Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
ADEMETRIANO
Traduzione
Attilio CARPIN
Professore alla Facoltà Teologica dell’Emilia Romagna
EDIZIONI EDIZIONI
SAN CLEMENTE STUDIO DOMENICANO
ROMA BOLOGNA
2008
INTRODUZIONE
9
5 Epist., 75, 10, 1-2. Questa lettera è datata al 256 (cf. G.W. C l a r k e ,
The Letters ofSt. Cyprian, ACW47, p. 263).
6 A u g ., CD, II, 3 : «... uulgare prouerbium: “Pluuia defit, causa
Christiani sunt”»; cf. En. in Ps ., 80, 1.
7 A u g ., CD, I, 36; II, 3; Retract., II, 43, 1 (BAug 12, p. 523): «Interea
Roma Gothorum irruptione agentium sub rege Alarico atque impe
tu magnae cladis euersa est. Cuius euersionem deorum falsorum
multorumque cultores, quos usitato nomine paganos uocamus, in
christianam religionem referre conantes, solito acerbius et amarius
Deum uerum blasphemare coeperunt. Vnde ego exardescens “zelo
domus Dei” aduersus eorum blasphemias uel errores libros De
ciuitate Dei scribere institui». Cf. J.-C. FREDOUILLE, «Les Sermons
d’Augustin sur la chute de Rome», in G. MADEC (éd.), Angustiti
prédicateur (395-411), Paris 1998, pp. 439-448.
8 Cf. SlMMACO, Relatio (384), 15-16; infra, p. 31, n. 3.
9 E nota l’analisi estremamente precisa che ne dà TERTULLIANO, Nat.,
I, 7,1-7; Apoi., 1, 8-14. Cf. A. SCHNEIDER, op. cit., pp. 164 s.; T ert .,
Apologétique, éd. J. P. Waltzing, pp. 63-65.
DATA E O CCA SIO N E DEL TRATTATO 11
32 Nat., II 16, 7; ApoL, 30, 4-5; 32, 1; 40, 13; An„ 30, 3; Pai., 2, 7;
cf. J.-C FREDOUILLE, «Tertullien et l’Empire», ReeAug 19, 1984,
pp. 114 s. La positiva influenza del cristianesimo sulla prosperi
tà dell’impero è un tema spesso sviluppato dagli apologisti
(cf. A. S chneider , op. cit., p. 197).
33 Cf. X. L oriot - D. N ony , La crise de l’Empire romain, 235-285,
Paris 1977, pp. 183-186 (sources littéraires et épigraphiques);
M. CHRISTOL, L’Empire romain du Ille siècle, Paris 1977, pp. 104-106.
34 Anche la morte di Decio, se di questo si tratta, è ricordata solo in
termini allusivi: «documentum recentis rei... nuper» (17, 2).
Cf. supra, p. 14, n. 18 (fine).
LA VECCHIEZZA DEL MONDO 23
66 Esclusa la sua Lettera 62 (sulla quale cf. supra, pp. 13-14, n. 38),
le allusioni alla pirateria e al brigantaggio rilevate da D. D.
SULLIVAN, The Life o f thè North Africans, pp. 19-20, hanno per
fini didattici sia un carattere di generalità (Don., 6,1; Epist., 66, 6)
che di eventualità, addirittura di pura supposizione convènzionale
(Epist., 57, 4, 3; 58, 4, 2; 68, 3, 3), che, contrariamente ai com
mentari abituali (per ultimo quello di G.W. CLARKE, ACW 46,
p. 223; 47, p. 168), non permette, secondo noi, di interpretarle
come testimonianze vissute o contemporanee. Sulla scarsità delle
testimonianze di Cipriano sulla vita quotidiana contemporanea in
generale, cf. del resto D.D. SULLIVAN, op. cit., passim e p. 76.
67 In effetti non si può escludere nell’opera di Cipriano una parte di
strategia apologetica, da avvicinare a T ert., ApoL, 20, 2-3 (infra,
pp. 43 ss.).
68 Cf. J. PlGEAUD, La maladie de l’àme. Étude sur les relations de
l’àme et du corps dans la tradition médico-philosophique antique,
Paris 1981, p. 539: «[La peste] est... une maladie physique et en
cela relève d’une physique et d’une physiologie. Elle est un événe-
ment historique; elle a des conséquences morales... Elle pose en
elle-mème la question de la providence. C’est pour cela que l’on
32 INTROD UZIO NE
«Quis enim sapientium dubitat, quis ignorat omnia quae orta sunt
occidere, quae facta sunt interire?» (Oct., 34, 2), spiegata con la
teoria dei debiti della filosofia verso le Scritture: «Animaduertis
philosophes eadem disputare quae dicimus, non quod nos simus
eorum uestigia subsecuti, sed quod illi de diuinis praedicationibus
prophetarum umbram interpolatae ueritatis imitati sint» (34, 5),
cf. ed. M. Pellegrino, pp. 243 s.
81 Cf. A. LUNEAU, L’histoire du salut chez les P ères d e l ’Église,
pp. 49-50; S. M azzarino , La fin du m onde antique, pp. 11-40
(pp. 38-40: trad. e comm. dei Dem. 3-5); E. ZOCCA, «La senectus
mundi», pp. 654 s.
82 Costoro stimavano la durata della loro nazione in otto (o dieci)
secoli. La ninfa Vegoia (all’inizio del I secolo a. C.) profetizzava
che l’ultimo secolo era prossimo e che avrebbe conosciuto malat
tie, carestie e discordie (cf. E. ZOCCA, art. cit., pp. 652-654).
83 LUCR., II, 1122-1174; V, 90-95 (cf. ed. C. Bailey, t. 2, Oxford 1947,
pp. 975 s. e 978 s.). Questa pagina di Lucrezio era senza dubbio nella
memoria di Cipriano mentre redigeva Dem., 3-4; come pure, mentre
scriveva Mort., 14, non poteva non pensare alla descrizione della
«peste di Atene» (LuCR., VI, 1138 s.; su questo celebre testo, leggere
le analisi di J. PlGEAUD, op. cit., pp. 226-242). Cf. C. PASCAL,
«Lucrezio e Cipriano», RFIC 3 1,19 0 3 , pp. 555-557; H. H agendahl,
Latin Fathers and thè Classics, Goteborg 1958, pp. 77-78.
84 Lue., 71,12-15. Sono state rilevate delle reminiscenze di Seneca
nell’opera di Cipriano: H. KOCH, Untersuchungen, pp. 289-313
(in Dem. pp. 298-300).
85 S a l l . , Jug., 2, 3: «... omniaque orta occidunt et aucta senescunt»,
citato testualmente in Dem., 3, 3, 30 (già Tue, II, 64, 3: rnvta
yàp TtécpuKe Kaì ÈXaaoovoSai, e PLAT., Resp., V ili, 546a:
Yevofiévtt) Jtavxì (pOopà è o t i v ) ; AUL. G e l l . , NA, III, 10, 11:
«et nunc, quasi iam mundo senescente, rerum atque hommum
decrementa sunt».
LA VECCHIEZZA DEL MONDO 37
86 C o lum ella (Rust., 1, praef., 1-3; II, 1, 1 7; ecc.) d enu ncia, com e
un a pseudo -sp iegazion e d el m arasm a agricolo al I secolo d e ll’im
pero, la teo ria d ella crescente sterilità d ella terra che era stata for
m u lata d a ll’agro no m o T rem elio S crofa (nato c irca il 120 a. C.)
Cf. R. M artin , Recherches sur les agronomes latins et leurs concep
tioris économiques et sociales , P aris 1971, pp. 14-15 e 291 s.
87 Asclepius, 24-26 (Ermete T rismegisto, CUF, t. 2,1946, pp. 326-331).
88 Cf. A u g ., CD, XVIII, 53, 1 (BAug 36, p. 678 e 772);
S. M azzarino , La fin du monde antique, pp. 33 s.
89 Si sa che questa concezione, ripresa nella letteratura cristiana
dopo lo P s .-Barnaba (Ep., 15, 4), poggia su una lettura del rac
conto della creazione in sei giorni (Gen 1, 31 - 2, 2) alla luce del
Salmo 89, 4: «Ai tuoi occhi, mille anni sono come il giorno di ieri
che è passato».
90 Fort., praef, 1 e 2 (riga 1 e 23): «... praessurarum et persecutio
num pondus incumbit et in fine atque in consummatione mundi
antichristi tempus infestum adpropinquare iam coepit... Sex milia
annorum iam paene conplentur, ex quo hominem diabolus impu
gnat». Questi 6000 anni sarebbero seguiti, per Cipriano come
prima di lui per Ireneo, da un millennio, cf. Fort., 11, 88-92: «...
in Machabeis septem fratres... ut primi in dispositione diuina sep
tem dies annorum septem milia continentes...». Cf. A. LUNEAU,
L’h isto ire du salu t cbez les P ères d e l ’É glise, pp. 219-220;
K.-H. SCHWARTE, Die Vorgeschichte der augustinischen Weltalterlehre,
Bonn 1966, pp. 160-162.
38 INTRO D UZIO NE
91 Cf. Dem., 3, 1.
92 Dem., 5, 1.
93 Cf. la conclusione affine, ma semplificatrice, di S. MAZZARINO,
La fin du monde antique, p. 40: «Chez Cyprien, deux thèmes se
trouvent fondus: d’une part, l’analyse de la crise romaine, pers-
pective pessimiste, colorée d’une rhétorique à dominante sallus-
tienne... d’autre part, la fin imminente de Rome amenée par
l’Antéchrist. Observation pessimiste, certitude apocalyptique...».
94 Sarebbe pure vano, in assenza di dati biografici, cercare di preci
sare quale delle due visioni della storia (la «filosofica» o la «scrit-
turistica») abbia preceduto l’altra nella riflessione di Cipriano.
39
LE CITAZIONI SCRITTURISTICHE
104 Cf. ClC., Top., 77: «Diuina haec fere sur.t testimonia, primum
orationis..., deinde rerum in quibus insunt quasi opera diuina
quaedam... Quibus ex locis sumi interdum solent ad fidem
faciendam testimonia deorum»; QuiNT., IO, V, 7, 35: «... adicere
si qui uolet ea, quae diuina testimonia uocant, ex responsis, ora
culis, ominibus...». Questo aspetto dell’esegesi di Cipriano non è
stato affrontato nel recente studio di A . B rent, «Cyprian’s
Exegesis and Roman Politicai Rhetoric», in L’esegesi dei padri
latini, t. 2, Studia Ephemeridis Augustianum 68, Roma 2000,
pp. 145-158.
105 Tra gli altri riferimenti : Lv 26, 25; Nm 14, 12. 37; 16, 46; 25, 9;
Dt 28, 21; 2 Sam 24, 15; Ps 78, 50; Ger 14, 12; 27, 13; Ez 5, 12;
6, 11; 7, 15; Mt 24, 7 (Me 13, 8; Le 21, 11); Ap 6, 8; 18, 8.
Cf. L. G rimm., Die literarische Darstellung der Pest ; pp. 14-23.
106 Ancora recentemente, «Du De paenitentia de Tertullien au
De paenitentiae institutione de Pacien», REAug 44, 1998, p. 19.
Cf. anche Comm., 6, 2.
42 INTRO DUZIO NE
IL TESTO
C O N SP E C T V S C O D IC V M 124
M anoscritti3 Sec. Bév. Hart. Sim. Gal. Fred.
(Admont Stiftsbibl. 381) XII ■207 A
(Admont Stiftsbibl. 587) XII 202 a a
(Bamberg Staatsbibl.
Patr. 63 B IV 5) XII 100 B B B B
Bamberg Staatsbibl.
Patr. 64. B IV 6 XI 101 b b
Berlin StaalsbibLTheoL foL700 XII 201 B
Troyes Bibl. mun. 442 XIII 331 P P
Oxford Bodleian Libr.
Laud. mise. 451 XI 61 D D
Bnixdks BibLR 918 (1052-53) XI 130 d
London British Libr.
Royal 6 B XV XII 252 e ! e
Paris B.N. lat. 15282 XII 228 H H
Leiden Bibl. Rijksuniv.
Vossianus lat. oct. 7 XI 150 h h
Paris B.N. lat. 14460 XII 226 i i
(Angers Bibl. mun. 148) IX 22 j j
XVII, 1 inde est quod nemo inde est enim inde est enim
quod et nemo quod et nemo
XVII, 2 iniustam om. iniustam
XVII, 3-4 noster populus noster sit populus noster populus
ulciscitur ulciscitur ulciscitur
patientes quia patientes patientes
XVII, 11 non teneamus taceamus taceamus
XVII, 14 celeritate celebritate celeritate
XVII, 15 regum rerum rerum
XVII, 18 ego et ego ego
E s o r d io (I-II)
P r im a parte (III-X V I)
I. C o n f u t a z io n e d e l l e a c c u s e (III-XI)
A. I cristiani non sono responsabili delle disgrazie di Roma
(invi)
a. Argomento fisico: la vecchiezza del mondo (III-IV)
b. Argomento escatologico: alla fine dei tempi, i mali aumente
ranno come punizione dell’umanità che ha rifiutato di
conoscere Dio (V)
c. Testimonianza vetero-testamentaria che annuncia la punizione
divina (VI)
II. I n g iu s t iz ia e in e f f ic a c ia d e l l e p e r se c u z io n i
(XII-XVI)
S e c o n d a p a r t e (X V II-X X II)
L’ a t t e g g i a m e n t o d e i c r ist ia n i
DI FRONTE ALLE PERSECUZIONI E ALLE DISGRAZIE
ABBREVIAZIONI E SIGLE
C ip r ia n o
BonPat. = De bono patientiae
Dem. = Ad D emetrianum
Don. = Ad Donatum
Epist. (1, 2,3, etc.) = Epistulae
Fort. = Ad Fortunatum
Hab. = De habitu uirginum
Laps. = De lapsis
Mort. = De mortalitate
OpEl. = De op ere et eleem osyn is
DomOrat. = De dom inica oratione
Q uodld. (C iprian o ?) = Q uod idola dii non sint
Quir. (I, II, III) = Ad Quirinum libri III
Sent. = Sententiae episcoporum num ero LXXXVII d e haereticis
baptizandisVnit. = De ecclesiae catholicae unitate
Vnit. = De ecclesiae catholicae Unitate
Zel. = De zelo et liuore
PSEUDO-ClPRIANO
Laud. = De laude martyrii
Nou. = Ad Nouatianum
V it a , A tti
ACypr: = Acta Cypriani (Acta proconsularia)
VCypr: = PONTIUS, Vita Cypriani
BIBLIOGRAFIA
A d D em etria n u m
S tu d i
ALFÒLDY G., «Der Heilige Cyprian und die Krise des ròmischen
Reiches. Die Bedeutung Cyprians fiir die Darstellung seiner
Zeit», Historia 22, 1973, pp. 479-501 (= Die K rise des ròm i
s c h e n R eich es. G e s c h ich te , G e s c h ich ts s ch r e ih u n g u n d
G eschichtsbetrachtung, A usgewàhlte Beitràge, Stuttgart 1989,
pp. 295-318).
- «The Crisis of thè third Century as seen by Contemporaries»,
GRBS 15,1974, pp. 89-111 (= ibid., pp. 319-340).
B a t s M., B en ois T St., L efebvre S., L’em p ire rom ain au IIIe
siècle, d e la m ort d e C om m ode au C oncile d e N icée, Paris
1997.
BAYARD L., Le latin d e saint Cyprien, Paris 1902.
BIBLIO G RAFIA 63
B eck A., R óm isches R echt bei Tertullian und Cyprian, Halle 1930
(rist. Aalen 1967).
BÉVENOT M ., The Tradition o/Manuscripts. A Study in th è Trans-
mission ofSt. Cyprian’s Treatises, Oxford 1961.
BRAUN R., «Deus Christianorum». R echerches sur le vocabulaire
doctrinal d e Tertullien, Paris 19772.
BRENOT C ., LORIOT X ., N o n y D ., Aspects d’bistoire économ ique et
m onétaire d e Marc-Aurèle à Constantin (161-337 après J.-C.),
Paris 1999.
CHASTAGNOL A ., L’évolution politique, sociale et écon om iq ue du
m onde romain d e D ioclétien à ]ulien. La m ise en place du régi-
m e du Bas-Empire (284-363), Paris 19943, pp. 37-90.
C hristol M., «Les règnes de Valérien et de Gallien (253-268).
Travaux d’ensemble, questions chronologiques», in ANRW
II/2. F estschrift J. Vogt, \915, pp. 803-827.
- L’Empire romain du IIIe siècle. H istoire politique, d e 192 (m ori
d e C om m ode) à 325 (con cile de Nicée), Paris 1997.
CLARKE G. W., «Dissertatio biographica/chronologica de Cypriani
uita ac scriptis», CCL 3D, 1999, pp. 679-709.
-A CW : cf. supra, Edizioni e traduzioni.
DANIÉLOU J., Les origin es du christianism e latin, Paris 1978.
DELATTRE A.-L., «L a peste à Carthage en 253», Arch. d e
l’Institut Pasteur de Tunis, t. 3, 1908, pp. 133-138.
D elÉANI S., «Christum sequi». Etude d’un thèm e dans l'ceuvre de
saint Cyprien, Paris 1979.
- «Les titres des traités de saint Cyprien: forme et fonction», in
Titres et articulations du texte dans les oeuvres antiques, Paris
1997, pp. 397-425.
DlERCKS G. F, «Codices, editiones, indices», CCL 3D, 1999, pp. 711 s.
D uval Y., «Densité et répartition des évéchés dans les pro-
vinces africaines au temps de Cyprien», MEFRA 96, 1984,
pp. 493-521.
E rn o u t A. - T h o m a s F., Syntaxe latine, Paris 19532.
FAHEY M . A ., Cyprian and th è Bible: a Study in Third-Century
Exegesis, Tiibingen 1971.
FÉVRIER P.-A., «Le fait urbain dans le Maghreb du IIIe siècle.
Les signes d’une crise?», in MDAI(R), Erg. H. 25, 1982,
pp. 50-76 (= La M éditerranée d e Paul-Albert F évrier, t. 2,
Rome - Aix-en-Provence 1996, pp. 813-839).
64 BIBLIO G RAFIA
Sch uler C., «Cyprian: Der christliche Blick auf die Zeitges-
chichte», in M. ZlMMERMANN (ed.), G eschichtsschreibun g
u n d p o litisch er W an del im 3 Jh. n. Chr., Stuttgart 1999,
pp. 183-202.
S im o n e t t i M., «Note sulla tradizione manoscritta di alcuni
trattati di Cipriano», Studi m ed ieva li 12,1971, pp. 865-897.
SODEN H. VON, D ie cyp ria n isch e B riefsam m lung. G esch ich te
ih rer E ntstehung u n d IJberlieferu ng, Leipzig 1904.
- Das la tein iscb e N eue T estam ent in Afrika zur Z eit Cyprians,
Leipzig 1909.
S pan n eu t M., Le sto icism e d es P ères d e l’É glise d e C lém en t
d e R om e à C lém en t d ’A lexandrie, Paris 1957.
- T ertu llien e t les p rem iers m o ra listes africains, Gembloux-
Paris 1969.
STROBEL K., Das Im p eriu m R om anum im «3. Jahrhun dert».
M od ell ein er historischen K rise? Zur Frage m en taler Struktu-
ren b reiterer B evólk eru ngsgeschich ten in d er Z eit von M arc
A urei bis zum A usgang des 3. Jh. n. Chr., Stuttg art 1993.
SULLIVAN D .D ., T he L ife o f th è North A fricans as rev ea led in
th è Works o f Saint Cyprian, Washington 1933.
VERMEULEN A.J., T he se m a n tic D ev elo p m en t o f G loria in
E arly-Christian Latin, Nijmegen 1956.
WALTZING J.P., T ertullien, A pologétique. C om m en ta n e analy-
tique, gram m atical e t historique, Paris 1931.
WATSON E.W., The Style and L anguage o fS t Cyprian, Oxford,
1896 (= Studia biblica et ecclesiastica 4, pp. 189-324).
ZOCCA E., «La sen ectu s m undi. Significato, fonti e fortuna di
un tema ciprianeo», in S tu d i s u l cristia n esim o a n tico e
m o d ern o in o n o re d i M.G Mara (A ugustinianum , 35), t. 2,
Roma 1995, pp. 641-677.
Manoscritti:
A Admont, Stiftsbibl. 381, XII s.
a Admont, Stiftsbibl. 587, XII s.
B Bamberg, Staatsbibl., Patr. 63 (B IV 5), XI s.
b Bamberg, Staatsbibl., Patr. 64 (B IV 6), XI s.
B Berlin, Staatsbibl. Theol. fol. 700, XII s.
P Troyes, Bibl. mun. 442, XIII s.
D Oxford, Bodleian Libr., Laud. m ise. 451, IX s.
d Bruxelles, Bibl. Royale 918 (1052-53), XI s.
e London, British Libr., Royal 6 B XV, XII s.
H Paris, BN, lat. 15282, XII s.
h Leiden, Bibl. Rijksuniv., Vossianus lat. oct. 7, XI s.
i Paris, BN, lat. 14460, XII s.
j Angers, Bibl. mun. 148, IX s.
k Metz, Bibl. mun. 224, XI s.
L London, British Libr., Arundel 217, XII s.
M Miinchen, Bayr. Staatsbibl., Clm 208, IX s.
m Mantova, Bibl. com. B III 18, XI s.
P Paris, BN, lat. 1647 A, IX s.
P Vaticano, BAV, lat. 202, XI s.
Q Troyes, Bibl. mun. 581, Vlll-IX s.
R Vaticano, BAV, Reg. lat. 116, IX s.
r Reims, Bibl. mun. 370, XV s.
5 Paris, BN, lat. 10592, V-VI S.
T Vaticano, BAV, Reg. lat. 118, IX s.
T Troyes, Bibl. mun. 37, XII s.
T Tours, Bibl. mun. 256, X s.
(V) V eronensis deperditus, VI-VII
w Wùrtzburg, Universitàtsbibl. M.p.theol.f. 145, IX s.
w Wien, Nationalbibl., lat. 850, XII s.
Y Mùnchen, Bayr. Staatsbibl., Clm 4597, IX s.
Editori:
Hart G. Hartel, CSEL 3/1,1868.
Gal E. Gallicet, 1976.
Sim M. Simonetti, CCL 3A, 1976.
TESTO
E
TRADUZIONE
70
AD DEMETRIANVM
AaBbB$DdeHhijklMmPpQRrTT(V)WwY
A DEMETRIANO
c. M t7 , 6
74 A DEM ETRIANO
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTT(V)WwY
AaBbBfiDdeHhijkLMmPpQRrSTT(V)WwY
AaBbBfiDdeHhijkLMmPpQRrSTT(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTTx(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkIMmPpQRrSTTx(V)WwY
AaBbBfiDdeHbijkLMmPpQRrSTTx(V)WwY
5 ut seruiatis — eos om. H ||eis om. t ||ne1 suppl. bs* nec %||
et2 om. mp || 6 manuum: -num PÙCS ||disperdendos: -ndum pR ||
7 uos: nos P ||item: idem e iterum MQ autem j ||plenus sancto spiri
tu ~ r ||spiritu sancto - pzM ||contestatur: -tetur a3CSaQw ||post et
iter, plenus ] || 8 denuntiat: adn-A ||dicens dei - H ||dei om. (3t ||
dominus: deus A ||dominus] + deus (V) || 10 abstinebit suppl. Rsl
abstebit S ||a om. j% || 11 subtrahet: retra- eL ||gladium: clad- S ||
12 et1 om. j ||super3... super4 otn. A || 13 super3 om. A || 14 eorum:
mearum aw uestrarum AS ||alius propheta - 3 II 15/16 et super
unam non pluam suppl. Ds' || 15 unam2: aliam d in || 16 pars2 ] +
una pm ||super iter. M ||pluero: pluetur d || 17 arefiet suppl. Msl
arescet r ||in unam ciuitatem om. R II unam: una P || 18 ciuitatem: -
tes r || potandae aquae: potandae eaque Aaw potanda eaque m
potanda ea quae Wac potanda//a quae Hac portandae aquae i ||nec:
et non R nec sic S Hart Gai || 19 conuertimini: -temini S -timi Y
6, 1 - 7 , 1 83
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTTi(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkIMmPpQRrSTIx(V)WwY
IX. a. Os 4, l-4a
90 A DEM ETRIANO
AaBbBQDdeHhijkLMmPpQRrSTTx (a X, 11 exsurgere,)
(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTTx (a X, 11 exsurgeret
(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTTz(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTTx(V)WwY
audacia add. auaritia A ||sua: sui Bac || 11 tuta: tota P ||fori: -rum aw ||
abruptae: -taf i abrutae rS ||cupiditatis: -tate x || 12 falsarii: -rius R -ri
S fallarii A ||inde iter, ante uenefici QRPCT post uenefici bBfiLPcR30 Gai
||uenefici om. i ||in om. h || 13 peccantes om. Aaw || 15 uel: de
AaeLWY Gal uel de p om. w ||iudice: ind- Sim (mendosei) ||metus:
pauor d eius 1 1|iuxta nullus add. mg quod potest redimi non timetur
(= Don. 10,215) m2 ||nullus] + dum R || 16 modesti: molesti AaDw ||
conscii timent ~ MQ || timent om. r || ueneunt: -nium
AaBbBDPcdHijkLMmPpQRrSTxw -neunt D30 || 17 spiritu] + sancto
b + plenum m || 17/18 et instinctu dei. m, om. T || 18 rei: res W?c ||
ueritas: -tatis WY ||promitur: promittitur aw cernitur eL ||certa —
monstratur om. R || 18 certa et: certe/ac ||manifesta: aperta p ||ratio: -
one ijmp Gai || 18/19 monstratur: -tor Tac || 19 deum: dominum
idPRS Hart ||aduersa posse ~ d3C||ne suppl. ^4sl || 20 facere: facino-
11, 1 - 12, 1 95
AaBbB$DdeHhijkIMmPpQRrSTTi(V) WwY
AaBbBf>DdeHhijklMmPpQRrSTTx(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTTx(V)WwY
AaBbB$DdeHhtjklMmPpQRrSTTn(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrSTTx(V)WwY
XV, 1 eos audire —t ||eos suppl. Ysl eis / c ||uelis: uelles 'M
z
colere ~ L ||colere: cole Qac coli Qp0 ||te om. A, suppl. a^ || 7 crede
quos colis ~ eLS Hart ||colis: les macP3C|| 7/8 aut — credere suppl.
Tm8 || 7 uolueris: noi- L ||et om. A || 8 ipso: ipsi D pc ||loquetur: -
entur AaBbBfiDdkMPQRrT%Pc(V)w -untur f c -enter xac audiente:
-tes x ||te2] + quantus error sit A ||tuum: tunc |3 || 9 obsedit: -
sident BfìMT ||nunc om. WY ||tuam: tuae Bac ||caecauit: caecant
BfiMT cauit Tac caet- cauit Tac || 10/11 uidebis — adoras om. w ||
tu — quos om. HT ||rogas — quos om. Y || 10 eis1: ipsis B ]|
rogas] + etiam jMQ || timeri:-re t || eis2] + quos tu times i || 11
tu om. p || adoras: -rasti HT || manu nostra: m. uestra b -us -as diQ
|| 12 tremere: timere bPcBD timore bac || suspicis: -scipis
AaLmrw || ueneraris: uenaris k2C || dominos: -nus x || 13 sic: si
bDk || tuis om. A || 14 et audieris om. B || 14/15 interrogatione
nostra: -nes -a R ad -nes -as T in -ne -a ik || 15 statim] + se AaMw
|| licet uobis praesentibus - A \\ uobis: nobis L
104 A DEM ETRIANO
AaBbB$DdeHhtjkLMmPpQRrSTTt(V)WwY
AaBbB$DdeHhijklMmPpQRrSTTx(V)WwY
cenze alle nostre domande chi essi siano, senza poter nascon
dere anche in vostra presenza i loro inganni e le loro falsità.
AaBbB^DdeHhtjkLMmPpQRrSTTz(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrTTz(V)WwY
AaBbBfiDdeHhijkIMmPpQRrTTx(V)WwY
AaBbB$DdeHhijkLMmPpQRrTTi(V)WwY
BbB$DdeHbijkLMmPpQRrTTx(V)WY
XX. a. Ab 3,17-18
116 A DEM ETRIANO
BbBftDdeHhijkLMmPpQRrTTt(V)WY
XXII, 1 sunt: sint i ||pro nobis istic ~ d ||istic: istinc Bir est h
R om. B ||interim pro nobis ~ Bir ||2 exemplum: -pio MQ ||uindicis:
-ces x || 3 ceterum iter. R ||retro: presto pT2 ||dies iudicii ~ d ||
iudicii om. Q suppl. ante quem Msl ||quem: quae t || 4 proximus: -
mam pac -ma pac ||enim est ~ D || 5 et: aut j ||obtritio: retributio L
||aderit: erit Tacx ||domini dies ~ b\\ uenit: -niet j -nerit e ||insanabi-
21 - 22, 2 117
BbB$DdeHhijkLMmPpQRr7Tx(V)WY
BbB$DdeHhijkLMmPpQRrTT%(V)WY
||nec: haec b hec r || 6/7 accidere: -ced- yaot ||quia: quod (V) || 7
nobis: uobis p ||colantur: -lun- BBfieHJkLPRrTTx || 7/8 esse hanc
iram dei hanc <dei> esse censuram: e. h. i. d. e. (eras. HPc) c.
Bb^DHacbkPRtWY e. h. i. (-rae i) d. c. di e. h. i. d. eL h. i. d. h. e. c.
Br h. e. i. d. e. c. (V)M h. c. i. d. c. Q h. i. (-rae j) d. e. c.jm pT T e. h.
i. d. <dei> h. e. c. Hart h. e. i. d. <dei> e. c. Gal || 8 ut: et 1 1|bene
ficiis: -cii Q || 10 deum: dominum m ||quia: qui LacMac qua Rac ||
11 praemonens deus ~ P ||deus: dominus Hac om. b ||praemonens: -
net BdHRr ||ante hortatur add. et dH ||deum: dominum hkrWY ||
12 uiuet: -uit 1 1|et om. iM || 13 christus: -to BD ||et docet dicens:
docetque dicens i et docens dicit h
XXin. a. Am 5, 6a
122 A DEM ETRIANO
b. Gv 17, 3
XXIV. a. Is 66, 24b
124 A DEM ETRIANO
b. Sap 5, l-9a
126 A DEM ETRIANO
AaBbB$DdeHhijk.LMmPpQRrTTx(V)WwY
E so r d io (I-II)
minutorum canum)»', III, 43,1. Cf. anche T ert., Marc., II, 5 ,1:
« ... o canes, quos foras apostolus expellit (cf. Ap 22, 15),
latrantes in Deum ueritatis». AGOSTINO (che applica a se stes
so il semplice verbo in Conf., IV, 16, 31: «non erubui tunc...
latrare aduersum te [Deum]») riprende oblatrare quando de
scrive Dem. (cf. Intr., supra, p. 9, n. 2). M. RIZZI, Ideologia e
retorica, p. 67, confronta l ’inizio di T eo fil. A nt., Autol., I, 1
(SC 20, p. 57): «Poiché, amico mio, mi hai stupefatto con
vuoti discorsi, col mettere la tua gloria in dèi di pietra e di
legno...», e AzW'Ad Diogn., 1, 1 (SC 33 bis, p. 53): «Vedo,
eccellente Diogneto, lo zelo che ti spinge a istruirti sulla religio
ne dei cristiani...». Ma l ’analogia formale, evidente tra le due
apologie greche, non implica l’identità di «rapporto all’altro»
tra i tre testi, e neppure tra i due testi greci. - obstrepentem:
forse reminiscenza di Min. F el., Oct., 4 0 ,2 («aliqua consubsi
dunt non obstrepentia ueritati»). - frequenter: Cipriano prefe
risce questo avverbio a saepe, usandolo al comparativo e al
superlativo o per ragioni di ritmo (E. W. WATSON, The Style
and Language of St. Cyprian, p. 220;
L. BAYARD, Le latin de saint Cyprien, p. 33); ma, infra, 2, 1:
saepe. - Demetriane: denominazione priva di carattere affetti
vo o onorifico, contrariamente a TEOFIL. A nt., Autol., o Ad
Diogn. (cf. supra), e a Don., 1, 1 («Bene admones, Donate
carissime...»), o Fort., praef., 1 («Desiderasti, Fortunate caris
sime...»); per le Lettere, cf. A. A. R. BastiaENSEN, Le cérémo-
nial épistolaire des chrétiens latins, Graecitas et Latinitas Chri
stianorum primaeva, Supplementa, fase. 2, Nijmegen 1964,
pp. 20 s. Sulle incertezze della tradizione manoscritta relativa
mente al «genere» dell’opuscolo («trattato» o «lettera»), e
sulla nostra ignoranza di quanto concerne questo destinatario,
cf. Intr., supra, pp. 17-18, n. 24, e pp. 18-19, n. 25. - uerecun-
dius: infra, 2, 1 ( uerecundia ), e DomOrat., 15, 270-273
(«Voluntas... Dei est quam Christus et fecit et docuit, humili
tas in conuersatione, stabilitas in fide, uerecundia in uerbis, in
factis iustitia, in operibus misericordia, in moribus disciplina,
iniuriam facere non nosse et factam posse tolerare»). Il medio
stoicismo aveva accordato un posto relativamente importante
alla virtù pratica della uerecundia, appropriata al quod decet
(cf. ClC., Resp., V, 8; Off., I, 98-99). - unus et uerus: i due pre-
CO M M EN TO 1,1 135
P r im a p a r t e ( I I I -X V I )
I. C o n f u t a z io n e d e l l e a c c u s e (III-XI)
b. A r g o m e n to e s c a t o lo g i c o : a lla f i n e d e i t e m p i i m a li
a u m en ta n o , c o m e p u n iz io n e d e l g e n e r e u m a n o c h e
h a rifiu ta to d i c o n o s c e r e D io (V)
Questo capitolo è fondato sul «discorso escatologico» di
Cristo (Mt 24, 1-36; Me 13; Le 21, 5-38); ma Cipriano non vi
si riferisce esplicitamente, contrariamente a M ort., 2, 18 s.,
dove cita Le 21,31; cf. Intr., supra, pp. 41-42.
CO M M EN TO 4,1 - 5 , 1 145
2, 1 5, 1
bella bella
lu es sterilitas
fa m es fa m es
[nu llae] im bres, p lu v ia e m orbi, lu es
c. T estim o n ia n z a v e t e r o t e s t a m e n t a r i a c h e a n n u n c ia
la p u n iz io n e d iv in a (VI)
a. I p a g a n i s i la m en ta n o sen z a c o m p r e n d e r e c h e la c o l
lera d i D io a u m en ta p e r c h é i s u o i ca s tig h i n o n h a n
n o s o r tito l ’e f f e t t o sp e r a to (VII)
si soggetto verbo
si soggetto verbo
b. I p a g a n i s i la m en ta n o , sen z a r e n d e r s i c o n t o c h e D io
a g is c e n e i lo r o c o n fr o n ti c o m e u n p a d r o n e v e r s o
d e g l i s c h ia v i tr o p p o p o c o s o l e r t i (VIII)
c. I p a g a n i n o n v o g li o n o c o m p r e n d e r e g l i a v v e r tim e n
t i d iv in i, q u a n d o s i co m p io n o l e p r e d iz io n i (IX)
d jji m m o r a li t à d e l l ’u o m o p r o v o c a i s u o i m a li
anche in d ip en d en tem en te dalia collera d i D io (X-XI)
Is 59,1-2:
LXX C ipriano Vg
(D em., Laps.)
11. I n g iu s t iz ia e in e f f ic a c ia d e l l e p e r s e c u z io n i
(XII-XVI)
15, 2. - et tibi = etiam tibi, i.e. solu m tibi. Cf. D on., 9, 202
203: «uideas quod crimen sit et uidere» («vedresti ciò che il
solo guardare è crimine»). - de te ipso = ex te ipso (cf. D em.,
CO M M EN TO 15, 1 - 16, 1 169
tiones~[ est... inimicus cum latenter obrepit, cum per pacis ima
ginem fallens [cf. Gen, 3, 1] occultis accessibus serpit, unde et
nomen Serpentis accepit» ; Fort., praef., 2 (riga 22): aduersa-
rius uetus, h ostis antiquus, diabolus («calunniatore»); Epist., 59,
2, 3: diabolus, aduersarius, inim icus. Cipriano esclude le deno
minazioni di «Satana» (F«Awersario») e di «demonio» (usato
al plurale, per designare gli spiriti malvagi che suscitano il
culto dei falsi dèi pagani. Sull’identificazione del serpente col
diavolo, cf. M. ALEXANDRE, L e c o m m e n c e m e n t du L ivre,
G en èse I-V, Paris 1988, pp. 296 s. - te... cognosce: nuova eco
del «Conosci te stesso» (cf. supra, 10, 1). - quae humanus
error inuenit: cf. Fort., praef., 5 (riga 74-75): «Primo in loco
dicendum est idola deos non esse quae homo sibi faciat...»;
Q u od ld ., 1 (p. 19, 1): «Deos non esse quos colit uulgus...
Reges olim fuerunt...». - Ad Deum conuertere: cf. supra, 7, 1.
- uiuificandis ac reparandis nobis: dativo finale «autonomo»,
già usato supra (12, 5: laniandis corporibus). Cf. OpEl., 1, 4-5:
«conseruandis ac uiuificandis nobis Pater Filium misit ut
reparare nos posset» (cf. éd. M. Poirier, SC 440, p. 22, sulla
cronologia relativa dei due trattati); D omO rat., 34, 649-651:
«E t D om inus... ut red im ere et u iu ific are nos p o sset».
V ivificare, calco di i^coorcoieìv (-yovevv) e già attestato nella
lingua profana, non è certamente una innovazione dei cristia
ni, ma un prestito dalla lingua corrente; pertanto, contraria
mente a Cipriano, Tertulliano l’utilizzava solo come citazione
o in contesto scritturistico (R. B r a ÙN, D eus C hristianorum ,
pp. 540 s.). Cf. infra, 26,1-2. - Laedere... laesos: stessa antitesi
attiva / passiva in T ert ., ApoL, 41,2-5. Cf. infra, 21.
173
e. C o n c l u s i o n e : n e l l ’u l t i m o g i u d i z i o i p e r s e c u t o r i
sa ra n n o p u n it i (XXI-XXII)
Is 13,6
LXX C ipriano D m . Vg
- a D e o : c o rrisp o n d e a S h a d d a ì, in te rp re ta to d
GIROLAMO, Ep., 25, 1: «robustus et sufficiens ad omnia
perpetranda». - obtritio: prima attestazione di questo voca
bolo che sarà utilizzato unicamente da autori cristiani (TLL
s.v., col. 294, 68). Il testo degli autori africani del IV e V
secolo ha co n tritio , di cui queste sono anche le prime atte
188 A DEM ETRIANO
stazioni (TLL s.v., col. 779, 75); cf. R. GRYSON (ed.), Vetus
latina, D ie r e ste d e r a ltla tein isch en B ib el, 12/1: Esaias 1-39,
Freiburg i. Br. 1987-1993, p. 376.
Is 13,9
LXX C ipriano D em . Vg
Is 13,9
LX X C ipriano D m . Vg
Ez 9 ,5
T e r z a p a r t e (X X III-X X V I)
Erimus, christiani,
cum Christo simul gloriosi,
de Deo patre beati,
de perpetua uoluptate laetantes,
semper in conspectu Dei
et agentes Deo gratias semper.
I n q u e s t o i n d i c e i n u m e r i in n e r e t t o , in c o r r i s p o n d e n z a a i
r i f e r i m e n t i b i b l i c i , r i m a n d a n o a ll e p a g i n e d e l t e s t o , g li a lt r i
n u m e r i a ll e p a g i n e d e l l ’i n t r o d u z i o n e e d e l C o m m e n t o .
A n t ic o T e st a m e n t o
Deuteronomio Ezechiele
5,7 80,147 9,4-6 118,190
6,13 80,147 18,32 204
32,35 108,174
Daniele
Salmi 3,41 147
6,6 204
49,17-18 182 Osea
89,4 37 4, l-4a 89,153
Proverbi Amos
20,22 108,174 4,7-8 82,148
23,9 70,135 5, 6a 120,195
26,4 70,135
Abacuc
Sapienza 3,17-18 114,182
5 ,l-9a 124,197
Aggeo
Isaia 1, 9b-ll 83,148
2,8-9 105,159
13,6 116,187 Malachia
13,9 116,188 3,19 116,189
218 INDICE BIBLICO
N uovo T e s t a m e n t o
Matteo 1 Corinti
3,8 201 15,42-43 211
5,44 184
6,6 165 2 Corinti
6,26 166 2,17 191
7,6 40, 73
7,27 171 Galati
24,7 42 6,10 193
Marco Filippesi
13,8 42 3,21 211
Luca 1 Timoteo
21, 11 42,156 2, 1-2 185
21,31 42
2 Timoteo
Giovanni 3, ls . 28,1
3,5 184
17,3 40,122,195,205 1 Giovanni
3,10 190
Romani
6,23 208 Apocalisse
12,196b 40 11,16-18 212
22,13-14 191
219
I n d ic e c ip r ia n e o e p se u d o c ip r ia n e o
I n d ic e d e g l i s c r it t o r i a n t ic h i
A c t a C y pr ia n i A r n o b io
1,1 165 Aduersus nationes
1,2 135,184-185 I, 9,1 151
2,1 165
A ulo G e l lio
A g o st in o Noctés Atticae
Confessiones III, 10,11 36
IV, 16,31 134
De ciuitate Dei A u so n e
11,3 10 Epigrammata
De consensu euangelistarum 12,11-12 201
1,23,32 136
Retractationes C atullo
H.43,1 10 Carmina
Sermones 76,17-18 206
26 MAI, 9
530,27 9 C e sa r e
81,8 35 De beilo ciuili
11,31,3 203
A m b r o g io
De Iacob et uita beata C ic e ro n e
1, 8, 39 211 De diuinatione
Expositio uangelii sec. Lucam 1 ,12 159
10, 9-10 34 1,34 159
Hymni De fìnibus
4,2 146 11,94 145
IV, 11 146
A p u l e io De haruspicum responsis
Metamorphoses 31 156
IV, 2,1 178 De officiis
V ili, 31,4 178 1,69 173
XI, 21,7 180,184 1,114 154
XI, 29,4 211 III, 50 156
XI, 33,1 158 De oratore
1,1 133
II, 178 139
III, 181 199
IN D ICE DEG LI SCRITTO RI AN TICH I
De respublica F ir m il ia n o
III, 14 162 Ap. Cypr.
Philippicae Ep 75,10,1 10,137
11,8 164
12,19 191 G io v a n n i C r iso st o m o
Pro M. Marcello In Iohannem
22 154 34,3 35
Pro P. Sestio
20 203 G io v e n a l e
142 166 Saturae
Pro Sex. Roscio Amerino 1,87 28
131 146 1 ,149 28
Topica 15,2 162
77 41
Tusculanae disputationes G ir o l a m o
1,58 184 Comm. in Oseam proph.
1,64 159 1,4, v. 5 153
1 ,109 206 Epistulae
IV, 18 181 25,1 187
V, 16 164 70,3 17
V, 78 164
Verrinae I sid o r o
V, 171 158
Origines
VI, 19,71 201
D ig e s t a
1 ,18,1 L a t t a n z io
[Macer] 165
De ira Dei
5, 12 152
E n n io
A n n a l* «
Institutiones diuinae
i& lU la W o
E r o d ia n o L u c re zio
Historiae De rerum natura
1 ,1,4 26 V, 1211 193
224 INDICE D EG LI SCRITTO RI A N TICH I
M in u c io F e l ic e P lauto
Octauius Mercator
1.4 169-170 693161
1.5 147
5,13 150 P lin io il G io v a n e
10.5 162 Epistulae
12.4 167 X, 96,3 149
25.9 ' 162 Traiani panegyricus
27,5-7 167-168 22,2 43,205
32.1 163
3 4 .2 36 P onzio
34 .5 36 Vita Cypriani
3 5 .3 197 1,1 9
37.10 152 2,3 170
40.2 134 7,6 9
O r a z io P se u d o -D em etrio
Carmina Typi epistulares
III, 24,8 170 18 19
O v id io Q u in t il ia n o
A m o re s De institutione oratoria
1,6,23 202 V, 7,35 41
Ars amatoria V, 11,9 158
1,370 202 X, 1,30 150
Metamorphoses
III, 689 136 S a l l u st io
V, 24 161 De bello Iugurthino
VII, 531 142-143 2,3 36
P e t r o n io S en eca
Satiricon Consolatio ad Marciam
91.2 201 18,8 137-138
Consolatio ad Polybium
P laton e 1,1 143
Respublica De beneficiis
VIII, 546a 36 IV, 13,3 203
IV, 14,3 203
IV, 28,1 179
VII, 19,8 164
INDICE DEGLI SCRITTO RI A N TICH I 225
De breuitate uitae T e o f il o d ’A n t io c h ia
I n d ice a n a l it ic o se l e t t iv o
INDICE
INTRODUZIONE
1 D ata e occasione del trattato ..................................... p. 9
2 D estinatari, scopo , genere
E PIANO DEL TRATTATO..........................................................p. 16
3 L a VECCHIEZZA DEL MONDO................................................ p. 22
4 L e CITAZIONI SCRITTURISTICHE.............................................p. 39
5 I I t e s t o .................................................................................p. 46
Bibliografia .................................................................................... p. 61
TESTO E TRADUZIONE
A D emetriano.......................................................................... p. 71
Cipriano rompe il suo silenzio ...........................................p. 71
Confutazione delle accuse
formulate contro i cristiani.
I cristiani non sono responsabili
delle disgrazie di R o m a.................................................... p. 75
Ma i pagani non vogliono comprendere
il significato di queste disgrazie .................................... p. 83
La perversità dell’uomo provoca sofferenze,
indipendentemente dall’ira divina ................................p. 91
Ingiustizia e inefficacia delle persecuzioni .....................p. 95
L ’atteggiamento dei cristiani
di fronte alle persecuzioni e alle avversità....................p. 107
Esortazione alla conversione..............................................p. 121
230
COMMENTO