. a n. 4; 9, cit. a n. 6;
11, cit. a n. 8.
(4) Ad Simplic. I, qu. 1 ,1: «Et quia paulo ante dixerat "Evacuati su-
mus a lege mortis " ... atque ita per haec verba quasi reprehendisse Legem pos-
set videri, subiecit statim " Quid ergo dicemus? » etc. — 2: « Hic rursus mo-
vet, /si Lex non est peccatum, sed insìnuatrix (var.: inseminatrix) peccati, ni-
demonetrationo ream faceret; ut quia peccatum sine gratia Dei vinci non poa-
ait. pecoatum non feci nisi per Legem, sed " peccatum non cognovi (vs. 7).
Unde apparet concupiscientiam per Legem non insitam sed demonstratam ». —
164
tiae resisti non poterai, augerelur etiam; <juia maiores vires habet concupi-
scentia crimine praevaricationis adiuncto, cum etiam contra- Legem facit, quam
si nulla Lege prohiberetur... Erat enim et ante Legem, sed non omnis erat,
quando crimen praevaiicationié adhuc deerat ». —; 4: «Sane qnod ait (vs. 10:
" Tevixdt ") satis signìficavit hoc modo aliquando vixisse peccatum id est nolum
(var.: natimi} fuisse, sicut arbitror, in praevaricatione primi 'hominis quia et ipse
mandatum acceperat... Non enim potest reviviscere nisi quod vixit aliquando.
Sed mortuum fuerat, id est occultatimi, cum mortales nati sine mandato Legis
sine utla prohibilione. Ergo " Ego " inquit " vivebam (vs. 9)". Unde manife-
stat non ex persona sua proprie sed generaMter ex persona velerie (var., om.)
hominis se loqui. " Adveniente auitem " (vss. 9-10). Mandato enim si obe-
diatur utique vita est. Sed inventimi est esse in morlem, dum fit cantra man-
datum, ut non solum peccatum fiat, quod etiam ante mandatum fiebat, sed hoc
iactum est et ideo fefeilit. Fallax enim dulcedo est quam piures atque maiores
falsa dulced-ine. Quia vero etiam accedit reatue praevaricationis, occidit ». —
5: (vs. 12): « In malo utente quippe vitium est, non in mandato ipso, quod
bonum est. Quoniam bona est Lex, si quis ea legitime utatur (/ Tim., I, 8).
MaJe autem utitur Lege qui non se subdit Deo pia humiMtate ut per gratiam
Lex possit impieri ». — 7: « " Scimue enimi" inquit "quia" ete. {vs. 14). In
quo satis ostendit non posse impleri Legem nisi a spiritualibus, qui non fiunt
Generated on 2011-09-08 01:14 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
nisi per /gratiam. Spirituali enim Legi quanto fit quisque simiiior, id est, quanto
ma/gis et ipse in spiritualem surgit affectum tanto eam magis implet, quia
tanto magis ea delectatur iam non sub eius onere afflictus sed eius lumine
vegetatus, quia praeceptum Domini lucidum est i;luminans oculos ete. (Ps.
XVIII, 3-9), gratia donante peccata eit infundente spiritum charitatis quo et non
(6) Ibid., 7: «Sane, cum dixisset " ego autem carnalis eum " (vs. 14)
contexuit etiam qualis carnalis. Appellati sunt enim ad quendam. modum carna-
les iam eliam sub gratia constiteli, iam redempti sanguine Domini et renati per
fidean quibus idem apostolus dicit (/ Cor, IH, 1-2). Quod dicens utique ostendili
iam renatos fuisse per gratiam qui erant parvuh in Christo et lacte polandi et
tamen eos adhuc carnales vocat. Qui autem nondum est sub gratia, sed sub
Lege, ita carnalis est ut nondum sit renatus a peccato, sed venumdatus sub pec-
fallitur, et delectatur eliam contia Legem facere, cum tanto magis libet quanto
minus licei. Qua suavitale fruì non polesl quasi pretio conditionis suae 'nisi
facit ». — 9: « (vs. 15) Hoc enim non vult quod ei Lex; nam hoc vetat Lex.
Consentit ergo Legi non in quantum facit quod illa prohibet sed in quantum
non vult quod facit. Vincitur enim nondum per gratiam liberatus, quamvis
iam per Legem, et noverit se male facere et nolit. Quod vero sequitur et dicit
"Nunc autem " (vs. 17) non ideo dicil quia non consentii ad faciendum pec-
165
catum, quamvis Legi consentiat ad hoc iroprobandum. Loquitur eaim adirnc
ex persona horuinis sub Lege conati-luti, nondum sub gratia, qui profecto tra-
peccati prohibiti, quamvis ex parte nolitiae Legis hoc improbet. Sed p-ropteraa
dicit " non ego operor illud " quia victue operatur. Cupidilas quippe id ope-
ratur, cui superanti ceditur. Ut autem non cedatur, sitcjue mene nominiti ad-
versus cupiditdtum robustior, gratia facit, de qua post dicturus est ».
(7) IbitL, 10: « " Scio enim ", inquit, etc. (vs. 18). Ex eo quod scit, con-
sentit Legi; ex eo autem quod facit, cedii peccato. Quod' Si quaerit aliquis
unde hoc scil quod dicit habitare in carne sua non utique bonum, id est pec-
cai um: unde nisi ex traduce mortali Li UÃ et assiduitate voluptatis (var.: voluti -
talis)? lliud est ex poema originaJis peccati, hoc est ex poena frequentati pec-
cati. Cum ilio in hanc vitam uaseimur, hoc vivendo addimus. Quare duo sci-
(8) Ibid., Il: « Hi& verbi* videtur non recte intelligentibus velut auferre
libenim arbitrami. Sed quomodo aufert, rum dicit " velie adiacet mirti " (ve.
18)7 Certe enim ipsum velie in potestate est, quoniam adiacet nobis; sed quod
Non enim est haec prima natura hominis, eed delicti poena, per quam facta est
ipsa moitaldtas, quasi secundn natura, unde noe gratia liberat conditori» sub-
ditos sibi per fidem. Sed istae nunc voces sunt sub Lege hominis constituti,
nondum sub gratia. Non enim quod vudt facit bonum, qui nondum est sub
gratia, sed quod non vult maJum, hoc agii, superante concupiscentia, non
Generated on 2011-09-08 01:15 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
solum vinculo mortalitatis sed mole consuetudinis roborata ». — 12. « Quid
enim faciline homini sub Lege constituto quam velJe bonum et facere malum?...
Perhibet i-gitur testimonium Legi, quod bona sit, homo sub ea positus et non-
dum gratia liberatus; perhibet omnino eo ipso quod se reprehendit facere con-
tra Legem; et invenit eam bonum eibi esse, volens facere quod illa iubet, et
plicatum videt, ad hoc ut gratiam Liberatoris imploret ». — 13 (vs, 22). « Legem
appellai in memibris sui» onus ipsum mortalitatis, in quo " ingemiscimus gra-
vati " (// Cor. V, 4)... Quam earcinam prementem et iirgentem ideo Legem ap.
qui praemonuit hominem dicens (Gen., II, 12)... Haec lex repugnat legd mentis...
et antequam eit quisque sub gratia ita repugnat, ut et captivet eum sub leg«
peccati id est sub semetipsa ». — 14: « Hoc autem totum dicitur, ut demon-
stretur homini captivo non esse praeeumendum de viribus snis. Unde ludaeos
nec saltem accepta Lege victori sed potius praevaricatori, humiliter exclainan-
dum est " miser ego homo (vss. 25-26). Hoc enira tìestat in ista mortali vita li-
bero arbitrio, non ut impleat homo iustitiam, cum voluerit, sed ut se supplici
(9) Ibid. 15: « Quisquis putat sensisse Apostolus quod mala sit Lex (Rotti.
V, 20; VII, 4-6; / Cor. XV. 56: // Cor, IH, 7)... et alia si qua huiusmodi Apo-
ptolum dixasse invenimus, ailtendat ideo esse ista dicta quia Lex augèt concu-
piscentiam ex prohibitione et reum obligat ex praevaricatione iubendo quod
implere homines ex infirmi tate non possimi, miai se ad Dei gratiam pie tate
cOnvertant. Et ideo sub illa esse dicuntur, quibus dominatur. Eis autem domi,
natur quos punii; punii autem praevaricatore* omnes. Porro qui acceperunt
Legem, praevaricaai eam, nisi per gratiam consequantur posse quod iubet. Ita
fit ut non, ilominetur eis qui iam sub gratia suut, implentibus eam per charita-
(11) Ibid., 17: «Ad ludaeos enim dieta est lex ministratio mortis ad quos
el in lapide scripta est ad eorum duritiam figurandam, non ad eos qui legem
per charitatem implent... Cun " mortui sumus Legi per corpus Chrifiti " (cfr.
vs. 4) si 'bona est lex, Quia mortui sumus legi damnanti (var: dominanti),
liberati ab eo a-ffectu quem Lex punii et damuat. Usitatìus enim vocatur Lex,
est, amanti-bus .gratia... Eadem quìppe Lex quae per Moysen data est ut for-
midaretìUF gratia et veritas per lesum, Chnstum facta est ut impleretur. Sic
•ergo dictuim est " Mortui estis legi ", ac si diceretur Mortui eslis supiplioio
legie per corpus Chrieti ", per quod sunt delicla donata quae legittimo suppli-
cio -costringebant... Lex liltera est eis qui non eam implent per sp.iritum cha-
a littera, qua detinenilur rei qui non implent quod' scriptum est... Lex enim
tantummodo lecta et non intellecla vel non impleta ulique occidit, lune enim
(12) Come si vede, convengo col Marrou (o. e., p. 162) che in Ippona il
come ho già indicalo, far coincidere questo termine con l'ordinazione sacer-
dotale, anziché con il .periodo di studio che seguì. Per di più, si notano anche
late lo stesso Marrou in alcune pagine (357-368) che sono tra le migliori e le
(13) De dlv. quaeift. jLXXX/j/. qu 76, 1, su /ae. II, 20; cfr e. IV, n. 23.
tat non esse opera praecedentia gratiam, sed consequentia: ut scilicet non se
quisque arbitretur ideo percepisse gratiam quia bene operatue est, sed bene
cpeuari non posse, nisi per .'idem perceperil gratìam. IncipK autem homo per-
cipere gratiam ex quo incipit Deo credere, vel interna vel externa, admonitione
ffiotus ad fidem... Sed in quibusdam tanta est gratia fidei, quanta non sufficit ad
tanta est ut iam cospori Christi et sancto Dei tempio deputentur... Fiunt ergo
sed ettam nasci opus est ut ad vitam perveniatur aetemnam. Nihil tamen
horum sine gratia misericordiae Dei » appunto perché le opere buone seguo-
(15) Ubid., 3: « Nemo enim posset dicere quod operibus promeruerat Deum
lacob nondum natus, ut divinitus diceretur " et maior serviet minori ". Ergo
" non solum ", inquit, Isaac promdssus est, cum dicium est " Ad hoc lempus
veniam et erit Sarae filius": qui utique nullis operibus promeruerat Deuro, ut
167
pertinerent ad sortem sanctorum quae in Olmeto est, qui se intellegerent filioe
giatiae vocationi) deputantes quod coheredes essent Christi. Cum enim pro-
missum est ut essent, nihil utkpie meruerant qui nonrìum erant. " Sed et Re-
becca ex uno concubitu habens Isaac patris nostri ". Vigilantissime ait, " ex
uno concubitu " (gemini enim concepii erant), ne vel p a tenue merilis tribue-
retur si quisquam forte diceret: Ideo tajis natus est filius quia pater ita erat
affectus ilio in tempore quo eum sevit in utero matris, aut: Ita erat mater
«iffecta cum eum concepit. Simul enim ambe* uno tempore ille sevit, eodein
tempore illa concepit. Ad hoc commendandum ait " ex uno concubitu ", ut nec
astrologis daret locum, vel eie potius quos genethliacos appellaverunt ».
Questo argomento contro gli astrologi, tratto dalla nascita di due ge-
melli con diverso destino, è già in De div. qitaest. LXXXIII qu. 45, 2; l'esem-
tantur. "Cum enim nondum nati fuissent... " .(vss. 11-12). Vocantis est ergo
gratia; percipientis vero gratiam consequenter sunt opera bona, non quae gra-
tiam pariant, sed quae gratia pariantur ». — 4: i Unde igitur ista electio, vel
qualis electio, si nondum natis nondumque aliquid operatìs nulla «unt mo-
menta meritorum? An forte sunt aJiqua naturarum?... Si enim bonus factue est
Incob, ut piacerei, unde placuit 'ante quam fieret, ut bonus fieret? Non itaque
eJeclue esl ut fieret bonus sed bonus factus eligi potuit... ». — 5: « An ideo
" eecundum eleclionem ", quia omnium Deus praescius eliam Juluram fidem
vidit in lacob nondum nato? Ut, quainvis non ex operibus suis iustificari quis-
Generated on 2011-09-08 01:15 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
que mereatur, quandoquidem bene operari nisi iustificatus non polest, tamen
quia ex fide iuslificat gentes Deus, nec credil aliquis nisi libera voluntate, hanc
ipsam fidei voluntatem futuram praevidens Deus etiam nondum natum prae-
vit autem Deus fidem lacob: unde probas quia non etiam ex operibus elegit
eum? Si propterea quia nondum nati erant et nondum aliquid egerant bonum
seu malum, ila etiam nondum crediderat aliquis eorum. Sed praescientia vide-
quoniam. nondum nali erant, non solum non ex operibus sed nec ex fide dicium
est: quia utrumque deerat nondum eatis. Non igilur ex praescientia voluit
illa electio facta sdt quaeritur... unde igitur? ». — 6: « Non ergo eecundum ele-
ctionem propositum Dei manet, eed ex proposito electio; id est, non quia inve-
riit Deus opera bona in hominibus quae eligat, ideo manet propositum iueti-
ficationis ipsius, sed quia ili od manet ut iustificet credentee, ideo inveii it opera
quae iam eligat ad regnum caelorum. Nam nisi esset electio non essent electì,
r.ec reote diceretur: " quis accusabit " etc. (Roma. VIIi, 33). Non tamen electio
'- quia elegil nos Deus... " (Eph. I, 4) non video quomodo sii dictum, nisi prae-
scientia- Hic autem quod ait "non ex operibus, etc. " non electione meritorum
quae posi iustification«m gratiae proveniunt, sed liberalitate donorum Dei vo-
luil intelligi, ne quis de operibus extoll'atur. " Gratia enim Dei... (Eph. li, 8) ".
(17) Ibid., 7: « Quaeritur autem, utrum vel ndes mereatur hominis iustifi-
cationem, an vero nec fidei inerita praecedant misericordiam Del, sed et fides
ipsa inter dona gratiae numeietur. Quia et hoc loco cum dixissel " Non ex ope.
ribus " non ait "sed ex fide "..... ait autem " sed ex vocanite'' (ve. 12). Nemo
enim credit, qui non vocatur. Misericors autem Deus vocat, nullis hoc vel
fidei meritie largiens; quia merita fidei sequuntur vocationem 'potius quam
piaecedunt. " Quomodo " enim " credent quem non audierunt et quomodo
eie. (Rom. X, 14)? ". Nisi ergo vocando praecedat misericordia Dei, nec credere
operandi. Ergo ante om,ne meritum est gratta. Etenim " Ghristus pro impiis
mortue est" (Rom. V, 6). Ex vocante igitur nunor accepdt, non ex ullis meriti*
(18) Ibid., 8; « Si autem verum est quod non ex operibus, et inde hoc pro-
bat quia de nondum natis nondumque aliqaid operatis hoc dictum, unde nec
ex. fide quae in nondum natis similiter nondum erat, quo merito Esau odio habe-
tur antequam naecatur? Quod enim fecit Deus ea quae diligerei nulla quaestio
eet... Ut autem odisset Esau, niei iniustitiae merito, iniustum est. Quod si con-
cedimus, incipit et lacob iustitiae merito diligi...». — 9: « Vidit ilaque aposto-
lue quid ex his verbis posset animo audientis vel legentis occorrere, statimque
subilcit: " Quid ergo dicemus?... absit '' (ve. 14). El quasi docens quomodo absit:
" Moysi enim dicil ", inquii " miserebor cui micertue ero et misericordiam
piaestabo cui misericors fuero " (ve. 15; £xo. XXXIII, 19).,Quibus verbis solvit
quaeetionem, an potine arctius colligavitV Id ipsuin est enim quod maxime mo-
ve!... cur haec misericordia defuit Esau, ut etiam ipse per illam eesei bonus
quemadmodum per illam bonus factus est lacob. An ideo dictum est (vs. 15;
Exo. XXXIII, 15) quia cui misertus erit Deus ut eum vocet, miserebitur eius
Generated on 2011-09-08 01:16 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
iaciet eum misericordem, ut etiam bene operelur? Unde adìnonemur nec ipeis
(scil.: misericordiam) credendo se mentisse quis iactat, noverit eum sibi prae-
stitìsse ut crtederet qui miseretur inspirando fidem, cuiue miserlus eet ut adhuc
infid'eli vooationem imperliret. lain enim discerndlur fidelis ab impio. " Quid
enim habes " inquit " quod non eccepisti. Si autem, ete. " » (I Cor., IV, 7).
(19) Ibid., 10: « Recte quidem hoc sed cur haec misericordia eubtracta est
cors fieret ut 'bene operaretur? An forte quia noluit?... An quia nemo potest ere.
dere nisi velit, nemo velie nisi vocetur, nemo autem sibi potest praestaQj ut
vocetur, vocando Deus praeelal et fidem, quia sine vocatione non potest quis-
quam credere, quamvis nullus credat invitus?... nemo itaque credit non voca-
tus; sed non omnis credit vocatus. " .Multi enim eun-t vocali, pauci vero e!e-
ctì " (Aflalf. XX, 16): utique it qui vocantem non contempserunt, sed credendo
seculi sunt, volentes aulem sine doibio crediderunt. Quid est ergo qucd
sequitur " Igitur non volentis, etc. "? (vs. 16). An quia nec velie poesumus nisi
vocati, et nihil valet velile nostrum, nisi ut perficiamus adiuvet Deue? Opus esl
ergo velie et eurrere... Non tamen " volentis neque currentis sed miserentis
est Dei " ut quod volumus adipiscamur el quo volumus perveniamus. Noluil
contempta reprobus fieret. Aliter enim Deue praestat ut velimue, aliter praeelat
quod voluerhmw. Ut velimue eniin et suum esse voluit et noetrum, suuui vo-
16»
Cdndo, nostrum sequerado. Qucxl autam voluerimus solus praestaf, id est posse
bene agere et semper beate vivere. V«rumtamen Esau nondum oatus nih.il
horum po&set velie seu nolle. Cur ergo in utero positus improbatus est? Redi-
tur enhn ad illae difficullates, non solum sua obscuritate sed etiam nostra tam
(20) Ibid., 12: « lila etiam verba si diiigenter attendas " Igitur non vo-
lenlifi " (ve. 16) non hoc apostolus propterea tantum dixisse videbitur quod
qua et alio 'loco dixit " Cum timore et tremore... prò bona voluntate " (fhil. II,
12-13). Ubi satis ostendit etiam ipsam bonam voluntatem in nofais operante
Deo fieri. N*m si propterea soJum diètum est (vs, 16) quia volonta* hominis
«ola non sufficit ut iuste recteque vivamus nisi adiuvemur misericordia Dei,
potest et hoc modo dici: Igitur non miserentis est Dei sed volenti** est homiflis,
quia misericordi,-) Dei sola non sufficit, nisi consensus nostrae voluntatis ad-
darur. At illud manilestum est, frustra noa velie nisi Deus misereatur; illud
autem nescio quomodo dicatur, frustra Deum misereri nisi nos velimus... At
enim, quia non praecedit voluntas bona vocationem, eed vocatio bonam vo-
luntatem propterea vocanti Deo recte tribuitur quod bene volumus, nobis vero
(21) Ibid. 13: «"Multi vocati pauci electi " (MoEt. XX, 16). Quod si ve-
obtemperet in eius est posltum voluntate, recte etiam dici potesi: Igitur non
miserentis Dei, eed... An forte illi qui hoc modo vocati non consentiunt, possent
allo modo vocati accomodare fi'dei voluntatem, ut et illud verum sit " Multi
vocatì... ", ut quamvis multi uno modo vocali sint, tamen quia non omnes uno
Generated on 2011-09-08 01:16 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
modo affecti sunt, illi soli sequantur vocationem qui ei capienidae reperiuntur
idonei; et illud non minus verum sit (vs. 16) qui (scil.: Deus) hoc modo vocavit,
<juomodo aptutm erat eis qui secuti sunt vocationem? Ad alios autem vocatio
quidem pervenit; sed quia talis fuit qua moveri non possent, ne,c eam capere
apti essent, vocati quidem dici potu«runt, sed non electi; et non iam similiter
' verum est: Igitur non miserentis Dei, sed volentis atque currentis est hominis "
lili enim electi qui congruenter vocati; illi autem qui non congruebant neque
contemperabantur vocationi, non electi, quia non secuti, quamvis vocati ».
(22) Marrou (o. c., p. 3, cc. 4 e 5) ha segnalato molto bene tutto ciò che
rebbe forse conveniente studiare ora i possibili punti di contatto tra l'esegesi
biblica, nel periodo patristico, e quella giuridica: senza dimenticare che teo-
(23) Ibid. 14: « quis audeat dicere defuisse Deo modum vocandi, quo
lacob iustificatus esl? Quod si tanta quoque potest esse obstinatio voluntatia,
de divina poena sii ipsa duritia, cum Deus deserii non sic vocando, quomodo
ad fidem moveri polest. Quis enim dicat modum, quo ei persuaderete ut cre-
derei, etiam omnipotenti defuisse? ». — 15: « " Ergo cuius vult miseretur et
quem vult obdurat" (vs. 18); cum superius non utrumque dicium sit. Neque
enim quomodo dictum est " Non volentis eic." (ve. 16), sic eliam dicium est;
170 »
non nolenti* acque contemnentis, sed obdurantis est Dei. Unde datur intelligi,
quod infra utrumque posuit: " Ergo etc " (vs, 18) ita sententiae superiori posse
congruerc ut obduratio Dei sii nolle mdaereri; ut, non ab ilio irrogetur aliquid
quo sii homo detono:, sed lantum quo sit melior non erogetur. Quod ai fri
nulla distinctione meritorum, quis non erumpet in eam vocem, quarti «ibi obie.
cit apostolus " Dicis itaque.. " (vs. 19)? Conqueritur enim Deus fsaepe de ho-
(24) Ihid., 16: Questo è proprio « alicuius occultae atque ab humano mu-
que inhiarel intentio... quis non videat iniquitatis arguì neminem posse, qui
quod sitai debetur exegerit? nec eum certe qui quod ei debetur donare volue-
rit? hoc autem non esse m eorum qui debitores sunt, sed in eius cui debe'tur
arbitrio? Haec imago vel. ut supra dixi, vestigium negotiis hominum de fa-
stigio «uramo aequitatis impressiim est. Sunt igitur omnes homines, quando-
quidem ut apostolus ait " in Adom omnes moriiinlar " (/ Cor., XV, 22), a quo
exigatui eive donetur, nulla est imquitas. A quibus autem exigendum et qui-
bus don andimi sit, superbe indicarti debitores: quemadmodum conducti ad il-
lam vine.am iniuste indignati sunt (cfr. Matth. XX, 11)... Itaque huìue impuden.
tiam quaestdonis ita retundit Apostolus: " O homo, tu quis es, etc." (vs. 20)...
rare peccantes quosdam quia non eorum miseretur, non quia impellit ut pec-
cent. Eorum autem non miseretur, quibus misericordiam non esse praebendam
bilia " enim sunt " iudicia eius, etc. ' (R&m. XI, 33). Conqueritur autem iuste
de peccatoribus tamquam de bis quos peccare ipse non cogit. Simul etiam ut
fante, Storia del diritto romano, 3» ed., Milano 1923, I, p. 370; id., istituzioni
di dir. rom., 8a ediz., Milano 1925, p. 7. Non ho trovato citato questo passo di
Agostino, pure significativo anche dal punto di vista della storia dei concetti
rativa del XV centenario della sua morte, Milano 1931 (Rivista di filosofia neo-
sull'andamento oratorio almeno dei primi periodi del par. 16 in confronto del
anche preparati prima. E' anche questa considerazione che m'induce a chie-
dermi se il suo modo di argomentare in questa quaestio non sia stato adottato
ad arte.
171
(26) Ibid, 17: « Srtl si hoc movet quod voi un In ti elus nuUus resistit quJa
cui vult subvenit et quein vult deserit, eum et ille cui subvenit et ille queano
deserit ex eadem massa sint peccatorum... si hoc ergo move*, " O homo, ete. "
(vs. 20)... Eo ipso fortasse satis ostentiti se hominì carnali loqui, quoniam hoc
limufi ipec significat, unde primus homo fonnatus est: et quia " omnes... in
Adam moriuntur " (1 Cor. XV, 22) unam dicit esse conspersionem omnium. Et
quamvis tìiiuil vas fiat in honorem aliud in cnntumeliam, tamen et ilihid quod
fit in honorem necesse est ut carnale esse incipiat atque inde in spiritualem
nati erant, sed tamen quoniam parvuios adhuc alloquitur etiam ipsos carnales
appellai (I Cor. Ili, 1-2)... Quamvis ergo carnales eos esse dicat, tamen iam in
Christo natos et in ilio parvulos et lacte potandos... Ergo iam vasa erant in
honorem facta quibus adhuc tamen recte diceretur " O homo etc. ". Et GÌ talibue
recte dicitur, multo rectius eie qui ve,l nondum ita regenerati eunt, vel etiam
(27) Ibid., 18: « Qui nodus ita solvitur, si intellegamus omnium crealura-
rum esse artìficem Deum. Omnie autem creatura Dei est et omnis homo, in
quantum homo est, creatura est, non in quantum pecoator est. Est ergo creator
Deue; nihil enim odu eorum quae fecit. Est autem animus praestantior corpo,
re, Dess vero et animo et corpore, utriusque effector et conditor, nec odit in
homine nisi peccatum. Est autem peccatum hominis inordinatio atque perver-
sio... homtnee Dei conditione, peccatores p-ropria voluntate... Odit enim Deue
ùnpielatem. Itaque in aliis eam punii per damnationem, in aliis adimit per iu-
Generated on 2011-09-08 01:17 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
tabilibus. Et quod ex numero impicrum qoics non iuetificat facit vaea in con-
tumeliam, non hoc in eis odit quod facit; quippe, in quantum impii sunt,
execrabilee sunt, in quantum autem vaea fiunt, ad aliquem usum fiunt, ut per
eorum ordinatas poenas vaea quae fiunt in honorem proficiant ... Odit enim in
(28) Ibid., 19: « " Quod et voravit nos inquit " non solum ex ludaeie
sed etiam ex gentibus" (vs. 24), id est vasa misericordiaè quae praeparavit in
gtoriam. Non enim omnes ludaeos, sed ex ludaeis; nec omnes omnino hominee
gentium sed ex gentibus. Una est enim ex Adam massa peccatorum et impio-
tum, in qua et ludaei et Gentes remota gratia Dei ad unam pertinent coosper-
— 20: «"et immutavit vias eourm " (Eccles., XXXIII, 10), ut iam. tamquam
morlales viverent. Tunc facta sst una massa omnium, veniens de traduce pec-
cati et de poena mortalitatis, quamvis Deo formante et creante quae bona sunt.
omnibus est etiam spirilus vilalis terrena membra vivificans, omnisque natura
173
(29) dfr. ibid, 12 di. alla n. 20.
•omnium iustifiqatorum per quos nobis inteliertus gratiae demonstratus est, nisi
ut. "qui gloriatui in Domino glorietur ". {/ Cor., I, 31). Quis enim discutiet
Liberum voluntatie arbitrium plurimum valet, immo vero est quidem, sed
in venumdatis sub peccato quid valet? " Caro ", inquit " concupiscit ete. "
aeternum beate vivere mereamur, sed quió potest recie vivere et bene operari,
nisi iustificatus ex fide? Praecipitur ut credamus... sed quis potest credere nisi
aliqua vocatione, hoc est aliqua rerum testificatione tangatur? Quis habet in
potestate tali viso attingi mentem suam, quo eius voluntas moveatur ad fidem?
Quis autean animo amplecticur aliquid quod eum non delectat? aut quis habet
in potestate ut vel occurrat quod eum delectare possit, vel delectet cum oc-
hoc et praebetur gratia Dei, non nutu nostro et industria au-t operum meritis
comparatur: quìa ut sit nutus voluntatie, ut sit industria studii, ut sint opera
oralio nostra sic tepida est, vel potius frigida et paene nulla, immo omnino in-
terdum ita nulla, ut neque hoc in nobis cum dolore advertamus? quia si vel hoc
dolemus, iati oramus. Quid ergo aliud ostenditur nobie, nisi quia et petere et
(32) Ibid., 22: « Quod si electio hic sit aliqua, ut sic intelligamus quod
Generated on 2011-09-08 01:17 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
dictum est " Reliquiae... salvae faotae sunt " (/sa., X, 22-23, <rfr. vs. 27) non ut
certe ita occulta est haec electio ut in eadem conepersione ncbis prorsus ap-
parere non poesit; aut si apparsi quibusdam, ego in hac re infirmitatem meam
fateor... Restat ergo ut voluntates eligantur. Sed voluntas ipsa, nisi aliquid
occurrerit quod delectet atque invitet animum, moveri nullo modo potest: hoc
" Numquid iniquitas est apud Deum? " (vs. 14) exigentem a quo placet, do-
nantem cui placet? Qui nequaquam exigit indebitum, nequaquam donat alie-
num... Quare itamen huic ita et huic non ita? " O homo, tu quis es? " (vs. 20)..
Debitum si non reddis, habes quod gratuleris; si reddis, non habes quod que-
. raris. Credamus tantum, etsi capere non valemus, quoniam qui universam
pondere et mensura disponit (Sap., XI, 21). Sed inscrutabilia sunt iudicia eius
canticum et non dicamus: quid hoc? vel quid hoc? Omnia enim in tempore
173
Generated on 2011-09-08 01:18 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
VII
cui egli segnala passi delle sue prime opere, che i pelagiani hanno
la loro eresia non era ancor sorta e quindi egli non aveva da pre-
cambiato e invita anzi i suoi lettori a fare, come lui, ogni sforzo
natione sanctorum (2) egli vuoi dimostrare che la fede per cui si
176
dopo, Agostino riconosce di avere un tempo sostenuto anch'egli
le stesse idee : che cioè la fede non fosse preceduta dalla grazia
strum nihil est : mostrando con ciò di pensare che la fede, quindi
nel primo dei due libri a Simpliciano, di cui ha pure parlato nelle
Retractatìones (4).
176
dere se non riconoscendo la verità di quelle parole di San Paolo
(/. Cor. IV, 7) che S. Cipriano stesso aveva fatto sue e conden-
un capitolo dal titolo così significativo. Tuttavia, una volta (11) egli
sussidiaria.
Qui Agostino ricorda che, molti e molti anni prima che l'eresia
detto di voler fare per Romano ciò che Cipriano ha fatto per
Corinzi (14).
autorità in suo favore per la prima volta appunto nel Cantra duas
177
oltre i luoghi che abbiamo già esaminati, Agostino cita una volta
lagani. E' notevole qui un certo sforzo che Agostino fa per mo-
dopo egli confessa, come abbiamo visto, che a quel tempo non
ora, egli non è solo. Anzi, prima non lo aveva capito bene e gli
178
buire a se stesso l'essere carnale. Soltanto più tardi, egli aderì
illustri dottori.
***
rimproveri che gli facevano gli avversari — e di cui dovette turbarlo,
17»
ha provato che Agostino si mise a studiare il greco (o, se si vuole,
416, e che di una sua conoscenza diretta delle opere dei Padri
sostomo — non si trovano segni se non a partire dal Contra tnlia-
ribatte che i Latini, gli Occidentali, fanno anche loro parte di quella
gia Giuliano dicono veramente ciò che questi vuole che essi
180
ricordi, sia il più fedele al vero. Ora, in questo esame, conviene
tener presente che, nei primi tempi della polemica, finchè cioè
scere lo stesso scrittore soltanto tardi, nel corso della polemica. E'
con l'Epistola Ai Romani è, a dir poco, assai remota, e che perciò
181
tra il suo mutamento d'opinione relativo al c. VII e quello che
Ora, col mettere in rlievo che la prima manifestazione del suo nuovo
182
potesse influire su quella di V, 12. Ma non ne risulta colpita la
cato, col suo influsso, quel cambio che abbiamo osservato in Ago-
stino e che egli stesso più tardi riconobbe di aver fatto. Così, per
desima che, secondo ritengono vari critici (35), venne utilizzata dallo
teoria del Buonaiuti è dunque il fatto che con essa rimane inspie-
183
nel commento a Romani, o per lo meno interpretalo nel senso in-
resto non contiene nulla che non sia già nella Quaestio. Vi leg-
debitore né della teoria della trasmissione del peccato originale nel
pieno senso del termine, né delle altre dottrine connesse con
184
E più tardi ancora. Agostino ricordò una volta dove aveva
letto per la prima volta quel termine che lo aveva vivamente im-
pressionato. E' cosa degna di nota, infatti, che, mentre nella po-
faccia menzione una volta sola. E' insomma più facile pensare che
nel quale aveva formulato già tutte le sue dottrine, che non l'am-
nella Enà rratio in Ps. LIV (44) l'affinità con le idee di Ticonio è evi-
185
che Abramo ebbe da Cethura, e delle persecuzione che Isacco patì
seconda, del male che gli spirituali sempre soffrono nel mondo
testi cioè che non sono citati nel Liber Regularum, permette di
pato, e da cui risulta che .egli ha chiesto varie volte all'amico il suo
semplice prescienza che Dio avrebbe avuto della fede degli eletti,
fede liberamente, o che non vi saranno. Nel primo caso, non c'è
più discussione, appunto perchè, nel secondo caso, Dio, che non
non colui per il quale vince Dio stesso ; se dunque il vincere non
appunto alla fede ; e che cosa abbiamo che non ci sia stato dato?
186
cisamente il versetto di / Cor., a cui Agostino attribuisce un'in-
fluenza decisiva sullo sviluppo del suo pensiero, insieme con l'altro
sono interpretati proprio nel senso in cui erano adatti a far riflettere
monia (49), non ci sarebbe bisogno di pensare ad altri autori. Però —
stino è menzionato da questi solo nelle opere più tardive della con-
trio, che troviamo per contro in Ticonio. Non si nega, dunque, che
l'aver trovato il testo / Cor. IV, 7 nei Testimonia, e «otto quel ti-
facile ammettere che la sola lettura del versetto e del titolo del
Generated on 2011-09-08 01:27 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
tutti gli scrittori ecclesiastici che sostengono la sua tesi, non no-
187
che il donatismo non era più uno scisma, bensì una vera eresia.
lente testimonio della fede tradizionale per altri. Per di più, Ti-
conk) era un donatista sui generis, che, per difendere i suoi com-
pagni, dava loro torto. Ma con tutto ciò Agostino si sarebbe trovato
e a difendersi. Né Ticonio era autore di tal fama, che potesse riu-
stima. Per di più, non è neppur vero ch'egli non lo abbia ricor-
Ma la frase che precede questa può essere intesa nel senso che la
fede, o almeno l'initium fidei, sia opera umana (50) : sebbene, poi,
dopo averlo lodato, nota che egli non giunse ad affermare « etiam
che su ogni altro punto a proposito del quale mutò opinione nel-
***
188
piorum, massa peccati, ecc., e quella manichea della fìwXoj. Anzi,
cato originale e della grazia sarebbe il risultato non solo della ri-
espressivo tanto grande da influire a sua volta sul modo in cui Ago-
per cui l'idea della massa peccati avrebbe fatto rinascere, per così
ora. che io sappia : e così la teoria rimane una mera ipotesi, fon-
ma non ancora, nè tutti, condannati. La Bòlos — che, tra f altro,
viene resa in latino con globus — è invece formata da tutte le « te-
spirituale, che avvertiamo nella tante- volte citata qu. 2 del primo
sembrare ad Agostino che implicasse una rottura così netta col passa-
189
lo, come egli forse se lo rappresentò più tardi e come noi medesimi
siamo forse un po' troppo inclini a supporre. Così si spiega che nel
conda quaestio del primo libro. Si spiega altresì che Agostino si man-
tenesse fedele alla filosofia che aveva appreso nei libri dei neo-
guenza, anche gran parte della sua metafisica. Del resto, è fondan-
primato alla ragione, ché essa seguono gli spiriti più perfetti, men-
tre per gl'ignoranti basta la fede ; più tardi invece la ragione — certo,
non spogliata di tutti i suoi diritti — è sottomessa alla fede e al-
190
l'autorità . Da principio pare ad Agostino — e i principii intellettuali
si desumono bene dal suo modo di agire — che la perfezione cristiana
non parla come chi è venuto dopo di lui ; ma questo suo atteggia-
e Dio, bensì la lode di Dio nella quale altre anime possano congiun-
difesa della quale Agostino doveva ora combattere contro tutti coloro
avversar! — anche contro i donatisti. Ma per questo gli era ne-
191
minare quali fossero, e che effetti avessero, nonché la natura
Paolo. Gli scritti di Agostino, negli ultimi anni del suo sacerdozio
affaticarvisi sopra più tardi, da vescovo) quello che fra tutti gli au-
tori sacri lo attrae di più, gli presenta problemi e gli suscita diffi-
Paolo, intorno alla risurrezione dei corpi — da lui difesa contro i
sta vita terrena, è, sì, buono, perché creato da Dio, ma senza dubbio
ciò, visto che quel corpo è stato creato da Dio, doveva attribuirsi
temi che San Paolo gli presentava : efficacia delle opere e della
dalla partecipazione più intensa alla vita della Chiesa e dall' ammi-
malvagi nel mondo e dentro la Chiesa stessa. E tutto ciò a sua volta
192
spiegazioni, ma sotto l'assillo di una insoddisfazione intima, che a
tutto ciò che poteva essergli d'aiuto. Ma si noti che queste letture,
proposito, non poteva essere totale e non giunse, per fortuna, fino
193
il De dottrina christiana, manuale di formazione del cristiano colto,
anzi la sua composizione era giunta già oltre la metà del terzo (57).
servisse allo stesso ideale, ubbidisse allo stesso fine, e in modo che
forse anche più conforme alla sua qualità di vescovo trattare della
194
Abbiamo visto che le Confessioni furono scritte realmente poco
anzi retorico, si potrà trovare che « mancano di unità », (61) pure
pieno il suo essere nulla. Così questi due aspetti della confessio si
Generated on 2011-09-08 01:29 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
dice il giusto, dopo di averlo reso tale da empio che era. La con-
195
Agostino-scrive le sue Confessioni a gloria di Dio e per l'edificazione
lettualistici e anche delle influenze altrui che poterono avere, che eb-
zione, e per la coerenza tra le varie parti del sistema ; quella veritÃ
ch'egli cercava doveva essere per lui anche luce e calore dell'anima,
<Jel suo sviluppo spirituale chi non consideri che il termine di questo
196
più doveroso ridare a questo elemento il suo posto nel momento
NOTE
<1) Retract. I, 6, (7), (De moribus); 8 (9), (De libero arbitrio), 2: « De gra-
fia vero Dei, qua suos electos sic praedestìnavit, ut eorum qui iam in eis utun-
tui libero arbiSrio ipse etiam piaèparel voluntates ,nihil in his libris disputa-
timi est propter hoc propesita quaestione », ete.; 3. « Quapropter novi haere.
tici p-elagiani... non se extollant quasi eorum egerim causam., quia moka in bis
Ubris dixi pro libero arbitrio quae illiue disputationis causa poecebat... Quo
testimonio meo in quorlam libro suo Pelagius usus est. Cui libro cum respon-
disseni, titulum libri mei esse volui De natura et gratin »; 4: « quod in aliis
opusculis nostris eatis egimus, ietos inimico? huius gratiae, novos haereticos,
refellentes; quamvis in hie libris, qui noli contra illos omnino, quippe illi non-
dum erant, sed contra maiuóhaeos- conscripti sunt De libero arbitrio, non omni
modo de ista Dei gratta reticuimus »; 9 (10) (De. Genesi e. man."), 2-3; 14 (15),
tura po-seumue ». Ibi quaemi polest, cur natura, et non grolla, possumus dixe-
(3) Ibìd., 3, 7: « Non sic pius ,atque .humilis doctor ille sapiebat, Cypria-"
Generated on 2011-09-08 01:30 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
num beatiesimum loquor, qui dixit; In nuli o gloriandum, quando nostrum nihil
sit (Testimonia, IH, 4). Quod ut ostenderei, adhibuit apoetolum lestem dicen-
tern " Quid autem, ete. ". Quo praecipue testimonio etiam ipse convictua sum,
cum similiter errarern, putans fidem qua in Deum credimus non eese donum
Dei «ed a nobie esse in nobis... Quem meum errorem nonnulla opuscula mea
satis indicant, i-rote episcopatum meum ecripta. In quibus est ilìud quod' com-
(4) Ibid. 4, 8: a quia non sicut legére librcs ineos, ita etiam in eis cura,
forle non eoe noverimi; quod si ita est, facile ut noverint. De hoc primo duo-
rum illorum libro in secundo Retraolationum priroum locutus eum. (Relr. II,
I, 1).. Eoce quare dixi superius hoc apostolico praecipse testimonio etiam me
ipeunt fviieee eoe vici uro, cum de hai: re al i ter iaper PM ». . .
(5) De dóno persev., 12, 30: « Si enim quando Hbrós De libero arbitrio
tain iniustus atque invidus, qui me proficere prohiberet atqùe in hac du-
(6) Ibid., 20, 52: « miror eos... nec attendere, ut de aliis hic taceam, 'ipsos
moribus nostris, non praecedentibus bonis meritis nostris, faciens hoc secun-
sis ecclesiae, in mei episcopatus exordio, quando et initìum fidei donum Dei
efeée cognovi et asserui ». — 21r 55: « Videant ta,men ii... videant, iriquam, utrum
ih primi libri posterioribus partibus eorum duortìm quos mei -episcopatus ini-
episcopum «cripsi, reinanserit aliquid quo vocetur in dubium, gratiam Dei non
«ecundum merita liostra dari et utrum ibi non satis egerim etiam initium fidei
esse donum Dei et utrum ex iìs quae ibi dicta sunt non consequenter eluceat,
donari, qui nos praedestinavit in suum regnum et gloriani ». —=- Cfr. XX,' 53
$er le Confessioni.
(7) De dono pers., 21, 55: « Quamvis neminem velim sic amplecti opera
existimo Deo miserante scripsisse ». In 11, 27 cita Retract, I, 9. Quanto ali'Ad
inveneram qualis sit eleclio gratiae... »; 7 (3): « ssd fidei meritum etiam ipsum
esse donum Dei nec putavi quaerendum esse, nec dixi »; 8 (4): «sed adhuc
utrum ista miseirtcordia ideo tantummodo fiat in homine quia fidelis est an
(9) Cfr. n. 8. ., -, .
(10) R&iract. II, 1, 3: «In cuius quaestionis solutione laboratum est qui-
dem pro libero arbitrio voluntatis humanae, sed vicit Dei gratia; nec nisi ad
" Qui« enim te discernit? etc. ". Quod volens etiam martyr Cyprianus ostendere
hoc totum ipso litulo definivit, dicens: "In nullo gloriandum quando nostrum
nis dominicae) ' expositionem in beati Cypriani rnartyris libro ... De D.dnw'n/cÃ
oratione, et videte ante qùot annos còntra ea quaé futura erarii Pèfagtanorum
198
veaena zuale eit antìdotum praeparatum » e fino a. 5, 9; 7, 13: «Si ergo
alia documenta non essent, haec dóminica oratio nobis ad causam gr<Hiae quam.
(14) Contro duaa ep. Pelag., IV, 8, 21 —' 9, 26 e spec. 9, 25: «Item ad Qui-
rinum, in quo opere «e Pelagius vult eius imitatorem videri, ait in libro tertio:,
"In, nullo gloriandum, quando nostrum nih.il sii". Cui proposito testimonia
divina subiungens, in ter cetera posuit apostolicum illud, quo istorum maxime
ora daudenda sunt: " Quid enim habes, etc. " \ 9, 26: «nastrimi nUiil esse asse-
rens. propter hoc apoetalum dixisse commemorai " Quid enim, etc."». (C:''S.
E. L. 60, p. 552).
(15) P. e.: De gestia Pelagli, 34; De péccalorum mer. et remiss.,. II, 18, 28 e
30; De spiiUu et litt., 31, 54, 33, 57; 34, 60; anche nello stesso C. durò epist,
"In nullo" enim " gloriandum quando nostrum nihil sit ". Quod vidit fidelis-
nec noe utique debet prohibere ». — 17, 43; « Hic procul dubio contradicitur
Apostolo dicenti: " Quid enim habes etc. ". Contradicitur et martyri Cypriano
dicentì." In nullo gloriandum, etc. "». — 19, 48: « Quid ergo nos prohibet, quan-
Ambrosium.,,, debere sufficere... quia et isti viri, cum aic praedicarent Dei
Generated on 2011-09-08 01:31 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
gratiam, ut unus eorum diceret " In nullo gloriandum etc. ", alter autem.'"Non
est in potestate nostra cor nostrum et noetrae cagìtationes " (Arubr., De fuga
divina ».
(18) Retrac*], I, 22 (23), 2: « In quo libro " quod autem ait, inquarti, Sci-
mas quia etc. (Rom. VII, 14), satis oetendit non posse impleri Legem nisi.a
spirituaiibu«, quales facit gratia Dei ". Quod utique non ex persona Apostoli
accìpi voilui, qui iam spiritualis erat, sed hominis sub Lege positi, nondum sub
gratia. Sic enim prius haec verba sapiebam; quae postea lectis quibusdam
deravi ditigentiue et vidi etiam de ipso apostolo posse intelligi <juod ait
" Scimus etc. " »; <juod in éis libris quos contra pelagianoa nuper scripsi quan-
tum potui diligenter estendi.' In isto ergo libro et hoc quod dictum est " ego
autem, ptc. " et deinde cetera... (vss. 14-25) dixi hominem describi adhuc sub
Lege, nondum sub gratia constitutum, bene facere volentem, sed victium con-
bérat riisi gratia Dei... Unde quidem iam evertitur haeresis pelagiana...
Sed In illis libris quos adversus eoe edidimus etiam spiritualis hominis iainque
sub gratia constituti meliua intelligi verba ista monstravimus ». Per il seguito,
cfr. n. 19. . .
(Ì9) Rélfaci. I, 25 (26) n. 67: « quod (Rom.'Vn, 14) non sic accipiendum
" epiritualis 'homo iam sub graiia consti'tutus etiam c(e se ipsp non
possit hoc dicere et cetera usque ad eum locum ubi dictiim est " M:«cr ego
homo etc. " (vs. 25), quod poetea didici, sicut sum ante ronle«;us ». — Relracl..
11, 1,2: « In qua illa Apostoli verba " Lex spiritali^ est, etc. " quibus caro
scriba tur adhuc sub Lege, nondum sub gratia, constitutus. Longe enim postes
etiam spiritali* hominie (et hoc probabiliu») et.se posse illa verba co^novi ».
(20) Retracl. I, 23 (24), 5: « sentiebam id quod dictum est " caro concupi-
scit, etc. " ad eoe pertinere qui sub Lege sunt, nondum cub gratia. Adhuc enim
non intellexeram haec verba et illis qui sub gratia sunt, non «ub Lege, pro-
pterea convenire, quia et ipei concupiscentias carnis, contra quas spiritu con-
cupiscunt, quamvis ei« non consentiant, nollent tamen illas habere si pos-
seni ».
(21) C. luiìan. pel. VI, 23, 70: « Quod autem verba apostolica (Rom.
VII, 14-25) ... " me " atfirmae " aliter intellegere, quam totum ipsum capitulum
debel intélligi ", neeciens mihi plurimum tribù». Non enim ego solus aut pri-
nviMì sic ietum locum intellexi, quo evertitur haeresis vestra, quemadmodum
vere intellegendus est; imo vero ego prius eum aliter intellexerajn, vel potiue
non intellexeram, quod mea quaedam illius tempori» etiam «cripta testantur.
Non mihi enim videbatur aposlolue et de se ipso dicere potuisse " ego autem
carnalis sum ", cum ossei spiritali... ego enim putabam dici ista non posse,
atei de iis quos ita haberet carnis concupiscentia subiugatoe, ut facerent quid-
quid illa compelleret, quod de Apostolo dementìs est credere... Sed postea me-
lioribus et intelligeatioribus cessi, vel potine ipei, quod fatendum eut, véritati
(22) C. duas epist. peìag., I, 10, 22: « Vteum autem aliquando etiam mihi
fuerat hominetn sub Le>ge isto apoetoli sermone (Rom. VII, 23-25) describi,
Sed vim mihi pogien isla verba fecerunt, quod ait "numc autem iam non ego
operor iMud " (vs. 17). Ad hoc enim pertìnet quod ail et poetea (Rom., Vili, 1)
et quia non vìdeo quomodo diceret homo sub Lege " condelector " etc. (Rom.,
VII, 22), cum ipsa delectatio boni, qua etiam non consentii ad malum non
timore poenae sed amore iustHiae, hoc est enim condelectari, non nisi gratiae
(23) Agostino lo confondeva con Gregorio di Elvira ancora nel 413 (Ep.
148, 10), poi conobbe i sermoni tradotti da Untino; ma sembra non distin-
guerlo dal Nisseno (C. luì. I, 5, !5; II, 3, 7; I, 5, 19): .cfr. CousrfccUe, o. c.,
p. 189 sg.
(24 Non mi occupo qui di altri passi, in cui Agostino cita vari Padri, ma
giudiziosa riguarda tuttavia i soli autori greci; e d'altra parte si sa che diffi-
che una raccolta quanto più possibile completa di tutte le citazioni patristiche
200
(esplicite e implicite) nelle opere di/Agostino, dispoeta secondo l'ordine cro-
ressanti.
Courcelle, il quale (pp. 145 e 151) sembra attribuire alla polemica contro Pe-
tiche suscitate dai primi libri De Trimiate « alle prime Enarrationes in Pmi-
(30) C. dura epist. pelag., IV, 4, 7: « Nani sic «t sanctus Hilarius intelle-
xit quod scriptum est in quo omnes peccaverunt; ait enim: in qua, idest Aflam,
quasi in massa; ipse enim per peccatum corruptus, omnes quos genuit nati
eunt sub peccato ». Haec ecribens Hilarius sino ambiguitate commonuit, quo
modo intelligendum esset in quo omnes peccaverunt ». Cfr. cap. V n. 26.
fango da cui il ceramista ricava i vasi che vuole (/fom., IX, 21), corroborato
ibid, IV (1928) p. 11. Cito questi ultimi scritti, che rappresentano la formula-
zione definitiva del pensiero del Buonaiuti, e nei quali si troverà la bibliografia
(33) «Ita et Deus, cum omnes ex una atque eadem massa simus in sub-
etantia et cunct peccatores, alii miseretur et alterum deepicìt non sine iuetì.
luti Quaest. 79, 80, 83 ete. » (AalVAdmonHio dei Maurini, P L. 35, 2205-06).
XIX (1917-18) p. 162 segg.; XX (1918-19), p. 55 sgg.; contro, l'articolo del Buo-
pp. 86-92, il quale tra l'altro scrìve: « Hilarius n'a pas été autant qu'on le dit
«ens absolu que leur prète saint Augustin les deux lignee souvent citée* du
Commentaire de l'Epitre aux Romains sur le péché que " tous, quasi in masso,
ces, mais il en restreint l'influence et en limite la durée », ete. (p. 91). No»
thè " jnana petditionia ", in Gregorianum, XI, 1930, pp. 58-91.
(36) Ambr«tr. 9 1 Cor. IV, 7 <P. L. 17, col. 215): «"Quid enim !is-
201
bes etc.?•'.'. Nihil illum boni ultra dicit coneecutum, ab aliis, quam ab. eo .acce-
unum autem videtur loqui, quia ad pattem plebis loquitur. " Si aulem acce-,
pieti, quid etc.? ". Hoc quasi insultatores Apostoli agebant per imperitiam; ut
(37) Quaest. Veier. et Novi Testamenti, qu. L;. App., 2, ed Scuter, p. 447:
«Duas.enim leges inducit, Dei et diaboli. Unde spirituat, diedi... centra car-
'nem, hoc est contra vitia, repugnare... Lex autem diaboli, qui est error, contra-
medius homo est, qui cum consentii spiritui, non vult caro; CUBI autem ma-
num dat carni, spernit spiritum, id est legem Dei contemnit ». — 3: « Ideo ergo
haec apostolus publicat, ut ostendat arbitrio humano cui rei voluntatem suant
comminai, non ut arbitrium libertatis inaniat, sed docet arbitrium cui rei se
coniungat. Si autem non est voluntaiLis arbitrium, neque lex diaboli, quae est
cafo, neque lex Dei, quae est spiritus, invicem sibi advetsando hominem con.
«il»*; «ollicitarent. Qui enim sol licitat, suadet; qui autem suadet, non vim
quae non vult». Traci, in. Gai. a V, 17-18 P. L. 17, col. 388): « Duas leges
proponit,... quae invicem adversae sunt, unam Dei, alteram peccati. Quae ideo
sibi ndversantibus, medius homo non ea quae vult agat. Divina enim lex premii
tile, ut spernat praeceplum legis divinae. Oum ergo consenseril homo legi Dei,
contradicit lex peccati, suadens homdni ne faciat quod imperai lex divina; e
diverso autem lex Dei revocai hominem, ne faciat quod suggerii lex.peccati.
Quod quidem homo non videi esse absurdum: scil enim naturae suae con-
gruere, si faciat quod imperat lex Dei. Deiiique gaudel'quando haec agii, cum
ea qperatur quae suggerii lex peccati, videi se turpem et harret posi faolum.
Ideoque legis spiritus praecepta servanda sunt el carnalia fugienda; ipsa enim
peccali ».
(cfr. cap. V n. 32) e creilo di Agostino nei primi commenti .a Romani (cfr.
cap. IV). ..
I (1925) pp. 41 sigg. e 443 sgg.; quest'ullimo modificato dal presente lavoro.
ISIon credo, invece di avere sbagliato nello eforzo di stabilire i principi sui
Dr.. Francesco Lo Bue, mentre viene facilitala ora dalla pubblicazione delle
• (39) E' superfluo ricordare che le regole di Ticonio furono da Agostino
incorporate nel De doctrina christiana. III, 30, 42—37, 56. Sorprende che il
Marrou (o. c., .pp. 384, 444, 480) si occupi di questo scriltore cosi, brevemente.
2.02
(40) V. tra l'altro. T. Haha, TychotiiuS'Studien, Leipzig 1900 {SJudien zur
Gesch. der Theologie und der Kirch'e, VI, 2); Scholz, G/oufee una Unglaute-'in
Hiat. littér. de l'Alt, chrét., V, Pans 1920, p. 174 sgg. A. Dempf, Socrunt Impe-
rium (tr. it., Messina 1933) per questo riguardo dipende interamente da Hahn.
, ' (41) De civ. Dei, XX, 7, 1: « Qui propter haec huiue libri (Apoc. XX, 1
«gg.) verbà primam resurreclionem futuram, auspicati sunt corporaleffii inter ce.
teia, maxime numero annorum mille permoli sunt, ... Quae opimo esset utcum-
per Domini praesentìam crederentur. Nam etiam nos hoc opinati fuimus ali-
(42) De div. quaeat. LXXXIII, qu. 57. 2 (cfr. per il tempo, c. IV, n. 12^
«•Kt autem separatio in fine saeculi... cum regnant iusti primo letnporalitet,
sicut in Apocalypsi scriptum est, deinde in aeternum in illa civitate quae ibi
describitùr ». Cfr. anche De musica, VI, 13. Si osservi altresì che, contraria-
(43) De div. quaest. LXXXIII, qu. 69 (a / Cor., XV, 28), 4: « Regniim enim
eius (scH.: Ghristi) sunt, in quibus nunc regnat per fidem. Aliter-enim dicitur
creatura subiecta est, et aliter regnum eius dicitur ecclesia, secundum pro-
prietatem fidei quae in ilio est»; 10: «Sane quod dictum est " Tunc et iipse
Filius etc. " quamvis secundum susceptionem hominis dicatur.:. tamen recte
Generated on 2011-09-08 01:35 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
qnaeritur utrum secundum ipsum tantùm dictum sit, quod est caput Ecclesìae
membris eius (Gai. Ili, 16, 28, 29; / Cor. XII,: 12)... Non dixit: ita et Ohristi, eed
ita et Chrialus, ostendens Christum recte appellari etiam universum, hoc est,
caput cum corpore suo quod est Ecclesia. Et multis Scripturarum locis iriveni-
mus Christunv etiam hoc modo appellari ut cum omnibus suis membris intel-
ligatur, quibus dictum est " Vos estis etc." (I. Cor. XII, 27). Non ergo ab-
surde sic intelligimus " Tunc etc. " ut Filium non solum caput Ecclesiae sed
et omnes cum eo sanctos intelligamus, qui sunt unum in Christo, unum se-
men Abrahae ». .Chi abbia presenti le Regole di Ticonio, avverte subito la
Nfe putetis gratis esse malos in hoc mundo et nihil boni de illis agere Deum.
Omnis malus aut ideo vivit ut corrigatur, aut ideo vivit ut per illum, bonus
exeiceatur ». Con idee già di Agostino (bontà e ordine del creato, ecc.) e col
ticoniana che i buoni devono soffrire nel mondo ad opera dei malvagi. Questo
sermone, da P. Monceaux (Hist. Itttér. de l'Alt, ctirét., VII, pp. 148 n. 4, 153-
155, 287) è collocato negli anni 394r96 per la mancanza di accénni aila" ri-
à llrfde à J -concilio di- Bagai (394):' Tra questi : limiti,'sarei in-cline;'ad--
w.date alquanto tardiva. Zarb, in Angt-licum. XXIV (1947) pp. 47-69
(47) Ep. 41, 2, del 396 o 397 (cfr. P. Monceaux, o. c., p. 297): «De Ty-
i honii septem regu.is vel clavibus, sicut saepe iam scripsi, cognoscere quid '
(46) TÌCCHI., Liber regni. Ili e VII « Etenim impossibile est sine grafìa Dei
haber-e aliquem gloriam. Una est enim gloria et uno genere semper fuìt. Nemo
enim vicit, nisi cui Deus vicerit, quod non est in Lege, sed qui fecerW; in
fide- autem infirmum facit Deus adverscirium ncstrum. propterea "ut qui glo-.
riatur in Domino glorietur " (I Cor,, i, 31). Si enim quod vincimus nostrum
non est, non est ex operibu* «ed ex fide, et nihil est quod ex nobis glorie-
mur. Nihil endm habemue quod non accepimu« (cfr. / Cor., IV, 7). Si su.
mu*, ex Deo sumus, ut magnitudo virtutis sit Dei et non ex nobis. Omise
opus DOBtrum fides est, quae quanta Inerir tantum Deue opera tur notoiscum.
In hoc gloriatur Salomon scisse se non ex homine «ed ex Dei dono esse
continentiam (Sap., Vlii, 21). ludicio Salomonis credendum est non ex ope-
ribus sed gratia Dei omnes iuetificatoe, qui scierunt opus legis a Deo impe-
trandum quo possent gloriar' » — « Putant enà m superbi et beneficiorum om-
iupotenti6 Dei ingrati sua virtute aliquicl posse et eapientia ditali... Et non
quidem prudentibus divitiae et non scientibue gra.tia. Haec enim non eunt
hi nostra potestate, «ed a Deo conferuntur " Quid enim habes etc., " ». —
« Dicunt eiiim quid-um. qui promissiorum hrmitalem et quae ex Lege est trnn-
Generated on 2011-09-08 01:35 GMT / Public Domain, Google-digitized / http://www.hathitrust.org/access_use#pd-google
dam in eor\un salutem patefacere prodeet, sed cum de Deo omnipotente sermr
nostro aliena licet audiantur. Quare cum tremore loquentes sua cuique pe-
libero arbitrio quos Abrahae promisi!, aut non futuros. Altenmi est fluoruro:
si futuro» finita quaestio eet, si non futuros fidelis Deus non promitteret. Aut
ei hoc est statutarii apud Deum tunc promissos dare si promissi velint, pro-
fecto diceret, ne servus edus " credens quia quod promi«it " Deus " poteos est
et tacere " (Rom. IV, 21) ludiflcaretur Abraham. Promissio autem illa est quae
nihil conditionis incuoii, «in minus nec pronussio est firma nec fide» integra.
Quid' enim stabile remanebit in Dei promissione «ut. in Abrahae fide, si quod
promissum et.creditum est in eorum qui promissi sunt penderet arbitrio? ergo
(50) « Omne opus nastnmi fides est, quae quanta fuerit tantum Deus
(51) « Non erat (Ticonius) expertue haiic haeresioa, quae nostro tempo;*
204 *
teddidit, ut adverteremus in Scripturis Sanctis quod istum Ticonium minucr at-
tentum minusque sine hoste sollicitum fugit * (De doclr. chrint. Ili, 33, 46).
form. The two ideas are often found combined... "; p. Ili: " When he
Augustin, Colonia 1930, p. 125 sgg. Contro ep. Fund., 5: « Promittebas esumi
fortasse lecturus es... Si ergo invenires aliquem, qui Evangelio nondum cre-
dit, quid faceres dicenti libi: non credo? Bgo vero Evangelio non crederemo
ghiere dei Soliloquio con quelle delle Coniessioni, tutte intessule di teeti
stiche, già fatte da molti, vorrei segnalare questa tendenza spontanea alla
salmodia, forma di preghiera collettiva, che viene mettendo sempre più pro-
qu'ii exisle entre ces trois parties des Con/essio/7s une unite profonde et se-
crète. Mais ceux-là ' méme qui ont réussi a la montrer sont les premiere a
convenir que cette unite est d'ordre psychologique et non littéraire ». E'
Avvertenza , , pag. 5
CAPITOLO I:
magistro , , , » 9
CAPITOLO II:
CAPITOLO III:
CAPITOLO IV:
CAPITOLO V:
CAPITOLO VI:
CAPITOLO VII: