EVROPSKI UNIVERZITET „KALLOS“ TUZLA

FAKULTET ZDRAVSTVENIH NAUKA

FARMACIJA

Seminarski rad: Heterozidi (Fenolni i kumarinski heterozidi)

Predmet: Farmakognozija

Mentor: Student:
Prof.dr. Jasminka Sadadinović Ivona Jokić 066/17-FA

Tuzla, maj 2018.

1
 SADRŽAJ

UVOD .........................................................................................................3

1. HETEROZIDI (GLIKOZIDI)........................................................4

1.1. Osobine heterozida (glikozida) ....................................................5

1.2. Razgradnja glikozidne veze ..........................................................6
1.3. Klasifikacija heterozida (glikozida) .............................................6
1.4. Rasprostranjenost heterozida (glikozida) ....................................7

2. FENOLNI HETEROZIDI (GLIKOZIDI) ....................................9

3. KUMARINSKI HETEROZIDI (GLIKOZIDI) ..........................12

ZAKLJUČAK ...........................................................................................14
LITERATURA ..........................................................................................15

2
 UVOD

Glikozidi ili heterozidi su konjugirana organska jedinjenja sastavljena od šećera-glikona

i nešećerne komponente-aglikona (genin). Najčešći glikozidni šećeri su: glukoza,
galaktoza, ksiloza, arabinoza i raminoza. Zbog toga neki znanstvenici koriste izraz
heterozidi umjesto glikozidi, jer osim glukoze mogu biti zastupljeni i drugi šećeri.
Glikozidi su veoma rasprostranjeni u biljkama. Mnogi biljni pigmenti, su glikozidi.
Pojedine biljne porodice osobito su bogate glikozidima. Glikozidi su značajni u farmaciji,
kao farmakološki aktivne tvari, dok se u hrani nalaze samo u tragovima.

3
 1. HETEROZIDI ( GLIKOZIDI )

Heterozidi, odnosno glikozidi (glukoza + -id), skupina organskih spojeva raširenih u

biljkama i životinjama, a sastoje se od šećera i neugljikohidratnog ostatka aglikona ili
genina; nastaju eliminacijom vode u reakciji cikličkih monosaharida ili oligosaharida s
hidroksilnom skupinom (O-glikozidi) ili s aminoskupinom (N-glikozidi) nekoga drugog
spoja. Kiselom hidrolizom glikozida nastaje šećer i neugljikohidratni ostatak. Saponini i
cijanogeni glikozidi primjeri su O-glikozida. Nukleinske kiseline, nukleozidi ili N-
glikozilirani glikoproteini jesu N-glikozidi. Najčešći glikozidni šećeri su: glukoza,
galaktoza, ksiloza, arabinoza i raminoza. Zbog toga neki znanstvenici koriste izraz
heterozidi umjesto glikozi-di, jer osim glukoze mogu biti zastupljeni i drugi šećeri. Prema
vrsti sećera glikozidi se mogu nazivati glukozidi, ramnozidi, arabinozidi itd. Ako glikozid
sadrži više molekula sećera, oni su međusobno vezani u molekulu oligosaharida. Prema
broju molekula šećera, razlikuju se monoglikozidi, diglikozidi, triglikozidi itd. Aglikoni
ili genini su prema hemijskom sastavu vrlo heterogeni spojevi. Oni mogu biti: alkoholi
(koniferilni), kiseline (benzojeva), aldehidi (salicilni aldehid), kumarini, ksantoni,
flavonoidi, antocijanski derivati, antokinonski derivati, ciklopentanoperhidrofenantrenski
derivati.

Slika 1.: Strukturni primjer glikozida

1.1.Osobine heterozida (glikozida)

Glikozidi su čvrste, gorke, nehlapive amorfne ili kristalne tvari topive u polarnim
otapalima (voda, etanol, etilacetat), optički su aktivne, te neutralne. Najčešće su bezbojni,
osim antrakinona (žuto narandžast) te derivata benzakromana tzv. flavonoida (žuti), te
antocijani (ljubičasti). Najčešće nešećerne komponente su aromatični i alifatični alkoholi,
fenol aldehidi, ketoni i druga jedinjenja. Glikozidi su toksična jedinjenja.
4
Njihova toksičnost potiče od nešećerne komponente, a manifestuje se uglavnom na
hladnokrvne životinje. Pod uticajem enzima, kiselina, baza ili zagrevanjem, dolazi do
raskidanja glikozidne veze. U hemiji, glikozidna veza je tip kovalentne veze koja spaja
molekul ugljenog hidrata (šećera) drugom grupom, koja može da bude drugi ugljeni
hidrat. Glikozidna veza se formira između hemiacetalne grupe saharida (ili molekula
izvedenog iz saharida) i hidroksilne grupe nekog organskog jedinjenja kao što je alkohol.
Ako grupa vezana za ugljeni hidratni ostatak nije drugi saharid, jedinjenje se
naziva aglikon. Ako je ona drugi saharid, ona se naziva redukujućim krajem strukture. To
je relativna nomenklatura u kojoj je redukujući kraj di- ili polisaharida zadnji anomerni
ugljenik strukture, a terminalni kraj je na suprotnoj strani.

Slika 2.: Glukozidna veza na primjeru metil β-D glukozidu

1.2.Razgradnja glikozidne veze

Pod uticajem enzima, kiselina, baza ili zagrevanjem, dolazi do raskidanja glikozidne
veze. Glikozidne hidrolaze pomažu u razgradnji glikozidnih veza u složenim šećerima.
Glikozidaze su ekstremno rasprostranjei enzimi. Njihova uloga u prirodi je degradacija
biomase kao što su celuloza i bioceluloza u okviru antibakterijske odbrambene strategije,
u mehanizmima patogeneze, i u normalnim ćelijskim funkcijama. Zajedno sa
glikoziltransferazama razaraju glikozidne veze. U organskoj hemiji, glikozidne hidrolaze

5
se mogu koristiti kao sintetički katalizatori za formiranje glikozidne veze ili za obrnutu
hidrolizu (kinetički pristup), gde se ukida ravnotežni položaj.

Slika 3.: Primjer razgradnje glikozidne veze

1.3.Klasifikacija heterozida (glikozida)

Podjela glikozida izvršena je na osnovu hemijske prirode aglikona:

 cijanogeni glikozidi, koji sadrže cijanidnu grupu,

 antrahinonski glikozidi, koji sadrže antrahinon,
 hinonski glikozidi, koji sadrže hinbon,
 kumarinski glikozidi, koji sadrže derivate kumarina,
 hromonski glikozidi, koji sadrže benzo-gama-piron,
 fenolni glikozidi, koji sadrže fenole,
 flavonoidni glikozidi, koji sadrže flavonoid,
 monoterpenski glikozidi, koji sadrže monoterpene,
 saponini,
 steviolni glikozidi,
 sumporni ili tioglikozidi, koji sadrže jedinjenja sumpora,
 steroidni ili kardiotonični glikozidi, koji sadrže steroide.
 gorki glikozidi, čiji je aglikon jako gorkog okusa (najmanje proučeni)

6
 Slika 4.: Fenolni glikozid

Slika 5.: Flavonoidni glikozid

1.4.Rasprostranjenost heterozida (glikozida)

Glikozidi su široko rasprostranjeni u svim dijelovima biljaka. Hidrosolubilni su i zbog

toga se u ćeliji nalaze u vakuolama, rastvoreni u ćelijskom soku. Izvjestan broj glikozida
je obojen (flavonoidi, ksantoni, antocijani, antrahinoni), pa se već golim okom može
utvrditi njihova lokalizaciaja u tkivima i ćelijama. Nije rijetka pojava da se u različitim
biljnim organima akumuliraju različite vrste glikozida. Kao droga se koriste oni dijelovi
biljke koji sadrže najveću količinu glikozida. Često čitava biljka sadrži isti glikozid ali
kao droga koristi se najkoncentriraniji dio. Često mnogi članovi porodice sadrže iste
glikozide. Naručito su bogate sljedeće porodice:

7
- Brassicaceae (krstašice) – tioglikozidi sa sumporom
- Rosaceae (ružičnjaće) – cijanogenetski glikozidi
- Scrophulariaceae (zijevalice) – kardiotonični glikozidi
- Ericaceae (vrijesovi) – arbutinski glikozidi
- Gentinaceae (lincure) – gorki glikozidi

Slika 6. Biljna vrsta u kojoj su prisutni glikozidi (primjer 1)

8
 2. FENOLNI HETEROZIDI ( GLIKOZIDI )

Kao i svaki glikozid i ovi sadrže šećerni dio, većinom glukozu, i nešećarni dio koji može
biti derivat fenola ili fenolkarboksilne kiseline. Zašto se zovu fenoli, kad im je u osnovi
struktura benzena (popularni aromatski prsten sa šest međusobno, dvostrukim
kovalentnim vezama, povezanih C-atomima) dogodilo se 1836. kada je franc. hemičar
August Laurent predložio da se ˝benzen˝ nazove ˝phéne˝, što potječe od grč. phainein =
donijeti svjetlost. (još su Arapi smolu biljke Styrax benzoin Dryander ˝Philos.Trans.
(1787), koja potječe sa Sumatre nazvali pogrešno ˝javanski tamjan˝=luban jawi, i malim
glasovnim promjenama uz gubitak ˝lu˝ dolazi u Francusku kao benjoin i Italiju kao
benzoin i tako nastaje ˝benzen˝, a kad su prilikom proizvodnje rasvjetnog plina pronašli
benzen i u ugljenom katranu, predložen je novi naziv). Glikozidi koji imaju aglukon
(nešećerni dio) fenola i fenolkarbonskih kiselina nalazimo u vrbama (Salix sp.), topolama
(Populus sp.), pravoj končari (Filipendula ulmaria), planici (Arbutus unedo), borovnici i
brusnici (Vaccinium sp.), medvjeđem grožđu (Arctostaphylos uva-ursi), crnjuši (Erica
carnea), ehinaceji (Echinacea purpurea) i vaniliji (Vanilla planifolia). Djelovanja ovih
glikozida su različita: snižavaju temperaturu (antipiretici), ublažavaju bolove (analgetici),
posebno reumatske poteškoće (antireumatici), uništavaju zarazne klice (antiseptici),
popravljači okusa (korigensi) i mijenjaju imunitet (imunomodulatori).
Postoji nekoliko grupa fenolnih glikozida:
a. Salicilni glikozidi

1. Vrbe (Salix sp.) u svojoj kori sadrže fenolne glikozide čiji se aglukon zove saligenin i
ima ih nekoliko vrsta : salicin, salikortin, populin i fragilin. Djeluju kao antipiretici,
analgertici i antiseptici. Slične tvari sadrži i npr. jasika (Populus tremula), dakle topole.
Naime, iz ovih glikozida otpušta se salicilna kiselina koja ima opisana djelovanja. Firma
˝Bayer˝je 1897. acetilirala salicilnu kiselinu i proizvela popularni ˝Aspirin˝.

2.Prava končara (Filipendula ulmaria (L.) u svojim zelenim djelovima sadrži glikozide
metilsalicilata i salicilaldehida kao i u eteričnom ulju. Djeluje izvrsno na prehladu
(antipiretik, antiseptik). Naziv ˝aspirin˝je dobijen iz prvobitnog (bazionima) naziva ove
biljke Spiraea ulmaria L. i dodatka ˝a˝= acetil, i od a+spiraea =aspirin.

9
 Slika 8.: Salix. Sp.

b. Arbutinski glikozidi

1. Medvjeđe grožđe (Arctostaphylos uva-ursi (L.) u svom listu sadrži arbutin i

metilarbutin, iz kojih se u lužnatoj (alkalnoj tj. pH >7) sredini oslobađa hidrokinon koji
djeluje kao bakteriostatik (zaustavlja rast bakterija, i potom ih obrambeni mehanizmi
organizma sami unište). Pokazuje odlično djelovanje kod infekcija mokraćnih puteva, ali
pri upotrebi moramo izbjegavati kiseline (limun, kiseli kupus, kisele prerađevine, sokove
kiselog voća...) Čak možemo malo zalužit sodom bikarbonom.

2. Planika (Arbutus unedo L. Sp.), i ona u svom listu krije arbutin i može zamijeniti
popularni Uvin čaj.

3. Borovnica (Vaccinium myrtillus L. Sp.) i brusnica (Vaccinium macrocarpon) sadrže u

listovima arbutin.

4.Crnjuša (Erica carnea L. Sp.), njeni zeleni djelovi sadrže erikolin, koji je vrlo sličan
arbutinu, a gdje se koristi protiv ugriza zmija.

10
 Slika 9.: Vaccinium macrocarpon

c. Fenolkarbonski glikozidi

1.Ehinaceja (Echinacea purpurea (L.), sadrži fenilkarbonske i depsidne kiseline, koje u

konačnici imaju imunostimulirajuće djelovanje (pomažu kod dišnih i mokraćnih
infekcija).

2. Vanilija (Vanilla planifolia), ona sadrži glikozid glukovanilin iz kojeg se oslobađa

vanilin koji je popravljač okusa (korigens), i koja u prirodi raste u Meksiku. (danas je
ispravna kombinacija Notylia planifolia (Andrews) Conzatti (1947).

Slika 10.: Vanilla planfolia variegata

11
 4. KUMARINSKI HETEROZIDI (GLIKOZIDI)

Ovi glikozidi za aglukon (nešećerni dio ) imaju kumarin. Kumarin je dobio naziv po biljci
Dipteryx odorata (Aublet) Willdenow (basionim: Coumarouna odorata Aublet), drvetu
koje je opisano sa srednjoameričkog juga, Gvajane, i kojeg su na jeziku Tupi naroda
zvali kumaru. Godine 1820. dr. A.Vogel je prvi iz sjemenki ove biljke izolirao tvar
kumarin (doduše on nije znao strukturu i štoviše bio je uvjeren da se radi o benzoičnoj
kiselini). U hemijskom pogledu kumarin je spoj koji se sastoji od 2 kondenzirana prstena,
jedan je poznati benzen a drugi je piran-2-on tj. piran kao u prethodnim benzopiranskim
spojevima ali na poziciji 2 ima keto-skupinu =O, i s benzenom dijeli 2 C-atoma jer su
prsteni kondenzirani a ne npr. povezani nekom vezom). Ne bi pogriješili kad bi rekli da
je građa benzopironska ( to nije isto što i benzopiranska!). Kumarini su mirisni spojevi i
kaže se da imaju miris pokošene trave ili sijena a iz biljke se oslobađaju maceracijom (lat.
macerare=smekšati , iscijediti, tj. namakanje biljke u vodi ili nekoj drugoj ekstrakcijskoj
tekućini kako bi omekšala da iz nje možemo izvući željene tvari) i sušenjem. ( kad
spomenusmo travu i sijeno često kad ove biljke istrunu kumarini prelaze u opasne
dikumarole koji su jaki hemoragici= grč. haima je krv + rhegnynai=kidati, jer te tvari
izazivaju isticanje krvi koja inače otiće kad pukne ili se pokida krvna žila, stoga je stoka
u opasnosti od unutrašnjeg krvarenja). Kumarini se koriste za parfeme i aromatiziranje
duhana, slatkog su mirisa, gorkog okusa, suzbijaju apetit, hepatotoksičan je i vjerojatno
kancerogen, dok neki izvori tvrde antikancerogen, pojačava optok krvi kroz vene i
smanjuje propusnost kapilara te spriječava grušanje krvi. Neki njegovi derivati
rupotrebljavaju se kao sredstva protiv glodavaca ili kao lijekovi protiv zgrušavanja krvi
(preko vit. K, i protuotrov im je vit.K). Ako kumarin koristimo u pogodnim
(individualnim) dozama je izvanredan lijek, ali ako pređe granicu tada djeluje suprotno.
Kumarina nema u algama i mahovinama .

Neke biljke koje posjeduju kumarin su:

a) Gola kilavica (Herniaria glabra L.), ova zanimljiva biljka sadrži kumarine, herniarin
i umbeliferon, te rutenozid i saponine, a miriše blago na kumarin. Korisna je kao diuretik
i spazmolitik što su joj dvije osnovne primjene, te kod pijeska ili kamenčića u bubrezima,
a ulazi u sastav Uvin H čaja.

b) Ljekoviti kokotac (Melilotus officinalis (L.), ova biljka sadrži kumarinski glikozid
melitozid, djeluje diuretski, spazmolitički ali odlično ubrzava protok venske krvi
(venetonik) kao i limfotok ( pa je odličan kod otečenih i umornih nogu). Ovu biljku ne
sušiti niti dopustiti da list truli jer se brzo razvija dikumarol, opasni hemoragik.

12
c) Noni (Morinda citrifolia L.), sadrži kumarin skopoletin koji djeluje izvanredno na
štitnjaču uravnotežujući joj rad, podiže koncentraciju serotonina i melatonina i reguliiše
ciklus sna, dakle odličan protiv brzog načina življenja i stresova.
d) Lavanda (Lavandula angustifolia), u sastavu svog izrazito ljekovitog ulja sadrži i
kumarin, stoga kumarin pojačavajući protok krvi kroz venski sistem obogaćuje ljekovito
djelovanje (mnogi plodovi poput jagode, trešnje, marelice...sadrže kumarine, koji vrlo
povoljno utiču na naše zdravlje).

Slika 11.: Lavandula angustifolia

Kumarini u biljkama imaju ulogu kočenja (inhibicije ) rasta i inhibicije klijanja. Mirisom
privlače herbivore ali gorkastim okusom i suzbijanjem apetita ih odbijaju, imaju ulogu
kod sprječavanja oplodnje kao i opadanja lišća. Postoji preko 300 jednostavnih kumarina
i posebno je porodica štitarki (Apiaceae) poznata po raznolikosti kumarina.

13
 ZAKLJUČAK

Heterozidi kao skupina su veoma rasprostranjeni u prirodi, i kao takvi upotrebljivi i

korisni, kako u ishrani tako i u liječenju raznih bolesti, te rade na poboljšanju zdravlja.
Dakle heterozidi ili poznatiji kao glikozidi su velika i raznovrsna skupina organskih
spojeva, rasprostranjenih i u biljkama i životinjama, koja se sastoji iz dva dijela: šećera i
ne ugljikohidratnog ostatka aglikona ili glikina.

14
LITERATURA:

1. Mirjana Savić, Slavica Đokić, „Praktikum iz tehnologije voća, povrća i

bezalkoholnih pića“ - Poljoprivredni fakultet, Sarajevo, 1988.

2. Nada Kovačević, „Osnove farmakognozije“ , Institut za farmakognoziju, 2004.

3. Danica Kuštrak, „Farmakognozija, fitofarmacija“, Golden marketing-tehnička

knjiga, 2005.

Korišteni internet sadržaji:

1. https://www.tehnologijahrane.com/enciklopedija/glikozidi [datum pristupa:

12.05.2018]

2. http://www.alkom.rs/sites/biology-science/site/files/sistematika-i-ekologija-
lekovitih-biljaka/04%20Heterozidi.pdf [datum pristupa: 12.05.2018.]

3. http://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=22298 [datum pristupa:

13.05.2018.]

15