Sei sulla pagina 1di 369

UNIVERSITDEGLISTUDIDIMILANO FILARETEONLINE PubblicazionidellaFacoltdiLettereeFilosofia

PIETROABELARDO

Scrittidilogica
editidaMarioDalPra
2aedizione,Firenze,LaNuovaItalia,1969(1954) (PubblicazionidellaFacoltdiLettereeFilosofiadellUniversit degliStudidiMilano,34)

Questoperasoggettaallalicenza CreativeCommonsAttribuzione Non commerciale Non opere derivate 2.5 Italia (CC BYNCND 2.5).Questosignificachepossibileriprodurlaodistribuirlaacondizio neche la paternit dellopera sia attribuita nei modi indicati dallautore o da chi ha dato lopera in licenza e in modo tale da non suggerire che essi avallinochiladistribuisceolausa; loperanonsiausataperfinicommerciali; loperanonsiaalterataotrasformata,nusatapercrearneunaltra. Per maggiori informazioni possibile consultare il testo completo della licenza Creative Commons Italia (CC BYNCND 2.5) allindirizzo http://creativecommons.org/licenses/byncnd/2.5/it/legalcode. Nota.Ognivoltachequestoperausataodistribuita,cideveesserefat tosecondoiterminidiquestalicenza,chedeveessereindicataesplicita mente.

PUBBLICAZIONI DELLA FACOLT DI LETTERE E FILOSOFIA DELL'UNIVERSIT DI MILANO XXXIV

SEZIONE A CURA DELL'ISTITUTO DI STORIA DELLA FILOSOFIA

PIETRO ABELARDO

SCRITTI DI LOGICA
INTRODUCTIONES DIALECTICAE: EDITIO S U P E R P O R P H Y R I U M - G L O S S A E IN C A T E G O R I A S - EDITIO SUPER A R I S T O T E L E M D E I N T E R P R E T A T I O N E - D E DIVISIONIBUS. LOGICA INGREDIENTIBUS: SUPER T O P I C A GLOSSAE.

EDITI

DA

MARIO

DAL

PRA

LA N U O V A ITALIA EDITRICE FIRENZE

DIRITTI
l 2
a

RISERVATI
1954 1969

EDIZIONE: EDIZIONE:

Tutti i diritti di traduzione e di riproduzione (anche di semplici brani riprodotti per radiodiffusione) sono riservati per tutti i paesi, compresi i Regni di Norvegia, Svezia e Olanda.

La seconda edizione di questo volume stata stampata con il contributo del Consiglio Nazionale delle Ricerche (Gruppo di Studio sulla filosofia del Medioevo).

Printed in Italy <G Copyright 1969 by La Nuova Italia Editrice, Firenze

ALLA

MEMORIA LONGO

DI MIA

MADRE

CECILIA

(1888-1952)

I N D I C E

INTRODUZIONE AVVERTENZE . .

. .

. .

. .

. .

. .

Introductiones

dialecticae :

Editio super P o r p h y r i u m Glossae in Categorias . . . .

Editio super Aristotelem De Interpretation De divisionibus . . . . .

L o g i c a Ingredientibus : Super T o p i c a Glossae . . . .

INTRODUZIONE

L e opere logiche di A b e l a r d o sono giunte a nostra conoscenza, come noto, nel corso degli ultimi cent'anni, a c o m i n c i a r e d a q u a n d o il C o u s i n , n e l 1836, d i e d e a l l e s t a m p e u n a p r i m a i m p o r t a n t e r a c c o l t a d i s c r i t t i i n e d i t i 0) d e l filosofo P a l a t i n o . Un passo decisivo, su questa strada, stato c o m p i u t o poi, negli a n n i d a l 1 9 1 9 a l 1 9 3 3 , d a B e r n h a r d G e y e r ( ) il q u a l e , c o n m e t o d o p i r i g o r o s o , h a e d i t o a l c u n i n u o v i testi l o g i c i f o n d a m e n t a l i d e l n o s t r o A u t o r e . Infine, n e l 1956, L , M . D e R i j k h a ottim a m e n t e p u b b l i c a t o l a p r i m a e d i z i o n e c o m p l e t a d e l l a Dialctica c h e il C o u s i n a v e v a r e s a n o t a solo p a r z i a l m e n t e ( ) . Q u a n t o viene raccolto nel presente volume costituisce un contributo che integra, in parte, le lacune ancora esistenti nella nostra conoscenza delle opere logiche di Abelardo, b e n lungi per d a l l ' e l i m i n a r l e i n t e r a m e n t e . D ' a l t r a p a r t e l a p o s i z i o n e di A b e l a r d o
2 3

0) VICTOR COUSIN, Ouvrages indits d'Ablard, pour servir l'histoire de la philosophie scolastique en France, Paris, 1836 (Collection des documents indits sur l'histoire de France, II srie, Histoires des lettres et des sciences). A questa raccolta di scritti inediti ha fatto seguito, sempre a cura del Cousin, l'edizione completa degli scritti di Abelardo allora noti: Petri Abaelardi opera hactenus seorsim edita nunc primum in unum collegit, textum recensuit, notas, argumenta indices adiecit Victor Cousin, adjuvante C. Jourdain, t. I, Paris, 1849, t. II, ib., 1859. (2) PETER ABAELARDS, Philosophische Schriften, zum ersten Male herausgegeben von Dr. Bernhard Geyer, in Beitrge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters : I, Die Logica ' Ingredientibus ', 1 - Die Glossen zu Porphgrius (Band XXI, Heft 1, Mnster, 1919); I, Die Logica ' Ingredientibus ', 2 - Die Glossen zu den Kategorien (Bahd XXI, Heft 2, Mnster, 1921); I, Die Logica 'Ingredientibus', 3 - Die Glossen zu u e o l eQu/nveiac (Band XXI, Heft 3, Mnster, 1927); II, Die Logica ' Nostrorum petitioni sociorum ' - Die Glossen zu Porphyrins (Band XXI, Heft 4, Mnster, 1933). L'edizione si apre con una introduzione (pp. V-XII del Heft 1) e si chiude: a) con l'edizione delle Glossae super Porphyrium secundum vocales (pp. 583-588 del Heft 4); b) con un'ampia ricerca storico-critica intorno alla logica abelardiana (pp. 591-633 del Heft 4); c) un ampio indice degli argomenti trattati nei testi editi (pp. 634-648 del Heft 4). ( ) PETRUS ABAELARDUS, Dialectica, First complete edition of the Parisian Manuscript by L. M. De Bijk, Assen, 1956, pp. CVI, 51-637.
3

XII

INTRODUZIONE

n e l l a s t o r i a d e l l a filosofia m e d i e v a l e ed i n p a r t i c o l a r e n e l l a s t o r i a d e l l a l o g i c a t a n t o r i l e v a n t e , oltre c h e p e r il m e r i t o i n t r i n s e c o d i p a r e c c h i e d o t t r i n e , s p e c i a l m e n t e p e r il fatto c h e e g l i si t r o v a a f a r d a t r a m i t e f r a t u t t a l a t r a d i z i o n e c h e r i s a l e a B o e z i o e g l i s v i l u p p i p o s t e r i o r i d e l l a l o g i c a n e i s e c o l i XIII e X I V ( ) , c h e u n a c o n o s c e n z a l a p i c o m p l e t a p o s s i b i l e d i tutti i suoi scritti logici nel loro reciproco intrecciarsi storico u n obiettivo da perseguire insistentemente. L e r i c e r c h e ed i d i b a t t i t i d i l o g i c a c h e si v e n g o n o s v o l g e n d o n e l l ' a m b i t o delle s c u o l e c a r a t t e r i z z a n o p r o p r i a m e n t e l ' i n d a g i n e filosofica n e l c o r s o d e l s e c o l o X I I (e, o v v i a m e n t e , n o n solo in questo secolo); c o n ci s'intende n o n g i escludere pregiud i z i a l m e n t e d a l c a m p o d e l l a filosofia i d i b a t t i t i di c a r a t t e r e t e o l o g i c o , q u a n t o p i u t t o s t o s o t t o l i n e a r e il fatto c h e p r o p r i o dallo sviluppo progressivo ed autonomo della dialettica, a contatto c o n u n a parte sempre p i vasta dei trattati c h e c o m p o n e v a n o l'Organon a r i s t o t e l i c o , l a r i c e r c a filosofica ebbe a t r a r r e m a s s i m o incremento. L'approfondimento delle questioni teol o g i c h e dette o c c a s i o n e b e n p r e s t o , a l l ' i n t e r n o d e l l a t r a d i z i o n e c r i s t i a n a , a r i c e r c h e c h e si s f o r z a r o n o d i r i c a v a r e u n p a r t i c o lare senso dai dati della rivelazione e dal patrimonio n o n alter a b i l e d e l l ' i n s e g n a m e n t o d e l l a C h i e s a ; e m a l si p o t r e b b e e s c l u d e r e l a f u n z i o n e filosofica g e n e r a l e a p p u n t o d e i c r i t e r i c h e f u rono volta a volta ispiratori di nuovi orizzonti interni al corso della tradizione religiosa. Senonch a limitare la funzione o r i e n t a t r i c e e d o r g a n i z z a t r i c e d i tali c r i t e r i , c o s t a n t e m e n t e si p r o f i l a v a il d a t o r i v e l a t o , l a f o n d a m e n t a l e d o t t r i n a d e l l a c o m u nicazione divina agli uomini d'una verit assoluta. Nell'ambito d e g l i s t u d i di d i a l e t t i c a , p e r c o n t r o , n o n a p p e n a u n p i v a sto m o v i m e n t o d e l l a s o c i e t lo c o n s e n t , si p o t a v v e r t i r e m e n o
4

( ) In proposito si veda, oltre quanto scrive il GEYER (P. A., Philosoph. Schriften, pp. 631-633), anche le osservazioni di E. A. MOODY, Truth and consequence in Mediaeval Logic, Amsterdam, 1953, pp. 2-3. Egli scrive: I l periodo nel quale il corpus della logica medievale si svilupp e fior si estende attraverso quattrocento anni, dall'inizio del secolo XII alla fine del secolo XV. Al principio di questo periodo sta Pietro Abelardo (1079-1142), uomo geniale nell'analisi e originale che lavor col corpus dei trattati logici di Boezio in una mano e con le Institutionen grommaticele di Prisciaho nell'altra... Due fatti che riguardano i trattati logici di Abelardo sono di rilevante importanza storica. Anzitutto le idee principali e le tecniche e la terminologia dell'analisi logica che possiamo ritrovare nella cosiddetta logica ' terministica ' del secolo XIII, sono gi presenti nell'opera di Abelardo. In secondo luogo gli scritti di Abelardo non mostrano alcun influsso di fonti arabe o bizantine che incominciavano a filtrare nell'occidente latino proprio verso la fine della sua vita ; n pare che egli abbia potuto disporre di altri trattati logici di Aristotele, all'infuori di quelli che risultano dagli scritti di Boezio .

INTRODUZIONE

XIII

immediato l'incombere del dato della rivelazione; e nel contempo, la mente u m a n a prendeva contatto coi problemi dell' o r d i n a m e n t o d e l l i n g u a g g i o , d e l m e t o d o d e l l a c o n o s c e n z a scientifica, c o i p r o b l e m i , i n g e n e r e , d i a n a l i s i d e l l e s t r u t t u r e del s a p e r e ; q u e s t o c o n t a t t o a v v e n i v a a t t r a v e r s o l a l e t t u r a e l a d i s c u s s i o n e d i testi, i n c u i si c o m p e n d i a v a q u a n t o d i m e g l i o l a c u l t u r a filosofica e m e t o d i c a d e l l ' a n t i c h i t a v e v a e l a b o r a t o i n p r o p o s i t o . C i si e l e v a v a c o s i a l d i s o p r a d e l c o n t e n u t o i m m e diato del conoscere, per abbracciare u n orizzonte p i generale, che, n e l c o n t e m p o , si p o t e v a c o n s i d e r a r e s u f f i c i e n t e m e n t e a u t o n o m o r i s p e t t o a l d o m i n i o d e l l a t e o l o g i a . E b e n p r e s t o si s a r e b b e stati t e n t a t i d i a d o p e r a r e il n u o v o s t r u m e n t o c o s i a c q u i sito a n c h e f u o r i d e l l ' a m b i t o d e l l a d i a l e t t i c a , p r o p r i o n e l l a d i rezione della stessa teologia. Ci vale in modo particolare p e r A b e l a r d o il q u a l e fece d e l l a s u a v a s t a c u l t u r a l o g i c a u n a b a s e m e t o d i c a di p a r t e n z a p e r l ' a p p r o c c i o a l l a t e o l o g i a , n e l l o s f o r z o di r e a l i z z a r e u n a c o m p l e s s a u n i t di c u l t u r a . L a lotta, c o m e noto, n o n ebbe e s i t o f a v o r e v o l e p e r il P e r i p a t e t i c o P a l a t i n o ; m a egli a v e v a a c q u i s i t o o r m a i t a n t a c o n s u m a t a c o n o s c e n z a d e l la l o g i c a , e t a n t a n e p o t e v a n o v a n t a r e le v a r i e s c u o l e c h e si affermarono durante la sua vita e nel periodo immediatamente s u c c e s s i v o a l l a s u a m o r t e , c h e g i si d o v e v a n o r i t e n e r e p o s t e le b a s i p e r s v o l g e r e i n p r o f o n d i t il t e n t a t i v o in c u i A b e l a r d o non era riuscito vittorioso. C e r t o g l i s t r u m e n t i m e t o d i c i offerti d a i testi l o g i c i d e l l ' O r ganon a r i s t o t e l i c o e r a n o b e n n o t i p r i m a d ' o r a ; m a o r a u n o s p i r i t o n u o v o c o n s e n t i v a d i v e d e r e i n essi q u e l l o c h e n e i s e c o l i p r e c e d e n t i n o n si e r a r i u s c i t i a l e g g e r v i ; e n e l l e v a r i e s c u o l e , la d i a l e t t i c a d i v e n n e il p e r n o d e l l ' i n s e g n a m e n t o , il c e n t r o p r o p u l s o r e di d i s c u s s i o n i e d i r i c e r c h e . L a b o r g h e s i a s t a v a r a c c o g l i e n d o le s u e forze e p r e n d e v a o v u n q u e l ' i n i z i a t i v a n e l l ' o r g a n i z z a z i o n e d e l l a v i t a e c o n o m i c a e p o l i t i c a . L a d i a l e t t i c a le a v r e b b e offerto l o s t r u m e n t o m e t o d i c o p e r u n a p r o f o n d a i n i ziativa nel c a m p o della cultura. L o spirito irrequieto di A b e l a r d o , c h e si l a n c i a r d i t a m e n t e n e l l ' i m p r e s a , n e d i v e n n e l a complessa espressione. C o n A b e l a r d o , o s s e r v a a c u t a m e n t e il G i l s o n ( ) , l a t r a t t a z i o n e l o g i c a si o r g a n i z z a i n u n c o r p o s i s t e m a t i c o d i d o t t r i n e , i n se s t e s s o c o e r e n t e ed a u t o n o m o , a p p r o f o n d i t o n e i s u o i n e s s i e nei suoi principi, senza riferimento alcuno alla teologia. Egli t r a t t a p r o b l e m i c h e a l t r i a v e v a n o a f f r o n t a t o ; m a li t r a t t a c o n
5

( ) E. GILSON, La philosophie

au mouen-ge,

Payot, Paris, 1947, p. 288.

un rigore metodico particolare, con un preciso intento sistematico, c o n v i g o r e s p e c u l a t i v o i n c o n s u e t o s i c c h s o l t a n t o c o n l a s u a o p e r a l a l o g i c a m e d i e v a l e si c o n f i g u r a c o m e s c i e n z a u n i t a r i a e d o r g a n i c a . S o t t o tale r i s p e t t o , si p u a p p u n t o a f f e r m a r e c o l G i l s o n c h e d o p o B o e z i o , A b e l a r d o il p r i m o a u t e n t i c o filosofo d e l l ' e t m e d i e v a l e . Gli s t u d i di l o g i c a di A b e l a r d o o c c u p a r o n o p i di t r e n t ' a n n i d e l l a s u a v i t a , d a l m o m e n t o i n c u i egli, s t a c c a t o s i d a l l a s c u o l a di G u g l i e l m o di G h a m p e a u x , i n c o m i n c i a d e d i c a r s i a l l ' i n s e g n a m e n t o d e l l a d i a l e t t i c a , i n t o r n o a l 1 1 0 2 - 1 1 0 5 , fino a l p e r i o d o del s u o u l t i m o i n s e g n a m e n t o a P a r i g i i n t o r n o a l 1 1 3 5 - 1 1 3 7 . G l i s c r i t t i s u o i di l o g i c a sono d i s t e s i l u n g o q u e s t o t r e n t e n n i o , i n costante connessione organica con l'insegnamento. F u anche q u e s t o c h e lo c o s t r i n s e a r i p r e n d e r e i n e s a m e , i n t e m p i s u c c e s s i v i , g l i stessi testi e p e r t a n t o le stesse q u e s t i o n i ; s u l l e q u a l i t u t t a v i a A b e l a r d o n o n c e s s a v a di riflettere, c e r c a n d o s e m p r e ulteriori approfondimenti. Egli usava infatti prendere tra mano i testi c h e r a c c o g l i e v a n o l a t r a c c i a delle s u e l e z i o n i p r e c e d e n t i , c o n t i n u a m e n t e r i e l a b o r a n d o l i ed e s t e n d e n d o l a d i s c u s s i o n e su q u e i p u n t i c h e g l i p a r e v a n o , a l m o m e n t o , di m a g g i o r e i n t e r e s s e . Se tutti tali s c r i t t i r i v e l a n o u n p r o c e d i m e n t o m e t o d i c o m o l t o r i g o r o s o , a n c h e q u e l l i i n i z i a l i , m a n m a n o c h e si p r o c e d e n e l t e m p o si a v v e r t e c o m e A b e l a r d o a c q u i s t i u n a p a d r o n a n z a sempre p i decisa della materia e come punti ad u n a elaborazione sempre p i unitaria ed organica della disciplina. Il G e y e r ( ) h a o s s e r v a t o c h e , sotto il r i g u a r d o m e t o d i c o , g l i s c r i t t i l o g i c i d i A b e l a r d o si p o s s o n o r a c c o g l i e r e i n tre g r u p p i : il p r i m o c o m p r e n d e le c o s i d d e t t e glosse letterali di s i n g o l i s c r i t t i l o g i c i , i n c u i l ' a u t o r e r e s t a m o l t o a d e r e n t e a l l a lettera dei testi c h e c o m m e n t a , c o n c h i a r i m e n t i b r e v i e s o s t a n z i a l i c h e n o n si s v o l g o n o q u a s i m a i i n r i c e r c h e r e l a t i v a m e n t e a u t o n o m e ; il s e c o n d o g r u p p o c o m p r e n d e delle trattazioni organiche di tutti i testi di logica c h e A b e l a r d o r i t e n e v a e s s e n z i a l i allo s v i l u p p o d e l l a d i s c i p l i n a ; q u e s t i v e n i v a n o p r e s e n t a t i u n i t a r i a m e n t e , di solito c o n u n ' i n t r o d u z i o n e c h e a p r i v a il c o m m e n t o d e l p r i m o testo s t u d i a t o ( l a Isagoge di Porfirio) e c h e e r a r i v o l t a a c h i a r i r e l ' a m b i t o e l ' o r d i n a m e n t o s i s t e m a t i c o d e g l i s t u d i di l o g i c a ; o l t r e a c i , A b e l a r d o , n e g l i s c r i t t i di q u e s t o s e c o n d o g r u p p o , i n s e r i s c e p i f r e q u e n t e m e n t e n e l l a t r a t t a z i o n e lo s v i l u p p o di p r o b l e m i c h e , p u r a v e n d o c o n n e s s i o n e c o l testo c o m m e n t a t o , a c q u i s t a n o u n o s v i l u p p o a u t o n o m o d e l tutto r i l e v a n t e . N e l
6

()

G. GEYER, A. Philos.

Schrift.,

p.

592.

t e r z o g r u p p o d i scritti, f i n a l m e n t e , il P e r i p a t e t i c o P a l a t i n o a b b a n d o n a a n c h e l a f o r m a e s t e r n a d e l l a g l o s s a e s v o l g e u n a trattazione completamente a s stante, fornita d'una sua intrinseca continuit, a n c h e se l a t r a c c i a f o n d a m e n t a l e c h e a r t i c o l a il d i s c o r s o r e s t a i m p l i c i t a m e n t e q u e l l a s t e s s a d e i testi, p e r d i r cosi, canonici della disciplina; rimane, insomma, in questi s c r i t t i u n a c o r r i s p o n d e n z a s o s t a n z i a l e d i c o n t e n u t o c o n i testi, che, nei gruppi precedenti, obbligavano la trattazione sul binario della glossa. Il r a g g r u p p a m e n t o p r o p o s t o d a l G e y e r s o s t a n z i a l m e n t e e s a t t o , se si t e n g a c o n t o c h e n e g l i s c r i t t i d e l p r i m o g r u p p o , o s s i a n e l l e c o s i d d e t t e glosse letterali, n o n affatto a s s e n t e u n punto di vista unitario circa l'oggetto e la natura della logica, c u i obbediscono gi alcuni primi chiarimenti dottrinali non p r i v i d i i m p o r t a n z a ; p a r e s o l t a n t o c h e , in q u e s t i scritti, A b e l a r d o si p r e o c c u p i m e n o d e l l ' a s p e t t o f o r m a l m e n t e o r g a n i c o ed unitario dell'intera ricerca logica, rimanendo p i aderente ai s i n g o l i testi c h e c o m m e n t a . Il r a g g r u p p a m e n t o p r o p o s t o h a p e r p i u n c a r a t t e r e sistem a t i c o c h e s t o r i c o ; solo i n p a r t e , i n f a t t i , e s s o c o r r i s p o n d e a dei g r u p p i d i o p e r e c h e si p o s s o n o r a c c o g l i e r e i n p e r i o d i c r o n o l o g i c i s u f f i c i e n t e m e n t e d i f f e r e n z i a t i . L a c r i t i c a p i r e c e n t e (") h a m e s s o in l u c e c h e , c o n t u t t a p r o b a b i l i t , A b e l a r d o , m e n t r e v e n i v a c o m p o n e n d o le v a r i e s u e t r a t t a z i o n i o r g a n i c h e e u n i tarie della logica in forma di glosse, scriveva anche quella sua o p e r a s u l l a Dialettica in c u i l a l o g i c a s v o l t a in f o r m a a u t o noma e continua. Il g r u p p o d e l l e g l o s s e l e t t e r a l i c o r r i s p o n d e p e r a l l ' a t t i v i t s v o l t a d a A b e l a r d o c o m e i n s e g n a n t e di d i a l e t t i c a v e r o s i m i l mente all'inizio della sua carriera, nel periodo c h e v a all'incirca dal 1102-1105 al 1 1 1 2 - 1 1 1 4 . Egli aveva attinto alla scuola di R o s c e l l i n o l a s u a p r i m a f o r m a z i o n e ; v i a v e v a c e r t a m e n t e r i c e v u t o u n i n s e g n a m e n t o d e l l a l o g i c a c h e n e s o t t o l i n e a v a il c a r a t t e r e di scientia sermocinatisi era poi passato alla scuola di G u g l i e l m o d i C h a m p e a u x , c h e i n s e g n a v a a P a r i g i ; l ' i n d i r i z z o c h e q u i p r e v a l e v a n e l l o s t u d i o d e l l a l o g i c a a v e v a b e n p r e s t o soll e c i t a t o l a r e a z i o n e p o l e m i c a di A b e l a r d o c h e , d o p o a l c u n i s c o n -

( ) Cfr. G. ROBERT, La chronologie des oeuvres d'Ablard, in Les coles et l'enseignement de la thologie pendant la premire moiti du XII sicle, Paris, 1909; J. COTTIAUX, LU conception de la thologie chez Ablard, in Revue d'histoire ecclsiastique, 28 (1932), pp. 263-269; L . NICOLAU D'OLWER, Sur la date de la Dialctica d'Ablard, in Revue du Moyenge latin, 1945 (I), pp. 375-390; L . M. D E R U K , Introduction a Dialctica, 1956, pp. X X I I - X X I I I .

tri v i v a c i c o l s u o m a e s t r o , se n e e r a c l a m o r o s a m e n t e s t a c c a t o . Gli s t u d i d i d i a l e t t i c a c h e c o s i A b e l a r d o e r a v e n u t o c o m p i e n d o 10 a v e v a n o p o s t o d a v a n t i a d u n a s c e l t a b e n c h i a r a : si t r a t t a v a o d i i m p o s t a r e tale s t u d i o s u l l a b a s e d i u n p l a t o n i s m o a l l a m a niera di quello seguito da Guglielmo, col pericolo di rinunciare ad u n a configurazione rigorosa dell'indagine logica nel suo aspetto metodico, oppure di tener conto della strada indicata da Roscellino p i conforme ad u n a schietta tradizione aristot e l i c a . A b e l a r d o i n t o r n o a i 23 a n n i si s e n t i m a t u r o p e r i n i z i a r e 11 s u o i n s e g n a m e n t o d i d i a l e t t i c a . L a s u a m i r a e r a q u e l l a di salire u n giorno sulla cattedra c h e a Parigi teneva G u g l i e l m o ; t r o p p o f a s c i n o e s e r c i t a v a s u d i l u i il p o p o l o s o c e n t r o d i s t u d i e t r o p p o p e s o e g l i a t t r i b u i v a a l l a b a t t a g l i a c h e si a p p r e s t a v a a c o n d u r r e , p e r n o n r i v o l g e r e i n q u e l l a d i r e z i o n e i s u o i sforzi p i t e n a c i , a d i s p e t t o d e i n o n p o c h i a v v e r s a r i c h e g i si p r e p a r a v a n o a c o n t r a s t a r g l i il p a s s o . P e r q u e s t o s c e l s e a sedi d e l s u o insegnamento delle cittadine n o n distanti da Parigi, alla quale intendeva cosi porre u n ideale assedio culturale. F u d a p p r i m a a M e l u n e p o i a C o r b e i l ; q u a l c h e a n n o p i tardi, f o r s e n e l 1108-1109, ritorn alla scuola di Guglielmo c h e era passato ad insegnare nell'oratorio di S a n Vittore nei sobborghi di P a r i g i ; e r i u s c i perfino a o c c u p a r e , p e r p o c h i g i o r n i , l a c a t t e d r a d i l u i i n c i t t , d o p o a v e r e s v o l t o u n a v i v a c e p o l e m i c a c o n t r o le s u e tesi r e a l i s t i c h e , c o s t r i n g e n d o l o , s e c o n d o c h e r a c c o n t a l o s t e s s o A b e l a r d o , a r i t r a t t a r l e . A l l o n t a n a t o d a l l a c a t t e d r a di P a r i g i p e r l ' i n t e r v e n t o d i G u g l i e l m o , il P e r i p a t e t i c o P a l a t i n o t o r n a d i n s e g n a r e a M e l u n . Q u a n d o , forse i n t o r n o a l 1 1 1 0 , G u g l i e l m o si r i t i r d a l l ' i n s e g n a m e n t o , A b e l a r d o s i r e c a P a r i g i e s t a b i l i la s u a s c u o l a s u l l a c o l l i n a di S. G e n o v e f f a , r i a c c e n d e n d o le p i v i v a c i d i s p u t e d i a l e t t i c h e . L o s t e s s o G u g l i e l m o si d e c i s e , p e r qualche tempo, a riprendere l'insegnamento a Parigi, per contrastare l'azione del suo a v v e r s a r i o ; m a , pare, senza successo. D o p o u n b r e v e p e r i o d o di p e r m a n e n z a a L a o n , d o v e A b e l a r d o si e r a r e c a t o p e r p e r f e z i o n a r e l a s u a p r e p a r a z i o n e t e o l o g i c a a l l a s c u o l a d i A n s e l m o , egli p o t finalmente a s s u m e r e l ' i n s e g n a m e n t o p r e s s o l a s c u o l a c a t t e d r a l e d i P a r i g i ; si e r a , forse, n e l 1 1 1 4 ; ed a P a r i g i A b e l a r d o i n s e g n n e g l i a n n i s u c c e s s i v i fino i n t o r n o a l 1 1 1 8 , q u a n d o le s u e v i c e n d e c o n E l o i s a l o c o strinsero ad allontanarsi dalla citt ( ).
8

O r a il c o m p l e s s o d e g l i s c r i t t i d i l o g i c a c h e A b e l a r d o c o m -

( ) Come noto, lo stesso Abelardo illustra questo periodo della sua vita nella Historia calamitatimi, P. L., CLXXVIII, 115-126.

pose nel periodo indicato e c h e costituiscono il g r u p p o delle glosse letterali a singoli testi logici c i c o n s e r v a t o solo i n p a r t e ed i n u n u n i c o m a n o s c r i t t o , i l n . 13.368 l a t i n o d e l l a N a z i o n a l e d i P a r i g i . E s s o fu e s p l o r a t o l a p r i m a v o l t a d a l C o u sin ( ) c h e n e fece u n a c o m p l e t a d e s c r i z i o n e . S i t r a t t a d i u n codice (gi proveniente dalla biblioteca di St. Germain ove rec a v a i l n . 1 3 1 0 ) i n 4 p i c c o l o p e r g a m e n a c e o s c r i t t o d a p i m a n i , quasi sempre su due colonne. Risale certamente al secolo X I I e comprende parecchi scritti logici, p e r l a m a g g i o r parte glosse. L a s u a importanza particolarmente rilevante p e r l a storia della logica n e l secolo XII, nonch p e r il periodo antecedente; parecchi dei problemi di attribuzione sollevati d a questo c o d i c e n o n s o n o a n c o r a stati risolti, a n c h e se p a r e c c h i o c a m m i n o stato c o m p i u t o d a l m o m e n t o i n c u i i l G o u s i n f e r m l a s u a attenzione la prima volta sul manoscritto. Noi ci fermeremo q u i a dire s o l t a n t o d i q u a n t o e s s o c o n t i e n e d e l l ' o p e r a di A b e lardo. N e l l a s u a Dialctica il P a l a t i n o , r i f e r e n d o s i a q u e s t e g l o s s e letterali, le h a cosi indicate in m o d o c o m p l e s s i v o : o c o m e introductiones quas ad tenerorum dialecticorum eruditionem c o n s c r i p s i m u s , o p p u r e c o m e i n t r o d u c t i o q u a m a d s i m p l i c e m d i a l e c t i c o r u m i n s t i t u t i o n e m c o n s c r i p s i m u s , o p p u r e a n cora come doctrina introductionum nostrarum quas ad prim a m t e n e r o r u m i n t r o d u c t i o n e m c o n s c r i p s i m u s e infine c o m e introductiones quas ad parvulorum institutionem conscrips i m u s ; il D e R i j k l e h a p e r c i g l o b a l m e n t e d e s i g n a t e c o m e Introductiones parvulorum ( ) ; noi abbiamo preferito invece i n d i c a r l e c o m e Introductiones dialecticae; e sono appunto gli s c r i t t i c o n t e n u t i n e l m a n o s c r i t t o n . 13.368 l a t i n o d e l l a N a z i o nale di Parigi.
9 1 0

Si i n c o n t r a n o p e r p r i m e d e l l e g l o s s e a l De interpretatione (f. 128 r - 1 4 4 v ) ; esse r e c a n o u n ' i s c r i z i o n e p e r m e t c a n c e l l a t a e c a n c e l l a t o i n p a r t e r i s u l t a a n c h e Y incipit; l ' i s c r i z i o n e p o i di m a n o d i v e r s a d a q u e l l a c h e h a steso i l t e s t o . Il C o u s i n h a c o s i r i c o s t r u i t o il titolo d e l l e g l o s s e : Petri AbaeQardi iunioris palatini} summi peripatetici ed(itio super Aristotelem de Interpretatione}; i l c o m m e n t o r i s u l t a i n c o m p l e t o ed i l c o p i s t a ha lasciato al termine della sua fatica u n o spazio vuoto sul

( ) Ouvrages indits cit., pp. 593-597.


! 0

d'Ablard,

pp. X - X V I I I . Si veda anche GEYER, Op. a Dialctica, p. X I e particolarmente

( ) L . AI. D E RIJK, Introduction la nota 1.

XVIII

INTRODUZIONE

foglio c h e d o v e v a v e r o s i m i l m e n t e e s s e r r i e m p i t o c o n il p o c o c h e m a n c a v a a finire lo s c r i t t o . S e g u o n o n e l c o d i c e d e l l e g l o s s e al De divisione di B o e z i o (f. 1 4 6 r - 1 5 6 r ) c o l l a s e g u e n t e i s c r i z i o n e : Petri Abaelardi nioris Palatini summi peripatetici de divisionibus incipit; lo s c r i t t o c o m p l e t o e l ' i s c r i z i o n e a n c h e q u i di m a n o d i v e r s a d a q u e l l a c h e h a steso il testo. Il t e r z o s c r i t t o c o s t i t u i t o da d e l l e g l o s s e a P o r f i r i o (f. 156 r - 1 6 2 v) c h e r e c a n o l a s e g u e n t e i s c r i z i o n e i n t e g r a t a d a l C o u s i n : Petri Abaelardi iXunioris} p.palatini} SXiimmi} perXipatetici} edicio super Porfi.(riumy incipit. L ' o p e r a ris u l t a i n c o m p l e t a , m e n t r e l ' i s c r i z i o n e di m a n o d i v e r s a da q u e l l a c h e h a steso il testo. Il C o u s i n n o n h a a v u t o a l c u n d u b b i o c i r c a l ' a t t r i b u z i o n e di q u e s t e tre g l o s s e a d A b e l a r d o ; ed a n c h e il G e y e r , p u r o s s e r vando che l'iscrizione stata introdotta pi tardi nel m a n o s c r i t t o d a m a n o d i v e r s a , a c c e t t a l a c o n c l u s i o n e dello s t u d i o s o f r a n c e s e . L e r a g i o n i c h e a v v a l o r a n o tale c o n c l u s i o n e sono p r i n c i p a l m e n t e le s e g u e n t i : i tre testi s o n o d e l l a s t e s s a m a n o ; le tre i s c r i z i o n i , a n c h e se i n t r o d o t t e p i t a r d i n e l m a n o s c r i t t o , sono quasi certamente anch'esse della stessa mano, per quanto e s s a sia d i v e r s a d a q u e l l a c h e h a steso i testi r i s p e t t i v i ; la i s c r i z i o n e d e l l e g l o s s e al De divisione, che l'unica completa e n o n a b b r e v i a t a , r i s u l t a d ' u n a t r a d i z i o n e m o l t o a t t e n d i b i l e ed a n t i c a , i n q u a n t o h a r i s c o n t r o sia nei m a n o s c r i t t i di a l t r e o p e r e d i A b e l a r d o , sia nei testi di G i o v a n n i di S a l i s b u r y c h e si rifer i s c o n o a l u i . Il n o s t r o a u t o r e v i e n e i n d i c a t o c o m e j u n i o r i n q u a n t o , s e c o n d o q u a n t o h a r i l e v a t o lo stesso C o u s i n in base a d u n n o t o p a s s o d e l l a Historia calamitatum, egli a v e v a c e d u t o ai s u o i fratelli il d i r i t t o di p r i m o g e n i t u r a ; l ' a p p e l l a t i v o di per i p a t e t i c o p a l a t i n o r i c o r d a v a a d u n t e m p o la s u a p a t r i a di o r i g i n e e l a s u a f a m a di s t u d i o s o di d i a l e t t i c a . A i tre testi i n d i c a t i , n e s e g u e u n o , s e m p r e n e l l o stesso c o d i c e (f. 164 r - 1 6 8 r) c h e r e c a delle g l o s s e a l l a Categoriae di A r i s t o t e l e ; m a e s s o m a n c a d e l l a i s c r i z i o n e , c o m e a n c h e del reg o l a r e i n i z i o del c o m m e n t o , in q u a n t o si t r a t t a di u n f r a m m e n t o c h e c o n c e r n e s o l t a n t o la t r a t t a z i o n e a r i s t o t e l i c a i n t o r n o a l l a s o s t a n z a e l ' i n i z i o d e l l a t r a t t a z i o n e s u l l a q u a n t i t . Il C o u sin, o s s e r v a n d o c h e l a s t r u t t u r a i n t e r n a di q u e s t a g l o s s a n o n si d i s t a c c a v a affatto d a q u e l l a d e l l e tre g l o s s e p r e c e d e n t i , rit e n n e c h e a n c h e q u e s t a q u a r t a si p o t e s s e f o n d a t a m e n t e a t t r i b u i r e ad A b e l a r d o . Il G e y e r h a a n c h e r i l e v a t o c h e la s c r i t t u r a d i q u e s t o testo della s t e s s a m a n o c u i a p p a r t e n g o n o le p r i m e

tre g l o s s e ed h a c o n c l u s o c h e e s s a p r o b a b i l m e n t e a p p a r t i e n e ad Abelardo M o l t o g r a v i s o n o i n v e c e le c o n t e s t a z i o n i c h e f u r o n o m o s s e al Cousin circa l'attribuzione ad A b e l a r d o di altri scritti contenuti i n questo codice, con particolare riguardo al trattato De generibus et speciebus c h e g l i s t u d i p i r e c e n t i h a n n o fond a t a m e n t e attribuito a G a u s l e n u s di Soissons o ad u n suo scol a r o ( ) . E p o i c h il De generibus et speciebus costituisce lo s c r i t t o s u l l a c u i a p p a r t e n e n z a a d A b e l a r d o il C o u s i n f o n d a n che l'attribuzione al Peripatetico Palatino di altre glosse c h e t e n g o n d i e t r o a d e s s o n e l c o d i c e p a r i g i n o , l a differente attrib u z i o n e c u i si p e r v e n u t i p e r q u e l l o , c o m p o r t a l a c a d u t a d e l l e restanti attribuzioni del Cousin; ci in particolare per u n a g l o s s a a l De Interpretatione c h e il C o u s i n n o n esit a p u b b l i c a r e in p a r t e , sotto il n o m e d i A b e l a r d o . S e g u e n d o p e r t a n t o u n c r i t e r i o p i r i g o r o s o e c a u t o d i q u e l l o a d o t t a t o d a l C o u s i n , si p o s s o n o o g g i c o n s i d e r a r e o p e r a d i A b e l a r d o s o l t a n t o le g l o s s e c h e r e c a n o , n e l l ' i s c r i z i o n e , il s u o n o m e e q u e l l e s u l l e Categoriale c h e f a n n o c o r p o c o n e s s e ; si t r a t t a d i q u a t t r o c o m m e n t i l e t t e r a l i c h e r i s a l g o n o a l p e r i o d o d e l l ' i n s e g n a m e n t o di A b e l a r d o pi sopra illustrato. c o m u n q u e auspicabile uno studio p i completo dell'intero materiale logico contenuto nel codice par i g i n o ; s o l t a n t o d a u n ' a n a l i s i s t o r i c o - l e t t e r a r i a d i e s s o ( ) , si p o t r t r a r r e c o n f e r m a alle c o n c l u s i o n i s u a c c e n n a t e c i r c a le g l o s s e l e t t e r a l i d i A b e l a r d o , c o s i c o m e si p o t r a n n o r i c a v a r e u l teriori elementi p e r la storia della logica nel secolo XII.
1 2 1 3

U n a c o n s i d e r a z i o n e i n t r i n s e c a d e i q u a t t r o s c r i t t i logici a b e -

C ) Cfr. M . DAL PRA, Le glosse alle Categorie del ms. Parigi N. lat. 13368, in Medioevo e Rinascimento: studi in onore di Bruno Nardi, Firenze, 1955, vol. I, pp. 147-173. ( ) Si veda in proposito J . REINERS, Der Aristotelische Realismus in der Frhscholastik, Ein Beitrag zur Geschichte der Universalienfrage im Mittelalter, Aachen, 1917, pp. 38-44. Il fondamento dell'attribuzione sta nel fatto che Giovanni di Salisbury (Metalogicon, ed. Webb, p. 95) attribuisce appunto a Gauslenus la dottrina della collectio che risulta nel De generibus et speciebus.
12

11

( ) Abbiamo pubblicato in Rivista critica di storia della filosofia , IX (1954), 4, pp. 393-395 il testo del frammento di una glossa al De Interpretatione che si trova al f. 79 v di questo codice. Esso reca inoltre: un frammento di glossa a Porfirio (f. 177 r - 1 7 9 r), un frammento di glossa alle Categoriae (f. 183 r - 191 r), una glossa al De divisione di Boezio (f. 191 r - 194 v), una glossa alle Categoriae (f. 195 r - 214 v), una glossa a Porfirio che porta il nome di Rabano (f. 215 r - 233 v), ed una glossa al De Interpretatione riferita allo stesso autore (f. 224 r - 229 v). Al De generibus et speciebus, che gi stato edito dal Cousin (Ouvrages indits d'Abelard, pp. 505-550) tien dietro poi immediatamente un frammento sulle proposizioni modali (f. 175 v - 177 r).

13

l a r d i a n i i n q u e s t i o n e si p o t u t o fare, finora, solo m o l t o l i m i t a t a m e n t e , in q u a n t o il C o u s i n h a c u r a t o l ' e d i z i o n e s o l t a n t o di u n a p a r t e delle g l o s s e a P o r f i r i o (pp. 5 5 1 - 5 7 6 delle Ouvrages indits) e di u n a p a r t e delle g l o s s e alle Categoriae (pp. 5 7 7 5 9 3 ) ; e n e m m e n o q u e s t i p a s s i sono stati editi s e n z a l a c u n e ed e r r o r i . L o s t u d i o s o f r a n c e s e r i t e n n e c h e le g l o s s e l e t t e r a l i di A b e l a r d o , p o i c h n o n r e c a v a n o a l c u n a a t t e s t a z i o n e c i r c a la d o t t r i n a d e g l i u n i v e r s a l i d e l l ' a u t o r e , si d o v e s s e r o c o n s i d e r a r e p r i v e d ' i m p o r t a n z a ; al p i , esse p o t e v a n o p r e n d e r s i a e s e m p i o del m e t o d o e s p o s i t i v o di A b e l a r d o , al c u i s c r u p o l o p e r la c h i a r e z z a e s e m p l i c i t d e l l a t r a t t a z i o n e r e n d e l o d e G i o v a n n i di S a l i s b u r y ; n il C o u s i n p o t e v a , al s u o t e m p o , a v e r e i n t e r e s s e a l l a c o n o s c e n z a p r e c i s a d e l l o s v i l u p p o delle d o t t r i n e l o g i c h e a b e l a r d i a n e i n t u t t a la l o r o e s t e n s i o n e , a l l o s c o p o di c o n f i g u rare nel m o d o pi esauriente una posizione-chiave delle p i r i l e v a n t i n e l l a s t o r i a d e l l a l o g i c a m e d i e v a l e . A n c h e il G e y e r si f e r m a t o a l l a c o n s i d e r a z i o n e p i u t t o s t o e s t r i n s e c a del n e t t o d i s t a c c o c h e i n t e r c o r r e r e b b e fra il g r u p p o d e l l e g l o s s e letter a l i di A b e l a r d o e le sue o p e r e l o g i c h e p o s t e r i o r i , i n b a s e al r i l i e v o c h e n e l l e p r i m e n o n si t r o v a n o se n o n b r e v i c h i a r i m e n t i testuali senza alcuna elaborazione pi impegnativa. M a la s t e s s a q u e s t i o n e d e l l ' e v o l u z i o n e s t o r i c a c o m p l e s s a del p e n s i e r o l o g i c o a b e l a r d i a n o , s o l l e v a t a dal G e y e r m e d i a n t e la p u b b l i c a z i o n e d e l l a l o g i c a Ingredientibus e d e l l a l o g i c a Nostrorum petitioni sociorum, n o n p u e s s e r c h i a r i t a nei s u o i t e r m i n i sos t a n z i a l i se n o n si d e t e r m i n a c o n p r e c i s i o n e l ' o r i e n t a m e n t o iniz i a l e di A b e l a r d o , c h e fin d a i p r i m i a n n i del s u o i n s e g n a m e n t o si t r o v a d o v e r p r e n d e r e u n a p o s i z i o n e p r e c i s a fra le o p p o s t e c o r r e n t i ; si tratta, a p p u n t o , a t t r a v e r s o la f o r m a e s t e r n a m e n t e a s c i u t t a e p o v e r a d e l l a g l o s s a l e t t e r a l e , di c o g l i e r e l ' i n d i r i z z o l o g i c o f o n d a m e n t a l e p r o f e s s a t o da A b e l a r d o , la s u a i m p o s t a z i o n e d e l l o stesso s t u d i o d e l l a l o g i c a , al c u i raffronto a c q u i s t e r b a s i p i c o n c r e t e la s t o r i a dei s u c c e s s i v i s v i l u p p i e d e l l e u l t e r i o r i d e t e r m i n a z i o n i . Q u e s t a la r a g i o n e i n t r i n s e c a c h e c i h a i n d o t t o a p r e s e n t a r e q u i il testo c o m p l e t o delle q u a t t r o g l o s s e l e t t e r a l i d o v u t e al P e r i p a t e t i c o P a l a t i n o . G i o v e r r i c o r d a r e c h e t u t t a l a t r a t t a z i o n e l o g i c a di A b e lardo, anche quella pi matura, rimasta sempre legata a sette testi l o g i c i f o n d a m e n t a l i , e cio : l a Isagoge di Porfirio, le Categoriae ed il De Interpretatione di A r i s t o t e l e , il De syllogismo categorico, il De syllogismo hypothetico, il De differentiis topicis ed il De divisione, t u t t i di B o e z i o . di p e r s u n p r o b l e m a s t o r i c o r i l e v a n t e , q u e l l o di s t a b i l i r e le r a g i o n i c h e h a n n o t e n u t o A b e l a r d o f e r m o e s c l u s i v a m e n t e a q u e s t i testi,

mentre poteva disporre di altri di n o n minore rilievo, ivi c o m p r e s i a l c u n i testi l o g i c i d i A r i s t o t e l e ( ) . A n o i b a s t e r q u i d i r i l e v a r e c h e , n e l c o m p l e s s o delle g l o s s e l e t t e r a l i a b e l a r d i a n e a n o i p e r v e n u t e , figurano g i q u a t t r o d e i sette testi a c c e n n a t i ; in p a r t i c o l a r e v i figura il De divisione di Boezio c h e nella p i matura e completa elaborazione dialettica del Palatino chiud e v a l'intera trattazione logica. L ' o r d i n e c o l q u a l e a b b i a m o d i s p o s t e le q u a t t r o g l o s s e letterali q u i pubblicate n o n quello del manoscritto, m a quello logico p i rispondente all'intendimento unitario dell'autore, se l e c i t o a r g u i r e c h e egli a n c h e n e i p r i m i a n n i d e l s u o i n s e gnamento nutrisse precisi propositi intorno alla logica come d i s c i p l i n a a s s t a n t e e d a u t o n o m a r i s p e t t o a l l a t e o l o g i a ed alla metafisica. Il testo d e l l a g l o s s a a P o r f i r i o c i p u g i c o n s e n t i r e d i riscontrare a m p i a m e n t e l a considerazione del Moody ( >, sec o n d o l a q u a l e il p r i n c i p a l e m e r i t o d i A b e l a r d o , n e l l ' i m p o s t a zione dello studio della logica, sarebbe stato quello di individuare, nel materiale che gli giungeva attraverso i trattati di Boezio e la g r a m m a t i c a di Prisciano, u n preciso indirizzo di ricerca; in quel complesso materiale erano confluiti elementi aristotelici insieme c o n elementi neo-platonici ed altri derivati dalla tradizione stoica e megarica della tarda grecit; da q u e l groviglio di tradizioni, A b e l a r d o trasse fuori i motivi p i caratteristici dell' interpretazione megarico-stoica della logica aristotelica e lasci cadere tutti gli sviluppi neo-platonici della stessa; Prisciano giov da elemento catalizzatore del processo, dal quale risult u n ' impostazione rigorosa della logica come scientia sermocinalis, quell' impostazione appunto che doveva rappresentare l ' i n d i r i z z o dominante degli studi logici p e r i d u e s e c o l i s u c c e s s i v i . Il testo d i P o r f i r i o v i e n e affrontato d a A b e l a r d o c o n l ' a t t e n z i o n e r i v o l t a a l m o n d o delle v o c e s e d alla s u a analisi; tutte le implicazioni ontologiche presenti nella f a m o s a i n t r o d u z i o n e a l l e Categoriae aristoteliche vengono abb a n d o n a t e , m e n t r e il m o n d o d e l d i s c o r s o p a s s a d e c i s a m e n t e in p r i m o p i a n o . C o s r i s u l t a , p e r A b e l a r d o , c h e l ' i n t e n z i o n e di P o r f i r i o q u e l l a d i t r a t t a r e de s e x v o c i b u s , id e s t d e g e 1 4 15

( ) noto che Adamo Parvipontano pot utilizzare nel 1132 gli Analitici primi di Aristotele nella traduzione di Giacomo da Venezia, compiuta nel 1128. Di questo testo Abelardo fa cenno nella Dialctica (o, pi propriamente, in quella che il D'OLWER considera la I I edizione abelardiana della Dialctica), ma non lo utilizza che molto limitatamente. ( ) E . A. MOODY, Truth and consequence in Mediaeval logie, pp. 2-3.
15

14

XXII

INTRODUZIONE

n e r e et de s p e c i e et de differentia et de p r o p r i o et de a c c i d e n t i et de i n d i v i d u o et de signifcatis e o r u m ; t u t t a l ' a r c h i t e t t u r a l o g i c a di g e n e r i , s p e c i e e i n d i v i d u i , d a l l a s u a b a s e al v e r t i c e , d a l l e s p e c i e s p e c i a l i s s i m e ai g e n e r i g e n e r a l i s s i m i , u n a s t r u t t u r a di n o m i n a c o n f u n z i o n i d i v e r s e n e l l ' o r d i t o g e n e r a l e della predicazione : quaedam sunt nomina quae dicuntur g e n e r a l i s s i m a , et q u a e d a m a l i a q u a e d i c u n t u r s p e c i a l i s s i m a ; e la c o s t i t u z i o n e della p r e d i c a z i o n e v i e n e e s a m i n a t a a p p u n t o c o n l ' i n t e n t o di m o s t r a r e q u a l i c a r a t t e r i s t i c h e e d e s i g n a z i o n i l o g i c h e f o n d a m e n t a l i c o r r i s p o n d a n o alle v a r i e voci c h e form a n o il d i s c o r s o . L ' i n d i v i d u a l i t d i v i e n e a l l o r a l a c a r a t t e r i s t i c a d e l l e voces c h e si p r e d i c a n o de u n o solo ; e la c o m u nit c h e si e s p r i m e nei t e r m i n i di g e n e r e e di s p e c i e si r i d u c e al fatto c h e u n a d e t e r m i n a t a vox c o n v i e n e ad u n c o m p l e s s o p i o m e n o a m p i o di n o m i . A b e l a r d o i n s i s t e s i s t e m a t i c a m e n t e s u q u e s t ' a m b i t o v o c a l e d e l l a l o g i c a , c h e u n i c o gli c o n s e n t i v a di d e t e r m i n a r e r i g o r o s a m e n t e i confini a u t o n o m i d e l l a s c i e n z a . o v v i o c h e egli n o n i g n o r a in a l c u n m o d o i n e s s i del discorso colla realt; m a senza astrarre da questi non pu aversi s c i e n z a a l c u n a del l i n g u a g g i o . D i q u i lo s c r u p o l o col q u a l e il Peripatetico Palatino, ogni volta che potrebbe sorgere qualche e q u i v o c o i n t o r n o al significato dei t e r m i n i u s a t i da P o r f i r i o , si affretta a d e t e r m i n a r e c h e l ' a t t e n z i o n e v a r i v o l t a s e m p r e e s o l t a n t o alle voces. Cosi, a t t r a v e r s o l a s e m p l i c e g l o s s a l e t t e r a l e , c h e t u t t a v i a q u a e l si s v o l g e i n c o n s i d e r a z i o n i di m a g g i o r e a m p i e z z a , si e s p r i m e g i u n a p r o f o n d a r i v o l u z i o n e i n t r o d o t t a n e l testo p o r f r i a n o , il q u a l e v i e n e i n t e r a m e n t e letto sub specie vocum. A b e l a r d o n o n s v i l u p p a q u i , c o m e a l t r o v e p i tardi, t u t t a la q u e s t i o n e d e g l i u n i v e r s a l i ; m a p r o s p e t t a e g u a l m e n t e , p e r q u a n t o i n f o r m a i m p l i c i t a , la s u a s o l u z i o n e del p r o b l e m a , n e l l a d i r e z i o n e del n o m i n a l i s m o . N si p u dire c h e , n e l s u o c o m m e n t o a Porfirio, A b e l a r d o t r a s c u r i il p i v a s t o o r i z z o n t e dei p r o b l e m i logici in c u i il s i n g o l o testo si p u i n q u a d r a r e ; c h e a n z i si affretta fin d a l l e p r i m e b a t t u t e a c h i a r i r e sia la p o s i z i o n e d e l l a Isagoge r i s p e t t o a l l e Categoriae, sia e soprattutto a determinare a quale singola parte della scienza l o g i c a a p p a r t e n g a l ' i n d a g i n e de s e x v o c i b u s ; q u e s t a r i s a l e a l l a s c i e n t i a i n v e n i e n d i c h e i n s e g n a ad i n v e n i r e r a t i o n e s sufcientes a d p r o b a n d a s q u a s l i b e t q u a e s t i o n e s f a c t a s de i s t i s sex v o c i b u s et de s i g n i f c a t i s e a r u m . Se l a g l o s s a a P o r f i r i o ci offre, c o l s u o cazione gi chiara intorno a l metodo col c o n s e g u e l a d e t e r m i n a z i o n e a u t o n o m a dei essa r i m a n e p r e s s o c h i n t e r a m e n t e m u t a contenuto, un'indiq u a l e il s u o a u t o r e confini d e l l a l o g i c a , i n t o r n o ai dati di

t e m p o e di l u o g o i n c u i l ' o p e r a fu c o m p o s t a . In v e r i t l ' e s e m p i o di p . 8, 1 3 - 1 4 ( u t a L a u d u n o l a u d u n e n s i s ) c h e fa r i f e r i m e n t o a L a o n p e r s p i e g a r e c o m e si t r a g g a il n o m e d a l l u o g o i n c u i si a b i t a , p o t r e b b e f a r p e n s a r e al p e r i o d o i n c u i A b e l a r d o si r e c , a p p u n t o a L a o n , a l l a s c u o l a di A n s e l m o , i n t o r n o al 1 1 1 2 - 1 3 . M a v ' i n c o n t r a r i o l ' a t t e s t a z i o n e d e l l o stesso A b e l a r d o , c h e d i c e n e l l a Historia calamitatimi, di e s s e r s i t r a t t e n u t o p r e s s o A n s e l m o di L a o n n o n m u l t i s d i e b u s , d ' a v e r ins e g n a t o t e o l o g i a p r e s s o l a s t e s s a s c u o l a s o l t a n t o p e r tre g i o r n i e d ' a v e r a d d i r i t t u r a l a s c i a t o l a c i t t , a l l a v o l t a di P a r i g i , p o s t p a u c o s d i e s ; n, d ' a l t r a p a r t e , si p u fare g r a n c o n t o del rif e r i m e n t o se, c o m e o s s e r v a il G e y e r , a n c h e p o s s i b i l e c h e esso sia s o l t a n t o u n a g l o s s a e s e m p l i f i c a t i v a i n t r o d o t t a a r b i t r a r i a m e n t e n e l t e s t o d a p a r t e del c o p i s t a . N e m m e n o il f r a m m e n t o di g l o s s e a l l e Categoriae che, nel c o d i c e , m a n c a sia d e l l ' i s c r i z i o n e c h e d e l l ' i n i z i o , r e c a i n d i c a z i o n e a l c u n a c h e c o n s e n t a q u a l c h e r i f e r i m e n t o al t e m p o ed al l u o g o d e l l a c o m p o s i z i o n e . C' t u t t a v i a m o d o di a p p r o f o n d i r e gli a r g o m e n t i g e n e r a l i a f a v o r e d e l l ' a p p a r t e n e n z a di q u e s t a g l o s s a a d A b e l a r d o , m e d i a n t e il raffronto d e l c o n t e n u t o di q u e s t o t e s t o c o n q u e l l o di s u c c e s s i v e g l o s s e alle stesse Categoriae; p i d e t e r m i n a t a m e n t e il raffronto si p u f a r e c o n l e g l o s s e a l l e Categoriae comprese nella logica Ingredientibus e d i t a d a l G e y e r c o l l a q u a l e il f r a m m e n t o c h e q u i si p r e s e n t a d o v r e b b e a v e r e , a n c h e sotto il r i g u a r d o c r o n o l o g i c o , p i s t r e t t a relazione. O r a ci sembra che parecchi elementi positivi emerg a n o d a l c o n f r o n t o i n p a r o l a , dei q u a l i ci a c c o n t e n t e r e m o q u i di s e g n a l a r e s o l t a n t o i p r i n c i p a l i . A n z i t u t t o , n e i s e g u e n t i raffronti, si p o s s o n o r i l e v a r e a l c u n e c o r r i s p o n d e n z e f o r m a l i : Homo enim. V e r e s e c u n d a substantia non est in subiecto, quia nec ea quae species nec quae genus est. A partibus. (Geyer, 152, 17). Rationem namque. Vere ratio secundarum substantiarum praedicatur de subiecto, quia ratio hominis et a n i m a l i s . (Geyer, 152, 31). Homo enim. V e r e s e c u n d a substantia non est in subiecto, quia homo. A parte. (Gl. Categ., 50, 1 1 ) .

Rationem namque. Vere ratio secundarum substantiarum praedicatur de subiecto, quia ratio hominis et animalis praedicatur de aliquo homine. (Gl. Cat., 50, 31).

Omnia enim. Probat quod om nes s u b s t a n t i a e praedicabiles, scilicet universales, et omnes differentiae praedicantur univoce et talem syllogismum disponit : Omnes universales differen tiae vel substantiae praedican tur de diversis tantum individuis vel etiam diversis speciebus, sed et illae substantiae vel differentiae quae praedicantur de p r i m i s individuis et quae praedicantur de diversis speciebus, praedicantur univoce. Propositionem vero huius syllogismi habemus h i c : ' O m n i a enim'. (Geyer, 155, 38). In secundis vero. In primis videtur et est, sed in secundis videtur similiter, ut scilicet signiflcent rem subiectam ut personaliter discretam, sed non est verum. (Geyer, 157, 19).

Omnia enim. Vere omnes secundae substantiae et communes differentiae praedicantur univo ce. Omnes secundae substantiae et c o m m u n e s differentiae aut praedicantur de individuis tan tum, aut praedicantur de speciebus et de individuis. Sed omnia praedicata aut de individuis tan tum aut de speciebus et de in dividuis praedicantur univoce. A partibus secundarum substan tiarum et communium differentiarum. Propositio ubi dicit : ' Omnia quae etc. '. (Gl. Cat., 52, 22).

In secundis vero. In primis substantiis indubitabile et verum est; sed in secundis substantiis videtur similiter significare aliquid hoc, id est individuum sub figura, id est sub similitudine appellationis etc., tamen non est verum. (Gl. Cat., 54, 30).

A v o l t e le c o r r i s p o n d e n z e c o m p o r t a n o a n c h e l ' u s o d e g l i s t e s s i e s e m p i o l ' u s o di t e r m i n i c h e s o n o c a r a t t e r i s t i c i del v o c a b o l a r i o a b e l a r d i a n o , o p p u r e lo s v i l u p p o d e l l e stesse q u e s t i o n i a n c h e se c o n differente a m p i e z z a di a n a l i s i : Nec eadem actio. Hoc falsum v i d e t u r , quod eodem quoque tempore eadem actio bona vide tur et mala, ut suspensio latronis et bona dicitur esse ei qui iustitiam facit, et mala videtur quantum ad iniquum impatientiae. (Geyer, 163, 39). Neque eadem actio... talis ac tio erit prava et studiosa in di versis temporibus, licet in eo dem tempore diverso respectu dicatur prava et studiosa, id est bona; sicuti suspensio latronis dicitur esse prava et studiosa; prava ideo dicitur quia figura Dei ibi destruitur, studiosa ideo dicitur quia latro ibi destruitur. (Gl. Cat., 59, 42). Oratio namque. V e r e o r a t i o p e r s e v e r a i i m m o b i l i s ; oratio namque permanet eadem. (Gl. Cat, 60, 43).

Oratio namque. V e r e o r a t i o permanet immobilis in se, ut expositum est, quia ista oratio: ' Socrates s e d e t ' permanet ea dem. (Geyer, 165, 13).

Quapropter. Quandoquidem ceteris rebus non etiam convenit suscipere contraria secundum sui mutationem, ergo solis substantiis. (Geyer, 165, 17). Oratio namque. Vere non recipiunt haec secundum sui scilicet mutationem, quia in eo recipiunt quod c i r c a alteram rem facta est passio, id est motio. A b oppositis. (Geyer, 165, 29).

Quapropter. Quandoquidem convenit omni et soli substantiae suscipere contraria secundum sui mutationem, etc. (Gl. Cat., 61, 3). Oratio namque. Vere non est verum quod oratio et opinio suscipiant c o n t r a r i a quemadmodum substantia. Oratio namque et opinio dicuntur esse susceptibilia contrariorum in eo quod sit facta aliqua passio, id est aliqua accidentalis permutatio circa alterum, id est c i r c a rem signifcatam a suo significato. A b oppositis. (Gl. Cat., 61, 17). Cum deberet probare quod oratio esset discreta quantitas, primitus probat quod sit quantitas, quia videbatur quibusdam quod oratio esset substantia et propter hanc causam quia quando d i c i m u s : ' S o c r a t e s l e g i t ' haec vocalis oratio est ar et omnis aer est corpus et omne corpus est s u b s t a n t i a ; igitur haec vocalis oratio quae est ' Socrates legit ' est substantia. (Gl. Cat., 65, 29). Dico autem : dictum est quia oratio est quantitas et non accipio orationem quolibet modo, scilicet vocalem aut intellectualem. sed dico orationem prolatam cum voce, id est cum vocali oratione, id est ipsum tenorem adiacentem vocali orationi. (Gl. Cat., 66, 14).

Oratio est discretorum, id est de numero discretarum quantitatum. Quaeritur etenim quid ad rem diceret aliquis de oratione, cum non sit quantitas, sed potius substantia, secundum hoc quod omnis v o x est aer. (Geyer, 178, 22).

Dico autem. Quia apud graecos, ut ait Boetius, logos cuius loco apud nos ponitur oratio, duplicem habet signiflcationem, ad intellectum scilicet et ad orationem quae eum manifestt, dtermint Aristoteles in qua significatione ponatur, cum dicit logos esse quantitatem, hoc est in designatione tenoris, non intellectus. (Geyer, 178, 37). Plani namque. Vere partes superficiel copulantur ad communem terminum, quia partes planae quantitatis; a pari. (Geyer, 184, 22).

Plani namque. Vere partes superficiel copulantur ad communem terminum quia partes plani. A pari. (Gl. Cat., 66, 34).

S e n z a dire c h e a n c h e in q u e s t a g l o s s a a l l e Categoriae c o m p a r e l ' e s p r e s s i o n e d i v i s a p e r s o n a l i t e r (66, 23) a d i n d i c a r e la discretio d e l l e c o s e i n d i v i d u e , s e c o n d o q u a n t o si r i s c o n t r a frequentemente nella logica Ingredientibus. Se, d ' a l t r a p a r t e , si tiene c o n t o delle m o l t e p l i c i c o r r i s p o n d e n z e c h e a g e v o l m e n t e si p o s s o n o r i s c o n t r a r e fra q u e s t a g l o s s a e le a l t r e d e l l o stesso p e r i o d o c h e q u i si p u b b l i c a n o e c h e s o n o c e r t a m e n t e di A b e l a r d o , l ' i p o t e s i c h e a n c h e q u e s t a sia o p e r a sua pu dirsi sufficientemente fondata. U l t e r i o r e c o n f e r m a v i e n e p o i a l l ' i p o t e s i , se d a l l e c o r r i s p o n d e n z e p i g e n e r a l i si p a s s a a c o n s i d e r a r e l a d o t t r i n a s v i l u p p a t a n e l l a g l o s s a in q u e s t i o n e . N o i n o n s a p p i a m o se A b e l a r d o , a l l ' i n i z i o d e l s u o c o m m e n t o , a v v e r t i s s e , c o m e fa a l l ' i n i z i o della c o r r i s p o n d e n t e g l o s s a d e l l a l o g i c a Ingredientibus, che per q u a n t o s u b s t a n t i a e q u a l i t a s s i a n o in q u a l c h e m o d o n o m i n a v o c u m , p u r t u t t a v i a A r i s t o t e l e n e l l e Categoriae non le u s a i n tale s i g n i f i c a t o ; p o s s i a m o t u t t a v i a r i s c o n t r a r e c o n q u a l e a t t e n z i o n e egli v e n g a s c e v e r a n d o , p e r c i a s c u n o dei term i n i p i i m p o r t a n t i del testo a r i s t o t e l i c o , l a d e s i g n a t i o rerum dalla designatio vocum sempre preoccupato com'era di m a n t e n e r e b e n f e r m i i confini e le p r e m e s s e f o r m a l i d e l l a r i c e r c a l o g i c a . C i a v v i e n e p e r l a q u a n t i t c h e , se p e r u n l a t o m e n s u r a , p e r l ' a l t r o v o x p r o p r i e o r d i n a t a i n p r a e d i camento substantiae quia signifcat voces s e c u n d u m m o d u m s u b s i s t e n d i ; lo s t e s s o si d i c a del c o n t i n u u m il q u a l e d u o b u s m o d i s a c c i p i t u r , s c i l i c e t in d e s i g n a t i o n e r e r u m et v o c u m , c o m e del r e s t o a n c h e p e r l a q u a n t i t d i s c o n t i n u a . A n c h e sotto tale r i g u a r d o , d u n q u e , l ' i m p o s t a z i o n e g e n e r a l e d e l l a l o g i c a a b e l a r d i a n a , p r e s e n t e g i n e l l e g l o s s e l e t t e r a l i , si s c o p r e a b b a s t a n z a s i c u r a m e n t e n e l l ' a n o n i m a g l o s s a alle Categoriae. L ' i m p o r t a n z a d e l l a g l o s s a a b e l a r d i a n a al De Interpretalione, l a terza d e l l e lntroductiones dialecticae c h e q u i si p r e s e n t a n o , c o n s i s t e sia nel f a t t o c h e il c o m m e n t o p r e s s o c h c o m p l e t o , sia nel fatto c h e si t r a t t a del testo a r i s t o t e l i c o c h e p i si p r e s t a v a ad u n a m p i o e s a m e delle p i r i l e v a n t i q u e s t i o n i logiche; qui vengono toccate infatti la teoria della proposizione, l a t e o r i a d e l l a significano e d e l l a enuntiatio, la dottrina dell'opposizione e dell'equipollenza delle proposizioni, nonch la q u e s t i o n e d e l l e p r o p o s i z i o n i r i g u a r d a n t i i f u t u r i c o n t i n g e n t i ed infine l a t e o r i a d e l l e p r o p o s i z i o n i m o d a l i . Il c o m m e n t o di A b e l a r d o si s f o r z a di a b b r a c c i a r e il p a n o r a m a u n i t a r i o d e l l e singole questioni; per questo frequentemente la glossa puram e n t e l e t t e r a l e l a s c i a il p o s t o ad u n o r d i n a m e n t o s i s t e m a t i c o

d e l l a m a t e r i a ; l ' a u t o r e si p r e o c c u p a del p a r i di s t a b i l i r e il r a p porto che collega l'indagine aristotelica sulla proposizione con l ' i n s i e m e d e l l a t r a t t a z i o n e l o g i c a , o, m e g l i o , c o n q u e l l a s c i e n tia i n v e n i e n d i c h e a s u a v o l t a u n a p a r t e d e l l a l o g i c a . S e n z a dire c h e si r i l e v a m a g g i o r m e n t e in q u e s t a g l o s s a l a p r e o c c u p a z i o n e d e l l ' a u t o r e sia di e s p o r r e v a r i e tesi in c o n t r a s t o s u s i n g o l i p u n t i d e l l a t r a t t a z i o n e , s i a di c o n t r a p p o r r e a l l a c r i t i c a delle tesi r e s p i n t e l a s u a p r o p r i a s e n t e n t i a ; A b e l a r d o i n c o m i n c i a ad u s a r e il m e a s e n t e n t i a est quod... , s e g n o i n d u b b i o d ' u n a p i c o n s a p e v o l e a u t o n o m i a di p r o p o s i t i . S e m p r e p i i n s i s t e n t e m e n t e i n o l t r e l ' a m b i t o d e l l ' i n d a g i n e l o g i c a si q u a lifica c o m e r i c e r c a filosofica p e r e c c e l l e n z a e filosofi sono detti i n s e n s o e m i n e n t e g l i s t u d i o s i c h e d i s c u t o n o le q u e s t i o n i f o r m a l i del d i s c o r s o u m a n o . Si i n t r a v v e d o n o p o i q u a e l i n u c l e i di d o t t r i n e c h e in o p e r e p i m a t u r e A b e l a r d o s v i l u p p e r i n t u t t e le loro i m p l i c a z i o n i ; c o s i si v e d a , ad e s e m p i o , l a s u c c o s a d i s c u s s i o n e (p. 97, 28) d e l l a t e o r i a d e l l ' u n i t d e l l a p r o p o s i z i o n e u n i v e r s a l e e la c r i t i c a d e l l a tesi s e c o n d o l a q u a l e l a p r o p o s i zione universale non dovrebbe dirsi u n a in quanto contiene molteplici proposizioni particolari e la soluzione abelardiana s e c o n d l a q u a l e il s o g g e t t o d e l l a p r o p o s i z i o n e u n i v e r s a l e c o m p r e n d e c o m e sue p a r t i i s o g g e t t i d e l l e p r o p o s i z i o n i p a r t i c o l a r i m a n t e n e n d o p e r t a n t o la s u a r i g o r o s a u n i t . Q u i e i n tutto il c o m m e n t o si r i b a d i s c e , p i c h e n e l l e stesse g l o s s e p r e c e d e n t e m e n t e e s a m i n a t e , il r i g o r e d ' i m p o s t a z i o n e d e l l a l o g i c a a b e l a r d i a n a , c h e q u a n t o dire a p p u n t o l ' e s a t t a c o n f i g u r a z i o n e d e l s u o o g g e t t o , d e l l a s u a n a t u r a , dei s u o i c o n f i n i , a p r e s c i n d e r e d a q u a l s i a s i i n d e b i t a i n t e r f e r e n z a m e t a f s i c a o t e o l o g i c a ; era o v v i o d e l r e s t o c h e n e l c o m m e n t o al De interpretatione il Perip a t e t i c o P a l a t i n o a v e s s e m a g g i o r a g i o di d a r r i l i e v o a l l ' a n a l i s i delle strutture del linguaggio, con particolare riguardo alla p r o p o s i z i o n e , a l l ' a f f e r m a z i o n e ed a l l a n e g a z i o n e e p e r t a n t o a l s i g n i f i c a t o l o g i c o di v e r i t e f a l s i t . L a g l o s s a al De divisione di B o e z i o sta a n z i t u t t o ad a t t e s t a r e c h e A b e l a r d o p o s e a t t e n z i o n e , fin dal p r i m o p e r i o d o del s u o i n s e g n a m e n t o , a l l ' i n t e r o c o m p l e s s o di testi c h e s e g n a n o la t r a c c i a d e l l e sue t r a t t a z i o n i p i m a t u r e , c o m e q u e l l a d e l l a Dialctica; la glossa corrispondente m a n c a , per contro, in q u e l l o c h e g i u n t o a n o i d e l l e g l o s s e l o g i c h e s i s t e m a t i c h e di A b e l a r d o , t a n t o n e l l a l o g i c a Ingredientibus, come nella logica Nostrorum petitioni sociorum; il raffronto p e r c i fra q u e s t a e s p o s i z i o n e i n i z i a l e ed e l e m e n t a r e e q u e l l a e l a b o r a t a d e l l a Dialctica p u f o r n i r c i le i n d i c a z i o n i s u l l ' e v o l u z i o n e a b e l a r -

diana, che non troviamo altrove. Nessuna particolare indicaz i o n e s t o r i c o - c r o n o l o g i c a ci v i e n e d a q u e s t o testo, m e n t r e lo sviluppo interno della trattazione attesta la costante preocc u p a z i o n e di A b e l a r d o p e r l ' a n a l i s i del m o n d o d e l l e voces; a n c h e q u i i n f a t t i , c o m e nei testi p r e c e d e n t e m e n t e i l l u s t r a t i , il P a l a t i n o i n s i s t e n e l f a r s e g u i r e ai t e r m i n i di res, rerum eie. d e l testo b o e z i a n o il c h i a r i m e n t o : id est voces, id est vocum, o g n i v o l t a c h e c i g l i s e m b r i utile a r i l e v a r e il p a r t i c o l a r e p r o filo a c u i v a r i d o t t a e r i s t r e t t a l ' i n d a g i n e l o g i c a . C h e le q u a t t r o g l o s s e di c u i a b b i a m o d i s c o r s o a p p a r t e n g a n o a l l o stesso p e r i o d o i n i z i a l e d e l l ' i n s e g n a m e n t o di A b e l a r d o , a t t e s t a t o , o l t r e c h e d a l l a a n a l o g a s t r u t t u r a dei q u a t t r o testi sotto il r i g u a r d o del c o m m e n t o l e t t e r a l e , a n c h e da r i c h i a m i p i d e t e r m i n a t i c h e i n e s s i si p o s s o n o r i l e v a r e . Ci b a s t e r i n d i c a r n e uno, a b b a s t a n z a s i g n i f i c a t i v o : Scientiae inveniendi s u b p o n i t u r iste t r a c t a t u s , quia hic docemur invenire rationes sufflcientes ad probandas quaslibet quaestiones factas de istis sex vocibus et de signifcatis earum. (Sup. Porph., 3, 21). Haec scientia scientiae inveniendi subponitur. Scientia inveniendi est scientia colligendi rationes sufflcientes ad probandas quaslibet dialcticas quaestiones factas de propositione superius determinata. (Gl. sup. De interp., 72, 24). Scientia haec subponitur scientiae inveniendi, quia docemur invenire rationes aptas ad probandas quaslibet quaestiones factas de divisionibus. (Gl. De div., 157, 19).

m o l t o p r o b a b i l e c h e A b e l a r d o a b b i a c o m p o s t o altre g l o s s e l e t t e r a l i , n e l p e r i o d o i n i z i a l e del s u o i n s e g n a m e n t o , a n c h e se e s s e finora n o n s o n o g i u n t e a n o s t r a c o n o s c e n z a . N o n v a c o m u n q u e t r a s c u r a t o il fatto c h e , n e l l e q u a t t r o g l o s s e c h e ci rim a n g o n o , f r e q u e n t e m e n t e A b e l a r d o fa r i f e r i m e n t o , ad e s e m p i o , a s i n g o l e teorie i n t o r n o al s i l l o g i s m o ; i n o l t r e l a g l o s s a al De Interpretazione fa e s p l i c i t o r i f e r i m e n t o al v a l o r e i n t r o d u t t i v o c h e lo s t u d i o d e l l a p r o p o s i z i o n e c a t e g o r i c a h a r i s p e t t o allo s t u d i o d e l s i l l o g i s m o c a t e g o r i c o ; c i fa o v v i a m e n t e p e n s a r e c h e del g r u p p o delle g l o s s e l e t t e r a l i di A b e l a r d o d o v e s s e r o m o l t o p r o b a b i l m e n t e f a r p a r t e a n c h e dei c o m m e n t i al De syllogismo cathegorico e al De syllogismo hypothetico. Abelardo, insomma, a v r e b b e a n c h e n e l p e r i o d o i n i z i a l e dei s u o i s t u d i m e s s o c a p o ad u n a t r a t t a z i o n e o r g a n i c a e r e l a t i v a m e n t e u n i t a r i a dei testi l o g i c i c h e egli r i t e n e v a a l l o r a , e r i t e n n e p i tardi, f o n damentali.

M a v e n i a m o a q u e l l a c h e si p o t r e b b e c h i a m a r e u n a s e c o n d a fase d e g l i studi l o g i c i di A b e l a r d o , q u e l l a c o n t r a s s e g n a t a d a l l a l o g i c a Ingredientibus p u b b l i c a t a dal G e y e r . Si t r a t t a , c o m e n o t o , di g l o s s e a P o r f i r i o , a l l e Categoriae e al De Interpretaitone. Il c a r a t t e r e di q u e s t e g l o s s e i n d u b b i a m e n t e d i v e r s o da q u e l l o del g r u p p o p r e c e d e n t e . Q u i si h a , c o m e r i l e v a il G e y e r . u n p i s t r e t t o l e g a m e o r g a n i c o fra i s i n g o l i testi ( g i a c c h u n p i sottile l e g a m e t r a di essi n o n m a n c a n e m m e n o n e l l e g l o s s e del p r i m o g r u p p o ) ; e s o p r a t t u t t o si h a n n o s v i l u p p i t e o r i c i p i a u t o n o m i ed a p p r o f o n d i t i . A q u e s t i u l t i m i n o i d o b b i a m o la n o s t r a c o n o s c e n z a i n t o r n o al p e n s i e r o di A b e l a r d o s u l p r o b l e m a d e g l i u n i v e r s a l i , o, m e g l i o , i n t o r n o ad u n a p r i m a p o s i z i o n e c h e il p e n s i e r o di A b e l a r d o su q u e s t o p u n t o v e n u t o a s s u m e n d o . Si t r a t t a i n d u b b i a m e n t e d ' u n a fase p i m a t u r a d e l l a s p e c u l a z i o n e a b e l a r d i a n a , di c u i i testi p u b b l i c a t i d a n n o un'amplissima testimonianza. Baster appunto, per persuad e r s e n e , m e t t e r e a fronte le p o c h e o s s e r v a z i o n i c h e al p r o b l e m a degli universali Abelardo dedica nelle glosse a Porfirio c h e a p p a r t e n g o n o al g r u p p o delle Introductiones dialecticae, c o n l a t r a t t a z i o n e c h e egli s v o l g e n e l l e g l o s s e a P o r f i r i o c h e a p p a r t e n g o n o a l l a l o g i c a Ingredientibus. V e r o c h e , a n c h e nella p i m a t u r a t r a t t a z i o n e , n o n si r i s c o n t r a , in g e n e r a l e , u n i n d i r i z z o di p e n s i e r o p r o f o n d a m e n t e d i v e r s o da q u e l l o i n i z i a l e ; la i m p o s t a z i o n e d e l l a l o g i c a r e s t a a d e r e n t e al m e t o d o v o c a l e e serm o c i n a l e , a n c h e se l ' a n a l i s i r i s u l t a p i r i c c a ed a p p r o f o n d i t a ; il v e r o p r o b l e m a q u e l l o , p i u t t o s t o , r a p p r e s e n t a t o d a l p a s s a g g i o di A b e l a r d o d a l l e p o s i z i o n i d e l l a l o g i c a Ingredientibus alle p o s i z i o n i d e l l a l o g i c a Nostrorum petitioni sociorum; q u i si v e rifica i n f a t t i u n a m o d i f i c a z i o n e s e n s i b i l e di c e r t i a s p e t t i d e l l a t r a t t a z i o n e l o g i c a , p i s e n s i b i l e i n d u b b i a m e n t e di q u a n t o n o n a v v e n g a , i n o r d i n e a l l a s o s t a n z a ed al c r i t e r i o g e n e r a l e , n e l p a s s a g g i o d a l l e Introductiones dialecticae alla logica Ingredientibus. Il G e y e r , c o n a c c u r a t i raffronti fra i v a r i testi, a n c h e teol o g i c i , di A b e l a r d o , h a p r o p o s t o p e r l a l o g i c a Ingredientibus u n a d a t a z i o n e c h e la f a r e b b e r i s a l i r e al p e r i o d o p r e c e d e n t e al 1 1 2 0 ( ) . Il D ' O l w e r (- ), d a n d o p a r t i c o l a r e r i l i e v o al d u p l i c e a c c e n n o c h e A b e l a r d o fa, n e l l e g l o s s e alle Categoriae (Geyer, 257, 25 e 35), a l l a c i t t di N a n t e s , p r o p o n e gli a n n i i n t o r n o a l 1 1 1 0 , c o m e q u e l l i d u r a n t e i q u a l i A b e l a r d o v e r o s i m i l m e n t e si
16 7

( ) ( )
17

16

GEYER,

Op.

cit.,

pp.

597-602. Op. cit., p. 389.

L . NICOLAI; D'OLWER,

s a r e b b e r e c a t o i n B r e t a g n a p e r r i p r e n d e r s i , c o n u n p e r i o d o di r i p o s o , d a u n a n o n lieve m a l a t t i a c h e l ' a v e v a c o l t o . L ' i n t e r a l o g i c a Ingredientibus, s e c o n d o q u e s t a ipotesi, d o v r e b b e p e n sarsi scritta non con l'attenzione rivolta immediatamente alla scuola, m a come lavoro di compendio che Abelardo destinava a d u n a p i l a r g a diffusione. L a n o t e v o l e a n t i c i p a z i o n e d e l l a d a t a d i c o m p o s i z i o n e d e l l a Ingredientibus proposta dal D'Olw e r si a v v a l e p a r t i c o l a r m e n t e d e l fatto c h e q u e s t o s t u d i o s o h a creduto di collocare ( ) la composizione di u n a prima edizione d e l l a Dialctica n o n solo p r i m a d e l c o n c i l i o d i S o i s s o n s , c i o p r i m a d e l 1 1 2 1 , m a a n c h e p r i m a c h e A b e l a r d o , i n s e g u i t o alle v i c e n d e c o n s e g u i t e a i suoi r a p p o r t i c o n E l o i s a , a b b a n d o n a s s e l ' i n s e g n a m e n t o a P a r i g i . Se l a Dialctica e r a g i c o m p l e t a , in u n a p r i m a r e d a z i o n e delle s u e v a r i e p a r t i , n e l 1 1 1 8 , se si p e n s a c h e l a r e d a z i o n e di q u e s t a p r i m a e d i z i o n e d e l l ' o p e r a d e v e c e r t o a v e r r i c h i e s t o q u a l c h e a n n o di l a v o r o , se p o i si r i t i e n e a s s o d a t o c h e l a Ingredientibus s i a a n t e r i o r e a l l a Dialctica, si c o m p r e n d e c o m e il D ' O l w e r a b b i a c o n f e r i t o p a r t i c o l a r e r i l i e v o a l l'indicazione di Nantes, c o m e quella c h e maggiormente poteva suffragare la s u a anticipazione della data di composizione della l o g i c a Ingredientibus. M a se si t i e n c o n t o c h e i n b a s e a l l a i p o tesi d e l D ' O l w e r c i r c a le t r e r e d a z i o n i d e l l a Dialctica, la log i c a Ingredientibus p u collocarsi dopo la prima redazione di q u e l l ' o p e r a , si v e d r c h e l a d a t a d e l 1 1 2 0 i n i z i a l m e n t e p r o p o sta dal Geyer n o n m a n c a di molta probabilit.
1 8

D a l m a n o s c r i t t o c o d . M . 63 s u p . d e l l ' A m b r o s i a n a d i M i l a n o , il G e y e r h a t r a t t o l a s u a e d i z i o n e d e l l a l o g i c a Ingredientibus. Si t r a t t a d i u n c o d i c e d e l l a fine d e l s e c o l o X I I o d e l l ' i n i z i o d e l X I I I , g i s e g n a l a t o d a l l a Histoire littraire de France ( ) ed e d i t o p e r u n b r e v e p a s s o c o n c e r n e n t e il p r o b l e m a d e g l i u n i v e r 1 9

( ) Dopo il Cousin, che aveva collocato la composizione della Dialctica intorno al 1 1 4 0 , il ROBERT (Les coles et l'enseignement de la thologie pendant la premire moiti du XII sicle, Parigi, 1 9 0 9 ; in appendice: La chronologie des oeuvres d'Ablard) propose la data del 1 1 2 1 , il Geyer torn ad accostarsi al Cousin indicando la data del 1 1 3 6 . Il CoTTiAux (La conception de la thologie chez Ablard, in Revue d'histoire ecclsiastique, XXVIII, 1 9 3 2 , p. 266) per primo ha avanzato l'ipotesi che la Dialctica sia stata composta in tre diversi periodi di tempo, fra il 1 1 2 1 ed il 1 1 3 4 . Finalmente il D'Olwer ha parlato di tre edizioni o redazioni dell'opera, di cui la prima risalirebbe al 1 1 1 8 , la seconda al 1 1 2 2 e la terza al 1 1 3 5 - 3 7 . Il D E RI.IK (Introduction a Dialctica, pp. XXIIXXIII) accetta la tesi delle varie redazioni e considera il manoscritto da lui interamente riprodotto come una copia della terza redazione della Dialctica, da farsi risalire agli ultimi anni della vita di Abelardo. ( ) Histoire littraire de France, t. XII, p. 1 3 0 : A la bibliothque ambrosienne de Milan se voient Petri Abaelardi in Porphyrii universalia, in praedicamenta, ih libros Perihermenias , in P. L., CLXXVIII, 38.
19

1S

sali d a l R o s m i n i ( ) . O s s e r v a n d o che, nel corso stesso della g l o s s a a l l e Categoriae, Abelardo r i m a n d a ad u n a diversa trattazione, u b i scilicet de hypotheticis propositionibus disputab i t u r ( 2 9 1 , 25), e c h e n u o v a m e n t e n e l c o r s o d e l l a g l o s s a a l De Interpretatione si l e g g e , a p r o p o s i t o d e i p r o b l e m i r e l a t i v i alle proposizioni ipotetiche, de quibus in hypotheticis disser e m u s (389, 7), il G e y e r c o n c l u d e c h e , o l t r e a l l e t r e g l o s s e pervenuteci, altre dovevano far parte del complesso organico d e l l a l o g i c a Ingredientibus. O r a questa conclusione noi cred i a m o d i p o t e r s u f f r a g a r e c o n l ' e d i z i o n e delle g l o s s e d i A b e l a r d o a l De differentiis topicis d i B o e z i o , b e n note e s t r i n s e c a mente al Geyer, come lo erano al Cousin, senza che soprattutto il p r i m o a b b i a m a i s o s p e t t a t o t r a t t a r s i a p p u n t o d i u n o d e i testi i n t e g r a n t i d e l l a l o g i c a Ingredientibus d a l u i e d i t a ; a n z i il G e y e r ha, c o n giudizio sommario, relegato la glossa in questione nel g r u p p o d e l l e g l o s s e l e t t e r a l i ( ) . L a c o s a p i c u r i o s a c h e lo s t e s s o D e R i j k n e l l ' i n t r o d u z i o n e a l l a s u a e d i z i o n e d e l l a Dialctica n o n m o s t r a d i e s s e r s i a c c o r t o c h e io n o n h o i n t e s o i n c l u d e r e le Super Topica glossae i n q u e l l e c h e egli c h i a m a Introductiones paruulorum, cio nelle glosse letterali, m a m i sono s f o r z a t o d i m o s t r a r e c h e e s s e a p p a r t e n g o n o a l l a l o g i c a Ingredientibus; perci qualifica senz'altro la m i a edizione del 1954 d i a l c u n i s c r i t t i l o g i c i d i A b e l a r d o c o m e c o i n c i d e n t e c o n l e Introductiones paruulorum; e d a n c h e n e l l a s u a Logica modernorum ( ) u t i l i z z a a b b a s t a n z a l a r g a m e n t e il testo delle g l o s s e Super Topica s e n z a a v v e r t i r e c h e l a s t e s s a n a t u r a d e g l i a r g o menti fa di questo scritto un'opera sensibilmente diversa dalle Introductiones dialecticae.
2 1 2 2

2 0

Il c o m m e n t o a b e l a r d i a n o a l De differentiis topicis r e c a la s e g u e n t e i s c r i z i o n e : Petri Abailardi super Topica glossae incipiuntur felici ornine e c i c o n s e r v a t o i n u n u n i c o m a n o -

( ) A. ROSMINI SERBATI, Aristotele esposto ed esaminato, Torino, 1857, p. 26. ( ) GEYER, Op. cit., p. 592. Da noi richiamato sul problema, l'illustre studioso ci ha risposto che non gli era possibile ritornare ormai ai suoi studi abelardiani, tutto impegnato com'era nell'edizione degli scritti di Alberto Magno. Un testo migliore di quello del Geyer del commento al De Interpretatione della logica Ingredientibus ha dato in Abaelardiana inedita (Roma, 1958) Lorenzo Minio Paluello; egli si giovato di un manoscritto berlinese che nella sua parte finale risulta molto pi coerente con l'insieme del testo di quanto non sia il manoscitto ambrosiano usato dal Geyer.
21

20

( ) L. M. D E RIJK, Logica modernorum: A Gontribution to the History of Early Terminist Logic, voi. II, Part I, Assen, 1967, pp. 173, 183, 184, 185, 186, 203, 204, 205.

22

scritto, il 7493 l a t i n o d e l l a N a z i o n a l e d i P a r i g i g i a c c u r a t a m e n t e d e s c r i t t o d a l C o u s i n ( ) . S i t r a t t a di u n p e r g a m e n a c e o in 4 di 183 fogli s c r i t t i d a m a n i d i v e r s e ed i n differenti e p o c h e . Il testo a b e l a r d i a n o , c h e o c c u p a l ' u l t i m a p a r t e d e l m a n o s c r i t t o , steso s u d u e c o l o n n e c o n s c r i t t u r a c h e si p u f a r r i s a l i r e a l l'inizio del secolo XIII. Il C o u s i n h a edito s o l t a n t o l'inizio d e l l a g l o s s a ( p p . 603610) e g l i p a r s o c h e c i b a s t a s s e a c o n c l u d e r e c h e e s s a n o n r i v e s t i v a a l c u n a i m p o r t a n z a p e r l a c o n o s c e n z a d e l l a l o g i c a di A b e l a r d o ; ed il G e y e r , c h e p u r e h a r i v e d u t o s u p a r e c c h i a l t r i p u n t i le a s s e r z i o n i a v o l t e t r o p p o r a p i d e d e l l ' e r u d i t o f r a n c e s e , ha troppo facilmente accettato, senza riesaminarlo criticam e n t e , il g i u d i z i o d e l C o u s i n ; c o s i si c r e a t o il p r e g i u d i z i o c h e il c o m m e n t o a l De differentiis topicis si p o s s a p a c i f i c a m e n t e c o n g l o b a r e c o n le a l t r e g l o s s e l e t t e r a l i e c h e l a i g n o r a n z a d esso n o n p o s s a i n a l c u n m o d o i n c i d e r e s u l l a c o m p l e t e z z a d e l q u a d r o c h e c i si v o g l i a fare d e l l o s v i l u p p o s t o r i c o d e l p e n s i e r o l o g i c o di A b e l a r d o ( ) . C h e si t r a t t i d i u n c o m m e n t o c h e r i e n t r a n e l q u a d r o d e l l a l o g i c a Ingredientibus si r i c a v a e s s e n z i a l m e n t e d a d u e p r e c i s i r i f e r i m e n t i c h e il c o m m e n t o a l De differentiis topicis fa, c o m e ad o p e r a p r e c e d e n t e , a l c o m m e n t o a l De interpretatione che fa p a r t e d e l l a l o g i c a Ingredientibus. Il p r i m o ( p . 226, 1 1 ) r i f e r i m e n t o si h a a p r o p o s i t o d e l l a t e o r i a s e c o n d o l a q u a l e il dictum della proposizione non un'essenza n u n a n molt e p l i c e e n o n si i d e n t i f i c a n e m m e n o c o n 1' i n t e l l e c t u s d e l l a stessa proposizione. Abelardo scrive : Quod autem dictum p r o p o s i t i o n i s n o n s i t e s s e n t i a a l i q u a , sive u n a sive m u l t i p l e x , a u t q u o d e t i a m n o n sit i d e m c u m i n t e l l e c t u i n e x p o s i t i o n e p e r h y e r m e n i a r u m d i s c u s s i m u s . O r a n e l c o m m e n t o a l De Interpretatione d e l l a l o g i c a Ingredientibus (p. 3 6 5 , 1 3 - 369, 36) si h a a p p u n t o u n ' a m p i a d i s c u s sione d e l l a q u e s t i o n e r i g u a r d a n t e il dictum d e l l a p r o p o s i z i o n e , n e l c o r s o d e l l a q u a l e si l e g g e : U n d e u n i u s c u i u s q u e p r o p o s i tionis d i c t u m n u l l a m o m n i n o r e m n e q u e e t i a m p l u r e s c o n c e d i m u s esse... S i c u t e r g o n o m i n a e t v e r b a d u p l i c e m s i g n i f c a t i o nem habent, rerum scilicet vel intellectuum, ila etiam conced i m u s d u p l i c e m esse p r o p o s i t i o n u m , < s e c u n d u m > i n t e l l e c t u s
2 3 2 4

( ) Ouvrages indits d'Ablard, pp. VIII-X. ( ) Una chiara indicazione della ipotesi da me sostenuta circa l'appartenenza delle Super Topica glossae alla logica Ingredientibus si trova invece nel pregevole studio su La logica di Abelardo (Firenze, 1964, 1969 ) di Maria Teresa Beonio-Brocchieri Fumagalli, pp. 7 sgg.
24 2

23

s c i l i c e t c o m p o s i t o s e x i n t e l l e c t i b u s p a r t i u m et d i e t a e o r u m , q u a e s u n t q u a s i res p r o p o s i t i o n u m , c u m t a m e n n u l l a e p e n i t u s e s s e n t i a e sint... A d e o a u t e m v e r u m est ea q u a e d i c u n t u r a p r o positionibus non esse res aliquas, quod c u m d i c i m u s S o c r a t e m et P l a t o n e m c o n v e n i r e i n esse h o m i n e m v e l in e s s e s u b s t a n t i a m , si h o c i n r e b u s a c c i p i m u s , n u l l a res a s s i g n a r i p o t e r i t , i n q u a c o n v e n i a n t , s i c u t s u p e r P o r p h y r i u m d o c u i m u s (e q u i il n u o v o r i f e r i m e n t o r i n v i a al c o m m e n t o a P o r f i r i o d e l l a s t e s s a logica Ingredientibus). Il s e c o n d o r i f e r i m e n t o c o n c e r n e l a q u e s t i o n e d e g l i i n c o n v e n i e n t i c h e d e r i v e r e b b e r o d a l l a d o t t r i n a c h e a t t r i b u i s s e le p r o p r i e t di e s s e r v e r o o f a l s o a l l o i n t e l l e c t u s d e l l a p r o p o s i zione, a n z i c h p i p r o p r i a m e n t e a l l a p r o p o s i z i o n e p e r se s t e s s a . Si d i c a m u s , s c r i v e A b e l a r d o (p. 226, 1 7 ) , v e r u m v e l f a l s u m n o m i n a esse i n t e l l e c t u u m c u m d i c i t u r s i g n i f i c a n s v e r u m v e l f a l s u m , a c si d i c a t u r s i g n i f i c a t i v a v e r i vel falsi i n t e l l e c t u s , p r o fecto t o t a diffnitio p r o p o s i t i o n i s m u l t i s i m p e r f e c t i s o r a t i o n i bus convenit, veluti ista : ' h o m o currens ' vel ' h o m i n e m curr e r e ', q u a e a l i u m i n t e l l e c t u m n o n h a b e n t q u a m ' h o m o c u r r i t ', de q u o p l e n i u s s u p e r Periermenias egimus, ubi etiam ostendim u s propositionem v e r a m vel falsam m a g i s debere dici secund u m sensum suum, q u a m s e c u n d u m conceptionem sui intell e c t u s . O r a n e l c o m m e n t o a l De interpretatione c h e fa p a r t e d e l l a l o g i c a Ingredientibus (p. 326, 37 - 327, 23) l e g g i a m o a p p u n t o : V e r u s e n i m v e l f a l s u s esse n o n p o t e s t i n t e l l e c t u s , n i s i sit c o m p o s i t u s , u t s u n t p r o p o s i t i o n u m i n t e l l e c t u s v e l f o r t a s s e quarumdam aliarum orationum etiam imperfectarum. N a m ' h o m o currens ' vel ' h o m o non currens ' nil intellectu discrep a r e v i d e t u r a b ' h o m o c u r r i t ' v e l ' n o n c u r r i t ', q u i a e a d e m est a n i m i c o n c e p t i o h i c et ibi, c o n i u n c t i o n e s c i l i c e t c u r s u s a d h o m i n e m v e l d i s i u n c t i o n e . . . S e d o p p o n i t u r q u o d si ' h o m o c u r r e n s ' v e l ' h o m o a l b u s ' i n t e l l e c t u m v e r u m v e l f a l s u m signific a n t s i c u t p r o p o s i t i o , t o t a eis definitio p r o p o s i t i o n i s c o n v e n i t , q u o d sit s c i l i c e t o r a t i o v e r u m f a l s u m v e s i g n i f i c a n s , u n d e e a o p o r t e t e s s e p r o p o s i t i o n e s , c u m t a m e n sint i m p e r f e c t a e o r a t i o n e s . A d q u o d r e s p o n d e m u s q u o d i n definitione p r o p o s i t i o n i s significare v e r u m vel falsum non s e c u n d u m intellectum accip i e n d u m est, sed s e c u n d u m d i c t a p r o p o s i t i o n u m etc. . O r a t r o p p o o v v i o c h e se l a g l o s s a al De differentiis topicis f a c e s s e p a r t e d e l g r u p p o d e l l e c o s i d d e t t e g l o s s e l e t t e r a l i , n o n s a r e b b e p o s s i b i l e v e r i f i c a r e il d u p l i c e r i n v i o a b e l a r d i a n o , che invece riesce del tutto soddisfacente nei riguardi della g l o s s a al De interpretatione d e l l a l o g i c a Ingredientibus; il f a t t o p o i c h e A b e l a r d o f a c c i a r i f e r i m e n t o r i p e t u t o a q u e l testo, i n -

d i c a a n c h e a b b a s t a n z a c h i a r a m e n t e c h e l a g l o s s a al De differentiis topicis si d e v e c o n s i d e r a r e c o m e il q u a r t o c o m m e n t o c h e n o i p o s s e d i a m o del c o m p l e s s o di s t u d i c h e r i e n t r a n e l q u a d r o u n i t a r i o d e l l a l o g i c a Ingredientibus, c o m p o s t o d o p o dei c o m m e n t i a P o r f i r i o , a l l e Categoriae, al De interpretatione e t u t t a v i a i n s t r e t t a c o n n e s s i o n e c r o n o l o g i c a e l o g i c a c o n essi. U n a r i p r o v a d e l l a n o s t r a c o n c l u s i o n e c i offerta a n c o r a d a l testo e d i t o d a l G e y e r e p r e c i s a m e n t e d a u n r i n v i o c h e il c o m m e n t o al De interpretatione d e l l a l o g i c a Ingredientibus fa a d u n a t r a t t a z i o n e sui Topici c h e n o n p u e s s e r e se n o n il n o stro c o m m e n t o a l De differentiis topicis b o e z i a n o . Il r i n v i o c h e non stato raccolto dal Geyer, n e m m e n o nel prezioso indice analitico che completa la sua edizione, suona cosi : Similiter c u m d i c i t u r i n t e r r o g a n d o : ' S c r a t e s v e n i t ? ', o s t e n d o m e interr o g a r e q u o d v e n i t , et e u m d e m i n t e l l e c t u m s e m p e r tenet ' S c r a t e s v e n i t ' sive i n t e r r o g a t i v e d i c a t u r , sive n o n , s i c u t i n Topicis o s t e n d e m u s (p. 327, 32). O r a n e l c o m m e n t o al De differentiis topicis, l a d d o v e si d i s c u t e l a q u e s t i o n e d e l l e p r o p o s i zioni interrogative, Abelardo scrive : Quae quidem interrogat i o n e s s i m u l i n t e r r o g a t i v a e s u n t o r a t i o n e s et e n u n t i a t i v a e . Q u i e n i m q u a e r e n d o d i c i t ' a n v e n i t S c r a t e s ' p r o f e c t o s i m u l et p e t i t i o n e m s u a m de q u o q u a e r i t o s t e n d i t et e x m o d o q u i d e m p r o nuntiandi inquisitionem suam innuit, per totam vero oration e m id de q u o q u a e r i t signifcat, id est S o c r a t e m v e n i r e . N o n enim quaereret an veniat Scrates, nisi haberet v o c e m per q u a m significaret i p s u m venire. Unde ' Scrates venit ' in accentum quoque interrogationis conversa propositionis enunt i a t i o n e r e t i n e t et s i m u l est i n t e r r o g a t i o e x accentri et p r o p o sitio e x d i c t u (p. 248, 23). Q u a n d o A b e l a r d o r i n v i a a q u a l c u n a d e l l e g l o s s e l e t t e r a l i , le i n d i c a s o l i t a m e n t e c o n il t i t o l o c o m p l e s s i v o di Introductiones; a n c h e l a Dialctica viene indic a t a i n m o d o e s p l i c i t o ; t a n t o p i d u n q u e i r i n v i i n t e r n i a sing o l i testi si p o s s o n o c o n s i d e r a r e i n d i c a t i v i del c o n t e s t o u n i t a r i o c h e d a e s s i r i s u l t a , q u e l l o a p p u n t o d e l l a Logica Ingredientibus. P e r q u e s t o s t e s s o p u n t o , si p u a n c h e tener c o n t o del s e g u e n t e raffronto t e s t u a l e : S i m p l i c e s quoque dictiones tantumdem saepe ostendunt quantum perfectae orationes. Si enim dicam ' papae ' vel ' heu ' ostendo me admirari vel dolere sicut si dicerem : ' admiror ' vel ' doleo ', iste tamen simplex est intellectus qui dictionis est, ille Nam cum aliquis profert 'heu', vel ' p a p e ' , vel 'attat*, eum condolere vel admirari vel timere per i n t e r i e c t i o n e s ostenditur nec tamen ideo propositiones esse concedimus interiectiones, cum non sint orationes; vel si etiam orationes essent et eum-

compositus qui est orationis, et c u m orationes enuntiant, interiectiones vel quaelibet simplices dictiones enuntiando nil pronuntiant. Unde ex modo pronuntiandi enuntiationes sive propositiones maxime dicuntur. (Geyer, 327, 35).

dem intellectum haberent quem propositio, non ideo propositionem esse concedimus, nisi aliquid affirmando vel negando proponent. (Gl. sup. Top., 327, 1).

R i s u l t a p e r t a n t o a t t e n d i b i l e , a n o s t r o a v v i s o , c h e le g l o s s e Super Topica s i a n o p a r t e i n t e g r a n t e d e l l a l o g i c a Ingredientibus. P e r di p i , s i a m o i n g r a d o di d e t e r m i n a r e c o n sufficiente p r e c i s i o n e , il p o s t o c h e q u e s t a g l o s s a o c c u p a v a r i s p e t t o a l l e a l t r e d e l l o s t e s s o g r u p p o ; p e r u n lato, c o m e si v i s t o , la g l o s s a a i Topici p o s t e r i o r e a l l a g l o s s a a l De interpretatione; d'altra p a r t e l a g l o s s a ai Topici a n t e r i o r e a l l a g l o s s a a l De syllogismo hypothetico c h e n o n g i u n t a fino a noi, m a a l l a q u a l e A b e l a r d o rinvia ripetutamente. A i due rinvi, segnalati dal Geyer, uno n e l c o r s o d e l l a g l o s s a a l l e Categoriae, ed u n o n e l c o r s o d e l l a g l o s s a a l De interpretatione, si p u i n f a t t i a g g i u n g e r e u n a l t r o r i n v i o n e l c o r s o d e l l a g l o s s a ai Topici; a p r o p o s i t o d e l l a dottrina dell'unit della proposizione, Abelardo infatti vi afferma: q u o d i n h y p o t h e t i c i s n o s t r i s d i l i g e n t i u s o s t e n d e m u s (p. 3 2 5 , 10). D e l resto, q u e s t ' o r d i n e di s u c c e s s i o n e c h e p a r t e n d o d a P o r firio, p a s s a n d o a t t r a v e r s o le Categoriae ed il De interpretatione, g i u n g e fino ai Topici e si c o n c l u d e n e g l i Analitici, proprio quello che Abelardo indica all'inizio della logica Ingredientibus e c h e f r e q u e n t e m e n t e r i c h i a m a n e l c o r s o d e l l a s t e s s a . N e l l ' i n t r o d u z i o n e g e n e r a l e A b e l a r d o s c r i v e : In s c r i b e n d o a u t e m l o g i c a m h i c o r d o n e c e s s a r i u s est, ut q u o n i a m a r g u m e n t a t i o n e s ex propositionibus junguntur, propositiones ex dictionibus, e u m q u i l o g i c a m p e r f e c t e s c r i b i t , p r i m u m de s i m p l i c i b u s serm o n i b u s , d e i n d e de p r o p o s i t i o n i b u s n e c e s s e est s c r i b e r e , t a n d e m i n a r g u m e n t a t i o n i b u s finem l o g i c a e c o n s u m m a r e , s i c u t et p r i n c e p s n o s t e r A r i s t o t e l e s fecit, q u i ad s e r m o n u m d o c t r i n a m Praedicamenta p e r s c r i p s i t , ad p r o p o s i t i o n u m Peri ermeneias, a d a r g u m e n t a t i o n u m Topica et Analytica . ( G e y e r , 2, 8; s v e d a a n c h e p . I l i , 3). D a l l a g l o s s a al De differentiis topicis a p p r e n d i a m o a n c h e c h e A b e l a r d o , f o r s e n e l l o stesso p e r i o d o i n c u i si a p p l i c a v a a l l a l o g i c a Ingredientibus, s t a v a a t t e n d e n d o a d u n a Rethorica che n o n g i u n t a fino a n o i , p e r q u a n t o se ne s a e d e l l a q u a l e n o n s i a m o a l t r i m e n t i i n f o r m a t i . Si t r a t t a di d u e c i t a z i o n i , u n a d e l l e

q u a l i ( p . 267, 14), a p r o p o s i t o delle c o n s t r u c t i o n e s c h e r i g u a r d a n o l ' o r a t o r e i n r i f e r i m e n t o a testi scritti, s u o n a : I l l a e q u i n q u e q u a e de s c r i p t o v e n i u n t , q u a s T u l l i u s a p p e l l a t s t a t u s , c o m m u n i t e r ad omnes pertinent q u i c u m q u e auctoritatem script u r a e i n d u c u n t , de q u i b u s u n a c u m s c r i p t u r i s i n Rethorica p l e n i u s d i s p u t a n d u m e s t . Q u i n o n si p a r l a , i n s e n s o stretto, d'un'opera alla quale Abelardo attendesse, per quanto risulti c h i a r a m e n t e c h e il P a l a t i n o r i n v i a a l l e s u e l e z i o n i di r e t o r i c a , che d o v e v a n o p r e s u m i b i l m e n t e ( d i s p u t a n d u m est ) s v o l g e r s i c o n t e m p o r a n e a m e n t e , o in u n p e r i o d o di t e m p o m o l t o v i c i n o . L ' a l t r a c i t a z i o n e toglie p e r o g n i d u b b i o c i r c a l ' e s i s t e n z a d ' u n testo a b e l a r d i a n o c h e r a c c o g l i e s s e le s u e l e z i o n i di r e t o r i c a ; i n f a t t i il n o s t r o a u t o r e , c o n c l u d e n d o l a s u a t r a t t a z i o n e i n t o r n o ai l u o g h i r e t o r i c i i n r e l a z i o n e alle c i r c o s t a n z e , afferma : A t de l o c i s q u i d e m r e t h o r i c i s g r a t i a c i r c u m s t a n t i a r u m satis e g i m u s . S i q u a v e r o d e s u n t a d p e r f e c t i o n e m d o c t r i n a e , i n Rethorica n o s t r a p l e n i u s e x e q u a m u r ( p . 263, 25) ( ) . C i r c a il t e m p o di c o m p o s i z i o n e d e l l ' i n t e r a t r a t t a z i o n e , le g l o s s e a l De differentiis topicis n o n c i f o r n i s c o n o i n d i c a z i o n i p r e c i s e , a l l ' i n f u o r i di u n e s p l i c i t o r i f e r i m e n t o a G u g l i e l m o di C h a m p e a u x ed a i s u o i s e g u a c i (p. 2 7 1 , 3 7 ) . L a l e z i o n e , c e r t a m e n t e c o r r o t t a , d e l m a n o s c r i t t o c h e r e c a praecessior noster Willelmus ejusque sequaces, p u far pensare sia ad un p i o v v i o praeceptor, come ad un p i improbabile praecessor; e n t r o i l i m i t i i n c u i l a s e c o n d a l e z i o n e si p r e s e n t a s s e a c c e t t a bile, p o t r e m m o a v e r e u n ' i n d i c a z i o n e c r o n o l o g i c a a f a v o r e d e l p r i m o p e r i o d o d e l l ' i n s e g n a m e n t o ufficiale d i A b e l a r d o a l l a s c u o l a c a t t e d r a l e d i P a r i g i , cio d e l p e r i o d o i n t o r n o a l 1 1 1 4 . Se v a l e s s e , p e r c o n t r o , il r i l i e v o d e l G e y e r ( ) p e r c u i il fatto che A b e l a r d o n o m i n a e s p r e s s a m e n t e il s u o m a e s t r o G u g l i e l m o d o v r e b b e s i g n i f i c a r e c h e q u e s t ' u l t i m o e r a g i m o r t o , si d o v r e b b e p o r t a r e l a g l o s s a a l De differentiis topicis a l m e n o a d o p o
2 5 2 6

( ) noto che Abelardo, in altri suoi scritti, fa riferimento anche ad una sua Grammatica. In proposito POTTAVIANO (P. Abelardo, Roma. 1931, p. 99) si domanda se possa trovarsi il testo della Grammatica di Abelardo nel manoscritto T 97 sup. dell'Ambrosiana di Milano che contiene un Commentarium super volutnen Donati di un magister Petrus. Lo stesso OTTAVIANO riporta per l'incipit del manoscritto in parola, dal quale risulta che non pu affatto trattarsi di un'opera di Abelardo. L'i'/icipit suona cosi: Sicut testatur Aristoteles philosophorum philosophus in principio suae methaphysicae ; ora la citazione della metafisica aristotelica, non pu farsi risalire all'et di Abelardo, ma deve ritenersi pi tarda; e pertanto il magister Petrus autore di questa Grammatici' non pu identificarsi con Abelardo. ( ) GEYER, Op. cit., p. 606.
2C

25

il 1 1 2 1 ; e si a v r e b b e il p r o b l e m a d e l l a l o g i c a Ingredientibus c h e risulterebbe, stando sempre alla congettura del Geyer, per u n a p a r t e m a g g i o r e , c o m p o s t a p r i m a d e l 1 1 2 0 e p e r i Topici c o m p o s t a d o p o il 1 1 2 1 ; s e n z a dire c h e si p o r r e b b e a n c h e il p r o b l e m a del t e m p o i n t e r c o r s o fra l a l o g i c a Ingredientibus e la l o g i c a Nostrorum petitioni sociorum. Quest'ultimo punto p a r t i c o l a r m e n t e da c o n s i d e r a r e , in q u a n t o , c o m e n o t o , la l o g i c a Nostrorum e s p r i m e d e l l e p o s i z i o n i di A b e l a r d o b e n dis t i n t e e d i f f e r e n z i a t e , a l m e n o i n t o r n o al p r o b l e m a d e g l i u n i versali, rispetto a quelle sostenute nella logica Ingredientibus; n e l l a p r i m a c o m p a r e q u e l l a t e o r i a del s e r m o c h e n o n f i g u r a affatto n e l l a s e c o n d a . M a il c r i t e r i o s e g u i t o d a l G e y e r , c o m e stato r i l e v a t o d a l D ' O l w e r ( ) , se a c c e t t a b i l e i n l i n e a g e n e r a l e , n o n p u e s s e r e a d o t t a t o c o m e u n a r e g o l a fssa e d e l resto lo stesso A b e l a r d o v i v e n u t o m e n o f r e q u e n t e m e n t e . N o n d e t t o d u n q u e c h e il fatto c h e egli n o m i n i e s p r e s s a m e n t e G u g l i e l m o di C h a m p e a u x d e b b a s e n z ' a l t r o far p e n s a r e , p e r l a l o g i c a Ingredientibus, ad u n a d a t a p o s t e r i o r e al 1 1 2 1 ; r e s t a n o p e r t a n t o da c o n s i d e r a r e al r i g u a r d o le c o n c l u s i o n i c h e si p o s s a n o t r a r r e d a l l ' i n s i e m e dei testi d e l l a Ingredientibus, c o s i int e g r a t i d a l c o m m e n t o al De differentiis topicis. N o n ci si a l l o n t a n e r d a l v e r o , se si c o n c l u d e r in p r o p o s i t o c h e l a Ingredientibus s e n z ' a l t r o a n t e r i o r e a l l a Dialctica, o almeno a q u e l l a p i t a r d a r e d a z i o n e di q u e s t ' o p e r a c h e o g g i p o s s i a m o l e g g e r e n e l l ' e d i z i o n e del D e R i j k , e c h e l a l o g i c a Nostrorum petitioni sociorum, c h e p e r c o n c o r d e p a r e r e d e g l i s t u d i o s i si p u far r i s a l i r e al p e r i o d o c h e v a d a l 1 1 2 1 a l 1 1 2 3 - 2 4 , r a p p r e s e n t a u n a fase i n d u b b i a m e n t e p i t a r d a del p e n s i e r o l o g i c o a b e l a r d i a n o . A m a g g i o r r a g i o n e , c o m u n q u e , c o n v i e n e c h e sia d i r e t t a m e n t e a c c e s s i b i l e il testo del c o m m e n t o a b e l a r d i a n o al De differentiis topicis, n e l l a s u a i n t e g r a l i t , o n d e c o n s e n t i r e p i d e t e r m i n a t i e p u n t u a l i raffronti. N o n ci f e r m e r e m o a d a n a l i z z a r e , q u i , il r i c c o c o n t e n u t o d o t t r i n a l e di q u e s t a g l o s s a , c h e , a n c h e sotto il r i g u a r d o d e l m e t o d o , si c o l l o c a i m m e d i a t a m e n t e fra le e l a b o r a z i o n i p i m a t u r e di A b e l a r d o . Si v e d a n o p o i g l i u l t e r i o r i s v i l u p p i i n t o r n o a l l a d o t t r i n a d e l l a vox c o m e c e n t r o i s p i r a t o r e di t u t t a l ' i m p o stazione dello studio della logica, come anche l'insistenza colla q u a l e il P e r i p a t e t i c o P a l a t i n o si s f o r z a di e s c l u d e r e d a l l ' a m b i t o d e l l a l o g i c a in s e n s o s t r e t t o la c o n s i d e r a z i o n e c h e t e n d e a riportare la proposizione c o m e l'argomentazione allo intel27

( )

27

L . NICOLAU D'OLWER,

Op.

cit.,

p.

376.

l e c t u s o a l l a r e a l t q u a l i c r i t e r i di f o n d a z i o n e d e l l a s t r u t t u r a l o g i c a del l i n g u a g g i o i n g e n e r a l e ; f o r s e i n n e s s u n o d e g l i altri s c r i t t i d e l l a l o g i c a Ingredientibus si a v v e r t e , su q u e s t o p u n t o , uno sviluppo dottrinale cosi coerente e sistematico; la proposizione e l'argomentazione v a n n o considerate nella loro realt p r o p r i a m e n t e l o g i c a , o s s i a n e l l a l o r o r e a l t c h e si c o n c r e t a l i n g u i s t i c a m e n t e . Si l e g g a , ad e s e m p i o , u n ' a f f e r m a z i o n e c o m e q u e s t a : A n o i s e m b r a c h e in q u e s t a sede (hoc loco) si d e b b a n o d i r e a r g o m e n t o s o l t a n t o le p r o p o s i z i o n i c h e v e n g o n o rec a t e p e r l a p r o v a d e l l a q u e s t i o n e , in m a n i e r a c h e , c o m e s o n o voces l a q u e s t i o n e c h e v i e n e p r o p o s t a e l a c o n c l u s i o n e c h e p o i r i s u l t a p r o v a t a , d e l p a r i s i a n o voces t a n t o Vargumentum quanto Vargumentatio. Che chiunque infatti contemplando dentro di s v e n g a d i s p o n e n d o m e n t a l m e n t e d e g l i a r g o m e n t i c o i q u a l i r e n d e r s i c e r t o di q u a l c h e c o s a , u n fatto c h e n o n r i g u a r d a s p e c i f i c a m e n t e l a s c i e n z a l o g i c a l a q u a l e ratio disserendi, p i di q u a n t o r i g u a r d i a l t r e s c i e n z e . P e r c o n t r o il c o n t e s t o stesso delle p r o p o s i z i o n i c h e v i e n e r e c a t o a p r o v a di u n a q u a l c h e p r o p o s i z i o n e , q u e s t o si c h e a p p a r t i e n e e s c l u s i v a m e n t e a l l a ratio d e l l a l o g i c a , g i a c c h il r a g i o n a r e , c i o il d i s s e r i r e o a r g o m e n t a r e , n o n s o n o fatti c h e si c o m p i o n o n e l l ' i n t i m o d e l l a c o n o s c e n z a , m a fatti c h e si s v o l g o n o n e l l a c o l l e t t i v i t d e l l a disputatio (p. 294, 1 3 ) . D i r i g o r o s e p r e s e di p o s i z i o n e di q u e s t o g e n e r e , le p a g i n e dei Topici a b e l a r d i a n i s o n o p a r t i c o l a r m e n t e r i c c h e . , i n s o s t a n z a , a q u e s t o r i g o r e m e t o d i c o c h e l a s t o r i a d e l l a l o g i c a m e d i e v a l e d e v e il p a r t i c o l a r e r i l i e v o del c o n t r i b u t o abelardiano. V o g l i a m o , per ultimo, rilevare che la conoscenza completa del testo dei Topici di A b e l a r d o c h e q u i p r e s e n t i a m o , a p r e l a p o s s i b i l i t di u n raffronto, a n c h e su q u e s t o settore, c o l l a t r a t t a z i o n e dei Topici c h e fa p a r t e d e l l a Dialctica edita dal De R i j k . Si t r a t t a , s e c o n d o le p i p r o b a b i l i c o n g e t t u r e , di u n ' o p e r a a l l a q u a l e A b e l a r d o si s a r e b b e a c c i n t o fin d a l p e r i o d o del s u o p r i m o i n s e g n a m e n t o p a r i g i n o i n t o r n o al 1 1 1 5 - 1 8 e c h e a v r e b b e p i t a r d i r i e l a b o r a t o in a l c u n e p a r t i ; da u n a s e c o n d a e d i z i o n e dello scritto, c u r a t a i n t o r n o al 1 1 2 2 , s a r e b b e r o u s c i t e r i t o c c a t e a l c u n e i m p o r t a n t i p a g i n e d e l l e p a r t i II, III e I V d e l l ' o p e r a , m e n t r e l a t e r z a e d i z i o n e c h e r i s a l i r e b b e al p e r i o d o d e l l ' u l t i m o i n s e g n a m e n t o p a r i g i n o di A b e l a r d o i n t o r n o al 1 1 3 5 - 3 7 , a v r e b b e r e c a t o u l t e r i o r i m o d i f i c a z i o n i s e n s i b i l i s o p r a t t u t t o alle p a r t i II e V d e l t r a t t a t o . L a Dialctica doveva essere, nell'intenzione di A b e l a r d o , il c o m p e n d i o s i s t e m a t i c o d e l l a l o g i c a c o n c u i egli p a s s a v a d a l c o m m e n t o ai testi c l a s s i c i ad u n a s u a p e r s o n a l e e l a b o r a z i o n e d e l l a m a t e r i a ; e s s a p e r t a n t o l a c h i a v e di v o l t a

d e l l ' i n t e r o edificio d e l l a l o g i c a a b e l a r d i a n a ; e b i s o g n a e s s e r e grati al D e R i j k di avere, in questo c a m p o , rifatto e completato i n m o d o d e f i n i t i v o il l a v o r o d e l C o u s i n . A n o i b a s t e r , c o m u n q u e , di a v e r c o n t r i b u i t o i n m o d e s t a m i s u r a a completare l'odierna conoscenza del gruppo delle g l o s s e l e t t e r a l i d i A b e l a r d o , d a n d o n e p e r l a p r i m a v o l t a il t e s t o c o m p l e t o ( ) , a i n t e g r a r e il corpus d e l l a l o g i c a Ingredientibus c o n l ' e d i z i o n e d e l l e g l o s s e a l De differentiis topicis e p e r t a n t o i n d i r e t t a m e n t e a r i p r o p o r r e a g l i o d i e r n i s t u d i di s t o r i a d e l p e n s i e r o m e d i e v a l e i l p r o b l e m a di u n a p i o r g a n i c a r i c o s t r u z i o n e s t o r i c a d e l l ' e v o l u z i o n e d e l p e n s i e r o l o g i c o di A b e l a r d o . Si p o t r c o s i , c o n m a g g i o r f o n d a m e n t o , d e t e r m i n a r e i l p o s t o di A b e l a r d o n e l l a s t o r i a d e l l a l o g i c a m e d i e v a l e , r i s p o n d e n d o a d u n a d o m a n d a c h e g l i o d i e r n i r i n n o v a t i i n t e r e s s i p e r l a storia della logica riportano o r m a i sempre p i insistentemente davanti alla nostra attenzione.
2 8

MARIO DAL PRA

( ) Rilevo qui che entrambi i manoscritti di cui mi sono servito sono pieni di errori e di fraintendimenti. Ci ha reso particolarmente difficile il lavoro dell'editore. Un rapido riscontro fra il testo da noi stabilito e la lezione originale del manoscritto riferita nell'apparato dar facile conferma di ci. probabile che il copista abbia trascritto da altro manoscritto il suo testo; con tale supposizione, si potrebbero pi facilmente spiegare alcuni degli errori da lui introdotti e dovuti ad un errato scioglimento delle abbreviazioni rilevate nell'originale. Il copista ha certamente riscontrato il suo testo ed ha potuto cosi completarlo di alcune frasi omesse nella prima stesura; poich quasi sempre egli ha indicato con chiari segni di richiamo il punto esatto del testo dove la frase in un primo tempo omessa doveva essere inserita, ci si limitati a segnalare la cosa soltanto in quei pochi casi ih cui l'editore ha dovuto provvedere a collocare delle frasi marginali in luogo di sua scelta, in quanto il copista aveva dimenticato di porre il relativo richiamo.

28

AVVERTENZE

Il testo abelardiano accompagnato da due ordini di note: le prime, contraddistinte da un numero (in ordine progressivo per ciascuno dei cinque scritti) collocato ad esponente e senza parentesi sia nel corso del testo quanto a piedi pagina, indicano la lezione del c o d i c e e l'emendamento rispettivamente proposto dall'editore; le seconde, contraddistinte da un numero (pure in ordine progressivo per ciascuno dei vari testi) collocato tra parentesi, indicano le citazioni dei testi di maggior rilievo fatte da Abelardo nel corso della trattazione; per le opere di Boezio, le citazioni fanno sempre riferimento all'edizione contenuta nella Patrologia Latina del Migne, come quella che di pi facile consultazione. Le parole o le lettere poste tra < > sono supplite dall'editore. L e parole o le lettere poste tra [ ] s'intendono espunte dall'editore. L e parole in corsivo che stanno all'inizio di capoverso indicano l'inizio del passo del testo che viene commentato da Abelardo. In corsivo sono anche le espressioni che l'autore ha desunto fedelmente dal testo commentato, come pure le frasi contenenti esempi o adoperate come espressioni linguistiche da mettere in evidenza. Un punto interrogativo posto tra parentesi (?) indica che la lettura del passo risulta dubbia. Nelle note che indicano la lezione del codice, questa viene recata di solito nella sua trascrizione; solo in alcuni casi la lezione del c o d i c e viene riferita nella formula abbreviata del manoscritto e ci allo scopo o di documentare la difficolt della lettura o di indicare l'origine dell'errore dell'amanuense nella copiatura da altro manoscritto. P e r le parti del testo che sono state edite in precedenza dal Cousin, le note recano l'indicazione sia delle p r i n c i p a l i omissioni od errori di lettura sia delle correzioni p i valide ed accettabili proposte dallo studioso francese.

PIETRO ABELARDO

SCRITTI DI LOGICA

P. ABELARDO, Scritti

di

Logica.

INTRODUCTIONES DIALECTICAE

P E T R I A B A E L A R D I J<UNIORIS> P<ALATINI> S<UMMI> P<ERIPATETICI> EDITIO SUPER PORPHYRIUM INCIPITi

156 r.

I n t e n t i o P o r p h y r i i e s t i n h o c o p e r e t r a c t a r e de s e x v o c i b u s , i d e s t d e g e n e r e et d e s p e c i e e t d e d i f f e r e n t i a e t d e p r o p r i o et d e a c c i d e n t i e t de i n d i v i d u o e t d e s i g n i f c a t i s e o r u m . E t c u m intendat tractare de istis sex vocibus, et etiam t r a c t a t , t a m e n n o n p r o p o n i t , n i s i de q u i n q u t a n t u m . Ideo n o n p o n i t 5 d e i n d i v i d u o , q u i a i n d i v i d u u m c o n t i n e t u r s u b u n o q u o q u e , et in signifcatione et in p r a e d i c a m e n t a l i ordine; n a m q u e m a d m o d u m genera et species proprie ponuntur in praedicamento, e o d e m m o d o i n d i v i d u a i p s o r u m . E t d e o m n i b u s istis i n t e n d i t t r a c t a r e r o g a t u c u j u s d a m s u i a m i c i , s c i l i c e t C h r y s a o r i i , q u i 10 l e g e r a t v e l l e g e r e i n t e n d e b a t (Categoras}*, in quibus quasdam difficiles esse s e n t e n t i a s n o v e r a t , a u t p e r se a u t p e r a l i u m , q u a s p e r se i n t e l l i g e r e n o n p o t e r a t . U n d e r o g a v i t P o r p h y r i u m s u u m a m i c u m u t f a c e r e t sibi q u o d d a m i n t r o d u c t o r i u m o p u s a d ipsa<s> Categoras A r i s t o t e l i s . E t q u i a i p s e P o r p h y r i u s n o - 15 v e r a t i n t e l l i g e n t i a m A r i s t o t e l i s et i p s u m t r a c t a t u m , c o n s i d e r a n s n u l l a s v o c e s m a g i s e s s e n e c e s s a r i a s a d Categoras quam i s t a s s e x v o c e s , q u o n i a m e x istis s e x v o c i b u s c o n s t i t u u n t u r praedicamenta, [ c u m ] ideo p r a e e l e g i t tractare de istis s e x v o c i b u s , H u i u s o p e r i s s u n t m a t e r i a i s t a e s e x v o c e s e t e a r u m 20 s i g n i f i c a t a . F i n i s i p s a e Categoriae*; scientiae inveniendi s u p p o n i t u r iste t r a c t a t u s , q u i a h i c d o c e m u r i n v e n i r e r a t i o n e s suf2 3 4 6 7 9

Quae sequuntur usque ad: scilicet introductionem (p. 23) jam edidit V. Cousin, Ouvrages indits d'Ablard, Paris, 1836, pp. 551 sgg. Cod.: propria. Cousin: omne tractare. Cousin: quibusdam. Cousin supplevit. Cousin: quoddam ut. Cousin: perelegit. Cousin: Categoriarum.
2 3 4 5 6 7 8 9

Cousin:

inveniendae.

PIETRO ARELARDO - SCRITTI DI LOGICA

ficientes ad p r o b a n d a s q u a s l i b e t q u a e s t i o n e s f a c t a s de istis s e x v o c i b u s et de s i g n i f i c a t i s e a r u m . E t c u m t a l i s s i t i n t e n t i o , secundum m o d u m operis i n t i t u l a v i t librum s u u m s i c : inc i p i u n t Isagogae P o r p h y r i i , id e s t i n t r o d u c t i o n e s d u c e n t e s l e c 5 t o r e m i n Categoras. Sed in prologo plus f a c i t et ostendit m a t e r i a m de q u a tractet et q u o m o d o tractet, scilicet introductorie, e t c u i h o c f a c i a t , et q u a n t a sit u t i l i t a s , e t q u a s s e n tentias apponat, et quas praetermittat et q u o s imitetur a<u>ctores.
1 0 1 1 1 2 1 3 1 4

10

Accessus

ad

litteram

15

20

25

30

M e a i n t e n t i o e s t f a c e r i n t r o d u c t i o n e m a d Categoras, et c u m sit, t e n t a b o a g g r e d i e a q u a e s u n t d i c t a a b a n t i q u i s de g e n e r e et d e aliis, e t h o c b r e v i t e r , a t n o n i t a b r e v i t e r u t i n s i t o b s c u r i t a s , s e d velut '*, i d e s t v e r o m o d o i n t r o d u c t i o n i s . H o c i d e o f a c i a m , c u m hoc e s t q u i d e m n o s s e q u i d sit g e n u s et p e r p r a e c e p t i o n e s et p e r d i s t i n c t i o n e s , e t q u i d differentia, e t c . O Chrysa[r]ori[s], (cum} sit tib necessarium, id e s t utile, et ad earn doctrinam praedicamentorum quae est apud Aristotelem q u a m r e q u i r i s , et ad assignationem difflnitionum, i d e s t a d diffinitiones a s s i g n a n d a s , id e s t c o n s t i t u e n d a s , i n t r a n s i t i v e ; q u i a si i g n o r e m u s q u o d e s s e n t g e n u s et q u o d differentia, n e s c i r e m u s c o n s t i t u e r e diffinitiones r e c t a s ; i t e m si[c] ignoremus q u o d sit accidens, nesciremus constituere d e s c r i p t i o n e s ; e t c u m s i t n e c e s s a r i u m omnino ad ea quae sunt utilia in divisione, id est, a d i l l a s p r a e c e p t i o n e s [de d i v i dantur] de divisionibus, vel c u m sit necessarium ad ea quae s u n t u t i l i a in demonstratione, quia locus a genere a specie, ad d e m o n s t r a t i o n e m s e r v i t d e m o n s t r a t i v i s s y l l o g i s m i s ; d i c o ten tabo aggredi, i d e s t f a c e r i n t e n d e n s traditionem tib, id e s t t r a c t a t u m tibi t r a d i t u m ; t r a d i t i o n e m d i c o compendiosam, id est <non> a b u n d a n t e m , utilem in speculatione istarum rerum, id e s t s e x v o c u m .
1 16 17 1 9 20 2 1

1 0

1 1

1 2

1 3

1 4

1 5

1 6

1 7

1 8

1 8

2 0

2 1

Cod.: sed. Cod.: non titulavit. Cod. : facti. Cod.: hic. Cod.: quas. Cousin: medio. Cod.: destonctiones. Cousin: destructiones. Cousin: Cum, Chrysaori, sit. Cod.: significationem. Cousin: quid. Cod.: omnium. Cousin: omnibus. Cod.: difflnitionem.

EDITTO SUPER

PORPHYRIUM

Altioribus quidem. Dico quia tentabo aggred hoc modo, abstinens quidem me altioribus quaestionibus. Mox de generibus. Dico abstinens m e ab altioribus quaes t i o n i b u s , e t mox, i d e s t e t i a m e c c e , a q u i b u s : de generibus et speciebus recusabo dicere illud, quod sive subsistant , id e s t sive sint, i d e s t h a b e a n t esse, sive sint posita in solis nudis puris intellectibus, id est ut t a n t u m intelligantur e s s e et n o n sint, sive sint subsistentia ^, id e s t si h a b e a n t esse, r e c u s a b o d a r e u t r u m sint s e p a r a t a a s e n s i b i l i b u s , id e s t a n u m e r o s e n s i b i l i u m , a n sint p o s i t a i n s e n s i b i l i b u s , i d e s t n u m e r a t a i n t e r i p s a s e n s i b i l i a et constantia circa ea, r e c u s a b o d a r e , s c i l i c e t 156 v. q u a e s t i o n e s affnes i s t i s || i n difficultate. A l i t e r : d e g e n e r i b u s et d e s p e c i e b u s r e c u s a b o d i c e r e s i v e s u b s i s t a n t , id e s t s i v e s i n t s u b s t a n t i a e , s i v e n o n sint s u b s t a n t i a e s e d sint p o s i t a e i n a l i i s p r a e d i c a m e n t i s . P o s t e a q u a e r i t u r s i v e sint p o s i t a i n solis i n t e l l e c t i b u s , s i v e n o n sint p o s i t a i n solis i n t e l l e c t i b u s . I l l a d i c i m u s poni in solis <intellectibus> quae t a n t u m intelliguntur et n o n s u n t . E t si n o n s i n t p o s i t a i n s o l i s i n t e l l e c t i b u s , p o s t e a q u a e r i t u r s i v e sint p o s i t a i n i n t e l l e c t i b u s n u d i s a b i n d u m e n t o v e r i t a t i s , s i v e n o n sint p o s i t a i n i n t e l l e c t i b u s n u d i s . Illa d i c i m u s p o n i i n n u d i s i n t e l l e c t i b u s , q u a e , c u m sint, a l i t e r i n t e l l i g u n t u r esse q u a m sint. E t si n o n s i n t p o s i t a i n n u d i s i n t e l l e c t i bus, postea quaeritur sive sint posita in intellectibus simpliciter puris, id est sine a l i q u a c o m m i x t i o n e falsitatis, sive n o n sint posita in intellectibus puris sed c u m aliqua adjunctione f a l s i t a t i s . Illa d i c i m u s p o n i i n p u r i s i n t e l l e c t i b u s q u a e i n t e l l i g u n t u r s i m p l i c i t e r u t s u n t . A l i u d m e m b r u m : et si sint subsistentia, id e s t s u b s t a n t i a e , r e c u s a b o d a r e a n sint c o r p o r a l i a , a n i n c o r p o r a l i a . E t si s u n t c o r p o r a l i a , r e c u s a b o d a r e u t r u m s i n t s e p a r a t a a s e n s i b i l i b u s , a n p o s i t a i n s e n s i b i l i b u s , id e s t an debeant computari inter sensibilia, an n o n . Caetera n o n mutantur.
22 2 3 2 25 2 6

io

15

20

25

30

Allissimum enim. I d e o r e c u s a b o , n a m n e g o t i u m est h u j u s m o d i a l t i s s i m u m , e t e g e n s m a j o r i s i n q u i s i t i o n i s q u a m sit mea ad tractandum et t u a ad i n q u i r e n d u m ; a causa. 35 lllud vero. Ista r e c u s a b o d i c e r e , s e d i l l u d tibi <ten2 7 2 8 2 9

2 2

2 3

2 4

2 5

2 6

2 7

2 8

2 9

Cod.: subsistente. Cousin: essentiae. Cousin: subsistentiae. Cousin: consistentia. Cod.: negativum. Cod.: in ea. Cousin: dare. Cousin: illa.

10

15

20

25

30

35

t a b o > m o n s t r a r e d e h i s , i d e s t de g e n e r e et de s p e c i e a c de a l i i s p r o p o s i t i s , id e s t de differentia et d e aliis, q u o d tractaverunt antiqui, t r a c t a n t e s inde p r o b a b i l e m et [ a d ] quern ad m o d u m ipsi tractaverunt; et h o r u m antiquorum m a x i m e fuerunt tractantes Peripatetici , quos volo imitari. Videtur antem. P r o p o s u i t se t r a c t a t u r u m de g e n e r e ; s e d q u o n i a m genus est a e q u i v o c u m ad multa, significat enim c o l l e c t i o n e m e t p r i n c i p i u m et m a t e r i a m et m a s c u l u m et f o e m i n a m et i n g r a m m a t i c a , i d e o e x e q u i t u r a e q u i v o c a t i o n e m g e neris, ne, u b i c u m q u e audiretur genus, intelligeretur philosophic u m genus. Sed, aliis aequivocationibus praetermissis, ideo de c o l l e c t i o n e e t < p r i n c i p i o > p r i n c i p i u m a s s u m p s i t , q u i a p h i l o s o p h i c u m g e n u s q u a m d a m h a b e t s i m i l i t u d i n e m c u m istis. Sic c o n t i n u a t u r : q u i b u s d a m v i d e t u r q u i a g e n u s et s p e c i e s d i c a t u r s i m p l i c i t e r , s e d m i h i n o n v i d e t u r . Videtur autem e t c . et hoc est. Genus enim. G e n u s v e r e n o n d i c i t u r s i m p l i c i t e r . S i c o l l e c t i o e t p r i n c i p i u m et p h i l o s o p h i c u m g e n u s d i c u n t u r g e n u s , turn genus non dicitur simpliciter; ab oppositis, quia pon e n d o n e g a t , e t h o c e s t : genus enim est collectio aliquorum, et q u i a c o l l e c t i o p o t e s t i n t e l l i g i s i c u t c o l l e c t i o l a p i d u m et v u l g i , q u a e n o n e s t g e n u s , a d d i t habentium se ad unum aliquod, p e r q u o d r e m o v e t u r t a l i s c o l l e c t i o a g e n e r e ; e t q u i a a d h u c e s t c o l l e c t i o q u a e h a b e t se a d u n u m a l i q u i d , u t c o l l e c t i o l a t r o n u m h a b e t se a d u n u m a l i q u i d , id e s t a d l a t r o c i n i u m , et s i c u t p a r e n t u m c o l l e c t i o e x p a r t e p a t r i s e t e x p a r t e m a t r i s h a b e t se a d u n u m a l i q u i d , id e s t a d filium, q u o d t a l i s c o l l e c t i o n o n d i c i t u r g e n u s addi<t> ad se invicem, id est ita ilia col lectio h a b e t se a d u n u m a l i q u i d u t e x illo u n o i p s a tota c o l l e c t i o l i n e a c o n s a n g u i n i t a t i s c o p u l e t u r ; et q u i a p o s s e t i n t e l l i g i h a b e r e se a d se i n v i c e m , i t a q u i o m n e s e s s e n t i n e o d e m g r a d u consanguinitatis, quod omnes essent v e l fratres t a n t u m vel n e p o t e s , i d e o a d d i t quodam modo, id e s t c o m p e t e n t i m o d o , s c i l i c e t q u o d q u i d a m sint f r a t r e s , q u i d a m n e p o t e s . Secundum quam significationem, id e s t d e s c r i p t i o n e m , c o l l e c t i o r o m a n o r u m d i c i t u r g e n u s , q u i a h a b e t se a d u n u m ;
3 0 3 1 3 2 3 3 3 4 3 5 3 6 3 7 38
3 0

3 1

3 2

3 3

3 4

3 5

3 6

3 7

3 8

Cousin: quae. Cousin: trahentes. Cousin: fuere. Cod.: per hipotetici. Cousin: generata. Cousin: et principio. Cousin: distinguuntur. Cousin: tarnen. Cod: discreptionem.

EDITIO SUPER

PORPHYRIUM

q u o d d i x i t in r e g u l a , h o c o s t e n d i t s u b e x e m p l o , u b i d i c i t : Secundum quam etc. D i c o ab habit ndine[s] unius et e t i a m a b h a b i t u d i n e m u l t i t u d i n i s h a b e n t i u m earn c o g n a t i o n e m q u a e e s t a b illo, id est R o m u l o , ad se < i n > v i c e m ; et aliquo modo n o n m u t a t u r ; multitudinis dico, id est d e t e r m i n a t e dictae secundum divisionem, id est p r o p t e r d i v i s i o n e m , s c i l i c e t u t s e parem i s t u d g e n u s q u o d est c o l l e c t i o a b a l i i s g e n e r i b u s , id e s t p r i n c i p a l i g e n e r e et p h i l o s o p h i c o ; v e l i t a : m u l t i t u d i n i s d i c o d i c t a e ut s e p a r e m collectionem istam R o m a n o r u m ab Atheniensi collectione. Dicitar autem. N o n s o l u m c o l l e c t i o d i c i t u r g e n u s , sed et principium uniuscuius(quey generationis. Et aliter, id est p r o p t e r a l i a m c a u s a m p r i n c i p i u m d i c o s u m p t u m , vel ab eo qui genuit, u t p a t e r , vel a loco in quo quis genitus est, u t T h e b a e . A l i a m c a u s a m habet principium, scilicet pater, quare dicatur g e n u s , id est f i l i u m a se g e n e r a t u m , q u a m sit i l i a a l i a c a u s a q u a r e c o l l e c t i o d i c i t u r g e n u s , q u i a c o l l e c t i o <dicitur> propter consanguinitatem. Principium, scilicet pater, dicitur g e n u s , p r o p t e r f i l i u m quern e x se g e n e r a t . L o c u s v e r o d i c i t u r g e n u s , q u i a i n eo g e n e r a t u r a l i q u i d . Sic enim. P r o b a t a p a r t i b u s q u o d p r i n c i p i u m g i g n e n t i s est g e n u s . T a n t a l u s et H e r c u l e s s u n t g e n u s ; sed T a n t a l u s et H e r c u l e s p r i n c i p i u m g i g n e n s ; e r g o p r i n c i p i u m g i g n e n s est g e n u s . Iste m o d u s t e r t i a e f i g u r a e e s t : H e r c u l e s et T a n t a l u s s u n t p a r t e s p r i n c i p i i g i g n e n t i s , et h o c e s t : Sic enim nos dicimus Orestem habere genus a Tantalo; sic, id est principium etc. Et rursus. Vere l o c u s est g e n u s , <id> est p r i n c i p i u m ; T h e b a e et A t h e n a e s u n t g e n u s , sed T h e b a e et A t h e n a e s u n t locus in q u o quis g e n i t u s est; ergo locus in q u o quis genitus est, est g e n u s <id e s t ) p r i n c i p i u m , [id e s t ] ; a p a r t i b u s : T h e b a e et A t h e n a e s u n t p a r t e s l o c i . El enim. I n d e T h e b a e et A t h e n a e s u n t g e n u s p r i n c i p i u m , q u i a o m n i s p a t r i a ; a t o t o ; et h o c e s t : etenim patria etc. Quemadmodum pater, id est p r o p t e r e a m d e m c a u s a m , sci licet f i l i u m i n se g e n e r a t u m . S e d a l i o r e s p e c t u d i c i t u r filius c a u s a a d l o c u m , et a l i o q u a n t u m a d p a t r e m . Haec autem. D i x i t q u o d p a t r i a sit g e n u s u t p a t e r sed haec
40 4 1 4 1 4 1 4 2 4 3 4 4 4 5

10

15

20

25

30

35

3 9

4 0

4 1

4 2

4 3

4 1

4 5

Cod. bis: non mutatur Cousin: dicitur. Cousin: separet. Cousin: filiorum a se Cousin: unde. Cod. : genus. Cod.: inter.

multitudinis

dico.

generatorum.

10

15

20

25

30

35

significatio, q u o d p a t e r d i c i t u r g e n u s , esse videtur promplissima, i d e s t r e c t i o r , et i n h o c q u o d dicit, r e m o v e t l o c u m a paterno genere, quia vult philosophicum genus habere similitudinem c u m paterno genere. Romani enim. V e r e p a t e r p r o m p t i u s est g e n u s q u a m l o c u s . R o m u l u s et C e c r o p s s u n t p a t r e s ; sed R o m u l u s et <Ce>crops s u n t p r o m p t i u s g e n u s si Mi qui descendunt || ex 157 r. genere Romuli dicuntur romani et Mi qui descendunt a ge nere Cecropis dicuntur Cecropidae, et horum proximi, id e s t s i m i l e s i n c o g n a t i o n e ; t u n c R o m u l u s et C e c r o p s s u n t p r o m p t i u s g e n u s ; a c a u s a , et h o c e s t : Romani enim. E t q u i a q u e m admodum quidam sumunt nomen [sumunt] a patribus, ut R o m a n i a R o m u l o , i t a q u i d a m s u m u n t a loco, u t a L a u d u n o laudunensis, sciendum est: hi tales sumentes nomen a patria non divident consanguinitatis c o g n a t i o n e m a l o c o ; et i d e o a d d i t : horum proximi. Et prius. In o r d i n e t r a c t a t u s p r a e p o s u e r a t i s t u d g e n u s q u o d est c o l l e c t i o g e n e r i s p r i n c i p a l i s ; et n e a l i q u i s v e l l e t i n t e l l i g e r e q u o d p r i u s ista v o x g e n u s esset i m p o s i t a a d s i g n i f i c a n d a m collectionem q u a m principium, hoc removet dicendo prius esse g e n u s p r i n c i p i u m q u a m c o l l e c t i o n e m , et h o c e s t : Et prius quidem. Namque dividentes. Bene dico quod multitudo descendens a Romulo dicitur genus. N a m ita superius diximus ab auctor i t a t e et h o c e s t : namque nos dividentes, id e s t d i v i s i o n e m facientes hujus significationis quae est collectio, ab aliis signif i c a t i o n i b u s g e n e r i s , et ab aliis separantes, id est ostendentes h a n c s i g n i f i c a t i o n e m g e n e r i s esse d i v e r s a m a b a l i i s s i g n i f i c a t i o n i b u s g e n e r i s , dicebamus etc. A liter autem. N o n s o l u m c o l l e c t i o et p r i n c i p i u m d i c i t u r g e n u s , s e d e t i a m i l i a v o x dicitur genus cui supponitur species; et aliter, id e s t p r o p t e r a l i a m c a u s a m q u a m s u p r a d i c t a m , supponit(ur} d i c o i n o r d i n e p r a e d i c a m e n t i ; genus d i c o dictum fortasse ad similitudinem horum; i d e o d i c i t fortasse, id est d u b i t a t i v e , q u i a p h i l o s o p h i c u m g e n u s n o n h a b e t e a m d e m si militudinem c u m collectione q u a m habet c u m principali ge nere, q u i a c o l l e c t i o e s t c o l l i g e n s q u a e d a m , et e a d e m r e s est et c o l l i g e n s et c o l l e c t a , c o n t i n e n s et c o n t e n t a . S e d q u a n d o dicim u s : g e n u s c o n t i n e t , i b i h a b e m u s d i v e r s a , c o n t i n e n s et c o n 4 6 4 7 48 4 9
4 B

4 7

4 8

4 9

6 0

Cousin: unde. Cod.: cicoropus. Cod.: romana. Cod.: creationem. Cod.: separentes.

t e n t u m , q u e m a d m o d u m <in> p r i n c i p a l i g e n e r e d i v e r s a s u n t g e n e r a n s e t g e n e r a t u m , i d e s t p a t e r e t filius; et s i c u t f i l m s procreatur a b ipso patre, ita genus et species sunt diversa, et s i m i l i t e r s p e c i e s p r o c r e a n t u r a b i p s o g e n e r e c u m differentiis i n diffinitione, u t i n h a c d i f f i n i t i o n e : animal rationale mortale procreatur homo. Etenim. V e r e g e n u s c u i s u p p o n i t u r s p e c i e s s i m i l e [s] e s t ; n a m istis, c o l l e c t i o n i et p r i n c i p i o ; a p a r t i b u s ; e t h o c e s t : ete nim principium earnm, id e s t n o n d i v e r s a r u m , s e d e a r u m quae sub ipso sunt. V e l i t a : n a m i n h o c e s t s i m i l e p r i n c i p i o q u o d g e n u s p r i n c i p i u m q u o d d a m , id e s t m a t e r i a l e , s u a r u m specierum, et in h o c est simile collectioni quod continet multit u d i n e m s p e c i e r u m q u a e s u b eo s u n t ; a p a r t i b u s s i m i l i t u d i n i s . Videtur etiam. V e r e p h i l o s o p h i c u m g e n u s h a b e t s i m i l i t u dinem c u m collectione, q u i a sicut collectio m u l t a continet, et a d u n u m r e s p i c i t , s i m i l i t e r g e n u s m u l t a s s p e c i e s c o n t i n e t , quae in ipso genere inveniuntur. Tripliciter igitur. Q u a n d o q u i d e m c o l l e c t i o d i c i t u r g e n u s , et p r i n c i p i u m d i c i t u r g e n u s , e t i l l u d c u i s u p p o n i t u r s p e c i e s d i c i t u r g e n u s , i g i t u r t r i b u s m o d i s d i c i t u r g e n u s . Quod praedicatur de pluribus individuis et de differentibus specie, id e s t de d i v e r s i s s p e c i e b u s , et q u o d p r a e d i c a r i f a c i u n t d e d i v e r s i s s p e c i e b u s , c o n v e n i t t a m a c c i d e n t a l i b u s differentiis q u a m s u b s t a n t i a l i b u s . A d d i t in eo quod quid, id e s t a d i n t e r r o g a t i o n e m f a c t a m p e r q u i d . N o t a q u o d p e r praedicari de pluribus remov e t i n d i v i d u a , p e r praedicari de pluribus differentibus speciebus r e m o v e t s p e c i e s , e t p e r praedicari in eo quod quid r e m o v e t d i f f e r e n t i a s e t a c c i d e n t i a , q u a e <de> d i v e r s i s s p e c i e b u s p r a e d i c a n t u r ; et q u i a h a e c tota descriptio convenit adhuc a e q u i v o c i s , s u p p l e n d u m e s t praedicari in quid univoce <ut> aequivoca excludant<ur> quae non u n i v o c e praedicantur. < E r a n t > q u i c o l o r a t u m [erat] genus ad a l b u m solebant di c e r e e t n i g r u m ; s e d n i h i l est, q u i a n i h i l q u o d r e c i p i t m a g i s et m i n u s e s t [et] s p e c i e s , q u o d i s t a h a b e n t ; i g i t u r n o n s u n t genus nec species.
5 1 5 2 5 3 54 5 5

io

15

20

25

30

35

Eorum enim. R e d d i t c a u s a m q u a r e s i n g u l a s d i f f e r e n t i a s apposuit in generis descriptione. Ideo scilicet h a n c p r i m a m a p p o s u i t praedicari de pluribus, q u i a p e r h a n c f a c i t differre
5 6

5 1 5 2 5 3

5 4

5 5 5 6

Cousin: quod. Cod.: hoc. Cod.: in voce. Supplevit Cousin. Cod.: dici. Cousin: Cousin: quare.

dici.

10

15

20

25

30

35

40

g e n u s a b h i s q u a e d e u n o solo d i c u n t u r , s i c u t i n d i v i d u a ; q u o d v i d e t u r esse f a l s u m q u o d i n d i v i d u a de u n o solo p r a e d i c e n t u r , c u m h o c i n d i v i d u u m Socrates de p l u r i b u s h a b e a t p r a e d i c a r i , u t hoc album est Socrates, hie veniens est Socrates. S e d ideo d i c i t u r n o n p r a e d i c a r i d e p l u r i b u s , q u i a de d u o b u s o p p o s i t i s n o n h a b e t p r a e d i c a r i , s c i l i c e t d e S o c r a t e et P l a t o n e , q u o d h a bet homo, h o c m o d o : Cicero est homo, Plato est homo; p e r h o c q u o d a p p o n i t hic vel hoc, i n n u i t a l i a i n d i v i d u a , q u o d q u a e d a m n o m i n a i n d i v i d u a i n s i m p l i c i v o c e u t Plato, q u a e d a m s u n t i n d i v i d u a p e r a d j e c t i o n e m a r t i c u l i u t hic homo, hoc album. Alia vero. D i x i q u o d p r a e d i c a r i d e p l u r i b u s c o n v e n i t g e neri, p e r q u o d differ<t> a b i n d i v i d u i s ; et n o n s o l u m g e n e r i c o n v e n i t , s e d e t i a m s p e c i e i et c a e t e r i s . P r o p r i u m a c c i d e n s a l i c u i est, u t hoc album, q u o d n o n p r a e d i c a t u r de p l u r i b u s . Est autem. N o n s o l u m o s t e n d i tibi p e r d e s c r i p t i o n e m q u i d sit g e n u s , sed e t i a m o s t e n d o tibi p e r e x e m p l a ; et h o c e s t : Est autem e t c . Ab his ergo. Q u a n d o q u i d e m i n d i v i d u a de u n o solo p r a e d i c a n t u r , et g e n u s de p l u r i b u s , e r g o g e n u s differt a b i n d i v i d u i s ; a p a r t i b u s differentiae, q u i a q u i d e m differt a l i u d p e r p r a e d i c a r i d e p l u r i b u s , a l i u d d e u n o solo, a l i u d alio m o d o ; et s u b d i t unum <ut> i n f e r a t a s s i g n a t a , id e s t ut a s s i g n a v i m u s . Ab his autem. E t n o n s o l u m differt g e n u s a b h i s <quae> p r a e d i c a n t u r de u n o solo, sed e t i a m a b h i s q u a e de p l u r i b u s praedicantur. N u m e r u m vocat collectionem accidentium conf e c t a m e x p l u r i b u s a c c i d e n t i b u s u n a m p r o p r i e t a t e m efficientibus, u t : Socrates est albus ambulans musicus e t c . ; tot a c c i d e n t i a s u n t a d d e n d a q u o d soli i n d i v i d u o c o n v e n i a t illa c o l lectio. Homo enim. V e r e s p e c i e s p r a e d i c a t u r de p l u r i b u s differentibus n u m e r o , q u i a homo; a p a r t e s p e c i e i . Animai vero. S p e c i e s d i f f e r u n t , s c i l i c e t q u i a s u n t o p p o sitae s p e c i e s d i v e r s a i n d i v i d u a c o n t i n e n t e s , u t homo c o n t i n e t Socratem et Platonem, et bos hunc bovem et hunc bovem; i d e o d i c i t n u m e r o differre, q u i a n u m e r i s i n f e r i o r e s t <et> etiam superior. A proprio vero. N o n s o l u m a p r a e d i c t i s differt g e n u s , <sed e t i a m ) a p r o p r i o . || P e r h o c q u o d d i c i t p r o p r i u m praedicari 157 v. de una sola specie v u l t i n t e l l i < g i ) q u o d s p e c i a l i s s i m a s p e c i e s s o l a h a b e t p r o p r i u m p r a e d i c a r i u t homo risibile; per
57 5 8 59

57 SS 59

Cousin: differt. Cod. : indeferior. Cod.: uno.

quod constat q u o d sensibile non est proprium animalis, q u i a praedicatur de oppositis speciebus, ut de nomine et e q u o ; n e q u e c o l o r a t u m e s t p r o p r i u m c o r p o r i , q u i a de o p p o s i t i s s p e c i e b u s p r a e d i c a t u r . P e r praedicari in quid de pluribus speciebus f a c i t g e n u s differre a p r o p r i o , e t si p r a e d i c a r i i n q u i d , 5 ista differentia f a c i t differre g e n u s a p r o p r i o , t u n c p o n i t o m nes differentias superiores, sicut sensibile p o s i t u m ponit a n i m a t u m et s u b s t a n t i a m ; u t si e s t s e n s i b i l e , e s t a n i m a t u m , e t si est sensibile a n i m a t u m est substantia, et ipsa differentia ablat a f a c i t s u u m diffnitum c o n v e n i r e c u m s u o o p p o s i t e u t s e n - 10 sitale a b l a t u m ab animali facit convenire animal c u m suo o p posite, scilicet c u m arbore, i n h a c differentia q u a e est a n i m a t u m ; quod f a l s u m est, q u o d o m n i s differentia sequens ponit s u p e r i o r e s , q u i a u b i s u n t p e r m i x t a e differentiae, f a l l i t ; u t i n h a c animal rationale mortale, q u i a si e s t m o r t a l e , n o n s e q u i - 15 t u r u t sit r a t i o n a l e , et s i m i l i t e r p r a e d i c a r i i n q u i d n o n p o n i t s u p r a dictas differentias generis. N o n recte videtur in hoc loco d a r e d i f f e r e n t i a m i n t e r g e n u s et p r o p r i u m , c u m o m n e g e n u s differat a p r o p r i o p e r s e q u e n t e m d i f f e r e n t i a m , i l l a m s c i l i c e t q u a m d a t i n t e r g e n u s et d i f f e r e n t i a s et a c c i d e n t i a , q u o n i a m 20 o m n i a p r o p r i a c o n t i n e n t u r s u b a c c i d e n t i ; s e d r e c t e different i a m , c u m sit m o s i n o m n i diffnitione q u o d p r a e c e d e n s differentia f a c i a t differre q u a n t u m e u m q u e p o t e s t , et ideo n o n c u r a v i t reservare hanc differentiam.
6 1 6 2 6 3

0 0

Differentiae et communiter accidentia non praedicantur 25 ad interrogationem factam per quid, sed ad factam per quale, p e r q u o d g e n u s differt a b i s t i s . Interrogantibus enim. U n d e praedicatur in quale quia nos dicimus hominibus interrogantibus nos illud subjectum d e q u o differentia e t a c c i d e n t i a p r a e d i c a n t u r , d i c i m u s n o n 30 praedicari in quid, sed in [ae]quale, a b effectu dicimus: effectus e s t et a < u > c t o r i t a s . Interroganti enim. D i f f e r e n t i a et a c c i d e n s p r a e d i c a n t u r i n q u a l e , q u i a rationale e s t et nigrum; a p a r t e . Est autem. Q u i a m i x t e d e d e r a t e x e m p l a , o s t e n d i t q u o d 35 h o r u m fia<t> differentia et q u o d a c c i d e n s ; e t h o c e s t : Est autem e t c .
6 4 6 5

6 0

6 1

6 2

6 3

6 4

6 5

Cod.: qui. Cod.: oblatum. Cousin: facit. Cousin: erravit. Cousin: vere. Cod.: affectu.

Quando autem . D i f f e r e n t i a et a c c i d e n s p r a e d i c a n t u r i n quale, sed genus in quid. Est autem. C o m m e n d a r l o e x e m p l i e s t . Quare. H a e c i l l a t i o v i d e t u r esse e a d e m q u a e s u p e r i u s , s e d n o n e s t . C o n t i n u a t u r 5 s i c : q u a n d o q u i d e m g e n u s differt p e r p r a e d i c a r i de p l u r i b u s ab individuis, ergo praedicari de pluribus a b individuis est p a r a d i l l u d q u o d p r a e d i c a r i de p l u r i b u s f a c i t g e n u s differre. Q u o d d i c i t sicut species, id e s t i t a p r a e d i c a t u r q u o d s i n t s p e c i e s , e t c . Vel quo modo se habent a d d i t u m e s t , q u i a s u p e r i u s 10 d i x e r a t a c c i d e n t i a e t d i f f e r e n t i a m p r a e d i c a r i i n q u a l e , q u o d non est v e r u m de omnibus, quia quando quaeritur q u o modo h a b e t se S o c r a t e s , r e s p o n d e m u s : d i s p u t a t v e l a m b u l a t . Nihil igitur. Q u a n d o q u i d e m o m n e s p a r t e s q u a e s u n t i n descriptione generis operantur, ergo nihil est superfluum; a b o p p o s i t i s , q u i a p o n e n d o r e m o v e t . Neque minus continet; nihil ad locum, sed addita sententia est quia superius n o n dixer a t quo<d> e s s e t c o n v e r t i b i l i s , i d e o a p p o n i t neque minus continet, si e n i m n o n e s t m i n u s c o n t i n e n s , e t e s t c o n v e r t i b i l i s diffinitio. Species autem. Finito tractatu generis, incipit de specie e x e q u e n d o a e q u i v o c a t i o n e m s p e c i e i , s i c u t s u p e r i u s g e n e r i s ; et ideo [ n o n ] apponit t a n t u m h a s duas significationes speciei, q u i a s p e c i e s p l u r e s h a b e t s i g n i f i c a t i o n e s , sed i s t a e d u a e s a t i s s u f c i u n t a d o s t e n d e n d a m a e q u i v o c a t i o n e m ; et h o c e s t : Species dicitur forma, id e s t u t p u l c h r i t u d o t a m m u l i e r u m , u t Petronillae, q u a m viroruin. Dicitur autem. N o n s o l u m f o r m a d i c i t u r s p e c i e s , s e d e t i a m illa v o x dicitur species quae supponitur generi lege praedicamenti, s e c u n d u m quam s i g n i f c a t i o n e m , id e s t d e s c r i p t i o n e m , s c i l i c e t q u i a s u p p o n i t u r s p e c i e s g e n e r i , homo est species animalis. Album p r o a l b e d i n e , triangulum pro triangulatione accipe. Quod si. R e d d i t c a u s a m q u a r e fecit m e n t i o n e m speciei i n d e s c r i p t i o n e g e n e r i s , et g e n e r i s i n d e s c r i p t i o n e s p e c i e i ; q u a s i d i c a t : u b i d i x i [ t ] : species est quae ponitur sub assignato genere, feci m e n t i o n e m g e n e r i s . Quod p r o et. I s t u d e s t : si p r o cum etiam assignantes meminimus speciei, dicentes sic: quod de pluribus etc., et si i l l u d f e c i m u s , et i s t u d f a c e r e l i c e t , s c i 6 7 6 8 6 9 70 71

15

20

25

30

35

6 6

6 7

6 8

6 9

7 0

7 1

Differentia in quid omisit Cousin. Cod.: quin. Cod.: sed. Cousin: per. Cod.: vel angulum. Cousin: Quod si est pro cum etc.

licet m e n t i o n e m g e n e r i s in d e s c r i p t i o n e s p e c i e i ; et h o c e s t : Et speciem dicimus etc. V e l s i c : q u o n i a m [dictum] non imm e r i t o d i c t u m est, si p r o cum, genus etc. Nosse autem. Q u o d feci m e n t i o n e m u n i u s i n d e s c r i p t i o n e a l t e r i u s , n o n s i n e c a u s a fuit, sed p r o p t e r i s t a m , q u o n i a m g e n u s et s p e c i e s r e l a t i v a s u n t ; et h o c e s t : Et genus alicujus spe ciei est genus, et species alicujus generis species; et q u i a s u n t r e l a t i v a , idcirco i d est p r o p t e r h a n c c a u s a m , n e c e s s e e s t u t i u t r i u s q u e v o c a b u l i s , id est g e n e r e et s p e c i e i n diffinitionibus u t r o r u m q u e , q u o n i a m diflinitio u n i u s r e l a t i v i n o n p o t e s t d i n o s c i s i n e diffinitione sui r e l a t i v i . Assignant ergo. Q u a n d o q u i d e m q u i a r e l a t i v a s u n t , o p o r tet fieri m e n t i o n e m u n i u s i n d e s c r i p t i o n e a l t e r i u s , ergo, id est p r o p t e r h o c q u i a r e l a t i v a s u n t , assignant speciem sic, i d est f a c i e n d o m e n t i o n e m g e n e r i s ; et h o c e s t : species quae ponitur sub genere, et q u i a i s t u d c o n v e n i t differentiis et q u i b u s d a m a c c i d e n t i b u s , u t g r a m m a t i c u m , a d d i t de qua genus praedicatur in quid; s u p p l e : materialiter; a simili propter eamdem cau sam. Amplius. Non solum supra dictis modis assignant species, sed e t i a m s i c : s p e c i e s est q u o d p r a e d i c a t u r de p l u r i b u s et diff e r e n t i b u s n u m e r o ; tantum h i e s u p p l e n d u m est, q u i a p e r tantum e x c l u d i m u s g e n e r a q u a e , q u a m v i s p r a e d i c e n t u r de p l u r i b u s d i f f e r e n t i b u s n u m e r o , n o n tantum, q u i a de m u l t i s s p e c i e b u s et <de> m u l t i s a l i i s p r a e d i c a n t u r . I t e m q u i a s p e c i e s p r a e d i c a n t u r de p l u r i b u s d i f f e r e n t i b u s n u m e r o in quid, et re m a n e n t i n e o d e m m o d o p r a e d i c a n d i , q u i a s c i l i c e t in quid, p e r h o c e x c l u d u n t u r differentiae et a c c i d e n t i a , q u a e , l i c e t p r a e d i c e n t u r in quid de s u i s i n d i v i d u i s , t a m e n n o n r e m a n e n t in e o d e m m o d o p r a e d i c a n d i , q u i a p r a e d i c a n t u r in quale. D i c i m u s e n i m : qualis est Socrates? albus; et e t i a m d i c i m u s : quid est 158 r. hoc || album? album; et quid est hoc rationale? rationale.
7 2 7 2 73 7 4 7 5 76

10

15

20

25

30

Sed haec quidem . D u a s d e d i t a s s i g n a t i o n e s s p e c i e i , sed h a e c p r o x i m a est s p e c i a l i s s i m a e s p e c i e i , q u i a est i l l i u s q u a e est s o l u m s p e c i e s . A p a r i . 35 Aliae vero. A s s i g n a t i o n e s n o n t a n t u m s u n t s p e c i a l i s s i m a e s p e c i e i , <sed> s u b a l t e r n a r u m . Planum autem. Dixi quod quaedam sunt specialissimae s p e c i e i , q u a e d a m s u b a l t e r n a r u m , sed h o c e r i t tibi p l a n u m sic.
7 2

7 3

7 4

7 5

7 0

Cod.: quam. Cod.: assignavit. Cousin: hoc. Cod.: remaneat. Cod.: sed quis.

10

15

20

25

30

35

40

In unoquoque praedicamento, id e s t p r a e d i c a m e n t i s c o l l e c tim acceptis, q u a e d a m sunt nomina quae dicuntur generalissim a , et q u a e d a m a l i a q u a e d i c u n t u r s p e c i a l i s s i m a . Q u i p p e si in s i n g u l i s p r a e d i c a m e n t i s d i c e r e n t u r esse g e n e r a l i s s i m a , q u o d l i t t e r a v i d e t u r v e l l e , f a l s u m esset. In p r a e d i c a m e n t o e n i m s u b stantiae non est nisi u n u i n n o m e n generalissimum, licet p o s s i n t esse p l u r a s p e c i a l i s s i m a ; sic i n c a e t e r i s . I t e m n o t a q u o d i d e o c o n s t i t u i t p r a e d i c a m e n t u m , ut in c o n s t i t u t i o n e p r a e d i c a menti ostenderet quibus vocibus supradictae assignationes c o n v e n i a n t , et q u i a iste l i b e r est i n t r o d u c t o r i u s a d p r a e d i c a m e n t a q u i a u b i d i c e t : specialissima species, cum sit species post quam non erit alia inferior species, o s t e n d e t q u o d e i d e m c o n v e n i e t a s s i g n a t i o s u p e r i u s d a t a , h a e c s c i l i c e t : species est quod praedicatur de pluribus numero differentibus in quid. Est autem. H i e diffinivit g e n e r a l i s s i m u m s i c : IUud n o m e n d i c i t u r generalissimum, quod, c u m sit g e n u s , nullum aliud supervenit quod sit genus ejus, et i d e o s u p p l e n d u m e s t cum sit genus, q u i a a l i t e r res v e l e n s e s s e t g e n u s , q u o d f a l s u m est. I t e m i l l u d n o m e n d i c i t u r specialissimum quod, c u m sit s p e c i e s , non habet aliud n o m e n quod dicatur species post se et q u i a S o c r a t e s et P l a t o et g r a m m a t i c u m h u j u s m o d i n o n habe<n>t s u b se n o m e n q u o d v o c e t u r s p e c i e s , ideo s u p p l e n d u m e s t : cum sit species. Inter generalissimum autem et specialissimum sunt genera et species, et ne q u i s v e l l e t g e n e r a et s p e c i e s a c c i p e r e i n d i v e r sis, a d d i t eadem, id est e a e d e m v o c e s , s u n t et g e n e r a et s p e c i e s ; et n e q u i s v e l l e t a c c i p e r e g e n e r a et s p e c i e s e o d e m r e s p e c t u , s u b d i t : p r o p t e r d i v e r s u m r e s p e c t u m s u n t g e n e r a , et p r o p t e r diversum species. Sit autem. Dimni[ti]vi generalissimum, specialissimum, m e d i u m . Sed hoc sit tibi manifestum etc. Substantia est quiddam, id est u n i v o c u m , s c i l i c e t u n a m n a t u r a m p o n e n s i n o m n i b u s s u i s s i g n i f i c a t i s , et q u i a n o n o m n e u n i v o c u m e s t g e n u s , a d d i t : et ipsa est genus. T a l i s est c o n s t i t u t i o q u o d sub hac pono corpus etc. Sed horum. Q u a s i p r a e p o s u i s u b s t a n t i a m s u b p o n e n d o a l i a , et n o n o s t e n d i q u i d de illis e s s e t g e n e r a l i s s i m u m v e l s p e c i a l i s s i m u m ; sed m o d o o s t e n d o , et h o c e s t : substantia est generalis simum, quia est solum genus. A p a r i . Homo specialissimum, quia solum species. A p a r i . Non autem. D i x e r a t q u o d h o m o c o n t i n e b a t p a r t i c u l a r e s h o m i n e s ; et n e i n t e l l i g e r e t u r q u o d h o m o g e n u s e s s e t p a r t i c u l a r i u m h o m i n u m , h o c r e m o v e t : quod non est genus. Et omne. D i x i q u o d h o m o est s o l u m s p e c i e s , et h a n c u n i -

v e r s a l e m s e n t e n t i a m d o : omne quod est proximum, et c u m recto ordine praedicamenti, per hoc r e m o v e m u s g r a m m a t i c u m <et> h u i u s m o d i a c c i d e n t i a ; et p e r h o c q u o d s u p p l e m u s : ante individua specialissimae specie, r e m o v e m u s genera quae s u n t p r o x i m a a n t e s u a i n d i v i d u a , u t hoc animai est animai. Quemadmodum igitur. Q u a n d o q u i d e m o m n e q u o d e s t p r o x i m u m ante s u a individua est solum species, ergo h o m o est sola s p e c i e s ; a toto. E t n o n s o l u m e x h o c toto p o t e s t p r o b a r i q u o d h o m o est solum species, sed etiam e x hoc p a r i : ( c u m ) h o m o esse sit species, p o s t q u a m n o n est alia inferior species, est sola species; a pari. Dixi quod post h o c n o n est alia inferior spec i e s , et n e a l i q u i s v e l l e t q u o d , q u e m a d m o d u m p o s t a n i m a i [ e ] r a t i o n a l e e s t differentia, q u o d j u n c t u m c u m a n i m a l i f a c i t s p e c i e m , i t a p o s t h o m o e s s e t a l i q u a differentia, q u a e j u n c t a c u m aliqua voce faceret speciem, addit: neque aliquid eorum quae possunt dividi sunt sub homine, sed sola individua. Unde ind i v i d u a s u n t s u b h o m o ; n a m S o c r a t e s et P l a t o . E t u n u m h o c h a b e s q u o d si [t] homo s i t s p e c i e s p o s t q u a m n o n s i t a l i a i n ferior species, sit sola species in h o m o , quia q u e m a d m o d u m s u b s t a n t i a e s t g e n u s g e n e r a l i s s i m u m , c u m s u p r e m a sit, e o q u o d n u l l u m g e n u s s u p r a earn sit, sic et h o m o , c u m sit s p e c i e s p o s t q u a m n o n sit alia inferior, est sola species; a simili propter d i v e r s a s c a u s a s . Sola species p o n i t u r a d r e m o t i o n e m g e n e r i s , q u o d i t a e s t s p e c i e s q u o d n o n s i t g e n u s ; ultima p o s t s u b a l t e r na, u l t i m o l o c o o r d i n e p r a e d i c a m e n t i p o n i t u r ; specialissima quantum ad comparationem.
7 7 7 8 79

10

15

20

25

Quae vero. C o m m u n e m r e g u l a m d e g e n e r a l i s s i m o et s p e cialissimo dederat; de mediis nullam c o m m u n e m dixerat, licet d i x i s s e t : corpus est species substantiae, genus vero animati corporis e t a l i a ; h i e c o m m u n e m r e g u l a m i n d u c i t , et h o c e s t : 30 quae vero e t c . Quare . Q u a n d o q u i d e m media sunt species superiorum g e n e r a i n f e r i o r u m , i g i t u r d u a s h a b e n t h a b i t u d i n e s , id e s t duos respectus a partibus duarum habitudinum. Extrema vero. M e d i a d u a s h a b e n t , s e d e x t r e m a u n a m t a n - 3S turn. Nam. U n d e e x t r e m a h a b e n t i m a m habitudinem? Et spe80 81 8 2 8 3

7 7

7 8

7 9

8 0

8 1

8 2

8 2

Cousin: animal et. Cod.: habea. Cod.: specie altissima. Cod.: animata. Cousin: quaeritur. Cod.: habitudinis. Cod.: etiam.

10

15

20

25

30

35

c i a l i s s i m u m et g e n e r a l i s s i m u m s u n t e x t r e m a , sed <speciaUssimuin e t ) generalissimum habent unara habitudinem; igitur e x t r e m a u n a m h a b e n t h a b i t u d i n e m ; et h o c e x t r a , a p a r t i b u s e x t r e m a r u m ; et u n d e e x t r e m a u n a m h a b e n t h a b i t u d i n e m , nam generalissimum etc.; a partibus habentibus u n a m habitudinem. Q u o d d i c i t s p e c i a l i s s i m u m est species superiorum videtur h a b e r e d u a s h a b i t u d i n e s ; q u o d n o n est, q u i a n o n d i c i t u r g e n u s et s p e c i e s , sed s p e c i e s t a n t u m . Q u o d a u t e m d i c i t specia lissimum esse species individuorum, ne aliquis prave intellig e r e t i n d i v i d u a esse g e n e r a , d i c i t species est individuorum, id e s t c o n t i n e n s i n d i v i d u a [ s ] , species superiorum, id e s t c o n t i n e t u r a s u p e r i o r i b u s . Q u o d a u t e m d i c i t specialissimum unam ha bere habitudinem, hoc ideo dicit quia non m u t a t n o m e n ; di c i t u r s p e c i e s a d g e n u s et s p e c i e s a d i n d i v i d u a . A l i a v e r o , id est m e d i a , m u t a n t n o m e n , q u i a d i c u n t u r g e n u s et s p e c i e s . Determinant autem. H i e o s t e n d i t e x q u a c a u s a p h i l o s o p h i d e d e r u n t g e n e r a l i s s i m o |j et m e d i o d e s c r i p t i o n e s t a l e s : q u a n - 158 . doquidem extrema habent u n a m habitudinem, ergo propter c a u s a m talem determinant generalissimum ita; inter causam et e f f e c t u m : u n a h a b i t u d o est c a u s a , q u o d t a l i s est d e s c r i p t i o : quod cum sit genus etc. Ea vero. H i e ostendit, ex q u a c a u s a media habent duas descriptiones, quas supponit quasi dicat: extrema ex una habit u d i n e h a b e n t s u a s d e s c r i p t i o n e s , sed m e d i a e x h o c q u i a h a bent duas habitudines, habent hujusmodi descriptiones, has s c i l i c e t : q u o d vocantur subalterna genera et subalternae spe cies et h a n c a l i a m , s c i l i c e t quod unumquodque eorum pos simi etc. Ea vero. O s t e n s a n a t u r a g e n e r a l i s s i m o r u m , s p e c i a l i s s i m o r u m et m e d i o r u m , q u o m o d o se h a b e n t i n p r a e d i c a m e n t o , ind u c i t de i n d i v i d u i s q u a m n a t u r a m h a b e a n t in p r a e d i c a m e n t o . C o n t i n u a t u r s i c : g e n e r a l i s s i m a , s p e c i a l i s s i m a , m e d i a sic se h a b e n t i n p r a e d i c a m e n t o u t d i c t u m e s t ; sed ea, s c i l i c e t i n d i v i d u a , quae sunt in ascensu ante specialissima, ipsa dicuntur a s c e n d e n t i a h a n c r e m , s c i l i c e t g e n e r a et s p e c i e s , id e s t i p s a s i g n i f i c a t a h a r u m v o c u r n ; et ne p e r g e n e r a v e l l e t a l i q u i s a c c i p e r e [ t ] g e n e r a l i s s i m a , a d d i t : subalterna individua, dico ascendentia usque ad generalissimum. Natura enim individuo r u m semper est ascendere suscipiendo praedicationem supeM v 8 5 8 6 8 7 8 8
8 4

Cousin: specialissimum etiam Cod.: affectum. Cod.: haec. Cousin: hoc. Cod.: medio. * Cod.: qui.
8 5 8 0 8 7

species

superior.

r i o r e m de u n o a d a l i u d , s i c u l e c o n t r a r i o n a t u r a g e n e r a l i s s i m o r u m e s t d e s c e n d e r p e r d i v i s i o n e m , si o p u s est, u s q u e a d s p e c i a l i s s i m a ; n a t u r a a u t e m m e d i o r u m a s c e n d e r et d e s c e n der. Ita individua ascendunt, ut patet in h o c simili de fami l i a : ut Agamemnon dicitur Atrides, e t p e r (Atridesy ascendit u t d i c a t u r Pelo pides, e t i t a g r a d a t i m a s c e n d i t u s q u e a d J o v e m , q u o d d i c t u s e s t filius Jovis. S i m i l i t e r S o c r a t e s i s t u d i n d i v i d u u m e s t h o m o , e t p e r homo a s c e n d i t a d animal, e t p e r ani mal g r a d a t i m a s c e n d i t u s q u e a d substantiam, q u o d e s t filius substantiae. Sed in familiis. T a l i s est similitudo inter individua et g e n e r a et s p e c i e s e j u s d e m p r a e d i c a m e n t i q u o d a s c e n d u n t , et i n f a m i l i i s q u o d s i m i l i t e r g r a d a t i m fit a s c e n s u s de u n o a d a l i u d ; sed in hoc est dissimilitudo, quia diversae familiae red u c i p o s s i n t a d u n u m p r i n c i p i u m , s e d i n d i v i d u a et s p e c i e s e t genera diversorum praedicamentorum nunquam reducentur ad u n u m g e n e r a l i s s i m u m . A l i t e r s i c : g e n e r a l i s s i m a , m e d i a , s p e c i a l i s s i m a h u j u s m o d i d e s c r i p t i o n e s h a b e n t . S e d m e d i a aliam hanc habent proprietatem quod ea scilicet media dicuntur ascendentia usque ad generalissimum; media dico quae d i c u n t u r g e n e r a et s p e c i e s ; et n e p e r g e n e r a a c c i p e r e s g e n e r a l i s s i m u m , d e t e r m i n a t s u b a l t e r n a g e n e r a , id e s t s u b a l t e r n a t i m r e c t o o r d i n e p o s i t a . Ita e s t s i m i l i t u d o i n t e r m e d i a e t f a m i l i a s ; sed i n h o c e s t d i s s i m i l i t u d o , q u i a n o n d u c u n t u r m e d i a d i versorum praedicamentorum ad unum generalissimum, et hoc e s t : in generibus non sic se habet reductio diversorum praedicamentorum.
89 90 91 9 2

10

15

20

25

Neque enim. U n d e genera et species diversorum praedi camentorum non reducuntur ad u n u m generalissimum, quia ad ens non reducuntur, de q u o magis videretur; a majori. 30 Nec omnia. E t v e r e e n s n o n e s t c o m m u n e g e n u s o m n i u m , q u i a o m n i a n o n s u n t s p e c i e s . A r e l a t i v i < s > e j u s , et h o c e s t : n o n d i c o e x a<u>ctoritate m e a , s e d quemadmodum Aristteles. N o n e s t u n u m g e n u s o m n i u m e n s , s e d s u n t decern g e n e r a l i s s i m a , v e l h a c r a t i o n e p r o b o q u o d e n s n o n e s t g e n u s o m n i u m , 35 sed e s t a e q u i v o c u m . N o n e s t g e n u s o m n i u m : a b o p p o s i t i s . S i enim. V e r e si e n s e s t a e q u i v o c u m , n o n e s t c o m m u n e g e n u s o m n i u m , q u i a si e s s e t c o m m u n e g e n u s o m n i u m , n o n e s s e t a e q u i v o c u m . H o c d e b e r e t p o n e r , s e d loco i s t i u s p o n i t

8 9

9 0

9 1

9 2

Cod.: sed. Cousin: nec. Cod.: habent. Cousin: reductionem. Cousin: vere.

P. ABELARDO, Scritti

di

Logica.

io

15

20

25

30

35

s u u m oppositum, scilicit u n i v o c u m . T a l e m collige r e g u l a m : q u i c u m q u e terminus positus ponit a l i u m alii termino opposit u m , ille a l i u s o p p o s i t u s r e m o v e t p r i o r e m t e r m i n u m , q u i p o nebat oppositum; sed c o m m u n e genus o m n i u m ponit univoc u m oppositum aequivoco; quare aequivocum positum removet c o m m u n e genus o m n i u m ; vel sic: corvus positus ponit nigrum, oppositum albo; quare album positum removet corvum. Cum vero. P r o b a v i a u c t o r i t a t e A r i s t o t e l i s q u o d e n s e s t a e q u i v o c u m , et n o n s o l u m a<u>ctoritate A r i s t o t e l i s , sed h a c r e g u l a , q u i a c o m m u n i o entis e s t secundum solum nomen, i d est h o c n o m e n ens e s t o m n i b u s r e b u s c o m m u n e , i d e s t a e q u i v o c u m , non est etiam secundum diffnitionem rationis, quae sit secundum nomen impositionis ; v i d e l i c e t i l l a m diffnitionem q u a m habet ens in praedicamento substantiae, n u n q u a m h a b e b i t i n p r a e d i c a m e n t o q u a n t i t a t i s ; s i c i n a l i i s q u i d e m est, q u o d e n s n o n h a b e t u n a m s u b s t a n t i a l e m diffnitionem c u m q u a p r a e d i c e t u r d e o m n i b u s g e n e r a l i s s i m i s ; c u m h a c diffinit i o n e p r a e d i c a t u r e n s de s u b s t a n t i a : s u b s t a n t i a e s t e n s q u o d neque est qualitas, nec quantitas etc. Decern quidem. A r i s t o t e l e s decern dicit esse g e n e r a l i s s i m a , et e g o t o t i d e m e t n o n p l u s . Specialissima vero. Q u i a p r a e d i c a m e n t a decern e s s e d i x e rat, et n e v i d e r e t u r a l i c u i q u o d s p e c i a l i s s i m a p o s s e n t p o n i s u b c e r t o n u m e r o , indefinita d i c i t esse s p e c i a l i s s i m a , q u i a n u n c <non> c o n t i n e < n > t u r s u b c e r t o n u m e r o ; q u a p r o p t e r aliquem f a c i e n t e m d i v i s i o n e m p e r p o n e n t e s p a r t e s , i l i u m d i c o descendentem [ d i c o ] a generalissimis usque ad specialissima jubct Plato quiescere in ipsis specialissimis ponendis, in divisione scilicet; quia n o n omnes, scilicet specialissimas species, p o n e r e potest, q u i a infinitae sunt, e t q u i a c u m B o e t i u s d i c a t q u o d s e m p e r d e b e t fieri d i v i s i o p r o p t e r i n t e l l i g i b i l i o r a , t u n c si q u i s v e l l e t f a c e r e d i v i s i o n e m p e r p o n e n t e s , e n u m e r a n d o omnes specialissimas species in ipsa divisione, potius obscur a r e t , q u a m intelligibilitatem generaret. Ponentes partes d i c o , u b i n o n p o n u n t u r n e g a t i v a p a r t i c u l [ a r i ] a , s c i l i c e t non, u t h i c animai, aliud homo, aliud bos, e t c . ; p e r n o n p o n e n t e s p a r t e s fit d i v i s i o g e n e r i s s i c : animal ft aliud homo, aliud non
9 3 u 9 5 9 6 9 7 9 8

9 3

9 4

9 5

9 6

9 7

9 S

Cousin: aequivocum non est, etc. Seil, entis. Cousin : esse. Cousin: id est quae non. Cod.: quem propter. Cod.: obscuranlur.

homo. Ideo d i c i t u r p a r s n o n p o n e n s , q u i a h a b e t non n e g a t i v a ^ ) p a r t i c u l a m " praepositam. Descendere autem. P l a t o j u b e t d e s c e n d e n t e m , i d e s t d i v i dentem in specialissimis quiescere, sed quemlibet dividentem per specifcas differentias jubet descendere p e r media. A t t e n d e : c u m iste d i c a t d e b e r e fieri d i v i s i o n e m p e r differentias, et B o e t i u s d i c a t i n l i b r o Divisionum (1) quod non deberet fieri d i v i s i o p e r d i f f e r e n t i a s , n i s i q u a n d o c a r e m u s n o m i n i b u s 159 r. s p e c i e r u m , s e d || s e m p e r p e r s p e c i e s , v i d e n t u r e s s e c o n t r a r i i ; sed n o n s u n t , q u i a iste d i c i t fieri i d e o d i v i s i o n e m p e r s p e c i ficas differentias, q u i a s u n t c o n s t i t u t i v a e s p e c i e r u m ; ille v e r o i d e o p e r s p e c i e s p r a e c i p i t d i v i s i o n e m fieri, q u o n i a m n a turalis divisio, q u o n i a m genus per species dividitur. Infinita. I n q u i t : ideo jubet Plato i n specialissimis quiescere, i n q u i t , q u i a e s s e infinita, et i d e o r e l i n q u e n d a . Neque enim. V e r e q u i a sunt infinita relinquenda sunt, q u i a n o n posset haberi disciplina, id est divisio e o r u m intelligibilis; a causa. Descendentibus igitur. Q u a n d o q u i d e m j u b e t P l a t o d e s c e n d e r e p e r m e d i a , i g i t u r d e s c e n d a m u s ; a b a < u ) c t o r i t a t e . Descendentibus n o b i s necesse est ire e t c . M u l t i t u d i n e m d i v i d e n t e m d i c i t d i f f e r e n t i a s et s p e c i e s et i n d i v i d u a , q u a e c u m q u e d i v i d u n t genus. Ascendentibus vero. P o n i t o p p o s i t a m s e n t e n t i a m : descendentibus necesse est ire per multitudinem, sed ascendentibus est necesse colligere multitudinem; s u p p l e m u s : per genus et per speciem; s i c : S o c r a t e s et P l a t o s u n t h o m o , r a t i o n a l e e t irrationale animal, sensibile et insensibile animatum, [corpus] a n i m a t u m et i n a n i m a t u m c o r p u s , c o r p o r e u m e t i n c o r p o r e u m substantia. Attende quod illa multitudo differentiarum et alior u m dividentium, quae erat dividens dividendo, est modo collects in unum ascendendo. Collectivum enim. V e r e s p e c i e s c o l l i g i t , q u i a e s t c o l l e c t i v u m m u l t o r u m i n d i v i d u o r u m s u o r u m e u n t i u m p e r i p s a m spec i e m i n s u a m diffnitionem, e t s i c g r a d a t i m d u c e n d o u s q u e i n descriptionem generalissimi, h a n c scilicet: substantia est quod neque est qualitas, nec quantitas, nec aliquid aliorum.
1 0 0 1 0 1 1 0 2 1 0 3 1 0 4
0 9

io

15

20

25

30

35

1 0 0

1 0 1

1 0 2

1 0 3

1 0 4

Cod.: particulariam. Cod.: addende; Cousin: addendum est. Cod.: consiantivae. Cousin supplevit: individua esse etc. Cousin: unde. Cousin: hinc. de divisione, P . L . , L X I V , 880 B - C .

(1) BOETII, Liber

10

15

20

25

30

35

Et magis id quod genus est: id e s t g e n u s p l u r a c o l l i g i t q u a m s p e c i e s , q u i a et i p s a s s p e c i e s e t e a r u m i n d i v i d u a . Particularity vero. S p e c i e s et g e n u s s u n t c o l l e c t i v a ; s e d particularity p r o e o d e m a c c i p e id quod est unum dividunt, id e s t h a n c v o c e m q u a e e s t homo o s t e n d i t dari diversis sig n i f i c a t i s S o c r a t e s et P l a t o , v e l sic c o n t i n u a : n o n s o l u m s p e cificae differentiae d i v i d u n t , s e d s i n g u l a r i a . Participatione[m] enim. V e r e s p e c i e s c o l l i g i t , q u i a h a e c s p e c i e s q u a e e s t homo; a p a r t e s p e c i e i , et h o c e s t : participatione enim speciei, id e s t hominis, plures homines, id e s t S o c r a t e s et P l a t o , sunt unus i n h a c v o c e q u a e e s t homo, et i n h o m i n i s diffinitione. Particularibus enim. O p p o s i t a s e n t e n t i a : v e r e p a r t i c u l a r i a dividunt, n a m particularia hominis homine<s>; a p a r t i b u s p a r t i c u l a r i u m , e t h o c e s t : particularibus, id e s t p e r p a r t i c u laria nomina. Divisivum enim. V e r e p a r t i c u l a r i a d i v i d u n t , q u i a o m n e singulare est divis(w}iim; a toto. Collectivum enim. U n d e species est collectivum, quod e s t q u i a o m n e c o m m u n e ; i t a d i c o q u i a n o n sit a e q u i v o c u m : est collectivum et sic c o l l e c t i v u m q u o d r e d u c a t o m n i a q u a e colligit in i m a m diffinitionem; a toto. Assignaio. Diffinivi g e n u s e t s p e c i e m , et h o c p r o p t e r i n t r o d u c t i o n e m , et n o n s o l u m i l l u d e r a t f a c i e n d u m , s e d e t i a m i s t u d propter e a m d e m c a u s a m scias, quod genus habet hanc naturam secundum ordinem praedicamenti, quod praedicetur de s p e c i e ; semper ideo a d d i d i t , n e C h r y s a o r i u s p u t a r e t q u o d s i m i l i t e r lege p r a e d i c a m e n t i s p e c i e s p r a e d i c a r e t u r d e g e n e r e , q u e m a d m o d u m g e n u s de s p e c i e . V i d e b a t e n i m C h r y s a o r i u s i n q u i n t o m o d o p r i m a e f i g u r a e s p e c i e m de g e n e r e p r a e d i c a r i , et ne v e l l e t l e g e p r a e d i c a m e n t i i s t u d i n t e l l i g e r e , h a n c a d d i d i t s e n t e n t i a < m > , et h o c e s t : assignaio genere et specie, e t n o n d i c o a s s i g n a t o t a n t u m p e r e x e m p l a , s e d quid est utrumque, id e s t p e r diffinitionem a s s i g n a t o : i n diffinitione g e n e r i s d i c turn v e l i n t e l l e c t u m q u o d u n u m g e n u s p l u r e s h a b e t s p e c i e s . Semper enim. B e n e d i c o : uno genere assignato, pluribus speciebus, nam semper divisio generis fit per plures species; a b e f f e c t u , q u o d d i v i s i o g e n e r i s fit p e r p l u r e s s p e c i e s , e s t
1 0 5 1 0 6 1 0 7 1 0 8 109 1 1 0

1 0 5

1 0

1 0 7

1 0 8

1 0 9

1 1 0

Cousin: ostendunt. Cod.: patribus. Cousin: vere. Cod.: addide. Cod.: species. Cod.: affectu.

effectus i s t i u s c a u s a e q u o d e s t a s s i g n a t u n i g e n u s h a b e r e p l u res s p e c i e s . Species auiem. G e n u s h a p e t p r a e d i c a r i de s p e c i e , s p e c i e s non de genere. 5 Ncque enim. V e r e s p e c i e s n o n p r a e d i c a t u r de s u o g e n e r e , n e c d e s u p e r i o r i b u s , q u i a n o n fit c o n v e r s i o ; a c a u s a . Oportet autem. D i x e r a t q u o d g e n u s p r a e d i c a r e t u r d e s p e c i e lege p r a e d i c a m e n t i c u m simplic ventate, et videtur quod p a r i a sunt, c u m s i m p l i c i v e n t a t e p r a e d i c a n t u r de sese. N e 1 0 C h r y s a o r i u s p u t a r e t q u o d p r a e d i c a t i o de p a r i b u s feret l e g e praedicamenti, hoc removet ostendendo ipsam praedicationem. Ncque enim. U n d e m i n o r a n o n p r a e d i c a n t u r de m a j o r i b u s l e g e p r a e d i c a m e n t i , q u i a h o c m i n u s homo n o n p r a e d i c a t u r 1 5 de animali i n s i m p l i c i v e n t a t e , id e s t in o m n i m o d o p r a e d i candi, scilicet universaliter et particulariter; a parte. De quibus autem. D i x i q u o d g e n u s p r a e d i c a t u r de s p e c i e , et s p e c i e s n o n d e g e n e r e ; s e d h o c h a b e t s p e c i e s , q u i a de q u i b u s c u m q u e p r a e d i c a t u r , facit s u p e r i o r a p r a e d i c a r i s e c u n d u m 20 interiora. Si enim. V e r e de q u i b u s p r a e d i c a t u r s p e c i e s , facit s u p e r i o r a p r a e d i c a r i , q u i a si v e r u n i e s t Socratem dicere hominem, (hominem'} a u t e m animai, s e q u i t u r i s t u d v e r u n i : Socratem d i c e r e animai; et si v e r u m e s t Socratem d i c e r e animai, animai 2 5 [est] < a u t e m > substantiam, v e r u m e s t Socratem d i c e r e substantiam; a parte illorum de quibus p r a e d i c a [ n ] t u r et e o r u m quae praedicantur de Socrate per speciem. Semper enim. V e r e animai et substantia praedicantur de homine, q u i a o m n i a s u p e r i o r a d e i n f e r i o r i b u s ; a foto. 30 Species quidem. Hoc habet species, quod facit superiora praedicari de inferioribus, et hoc habet ex natura sui, q u o d praedicatur de individuis. Genus autem. D i x i t q u o d g e n u s p r a e d i c a t u r d e s p e c i e , et de q u i b u s s p e c i e s p r a e d i c a t u r f a c i t s u p e r i o r a p r a e d i c a r i , e t 3 5 species praedicatur de individuis. E x h i s colligitur quod genus p r a e d i c a t u r d e s p e c i e e t i n d i v i d u o , et h o c e s t : Genus autem. Generalissimum autem. Q u i a a d h u c n o n o s t e n d e r a t p r a e d i cationem generalissimi, ostendit. Dicitur enim. D i x i t q u o d g e n e r a l i s s i m u m et o m n i a s u p e - io r i o r a d e i n f e r i o r i b u s p r a e d i c a n t u r , et n o n d e t e r m i n a v i ! a n de
1 1 1 1 1 2 1 1 3

1 1 1

1 1 2

1 1 3

Cod.: praedcati. Cousin: vere. Cousin: quae.

10

15

20

25

30

35

o m n i b u s , a n de q u i b u s d a m . A d d i t u n i v e r s a l e m r e g u l a m u n d e o m n i a s u p e r i o r a de i n f e r i o r i b u s p r a e d i c a n t u r ; q u i a g e n e r a l i s s i m u m et o m n i a a l i a g e n e r a . Individuum. O s t e n s a p r a e d i c a t i o n e [ m ] s u p e r i o r u m , os t e n d i t p r a e d i c a t i o n e m i n d i v i d u i , de q u a n i h i l a d h u c d i x e r a t . U n d e i n d i v i d u i m i p r a e d i c a t u r d e u n o solo, q u i a hoc individuum Socrates e t hoc album; a p a r | | t i b u s i n d i v i d u i ; e t h o c 159 v. extra, et b o n u m e x e m p l u m dedi de individuo. I n d i v i d u u m e n i m d i c i t u r Socrates e t hoc album. C o m m e n d a t i o e x e m p l i e t c . Individuum ergo. Q u a n d o q u i d e m Socrates e t hoc album etc. p r a e d i c a n t u r d e u n o solo, e r g o d i c u n t u r i n d i v i d u a ; a p a r i . I n d i v i d u u m e s s e et p r a e d i c a r i de u n o solo p a r i a s u n t . Quoniam . Non solum ex hac causa, quod praedicantur de u n o solo, d i c u n t u r i n d i v i d u a , s e d e t i a m e x h a c a l i a c a u s a , s c i l i c e t q u o n i a m unumquodque individuorum consista ex t a l i b u s proprietatibus a c c i d e n t a l i b u s , q u a e i n s i m u l c o l l e c t a e et eodem modo acceptae, n u n q u a m recipiuntur in alio particul a r i . I d e o s u p p l e n d u m e s t particulari, quia n o n illud est individuum c u j u s omnes proprietates n o n reperiuntur in a l i o , q u i a p r o p r i e t a t e s hominis [est] omnes n o n r e p e r i u n t u r i n bove. Socrates enim. V e r e p r o p r i e t a t e s u n i u s i n d i v i d u i n u n q u a m reperiuntur in alio individuo, quia proprietates S o c r a t i s n u n q u a m reperiuntur in alio; a parte individui, et h o c e s t : Socrates e t c . Hae vero. P r o p r i e t a < t e > s i n d i v i d u i n o n e r u n t i n a l i i s ; s e d proprietas i n d i v i d u i hominis, hominis dico communis, id e s t s p e c i a l i s , erit eadem in pluribus; s e d magis p o s s u m d i c e r e , in omnibus, et h o c a p p a r e t in eo, i d e s t ex eo, quod homines sunt, i d e s t q u o d homo, i s t a v o x , c o n v e n i t o m n i b u s h o m i n i b u s . Continetur. Dixit quod species praedicatur de individuo; inde i n f e r t s i c : q u a n d o q u i d e m species praedicatur de indi viduo, igitur individuum continetur sub specie; a relativis. Species autem. E t u b i d i x i t g e n u s p r a e d i c a r i de s p e c i e , i b i dixit speciem contineri sub genere; a relativis. Totum enim. V e r e g e n u s c o n t i n e t s p e c i e m , q u i a g e n u s e s t totum; a parte continens; aliud in parte totum, aliud univer1 1 4 1 1 5 11Q 1 1 7 1 1 8 1 1 8 1 1 9 1 2 0

1 1 4

1 1 5

1 1 6

1 1 7

1 1 8

1 1 9

1 2 0

Cod.: ammalia. Cousin: superioris. Cousin: verum. Cod.: quorum. Cousin: recipiuntur. Cod.: Socrate. Cod.: differt.

s a l e t o t u m , a l i u d i n t e g r u m , a l i u d a c c i d e n s , et c u j u s m o d i sit t o t u m a d d i t quoddam, i d est u n i v e r s a l e . Pars alterius, id est u n i u s v o c i s ; totum in aliis , id e s t pluribus. Partibus enim. V e r e s p e c i e s e s t t o t u m p l u r i b u s , q u i a o m n e t o t u m e s t t o t u m s u i s p a r t i b u s ; a to to. Differentia vero. F i n i t o t r a c t a t u g e n e r i s et s p e c i e i , t r a c t a t d e differentia, p r o p t e r e a m d e m c a u s a m , s c i l i c e t i n t r o d u c t i o n e m . D i c u n t q u i d a m h o c o m n e n o m e n differentia esse a e q u i v o c u m p r o p t e r p l u r e s s i g n i f i c a t i o n e s ; differentia e n i m ista v o x p r i m u m fuit imposita ad hoc, ut significaret c o m m u n e s d i f f e r e n t i a s , d e i n p r o p r i a s et p o s t e a m a g i s p r o p r i a s ; et h a c de c a u s a , s c i l i c e t differentia, p r i m i t u s s i g n i f i c a t c o m m u n e s differentias, q u i a c o m m u n i s differentia plures habet c a u s a s q u a r e d i c a t u r differentia, s c i l i c e t q u i a f a c i t i d e m i n d i v i d u i m i differre a se i p s o et a b i n d i v i d u i s e i u s d e m s p e c i e i et a b i n d i viduis diversae speciei; propria duas tantum habet causas q u i a n o n f a c i t i d e m i n d i v i d u u m a se i p s o differre, sed i n d i v i d u a e i u s d e m s p e c i e i i n t e r se et a b i n d i v i d u i s d i v e r s a e s p e c i e i ; magis propria u n a m tantum habet causam quia individua eiusd e m s p e c i e i f a c i t differre [et] a b i n d i v i d u i s d i v e r s a r u m s p e c i e r u m ; et c u m sic a c c i p i a t u r differentia, u t d i c t u m est, a e q u i v o c a , a e q u i v o c a n d u m est i n s p e c i e , u b i l i b e r d i c i t (2) : Cum igitur tres species differentiae, id est t r i a c o n t e n t a a differen tia, q u i a n u l l u m a e q u i v o c u m i n h o c e s t g e n u s v e l s p e c i e s q u o d h a b e t c o n t e n t a s u b s e ; v e l , si v o l u m u s , p o s s u m u s a c c i p e r e r e c t u m g e n u s d i f f e r e n t i a m , et i l l a s t r e s s p e c i e s differentiae u t rectas species, scilicet supradictam differentiam, scilicet hanc : differentia est q u a n d o aliud ab alio distare p r o p o n i m u s p r e d i c a b i l e i n q u a l e . S i c c o n t i n u a t u r : g e n u s tot m o d i s d i c i t u r et species, ut d i c t u m est; differentia vero dicitur c u m hac adiect i o n e q u a e est communiter, et c u m h a c a l i a q u a e est [magis] proprie, et c u m h a c a l i a q u a e est magis proprie.
121 1 2 2 1 2 3

10

15

20

25

30

Communiter quidem. C u m d e b e r e t diffinire h a n c v o c e m d i f f e r e n t i a m , t r a n s f e r t se a d effecta s i c : alterum s u b i e c t u m 35 dicitur ab altero s u b i e c t o differre communiter, id est c o m m u n i differentia, eo quod differt alteritate, id est d i v e r s i t a t e q u a d a m , id est p e r m u t a b i l i et h o c quocumque modo, s c i l i c e t v e l a se ipso, v e l a b a l i o ; v e l ita c o m m u n i s differentia diffinitur:
1 2 1 1 2 2

1 2 3

Cousin: tantum aliis. Cod.: tractavi. Quae sequuntur Cousin non

edidit. P. L.. LXIV, 121 D.

(2) V. p. 27 e BOETII, In Porphyrium,

10

15

20

25

30

35

40

c o m m u n i s differentia e s t q u a e h a b e t se a d esse, u t a l b u m v e l sedere. Differ auiem. V e r e a l t e r a m differt a b a l t e r o p e r c o r a m u n e m d i f f e r e n t i a m , q u i a Socrates differt a Platone allentate, id e s t levi m u t a t i o n e , et i p s e a se q u i a , c u m p r i u s e s s e t p u e r , m o d o est v i r . Alteritatibus, id e s t d i v e r s i t a t i b u s , habendi se in aliquo modo, id e s t p e r m u t a b i l i m o d o . V i d e t u r a u t e m f a l s u m q u o d hie l i b e r d i c i t : Socratem differre a se ipso, q u i a q u i c q u i d diff e r t a se i p s o v e l a b a l i o p e r o p p o s i t a m d i f f e r e n t i a m differt. S i per oppositam, vel per c o m m u n e m , vel per propriam, vel m a g i s p r o p r i a m . S e d p e r p r o p r i a m v e l m a g i s p r o p r i a m n o n differt a l i q u i d a se i p s o ; r e s t a t i g i t u r u t q u o d a se differt, p e r c o m m u n e m d i f f e r e n t i a m differat; et si differt S o c r a t e s a se p e r c o m m u n e m d i f f e r e n t i a m , t u n c c o m m u n i s differentia h a b e t f u n d a m e n t u m i n eo et i n eo s i g n i i c a t ; s e d i n eo n o n s i g n i f i c a t et, si i n eo n o n signifcat, n e c s i g n i f i c a t . Q u i a hoc album q u o d i'uit i n S o c r a t e e t m o d o n o n est, n e c i n eo n e c i n a l i o s i g n i f c a t ; et si n o n signifcat, t u n c S o c r a t e s n o n differt a se p r o p t e r i p s u m album. Q u o d sic solvitur, quia, licet a l b u m v e l sedere q u o d c u m s u o i n d i v i d u o , s c i l i c e t hoc album v e l hoc sedere, s i g n i f i c a v i t i n S o c r a t e , l i c e t n o n sit i n S o c r a t e , t a m e n i p s u m c o m m u n e n o m e n album v e l sedere i n a l i o e s t ; e t q u i a i n a l i o s i g n i f i c a r e est, ideo f a l s u m e s t d i c e r e : si i n S o c r a t e n o n s i g n i fcat, n e c s i g n i f c a t ; e t s i c S o c r a t e s differt a se p e r i l l u d q u o d h a b u i t i n eo significare et n o n signifcat m o d o . Prop(ri}e autem. N o n s o l u m p e r c o m m u n e m differt a l i q u i d a b a l i q u o sed e t i a m p e r p r o p r i a m ; p r o p r i a differentia h a b e t se a d esse t a n t u m , u t curvitas nasi. N o n solum per propriam, sed etiam per m a g i s propriam d i f f e r e n t i a m differt a l i q u i d a b a l i o et h o c e s t : Magis propriam etc. N o t a n d u m q u o d p r o p r i a differentia v i d e t u r i d e m t a c e r e differre a se ipso, u t si c o n t i n g a t c a e c i t a s o c u l o r u m Hugon, v i d e t u r q u o d f a c i a t i d e m differre a se i p s o i n h o c q u o d p r i u s v i d e n s f u i t ; sed n o n f a c i t q u i a q u o d differt h o c e s t <respectu> c o m m u n i s differentiae q u a e p r a e c e s s i t e t n o n r e s p e c t u p r o p r i a e differentiae, q u i a si i n h o c q u o d est p r o p r i a f a c e r e t i d e m differre a se ipso, e t i a m m a g i s propria hoc faceret, quod f a l s u m est, q u i a risibile n o n f a c i t i d e m differre a b h o c q u o d p r i u s fuit, c u m s e m p e r c o n v e n i a t h o m i n i . Universaliter ergo. Q u a n d o q u i d e m c o m m u n i s e t p r o p r i a et
1 2 4 1 2 5

1 2 4

Cod.:

odorum. ornnis.

1 2 5

Cod.: etc.

m a g i s p r o p r i a differentia f a c i t a l t e r a t i m i , ergo omnis diffe rentia; omnis, dico, id e s t o m n i s m o d i differentiae et c o m m u nes et p r o p r i a e et m a g i s p r o p r i a e ; et q u i a o m n i s m o d i dif f e r e n t i a e c o n i u n c t i m a c c e p t a e p o s s e n t f a c e r e differre et n o n 160 r. p e r s i n g u l a s p a r t e s , i d e o a d d i d i t |] universaliter, id e s t sed ora- 5 n e s p a r t e s d i f f e r e n t i a r u m adveniens s u b i e c t o facit alteratum, id e s t q u o l i b e t m o d o m u t a t u m , id e s t p e r a u g m e n t u m , v e l c o r ruptionem etc.; hie videtur Porphyrius contraire Aristoteli q u i a A r i s t o t e l e s (3) a c c e p i t alteratum id e s t m u t a t i o n e m s e cundum q u a l i t a t e m , n u l l a [ i n ] a l i a r u m m o [ n ] t i o n u m c o m - 10 m u n i c a n t e . S e d P o r p h y r i u s a c c i p i t alteratum laxius quolibet modo, ille stric<t>ius; et sic n o n d i s s e n t i u n t , q u i a iste u n o m o d o , ille a l i o m o d o .
1 2 6 1 2 7

Sed ea. I n h o c c o n v e n i u n t c o m m u n i s et p r o p r i a et m a g i s p r o p r i a q u o d f a c i u n t a l t e r a t u m , sed i n h o c differunt e t c . Aliud. Id e s t s p e c i e m c o n s t i t u i t et g e n u s d i v i d i t . Differentiarum ergo. Q u a n d o q u i d e m c o m m u n i s et p r o p r i a f a c i u n t a l t e r a t u m , e t m a g i s p r o p r i a a l i u d , e r g o q u a e d a m diffe r e n t i a e f a c i u n t a l t e r a t u m et q u a e d a m a l i u d ; a p a r t i b u s . Illae vero. M o d o d a t e i s n o m i n a . Animali enim. V e r e specifica differentia f a c i t a l i u d q u i a rationale f a c i t a l i u d , id e s t c o n s t i t u i t s p e c i e m i n diffinitione et iunctum c u m genere facit c o m p o s i t a m speciem; compositam s p e c i e m i d e o d i c i m u s q u i a ration(aV)e i u n c t u m c u m animali facit speciem, id est pro u n a specie accipiuntur. P e r moveri p o t e s t i n t e l l i g i u t r a q u e differentia, et c o m m u n i s e t p r o p r i a ; p r o p r i a u t i n f i r m a m e n t o <et> i n a q u a , q u a e semper moventur. Quare haec. Q u a n d o q u i d e m rationale f a c i t a l i u d e t motus a l t e r a t u m , e r g o q u a e d a m differentiae f a c i u n t a l i u d , q u a e d a m alterarum; a partibus. Secundum igitur. Q u a n d o q u i d e m f a c i u n t a l i u d , i g i t u r d i v i d u n t g e n u s et c o n s t i t u u n t s p e c i e m ; a p a r i . P a r i a s u n t f a c e r e a l i u d et d i v i d e r e g e n u s e t c o n s t i t u e r e s p e c i e m . Alteratio sola, i d e s t d i v i s i o subiecti i n a c c i d e n t i a , v e l a c c i dentis in accidentia, quae divisio vel alteratio consistit perm u t a b i l i s m u t a t i o , id e s t p e r e a s differentias consistunt permutationes, id e s t d e s c r i p t i o n e s , aliquo modo se habendi, id
128

15

20

25

30

35

1 2 6

Cod.: Cod.:

communis. moneri. Categorias An-

1 2 7

Cod.: sed.

1 2 8

(3) ARISTOTELIS, Categoriae, 1 5 a, 1 3 sgg. ; BOETII, In stotelis, IV, P. L., LXIV, 280 C-D.

10

15

20

25

30

35

40

est d e s c r i p t i o n e s , dico, f a c t a e a s e p a r a b i l i b u s v e l i n s e p a r a b i l i b u s differentiis. A superioribus ergo. Q u a n d o q u i d e m d i c t u m est s u p e r i u s q u i a es i n c h o a n s , i s t u d , s c i l i c e t differentia a l i a c o m m u n i s , a l i a p r o p r i a , a l i a m a g i s ( p r o p r i a ) et q u a e d a m differentia f a c i t a l teratum, quaedam vero aliud; igitur propter eamdem causam, s c i l i c e t q u i a es i n c h o a n s , d i c e n d u m e s t i s t u d ; a s i m i l i , p r o p t e r e a m d e m c a u s a m . A superioribus dicit ideo ut non acciperet s u b d i v i s i o n e m sed p r i n c i p a l e m s u p e r i u s d a t a m : differentia a l i a c o m m u n i s , a l i a p r o p r i a etc. Moveri enim. V e r e q u a e d a m differentiae s u n t s e p a r a b i l e s , q u i a moveri et quiescere; a p a r t e differentiae. Inseparabilium. S u b d i v i s i o est. Nam per se. V e r e q u a e d a m differentiae s u n t p e r s e : n a m r a t i o n a l e et m o r t a l e ; a p a r t e . R a t i o n a l i t a s d i c i t u r differentia p e r se, q u i a i t a est i n p r a e d i c a m e n t o q u o d n o n e s t i n f o n d a m e n t o , sed p e r se. A l b e d o d i c i t u r n o n p e r se, sed s e c u n d u m a c c i d e n s , q u i a i t a est i n p r a e d i c a m e n t o , q u o d sit i n f u n d a m e n t o , s c i l i c e t p e r c o r p u s [in] f u n d a t u r . In h o c q u o d iste p o n i t perceptibile disciplinae videtur a Boetio dissentire quia B o e t i u s s e c u n d u m q u o s d a m a ( u ) c t o r e s ( d i c i t ) u n a m different i a m u t perceptibile disciplinae c o n t e n t a m u n a s p e c i e et i l l i u s s p e c i e i p a r t e m ; et i s t a differentia, id est perceptibile disciplinae p o n i t u r p r o istis d u a b u s differentiis, s c i l i c e t rationale et mortale. S e d P o r p h y r i u s s e c u n d u m a l i o s a u c t o r e s d i c i t n u l l a m d i f f e r e n t i a m esse c o n t e n t a m u n a s p e c i e . S e d n o n d e c o n veniunt quia diversae sententiae sunt, s e c u n d u m diversos a(u)ctores. Illae igitur. Q u a n d o q u i d e m sunt per se, i g i t u r accipiuntur in ratione, i d est i n diffnitione, substantiae et faciunt aliud, id est d i v i d u n t g e n u s et c o n s t i t u u n t s p e c i e m ; a p a r i . P a r i a s u n t p e r se esse et a c c i p i i n diffnitione s u b s t a n t i a e et t a c e r e aliud. Nec in substantiae ratione et c a e t e r a . D u o d e d i t differentiis q u o d d i c u n t u r p e r se, s c i l i c e t h a e c d u o : q u i a a c c i p i u n t u r i n r a t i o n e s u b s t a n t i a e et f a c i u n t a l i u d ; h a e c e a d e m d u o a u f e r t differentiis q u a e s u n t s e c u n d u m a c c i d e n s , s c i l i c e t q u o d n e c i n substantiae ratione accipiuntur, nec faciunt aliud; duo negat a b i s t i s differentiis, l i c e t e x a l t e r o n e x o a l t e r u m n e g e t u r ; sed s i c u t i n o r d i n e d u o p o s u e r a t , ita o r d i n a t i m d u o n e g a t . Illae quidem. H a n c v u l t p r o p r i e t a t e m i l l a r u m q u a e p e r se s u n t o s t e n d e r e , q u o d n o n s u s c i p i u n t m a g i s et m i n u s ; et h o c e s t : illae quidem etc. Nam neque. V e r e q u a e p e r se s u n t n o n s u s c i p i u n t m a g i s et

m i n u s . S i s u n t s u b s t a n t i a l e s , t u n c n o n s u s c i p i u n t m a g i s et m i n u s ; a b o p p o s i t i s , q u i a p o n e n d o n e g a t et h o c e x t r a . V e r e si s u n t s u b s t a n t i a l e s n o n s u s c i p i u n t m a g i s et m i n u s . S i g e n u s e a r u m , c u m sit s u b s t a n t i a l e , n o n s u s c i p i t m a g i s et m i n u s , t u n c d i f f e r e n t i a e , c u m s i n t s u b s t a n t i a l e s , n o n s u s c i p i u n t m a g i s et m i n u s ; a s i m i l i p r o p t e r e a m d e m c a u s a m , v e l a t o t o ; g e n u s est t o t u m et h o c e s t : Nam neque e t c . Esse autem unum. H o c h a b e s q u o d g e n u s , q u i a est s u b s t a n t i a l e , n o n s u s c i p i t m a g i s et m i n u s , q u i a esse, id e s t i l l u d q u o d d a t e s s e n t i a m unicuique s p e c i e i , q u o d e s s e est unum, et n o n i n s o l a v o c e u n u m , sed idem, id est m a t e r i a l i t e r , i l l u d tale esse neque est suscipiens intensionem neque remission e m , id est n e q u e m a g i s n e q u e m i n u s . A s s i g n a t i o l o c i et h o c e s t : Esse autem. Ipsae enim. R e d d i t c a u s a m q u a r e s u b s t a n t i a l e s d i f f e r e n t i a e n o n s u s c i p i u n t m a g i s et m i n u s . C o n t i n u a t i o : v e r e c u m diffe r e n t i a e s i n t s u b s t a n t i a l e s , n o n s u s c i p i u n t m a g i s et m i n u s . N a m i p s a e s u n t h u i u s n a t u r a e q u o d c u m g e n e r e complent rationem, id e s t d i f f i n i t i o n e m uniuscuiusque s u b s t a n t i a e ; c a u s a e s t ; et h o c e s t : Ipsae sunt enim etc. P e r coloratum accipe partes eius q u a e s u n t album et nigrum, q u i a q u a n d o d i c o : iste est magis coloratus illo, <est> a c si d i c a m magis albus v e l magis rubeus. Cum igitur. Q u a n d o q u i d e m s u p e r i u s d i c t u m est q u o d dif ferentia alia communis, alia propria, alia magis propria, alia s e p a r a b i l i s , a l i a i n s e p a r a b i l i s , et i n s e p a r a b i l i u m a l i a e p e r se, a l i a e p e r a c c i d e n s etc. et h o c p r o p t e r e v i d e n t i a m , i g i t u r p r o p ter e a m d e m c a u s a m illud d i v i d e n d u m e s t ; et h o c e s t cum igitur; s u p p o n i t u n u m i n f e r a t u s q u e a d rursus; hanc sent e n t i a m i d e m a p p o n i t q u i a s u p e r i u s d i x e r a t q u o d different i a e d i v i d e b a n t g e n e r a et c o n s t i t u e b a n t s p e c i e s et n e p u t a r e t a l i q u i s q u o d e o d e m r e s p e c t u e s s e n t d i v i s i v a e g e n e r u m et c o n stitutivae specierum, dicit easdem cohaerentes quando constit u u n t , o p p o s i t a s q u a n d o d i v i d u n t ; et h o c e s t : rursus earum quae per se sunt differentiarum aliae, id e s t et c u m a l i o m o d o a c c e p t a e , sunt oppositae quando dividunt, aliae, id est a l i o m o d o a c c e p t a e , secundum quas, id est p e r q u a s ea quae divisa sunt specificantur, id est a f f i c i u n t u r s p e c i e ; s c i l i c e t c o h a e r e n t e s s u n t q u a n d o i u n g u n t u r g e n e r i i n diffinitione, u t istae d i f f e r e n t i a e : animatum et inanimatum, sensibile et insensi1 2 9 1 3 0 1 3 1

10

15

20

25

30

35

40

1 2 9

1 3 0

1 3 1

illud dividendum Cod.: constituit. Cod.: species.

est

usque:

in margine.

10

is

20

25

30

35

40

bile, et c a e l e r a e d i f f e r e n t i a e ; et b o n u n i de istis a d d u x i e x e m p l u m q u i a o i n n e s differentiae h u i u s m o d i q u a s p r a e p o s u i s u n t per se. Ea quidam. M i x t i m o s t e n d i t d i f f e r e n t i a s c o n s t i t u t i v a s et d i v i s i v a s ; n u n c o s t e n d i t q u o o r d i n e ]| sint c o n s t i t u t i v a e , scili- eo v. cet c o h a e r e n t e s a c c e p t a e et hoc e s t : ea quidem. Est enim. V e r e animatimi et sensibile c o n s t i t u u n t diffnit i o n e m , q u i a i s t a m ; a p a r t e difnitionis et hoc e s t : Est enim animai. Ea vero. Istae a l i a e s u n t d i v i s i v a e . Per eas enim. V e r e s u n t d i v i s i v a e , n a m per eas dividimus genera; a b e f f e c t u ; p l u r a l i t e r ideo d i c i t genera, q u i a animai d i v i d i t u r p e r rationale animal et irrationale; et ration(al}e per mortale et immortale d i v i d i t u r ; et mortale p e r rationale et irrationale d i v i d i t u r ; [et ration(aV)e d i v i d i t u r p e r mortale et immortale et mortale p e r rationale et irrationale]. Sed hae quidam. D i x i t q u o d h a e s u n t d i v i s i v a e differentiae, a n i m a l i s q u i d e m ; sed e a d e m s u n t c o n s t i t u t i v a e et c o m pleti<vae); haec duo vocabula pro eodem accipe; vel complet i v a s v o c a t finales q u a e p o n u n t u r in fine difnitionis, u t mortale in difnitione hominis. Dividitur enim. V e r e e a e d e m differentiae s u n t d i v i s i v a e , q u i a r a t i o n a l e et i r r a t i o n a l e ; a p a r t i b u s , et hoc e s t : Dividitur enim. Sed ea. H o c m o d o d i v i d a n t sed hoc o r d i n e c o n s t i t u u n t . Illae vero. S c i l i c e t irrationale et mortale s u n t c o n s t i t u t i v a e i r r a t i o n a l i u m a n i m a l i u m , sed hoc o r d i n e ut s u b d i c a m u s q u o d est bos animal mortale irrationale mugibile. Sic etiam supremae. D i x i t q u o d animatum et sensibile ess e n t c o n s t i t u t i v a e a n i m a l i s , et n o n o s t e n d e r a t q u o d e s s e n t d i v i s i v a e ; o s t e n d i t m o d o q u o d sie s u n t d i v i s i v a e s i c u t rationale et irrationale; et h o c e s t : Sic etiam supremae substantiae, id est g e n e r a l i s s i m i , licet sit i n s u f l c i e n s ilia d i v i s i o ; ideo d i c o insufficiens q u i a q u a e d a m s u b s t a n t i a est q u a e n e q u e a n i m a t a , n e q u e i n a n i m a t a est, u t s p e c i e s . Quoniam ergo. Q u a n d o q u i d e m alio m o d o s u n t d i v i s i v a e , alio modo sunt constitutivae, ergo omnes sunt specifcae; a p a r i , q u i a q u a e c u m q u e s u n t specifcae, s u n t d i v i s i v a e et c o n s t i t u t i v a e , et e <con>verso. Et his maxime opus est etc. H a n c s e n t e n t i a m i d e o a d d i d i t q u i a q u a n d o c a r e m u s s u b s t a n t i a l i b u s differentii<s> [est] utim u r p r o p r i i s p r o h i s in d i v i s i o n i b u s et d i f f m i t i o n i b u s f a c i e n d i s ut q u o d e s t : homo animal rationale risibile. In d i v i s i o n i b u s s i c : animai, aliud risibile, aliud mugibile. E t i d e o d i c i t : Ma-

xime his opus est p r o p t e r p r o p r i a , q u i b u s o p u s e s t ; s e d n o n ideo m a x i m e o p u s e s t istis s u b s t a n t i a l i b u s differentiis r e s p e c tu i n s e p a r a b i l i u m e t s e p a r a b i l i u m d i f f e r e n t i a r u m . Quas enim etiam. D i f f e r e n t i a s p e r c o n c e p t i o n e s e t i a m describentes e t dterminantes dieunt per difinitionem s i c : 5 Differentia est qua abundat species a genere; q u o d e s t d i c e r e : ilia v o x d i c i t u r differentia q u a a b u n d a t s p e c i e s , id e s t s p e c i e s h a b e t g e n u s et h a b e t d i f f e r e n t i a m i n diffinitione s u a ; sed c u m u t r u i n q u e h a b e t , s c i l i c e t e t g e n u s et d i f f e r e n t i a m , h a b e t differ e n t i a m a g e n e r e , id e s t g r a t i a g e n e r i s ; ideo s p e c i e s d i c i t u r 10 a b u n d a r e q u i a s p e c i e s et i p s u m g e n u s h a b e t e t [ n o n ] differentiam; sed non dicitur abundare comparative, respectu alterius minus habentis, sed ita absolute dicitur abundare sicut dicim u s : ille abundat diviliis ab alio, n o n ut p l u s h a b e a t illo, s e d sufficienter h a b e t g r a t i a i l l i u s ; et q u o d d i c i t u r s p e c i e s h a b e r e 15 d i f f e r e n t i a m g r a t i a g e n e r i s , ideo d i c i t q u i a g e n u s n u n q u a m patitur aliquam accidentalem differentiam vel propriam ad f a c i e n d a m s u b s t a n t i a l e m diffinitionem, s i c s u b s t a n t i a l e m , s i c u t addit, u t c o n s t i t u t s p e c i e m ; a n i m a l e n i m i u n c t u m c u m albo non constituit a l i q u a m speciem. 20
1 3 2 1 3 3

V e l i t a . D i f f e r e n t i a est i l i a v o x p e r q u a m d i c i t u r s p e c i e s a b u n d a r e et h o c r e s p e c t u g e n e r i s ; i d e o s p e c i e s d i c i t u r a b u n dare in habendo differentiam respectu generis quia ( c u m ) u t r u m q u e , s c i l i c e t s p e c i e s et g e n u s , h a b e a t d i f f e r e n t i a m , p l u s d i c i t u r earn h a b e r e s p e c i e s q u i a , c u m g e n u s h a b e a t differen- 25 t i a m i n s u i d i v i s i o n e t a n t u m , s p e c i e s earn h a b e t et in sui d i v i s i o n e et i n s u i c o n s t i t u t i o n e . G e n u s h a b e t d i f f e r e n t i a m in s u i d i v i s i o n e h o c m o d o : animal, aliud rationale, aliud irrationale. S p e c i e s h o c m o d o i n s u i d i v i s i o n e h a b e n t differ e n t i a s : hominis, alia pars animal, alia pars rationale, alia 30 pars mortale; i n c o n s t i t u t i o n e s u i : homo animal rationale unum. Homo enim. V e r e s p e c i e s a b u n d a t i n differentia a g e n e r e . N a m i s t a s p e c i e s homo h a b e t rationale et mortale quod est p l u s a b animali, id est h a b e t animal et rationale et mortale 35 q u o d e s t p l u s , et h o c a g e n e r e , id e s t g r a t i a g e n e r i s ; a p a r t e s p e c i e i q u a e e s t homo, et a p a r i q u i a abundare et plus habere p a r i a sunt, e t a par<t>ibus differentiae, s c i l i c e t rationale et mortale, et a p a r t e g e n e r i s q u o d e s t a n i m a l . M a x i m a p r o p o s i 1 3 4 1 3 5 1 3 6
1 3 2

Cod.: et.
Cod.: Cod.: etiam. habere. Cod.: et. Cod.: differentiae.

1 3 3

1 3 1

1 3 5

1 3 0

io

15

20

25

30

35

40

t i o : Q u o t i e n s c u m q u e a l i q u o d p a r p r a e d i c a t u r de a l i q u o r e s p e c t u a l i q u a r u m p a r t i u m et s u u m p a r p r a e d i c a b i t u r de e o d e m r e s p e c t u e a r u m d e m p a r t i u m ; sed plus habere p r a e d i c a t u r de homine r e s p e c t u rationalis et mortalis; i g i t u r abundare quid e m s u u m p a r p r a e d i c a t u r de e o d e m r e s p e c t u e a r u m d e m partium. Animal enim. V e r e homo, rationale et mortale h a b e t p l u s a b animali q u i a animal ipsum, id est m a t e r i a l e , n e q u e n i h i l horum est et est c a u s a h o r u m o p p o s i t o r u m i n d i f n i t i o n e ; a p a r i , q u o d animal sit c a u s a rationalis et mortalis et q u o d homo h a b e t a b animali p a r i a s u n t . Nam linde. V e r e animai est c a u s a q u i a o m n e g e n u s est c a u s a d i f f e r e n t i a r u m i n difnitione s p e c i e i s u a e p o s i t a r u m ; a t o t o et h o c e x t r a . V e r e o m n e g e n u s est c a u s a d i f f e r e n t i a r u m . N a m linde habebit species differentias nisi a genere? scilicet a nullo, id est g e n u s est c a u s a i s t a r u m ; a s s i g n a t i o l o c i . Neque enim. V e r e animai est c a u s a d i f f e r e n t i a r u m i s t a r u m in difnitione s p e c i e i p o s i t a r u m , q u i a a u t i s t a r u m i n difnitione p o s i t a r u m a u t o p p o s i t a r u m , c u m c o n s t a n s sit q u o d sit c a u s a a l i q u a r u m ; sed o p p o s i t a r u m d i f f e r e n t i a r u m animai n o n est c a u s a i n difnitione hominis p o s i t a r u m ; a b i m m e d i a t i s , et h o c e s t : Neque enim genus habet oppostas differentias in s u a difnitione s p e c i e i s u a e . Nam in eodem. U n d e h a b e < r e ) t g e n u s o p p o s i t a s differentias i n difnitione s p e c i e i , q u i a si h a b e r e t homo o p p o s i t a s diff e r e n t i a s in s u a difnitione, S o c r a t e s v e l q u o d l i b e t i n d i v i d u u m h o m i n i s h a b e r e t o p p o s i t a ; a p a r t e , q u i a n o n c o n v e r t i t u r : si in a l i q u o i n d i v i d u o s u n t o p p o s i t a , n o n s e q u i t u r u t i n difnitione s p e c i e i sint o p p o s i t a e differentiae, q u i a o p p o s i t a m u l t i s m o d i s d i c u n t u r . Sed b e n e s e q u i t u r q u i a si o p p o s i t a e differentiae s i n t i n difnitione s p e c i e i , q u o d sint o p p o s i t a c i r c a i d e m individuum. Sed quern. H o c n o n h a b e t g e n u s q u o d sit c a u s a d i f f e r e n t i a r u m o p p o s i t a r u m i n difnitione s p e c i e i p o s i t a r u m . Sed h o c h a b e t , quemadmodum probant p h i l o s o p h i , q u o d omnes differentias habet sub se potestate, id est q u o d p o t e n t i a l i t e r c o n t i n e t o m n e s , actu vero nullam, id est i n c o n s e q u e n t i a n u l l a m d e t e r m i n a r e p o n i t d i f f e r e n t i a m , u t si d i c a t u r : si est animai, est rationale. Ac sic, id est h a n c s e n t e n t i a m sic l e g e n d o : q u o d o m n i s s p e c i e s h a b e t d i f f e r e n t i a m a g e n e r e non fit aliquid, id est a l i q u a
137

d e s c r i p t i o ex his quae non sunt , id est q u a e n o n p o n u n t u r || 161 r. i n d e s c r i p t i o n e s p e c i e i , g e n e r i s g r a t i a . Neque o p p o s i t a c i r c a i d e m s u n t et h a n c s e n t e n t i a m t e n e n d o : q u o d g e n u s h a b e t o p p o s i t a s d i f f e r e n t i a s i n diffinitione a l i c u i u s s p e c i e i , p r o p t e r h o c n u n q u a m erit q u o d o p p o s i t a s i n t circa idem individuum. Diffiniunt autem. N o n s o l u m s u p r a d i c t o m o d o diffiniunt d i f f e r e n t i a m , sed e t i a m h o c m o d o : differentia est etc. D e s c r i p t i o i s t a n o n v a l e t q u i a s u p e r f l u a e s t et m i n u s c o n t i n e n s est, q u i a non continet i m m o r t a l e . Superflua est q u i a c o n v e n u accidentibus. Rationale enim. V e r e differentia praedicatur de pluribus speciebus in quale q u i a rationale; a p a r t e ; p r a e d i c a t u r in quale, sed non in eo quod quid sit, q u e m a d m o d u m g e n u s . Quid est enim. V e r e g e n u s p r a e d i c a t u r in quid, q u i a animal; a p a r t e g e n e r i s . Quale autem. H i c i d e o rationale repetit, u t p r o b e t q u o d in quale p r a e d i c a t u r . Rebus enim. V e r e animai p r a e d i c a t u r in quid et rationale in quale. S i homo c o n s t i t u i t u r e x a n i m a l i materialiter et e x rationali f o r m a l i t e r , t u n c animal p r a e d i c a t u r in quid et rationaie in quale; a p a r t e , q u i a n o n c o n v e r t i t u r ; b e n e s e q u i t u r q u i a si homo c o n s t i t u i t u r e x animali materialiter, quod animai p r a e d i c e t u r de homine in quid. S e d n o n c o n v e r t i t u r : q u o d si a l i q u a v o x p r a e d i c e t u r de a l i q u a v o c e in quid, q u o d c o n s t i t u t earn m a t e r i a l i t e r , s i c u t i animal, rationale mortale, h a e c diffn i t i o p r a e d i c a t u r de S o c r a t e in quid, sed n o n c o n s t i t u i t e u m m a t e r i a l i t e r . E o d e m m o d o b e n e s e q u i t u r q u o d si homo c o n s t i t u i t u r e x rationali f o r m a l i t e r , q u o d rationale p r a e d i c a t u r in quale de h o m i n e . Sed n o n c o n v e r t i t u r : q u o d si a l i q u a v o x p r a e d i c a t u r de a l i a v o c e in quale, n o n s e q u i t u r q u o d c o n s t i t u t earn f o r m a l i t e r , u t album et nigrum p r a e d i c a n t u r de Socrate in quale, n o n e u m tarnen c o n s t i t u u n t f o r m a l i t e r ; et u n d e h o c h a b e s q u o d si homo c o n s t i t u i t u r e x animali m a t e r i a l i t e r et e x rationali f o r m a l i t e r , q u o d animai p r a e d i c e t u r in quid et rationale in quale, q u i a q u e m a d m o d u m s t a t u a c o n s t i t u i t u r e x a e r e m a t e r i a l i t e r et e x f i g u r a f o r m a l i t e r , sic e t homo c o n s t i t u i t u r e x animali m a t e r i a l i t e r et e x rationali formaliter; a pari p e r c o n v e r s i o n e m h o c m o d o : Si homo c o n s t i t u i t u r e x animali m a t e r i a l i t e r , t u n c homo c o n s t i t u i t u r q u e m a d m o d u m s t a t u a a e r e [ex f i g u r a ] et si c o n s t i t u i t u r e x rationali f o r m a l i t e r , t u n c c o n s t i t u i t u r q u e m a d m o d u m s t a t u a e x f i g u r a ; et e c o n v e r s o sic
1 3 8

138

10

15

20

25

30

35

40

Cod.:

sint.

l e g a t u r : V e r e homo c o n s t i t u i t u r e x animali m a t e r i a l i t e r et e x rationali f o r m a l i t e r . N a m q u e m a d m o d u m s t a t u a est a e r i s , id est c o n s t i t u i t u r e x aere, a e r e d i c o e x i s t e n t e sibi m a t e r i a , et q u e m a d m o d u m s t a t u a c o n s t i t u i t u r e x figura, f i g u r a d i c o e x i 5 stente illi f o r m a , sic et homo communis, n o n ita c o m m u n i s q u o d a e q u i v o c e sit a c c e p t u s sed ita c o m m u n i s q u o d sit specialis, id est u n i v o c e a c c e p t u s , ex materia quidem similiter c o n s i s t i t ; et q u i a p e r similiter p o s s e t i n t e l l i g i u t r u m q u e , id est hominem et statuam c o n s t a r e e x e a d e m m a t e r i a , scilicet 10 e x a e r e v e l e x a n i m a l i , i d e o a p p o n i t proportionaliter, ac si dic a t : i t a d i c o similiter q u o d i n t e l l i g a t u r proportionaliter, scilic e t i t a sit s i m i l i t u d o q u o d sit i n t e r q u a t t u o r . I t e r u m homo sic constituatur ex sua forma sicut statua ex sua forma, scilicet e x h a c f o r m a q u a e est differentia. 15 Totum enim. V e r e homo i t a c o n s t i t u i t u r e x animali mat e r i a l i t e r et e x rationali formaliter, q u e m a d m o d u m statua ex a e r e m a t e r i a l i t e r et e x f i g u r a f o r m a l i t e r , q u i a homo est totum hoc, id est p e r h o c , s c i l i c e t p e r animal rationale mortale, scilicet i s t a e v o c e s s u n t c a u s a q u a r e d i c a t u r t o t u m , h a e v o c e s , 20 dico, i n s i m u l a c c e p t a e . N o t a n d u m e s t q u o d homo n o n e s t tot u m a d h a n c t o t a m o r a t i o n e m q u a e e s t : animal rationale mortale, sed ad s i n g u l a r e s p a r t e s d i c i t u r t o t u m m o d a l e . M o d a l e t o t u m v o c a t u r q u o d c o n s t i t u i t u r e x m a t e r i a et f o r m a , u t homo. Ita d i c o : est totum homo quemadmodum statua est t o t u m illic, 25 id est a d a e s et f g u r a m , s c i l i c e t a e s et f i g u r a s u n t c a u s a q u a r e s t a t u a d i c a t u r t o t u m ; et u n d e h o c h a b e s q u o d homo c o n s t i t u a t u r n a t u r a e x animali rationali et mortali, q u e m a d m o d u m statua e x aere et figura, q u i a i t a est i n d i f i n i t i o n i b u s e o r u m , id est diffinitiones e o r u m q u a e s u n t animal rationale mortale 30 et aes figuratum aequaliter sunt constituentes sua constituta, s c i l i c e t hominem et statuam; et h o c e s t : Rebus enim, id est h o c p o t e s v i d e r e in i p s i s r e b u s id est d i f i n i t i o n i b u s q u a e c o n s t a n t e x m a t e r i a et f o r m a ; et q u i a a l i q u a n t u l u m o b s c u r e d i x e r a t rebus constantibus etc. a d d i t c l a r i u s q u o d d a m h o c m o d o : 35 rebus, id est d i f i n i t i o n i b u s , habentibus constitutionem, id est q u a e habe<n>t c o n s t i t u t i o n e m , materiae et formae, id est e x animali et rationali et a e r e et figura, et h o c ad similitudinem; et i t a s i m i l i t u d o sit q u o d i n t e l l e g a s esse p r o p o r t i o s i c u t e x p o s i t u m est. 40 Describunl autem. N o n s o l u m d e s c r i b u n t d i f f e r e n t i a m s u p r a d i c t o m o d o , sed etiain hoc m o d o : differentia est quod est
1 3 9 1 4 0
1 3 9
1 1 0

Cod.: Cod.:

constituatur. quem.

aptum e t c . ; et h a e c d e s c r i p t i o n o n v a l e t , q u o d o s t e n d e t u b i d i c e t : Neque enim quod est aptum etc. Rationale enim. V e r e d i f f e r e n t i a d i v i d i t e a q u a e s u n t s u b e o d e m g e n e r e , q u i a rationale et irrationale; a pari. Assignant etiam et hoc modo: differentia est qua differunt a se singula; h o c v a l e t ; p e r singula i n t e l l i g e s p e c i e s et i n d i vidua. Nam secundum. V e r e s i n g u l a differunt p e r d i f f e r e n t i a m , q u i a c u m diff [ e r e n t i a e ] e r a n t , a u t p e r d i f f e r e n t i a m differunt, a u t p e r g e n u s ; sed p e r g e n u s n o n ; a b i m m e d i a t i s et h o c e s t : Nam secundum. Sumus enim. S e c u n d u m g e n u s n o n d i f f e r u n t ; s i c u t v e n i u n t p e r g e n u s et n o n d i f f e r u n t p e r g e n u s ; a b o p p o s i t i s ; et hoc e s t : Sumus enim etc. Interius autem. D i v e r s i d i v e r s a s diffinitiones differentiae d e d e r u n t . S e d illi q u i s u n t interius perscrutantes, id est c o g i t a n d o p e r q u i r e n t e s et a l i o r u m d i c t a s p c u l a n t e s , dicunt non quodlibet dividentium ea quae sub eodem genere sunt esse differentiam s u b s t a n t i a l e m , id est n o n o m n e i l l u d q u o d d i v i d i t a q u a e s u n t s u b e o d e m g e n e r e d i c u n t esse d i f f e r e n t i a m , s i c u t navigabile, l i c e t hominem d i v i d a t et equum, n o n tarnen est diff e r e n t i a s u b s t a n t i a l i < s > , sed i l l u d d i c u n t esse d i f f e r e n t i a m quod conducit ad esse, id est q u o d c u m a l i o d u c i t a d esse, id est c o n s t i t u i t s u b s t a n t i a l e m d i f f i n i t i o n e < m ) ; et q u i a g e n u s c u m d i f f e r e n t i a d u c i t a d esse, d t e r m i n t : et quod, s c i l i c e t diff e r e n t i a , est pars eius, id est g e n e r i s , q u o d g e n u s est esse rei, id est s p e c i e i , s c i l i c e t g e n u s d a t esse s p e c i e i , id est i p s u m g e n u s est m a t e r i a s p e c i e i .

10

15

20

25

Neque enim. V e r e n o n q u o d l i b e t e o r u m q u a e d i v i d u n t e a q u a e s u n t s u b e o d e m g e n e r e est differentia, q u i a navigabile; a 30 parte d i v i d e n t i u m ea quae sunt sub eodem genere, quae dividunt ea quae sunt sub eodem genere, vel navigabile vel m u g i b i l e etc. Etsi sit proprium hominis, id est q u a m v i s h o c q u i d e m h a 161 v. b e t q u o d sit p r o p r i u m h o m i n i s , tarnen n o n est || differentia 35 sub animali. Dicimus enim. V e r e navigabile dividit ea quae sunt sub e o d e m g e n e r e , q u i a n o s d i c i m u s ; a b effectu. Sed aptum. D i x i t q u o d navigabile i n h o c q u o d d i v i d i t est differentia, sed q u a m v i s navigabile d i v i d a t , t a m e n n o n est dif- 40 f e r e n t i a s u b s t a n t i a l i s , q u i a non est completivum substantiae, id est n o n c o m p l e t d i f f i n i t i o n e m et v e r e n o n est c o m p l e t i v u m s u b s t a n t i a e q u i a non est pars eius; a toto q u i a q u o d est c o m -

P. ABELARDO, Scritti

di

Logica.

10

15

20

25

30

35

40

p l e t i v u m , a l i u d g e n u s a l i u d differentia, et h o c e s t : nec eius pars. Idcirco. Q u a n d o q u i d e m est aptitudo et non est pars, e r g o n o n est s p e c i f i c a differentia navigabile; a toto, v e l e s t c o n c l u sio p r i n c i p a l i s i l l i u s loci u b i d i x i t : Vere non est completivum substantiae quia non est pars eius. Erunt igitur. Q u a n d o q u i d e m navigabile et h u i u s m o d i n o n s u n t s p e c i f i c a e differentiae, i g i t u r s u b s t a n t i a l e s d i f f e r e n t i a e e r u n t specificae, q u i a a u t i s t a e a u t aliae, s e d a l i a e n o n , i g i t u r i s t a e ; a b i m m e d i a t i s , e t h o c e s t : Erunt igitur specificae diffe rentiae i l l a e v o c e s quaecumque faciunt speciem alteram, id e s t c o m p o s i t a m . S p e c i e s , a l i a fit p e r s i m p l e x v o c a b u l u m , u t homo; a l i a p e r c o m p o s i t u m v o c a b u l u m , u t rationale iunctum c u m animali fit c o m p o s i t a s p e c i e s ; e t q u i a c o n v e n i t g e n e r i q u o d i u n c t u m c u m differentia f a c i t a l t e r a m , i d e s t c o m p o s i tam s p e c i e m , a d d i t et quaecumque in eo quod quale est praedicantur, per quod genera excluduntur. Proprium. T r a c t a v i t d e g e n e r e et s p e c i e e t d e e x e q u e n d o a e q u i v o c a t i o n e m e o r u m ; n u n c de p r o p r i o v u l t t r a c t a r e o s t e n dendo diversos modos aequivocationis. Proprium enim quatt u o r h a b e t s i g n i f i c a t i o n e s , h a s s c i l i c e t : proprium est quod accidit, i d e s t c o n v e n i t , alieni soli speciei, etsi non omni; u t homini c o n v e n i t esse medicum e t c . I t e m proprium est quod omni accidit, i d e s t c o n v e n i t , etsi non soli; u t homini bipedem esse. I t e m proprium est quod [ n o n ] soli et omni et aliquando, id est d e t e r m i n a t o t e m p o r e , convenit; u t homini in senectute c o n t i n g i t canescere. D i c i t u r e t i a m proprium quod convenit et omni et soli et semper; u t homini risibile. N o t a n d u m q u o d i s t a v o x proprium p r i u s fuit i m p o s i t a a d h o c , u t s i g n i f i c a r e t i l l u d p r o p r i u m q u o d c o n v e n i t o m n i e t soli et s e m p e r e t a s i m i l i t u d i n e i s t i u s t r a c t a e s t i p s a v o x proprium et imposita est aliis significationibus. Item n o t a n d u m : c u m liber dicat quatt u o r m o d o s e s s e p r o p r i i , n o n v i d e n t u r esse n i s i tres, q u o n i a m t e r t i u s m o d u s , iste s c i l i c e t q u o d c o n v e n i t soli e t o m n i e t a l i q u a n d o , c o n t i n e t u r i n p r i m o q u i d i c i t q u o d c o n v e n i t soli et n o n o m n i ; q u o d sic p r o b a t u r : S i v e r u m e s t d i c e r e q u o d omnis homo sit canescens in senectute tantum, v e r u m e s t d i c e r e q u o d omnis homo est canescens in aliquo tempore tantum. E t si v e r u m e s t d i c e r e q u o d omnis homo est canescens in aliquo tempore tantum, t u n c v e r u m e s t d i c e r e q u o d omnis homo non est canescens in omni tempore; a b o p p o s i t i s ; et si v e r u m e s t q u o d omnis homo non est canescens in omni tempore, tunc
1 4 1
1 4 1

Cod.:

compositum.

v e r u n i e s t d i c e r e s i m p l i c i t e r q u o d omnis homo non est canescens, q u i a , si v e r u n i e s t d i c e r e s i m p l i c i t e r q u o d omnis homo non est canescens, v e r u m e s t d i c e r e q u o d omnis homo non est canescens in omni tempore; a p a r i . U n d e h o c : q u i a si v e r u m est d i c e r e s i m p l i c i t e r omnis homo est canescens, v e r u m est d i c e r e q u o d Socrates est canescens in qualibet aetate et in pueritia et in iuventute et in alia aetate. S i m i l i t e r et P l a t o et c a e t e r i o r a n e s ; a p a r i , p e r c o n v e r s i o n e m . E t si v e r u m e s t d i c e r e q u o d Socrates et Plato et caeteri omnes sunt canescentes in qualibet aetate, v e r u m e s t d i c e r e q u o d omnis (homo} est canescens in omni tempore; a pari quia convertitur. A s s u m e negando p e r destructionem consequentis i t a : sed est v e r u m d i c e r e q u o d omnis homo est non canescens in omni tem pore; i t a q u e e s t v e r u n i q u o d Socrates et Plato et caeteri omnes sint non canescentes in qualibet aetate. E t si e s t v e r u m quod Socrates et Plato et caeteri omnes sint non canescentes in qua libet aetate, t u n c e s t v e r u m d i c e r e omnis homo est non cane scens; et si v e r u m e s t s i m p l i c i t e r omnis homo est non cane scens, v e r u m e s t d i c e r e q u o d omnis homo est non canescens; et si omnis homo est non canescens, v e r u m e s t q u o d canescere convenit soli homini et non omni. I t a q u e h a b e m u s q u o d si canescere convenit soli homini et omni et aliquando, conve nit soli homini, etsi non omni; et sic p r i m u s m o d u s c o n t i n e t t e r t i u m . S o l u t i o t a l i s e s t : q u o t i e n s a l i q u i d d i v i d i t u r sufficienter per aliqua duo, dividentia possunt poni loco divisi. Q u i a p r o p r i u m q u o d c o n v e n i t soli etsi n o n o m n i , a l i u d q u i d e m c o n v e n i t soli et n o n o m n i n o n i n d e t e r m i n a t o t e m p o r e , ( a l i u d c o n v e n i t soli et n o n o m n i , sed i n d e t e r m i n a t o t e m p o r e ) , u t homini in senectute canescere; et c u m P o r p h y r i u s deberet p o n e r e i l l u d p r o p r i u m q u o d c o n v e n i t soli etsi n o n o m n i , p r o ilio p o n i t d i v i d e n t i a e i u s , q u a e s u n t p r i m u s m o d u s e t t e r t i u s . P r i m u s m o d u s u t iste q u i e s t i n l i b r o , q u o d c o n v e n i t a l i c u i s p e c i e i soli, e t s i n o n o m n i , c u m h a c d e t e r m i n a t i o n e a d d i t a q u a e e s t i n d e t e r m i n a t o t e m p o r e et h o c e s t : Proprium vero.
1 4 2

io

15

20

25

so

Nam id. V e r e d i v i d i t q u a t t u o r m o d i s , n a m i s t i s ; a p a r t i b u s . 35 Nam etsi. V e r e risibile c o n v e n i t o m n i h o m i n i et soli et s e m p e r , q u i a e t i a m et q u a n d o n o n r i d e t ; a p a r t i b u s s e m p e r . Quoniam convertuntur et e t i a m h o c h a b e n t q u o d s u n t a c cidentia. Quicquid enim. V e r e c o n v e r t u n t u r q u i a c a t e g o r i c e ; a p a r t e 40 converti, quod convertitur aliud categorice, aliud hypothetice. Accidens est. T r a c t a v i t d e p r o p r i o ; v u l t a g e r e d e a c c i d e n t i .
Cod.: Porphilius*

Ideo a u t e m s e g r e g a v i t p r o p r i u m , c u m sit a c c i d e n s , a diffinit i o n e a c c i d e n t i s , q u i a p r o p r i u m tale e s t a c c i d e n s q u o d n o n potest separari actu v e l ratione. Illud accidens dicimus separari ratione quod, licet conveniat aliquibus individuis insepa5 r a b i l i t e r q u a n t u m a d a c t u m , tarnen r a t i o n e d i c i t u r s e p a r a r i a b illis q u i b u s i n e s t i n s e p a r a b i l i t e r , q u i a a c t u a l i t e r v i d e m u s separari ab individuis alterius speciei eiusdem generis, ut nigrum inseparabiliter q u a n t u m ad a c t u m inest individuis corvi, s e d i d e o r a t i o n e d i c i m u s s e p a r a r i q u i a a c t u a l i t e r v i d e 10 m u s s e p a r a r i a b i n d i v i d u i s h o m i n i s e t b o v i s ; h i e a u t e m n o n a g i t u r n i s i de ilio a c c i d e n t e q u o d s e p a r a r i p o t e s t a c t u v e l ratione. Accidens est, s c i l i c e t i l i a v o x d i c i t u r a c c i d e n s , q u a e n e q u e in a d v e n t u neque in recessu destruit subiectum, q u o d sit suff c i e n s . Sufficiens ideo a d d i m u s quia m o r s et vita accidit n o mini, sed m o r s in accessu destruit h o m i n e m et vita recedendo s i m i l i t e r d e s t r u i t ; s e d h o m o n o n d i c i t u r sufficiens s u b i e c t u m q u a n t u m a d i l l a . S e d p o t i u s c o r p u s sufficiens, c u m n e q u e v e niente morte neque recedente vita corpus destruatur. Similiter d o m u s n o n est sufficiens s u b i e c t u m c o r r u p t i o n i v e l c o m b u s t i o n i , s e d c o r p u s ; e t s i c p r a e v i d e n d a s u n t s u b i e c t a sufficientia. Namque. V e r e a c c i d e n s e s t s e p a r a b i l e , q u i a dormire; a p a r t e ; e t a c c i d e n s e s t i n s e p a r a b i l e , q u i a nigrum || i n s e p a r a - 162 r. b i l e e s t q u a n t u m a d corvum. Potest autem. D i x e r a t q u i a accidens est quod adest et abest praeter subiecti corruptionem; d e i d e d i x i t : quoddam est inseparabile, p e r q u o d v i d e b a t u r c o n t r a r i u s s u a e s e n t e n t i a e ; p r o p ter q u o d a p p o n i t : Potest autem; d i x i t q u o d nigrum est inseparabile corvo s e d potest intelligi e t c . Diffinitur autem, H a n c diffinitionem a p p o n i t s e c u n d u m d i versos auctores et valet idem quod alia. Semper autem in subiecto, id e s t i n f u n d a m e n t o , subsistens, h o c a d d i t p r o p t e r e x c l u s i o n e m a e q u i v o c i et individ u o r u m , q u a e n e q u e s u n t g e n u s , n e q u e differentia n e q u e s p e c i e s , n e q u e p r o p r i u m , e t tarnen n o n s u n t a c c i d e n t i a . Omnibus igitur. Q u a n d o q u i d e m d e t e r m i n a v i d e g e n e r e s p e cie e t c a e t e r i s p r o p t e r u t i l i t a t e m , i g i t u r dicendum est p r o p t e r e a m d e m c a u s a m quae sint eis communio et quae propria. I n c i p i t o s t e n d e r e c o m m u n i a h o c m o d o : Commune est omnibus, s c i l i c e t g e n e r i e t c a e t e r i s , de pluribus praedicari. Ubi su143 1 4 4
1 4 3

15

20

25

30

35

40

Cod.: Cod.:

inseparabili. aequivoce.

1 4 4

p e r i u s o s t e n d i t diffinitiones et p r o p r i e t a t e s g e n e r i s et a l i o r u m , ibi p o t e r a n t d i n o s c i s a t i s c o m m u n i t a t e s et p r o p r i e t a t e s s i n g u l o r u m . S e d q u i a C h r y s a [ r ] o r i u s i n t u s d u c e n d u s erat, i d e o v u l t d a r e p r o p r i e t a t e s et c o m m u n i t a t e s et c o n v e n i e n t e s et n o n c o n v e n i e n t e s s e c u n d u m d i v e r s o s p h i l o s o p h o s et h i c p r i m u m i n - 5 greditur dare c o m u n i o n e m generis ad omnia. N o t a n d u m est i n c o m m u n i t a t i b u s et p r o p r i e t a t i b u s istis q u o d u b i c u m q u e p o n i t u r species, i n t e l l i g e n d a est s p e c i a l i s s i m a s p e c i e s , n i s i c i r c a fnem u b i d i c i t : Differ autem species a proprio, u b i i n t e l l i g e n d a e s t s p e c i e s s u b a l t e r n a ; et u b i c u m q u e p o n i t u r pro- 10 prium, i n t e l l i g e n d u m est p r o p r i e p r o p r i u m , u t risibile; et accidens, v e r u m a c c i d e n s , q u o d n o n sit differentia. Namque animal. V e r e g e n u s p r a e d i c a t u r de p l u r i b u s , q u i a animai; a p a r t e . Sed principaliter. D i x i t q u o d nigrum p r a e d i c a t u r d e s p e eie q u a e est corvus, et moveri de nomine; sed t a m e n principaliter, id est i n p r i m a p a r t e c o n s e q u e n t i a e, de individuis praedica[n]tur, in secunda parte consequentiae, scilicet in c o n s e q u e n t i , p r a e d i c a t u r de his quae continent individua, id est de s p e c i e b u s . U t si S o c r a t e s est a l b u s , et h o m o est a l b u s . Communis est. D a t a c o m m u n i t a t e g e n e r i s ad o m n i a , d a t hic c o m m u n i t a t e m generis ad differentiam, hoc m o d o : Genus et differentia h a n c c o m m u n i t a t e m h a b e n t , q u o d c o n t i n e n t s p e cies. Continent enim. V e r e c o m m u n i s est c o n t i n e n t i a . N a m u t r u m q u e c o n t i n e t s p e c i e m , s c i l i c e t g e n u s et d i f f e r e n t i a ; a causa. Rationale enim. V e r e differentia c o n t i n e t s p e c i e m , q u i a rationale; a parte. Et quaecumque. E t i t e m i n h o c c o n v e n i u n t q u i a qiiaecumque praedicantur de genere, ut genus, s c i l i c e t i n q u i d , p r a e d i c a b u n t u r de s u p p o s i t i s i p s i u s g e n e r i s , s c i l i c e t in quid. Et quaecumque praedicantur de differentia, u t differentia, s c i l i c e t in quale, p r a e d i c a b u n t u r de s u p p o s i t i s i p s i u s differentiae, s c i l i c e t i n q u a l e . U t sensibile et a l i a e d i f f e r e n t i a e s u p e r i o r e s p r a e d i c a n t u r de rationali in quale, et sic de o m n i b u s s u p p o s i t i s rationalis p r a e d i c a n t u r i n q u a l e . S e d q u a e c u m q u e differentiae f u e r i n t d i v i s i v a e a l t e r i u s differentiae, sive s u b s t a n t i a l e s s i v e a c c i d e n t a l e s sint, et p r a e d i c a n t u r d e d i f f e r e n t i a in quale et p r a e d i c a n t u r de q u i b u s d a m s u p p o s i t i s i p s i u s differentiae i n q u a l e . U t mortale e s t differentia s u b s t a n t i a l i s d i v i s i v a rationalis; et ratione uti e s t s i m i l i t e r d i v i s i v a differentia a c c i d e n t a l i s rationalis et n o n p r a e d i c a n t u r d e o m n i b u s s u p p o s i t i s rationalis, sed de q u i b u s d a m . I t e m rationale est d i v i s i v a differentia

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

mortalis, u t si d i c a m : mortale, aliud rationale, aliud irratio nale; et i t e m : rationale, aliud utens ratione, aliud non. E t ratione uti est a c c i d e n t a l i s differentia. I t e m si uti ratione a c c i p i a t u r et p o t e n t i a l i t e r et a c t u a l i t e r , erit p a r rationali et c o n s t i t u t i v a e i u s d e m s p e c i e i c u i u s e t i a m rationale, et p r a e d i c a b i lis de o m n i b u s s u b p o s i t i s rationali. Nam cum sit. V e r e q u a e c u m q u e p r a e d i c a n t u r d e g e n e r e in quid, p r a e d i c a n t u r d e s u p p o s i t i s i p s i u s in quid, q u i a sub stantia et animatum corpus, c u m p r a e d i c e n t u r d e a n i m a l i in quid, p r a e d i c a n t u r et d e s u p p o s i t i s i p s i u s a n i m a l i s in quid, s u p p o s i t i s d i c o tarn s p e c i e b u s q u a m i n d i v i d u i s ; a p a r t i b u s p r a e d i c a t o r u m d e g e n e r e in quid et a p a r t e g e n e r i s et illi s u p positorum. Cumque sit. D i x i t s u p e r i u s q u o d q u a e c u m q u e p r a e d i c a n t u r de differentia, u t differentia, id est in quale, p r a e d i c a n t u r de s u p p o s i t i s differentiae i p s i u s , et h i c i n d e s u b d i t e x e m p l u m . C u m q u e sit differentia u t uti ratione, p r a e d i c a t u r de o m n i b u s s u p p o s i t i s rationali. Quod falsum videtur, quia non praedica t u r de a l i q u o i n v i c o , n i s i i n t e l l i g a t u r , u t s u p e r i u s d i c t u m est, q u o d uti ratione sit c o n s t i t u t i v a e i u s d e m c u i u s rationale, vel i n t e l l i g a t u r n o n ( s e c u n d u m ) se esse d a t u m q u o d uti ratione p r a e d i c a t u r de o m n i b u s s u p p o s i t i s differentiae rationalis, sed s e c u n d u m dfversos philosophos qui q u a s d a m rgulas inconvenientes dederunt. Proprium autem. H a n c c o m m u n i t a t e m h a b e n t s i m u l g e n u s et differentia, sed i n h o c differunt q u i a g e n u s p r a e d i c a t u r de p l u r i b u s q u a m differentia. Q u o d a u t e m a d d i t species et pro prium et accidens, n o n i d e o a d d i t u t v e l i t o s t e n d e r e different i a m i n t e r g e n u s et ilia, sed u t o s t e n d a t i p s i u s g e n e r i s n a t u r a m , q u o d d e o m n i b u s illis g e n u s h a b e t p r a e d i c a r i , q u o d n o n h a b e t differentia. Animal enim. V e r e g e n u s p r a e d i c a t u r de p l u r i b u s q u a m differentia, q u i a a n i m a l ; a p a r t e g e n e r i s . Oportet autem. Dixi<t> q u o d g e n u s p r a e d i c a t u r d e p l u r i b u s q u a m d i f f e r e n t i a ; et n e a l i q u i s v e l l e t a c c i p e r e q u a m l i b e t differentiam, scilicet constitutivam generis, quod falsum es set, d t e r m i n t sic, s c i l i c e t de d i v i s i v a i p s i u s g e n e r i s et h o c e s t : Oportet autem e t c . Amplius. D a b o q u o d g e n u s et differentia differunt, q u i a genus continet differentiam potestate, id est i n d i v i s i o n e s u i . (Animalis enim}. V e r e genus continet differentiam pote state, q u i a animal; a p a r t e et h o c e s t : Animalis enim.
1 4 5

Amplius d i f f e r u n t q u i a genera sunt priora et d i g n i o r a q u i a n o n c o n v e r t u n t u r ; p r o p t e r q u o d : q u i a n o n c o n v e r t u n t u r ; si [ i n ] a u f e r u n t e a s d i f f e r e n t i a s et n o n g e n u s a u f e r t u r a diff e r e n t i i s ; a p a r i ; non converti e t auferre e t non auferri paria sunt. Suolalo enim. V e r e g e n u s a u f e r t d i f f e r e n t i a m , q u i a h o c g e nus, scilicet animal. Differentiae vero non auferunt genus. E t v e r e d i f f e r e n t i a e n o n a u f e r u n t g e n u s , q u i a i s t a e d i f f e r e n t i a e rationalis et mortalis e t h o c e x t r a ; a p a r t i b u s d i f f e r e n t i a e . Nam si omnes. E t v e r e rationale et mortale n o n a u f e r u n t . Nam si omnes s i n g u l a t i m a c c e p t a e interimantur, non aufer u n t g e n u s , q u i a r e m a n e t animai; a b o p p o s i t i s ; e t v e r e r e m a n e t animal, q u i a substantia animata sensibilis; a pari. Amplius. D i c o q u o d d i f f e r u n t g e n u s et differentiae q u i a genus praedicatur etc. Amplius. Differunt quia plures species oppositae sunt cont e n t a e u n o g e n e r e et h o c e s t : Genus quidem unum est e t c . Differentiae vero plurium. Sed plures species continent plures differentias. Et genus quidem est consimile materiae quia, quemadmod u m a e s p e r m a l l e o s et a l i a i n s t r u m e n t a r e d u c i t u r i n a l i q u a m f o r m a m , ita g e n u s per differentiam informatur in speciem, q u o d sit s p e c i e s . Genus autem. H i e o s t e n d i t c o m m u n i t a t e m g e n e r i s et s p e ciei, q u i a q u a e d a m s p e c i e s e r a n t q u a e p o t e r a n t esse e t g e n u s et s p e c i e s , i d e o d i c i t : Sumatur species ut species, id est s p e cialissima species. Et priora. Id e s t g e n u s et s p e c i e s s u n t m a t e r i a e o r u m , id est i n d i v i d u o r u m s u o r u m . Differ autem. H i c d a t d i f f e r e n t i a m g e n e r i s e t s p e c i e i . 162 v. In pluribus enim. || V e r e g e n u s c o n t i n e t s p e c i e m q u i a i n p l u r i b u s e s t g e n u s q u a m s p e c i e s ; a p a r i . In pluribus esse et speciem continere paria sunt. Genera enim. V e r e g e n u s e s t i n p l u r i b u s q u i a e s t tale in p l u r i b u s q u o d est m a t e r i a ; a p a r t e q u o d e s t i n p l u r i b u s , q u i a q u o d e s t i n p l u r i b u s a l i u d m a t e r i a , a l i u d n o n ; et h o c e s t : Genera enim praeiacere oportet, s c i l i c e t s i c u t i r e a l i s m a t e r i a [ u t ] p r a e i a c e t u t i n f o r m e t u r , i t a g e n u s p r a e i a c e t differentiis, u t p e r a l i q u a m differentiam informetur. c7nde priora. Q u a n d o q u i d e m g e n e r a p r a e i a c e n t , e r g o sunt priora naturaliter. Priora, id e s t n o n c o n v e r t i b i l i a , id e s t c u m s e q u e n t i < b u > s ; naturaliter, id e s t s u b s t a n t i a l i t e r ; a p a r t e p r i o r i t a t i s . Quia prius aliud, a l i u d q u o d p r a e i a c e t u t g e n u s ; aliud,

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

a l i u d q u o d d i c i t non omnino, id est n o n d e t e r m i n a t e , q u i a g e n u s p o s i t u m n o n d e t e r m i n a t e p o n i t s p e c i e m . Ita si e s t animai, n o n s e q u i t u r d e t e r m i n a t e u t sit homo v e l bos, n i s i p e r d i s i u n c t i o n e m , s i c : si est animai, a u t est homo, a u t est bos. Et genera quidem univoce. Id e s t c u m u n a difiinitione de oppositis speciebus praedica<n>tur. Species vero non praedic a n t u r c u m u n a diffinitione de d i v e r s i s g e n e r i b u s . Generis autem. H i c o s t e n d i t c o m m u n i t a t e m i n t e r g e n u s et proprium. Nam si homo. V e r e g e n u s et p r o p r i u m h o c h a b e n t c o m m u n e , q u o d s e q u u n t u r s p e c i e m , q u i a h o c g e n u s animal et h o c proprium risibile. Aequaliter enim. V e r e g e n u s et p r o p r i u m a e q u a l i t e r p r a e d i c a n t u r de sibi p a r t i c i p a n t i b u s , q u i a h o c g e n u s animal et h o c p r o p r i u m risibile; et h o c e s t : aequaliter enim. Differunt autem. H i c d a t d i f f e r e n t i a m i n t e r g e n u s et p r o prium. Oportet enim. V e r e g e n u s est p r i u s , a d d o materialiter, quia p r o p r i u m est p o s t e r i u s ; a r e l a t i v i s . Nam neque. V e r e g e n u s n o n p r a e d i c a t u r c o n v e r s i m , q u i a h o c g e n u s animal; a p a r t e g e n e r i s . Generis autem. H i c c o m m u n i t a t e m i n t e r g e n u s et a c c i d e n s ostendit. Etenim. V e r e s e p a r a b i l e et i n s e p a r a b i l e a c c i d e n s p r a e d i c a tur de p l u r i b u s , q u i a hoc a c c i d e n s moveri et nigrum; a partibus accidentis. Differ autem. Hic d i f f e r e n t i a m d e m o n s t r a t i n t e r g e n u s et a c c i d e n s ; q u o n i a m genus est ante speciem per hoc ostendit q u o d g e n u s sit a n t e a c c i d e n t i a ; et h o c e s t : Quoniam genus ante speciem etc. Nam si etiam. V e r e a c c i d e n t i a s u n t i n f e r i o r a , q u i a i l l a , s c i l i c e t separabile et inseparabile; a p a r t i b u s et h o c e x t r a . V e r e inseparabile et separabile e s t p o s t e r i u s q u a m g e n u s , q u i a g e n u s est p r i u s ; a r e l a t i v i s ; et h o c e s t : Nam si etiam etc. lntensionem enim. V e r e i l i a q u a e p a r t i c i p a n t a c c i d e n t i a n o n a e q u a l i t e r p a r t i c i p a n t q u i a s u s c i p i u n t i n t e n s i o n e m , id e s t m a g i s , et r e m i s s i o n e m , id est m i n u s ; a b o p p o s i t i s v e l a p a r i . Non aequaliter participare et suscipere magis et minus paria s u n t ; et h o c e s t : Intensionem enim etc. Principaliter accidentia f u n d a n t u r in individuis; in conseq u e n t i a , u t : si Socrates est albus, et homo est albus; sed n o n c o n v e r t i tur. Genera vero et species sunt priora naturaliter, id e s t s u b stantialiter.

Qualis enim. V e r e a c c i d e n t i a p r a e d i c a n t u r in quale, e t in quomodo se habet, q u i a i s t a a c c i d e n t i a : niger e t ambulat; a partibus accidentium. Genus ergo . Q u a n d o q u i d e m d i c t u m est q u o d differentia s p e c i e s p r o p r i u m a c c i d e n s diffrant a g e n e r e , e r g o dictum est 5 quo(modo} genus diffrt ab aliis quattuor; a relativis. Contingit autem. N o n solum dicendum erat quod genus differret a b a l i i s q u a t t u o r , s e d e t i a m i s t u d d i c e n d u m erat, q u o d contingit unumquodque e o r u m aliorum differre ab aliis quattuor. Q u o d si h o c d i c e r e m u s q u o d u n u m q u o d q u e e o r u m 10 differret a b a l i i s q u a t t u o r , cum sint quinque res, id est quinq u e v o c e s , e t unaquaeque quattuor habet differentias, erunt viginti differentiae. Quater quinque vigint fiunt. S e d n o n e s t d i c e n d u m , q u i a u b i d i x i t g e n u s differre a differentia e t a b a l i i s , i b i o s t e n d i t d i f f e r e n t i a m e t a l i a differre a g e n e r e e t i t a 15 genus habet quattuor differentias. Differentia vero habet trs quia superatur u n a a genere. Species autem duas habet q u i a s u p e r a t u r d u o b u s , s c i l i c e t a g e n e r e e t a differentia. P r o prium vero u n a m habet differentiam, q u a n t u m quia superatur t r i b u s differentiis, id e s t s p e c i e , differentia et g e n e r e . A c c i - 2a d e n s a u t e m s u p e r a t u r q u a t t u o r differentiis, i d e s t p r o p r i o , s p e c i e , differentia, g e n e r e ; e t i t a sunt decern differentiae, scilicet quattuor, trs, duae, una.
liQ 1 4 7

Et secundis quidem una differentia superatis, q u o d <est> differentiis s e c u n d i < s > , a differentia q u a e e s t s e c u n d a a g e n e r e , differentia d i c o s u p e r a t a a b i p s o g e n e r e u n a differentia, q u i a g e n u s h a b e t q u a t t u o r d i f f e r e n t i a s q u a n t u m a d different i a m e t a d a l i a , differentia v e r o t a n t u m t r s q u a n t u m a d a l i a tria, s c i l i c e t s p e c i e m p r o p r i u m a c c i d e n s . Genus enim. V e r e g e n u s h a b e t q u a t t u o r differentias, q u i a i s t a s ; a p a r t i b u s differentiae. Quattuor enim. Q u a n d o q u i d e m differt a b istis q u a t t u o r , ergo sunt quattuor differentiae; a partibus supra. Relinquitur igitur. Q u a n d o q u i d e m d i c t u m e s t q u o d differ e n t i a differt a g e n e r e , d i c e n d u m e s t q u o d diffrt a b a l i i s t a n t u m ; d i c e n d u m e s t q u o d diffrt a u t a b aliis tantum, aut a genere c u m aliis; sed a genere n o n est dicendum quod diffrt; r e l i n q u i t u r i g i t u r u t d i c a t u r q u o m o d o diffrt a b aliis t a n t u m ; a b immediatis. Rursus species. Dictum est, id e s t e n u m e r a t u m e s t e t c .
1 4 8 1 4 9
1 4 6

25

30

35

40

1 4 7 1 4 8 1 4 9

Quae sequuntur edidit Cousin. una a genere quia superatur omittit Cousin. aut ab aliis quod diffrt omittit Cousin. Cousin: reliquum.

10

15

20

Relinquitur ergo. D i c t u m e s t q u o d s p e c i e s differt a g e n e r e et a d i f f e r e n t i a ; i g i t u r d i c e n d u m e s t q u o d s p e c i e s differat a proprio et ab accidente quia aut<em> d i c t u m est quod spe c i e s differat a g e n e r e et a differentia. Nam <e/j> si. V e r e s p e c i e s p r a e d i c a t u r in quid; n a m i s t a s p e c i e s homo e t h o c e s t : Nam et si homo. E t r e m o v e t q u a m d a m o b i e c t i o n e m t a l e m : d i c i t a l i q u i s : c u m homo c o n s t i t u a t u r e x animali m a t e r i a l i t e r et a rationali e t mortali f o r m a l i t e r , s i c u t h a b e t a b animali q u o d p a e d i c e t u r in quid, i t a h a b e a t a rationati e t mortali q u o d p r a e d i c e t u r in quale, q u o d n o n s e q u i t u r ; et p r i n c i p a l i t e r c o n s t i t u i t u r a b animali et s e c u n d a r i o a ratio nali et mortali; et c u m p r i n c i p a l i t e r c o n s t i t u a t u r a g e n e r e u t a m a t e r i a , s e c u n d a r i o a differentia, i u s t e r e t i n e t m o d u m g e n e r i s p a e d i c a n d i in quid e t n o n m o d u m differentiae, s c i l i c e t p r e d i c a n d i in quale q u i a e t i a m i p s a e differentiae i u n c t a e g e n e r i i n diffinitione a m i t t u n t m o d u m p r a e d i c a n d i in quale et a s s u m u n t p r a e d i c a r i in quid c a u s a g e n e r i s c u i i u n c t a e s u n t et h o c e s t : Nam et si homo accipiatur velut qualitas, i d e s t c o n s t i t u t u m a q u a l i t a t e s c i l i c e t rationali et mortali , non [ s i m p l i c i t e r ] erit simpliciter qualitas, i d e s t n o n p r i n c i p a l i t e r e s t c o n s t i t u t u m homo a q u a l i t a t e , i d e s t rationali et mortali, sed p o t i u s a b animali e t c . .
1 5 0 1 5 1 152 153 1 5 4

1 5 0

1 5 1 1 5 2

1 5 3 1 5 4

quod species dictum est omittit Cousin. Cod.: dicendum. Cod.: an. Cousin: animali. Omittit Cousin. Reliqua desiderantur.

( G L O S S A E IN C A T E G O R I A S )

164 r.

... P r o p t e r e a i t a d e t e r m i n a n d u m e s t : s e c u n d a e s u b s t a n t i a e et c o m m u n e s differentiae p r a e d i c a n t u r d e s u b i e c t o n o m i n e e t diffinitione, d i c o v e l sibi a e q u i p o l l e n t e , v e l e x se c o n s t i t u t a ; c u m diffinitione s i b i a e q u i p o l l e n t e , s i c u t i animal praedicatur d e sibi s u p p o s i t i s c u m h a c diffinitione sibi a e q u i p o l l e n t e , q u a e 5 e s t : substantia animata sensibilis. C u m h a c diffinitione e x se c o n s t i t u t a s u b s t a n t i a l i t e r p r a e d i c a t u r substantia de corpore et de a l i i s sibi s u p p o s i t i s , u t c u m d i c i m u s : quid est corpus? sub stantia corporea. S i m i l i t e r s u b s t a n t i a l e s differentiae p r a e d i c a n t u r de s u b j e c t o n o m i n e , n o n diffinitione sibi a e q u i p o l l e n - 10 te, q u i a n u l l a m h a b e n t s e d diffinitione e x se c o n s t i t u t a ; s i c u t i rationale p r a e d i c a t u r de hoc homine, e t de hoc homine c u m h a c diffinitione c o n s t i t u t a e x se, q u a e e s t : animal rationale mortale. N o n t a m e n q u a e l i b e t differentia p r a e d i c a t u r de s u b i e c t o c u m q u a l i b e t diffinitione e x se c o n s t i t u t a ; p o t e s t e n i m 15 d i c i : homo est gressibilis; n o n t a m e n d i c e t u r : homo est animal gressibile quadrupes. T a m e n c u m a l i a diffinitione e x se c o n s t i t u t a p o t e s t p r a e d i c a r i gressibile de subjecto; possum u s e n i m d i c e r e : homo est animal gressibile bipes.
1 2 2 3 2

Alia ergo. D i c t u m e s t s u p e r i u s q u i a p r i m a e s u b s t a n t i a e s u n t 20 m a x i m a e , e t si s u n t m a x i m a e , t u n c s u n t s u b i e c t a e o m n i b u s . A p a r i . E t si s u n t s u b i e c t a e o m n i b u s , e r g o o m n i a a l i a a u t d i c u n t u r d e p r i n c i p a l i b u s s u b s t a n t i i s sibi s u b i e c t i s , id e s t m i n o r i b u s (et q u o m o d o p r a e d i c a n t u r , a u t i n p r o p r i a v o c e , s i c u t i animal, a u t i n v o c e a l t e r i u s , s i c u t i rationalitas s e r v a t a l e g e 25 p r a e d i c a m e n t i , a u t p a r i t e r , s i c u t i hoc rationale p r a e d i c a t u r de Socrate) a u t s u n t i n e i s s u b i e c t i s , i d e s t f u n d a m e n t i s ; p r a e d i c a b i l i t e r , s i c u t i formatae, i m p r a e d i c a b i l i t e r , s i c u t i formae. L o c u s a relativis. Hoc autem. N o n t a n t u m m a n i f e s t u m e s t s u b r e g u l a q u o d 30

1 2 3

Cod.: et. Emendavit Cousin. Cousin: tantum. Cousin: diceretur.

10

15

20

25

30

35

40

o m n i a a l i a a u t p r a e d i c a n t u r de p r i n c i p a l i b u s s u b s t a n t i i s , a u t s u n t i n e i s ; sed e t i a m h o c m a n i f e s t u m e s t e x h i s q u a e p r o p o n u n t u r p e r s i n g u l a e x e m p l a , u t : animal praedicatur de aliquo homine; et v e r e a n i m a l p r a e d i c a t u r de a l i q u o h o m i n e ; si p r a e d i c a t u r de h o m i n e , et p r a e d i c a t u r de a l i q u o h o m i n e . S e d a n i m a l p r a e d i c a t u r de h o m i n e ; e r g o de a l i q u o h o m i n e a n i m a l praedicatur. A pari. Nam si. E t u n d e h o c h a b e s q u o d si p r a e d i c a t u r de h o m i n e , i d e o p r a e d i c e t u r de a l i q u o h o m i n e . N a m si de n u l l o a l i q u o r u m h o m i n u m p r a e d i c a t u r , n e c o m n i n o de h o m i n e , id est d e n u l l o h o m i n e . A b o p p o s i t i s s e c u n d u m a f i r m a t i o n e m et n e g a tionem. Kursus. D e d i e x e m p l u m de illis q u a e d i c u n t u r d e p r i n c i p a l i b u s s u b s t a n t i i s , ut de s u b i e c t i s ; r u r s u s d o tibi e x e m p l u m de illis q u a e s u n t i n p r i n c i p a l i b u s s u b s t a n t i i s u t i n s u b i e c t i s : color est in aliquo corpore; si e s t i n c o r p o r e , et e s t i n a l i q u o c o r p o r e ; sed c o l o r est i n c o r p o r e ; e r g o et in a l i q u o c o r p o r e e s t . A pari. Nam si. V e r e si est i n c o r p o r e , et est i n a l i q u o c o r p o r e . N a m si n o n est i n a l i q u o s i n g u l o r u m , n e c o m n i n o i n c o r p o r e , id est i n n u l l o c o r p o r e . A b o p p o s i t i s s e c u n d u m a f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m . Quare. Q u a n d o q u i d e m animal p r a e d i c a t u r de aliquo homine, et i t a est in o m n i b u s a l i i s ; et color est in aliquo corpore. et i t a est i n o m n i b u s a l i i s . Quare alia omnia etc. A p a r t i b u s . Non ergo. D i c t u m est q u i a o m n i a a l i a a u t p r a e d i c a n t u r d e p r i m i s substantiis, aut sunt in eis. P e r quod datur intelligi q u i a s u n t s u p e r i o r a ; et q u i a s u n t s u p e r i o r a , c o n s t a t q u i a d e s t r u c t a d e s t r u u n t p r i n c i p a l e s s u b s t a n t i a s ; et n e v i d e r e t u r q u o d i s t a l e x n o n esset i n p r i m i s s u b s t a n t i i s , s c i l i c e t q u o d p r i m a e s u b s t a n t i a e d e s t r u c t a e n o n d e s t r u a n t o m n i a alia, et i n d e v i d e retur istud quia principales substantiae sunt subiectae omnib u s , a d h o c u t o s t e n d a t esse e a m d e m l e g e m i n p r i m i s s u b s t a n t i i s q u a e est i n a l i i s s u p e r i o r i b u s , s c i l i c e t q u e m a d m o d u m omnia alia destructa destruunt principales substantias, ita p r i n c i p a l e s s u b s t a n t i a e d e s t r u c t a e d e s t r u u n t o m n i a alia, a d istud ostendendum facit hanc illationem s i c : Quandoquidem alia omnia aut dicuntur de principalibus subiectis, aut sunt in eis, non ergo etc. I n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . R e p r a e s e n t a t i o c a u s a e est i n l i b r o , u b i d i c i t : Omnia enim alia etc. Secundarum vero. O s t e n d i t q u a e s i n t p r i m a e , q u a e sint
4

secundae substantiae, et assignavit genera et species aequali nomine, quia e a vocavit secundas substantias. E t ne videretur quod q u e m a d m o d u m designantur aequali nomine, eodem m o d o i n praedicamento ponerentur i n aequali ordine, ideo hanc apponit sententiam, in q u a ostendit quod in ordine prae- 5 dicamenti species subiaceret generi, genus vero praeest speciei. Continuatio : genera et species dicuntur secundae substan tiae, s e d n o n p o n u n t u r i n a e q u a l i o r d i n e , q u i a s e c u n d a r u m substantiarum species est magis substantia q u a m genus. Nec i d e o d i c i t u r m a g i s s u b s t a n t i a q u o d sit f u n d a m e n t u m p l u r i u m 10 accidentium q u a m genus, sed quia subiacet pluribus q u a m genus.
5

Propinquior enim. V e r e s p e c i e s e s t m a g i s s u b s t a n t i a q u a m g e n u s , quia propinquior est primae substantiae quam genus. A parte, quia illud quod est magis substantia q u a m genus, 1 5 aliud est illud quod est p r o p i n q u i u s primae substantiae, aliud est ipsa prima substantia. Si quis enim. V e r e s p e c i e s e s t p r o p i n q u i o r p r i m a e s u b s t a n t i a e q u a m g e n u s , q u i a evidentius assignat, id e s t d e m o n s t r a t e v i d e n t i u s p r i m a m s u b s t a n t i a m q u a m g e n u s . A b e f f e c t u ; et 20 h o c e s t : si quis enim, e t c . Ut assignando quemdam hominem, id est faciendo assi g n a t i o n e m d e q u o d a m h o m i n e , manifestius assignando assignabit hominem, id e s t p o n e n d o hominem in assignationem i l l i u s , quam assignando animal, id e s t q u a m p o n e n d o animal 25 in assignationem illius. Illud quidem. Dico quia manifestius assignabit assignan d o hominem q u a m animal. N e c i s t u d d i c t u m e s t sine r a t i o n e : illud quidem etc. Ipse o s t e n d i t i n p r i n c i p a l i b u s s u b s t a n t i i s s p e c i a l i s s i m a r u m s p e c i e r u m , q u o d e v i d e n t i u s a s s i g n a n t u r p e r 30 speciem specialissimam quam per genus. E a m d e m legem vult ostendere in principalibus substantiis subalternarum specierum, quod principales substantiae evidentius assignantur per s u b a l t e r n a s s p e c i e s q u a m p e r g e n u s ; et h o c e s t : cum aliquam arborem reddideris, i d e s t r e p r a e s e n t a v e r i s a d f a c i e n d a m a s - 35 s i g n a t i o n e m , de ea manifestius assignabis, e t c . Amplius. Probo quod species est m a g i s substantia q u a m genus. V e r e species est m a g i s substantia q u a m genus. Si spe cies subiacet generi, tunc species est magis substantia q u a m g e n u s . A p a r i ; e t h o c e s t u b i d i c i t : subiacet enim species ge- 40
6 7

Cousin: eas. Cousin: in propinquis. Cousin: aliquem arborum.

10

15

20

25

30

35

neri. E t v e r e s p e c i e s s u b i a c e t g e n e r i ; si g e n e r a p r a e d i c a n t u r d e s p e c i e b u s , t u n c s p e c i e s s u b i a c e t g e n e r i . A r e l a t i v i s , et h o c est u b i d i c i t : genera namque de speciebus praedicantur. Ge nera praedicantur de speciebus, s e d species non praedicantur de g e n e r i b u s l e g e p r a e d i c a m e n t i , e t h o c e s t : species autem de generibus non convertuntur . E t unde hoc habes quod, si s p e c i e s s u b i a c e t g e n e r i , i d e o d i c a t u r m a g i s s u b s t a n t i a q u a m g e n u s . S i p r i n c i p a l e s s u b s t a n t i a e , eo q u o d s u n t s u b i e c t a e o m n i b u s , d i c u n t u r m a x i m a e s u b s t a n t i a e , t u n c si s p e c i e s s u b iacet generi, dicitur magis substantia q u a m genus. A simili, p r o p t e r d i v e r s a s c a u s a s . E t h o c e s t : principales substantiae ideo dicuntur maximae substantiae, eo quod omnibus aliis superioribus subiectae sunt. E t n e a c c i p i a m u s i l l a m s u b i e c t i o n e m i n p r a e d i c a t i o n e t a n t u m , s u b d i t : Et ita dico quod sunt subiectae omnibus aliis, quod et alia omnia de his praedi cantur aut in eis sunt. E t h o c q u o d d i c o d e p r i n c i p a l i b u s s u b s t a n t i i s n o n v a c a t , sed s i c u t p r i n c i p a l e s s u b s t a n t i a e h a b e n t se a d o m n i a || alia, i t a q u i a s u b i a c e n t o m n i b u s a l i i s , e t i n d e 164 v. contrahunt quod dicantur magis substantiae q u a m genus. Quare. Q u a n d o q u i d e m s p e c i e s e s t p r o p i n q u i o r p r i m a e s u b s t a n t i a e q u a m g e n u s , q u a r e s p e c i e s est m a g i s s u b s t a n t i a g e n e r e . A p a r t e . E x h i s p o t e s t h o c m o d o c o n c l u d i , et e x h i s q u o d species subiacet generi, potest eodem m o d o concludi quod species est magis substantia genere. A pari. Ipsarum vero. O s t e n d i t m o d o quia species est magis s u b s t a n t i a q u a m g e n u s , et q u i a n o n p o n u n t u r i n e o d e m o r d i ne, q u i a s p e c i e s s u b i a c e t g e n e r i , g e n u s v e r o p r a e e s t s p e c i e i ; et n e v i d e r e t u r a l i c u i q u o d e o d e m m o d o e s s e t i n s p e c i a l i s s i m i s speciebus, scilicet quod altera sit m a g i s substantia altera, ideo a p p o n i t h a n c s e n t e n t i a m . C o n t i n u a t i o : Species est magis sub stantia quam genus; sed i p s a r u m s p e c i e r u m q u a e c u m q u e n o n s u n t g e n e r a , n i h i l m a g i s a l t e r u m a l t e r o s u b s t a n t i a e s t ; id e s t altera n o n supponitur alteri, sed sunt positae in aequali ordi ne, e t i t a s u n t o p p o s i t a e . E t h o c q u o d d i c i m u s d e s p e c i a l i s s i m i s s p e c i e b u s , id e s t q u o d a l t e r a n o n d i c i t u r m a g i s s u b s t a n 8 9 10 1 1 12 1 3 1 4 1 5 1 6

8 9

1 0 1 1

1 2 1 3

1 4

1 5 1 6

Cousin omittit. Cousin omittit. Cod.: cumvertuntur. Cousin: substantiae. Cousin: omnia alia. Cousin: omittit. Cousin omittit. Cousin: quod. Cousin omittit.

tia r e s p e c t u a l t e r i u s , i n t e l l i g e n d u m e s t de o m n i b u s a l i i s s p e ciebus, quod u n a non est magis substantia respectu alterius; s i c u t i rationale animal n o n d i c i t u r m a g i s s u b s t a n t i a r e s p e c t u irrationalis animalis. Nihil enim. V e r e s p e c i a l i s s i m a r u m s p e c i e r u m a l t e r a n o n est m a g i s s u b s t a n t i a a l t e r a , si nihil familiarius assignabit aliquem hominem, assignando hominem de aliquo homine, id e s t ponendo hominem in a s s i g n a t i o n e m alicuius hominis respec t u e q u i , q u a m a s s i g n a b i t a l i q u e m e q u u m assignando equum de aliquo equo, id e s t p o n e n d o e q u u m i n a l i c u i u s a s s i g n a t i o n e e q u i , r e s p e c t u h o m i n i s . A c si d i c a t : si homo n o n a s s i g n a t f a m i l i a r i u s s u u m i n d i v i d u u m q u a m equus i l l u d i d e m i n d i v i d u u m , c u m equus n u l l o m o d o a s s i g n e t i n d i v i d u u m h o m i n i s , et si equus f a m i l i a r i u s <non> a s s i g n a t s u u m i n d i v i d u u m q u a m homo i l l u d i d e m i n d i v i d u u m , c u m homo n u l l o m o d o a s s i g n e t i n d i v i d u u m e q u i , c u m u t r u m q u e , s c i l i c e t homo e t equus, sit c o m m u n e , si i s t u d e s t , t u n c s p e c i a l i s s i m a r u m s p e c i e r u m a l tera n o n est magis substantia altera. A pari. Similiter autem. E a m d e m legem vult ostendere in principalibus substantiis q u a m ostendit in specialissimis speciebus, scilicet quod u n a principalis substantia n o n est m a g i s sub s t a n t i a a l i a . E t h o c i d e o f a c i t , q u i a hie homo v i d e t u r esse m a g i s s u b s t a n t i a q u a m hoc corpus, i d e o q u i a hie homo p o n i t p l u r e s c e r t a s q u a l i t a t e s q u a m hoc corpus. S e d t a r n e n hic homo n o n e s t m a g i s s u b s t a n t i a q u a m hoc corpus, q u i a a l t e r a m n o n supponitur alteri. Continuatio: N o n t a n t u m est hoc specialis s i m i s s p e c i e b u s ; similiter autem e t c . Nihil enim. V e r e p r i n c i p a l i u m s u b s t a n t i a r u m n i h i l m a g i s a l t e r a m a l t e r o s u b s t a n t i a e s t , q u i a aliquis homo n o n e s t m a g i s s u b s t a n t i a q u a m aliquis bos. E t p e r i s t a figurentur a l i a . A partibus. Merito autem. Superius ostendit quod genera et species d i c u n t u r s e c u n d a e s u b s t a n t i a e , et d e t e r m i n a v i t q u a e s p e c i e s et q u a e g e n e r a , i l l a e s c i l i c e t s p e c i e s i n q u i b u s c o n t i n e n t u r principales substantiae, et genera h a r u m specierum. P e r hoc removet omnes alias species et omnia genera a l i o r u m praedicamentorum. Modo vult reddere c a u s a m quare ita determi navit, scilicet quare vocavit secundas substantias species con tinentes principales substantias et genera h a r u m specierum, et h a e c s o l a . C o n t i n u a t i o : d i c t u m e s t q u i a g e n e r a et s p e c i e s
1 7 1 8 1 9

10

i&

20

25

30

35

40

1 7

1 8

1 9

Cousin: assignatione. Cod.: determinant. Cousin: Cod.: aliarum.

dtermint.

10

15

2o

25

30

35

ordinata post principales substantias sola dicuntur secundae substantiae. Nec i m m e r i t o ; sed species et genera ordinata post p r i n c i p a l e s s u b s t a n t i a s s o l a a l i o r u m , i d e s t e x o m n i b u s illis quae ponuntur in praedicamento substantiae, merito dicuntur secundae substantiae. Sola aliorum. D i c i t aliorum, a d r e m o t i o n e m d i f f e r e n t i a r u m et a c c i d e n t i u m , q u a e n o n s u n t s e c u n d a e s u b s t a n t i a e . Haec enim. V e r e g e n e r a e t s p e c i e s m e r i t o d i c u n t u r s e c u n dae substantiae, ilia scilicet quae ordinantur post principales s u b s t a n t i a s , q u i a haec sola eorum, i d e s t q u a e p r a e d i c a n t u r , indicant principalem substantiam; et q u i a h o c h a b e n t ra tionale et album q u o d i n d i c a n t p r i m a m s u b s t a n t i a m s e d in quale; ideo sic d e t e r m i n a n d u m est quod genera et species ordinata post principales substantias sola aliorum indicant primam substantiam quid e s t . A parte meriti. Aliquem enim. V e r e g e n e r a e t s p e c i e s i n d i c a n t p r i m a m s u b s t a n t i a m q u i d e s t , q u i a homo e t animal i n d i c a n t a l i q u e m hominem quid e s t . A p a r t i b u s , e t h o c e s t : aliquem enim e t c . N o n i d e o s e r v a t c o m p a r a t i o n e m i s t a m i n t e r s p e c i e m et genus, dicendo quod species familiarius assignat p r i m a m sub stantiam quam genus, quod ipsa comparatio valeat ad locum, sed i d e o n e v i d e a t u r c o n t r a i r e s u a e s e n t e n t i a e , q u i a s u p e r i u s dictum est quod species [est] m a g i s est substantia q u a m ge n u s . E t si t a c e r e t c o m p a r a t i o n e m , i a m v i d e r e t u r q u o d s p e c i e s et genera aequaliter p r i m a m substantiam indicarent. Aliorum vero. G e n e r a e t s p e c i e s f a m i l i a r i t e r i n d i c a n t p r i m a m s u b s t a n t i a m q u i d e s t ; aliorum vero e t c . Extranee assig n a r e v o c a t , q u a n d o a l i q u i d a s s i g n a t u r per quale. Q u a n d o quidem haec sola aliorum indicant p r i m a m substantiam quid est, e r g o m e r i t o , e t c . I s t a e s t p r i n c i p a l i s c o n c l u s i o s u p e r i o r i s loci, q u a e e s t a p a r t e m e r i t i . Amplius. P r o b o quod genera et species, sola aliorum, di cuntur merito secundae substantiae. Si solae principales sub stantiae merito dicuntur p r i m a e substantiae, et genera et species sola aliorum merito dicuntur secundae substantiae. A s sumptio i b i : sed principales substantiae proprie, id est m e rito, d i c u n t u r p r i m a e s u b s t a n t i a e , e t s u p p o n i t m e r i t u m , u b i d i c i t : eo quod aliis omnibus subiaceant. A pari comitanti. Ma2 0 2 1 2 2 2 3 2 4

2 0

2 1 2 2 2 3 2 4

et quia Cousin: Cousin: Cousin: Cousin:

in quale quidem. quidem. quod. contrarie.

omittit Cousin.

x i m a p r o p o s i t i o : si a l i q u i d r e l a t i v u m p r a e d i c a t u r de se i p s o c u m solo, e t r e l a t i v u m i l l i u s p r a e d i c a t u r d e se i p s o c u m s o l o . S e d p r i m a s u b s t a n t i a p r a e d i c a t u r de se i p s a c u m s o l o ; e r g o s e c u n d a s u b s t a n t i a p r a e d i c a t u r d e se i p s a c u m solo, et i t a D r o batur p e r m e d i u m : Si solae principales substantiae sunt pri- 5 m a e , e t s o l a e p r i n c i p a l e s s u b s t a n t i a e h a b e n t s e c u n d a s ; e t si solae p r i n c i p a l e s s u b s t a n t i a e h a b e n t s e c u n d a s , et s o l a e s e c u n d a e h a b e n t p r i m a s ; et si s o l a e s e c u n d a e h a b e n t p r i m a s , t u n c solae s e c u n d a e s u n t s e c u n d a e ; et si s o l a e s e c u n d a e s u n t se cundae, tunc genera et species sunt secundae. A pari. 10 Sicut autem. H o c q u o d e g o i n d u x i de p r i n c i p a l i b u s s u b stantiis propter secundas non v a c a t ; sed sicut principales sub s t a n t i a e h a b e n t se a d a l i a o m n i a , id e s t q u o d o m n i a a l i a a u t p r a e d i c a n t u r de e i s a u t s u n t i n e i s , i t a s p e c i e s et g e n e r a p r i n c i p a l i u m s u b s t a n t i a r u m h a b e n t se a d r e l i q u a o m n i a ; a u t i n 15 p r a e d i c a t i o n e a u t in f u n d a t i o n e . De his enim. V e r e g e n e r a e t s p e c i e s ita se h a b e n t a d r e l i q u a o m n i a q u e m a d m o d u m p r i m a e s u b s t a n t i a e ; de his enim, id e s t d e p r i m i s s u b s t a n t i i s et de s p e c i e b u s et d e g e n e r i b u s r e l i q u a o m n i a p r a e d i c a n t u r . A p a r t e s i m i l i t e r se h a b e r e . H o c 20 m o d o r e l i q u a o m n i a p r a e d i c a n t u r de h i s , q u i a q u i d q u i d p r a e d i c a t u r de p r i m i s s u b s t a n t i i s s u b s t a n t i a l i t e r a u t a c c i d e n t a l i t e r , p r a e d i c a t u r de g e n e r i b u s et d e s p e c i e b u s e o d e m m o d o , et quicquid n o n praedicatur de speciebus et de generibus sub s t a n t i a l i t e r a u t a c c i d e n t a l i t e r , n o n p r a e d i c a t u r de p r i m i s s u b - 25 stantiis substantialiter aut accidentaliter. Aliquem enim. V e r e r e l i q u a o m n i a p r a e d i c a n t u r d e h i s , q u i a grammaticum p r a e d i c a t u r de quodam homine, e t de homine, et de animali. A p a r t i b u s . H o c o r d i n e p r a e d i c a t u r gram maticum: aliquem hominem d i c i s esse grammaticum, e r g o et 30 hominem d i c i s esse grammaticum. A p a r t e ; e r g o et animal d i c i s e s s e grammaticum. A parte. 165 r. ]| Commune autem. O s t e n d i t q u a e s i n t p r i m a e e t q u a e s i n t s e c u n d a e s u b s t a n t i a e , d a n d o e i s d i v e r s a s diffinitiones, p e r q u o d q u o d a m m o d o o s t e n d i t d i v e r s i t a t e m i n t e r p r i m a s et se- 35 cundas substantias. Modo vult ostendere q u a m d a m c o m m u n i t a t e m i n t e r p r i m a s et s e c u n d a s s u b s t a n t i a s , i n q u a p r o p r i e t a t e operatur differentiam secundario de substantiis ad accidentia. C o n t i n u a t i o : i n h o c d i f f e r u n t p r i m a e et s e c u n d a e s u b s t a n t i a e , q u i a h a b e n t d i v e r s a s diffinitiones. Commune autem est e t c . 40 Principalis namque. Vere nulla substantia est in subiecto.
2 6
2 5

2 5

Cod.: aliquis.

Emendavit Cousin.

2 6

Cousin omittit.

P. ABELARDO, Scritti

di

Logica.

10

15

20

25

30

35

Omnis substantia aut est prima aut secunda. Sed prima sub stantia non est in subiecto; hoc extra. Nec secunda substantia e s t i n s u b i e c t o ; h o c i n t r a , u b i d i c i t : secundarum vero e t c . A p a r t i b u s s u b s t a n t i a e . E t v e r e p r i m a s u b s t a n t i a n o n e s t in s u biecto. P r i m a substantia est illud quod neque dicitur de su biecto neque est in subiecto, ens i n d i v i d u u m s e c u n d a r u m substantiarum; sed illud quod hoc habet, n o n est in subiecto; ergo p r i m a s u b s t a n t i a n o n e s t i n s u b i e c t o . A diffinitione; m a x i m a p r o p o s i t i o : q u i d q u i d r e m o v e t u r a diffinitione, et a diffinito. Homo enim. V e r e s e c u n d a s u b s t a n t i a n o n e s t i n s u b i e c t o , q u i a homo. A p a r t e , e t h o c e s t : Homo enim e t c . Q u o d d i c i t homo quidem de subiecto aliquo homine dicitur, n o n v a l e t a d l o c u m ; sed i d e o a p p o n i t , q u i a p e r h o c v i d e r e t u r a l i c u i q u o d homo e s s e t i n s u b i e c t o . C u m e n i m d i c i m u s q u o d homo d i c i t u r d e s u b i e c t o , h a b e m u s q u i a h o m o p r a e d i c a t u r de s u b i e c t o . E t si homo p r a e d i c a t u r d e s u b i e c t o , t u n c h o m o i n h a e r e t su biecto; et ita v i d e r e t u r esse in subiecto ut in fundamento, sed t a m e n n o n e s t . Non enim. V e r e homo i n n u l l o s u b i e c t o e s t : non enim e t c . A inaiori. Amplius. Probo quod secundae substantiae n o n sunt in s u b i e c t o . N u l l u m q u o d est i n s u b i e c t o p r a e d i c a t u r n o m i n e et diffinitione. H a e c a s s u m p t i o est, u b i d i c i t : secundarum vero etc. Ergo secundae substantiae n o n sunt in subiecto. A toto; m a x i m a p r o p o s i t i o : u n d e r e m o v e t u r t o t u m , et i l l u d r e m o v e t u r a q u a l i b e t p a r t e i l l i u s ; sed p r a e d i c a r i n o m i n e e t diffinitione, quod est totum ad secundas substantias, r e m o v e t u r a b esse in s u b i e c t o ; q u a r e esse i n s u b i e c t o r e m o v e t u r a s e c u n d i s s u b stantiis. Rationem namque. V e r e ratio s e c u n d a r u m s u b s t a n t i a r u m p r a e d i c a t u r de s u b i e c t o , q u i a r a t i o h o m i n i s e t a n i m a l i s p r a e dicatur de aliquo homine. A partibus s e c u n d a r u m substantia r u m , e t a p a r t e s u b i e c t i . Ideo p r o b a t de r a t i o n e , e t p r a e t e r mittit de nomine, quia quicquid praedicatur ratione, praedi c a t u r n o m i n e ; sed n o n c o n v e r t i t u r . Ergo. Q u a n d o q u i d e m n e c p r i m a n e c s e c u n d a s u b s t a n t i a est i n s u b i e c t o , e r g o s u b s t a n t i a n o n erit horum, i d e s t e x h i s
2 7 2 8 2 9 3 0

2 7

2 8 2 9

3 0

ergo prima substantia A diffinitione Cousin omittit. Cod.: inhenti. Emendavit Cousin. Cousin: videtur.

omittit Cousin.

quae sunt in subiecto. A partibus. Haec est principalis c o n clusio. Non est autem. C o n v e n i t o m n i s u b s t a n t i a e i n s u b i e c t o n o n e s s e : non est autem e t c . Bipes enim. V e r e d i f f e r e n t i a n o n e s t i n s u b i e c t o , q u i a bipes 5 et gressibile. A partibus. Non enim. V e r e bipes et gressibile non est in subiecto: non enim e t c . A m a i o r i . Ratio quoque. Q u a m d a m d e d i t p r o p r i e t a t e m s e c u n d i s s u b s t a n t i i s , s c i l i c e t p r a e d i c a r i n o m i n e e t diffinitione, p e r q u a m 10 ostendit secundas substantias n o n esse in subiecto. P e r e a m d e m proprietatem ostendit differentias n o n esse in subiecto. Continuatio: ratio s e c u n d a r u m substantiarum praedicatur de s u b i e c t o : ratio quoque differentiae, etc. F a l s u m videtur esse u t d e q u o c u m q u e p r a e d i c e t u r differentia, d e e o d e m p r a e d i c e - 15 t u r r a t i o e i u s d i f f e r e n t i a e . N a m d e homine p r a e d i c a t u r gressi bile; n o n t a m e n p r a e d i c a t u r d e e o d e m q u a e l i b e t diffinitio c o n s t i t u t a e x gressibile. N o n e n i m p o t e s t d i c i : homo est animal gressibile quadrupes. E t ideo sic d e t e r m i n a n d u m e s t : de quo c u m q u e p r a e d i c a t u r differentia, d e e o d e m p r a e d i c a t u r r a t i o 20 e i u s differentiae a l i q u a c o n v e n i e n t e r c o n s t i t u t a e x i p s a dif f e r e n t i a , q u a n t u m a d i p s u m diffinitum. Est enim. V e r e gressibile p r a e d i c a t u r de homine, quia ita est i n r e . A c a u s a p a r i , e t h o c e s t : est enim e t c . Non nos vero. D i c t u m e s t q u i a c o m m u n e e s t o m n i s u b s t a n - 25 tiae in subiecto n o n esse. Sed videtur esse falsum, q u i a partes s u b s t a n t i a r u m c o n s t i t u t i v a e v i d e n t u r esse i n s u b i e c t o , e t p r o p ter h a s c a u s a s q u i a n e c n o m i n e n e c diffinitione p r a e d i c a n t u r de s u o to to. E t q u e m a d m o d u m f o r m a e , l i c e t n o n p r a e d i c e n t u r de s u b i e c t o , t a m e n g e n e r a n t e x se v o c e s p r a e d i c a b i l e s , e o d e m 30 m o d o p a r t e s c o n s t i t u t i v a e s u b s t a n t i a r u m , s i c u t i caput, manus; s i c u t i manus manutum , caput capitatum. E t ad hoc r e m o v e n d u m quod partes substantiarum n o n sunt in subiecto, a p p o n i t h a n c s e n t e n t i a m . C o n t i n u a t i o : commune est omni sub stantiae in subiecto non esse; q u o d v i d e t u r e s s e f a l s u m p r o p - 35 t e r p a r t e s s u b s t a n t i a r u m . Non nos vero e t c . ; n e p r o n i m i a c o n t u r b a t i o n e a d h u n c f m e m forte d e v e n i a m u s , u t c o n f i t e a m u r e a s p a r t e s e s s e i n s u b i e c t o , e t p e r h o c c o g a m u r confiteri e a s n o n esse s u b s t a n t i a s .
3 1 32

Non enim. V e r e p a r t e s s u b s t a n t i a r u m n o n s u n t i n s u b i e c t o , 40 q u i a n u l l a e p a r t e s . A toto, e t h o c e s t : Non enim, e t c .

3 1

Cousin: Cousin:

praedicentur. manuatum.

3 2

io

15

20

25

30

35

40

Inest autem. D e d i t q u a m d a m p r o p r i e t t e m s e c u n d i s s u b s t a n t i i s e t c o m m u n i b u s differentiis, s c i l i c e t p r a e d i c a r i n o m i n e et diffinitione, diffnitione d i c o v e l sibi a e q u i p o l l e n t i v e l e x se constituta substantialiter; et hoc ad remotionem accidentium. M o d o v u l t d a r e e a m d e m p r o p r i e t a t e m e i s d e m , id e s t s e c u n dis s u b s t a n t i i s et c o m m u n i b u s differentiis, s e d i n l a r g i o r i s i gnifcatione, quia n o n excludit accidentia a b h a c proprietate; scilicet dat eis praedicari univoce, quod est idem c u m praed i c a r i n o m i n e et r a t i o n e . S e d h i c l a r g i u s a c c i p i t r a t i o n e m , q u i a h i c a c c i p i t r a t i o n e m , i d e s t diffnitionem v e l sibi a e q u i pollentem vel compositam ex i p s a , vel etiam compositam ex accidentibus. E t hanc proprietatem dat secundis substantiis et c o m m u n i b u s differentiis, a d r e m o t i o n e m p r i m a r u m s u b s t a n t i a r u m . C o n t i n u a t i o : d e d i s u b s t a n t i i s et c o m m u n i b u s diff e r e n t i i s p r a e d i c a r i n o m i n e et diffnitione. N e c t a n t u m i s t u d inest illis, s e d i n e s t s u b s t a n t i i s e t differentiis, q u i b u s c o n c e s s i t p r a e d i c a r i n o m i n e et diffnitione, t a m sibi a e q u i p o l l e n t i q u a m ex s e c o n s t i t u t a , o m n i a p r a e d i c a r i u n i v o c e , s u m p t a e x h i s , i d est e x s u b s t a n t i i s s e c u n d i s et e x c o m m u n i b u s differentiis. A c si d i c a t : o m n e s s e c u n d a e s u b s t a n t i a e et c o m m u n e s differentiae p r a e d i c a n t u r u n i v o c e . Omnia enim. V e r e o m n e s s e c u n d a e s u b s t a n t i a e et c o m m u n e s differentiae p r a e d i c a n t u r u n i v o c e . O m n e s s e c u n d a e s u b s t a n t i a e et c o m m u n e s differentiae a u t p r a e d i c a n t u r d e i n d i v i d u i s t a n t u m , a u t p r a e d i c a n t u r de s p e c i e b u s et de i n d i v i d u i s . Sed o m n i a praedicata a u t de individuis t a n t u m a u t de specieb u s et d e i n d i v i d u i s p r a e d i c a n t u r u n i v o c e . A p a r t i b u s s e c u n darum substantiarum et c o m m u n i u m differentiarum. Propos i t o , u b i d i c i t : omnia quae sunt praedicata, sumpta ex his, id e s t e x s e c u n d i s s u b s t a n t i i s e t c o m m u n i b u s differentiis, a c si d i c a t : o m n e s s e c u n d a e s u b s t a n t i a e et c o m m u n e s different i a e q u a e p r a e d i c a n t u r , a u t p r a e d i c a n t u r de i n d i v i d u i s t a n t u m , a u t p r a e d i c a n t u r d e s p e c i e b u s e t de i n d i v i d u i s . A s s u m p t i o t et c o n c l u s i o e x t r a . N o t a n d u m q u i a q u a e d a m differentiae c o m m u n e s praedicantur de individuis tantum, sicuti immortale d e D e o ; q u a e d a m v e r o c o m m u n e s differentiae p r a e d i c a n t u r d e s p e c i e b u s et de i n d i v i d u i s , s i c u t i rationale. Eodem m o d o q u a e d a m s u b s t a n t i a e s e c u n d a e p r a e d i c a n t u r de i n d i v i d u i s t a n t u m , u t homo, q u a e d a m v e r o de s p e c i e b u s et d e i n d i v i d u i s u t animai.
3 3 3 4 3 5

3 3

3 4

3 5

Cod.: ipso. Emendavit Cousin. Cod.: secundae differentiae et communes. tantum ut homo et de individuis omittit Cousin.

A principali namque. B e n e d e t e r m i n a v i , e x h i s : a principali namque etc. Causa est. 165 v. || De nullo enim. V e r e p r i n c i p a l i s n u l l a s u b s t a n t i a p r a e d i c a t u r u n i v o c e ; d e n u l l o e n i m s u b i e c t o d i c i t u r . A to t o ; q u i a q u o d p r a e d i c a t u r de s u b i e c t o , a l i u d u n i v o c e , a l i u d a e q u i v o c e . Secundarum vero. S e c u n d a e s u b s t a n t i a e p r a e d i c a n t u r u n i v o c e , e t n o n u n o m o d o : secundarum vero e t c . U b i d i c i t q u o d differentiae praedicantur de speciebus et de individuis, supp l e n d u m e s t q u o d q u a e d a m differentiae p r a e d i c a n t u r d e i n d i v i d u i s t a n t u m , u t immortale de Deo. Rationem namque. Vere species praedicantur de primis s u b s t a n t i i s u n i v o c e , q u i a p r a e d i c a n t u r n o m i n e et r a t i o n e . A p a r i , et h o c e s t : primae substantiae suscipiunt rationem specierum, a c si d i c a t : s p e c i e s p r a e d i c a n t u r de p r i m i s s u b s t a n tiis n o m i n e e t r a t i o n e ; i d e o p r a e t e r m i s i t de n o m i n e , q u i a , u b i dicit quod praedicantur ratione, constat quod praedicantur nomine; sed n o n convertitur. D i c t u m est quod primae substantiae suscipiunt rationem specierum; hoc etiam habent quod suscipiunt rationem generum, et species suscipiunt rationem generis. E t unde hoc habes quod primae substantiae suscipiunt rationem g e n e r u m quia species suscipiunt ration e m g e n e r i s . A c a u s a . E t u n d e h o c h a b e s , q u o d si s p e c i e s suscipiunt rationem generis, ideo p r i m a e substantiae suscipiunt rationem generum. Q u a e c u m q u e e n i m de p r a e d i c a t o d i c u n t u r , e a d e m e t de s u b i e c t o d i c u n t u r . A toto. Univoca autem. T a l e m feci c o n s e q u e n t i a m , q u o d si p r a e d i c a n t u r n o m i n e et diffinitione, p r a e d i c a n t u r u n i v o c e ; n e c s i n e r a t i o n e ; univoca autem e t c . Quare omnia. Q u a n d o q u i d e m o m n e s s e c u n d a e s u b s t a n t i a e et c o m m u n e s differentiae et i l l a e q u a e p r a e d i c a n t u r de i n d i v i d u i s t a n t u m , et i l l a e q u a e p r a e d i c a n t u r de s p e c i e b u s e t de i n d i v i d u i s , p r a e d i c a n t u r u n i v o c e : quare omnia e t c . H a e c e s t principalis conclusio. A partibus. Omnibus autem. S u p e r i u s fecit t a l e m d i v i s i o n e m : s u b s t a n tia a l i a p r i m a , a l i a s e c u n d a . Q u a e [ q u e ] < q u i d e m > divisio n o n v i d e t u r v a l e r e , q u i a o m n i s s u b s t a n t i a v i d e t u r esse p r i m a ; i d e o o m n i s s u b s t a n t i a v i d e t u r esse p r i m a , q u i a o m n i s s u b s t a n t i a v i d e t u r s i g n i f i c a r e hoc aliquid. E t de p r i m a s u b s t a n t i a n o n d u b i t a t u r q u i a signifcet hoc aliquid; de s e c u n d a s u b s t a n 3 6 3 7 3 8 39

10

15

20

25

30

35

3 6

3 7

3 8

3 9

Cousin: praedicatur. Cousin: generis. Quia Cod.: quocumque. Supplevit Cousin.

species

rationem

generis

omittit Cousin.

10

15

20

25

30

35

tia ideo v i d e b a t u r q u o d e s s e t p r i m a , q u i a e s t s i n g u l a r i s n u meri, q u e m a d m o d u m prima. Modo ad confirmandam suam divisionem, et ad destruendam illorum opinionem quibus v i debatur quod omnis substantia esset prima, inducit hanc sententiam; q u a m inducendo sententiam ponit providere quidd a m a l i u d , s c i l i c e t q u o d s e c u n d a e s u b s t a n t i a e s i g n i f i c a n t aliquid quale, e x q u o v i d e b a t u r q u i b u s d a m q u o d s e c u n d a e s u b s t a n t i a e p r a e d i c a r e n t u r i n q u a l e ; q u o d si esset, a s s i g n a r e n t p r i m a s substantias extranee. E t ita falsum esset quod secund a e s u b s t a n t i a e a s s i g n a r e n t p r i m a s s u b s t a n t i a s i n q u i d ; et ita n o n e s s e n t s e c u n d a e s u b s t a n t i a e . M o d o d i s c u t i e n d o s e n t e n tiam istam, ostendit q u o modo debeamus intelligere quod sec u n d a e s u b s t a n t i a e s i g n i f i c a n t aliquid quale, e t h o c f a c i t a d removendam stultam opinionem illorum qui dicebant secundas substantias assignare primas substantias in quale. Contin u a t i o : t a l e m feci d i v i s i o n e m : s u b s t a n t i a a l i a p r i m a , a l i a sec u n d a ; o m n i s a u t e m s u b s t a n t i a v i d e t u r s i g n i f i c a r e aliquid hoc, id e s t i n d i v i d u a l e . U b i d i c i t indubitabile, determinat s i c : et tale indubitabile quod est verum, q u i a i n d u b i t a b i l e a l i u d v e r u m , a l i u d f a l s u m ; i n d u b i t a b i l e e s t Socratem esse asinum, et tale indubitabile quod est falsum. Individuum enim. V e r e p r i m a e s u b s t a n t i a e s i g n i f i c a n t aliquid hoc i n d i v i d u a l e , q u i a i l l u d q u o d s i g n i f c a t u r a p r i m a substantia, scilicet i s t a v o x q u a e e s t S o c r a t e s et c o n s i m i l i a est i n d i v i d u u m et u n u m numero, id est parificatum num e r a l i d e s c r i p t i o n e , id e s t s i g n i f c a t u r a b h a c v o c e q u a e e s t i n d i v i d u u m et u n u m n u m e r o . A p a r i . P a r i a e n i m s u n t i l l u d q u o d s i g n i f c a t u r a p r i m a s u b s t a n t i a esse i n d i v i d u u m e t u n u m n u m e r o , et p r i m a m substantiam significare hoc a l i q u i d . In secundis vero. In p r i m i s s u b s t a n t i i s i n d u b i t a b i l e e t v e r u n i e s t ; s e d i n s e c u n d i s s u b s t a n t i i s v i d e t u r s i m i l i t e r signific a r e aliquid hoc, i d e s t i n d i v i d u u m s u b figura id e s t s u b s i m i l i t u d i n e a p p e l l a t i o n i s q u o d homo e t animai e o d e m m o d o s u n t s i n g u l a r i s n u m e r i s i c u t i Socrates; tarnen n o n e s t v e r u m q u o d homo e t animai s i g n i f i c e n t hoc aliquid. S e d m a g i s elect i v e p o s s u m u s d i c e r e q u o d homo e t animal s i g n i f i c a n t aliquid quale, id e s t p o n u n t a l i q u a m m a t e r i a m , id e s t s u a m , i u n c t a m c u m s u b s t a n t i a l i differentia, id e s t c u m q u a l i t a t i v a v o c e a q u a
4 0 4 1 4 2 4 3 4 4

4 0 4 1 4 2

4 3 4 4

Cousin: ilia. Cousin: scilicet. Cousin omittit. Cousin: unam. Quae sequuntur non edidit Cousin.

i n f o r m a t u r i p s a m a t e r i a i n s u i c o n s t i t u t i o n e . S i c u t i homo p o n i t animal i n f o r m a t u m q u a l i t a t i v a v o c e , id est rationalitate in s u i c o n s t i t u t i o n e et animal p o n i t substantiam suam materiam i n f o r m a t a m q u a l i t a t i v a v o c e , id e s t animatione et sensibilitate in sui constitutione. Neque enim. V e r e n o n e s t v e r u m q u o d homo et animal s i g n i l c e n t hoc aliquid, n e q u e e n i m e s t u n u m i n d i v i d u a l i t e r i l l u d q u o d e s t s u b i e c t u m , id e s t s u b p o s i t u m homini et animali a d s i g n i f c a n d u m , id est i l l u d q u o d s i g n i f c a t homo et animai, q u e m a d m o d u m e s t u n u m i l l u d q u o d e s t s u b i e c t u m , id e s t s u b p o s i t u m , p r i m a e s u b s t a n t i a e a d s i g n i f c a n d u m . S e d de p l u r i b u s homo d i c i t u r et animal, i d e s t p l u r a s u n t s i g n i f i c a t a hominis et animalis. A causa. Non autem. D i c o q u i a homo et animai s i g n i f i c a i aliquid quale; s e d homo et animai n o n s i g n i f c a t aliquid quale s i m p l i c i l e r , id e s t s i n e c o n i u n c t i o n e m a t e r i a e e t f o r m a e i n s u i c o n s t i t u t i o n e , q u e m a d m o d u m album e x eo q u o d e s t album, i d e s t s u m p t u m ex albedine, p o n i t s i m p l i c i t e r q u a l i t a t e m , id e s t albedinem, sine c o n i u n c t i o n e m a t e r i a e et f o r m a e i n s u i c o n s t i t u t i o n e . N o n tarnen n e g a m u s q u i n album p o n a t corpus, i s t a m m a t e r i a m , i n f o r m a t u m c o r p o r e i t a t e , n o n s u i tarnen e x proprietate nec in sui constitutione. Nihil enim. V e r e homo et animai n o n s i g n i f c a t s i m p l i c i ter quale, q u e m a d m o d u m album. S i album n i h i l a l i u d s i g n i fcat, i d e s t p o n i t e x eo q u o d e s t album, q u a m q u a l i t a t e m ; sed g e n u s et s p e c i e s d e t e r m i n a n t q u a l i t a t e m , id est d e t e r m i n a t e p o n u n t q u a l i t a t e m c i r c a s u b s t a n t i a m , id est c i r c a s u a m m a t e r i a m i n s u i c o n s t i t u t i o n e ; t u n c homo et animai n o n sig n i f i c a n t s i m p l i c i t e r quale quid q u e m a d m o d u m album. Ab o p p o s i t i s , q u i a affirmatio p r a e v a l e t . Qualem enim. V e r e g e n u s et s p e c i e s d e t e r m i n a n t q u a l i t a t e m c i r c a s u b s t a n t i a m q u i a s i g n i f i c a n t s u b s t a n t i a m , id est m a t e r i a m q u a m d a m , id e s t q u o d q u e u n u m , s u a m p r o p r i a m q u a l e m , id est i n f o r m a t a m q u a l i t a t e i n s u i c o n s t i t u t i o n e . L o cus a pari. Paria enim sunt significare q u a m d a m substantiam q u a l e m et d e t e r m i n a r e q u a l i t a t e m c i r c a s u b s t a n t i a m . Plus autem. D i c o q u i a g e n u s et s p e c i e s d e t e r m i n a n t q u a l i t a t e m c i r c a s u b s t a n t i a m . S e d p l u s fit d e t e r m i n a t i o signifc a t o r u m i n g e n e r e q u a m i n s p e c i e , id e s t g e n u s h a b e t p l u r a significata q u a m species. Dicens enim. V e r e p l u s fit d e t e r m i n a t i o s i g n i f c a t o r u m in
4 5

10

15

20

25

30

35

40

Cod.:

dream.

10

15

20

25

30

35

40

g e n e r e q u a m i n s p e c i e , qui<a> a l i q u i s d i c e n s animai p l u s c o m p l e c t i t u r , id est p l u r a s i g n i f i c a t a c o m p l e c t i t u r q u a m d i c e n s hominem. A b effectu. A l i t e r . P l u s fit d e t e r m i n a t i o i n g e n e r e q u a m in s p e c i e , id est si v o l u m u s p a r i f i c a r e a l i q u o d g e n u s a l i c u i i n d i v i d u o , o p o r t e t a d h i b e r i p l u r e s || differentias ad pariti- 166 r c a n d u m g e n u s a l i c u i i n d i v i d u o q u a m ad p a r i f c a n d a m s p e c i e m a l i c u i i n d i v i d u o , q u i a ad p a r i f i c a n d u m g e n u s o p o r t e t a d h i b e r i s u b s t a n t i a l e s et a c c i d e n t a l e s differentias, h o c m o d o : quid est Socrates? animal rationale mortale album musicum grammaticum. A d parifcandam vero speciem alicui individuo o p o r t e t a d h i b e r i t a n t u m a c c i d e n t a l e s differentias, h o c m o d o : quid est Socrates? homo fdius Sofronici albus ambulans. Vere o p o r t e t a d h i b e r i p l u r e s differentias a d p a r i f i c a n d u m g e n u s q u a m ad parifcandam speciem, quia aliquis dicens animai plus differentiarum complectitur in parifcatione animalis q u a m d i c e n s hominem, id est q u a m p a r i f i c a n d o hominem. Inest autem. D e d i t q u a m d a m p r o p r i e t a t e m s e c u n d i s s u b s t a n t i i s et c o m m u n i b u s differentiiis, s c i l i c e t p r a e d i c a r i u n i v o ce. Modo vult dare q u a m d a m proprietatem secundis substantiis p e r q u a m differunt s e c u n d a e s u b s t a n t i a e a b i p s i s c o m m u n i b u s differentiis, s c i l i c e t q u i a n i h i l illis c o n t r a r i u m . C o n t i n u a t i o : p e r p r a e d i c a r i u n i v o c e s e c u n d a e s u b s t a n t i a e et c o m m u n e s differentiae c o n v e n i u n t ; sed i n e s t s u b s t a n t i i s n i h i l illis esse c o n t r a r i u m , p e r q u o d differunt. Primae enim. V e r e n i h i l est c o n t r a r i u m s u b s t a n t i i s . O m n i s s u b s t a n t i a a u t est p r i m a a u t est s e c u n d a ; sed p r i m a e s u b s t a n t i a e n i h i l est c o n t r a r i u m , et h o c e s t : primae enim etc. Alicui enim. V e r e p r i m a e s u b s t a n t i a e n i h i l est c o n t r a r i u m . A l i c u i e n i m h o m i n i n i h i l est c o n t r a r i u m . A p a r t e p r i m a e s u b stantiae. E t c u m deberet d i c e r e : nec secundae substantiae est a l i q u i d c o n t r a r i u m , p o n i t e x e m p l a u b i d i c i t : at vero nec homini etc. E t q u a n d o q u i d e m n e c p r i m a e s u b s t a n t i a e n e c s e c u n d a e est a l i q u i d c o n t r a r i u m , i g i t u r s u b s t a n t i i s n i h i l est c o n t r a rium. A partibus substantiarum. Non est autem. H o c c o n v e n i t s u b s t a n t i i s : n i h i l illis e s s e c o n t r a r i u m . Non est autem hoc et c a e t e r a . Bicubito enim. V e r e n i h i l est c o n t r a r i u m q u a n t i t a t i . B i c u b i t o e n i m , id est b i c u b i t a e l i n e a e n i h i l e s t c o n t r a r i u m . At vero etc. N i s i forte q u i s d i c a t m u l t a esse c o n t r a r i a p a u c i s et m a g n u m p a r v o et d i c a t i s t a e s s e q u a n t i t a t e s . Sed si d i c a t , n o n l e d i t ; n a m n u l l u m d e t e r m i n a t o r u m , id est i l l a r u m vocum
4 6

4 6

Cod.:

illorum.

quae determinatae d i c u n t u r quantitates est c o n t r a r i u m alicui existenti in eodem predicamento. Videiur autem. S u p e r i u s d e d i t q u a m d a m p r o p r i e t a t e m s u b s t a n t i i s , s c i l i c e t n i h i l illis esse c o n t r a r i u m . M o d o v u l t d a r e a l i a m p r o p r i e t a t e m i p s i s e i s d e m s u b s t a n t i i s , scilicet q u i a n u l 5 la s u b s t a n t i a s u s c i p i t m a i u s et m i n u s , i n q u o d i c t o sibi i p s i r e p u g n a r e v i d e t u r q u i a s u p e r i u s d i c t u m est q u o d s p e c i e s est m a g i s s u b s t a n t i a q u a m g e n u s . M o d o ad i l l a m s e n t e n t i a m c o n firmandam ostendit qualiter debeat intelligi quod substantia n o n s u s c i p i t m a i u s et m i n u s . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m c o n - 10 v e n i t s u b s t a n t i a e n i h i l illi esse c o n t r a r i u m , sed v i d e t u r s u b s t a n t i a n o n s u s c i p e r e m a i u s et m i n u s . A c si d i c a t : a l i q u a v o x s i g n i f i c a t a a b h a c v o c e q u a e est substantia non suscipit maius et m i n u s i n s u o p r o p r i o v o c a b u l o , r e s p e c t u s u p p o s i t o r u m . N o n e n i m p o t e s t d i c i si est m a g i s v e l m i n u s homo; sed homo i n 15 s u o s i g n i f i c a n t e p o t e s t r e c i p e r e m a g i s et m i n u s , sic homo est magis substantia quam animal. Dico autem. Dico quia videtur substantia non suscipere m a g i s et m i n u s , q u o d n o n est a c c i p i e n d u m q u o l i b e t m o d o , sed d i c o h o c n o n n e g a n d o q u i a s u b s t a n t i a [ n o n ] e s t m a g i s et 2ft m i n u s s u b s t a n t i a , id e s t r e s p e c t u a l t e r i u s s u b s t a n t i a e ; h o c e n i m d i c t u m est q u i a ita est in re. A c a u s a ; sed h o c d i c o q u o n i a m u n a q u a e q u e s u b s t a n t i a tarn g e n e r a l i s q u a m s p e c i a lis q u a m i n d i v i d u a l i s n o n d i c i t u r m a g i s et m i n u s hoc i p s u m q u o d e s t in s u o p r o p r i o v o c a b u l o , ut h a e c s u b s t a n t i a homo 25. n o n est m a g i s et m i n u s homo, n e q u e i p s e a se, id est r e s p e c t u sui, n e q u e a l t e r a b a l t e r o , id est r e s p e c t u a l t e r i u s ; r e s p e c t u s u i ut i t a d i c a t u r : Socrates est hodie magis homo quam fuit heri, r e s p e c t u a l t e r i u s u t d i c a t u r : Socrates est magis homo quam Plato. 30 Substantia uero. Album et bonum d i c u n t u r s u s c i p e r e m a g i s e t m i n u s sed s u b s t a n t i a , id e s t v o x s i g n i f i c a t a a b h a c v o c e q u a e e s t substantia n o n d i c i t u r m a g i s et m i n u s . Nihil enim. V e r e s u b s t a n t i a n o n d i c i t u r m a g i s et m i n u s , q u i a n e c homo n e q u e q u i c q u a m a l i o r u m q u a e s u n t s u b s t a n - 35 tiae d i c i t u r m a g i s et m i n u s . A p a r t i b u s et h o c e s t : nihil enim homo etc. Quapropter. Q u a n d o q u i d e m n e q u e homo n e q u e q u i c q u a m a l i o r u m q u a e s u n t s u b s t a n t i a e r e c i p i u n t m a g i s et m i n u s , qua propter etc. A p a r t i b u s . 40 Maxime vero. D e d i t q u a s d a m p r o p r i e t a t e s s u b s t a n t i a e , s c i l i c e t n o n esse i n s u b i e c t o , n i h i l illi esse c o n t r a r i u m , n o n s u s c i p e r e m a g i s et m i n u s , q u a r u m n u l l a p r o p r i e p r o p r i a e s t i p s i substantiae. Modo v u l t dare q u a m d a m proprietatem ipsi sub-

s t a n t i a e q u a e est illi p r o p r i e p r o p r i a , liane v i d e l i c e t : S u b s t a n tia est v o x s u s c e p t i b i l i s c o n t r a r i o r u m s e c u n d u m s u i m u t a t i o n e m raanens f u n d a m e n t u m . H a n c p r o p r i e t a t e m a s c r i b i t A r i s toteles p r i n c i p a l i t e r p r i m i s s u b s t a n t i i s et, p e r p r i m a s s u b s t a n 5 tias, c o n f e r earn p r o p r i e t a t e m s e c u n d i s s u b s t a n t i i s , i d e o q u i a primae substantiae in primo loco subiacent accidentibus, quae accidentia conferunt ipsae primae substantiae secundis subs t a n t i i s et q u i a p r i m a e s u b s t a n t i a e c e r t i f i c a n t s i g n i f c a t i o n e m s e c u n d a r u m s u b s t a n t i a r u m . V i d e n d u m e s t q u a l i t e r sit a c c i 10 p i e n d u m susceptibile contrariorum. Susceptibile contrariorum est q u a n d o a l i q u a v o x s u s c i p i t i n d i v e r s i s t e m p o r i b u s d u o c o n traria circa ipsam v o c e m permutabilia ita ut ipsa contraria h a b e a n t c a u s a s d i v e r s a s a re s i g n i f i c a t a a b i p s a v o c e s u s c i p i e n t e i l l a c o n t r a r i a ; s i c u t i homo s u s c i p i t album et nigrum i n 15 d i v e r s i s t e m p o r i b u s , c a u s a e q u o r u m , id e s t albedo nigredo, s u n t d i v e r s a e a re s i g n i f i c a t a a b h a c v o c e q u a e est homo. P e r h a n c d i f f e r e n t i a m r e m o v e t u r q u o d hic color i n d i v i d u u m q u a l i t a t i s n o n s u s c i p i t album et nigrum q u i a albedo et nigredo q u a e s u n t c a u s a e a l b i et n i g r i n o n s u n t d i v e r s a e a b i l l a re q u a e signifi20 c a t u r a b h a c v o c e q u a e est hic color, q u i a e a d e m r e s q u a e s i g n i f c a t u r a b albedine e t nigredine signifcatur ab hac voce q u a e e s t hic color, e n s i n d i v i d u u m c o l o r i s s p e c i e i . Ideo hitcolor e n s i n d i v i d u u m c o l o r i s s p e c i e i v i d e b a t u r s u s c i p e r e album et nigrum q u i a hic color e n s i n d i v i d u u m a l b e d i n i s f o r m a e a u t 25 n i g r e d i n i s f o r m a e p a r est i n s i g n i f i c a t i o n e a d hoc coloratum et hoc coloratum ad hoc corpus et hoc corpus s u s c i p i t album et nigrum; et i t a hic color e n s i n d i v i d u u m a l b e d i n i s f o r m a e a u t n i g r e d i n i s f o r m a e s u s c i p i t album et nigrum. E t i t a hic color s u s c i p i t album et nigrum. E t q u i a h o c t o t u m h a b e t haec oratio, 30 ista vox q u i a s u s c i p i t c o n t r a r i a i n d i v e r s i s t e m p o r i b u s , s c i l i c e t v e r u n i et f a l s u m q u o r u m c a u s a e , id e s t V e r i t a s et f a l s i t a s , s u n t d i v e r s a e a b i l l a re q u a m s i g n i f c a t haec oratio, i d e o a p p o n e n d u m e s t : secundum sui mutationem, q u i a , l i c e t haec oratio, ista vox s u s c i p i a t v e r u m et f a l s u m , t a m e n n o n s u s c i p i t 35 s e c u n d u m s u i m u t a t i o n e m , s e d s e c u n d u m m u t a t i o n e m rei s i g n i f i c a t a e a s u o s i g n i f i c a t o ; u t haec oratio, ista vox s u s c i p i t v e r u m et f a l s u m i n d i v e r s i s t e m p o r i b u s n o n s e c u n d u m m u t a t i o n e m sui, s e d s e c u n d u m m u t a t i o n e m rei s i g n i f i c a t a e a s u o significato, id e s t s e c u n d u m m u t a t i o n e m S o c r a t i s , m u t a t i de 40 s e s s i o n e i n s t a t i o n e m , || a u t e c o n v e r s o , q u a e res, id e s t S o c r a - 166 v. tes, s i g n i f c a t u r a b h a c o r a t i o n e q u a e d i c i t : Socrates sedet, q u a e o r a t i o , id est Socrates sedet, s i g n i f c a t u r a b i s t a v o c e q u a e est oratio. C o n t r a p o s s e t a l i q u i s d i c e r e q u i a homo s u s c i p i t calidum et frigidum n o n s e c u n d u m sui m u t a t i o n e m sed s e c u n -

d u m m u t a t i o n e m a e r i s ; sed n o n v a l e t q u i a , l i c e t homo s u s c i p i a t calidum et frigidum s e c u n d u m m u t a t i o n e m a e r i s , tarnen ex proprietate sui hoc habet ut suscipiat contraria secundum s u i m u t a t i o n e m ; s e d oratio n o n h o c h a b e t e x p r o p r i e t a t e s u i u t suscipiat contraria s e c u n d u m sui mutationem. Posset aliquis iterum obicere dicens non valere istam differentiam quae est d a t a i n t e r substantiam et orationem, s c i l i c e t q u o d oratio n o n s u s c i p i t c o n t r a r i a s e c u n d u m s u i m u t a t i o n e m ; sed s u b s t a n t i a suscipit contraria s e c u n d u m sui mutationem, ideo non videtur valere haec differentia q u i a q u a e d a m substantia suscipit cont r a r i a n o n s e c u n d u m s u i m u t a t i o n e m , sed s e c u n d u m m u t a t i o n e m rei s i g n i f c a t a e a s u o s i g n i f i c a t o ; s i c u t i hic aer p a r i f c a t u m h u i c p r o l a t i o n i q u a e e s t haec oratio s u s c i p i t v e r u m et faisum in diversis temporibus, secundum mutationem Socratis m u t a t i de s e s s i o n e i n s t a t i o n e m , q u a e res, id est Socrates sig n i f c a t u r a b h a c p r o p o s i t i o n e q u a e e s t Socrates sedet, q u a e p r o p o s i t i o s i g n i f i c a t u r a b h a c v o c e q u a e e s t hic aer. S o l u t i o . L i c e t h o c h a b e a n t c o m m u n e hic aer et haec oratio, ista vox, s c i l i c e t u t s u s c i p i a n t i s t a c o n t r a r i a , id est v e r u m et f a i s u m , f a c t a m u t a t i o n e i n alio, t a m e n hic aer r e c i p i t a l i a c o n t r a r i a e x n a t u r a sui, id e s t l i q u i d u m et <s>pissum q u a e n o n v i d e t u r s u s c i p e r e haec oratio, ista vox. E t si a l i q u i s i n s i s t t d i c e n s q u i a vox ista q u a e est haec oratio s u s c i p i t i s t a e a d e m c o n t r a ria, a p p o n e n d a e s t t a l i s d e t e r m i n a t i o q u a e h u i c et o m n i b u s a l i i s suffciat o b i e c t i o n i b u s , s c i l i c e t hic aer et a l i a e s u b s t a n t i a e s u s c i p i u n t c o n t r a r i a ut fundamentum. P e r h a n c e t i a m differ e n t i a m r e m o v e t u r hoc rationale, q u i a , l i c e t hoc rationale rec i p i a t c o n t r a r i a i n d i v e r s i s t e m p o r i b u s , id e s t album et nigrum et secundum sui mutationem, t a m e n n o n s u s c i p i t ut fundamentum. E o d e m m o d o haec albedo, q u a e est I n d i v i d u u m c o l o r i s s p e c i e i , s u s c i p i t in d i v e r s i s t e m p o r i b u s darum et obscurum, i s t a c o n t r a r i a , q u o r u m c o n t r a r i o r u m c a u s a e s u n t d i v e r s a e a b i l l a re q u a m s i g n i f i c a t haec albedo et s u s c i p i t i s t a c o n t r a r i a secundum sui mutationem, sed n o n s u s c i p i t ut fundamentum. Gontinuatio: Istae supradictae proprietates conven i u n t o m n i s u b s t a n t i a e et n o n s o l i ; sed m a x i m a e s u b s t a n t i a e , id est p r i m a e s u b s t a n t i a e v i d e t u r esse p r o p r i e p r o p r i u m , q u o d c u m sit u n u m (nec d i c o unum u t u n i v o c u m , sed d i c o unum i d e m n u m e r o , id est parificatum n u m e r a l i descriptione), est s u s c e p t i v u m c o n t r a r i o r u m , u t s u p r a d i c t u m est. Velut hic color ens individuum qualitatis quod, cum est unum, e t c . Neque eadem actio: et q u i a eadem p o t e s t d i c i e t i a m de u n i v o c i s , i d e o s u b i u n g i t : ita dico eadem quod sit una numero. T a l i s actio e r i t prava et studiosa in d i v e r s i s t e m -

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

p o r i b u s , l i c e i in e o d e m t e m p o r e d i v e r s o r e s p e c t u d i c a t u r prava et studiosa, id est bona. S i c u l i s u s p e n s i o l a t r o n i s d i c i t u r e s s e p r a v a et s t u d i o s a ; prava ideo d i c i t u r q u i a figura D e i ibi des t r u i t u r , studiosa ideo d i c i t u r q u i a l a t r o ibi d e s t r u i t u r . N e q u e h a e c a c t i o s u s c i p i t h a e c c o n t r a r i a in d i v e r s i s t e m p o r i b u s . In aliis autem. Idem repetit quod superius dixit, scilicet quod haec proprietas, scilicet susceptibile contrariorum, aliis n o n c o n v e n i t q u a e c u m q u e non s u n t s u b s t a n t i a e . E t h o c i d e o f a c i t ut sibi f a c i a t i l l a s o b i e c t i o n e s q u a s a l i q u i s p o s s e t sibi f a c e r e , n o n ad h o c facit ut i n d i g e a t , sed ad h o c u t s o l v a t . C o n t i n u o . S u b s t a n t i a , c u m sit u n u m et i d e m n u m e r o , c a p a x est c o n t r a r i o r u m , ut quidam homo etc. In aliis autem etc. d i c e n s o r a t i o n e m et v i s u m esse h u i u s m o d i , id est s u s c e p t i b i l i a c o n t r a r i o r u m . Eadem enim. V e r e o r a t i o et v i s u s s u s c i p i u n t c o n t r a r i a q u i a ista, id est v e r u n i et f a l s i m i . A p a r t i b u s c o n t r a r i o r u m et hoc e s t : eadem enim etc. A c si d i c a t : si quis enim. V e r e s i m i l i t e r est de v i s u , q u i a de isto v i s u . A p a r t e v i s u s et h o c e s t : siquis enim etc. A si d i c a t : si q u i s p u t e t a l i q u e m s e d e r e v e r e , id est i n v e n t a t e , ita ut sedeat, si, ilio s u r g e n t e , r e t i n u e r i t e a m d e m o p i n i o n e m , i p s e i d e m sciet q u i a f a l s a erit s u a o p i n i o . Sed et si quis. A l i q u i s f o r s i t a n d i c e t o r a t i o n e m et v i s u m s u s c i p e r e c o n t r a r i a et i t a v o l u e r i t u t r i q u e s u p r a d i c t a m p a r t i c i p a r e p r o p r i e t a t e m ; sed e t i a m si q u i s h o c s u s c i p i a t ad h o c ut d e f e n d a t , sed t a m e n differt o p i n i o et v i s u s a s u b s t a n t i a i n modo suscipiendi contraria. Nam ea. V e r e o p i n i o et o r a t i o differt a s u b s t a n t i a i n m o d o suscipiendi contraria quia in hoc. A parte modi suscipiendi c o n t r a r i a , et h o c est. N a m ea q u a e s u n t i n s u b s t a n t i i s , id est i p s a e s u b s t a n t i a e , i p s a p e r se m u t a t a , id e s t sine n e c e s s a r i a m u t a t i o n e a l t e r i u s rei, s u n t s u s c e p t i b i l i a c o n t r a r i o r u m . Frigidum enim. V e r e s u b s t a n t i a e s e c u n d u m s u i m u t a t i o n e m s u s c i p i u n t c o n t r a r i a , q u i a hoc corpus est m u t a t u m , f a c t u m frigidum de calido. A p a r t e s u b s t a n t i a e . Alterum enim. V e r e est m u t a t u m q u i a est f a c t u m a l t e r u m , id est a l t e r a t u m . A p a r t e m u t a t i . Oratio autem. S u b s t a n t i a est s u s c e p t i b i l i s c o n t r a r i o r u m s e c u n d u m sui m u t a t i o n e m , sed o r a t i o et o p i n i o i p s a q u i d e m p e r se p e r s e v e r a n t o m n i n o i m m o b i l i a , id e s t n o n s u s c i p i u n t c o n t r a r i a s e c u n d u m s u i m u t a t i o n e m ; sed c u m r e s m o v e t u r d e s e s s i o n e i n s t a t i o n e m , v e l e c o n v e r s o , fit c o n t r a r i m i ! c i r c a earn orationem. Oratio namque. Vere oratio perseverat immobilis; oratio namque permanet eadem. A pari.

Cum vero. I s t u d r e p e t i t u t o s t e n d a t q u a e c o n t r a r i a s u s c i piat oratio, scilicet v e r u m vel falsum. Quapropter. Q u a n d o q u i d e m c o n v e n i t o m n i et soli s u b s t a n tiae suscipere contraria s e c u n d u m sui mutationem, quapropter etc. A diffinitione. 5 Si quis autem. D e d i t s u b s t a n t i a e s u s c i p e r e c o n t r a r i a s e c u n d u m sui m u t a t i o n e m ad r e m o t i o n e m o r a t i o n i s et o p i n i o n i s ; s e d si a l i q u i s a d h u c v e l i t i n s i s t e r e d i c e n s o r a t i o n e m e t o p i n i o n e m s u s c i p e r e c o n t r a r i a s e c u n d u m s u i m u t a t i o n e m et i t a v e l i t u t r i q u e p a r t i c i p a r e s u p r a d i c t a m p r o p r i e t a t e m , i p s e A r i s - io toteles n o n c u r a n s s u p r a d e t e r m i n a t i o n e m , a p p o n i t t a l e m h i e d e t e r m i n a t i o n e m q u a e h u i c et o m n i a l i i sufficiat o b i e c t i o n i , s c i l i c e t q u i a s u b s t a n t i a est s u s c e p t i b i l i s c o n t r a r i o r u m s e c u n d u m sui mutationem m a n e n s fundamentum. Continuatio: dico q u i a o r a t i o s u b s t a n t i a est s u s c e p t i b i l i s c o n t r a r i o r u m s e c u n - 15 d u m s u i m u t a t i o n e m . Si quis autem etc. Oratio namque. V e r e n o n est v e r u m q u o d o r a t i o et o p i n i o suscipiant contraria q u e m a d m o d u m substantia. Oratio namq u e et o p i n i o d i c u n t u r e s s e s u s c e p t i b i l i a c o n t r a r i o r u m n o n i n e o q u o d i p s a r e c i p i a n t a l i q u i d a c c i d e n t a l i t e r , sed in eo q u o d sit f a c t a a l i q u a p a s s i o , id e s t a l i q u a a c c i d e n t a l i s p e r m u t a t i o c i r c a a l t e r u m , id est c i r c a r e m s i g n i f c a t a m a s u o s i g n i f i c a t o . A b o p p o s i t i s q u i a affirmatio p r a e v a l e t . R e c i p e r e c o n t r a r i a a c c i d e n t a l i t e r d i c i m u s q u a n d o a l i q u i d r e c i p i t c o n t r a r i a ita u t sit fundamentum. Nam in eo. V e r e o r a t i o s u s c i p i t c o n t r a r i a n o n a c c i d e n t a l i ter, id est i t a u t sit f u n d a m e n t u m q u i a s u s c i p i t v e r u m et f a l s u m , sed n o n a c c i d e n t a l i t e r . A p a r t i b u s c o n t r a r i o r u m et h o c 167 r. e s t : I I N a m o r a t i o v e r a v e l f a l s a d i c i t u r n o n i n eo q u o d sit i p s a s u s c e p t i b i l i s c o n t r a r i o r u m a c c i d e n t a l i t e r ; et p r a e t e r m i t t i t m o d u m s u s c i p i e n d i u b i d i c i t : sed in eo quod res est aut non est. Simpliciter autem. N e c t a n t u m d i c o q u o d o r a t i o s u s c i p i a t v e r u m et f a l s u m n o n a c c i d e n t a l i t e r , sed s i m p l i c i t e r , id est u n i versaliter dico. A nullo accidenti nec oratio movetiir nec opinio. Quapropter. Q u a n d o q u i d e m a nullo move<n>tur accidentaliter, q u a p r o p t e r n o n e r u n t s u s c e p t i b i l i a c o n t r a r i o r u m a c c i d e n t a l i t e r ; et d t e r m i n t q u a l i t e r r e c i p i a n t c o n t r a r i a u b i dic i t : cum non sit facta in eis ulta passio, id est u l l a a c c i d e n t a lis p e r m u t a t i o . Ideo iste l o c u s d i c i t u r a toto, q u i a q u o d m o vetur accidentaliter, i l l u d movetur accidentaliter recipiendo c o n t r a r i a , s i c u t i corpus r e c i p i e n s fuscum et pallidum.
4 7
4 7

20

25

30

35

40

Cod.:

aliud.

io

15

20

25

30

35

40

Lang(u)orem enim. V e r e s u b s t a n t i a est s u s c e p t i b i l i s c o n t r a r i o r u m a c c i d e n t a l i t e r , id e s t ita u t s i t f u n d a m e n t u m . Lang(u}orem enim e t c . A p a r t i b u s c o n t r a r i o r u m . Quare. Q u a n d o q u i d e m h a e c p r o p r i e t a s c o n v e n i t o m n i et soli s u b s tantiae, quare proprie proprium erit e t c . A diffinitione. Quantitatis autem. S u p e r i u s t r a c t a v i t d e s u b s t a n t i a . M o d o ingreditur tractare de quantitate. E t q u e m a d m o d u m in substantia fecit q u a m d a m divisionem, h a n c scilicet: substantia alia prima, alia secunda, per q u a m assignavit omnes voces proprie positas in praedicamento substantiae: eodem modo facit q u a m d a m divisionem, hanc scilicet: quantitatis aliud continuum, aliud discretum, per quam divisionem assignat omnes voces proprie positas in praedicamento. Quae quantitas multis accipitur modis: accipitur enim quantitas generalissim u m et h a b e t t u n c t a l e m diffnitionem p e r r e m o t i o n e m a l i o rum. Secundum eamdem proprietatem habet etiam istam a l i a m diffnitionem : q u a n t i t a s e s t m e n s u r a [s] a d i a c e n s s u b stantiis secundum q u a m ipsae substantiae recipiunt mensurab i l i a v o c a b u l a , u t d i c a n t u r b r e v e s et l o n g a e . E t s e c u n d u m h a n c proprietatem in q u a q u a n t i t a s accipitur generalissimum, significat t a n t u m r e s , id e s t m e n s u r a s , e t n o n e s t a c c i d e n s . Accipitur etiam quantitas in designatione vocum proprie positarum in praedicamento quantitatis ita ut non excludatur i p s u m g e n e r a l i s s i m u m a b h a c s i g n i f i c a t i o n e et t u n c h a b e t i a lem diffnitionem: Quantitas est v o x proprie ordinata in praedicamento quantitatis, secundum quam proprietatem quantitas e s t a c c i d e n s i n p r a e d i c a m e n t o s u b s t a n t i a e q u i a s i g n i f i c a t voces secundum moduin subsistendi, scilicet quia q u a e d a m sunt genera, q u a e d a m species, q u a e d a m individua. E t secund u m e a m d e m p r o p r i e t a t e m t r a c t a t de q u a n t i t a t e p e r t a l e m d i visionem : quantitas alia continua, alia discreta. E t c u m quant i t a s signifcet i p s a s r e s , id e s t i p s a s m e n s u r a s et v o c e s p r o prie positas in praedicamento quantitatis, est a e q u i v o c u m ad ilia, q u i a q u a e c u m q u e v o x s i g n i f i c a t r e s s i g n i f c a t a s a d i v e r s o generalissimo est a e q u i v o c a ; sed quantitas significat lineam et s u p e r f i c i e m et c o n s i m i l i a , q u a e s u n t r e s s i g n i f c a t a e a s u b s t a n t i a q u a e e s t g e n e r a l i s s i m u m e t significat m e n s u r a s a d i a centes substantiis. Continuum etiam duobus modis accipitur, s c i l i c e t i n d e s i g n a t i o n e r e r u m et v o c u m . A c c e p t u m i n d e s i g n a t i o n e r e r u m s i c d i f f i n i t u r : c o n t i n u u m est m e n s u r a a d i a cens substantiis secundum q u a m ipsae substantiae dicuntur
4 8 4 9

4 8

Cod.: Cod.:

substantia. generalissimo.

4 9

c o n t i n u a e succedente!- a u t p e r m a n e n t e r , s u c c e d e n t e r u t lempus, p e r m a n e n t e r u t linea. A c c e p t u m i n d e s i g n a t i o n e v o c u m sic d i f f i n i t u r : c o n t i n u u m est v o x s i g n i f i c a n s m e n s u r a m a d i a centem substantiis secundum q u a m ipsae substantiae dicuntur continuae succedenter aut permanenter. Et notandum quia c o n t i n u u m s i g n i f i c a t v o c e s s e c u n d u m m o d u m s i g n i f i c a n d i et est a e q u i v o c u m a c c e p t u m i n d e s i g n a t i o n e r e r u m et v o c u m . S i g n i f i c a t e n i m r e s s i g n i f i c a t a s a d i v e r s i s g e n e r a l i s s i m i s , id e s t m e n s u r a s d e s i g n a t a s a q u a n t i t a t e et v o c e s q u a e s u n t r e s d e signatae a substantia. Dividitur etiam continuum sic: continuum aliud simplex, aliud compositum. Simplex continuum est s i c u t i p u n c t u s q u i i d e o d i c i t u r s i m p l e x q u i a n o n h a b e t partes componentes, continuum dicitur quia indiget coniunctione alterius p u n c l i ad faciendum continuitatem. Continuum c o m p o s i t u m est i l l u d q u o d h a b e t p l u r e s p a r t e s c o n i u n c t a s , coniunctas dico vel duas sicut linea bipunctualis, plures sicuti linea tripunctualis. E t de o m n i ilia quae habet partes c o p u l a t a s ad c o m m u n e m terminum, scilicet quae habet ultra duas partes e x e m p l i f i c a t , l i c e t i n t e n d a t a g e r e p e r p r i m a m d i v i s i o n e m de o m n i q u a n t i t a t e , tarn de s i m p l i c i q u a m de [ o m n i ] c o m p o sita. Q u a e r i t u r a n p u n c t u s sit q u a n t i t a s . Q u o d i t a p r o b a t u r per hanc r e g u l a m : c u i c u m q u e generalissimo supponitur aliquod integrum totum, eidem supponuntur partes illius integri t o t i u s ; sed l i n e a s u p p o n i t u r q u a n t i t a t i ; e r g o <e>idem s u p p o n i t u r p u n c t u s . E t c u m p u n c t u s sit q u a n t i t a s , a u t e s t c o n t i n u a a u t est d i s c r e t a ; sed n o n e s t d i s c r e t a , q u i a , si e s s e t d i s c r e t a , a u t e s s e t s i m p l e x d i s c r e t a , a u t e s s e t c o m p o s i t a d i s c r e t a ; sed n o n est s i m p l e x d i s c r e t a q u i a , si e s s e t s i m p l e x d i s c r e t a , i u n c t a c u m a l i a d i s c r e t a , efficeret d i s c r e t a m q u a n t i t a t e m . C o m p o s i t a d i s c r e t a n o n e s t q u i a n o n h a b e t p a r t e s . R e s t a t e r g o u t sit c o n tinua quantitas. Rursus discretum duobus accipitur m o d i s : s c i l i c e t i n d e s i g n a t i o n e r e r u m et v o c u m ; et a c c e p t u m i n d e s i g n a t i o n e r e r u m sic d i f f i n i t u r : [diffinitur] d i s c r e t u m e s t m e n sura adiacens substantiis secundum q u a m ipsae substantiae dicuntur discretae succedenter aut permanenter: succedenter ut oratio, permanenter ut numerus. E t acceptum in designat i o n e v o c u m t a l e m h a b e t diffnitionem : d i s c r e t u m est v o x s i gnificans m e n s u r a m adiacentem substantiis s e c u n d u m q u a m ipsae substantiae dicuntur discretae succedenter aut p e r m a n e n t e r . E t i n eo q u o d d i s c r e t u m s i g n i f i c a t res s i g n i f i c a t a s a d i v e r s i s g e n e r a l i s s i m i s est a e q u i v o c u m . D i c i t u r e t i a m d i s c r e t u m a l i u d s i m p l e x , a l i u d c o m p o s i t u m ; s i m p l e x ut u n i t a s , c o m p o s i t u m q u o d habet d u a s partes vel plures. E t exemplificat de illa discreta quantitate quae habet ultra duas partes. Notan-

10

15

20

25

30

35

40

to

15

20

25

d u m q u o d u n i t a s n o n ideo d i c i t u r d i s c r e t a [ s ] q u a n t i t a s q u o d h a b e a t d i s c r e t a s p a r t e s sed i n n a t u r a sui est d i s c r e t a et i u n c t a c u m alia unitate facit discretam quantitatem. S c i e n d u m quia q u a n t i t a s g e n e r a l i s s i m u m est c o n t i n u a p e r s u a s u p p o s i t a et d i s c r e t a p e r s u a s u p p o s i t a . T a l e s s u n t diffinitiones s i n g u l o r u m : p u n c t u s est b r e v i s s i m a q u a n t i t a s c o m p o n e n s l i n e a m ; l i n e a est c o n t i n u a q u a n t i t a s c o n s t i t u t a e x p u n c t i s t e n d e n t i b u s in l o n g i t u d i n e m ; s u p e r f i c i e s est c o n t i n u a q u a n t i t a s c o n s t i t u ta [s] e x l i n e i s l a t e r a l i t e r c o n i u n c t i s ; c o r p u s est c o n t i n u a q u a n titas c o n s t i t u t a e x s u p e r f i c i e b u s in || <s>pissitudinem t e n d e n - 107 v. tibus; locus est c i r c u m s c r i p t a corporis quantitativi; t e m p u s est c e r t a d i v i s i o r e r u m s e c u n d u m m u t a b i l i t a t e m et m o r a m : s e c u n d u m m u t a b i l i t a t e m ut festina actio, s e c u n d u m m o r a m ut annua actio, menstrua. U n i t a s est o r i g o n u m e r i . N u m e r u s est c o l l e c t i o u n i t a t u m . O r a t i o est m e n s u r a c o n s t i t u t a e x a l i i s m e n s u r i s a d i a c e n t i b u s v o c i b u s p e r se s i g n i f c a n t i b u s . Per se signifwantibus d i c i t ad r e m o t i o n e m s i l l a b a r u m . C o n t i n u a t i o : hoc m o d o d i v i d i t u r s u b s t a n t i a : s u b s t a n t i a a l i a p r i m a , a l i a sec u n d a . Quantitatis autem etc. Et aliud quidem. I s t a m p r a e t e r m i t t i t d i v i s i o n e m , d o n e c in subsequenti. Est autem. D a t a d i v i s i o n e , d a t e x e m p l a . C o n t i n u a t i o : d i c o q u a n t i t a t i s , a l i u d c o n t i n u u m , a l i u d d i s c r e t u m . Est autem etc. Amplius autem. N o n t a n t u m i s t a e s u n t c o n t i n u a e q u a n t i t a t e s sed a m p l i u s t e m p u s et l o c u s s u n t c o n t i n u a e q u a n t i t a t e s , q u a e s u n t p r a e t e r h a e c q u i a s e p a r a t i m p o n u n t u r in hoc t r a c t a t u . Ideo s e p a r a t i m p o s u i t t e m p u s et l o c u m q u i a d u b i t a t i l i ' de u t r o q u e a n e s s e n t c o n t i n u a e a n d i s c r e t a e q u a n t i t a t e s . D e t e m p o r e i d e o d u b i t a t u r q u i a n e s c i e b a n t a n esset c o n t i n u a a n d i s c r e t a q u a n t i t a s . C o n t i n u a ideo v i d e b a t u r q u i a h a b e t p a r t e s c o p u l a t a s ad c o m m u n e m t e r m i n u m . Ideo t e m p u s v i d e b a t u r esse d i s c r e t a q u a n t i t a s q u i a h a b e t p a r t e s s u c c e d e n t e s , s i c u t i oratio. Solutio: q u a m v i s tempus habeat partes succedentes q u e m a d m o d u m o r a t i o , tarnen n o n ita s u c c e d u n t p a r t e s t e m -

30

35 p o r i s q u e m a d m o d u m p a r t e s o r a t i o n i s ; q u i a p a r t e s t e m p o r i s s u c c e d u n t sine i n t e r v a l l o et ideo est c o n t i n u a q u a n t i t a s , p a r tes v e r o o r a t i o n i s s u c c e d u n t c u m i n t e r v a l l o . R u r s u s d u b i t a b a t u r a n l o c u s e s s e t c o n t i n u a q u a n t i t a s a n d i s c r e t a ; ideo c o n t i n u a q u a n t i t a s v i d e b a t u r , q u i a p a r t e s e i u s c o p u l a n t u r ad c o m 40 m u n e m t e r m i n u m . E t v e r e p a r t e s loci c o p u l a n t u r ad c o m m u n e m t e r m i n u m q u i a p a r t e s c o r p o r i s c o p u l a n t u r ad c o m m u n e m t e r m i n u m . A d m o d u m i s t i u s a r g u m e n t a t i o n i s q u a e est A r i s t o -

telis v o l e b a n t probare quod locus esset discreta quantitas sic: vere locus est discreta quantitas quia partes eius non copulantur ad c o m m u n e m t e r m i n u m ; partes eius non copul a n t u r a d c o m m u n e m t e r m i n u m q u i a p a r t e s n u m e r i <non> copulantur ad c o m m u n e m terminum. Hanc argumentationem faciebant illi de loco a d n u m e r u m q u i accipiebant l o c u m circumscriptionem cuiuslibet rei. Sed haec argumentatio non v a let quia Aristoteles accipit l o c u m t a n t u m c i r c u m s c r i p t i o n e m corporis quantitativi.

5 0

Partium etenim. V e r e n u m e r u s e s t d i s c r e t a q u a n t i t a s q u i a 10 e s t i l i a d i s c r e t a q u a n t i t a s c u i u s p a r t e s <non> c o p u l a n t u r a d c o m m u n e m t e r m i n u m . A parte discretae quantitatis. Quia di screta quantitas alia est simplex sicuti unitas, alia habet plures partes n o n c o p u l a t a s ad c o m m u n e m t e r m i n u m . Si est particula ad decern. Si a c c i p i t u r h i e t e m p o r a l e , id 15 est p r o c u m . Sed et tria. N o n t a n t u m e s t h o c i n a e q u a l i b u s p a r t i b u s d e cern, q u o d n o n c o p u l a n t u r a d c o m m u n e m t e r m i n u m , sed e t i a m i n n o n e q u a l i b u s et h o c e s t : sed et tria et Septem a d n u l l u m c o m m u n e m t e r m i n u m p a r t i c u l a r e m c o p u l a n t u r s e d s e m p e r 20 discreta sunt. E t quia hoc habet unaquaeque res, quod sit discreta a b alia re personaliter, subiungit: dico quia sunt di s c r e t a et i t a d i c o d i s c r e t a q u o d s u n t s e p a r a t a , id e s t n u l l a i u n c t a c u m a l i a n u l l a m efflcit c o n t i n u i t a t e m .
5 1

Quapropter. Q u a n d o q u i d e m p a r t e s n u m e r i n o n c o p u l a n t u r 25 a d c o m m u n e m t e r m i n u m , quapropter etc.; haec est principa lis c o n c l u s i o , a p a r t e . Quia etenim . C u m d e b e r e t p r o b a r e q u o d o r a t i o esset discreta quantitas, primitus probat quod sit quantitas, quia v i d e b a t u r q u i b u s d a m q u o d o r a t i o e s s e t s u b s t a n t i a e t p r o p t e r 30 h a n c c a u s a m q u i a , q u a n d o d i c i m u s : Socrates legit h a e c v o calis oratio est aer et o m n i s a e r est c o r p u s et o m n e corpus est substantia; igitur haec vocalis oratio q u a e e s t Socrates legit e s t s u b s t a n t i a ; h o c q u i d e m v e r u m est, s e d i p s e n o n a g i t de vocali oratione, sed de oratione q u a n t i t a t i s a d i a c e n t e v o - 35 c a l i o r a t i o n i , i d e s t de i p s o t e n o r e p r o d u c t o v e l b r e v i . E t v e r e oratio est discreta quantitas. Si oratio est quantitas, et est d i s c r e t a q u a n t i t a s . A [ d i s c r e t a ] c a u s a e t h o c e s t : etenim ma52 5 3 5 4

5 0 5 1

5 2 5 3 5 4

Cod.: nolebant. Cod.: eum. Quae sequuntur edidit Cousin. Omittit Cousin. Cousin: quantitativa.

nifestiim est quia oratio est quantitas. S u p p l e : et est discreta. R e g u l a t a l i s : si a l i q u i d g e n u s c u m s u a d i v i s i b i l i differentia praedicatur de aliquo separatim, u t r u m q u e potest praedicari de e o d e m c o n i u n c t i m . 5 Mensuratur enim. P r o b a t u n a r a p a r t e m , s c i l i c e t q u o d o r a tio e s t q u a n t i t a s ; si e s t m e n s u r a p e r se, e t e s t q u a n t i t a s . A p a r i , et h o c e s t : mensuratur enim. E t v e r e o r a t i o e s t m e n s u r a q u i a p a r t e s e i u s id e s t s i l l a b a e , s c i l i c e t b r e v e s e t l o n g a e ; i p s i tenores adiacentes vocalibus sillabis mensurantur. A partibus 10 o r a t i o n i s e t h o c e s t : mensuratur enim e t c . R e g u l a t a l i s : c u i c u m q u e supponuntur partes alicuius totius eidem supponetur totum illarum partium. Sed orationis partes mensurae sup ponuntur; quare ipsa oratio supponitur eidem. Dico autem: dictum est quia oratio est quantitas et n o n 15 a c c i p i o o r a t i o n e m q u o l i b e t m o d o , s c i l i c e t v o c a l e m a u t i n t e l l e c t u a l e m , sed d i c o o r a t i o n e m p r o l a t a m c u m v o c e , id e s t c u m v o c a l i o r a t i o n e , id est i p s u m t e n o r e m a d i a c e n t e m v o c a l i o r a tioni. Ad nullum enim. V e r e o r a t i o e s t d i s c r e t a q u a n t i t a s q u i a 20 e s t ilia d i s c r e t a q u a n t i t a s c u i u s p a r t e s n o n c o p u l a n t u r a d c o m m u n e m terminum. N o n est enim c o m m u n i s terminus ad quern s i l l a b a e c o p u l a n t u r , sed u n a q u a e q u e d i v i s a e s t . E t q u i a h a b e t u n a q u a e q u e r e s u t si<t> d i v i s a p e r s o n a l i t e r s u b i u n g i t : ita d i c o u n a q u a e q u e est d i v i s a q u o d sit s e c u n d u m se i p s a m , 25 q u o d c o n i u n c t a alii n u l l a m efficit c o n t i n u i t a t e m . L o c u s a causa. Poles enim. V e r e l i n e a est c o n t i n u a q u a n t i t a s q u i a ilia continua quantitas cuius partes copulantur ad c o m m u n e m terminum. A parte continuae quantitatis. Q u i a continua quan30 titas a l i a e s t s i m p l e x u t p u n c t u s a l i a e s t i l i a q u a e h a b e t p a r tes c o p u l a t a s a d c o m m u n e m t e r m i n u m e t h o c : potes enim e t c . ; e t superficiei lineam, i d e s t p o t e s s u m e r e l i n e a m c o m m u n e m t e r m i n u m superficiei. Plani namque. V e r e partes superficiei copulantur ad c o m 35 m u n e m t e r m i n u m q u i a p a r t e s p l a n i . A p a r i et h o c e s t : plani namque e t c . Est autem. T r a c t a v i t de l i n e a , de superficie et d e a l i i s c o n t i n u i s q u a n t i t a t i b u s eo m o d o q u o s u n t i n t e g r a t o t a . M o d o v u l t t r a c t a r e de t e m p o r e et de l o c o s e p a r a t i m p o s t alia, q u e m a d 40 m o d u m s u p e r i u s s e p a r a t i m p o s u i t i n e x e m p l i s . C o n t i n u a t i o :
5 5 5 6 5 7

6 5 5 6 5 7

Cousin omittit. Cousin: punctum. Cousin: eumdem.

non t a n t u m istae sunt c o m m u n e s quantitates, sed etiam t e m p u s et l o c u s s u n t t a l i u m , i d e s t c o n t i n u a r u m q u a n t i t a t u m . Praesens enim. V e r e t e m p u s e s t c o n t i n u a q u a n t i t a s q u i a est i l i a c o n t i n u a q u a n t i t a s c u i u s p a r t e s c o p u l a n t u r a d c o m m u n e m t e r m i n u m . A parte extra. E t vere partes temporis copulantur ad c o m m u n e m terminum quia praeteritum et fu turum copulantur ad praesens. A partibus temporis. E t c u m deberet hoc dicere ponit aequipollens, scilicet quia praesens t e m p u s c o p u l a t u r a d p r a e t e r i t u m et a d f u t u r u m . S c i e n d u m e s t q u i a in hoc loco accipit t e m p u s i n t e g r u m totum, q u e m a d m o d u m superius accepit lineam, superficiem corpus integra tota. E t c u m a c c i p i a t t e m p u s i n t e g r u m t o t u m , n o n a c c i p i t simplex tempus ut momentum quod nullas habet p a r t e s .
5 8 5 9

5 8

A parte

extra

ad communem

terminum

omittit Cousin.

5 9

Reliqua desiderantur.

PETRI ABAE<LARDI JUNIORIS PALATINI) INTERPRETATIONEN

SUMMI

PERIPATETICI ED<ITIO SUPER A R I S T O T E L E M D E

128 r.

I n t e n t i o A r i s t o t e l i s e s t <in h o c o p e r e t r a c t a r e ) d e p r o p o sitione cathegor<ica> u n a a<pta> cathegorico sillogismo regul a r i . Propositionem dicit a d r e m o t i o n e m i l l a r u m o r a t i o n u m q u a e n o n s u n t p r o p o s i t i o n e s , i d e s t i m p e r a t i v a e o r a t i o n i s et c a e t e r a r u m . Cathegoricam dicit ad remotionem hypotheticarum propositionum ; t a m e n aget in subsequentibus de hypotheticis p r o p o s i t i o n i b u s et d e a l i i s o r a t i o n i b u s q u a e n o n s u n t p r o p o sitiones; sed hoc faciet ad m a i o r e m evidentiam cathegoricae p r o p o s i t i o n i s . Unam d i c i t a d r e m o t i o n e m m u l t i p l i c i u m . E t t a l i s innuitur divisio: propositio alia una, alia multiplex; una, alia sine c o n i u n c t i o n e u n a , a l i a i n c o n i u n c t i o n e u n a . S i n e c o n i u n ctione u n a est quando simplex v o c a b u l u m praedicatur de s i m plici vocabulo, vel ita quod singulare de singulari praedicatur, u t Socrates est filius Sofronici, v e l u n i v o c u m de s i n g u l a r i . u t Socrates est homo, v e l e c o n v e r s o , v e l u n i v o c u m d e u n i v o c o , u t homo est animal; i t a q u o d e a q u a e i b i c o n i u n g u n t u r ad r e d d e n d a m propositionem n o n sint accidentia diversi generis. A c c i d e n t i a d i v e r s i g e n e r i s s u n t ilia q u a e , c u m sint a c c i d e n t i a , h a b e n t c a u s a s q u a e n o n s u n t s p e c i e s et g e n u s a d se i n v i c e m , s i c u t i musicum et album; q u a e , c u m sint a c c i d e n t i a , d i v e r s i g e n e r i s h a b e n t c a u s a s , i d e s t musicam e t albedinem, altera q u a r u m n o n e s t s p e c i e s v e l g e n u s a l t e r i u s . Illa v e r o s u n t a c c i d e n t i a e i u s d e m g e n e r i s q u a e h a b e n t c a u s a s albedinem et colorem, q u a r u m a l t e r a e s t s p e c i e s a l t e r i u s , u t albedo coloris. In illis a c c i d e n t i b u s q u a e s u n t d i v e r s i g e n e r i s d i c t u m e s t cum sint accidentia, p r o p t e r rationale et album q u a e h a b e n t c a u s a s , a l tera q u a r u m non est species v e l genus alterius; tamen utraque
1 2 3

10

15

20

25

Supplevit Cousin. Cousin supplevit: a(c de). Cod.: quorum.

10

15

20

25

30

35

40

n o n s u n t a c c i d e n t i a , q u i a rationale [mortale] n o n est a c c i d e n s . U n a i n c o n i u n c t i o n e est v e l q u a n d o p l u r a p r a e d i c a n t u r de p l u r i b u s , u t animal rationale mortale est substantia sensibilis ani mata; v e l q u a n d o u n u m p r a e d i c a t u r de p l u r i b u s , u t animai rationale mortale est homo; v e l p l u r a de u n o , u t homo est animal rationale mortale, i t a q u o d n o n sit i b i a e q u i v o c a t i o v e l superfluitas vel accidentia diversi generis in praedicato tantum, vel in subiecto tantum, vel in utroque, hoc m o d o : esset super fluitas i n p r a e d i c a t o si d i c e r e t u r : homo est animal rationale mortale risibile; i n s u b i e c t o est s u p e r f l u i t a s si d i c a t u r : homo bipes est animal rationale mortale; i n u t r o q u e est s u p e r f l u i t a s h o c m o d o : homo bipes est animal rationale mortale risibile. H o c m o d o i n e s s e t a e q u i v o c a t i o p r a e d i c a t o t a n t u m : homo verus est animai album; i n s u b i e c t o t a n t u m est a e q u i v o c a t i o h o c m o d o : animai est album durum; i n u t r o q u e t e r m i n o est a e q u i v o c a t i o h o c m o d o : homo est animai album. In p r a e d i c a t o t a n t u m s u n t a c c i d e n t i a d i v e r s i g e n e r i s si d i c a t u r : homo est albus musicus; i n s u b i e c t o t a n t u m h o c m o d o : animai album musicum est homo; in u t r o q u e t e r m i n o s i c : homo albus est animai musicum. Multiplex propositio eodem modo dividitur. Mul t i p l e x a l i a sine c o n i u n c t i o n e , a l i a in c o n i u n c t i o n < e ; sine c o n i u n c t i o n e m u l t i p l e x est q u a n d o s i m p < l e x v o c a b > u l u m p r a e d i c a t u r de s i m p l i c i , ita q u o d v e l a e q u i v o c u m p r a e d i c e t u r de a e q u i v o c o , u t homo animai est, v e l u n i v o c u m de u n i v o c o ita q u o d sint a c c i d e n t i a ibi d i v e r s i g e n e r i s , u t album est musi cum, v e l u n i v o c u m de a e q u i v o c o v e l a e q u i v o c u m de u n i v o c o , ita q u o d a e q u i v o c u m n o n r e s t r i n g a t u r p e r a l i u d , id est n o n a m i t t a t s u a m a e q u i v o c a t i o n e m p r o p t e r a l i u d . Sic p r a e d i c a t u r a e q u i v o c u m de u n i v o c o , ut album est animai, i t a q u o d n o n a m i t t a t animai s u a m a e q u i v o c a t i o n e m p e r album; v e l e c o n v e r s o p r a e d i c a t u r u n i v o c u m de a e q u i v o c o h o c m o d o : animai est album, ita q u o d animai s u b i e c t u m n o n a m i t t a t s u a m a e q u i v o c a t i o n e m p r o p t e r album p r a e d i c a t u m . S e d d i c a m u s : latrabile animai est canis; i n h o c a c t u canis <ex> a e q u i v o c a t i o n e r e d u c i t u r ad u n i v o c a t i o n e m p e r s u u m s u b i e c t u m , id e s t latrabile animai; v e l si p r a e d i c e t u r canis de a l i q u o s i n g u l a r i h o c m o d o : hoc latrabile animai est canis, v e l e c o n v e r s o u t d i c a t u r : canis est hoc latrabile animal, t u n c canis e x s u a a e q u i v o c a t i o n e red u c i t u r a d s i n g u l a r i t a t e m v e l p e r s u u m s u b i e c t u m si p r a e d i c e t u r de s i n g u l a r i , v e l p e r s u u m p r a e d i c a t u m si s i n g u l a r e p r a e d i c e t u r de i p s o . H o c n o n n e g a m u s q u i n canis p o t e n t i a l i t e r sit
4 5

Cod. : Cod.:

univocum. admittat.

a e q u i v o c u m , s i v e p r a e d i c e t u r de s i n g u l a r i s i v e de u n i v o c o s i v e s u b i c i t u r i p s i s . S e d c u m canis v e l a l i q u i d a e q u i v o c u m r e d u c i tur de aequivocatione per aliquid singulare ad singularitatem vel p e r a l i q u i d u n i v o c u m a d u n i v o c a t i o n e m , i n i p s o a c t u a m i t tit s u u m n o m e n , id e s t e s s e a e q u i v o c u m , ideo s c i l i c e t q u o d 5 omnis impositio consistit vel in singularitate, vel in univocat i o n e v e l <in> a e q u i v o c a t i o n e . E t h o c h a b e m u s q u o d o m n e aequivocum transit ad aequivocationem a prima impositione, id e s t a s i n g u l a r i t a t e v e l a b u n i v o c a t i o n e , e t q u i a h o c est, o m n e a e q u i v o c u m r e d u c t u m a d p r i m a m i m p o s i t i o n e m d e s i n i t e s s e 10 aequivocum. Sed c u m aliquod genus vel aliquid aliud univo c u m praedicatur de aliquo singulari, significat q u i d e m singul a r i t e r i b i ; s e d p r o p t e r e a n o n a m i t t i t i n ilio a c t u s u u m n o m e n , id e s t esse u n i v o c u m , i d e o s c i l i c e t q u i a n u n q u a m t r a n s i v i t a d u n i v o c a t i o n e m a s i n g u l a r i t a t e v e l e x u n i v o c a t i o n e , q u i a animal 15 a c c e p t u m genus semper est u n i v o c u m . Multiplex in coniunction e e s t v e l q u a n d o p l u r a p r a e d i c a n t u r d e p l u r i b u s , u t homo albus est animal musicum, v e l p l u r a d e u n o , u t homo est animal album, v e l d e p l u r i b u s u n u m , u t homo bipes est animai, ita q u o d i n istis p o s s i t n o t a r i v e l a e q u i v o c a t i o v e l superflui t a s 20 vel accidentia diversi generis, vel in praedicato tantum, vel in subiecto tantum, vel in utroque. Propositiones quae dicuntur multiplies, non dicuntur multiplies propter multiplicita128 v. tern I I v o c u m sed ( p r o p t e r a e q u i v o c a t i o n e m ) v e l p r o p t e r s u p e r f l u i t a t e m v e l a c c i d e n t i a di<versi g e n e r i s ) . I l l a e v e r o p r o positiones quae dicuntur unae, non sunt unae propter simplicitatem t e r m i n o r u m sed quia carent aequivocatione et superfluitate et a c c i d e n t i b u s d i v e r s i g e n e r i s . Apta vero cathegorico sillogismo regulari d i c i t a d r e m o t i o n e m m o d a l i u m et s i n g u l a r i u m et indefinitarum propositionum. Modales propositiones ideo n o n sunt aptae cathegorico sillogismo regulari quia, licet c o n s t i t u a n t m o d u m , tarnen n o n s e r v a n t f i g u r a m ; m o d u m c o n s t i t u i t h o c m o d o : omne animai esse substantiam possibile est; et omnem hominem esse animai possibile est; omnem igitur hominem esse substantiam possibile est. In h o c e s t m o d u s q u o d o m n e s p r o p o s i t i o n e s s u n t u n i v e r s a l e s ; sed n o n ser v a n t f i g u r a m , q u i a i d e m i n o m n i b u s p r a e d i c a t u r . M o d u s est v e l quando omnes propositiones sunt universales vel quando quaed a m s u n t u n i v e r s a l e s , q u a e d a m p a r t i c u l a r e s ; e x solis v e r o p a r t i c u l a r i b u s n u l l u s fit s i l l o g i s m u s ; s e d indefinitae et s i n g u l a r e s propositiones non sunt aptae cathegorico sillogismo regulari
6 7

25

30

35

40

Cod.: Cod.:

subiectam. subiectam.

io

15

20

25

30

35

40

quia n o n valent ad resolutionem sillogismorum; quae resolutio fit v e l p e r c o n v e r s i o n e m v e l p e r i m p o s s i b i l i t a t e m . R e s o l u t i o sill o g i s m o r u m fit p e r c o n v e r s i o n e m v e l s u b e a d e m q u a n t i t a t e v e l sub diversa; sub eadem quantitate vel quando universalis conv e r t i t u r sibi u n i v e r s a l i t e r , u t nullus homo lapis est, nullus lapis homo est, v e l q u a n d o p a r t i c u l a r s c o n v e r t i t u r sibi p a r t i c u l a r ! leiu t quidam homo animai est, quoddam animai homo est; s u b d i v e r s a q u a n t i t a t e q u a n d o u n i v e r s a l i s c o n v e r t i t u r sibi p e r a c c i d e n s u t omnis homo animai est et quoddam animai homo est. S e d s i n g u l a r e s et indefinitae n o n c o n v e r t u n t u r s u b e a d e m v e i d i v e r s a q u a n t i t a t e q u i a n u l l a m h a b e n t . R u r s u s : r e s o l u t i o sill o g i s m i p e r i m p o s s i b i l i t a t e m fit q u a n d o v e l d u a e c o n t r a d i c t o r i a e s u n t s i m u l v e r a e , v e l d u a e c o n t r a r i a e . S e d s i n g u l a r e s et indefinitae n o n s u n t c o n t r a r i a e n e c s u n t c o n t r a d i c t o r i a e . I t e m indefinitae p r o p o s i t i o n e s n o n v a l e n t a d c o n s t i t u t o n e m c a t e gorici sillogismi regularis quia concludunt sub incerta quantitate. R e g u l a r i s s i l l o g i s m u s c a t h e g o r i c u s e s t q u i c o n s t a t e x tribus terminis, in tribus propositionibus pronuntiatis, secund u m m o d u m e t fguram d i s p o s i t i s . H u i u s operi s s u n t m a t e r i a p r o p o s i t i o n e s c a t h e g o r i c a e de q u i b u s p r i n c i p a l i t e r i n t e n d i t . H u i u s fnalis c a u s a e s t u t s c i a m u s constituere cathegoricas propositiones aptas cathegorico s i l l o g i s m o r e g u l a r i et c o n s t i t u t a s d i s c e r n e r e a b illis q u a e n o n sunt aptae. Haec scientia scientiae inveniendi subponitur. S c i e n t i a i n v e n i e n d i e s t s c i e n t i a c o l l i g e n d i r a t i o n e s suffcientes a d p r o b a n d a s q u a s l i b e t d i a l e c t i c a s q u a e s t i o n e s f a c t a s de p r o p o s i t i o n e s u p e r i u s d e t e r m i n a t a , sine c o m p o s i t i o n e s i l l o g i s m i quia in hoc tractatu non docemur componere sillogismum. Gum sit i n t e n t i o A r i s t o t e l i s t r a c t a r e de p r o p o s i t i o n e sic d e t e r m i n a t a , s e c u n d u m h a n c i n t e n t i o n e m i n t i t u l a v i t l i b r u m s u u m ; et a l t i u s q u a m s i t i n t e n t i o h o c m o d o : Incipit, id e s t i n i t i u m c a p i i , liber Aristotelis Peri ermenias, id est p r a e c e p t i o n e s q u a s A r i s t o t e l e s <dedit de i n t e r p r e t a t i o n ^ . P e r interpretationem accip i t v o c e m ; q u a e v o x <dicit>ur i n t e r p r e t a t i o q u a d a m s i m i l i tudine, quia sicuti aliquis interpres exponit aliquam diversam l i n g u a m a l i c u i i n d i v e r s a l i n g u a , sic v o x e x p o n i t a u d i t o r i i n t e l l e c t u m p r o f e r e n t i s ; p r o p t e r e a altius v i d e t u r i n t i t u l a s s e q u i a a g i t de i n t e r p r e t a t i o n e , id est de v o c e q u a e e s t g e n u s c a t h e g o r i c a e p r o p o s i t i o n i s , de q u a p r i n c i p a l i t e r i n t e n d i t . S e d si v o l u m u s concordare titulum c u m intentione, oportet restringere
8 9

Cod.: Cod.:

converlantiir. approbandas.

i p s u m t i t u l u m h o c m o d o : Incipit liber Aristotelis Peri ermenias, id est de interpretatione cathegorica una apta cathegorico sillogismo regulari. S i a u t e m v o l u m u s s e r v a r e t i t u l u m i n s u a largitate, dicemus ilium sic propterea intitulasse quia videbat q u a e d a m esse necessaria a d p r i n c i p a l e m interpretationem, 5 scilicet tractatum nominis et verbi, quae c o m p r e h e n d u n t u r s u b titulo h o c . A c c e s s u s a d l i b r u m : i n t e n t i o m e a e s t a g e r e de propositione sic determinata, sed h o c ordine quod primum oportet constituere i n m e n t e a u d i t o r i s quid sit nomen et verbum, p e r p r a e c e p t i o n e s , p e r diffinitiones, post quid negatio 10 etc. A c s i d i c a t : p r i m i t u s e s t t r a c t a n d u m d e c o m p o n e n t i b u s , postea de compositis ; sed n o n servat istum ordinem q u e m pro poni!, q u i a post n o m e n et v e r b u m tractat de oratione de q u a ad u l t i m u m proposuit se t r a c t a t u r u m ; et ideo ordo consideran d o tantum inter componentia et composita. 15 Sunt ergo. C u m i n t e n d a t A r i s t o t e l e s a g e r e d e p r o p o s i t i o n e sic d e t e r m i n a t a , v i d e n s q u a t t u o r esse n e c e s s a r i a a d d i s p u t a t i o n e m , s c i l i c e t r e m i n t e l l e c t u m l i t t e r a s et v o c e s , o s t e n d i t naturam eorum. Res est necessaria ad disputationem quia ... n i s i a u d i t o r i n t e l l i g a t n e s c i t q u i d c o n t r a d i c a t a u t q u i d c o n - 20 cedat; voces sunt necessariae ad disputationem quia per voces d i s p u t a m u s ad praesentes, p e r litteras ad a b s e n t e s . Illatio sic: Q u a n d o q u i d e m m e a intentio est agere de interpretatione, e r g o d i c a m ; i n t e r c a u s a m e t e f f e c t u m . A l i t e r : p r o p o s u i t se t r a c t a t u r u m d e i n t e r p r e t a t i o n e s e d h o c o r d i n e q u o d p r i m i t u s 25 de n o m i n e e t d e v e r b o et p e r h o c p o t e s t i n t e l l i g i q u o d n o m e n et v e r b u m s u n t i n t e r p r e t a t i o . E t i d e m i n f e r t s i c : q u a n d o q u i d e m n o m e n et v e r b u m s u n t i n t e r p r e t a t i o , e r g o ea quae sunt in voce, i d e s t i p s a e v o c e s , sunt notae earum passionum, id e s t e o r u m i n t e l l e c t u u m qui sunt in anima. I n t e l l e c t u s d i c u n t u r 30 passiones a n i m a e quia sicut aliquis patitur propter onus sic anima in intelligendo; locus est a partibus et a pari. M a x i m a propositio talis: Si aliquod p a r praedicatur de aliquibus par t i b u s , et p a r i l l i u s p a r i s p r a e d i c a t u r de toto i l l a r u m p a r t i u m ; sed i n t e r p r e t a t i o p r a e d i c a t u r de n o m i n e e t de v e r b o q u a e s u n t 35 partes vocis; ergo nolae passionum, id est intellectuum, quae sunt in anima, quod est p a r ad interpretationem , praedicatur de v o c e .
1 1 1 2 1 3 14

Et ea. I s t u d officium h a b e n t v o c e s q u o d n o t i f i c a n t i n t e l l e c -

1 1

1 2

1 3

1 1

Hie forsitan expositio deest de rebus. Cod.: adsentes. Cod.: affectum. Cod.: ad pretationem.

10

15

20

25

30

35

40

t u s a n i m a e et ea quae scribuntur, id est litterae, sunt notae eorum quae sunt in voce, id est n o t i f i c a n t i p s a s v o c e s . Et quemadmodum. H a e c officia h a b e n t l i t t e r a e et v o c e s et e t i a m a l i u d h a b e n t , q u o d quemadmodum nec litterae sunt eaedem omnibus, sic nec voces sunt eaedem o m n i b u s , id est d i v e r s a e n a t i o n e s [] u t u n t u r d i v e r s i s litteris in s c r i b e n d o et di- 129 r. v e r s i s v o c i b u s in l o q u e n d o . Quorum autem. L i t t e r a e et v o c e s n o n s u n t e a e d e m a p u d o m n e s ; sed p a s s i o n e s a n i m a e , id est i n t e l l e c t u s , s u n t e a e d e m o m n i b u s ; quorum i n t e l l e c t u u m hae v o c e s sunt notae, q u o r u m , dico, p r i m o r u m , id est d i g n i o r u m . I n t e l l e c t u s d i c u n t u r esse d i gniores vocibus quia voces sunt repertae propter intellectus notificandos; vel propter aliam causam intellectus dicuntur esse d i g n i o r e s q u i a i n t e l l e c t u s s u n t i i d e m a p u d o m n e s , v o c e s vero permutabiles. Et quorum. P a s s i o n e s , id est i n t e l l e c t u s , s u n t i i d e m a p u d o m n e s et c a e t e r a e res s u n t e a e d e m a p u d o m n e s , quorum, id est q u a r u m r e r u m , hae p a s s i o n e s , id est i n t e l l e c t u s , sunt simililudines, id est i m a g i n a t i o n e s , q u i a i n t e l l e c t u [ m ] i m a g i n a m u r esse rei s i c u t i est. I l l u d q u o d s u p e r i u s d i x i q u o d v o c e s n o n s u n t e a e d e m a p u d o m n e s sed i n t e l l e c t u s s u n t i i d e m a p u d o m n e s , v i d e t u r esse f a l s u m , q u i a , si v o l u m u s r e s p i c e r e ad i n d i v i d u a l e s intellectus, q u e m a d m o d u m v o x alicuius vel existentis in eadem l i n g u a v e l in d i v e r s a n o n est i d e m i n d i v i d u a l i t e r q u a m v o x a l t e r i u s , sic n e c i n t e l l e c t u s u n i u s est i d e m i n d i v i d u a l i t e r q u a m i n t e l l e c t u s a l t e r i u s vel e x i s t e n t i s in e a d e m l i n g u a v e l in d i v e r s a ; v e l si v o l u m u s r e s p i c e r e ad c o m m u n e , q u e m a d m o d u m o m n e s i n t e l l e c t u s s u n t i i d e m in s u o c o m m u n i , id est in intel l e c t u , sic o m n e s v o c e s s u n t e a e d e m in s u o c o m m u n i , id est in v o c e . S o l u t i o : c o n v e n i e n t e r d i c t u m est q u o d v o c e s n o n s u n t e a e d e m et q u o d i n t e l l e c t u s est i d e m , q u i a , c u m i n t e l l e c t u s m a n e a t i d e m a p u d e x p o n e n t e m , o p o r t e t i l i u m uti d i v e r s i s v o c i b u s ad exponendum ilium intellectum diversis nationibus diversarum linguarum. De his quidem. E t h a e c s e n t e n t i a q u o d v o c e s et l i t t e r a e n o n s u n t e a e d e m a p u d o m n e s et q u o d i n t e l l e c t u s et res s u n t i d e m n o n est n o v a , sed d i c t u m est de h i s , id est de d i v e r s i t a t e litt e r a r u m et v o c u m et de i d e n t i t a t e r e r u m et i n t e l l e c t u s i n his q u a e s u n t d i c t a De anima, id est i n l i b r o q u e m c o m o o s u i t A r i s toteles De anima; i n q u i b u s n o n est u l t e r i u s i m m o r a n d u m p r o p t e r i l l a m s u p r a d i c t a m c a u s a m et e t i a m p r o p t e r i s t a m a l i a m : q u i a h a e c t r a c t a r e est alterius negotii q u a m sit p r o positum. Est autem. S u p e r i u s d e d i t d i f f e r e n t i a m inter v o c e m et in-

t e l l e c t u m , n u n c f a c i t q u a m d a m d i v i s i o n e m de i n t e l l e c t u g r a t i a v o c i s , h a n c s c i l i c e t q u o d i n t e l l e c t u s a l i u s est v e r u s , a l i u s est f a l s u s , a l i u s est n e q u e v e r u s n e q u e f a l s u s . In q u a d i v i s i o n e o s t e n d i t c o n v e n i r e v o c e m et in t e l l e c t u m . E t in h o c q u o d t r a c t a t m o d o de i n t e l l e c t u v i d e t u r sibi c o n t r a i r e , q u i a p r o m i s i t se n o n 5 u l t e r i u s de i n t e l l e c t u t r a c t a t u r u m . S e d n o n a g i t eo m o d o de i n t e l l e c t u q u e m n e g a v i t . N e g a v i t e n i m se u l t e r i u s t r a c t a t u r u m d e i d e n t i t a t e i n t e l l e c t u s n e c eo m o d o t r a c t a t , sed d a t c o n v e n i e n t i a m in i n t e l l e c t u m et v o c e m . C o n t i n u a t i o : hoc s u p r a d i c t o m o d o differunt v o c e s et i n t e l l e c t u s , sed in h o c c o n v e n i u n t q u o d 10 quemadmodum in anima etc. Circa compositionem. V e r e in v o c e est V e r i t a s et f a l s i t a s q u i a c i r c a c o m p o s i t i o n e m et d i v i s i o n e m est V e r i t a s et falsi tas; a partibus vocis. Compositionem vocat affirmationem quia o s t e n d i t c o n i u g i p r a e d i c a t u m s u b i e c t o . D i v i s i o n e m v o c a t negationem quia dividit praedicatum a subiecto. Nomina igitur. Q u a n d o q u i d e m Veritas et f a l s i t a s s o l u m m o d o est c i r c a c o m p o s i t i o n e m v e l d i v i s i o n e m , i g i t u r nomina et verba ipsa, id est p e r se a c c e p t a , sunt consimilia intellectui enti sine compositione vel divisione, u t homo v e l album q u a n d o n o n a d d i t u r a l i q u i d ; l o c u s est a c o n t r a r i i s . M a x i m a p r o p o s i t i o : c o n t r a r i a c o n t r a r i i s c o n v e n i u n t . Sed nomina et verbum per se accepta et compositio et divisio s u n t c o n t r a r i a et consimilia in tellectui sine compositione vel divisione, et Veritas et falsitas i t e m s u n t c o n t r a r i a ; e r g o si Veritas et f a l s i t a s c o n v e n i t t a n t u m c o m p o s i t i o n i et d i v i s i o n i , consimilia intellectui sine composi tione vel divisione c o n v e n i t n o m i n i b u s et v e r b i s p e r se a c c e p t i s . I n t e l l e c t u m in c o m p o s i t i o n e v o c a t c o m p o s i t u m i n t e l l e c t u m . I n t e l l e c t u s c o m p o s i t u s est q u i p o t e s t e x p o n i p e r c o m p o s i t i o n e m , id est p e r a f f i r m a t i o n e m . I n t e l l e c t u m in d i v i s i o n e v o c a t d i v i s i m i i n t e l l e c t u m . D i v i s u s i n t e l l e c t u s est q u i p o t e s t e x p o n i p e r d i v i s i o n e m , id est p e r n e g a t i o n e m .

15

20

25

30

Neque enim. B o n u m e x e m p l u m a p p o s u i t ; n e q u e e n i m est v e r u s a u t f a l s u s i n t e l l e c t u s a d h u c , id est nisi a l i q u i d c o n v e nienter addatur; commendatio exempli. 35 Huius autem. N o n t a n t u m p a t e t p e r i s t a s i m p l i c i a n o m i n a , id est p e r hominem et p e r album, q u o d n o m i n a et v e r b a p e r se accepta sunt consimilia intellectui sine compositione vel divi s i o n e , sed huius rei est hoc signum, id est hircocervus de q u o magis videtur. 40 Hircocervus enim. V e r e hircocervus est s i g n u m , q u i a h i r c o c e r v u s significai aliquid; sed q u o d nondum verum vel falsum
1 5
1 5

Cod.

convenientur.

io

15

20

25

30

35

40

est, si non addatur uel esse vel non esse, s c i l i c e t est v e l non est v e l s i m p l i c i t e r , id e s t q u o d est v e l non est p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a t u r , u t homo est, homo non est, v e l ita q u o d i s t u d temp u s , s c i l i c e t est v e l est sit s e c u n d u m , id est a d i a c e n s p r a e d i c a t u m , ut homo animai est, homo animai non est. A l i t e r : si non addatur aliquid vel simpliciter vel secundum praesens lemp u s , v e l s e c u n d u m a l i u d t e m p u s , id est p r a e t e r i t u m et f u t u r u m . Nomen ergo. D i c t u m e s t : o p o r t e t c o n s t i t u e r e q u i d sit n o m e n p r o p t e r u t i l i t a t e m ; e r g o c o n s t i t u a m ; i n t e r c a u s a m e t effectimi et h o c e s t : nomen ergo vox etc. Vocem p r a e p o n i t i n diffnitione n o m i n i s , q u i a g e n u s e i u s est. Signifcativum ponitur ad remot i o n e m v o c u m n o n s i g n i f c a t i v a r u m ; sed signifcativum non v i d e t u r esse differentia v o c i s , q u i a o m n i s v o x est s i g n i f i c a t i v a q u i a g e n e r a t i n t e l l e c t u m de s u o p r o l a t o r e in a u d i t o r e m , id est f a c i t s i g n u m a u d i t o r i se esse p r o l a t a m a b a l i q u o a n i m a l i ; ideo signifcativum h o c m o d o e s t r e s t r i n g e n d u m ad h o c u t sit diff e r e n t i a v o c i s i n diffnitione n o m i n i s : s i g n i f c a < t i v > u m est g e n e r a n s i n t e l l e c t u m a u d i t o r i de a l i q u a <re> r e c e p t a p r a e t e r s u u m p r o l a t o r e m , n i s i sit i m p o s i t u m s u o p r o l a t o r i u t ego. Se Lindum placiium a p p o s i t u m est ad d i f f e r e n t i a m v o c u m n a t u r a l i t e r s i g n i f i c a n t i u m . Sine tempore ad d i f f e r e n t i a m v e r b i c u i convenit significare c u m tempore. Sed per hanc differentiam n o n v i d e n t u r q u a e d a m || n o m i n a differre a v e r b o , s i c u t i ho- 129 v. diernus annuus menstruus et h i s s i m i l i a , q u a e v i d e n t u r sig n i f i c a r e c u m t e m p o r e sed n o n i t a s i g n i f i c a n t c u m t e m p o r e q u e m a d m o d u m v e r b u m s i g n i f i c a i c u m t e m p o r e , id est c u m t e m p o r a l i a d v e r b i o sibi a d i e c t [ i v ] o in c o n s t r u c t i o n e ; sed h o c non habent nomina. Cuius nulla pars est significativa separata: d i c t u m e s t ad differentiam orationis, cuius partes significant extra. V i d e n t u r tarnen q u a e d a m n o m i n a h a b e r e p a r t e s e x t r a s i g n i f i c a n t e s , sic u t i respublica cuius partes videntur significare extra; signi ficant q u i d e m , sed n o n u t p a r t e s o r a t i o n i s , q u i a p a r t e s o r a t i o n i s significant extra sub eadem appellatione sub qua intus significant. P a r t e s v e r o n o m i n i s n o n s u b e a d e m a p p e l l a t i o n e s i g n i ficant e x t r a s u b q u a i n t u s s i g n i f i c a n t ; e n i m i n t u s s u b hoc n o mine, quod dicantur partes, extra vero quod dicantur nomen. Sed si q u i s r s i s t t d i c e n s de a l i q u o c o m p o s i t o n o m i n e , u t de republica, q u o d res s i g n i f c a t i n t u s p e r se, sic p o t e s t sibi c o n t r a d i c i : si res s i g n i f i c a i i n t u s p e r se, a u t s i g n i f i c a i n a t u r a l i t e r aut per impositionem; constai quod naturaliter non significai; et si s i g n i f c a t p e r i m p o s i t i o n e m , a u t e s t n o m e n , a u t e s t v e r b u m , a u t est o r a t i o ; c o n s t a t n o n esse v e r b u m , o r a t i o n e m . I t e m n o m e n n o n est, q u i a , si est n o m e n , n o n est p a r s n o m i n i s .

In nomine enim. V e r e p a r s n o m i n i s n o n est s i g n i f i c a t i v a s e p a r a t a , q u i a p a r s i s t i u s n o m i n i s q u o d est equiferus etc.: a p a r t e n o m i n i s . U b i d i c i t quemadmodum in oratione quae est equus ferus o s t e n d i t a d c u i u s d i f f e r e n t i a m d i c t u m est cuius nulla pars est significativa separata. 5 At vero. O s t e n d i p e r p a r t e s c o m p o s i t a < s > n o m i n i s q u o d p a r tes n o m i n i s n o n s i g n i f i c a n t e x t r a ; sed tarnen n o n sic se h a b e t ratio p h i l o s o p h o r u m e t i a m in c o m p o s i t i s q u e m a d m o d u m [esse] i n s i m p l i c i b u s , id est n o n i t a est c e r t u m de p a r t i b u s c o m p o s i t i n o m i n i s q u e m a d m o d u m de p a r t i b u s s i m p l i c i s n o m i n i s . io In Ulis enim. V e r e n o n sic se h a b e t i n c o m p o s i t i s r a t i o q u e m a d m o d u m i n s i m p l i c i b u s ; nam in Ulis, id est i n s i m p l i c i b u s , p a r s nullo modo, id est n e c re n e c s i m i l i t u d i n e , est significativa s e p a r a t a . S e d in his, id est i n c o m p o s i t i s , v u l t q u i d d a m p a r s s i g n i f i c a r e , id est v i d e t u r h a b e r e v o l u n t a t e m s i g n i - 15 ficandi; sed n o n est h o c u l l i u s s e p a r a t i n o m i n i s , q u o d p a r s e i u s signifcet e x t r a u t i n eo q u o d est equiferus; l o c u s est a c a u s a . P e r h o c q u o d d i c i t q u o d p a r t e s n o m i n i s n u l l o m o d o s u n t sig n i f i c a t i v e e x t r a , o s t e n d i t ad c u i u s d i f f e r e n t i a m sit p o s i t u m significativum i n diffnitione n o m i n i s , s c i l i c e t ad r e m o t i o n e m 20 vocum non significativarum. Secundum placitum. H a e c differentia q u a e e s t cuius nulla pars et c a e t e r a a p p o s i t a est i n diffnitione n o m i n i s a d differ e n t i a m o r a t i o n i s . Sed secundum placitum est i d e o a p p o s i t u m q u o n i a m n i h i l n o m e n est s i g n i f c a n s n a t u r a l i t e r , sed t u n c t a n t u m q u a n d o fit n o t a , id est q u a n d o est i m p o s i t u m . O b i e c t i o : si t u n c t a n t u m s i g n i f c a t q u a n d o est i m p o s i t u m , t u n c q u i a n o n est i m p o s i t u m n o n s i g n i f c a t ; et si q u i a n o n est i m p o s i t u m n o n signifcat, t u n c n a t u r a l i s v o x , q u i a n o n est i m p o s i t a , n o n sig n i f c a t ; a s i m i l i p r o p t e r e a m d e m c a u s a m , et h o c est i n c o n v e n i e n s . S o l u t i o : d u o a t t r i b u i t n o m i n i , id est n o n s i g n i f i c a r e n a t u r a l i t e r et t u n c t a n t u m s i g n i f i c a r e q u a n d o est i m p o s i t u m ; et si u t r a q u e c a u s a a c c i p i a t u r in a r g u m e n t a t i o n e , n u l l u m p r o c e dit i n c o n v e n i e n s , q u o d sic o s t e n d i t u r : c u m sit c o n s t a n s q u o d n i h i l n o m e n est s i g n i f c a n s n a t u r a l i t e r sed t u n c t a n t u m s i g n i fcat q u a n d o e s t i m p o s i t u m , t u n c c u m n o n est i m p o s i t u m n o n signifcat, c u m n o n s i g n i f c a t n a t u r a l i t e r ; et si, q u i a n o n est i m p o s i t u m , n o n signifcat, c u m sit c o n s t a n s q u i a n o n signifcet n a t u r a l i t e r , t u n c n a t u r a l e s v o c e s , si n o n s u n t i m p o s i t a e , n o n s i g n i f i c a n t , si n o n s i g n i f i c e n t n a t u r a l i t e r . Nam dsignant. Secundum placitum ideo a p p o s i t u m est q u o n i a m n i h i l n o m e n est s i g n i f c a n s n a t u r a l i t e r et p r o p t e r i s t a m a l i a m c a u s a m : nam dsignant, id est s i g n i f i c a n t et i l i a

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

q u a e s i g n i f i c a n t p e r i m p o s i t i o n e m et illitterati soni q u i s i g n i ficant n a t u r a l i t e r , ut ferarum, quorum nihil est nomen. Non homo. D e d i t diiTerentiam n o m i n i s i n s u f f i c i e n t e m et q u i a h o c est f a c i t q u a m d a m r e m o t i o n e m , h a n c s c i l i c e t q u o d non homo non est nomen, ad h o c u t i n n u a t n o b i s e s s e a p p o n e n d a m diiTerentiam in diffinitione n o m i n i s . C o n t i n u a t i o : t a l i s est diffinitio n o m i n i s q u a e c o n v e n i t non homini, sed tarnen non homo n o n est n o m e n . N e c t a n t u m h o c d i c o q u o d non homo non est n o m e n , sed e t i a m i s t u d q u o d n o n est p o s i t u r a ei a l i q u o d n o m e n q u o d o p o r t e a t i l l u d a p p e l l a r i , p e r q u o d differat a r e c t o nomine. Neque enim. V e r e n o n est n o m e n p o s i t u m q u i a neque oratio neque negatio, id est n e g a t i v a p a r t i c u l a de q u i b u s m a g i s v i d e t u r ; a m a i o r i . O r a t i o v i d e t u r esse p r o p t e r e a q u i a est ibi n o m e n et a d v e r b i u m c o n i u n c t u m et hoc h a b e m u s q u o d a d v e r b i a a l i q u a n d o t r a n s e u n t in v i m n o m i n u m et d u o n o m i n a c o n i u n c t a r e d d u n t o r a t i o n e m et ita esset o r a t i o ; n e g a t i o , id est n e g a t i v a p a r t i c u l a v i d e t u r esse ideo q u i a q u a e d a m d i c t i o n e s , si non n e g a t i v a p a r t i c u l a illis a d d a t u r , d i c u n t u r n e g a t i v a e p a r t i c u l a e p r o p t e r non eis a d i u n c t u m , u t nequaquam neutiquam . Non potest accipi in hoc loco negatio species orationis quia, r e m o t o g e n e r e , r e m o v e r e t u r s p e c i e s , et ita e s s e t s u p e r f l u e a p posita negatio post orationem. Sed sit. Non homo n o n h a b e t n o m e n sed p o n a t u r ei h o c n o m e n q u o d est i n f i n i t u m n o m e n ; p e r h o c n o m e n q u o d est infinitum i m p o s i t u m non homini i n n u i t n o b i s o p p o s i t u m i l l i u s , s c i l i c e t fnitum esse p o n e n d u m in diffinitione n o m i n i s ad remotionem n o m i n u m infnitorum. Calonis autem. Q u i a a d h u c v i d e t diiTerentiam n o m i n i s e s s e insufficientem, r u r s u s facit aliam remotionem ut innuat nobis esse a l i q u i d a d d e n d u m in diffinitione n o m i n i s , s c i l i c e t rectum, ad r e m o t i o n e m o b l i q u o r u m c a s u u m et a d v e r b i o r u m a p p o s i t o r u m n o m i n i b u s , s i c u t i iuste docte, q u a e s u n t n o m i n a sed n o n r e c t a , de q u i b u s n u n c f a c i t r e m o t i o n e m q u e m a d m o d u m de obliq u i s c a s i b u s . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m h o c est q u o d non homo n o n est n o m e n , sed Catonis vel Catoni et quaecumque talia sunt etc. Ratio autem. Catonis v e l Catoni n o n s u n t || n o m i n a sed ta- 130 . m e n r a t i o , id est diffinitio e i u s n o m i n i s e s t e a d e m i l l i s c a s i b u s , id est a e q u a l i t e r c o n v e n i t illis c a s i b u s q u e m a d m o d u m n o m i n i i n o m n i b u s a l i i s p r a e m i s s i s differentiis q u a e a t t r i b u t a e s u n t n o 1 6 17 R
1 0

Cod.:
Cod.:

1 7

vis. neuticam.

m i n i ; sed l i c e t i n h i s c o n v e n i a n t , t a m e n differt o b l i q u u m a r e c to n o m i n e in h o c q u o n i a m u n u m q u o d q u e i s t o r u m c a s u u m i u n c t u m c u m est v e l fait v e l erit n e q u e v e r u s n e q u e f a l s u s e s t ; sed nomen r e c t u m i u n c t u m c u m est v e l fuit v e l erit s i g n i f i c a t veruni vel falsimi. E t per ista verba fgurentur alia verba, sci- 5 l i c e t p r a e s e n t i a et f u t u r a et p r a e t e r i t a . O b i e c t i o : n o n est v e r u m quod omne rectum nomen i u n c t u m c u m aliquo verbo signiicet verum vel falsum, quia interrogativa nomina iuncta c u m verbo n o n s i g n i f i c a n t v e r u m v e l f a l s u m , s i c u t i quis, quantus et h i s s i m i l i a , q u a e t a m e n s u n t r e c t a n o m i n a , q u a e h a b e n t o b l i q u o s 10 c a s u s . S e d n o n a g i t de h u i u s m o d i [ s ] n o m i n i b u s n i s i de illis quae valent ad reddendam propositionem.
1 8

Ut Catonis. Ostendit in exemplo qualiter obliquus casus iunctus c u m verbo non significat v e r u m vel falsum, quod v i d e t u r e s s e f a l s u m ; d i c i t u r e n i m : paenitet me et est o b l i q u u s c a s u s iunctus c u m v e r b o ; significat tamen v e r u m vel f a l s u m ; sed n o n a g i t n i s i de p e r s o n a l i b u s v e r b i s . Nondum enim. B o n u m e x e m p l u m d e d i de o b l i q u i s c a s i b u s ; nondum enim, nisi aliquid convenienter addatur, neque v e r u m neque falsum dicit. Verbum autem. P r o p o s u i t c o n s t i t u e r e q u i d sit n o m e n et quid v e r b u m ; dedit constitutionem n o m i n i s ; m o d o vult dare c o n s t i t u t i o n e m v e r b i . C o n t i n u a t i o : n o m e n e s t v o x significat i v a e t c . ; sed v e r b u r n est i l l u d q u o d c o n s i g n i f i c a t t e m p u s . N o n c u r a v i t a p p o n e r e a l i a s d i f f e r e n t i a s , s c i l i c e t significativum et secundum placitum n e c g e n u s , id est vocem, q u i a a p p o s u e r a t in diffinitione n o m i n i s et a e q i i a l i t e r c o n v e n i u n t n o m i n i et v e r bo. Sed illam apposuit quae est opposita nomini, scilicet cons i g n i f c a r e t e m p u s ; q u a e d i f f e r e n t i a i t a e x p o n i t u r : Verbum est illud quod consignificat tempus, id e s t s i g n i f i c a t a l i q u o d n o m e n i n h a e r e n s a l i c u i p e r s o n a e c u m t e m p o r a l i a d v e r b i o sibi in c o n s t r u c t i o n e a d i e c t [ i v ] o , s i c u t i currit q u o d o s t e n d i t cursuni inh a e r e r e a l i c u i c u r r e n t i et i t a q u o d sibi a d i u n g a t u r t e m p o r a l e a d v e r b i u m i n c o n s t r u c t i o n e , id est nunc. C o n s i d e r a n d u m e s t de v e r b o q u o d v e r b u m i m p o n i t u r a l i c u i p e r s o n a e a g e n t i v e l p a t i e n t i , s i c u t i currit i m p o n i t u r Socrati currenti et i t a q u o d p o n a t cursum in ipso Socrate et q u o d a d i u n g a t u r sibi i n c o n s t r u c t i o n e t e m p o r a l e a d v e r b i u m , id e s t nunc et i t a q u o d n o n ponat in ipsa persona i p s u m a d v e r b i u m q u e m a d m o d u m ponit n o m e n . E t n o t a n d u m q u o d i p s u m n o m e n , id est cursus, est c a u s a q u a r e s u a f o r m a t a , id est currens et currit, h a b e n t sig n i f i c a r e in i p s a p e r s o n a . N o t a n d u m e t i a m q u o d currit et curCod.:
non.

15

20

25

30

35

40

10

15

lo

25

30

rens n o n differunt i n s i g n i f i c a t i o n e c u m e i d e m p e r s o n a e i m p o n a n t u r n i s i i n h o c t a n t u m q u o d currit i u n c t u m c u m n o m i n e r e d d i t p r o p o s i t i o n e m , currens v e r o n o n . S i m i l i t e r in aliis verbis. Cuius pars. D i c t u m e s t q u o d v e r b u m e s t i l l u d q u o d c o n s i g n i f c a t t e m p u s e t q u i a i s t a differentia c o n v e n i t v e r b o e t o r a t i o n i c o m p o s i t a e , v e r b o p e r se, o r a t i o n i v e r o p e r p a r t e m ; ideo a p p o s i t a est h a e c d i f f e r e n t i a : cuius nulla pars, e t c . [et c u m ] a d h o c u t r e s t r i n g a t p r a e c e d e n t e m d i f f e r e n t i a m , i d e s t consignificans tempus, i d e s t c i r c a i p s u m v e r b u m ; e t p r o p t e r a l i a m c a u s a m , h a n c scilicet, u t r e m o v e a t o m n e m o r a t i o n e m a v e r b o , c u m per praecedentem differentiam, id est per consignificans tempus n o n r e m o v e a t n i s i q u a s d a m . Q u a e r i t u r q u a r e ista diff e r e n t i a q u a e e s t consignificans tempus, c u m removeat praec e d e n t e m d i f f e r e n t i a m q u a e e s t sine tempore, non removeat s e q u e n t e m , h a n c s c i l i c e t cuius pars nihil extra significai, c u m in q u i b u s d a m diffnitionibus f r e q u e n t e r e v e n i a t q u o d si a l i q u i d r e m o v e a t p r a e c e d e n t e m d i f f e r e n t i a m r e m o v e a t et s e q u e n t e m u t in h a c diffnitione substantia animata sensibilis, si inanimatum p o n a t u r , r e m o v e a t animatum e t e t i a m sensibile q u i a sensibile c o n t i n e t u r u n i v e r s a l i t e r s u b animato. Sed n o n est ita in o m n i b u s diffnitionibus, q u i a si d i c a t u r animai rationale mortale, irrationale a p p o s i t u m r e m o v e t rationale, n o n t a r n e n mortale, q u i a mortale non continetur universaliter sub rationali; e o d e m m o d o e s t i n h a c diffnitione n o m i n i s q u i a i s t a differentia q u a e e s t cuius pars nihil extra significat non continetur u n i v e r s a l i t e r n e c s u b i l i a differentia q u a e e s t sine tempore, n e c s u b i l i a q u a e e s t cum tempore et i d e o c u m h a e c differentia q u a e e s t consignifcans tempus [ c u m ] r e m o v e a t sine tempore, n o n r e m o v e [a] t h a n c cuius pars e t c .
19

Et est semper. D a t a diffnitione v e r b i , d a t q u a m d a m p r o p r i e t a t e m i p s i v e r b o q u a e n o n e s t de diffnitione v e r b i , q u i a , si e s s e t de diffnitione v e r b i , v i d e r e t u r c o n t r a i r e B o e t i o ( 1 ) q u i n o n a p p o n i t h a n c p r o p r i e t a t e m i n diffnitione v e r b i . C o n t i n u a 35 t i o : h a b e t v e r b u m q u o d c o n s i g n i f c a t t e m p u s e t c . e t h o c a l i u d h a b e t q u o d est nota eorum quae praedicantur de altero, id e s t de s u b i e c t o , e o r u m , dico, v e l i n t e l l e c t o r u m i n i p s o v e r b o v e l s u b p o s i t o r u m e x t r a i p s u m v e r b u m , e t h o c e s t semper, sive v e r b u m s i t a c c e p t u m i n p r o p o s i t i o n e , sive e x t r a p r o p o s i t i o 20

1 9

Cod.:

subiecta. Aristotelis De Interpretatione libri sex, P. L.,

2 0

Cod.: pronomine. ( 1 ) BOETII, In librimi

LXIV, 427 A .

nera; in propositione actualiter, extra vero potentialiter. V e r b u m est n o t a p r a e d i c a t i i n t e l l e c t i in i p s o v e r b o ut i n h a c p r o p o s i t i o n e : Socrates currit, currit n o t a t cursum inhaerere Socrati, q u i c u r s u s i n t e l l i g i t u r in i p s o v e r b o ; v e r b u m e t i a m est nota praedicati suppositi extra i p s u m v e r b u m , ut in hac prop o s i t i o n e : homo est animai, est n o t a t a n i m a i inhaerere homini, quod animai s u m i t u r e x t r a i p s u m est. Dico autem. V e r b u m est q u o d c o n s i g n i f c a t t e m p u s , q u o d p h i l o s o p h i e x p o n u n t s u o m o d o sed e g o d i c o q u o n i a m v e r b u m c o n s i g n i f c a t t e m p u s , id est s i g n i f i c a t n o m e n i n h a e r e n s p e r s o n a e c u m t e m p o r a l i a d v e r b i o sibi a d i e c t [ i v ] o i n c o n s t r u c t i o n e , u t currit s i g n i f i c a t cursum cum temporali adverbio. Et unde h o c h a b e s , q u o d si currit s i g n i f i c a t cursum c u m t e m p o r a l i a d v e r b i o , q u o d ideo v e r b u m s i g n i f i c a t n o m e n c u m t e m p o r a l i a d 130 v. v e r b i o ; || cursus q u i d e m n o m e n est, currit v e r o v e r b u m . Consignifcat enim. V e r e currit s i g n i f i c a t cursum c u m t e m p o r a l i a d v e r b i o , q u i a s i g n i f i c a t esse cursum in a l i q u a p e r s o n a c u m nunc; a p a r t e t e m p o r a l i s a d v e r b i i . Et semper. H o c o s t e n s o q u a l i t e r v e r b u m c o n s i g n i f i c e t t e m pus, repetit supra dictam verbi proprietatem ad hoc ut exponat eam. Continuatio: hoc habet v e r b u m quod consignifc e t t e m p u s et h o c e t i a m q u o d semper est nota eorum quae dicuntur de altero, u t e o r u m q u a e d i c u n t u r de s u b i e c t o p r o p o sitionis in sua propria voce vel eorum quae sunt in subiecto p r o p o s i t i o n i s i m p r a e d i c a b i l i t e r i n s u a v o c e sed t a m e n p r a e d i c a n t u r p e r s u a f o r m a t a ; u t cursus i n e s t Socrati i m p r a e d i c a b i l i t e r in s u a v o c e , sed t a m e n p r a e d i c a t u r p e r s u a f o r m a t a , id est p e r currit et p e r currens. A l i t e r : V e r b u m est n o t a e o r u m q u a e d i c u n t u r de a l t e r o u t e o r u m q u a e d i c u n t u r de s u b i e c t o p r o p o s i t i o n i s et n o n s u n t in s u b i e c t o u t i n f u n d a m e n t o et i t a d i c u n t u r q u i d e m v e l in p r o p r i a v o c e u t animai v e l i n v o c e a l t e r i u s u t essentia q u o d c u m sit a e q u i v o c u m n o n est i n f u n damento.
2 0

10

15

20

25

30

Non currit vero. D e d i t diffnitionem v e r b i i n s u f f c i e n t e m et i d e o f a c i t q u a m d a m r e m o t i o n e m q u e m a d m o d u m i n n o m i n e , 35 h a n c s c i l i c e t q u o d non currit et non laborat n o n est v e r b u m , ad h o c u t i n n u a t n o b i s a l i q u i d e s s e a d d e n d u m i n diffinitione v e r b i , s c i l i c e t fnitum. C o n t i n u a t i o : t a l i s est difnitio v e r b i q u a e c o n v e n i t non currit et non laborat. S e d non currit et non laborat n o n d i c o v e r b u m ; h o c a u f e r o q u o d n o n sit v e r b u m p e r 40 quod videtur quod non consignificaret tempus; consignifcat q u i d e m et n o n t a n t u m h o c c o n v e n i t sibi sed e t i a m p r o p r i e t a s v e r b i q u o d s e m p e r est n o t a e o r u m q u a e d i c u n t u r de a l i q u o .

Differentiae autem. N o n t a n t u m d i c o q u o d non currit et non laborat n o n est v e r b u m , sed e t i a m i s t u d q u o d h u i c , i d est non currit et non laborat, n o n est p o s i t u m n o m e n differentiae, id est d i f f e r e n t i a l e n o m e n p e r q u o d diffrt a r e c t o v e r b o , sed 5 p o n a t u r sibi n o m e n q u o d sit i n f i n i t u m v e r b u m p r o p t e r h a n c c a u s a m quoniam hoc habeat, quod consignific[ar]et tempus; similiter, id est a e q u a l i t e r , est in quolibet vel quod est vel quod non est, i d e s t a e q u a l i t e r p o t e s t p r a e d i c a r i et de r e e x i s t e n t e et de re n o n e x i s t e n t e ; de re [non] e x i s t e n t e u t lapis non curio rit, de re n o n e x i s t e n t e u t chimaera non currit. H a e c c a u s a n o n est c o n v e r t i b i l i s c u m s u o effectu. H o c v e r u m est q u o d q u i c q u i d p r a e d i c a t u r a e q u a l i t e r de re n o n e x i s t e n t e et de re e x i s t e n t e c u m c o n s i g n i f i c e t t e m p u s sit i n f i n i t u m v e r b u m . Sed n o n c o n v e r t i t u r q u o d q u i c q u i d est i n f i n i t u m v e r b u m c u m c o n s i g n i f i 15 c e t t e m p u s p o s s i t p r a e d i c a r i a e q u a l i t e r et de re e x i s t e n t e et de re n o n e x i s t e n t e , q u i a n o n e s t ; c u m sit i n f i n i t u m v e r b u m n o n p o t e s t p r a e d i c a r i de re e x i s t e n t e . E t ut i s t a c a u s a sit c o n v e r t i bilis, a c c i p i e n d a s u n t t a l i a infinita v e r b a q u a e s u n t r e c t e infinita, id est v o c e et s i g n i f i c a t i o n e . Q u i a a l i a s u n t infinita, infin i t a v o c e t a n t u m , u t non ens, non res; a l i a s u n t infinita v o c e et s i g n i f i c a t i o n e u t non homo, non currit, non chimaera. Infinita v o c e et s i g n i f i c a t i o n e : a l i a s u m u n t u r e x finitis v o c e t a n t u m ut non chimaera a chimaera, a l i a s u m u n t u r a finitis v o c e et s i g n i ficatione u t non currit s u m i t u r a currit, non lapis [ s u m i t u r a currit, non lapis] s u m i t u r a b h a c v o c e q u a e est lapis. N o t a n d u m q u o d ea q u a e s u n t infinita v o c e t a n t u m , s i c u t i non ens, s u m u n t u r e x finitis v o c e et s i g n i f i c a t i o n e . E t in illis infmitis v e r b i s q u a e recte s u n t infinita, id est v o c e et s i g n i f i c a t i o n e , p r a e d i c t a c a u s a c o n v e r t i b i l i s est h o c m o d o : q u i c q u i d est infiniturn v o c e et s i g n i f i c a t i o n e , c u m significet t e m p u s , a e q u a l i t e r potest p r a e d i c a r i et de re e x i s t e n t e et de re n o n e x i s t e n t e . E t e c o n v e r s o : ideo a p p o s i t u m est cum significet tempus ut r e m o v e a t infinita n o m i n a . A l i t e r p o t e s t e x p o n i s u p r a d i c t a c a u s a : non currit et non laborat ideo d i c i t u r i n f i n i t u m v e r b u m q u o n i a m c u m hoc h a b e a t q u o d c o n s i g n i f i c e t t e m p u s , s i m i l i t e r est i n q u o l i b e t v e l q u o d est v e l q u o d n o n est, id est a e q u a l i t e r c o n s t i t u i t u r e x v o c e q u a e p o n i t esse et e x v o c e q u a e n o n p o n i t esse, s i c u t i non currit c o n s t i t u i t u r e x currit q u o d p o n i t esse et e x non q u o d r e m o v e t e s s e . H a e c c a u s a est c o n v e r t i b i l i s c u m infinito v e r b o . Similiter autem. Q u i a adhuc videt differentiam verbi insuficientem, tamen facit aliam remotionem ut innuat aliquid
2 1
2 1

20

25

:;o

:',5

40

Cod.

remanent.

esse n o b i s a d d e n d u m i n diffinitione, s c i l i c e t rectum, ad remotionem illorum quae non sunt recta. Gontinuatio: non tantum Catonis v e l Catoni n o n s u n t n o m e n sed c a s u s n o m i n i s , sed s i m i l i t e r curret v e l currebat n o n e s t v e r b u m , sed c a s u s v e r b i . P e r i s t a s r e m o t i o n e s o s t e n d i t u r v e r b u m s u p e r i u s e s s e diffini5 t u m in l a r g i t a l e s u a tarn r e c t u m q u a m o b l i q u u m q u a m infinit u m , q u i a n i s i l a r g e i t a difniretur, i s t a e r e m o t i o n e s s u p e r f l u e apponerentur. Differ autem. D i x i t q u o d curret v e l currebat n o n est v e r b u m , sed c a s u s v e r b i , c u i c o n v e n i t diffinitio v e r b i ; sed differt 10 curret v e l currebat a r e c t o v e r b o q u o n i a m hoc, id e s t r e c t u m v e r b u m , signifcat quidem praesens tempus et i t a q u o d sit a p t u m ad r e d d e n d u m p r o n o m e n s i m p l i c i t e r i u n c t u m c u m n o m i n e , et h o c d i c i t a d r e m o t i o n e m p a r t i c i p i i . Illa v e r o , id e s t curret et currebat, s i g n i f i c a n t i l l u d , id e s t i l l a m r e m q u a e , id 15 est q u a m r e m c o m p l e c t i t u r p r a e s e n s t e m p u s p e r diffnitionem s u a m , q u i a t e m p u s p r a e s e n s est finis p r a e t e r i t i et i n i t i u m f u turi.
2 2

Ipsa quidem. D i x i t q u o d v e r b u m c o n s i g n i f i c a t t e m p u s et q u o d s e m p e r e s t n o t a e o r u m q u a e de a l t e r o p r a e d i c a n t u r u n d e 20 v i d e r e t u r q u o d v e r b u m s e m p e r e s s e t in p r o p o s i t i o n e et ita sig n i i c a r e t v e r u m v e l f a l s u m et ita r e p u g n a r e t s u a e s e n t e n t i a e , q u i a d i x i t q u o d n o m i n a et v e r b a p e r se p r o l a t a s u n t c o n s i m i l i a i n t e l l e c t u i sine c o m p o s i t i o n e v e l d i v i s i o n e . C o n t i m i a tio : v e r b u m e s t i l l u d q u o d c o n s i g n i f i c a t t e m p u s et q u o d s e m p e r 25 e s t n o t a e o r u m q u a e de a l t e r o p r a e d i c a n t u r u n d e v i d e r e t u r si131 r. g n i f i c a r e || v e r u m v e l f a l s u m ; sed i p s a v e r b a , c u m h o c h a b e a n t q u o d s i g n i f c e n t v e r u n i v e l f a l s u m in c o n i u n c t i o n e , h a b e n t e t i a m i s t u d a l i u d q u o d dicta secundum se, id est p e r se, sunt nomina, id est n o m i n i s i m i l i a , quod significant aliquid. Sed 30 n o n d u m signifca<n>t n i s i c o n v e n i e n t e r a l i q u i d a d d a tur, s c i l i c e t est aliquid, v e l non est, id e s t a f r m a n d o v e l n e g a n d o . Constituent} enim. V e r e v e r b a s i g n i f i c a n t a l i q u i d q u i a ille qui dicit aliquod v e r b u m constituit intellectum in auditore per i p s u m v e r b u m ; l o c u s a b effectu p a r i c u m c a u s a ; hoc q u o d v e r b a 35 s i g n i f i c a n t a l i q u i d est c a u s a q u a r e p r o f e r e n s c o n s t i t u a t i n t e l l e c t u m in a u d i t o r e . Et qui audit. E t v e r e ille q u i d i c i t a l i q u o d v e r b u m c o n s t i tuit i n t e l l e c t u m , q u i a ille q u i a u d i t q u i e s c i t i n t e l l i g e n d o ; a comi tante pari. 40 Neque enim. V e r e n o n signifcat si est v e l n o n e s t ; n e q u e e n i m est s i g n u m rei a c c i p i e n t i s a l i q u o d e s s e ; a p a r i .
2 2

Cod.:

quid.

10

15

20

25

30

35

40

Nec si hoc. D i c o q u o d v e r b u m p e r se a c c e p t u i n n o n s i g n i ficat v e r u m v e l f a l s u m et h o c n o n d i c o de q u o l i b e t v e r b o ; sed si e t i a m d i x e r i s h o c v e r b u m est, s c i l i c e t q u o d est i p s u m , id e s t d i g n i u s a l i i s v e r b i s , i p s u m q u i d e m n i h i l est, i d e s t n o n sig n i f i c a t v e r u m v e l f a l s u m . Ideo d i c i t u r est v e r b u m esse d i g n i u s aliis verbis q u i a est nota e o r u m quae s u m u n t u r extra i p s u m est, et e o r u m q u a e s u m u n t u r i n i p s o est, c u m a l i a v e r b a n o n sint nota nisi eorum quae s u m u n t u r in ipsis verbis. Consignificat autem. Est p e r se a c c e p t u m n o n significat v e r u m v e l f a l s u m , s e d c o n s i g n i f i c a t , id e s t c o n i u n c t u m c u m a l i o s i g n i f i c a t p o s i t i o n e m q u a m d a m , id e s t d i s c r e t a m , id e s t c o n i u n c t i o n e m p r a e d i c a t i et s u b i e c t i , u t homo est; q u a m c o m p o s i t i o n e m n o n e s t p o s s i b i l e i n t e l l i g e r e sine c o m p o s i t i s , id est sine p r a e d i c a t o et s u b i e c t o c o n v e n i e n t e r c o n i u n c t i s ; ideo sic d t e r m i n t c o m p o s i t i o n e m q u i a p o t e s t fieri c o m p o s i t i o e x d u o b u s n o m i n i b u s v e l e x a d v e r b i o et n o m i n e . Oratio aiitem. C o n s t i t u i t c o m p o n e n t i a , id e s t n o m e n et v e r b u m , p e r diffinitiones ; m o d o v u l t d i f f i n i r e i p s u m c o m p o s i t u m , id e s t o r a t i o n e m ; p o s t e a d i v i d e t i p s a m o r a t i o n e m , a d h o c u t p e r v e n i a t a d i l l a m o r a t i o n e m de q u a i n t e n d i t . C o n t i n u a t i o : nomen est v o x significativa etc.; v e r b u m est illud quod consig n i f i c a t t e m p u s e t c . ; sed o r a t i o e s t v o x s i g n i f i c a t i v a . Q u a e r i t u r q u a r e a p p o n a t significativum i n diffinitione o r a t i o n i s c u m n o n a p p o s u i s s e t i n diffinitione v e r b i . I n diffinitione n o l u i t ideo a p p o n e r e v e r b i , q u i a significativum aequaliter convenit nomini et v e r b o , id e s t p e r se s i g n i f i c a r e . S e d ideo a p p o n i t significativum i n diffinitione o r a t i o n i s q u i a significativum aliter convenit o r a t i o n i q u a m n o m i n i et v e r b o . N o m i n i et v e r b o c o n v e n i t t a n t u m p e r se. S e d o r a t i o n i c o n v e n i t et r e s p e c t u p a r t i u m et r e s p e c t u t o t i u s c o n i u n c t i o n i s . N o t a n d u m q u o d o r a t i o trs m o d o s h a b e a t i m p o s i t i o n i s . V e r a o r a t i o i m p o n i t u r e i d e m p e r s o n a e et r e s p e c t u s i n g u l a r u m p a r t i u m si o m n e s s i g n i f i c a n t , et r e s p e c t u t o t i u s , id e s t p a r t i u m c o n i u n c t a r u m , u t homo animal est i m p o n i t u r Socrati, et r e s p e c t u s i n g u l a r u m p a r t i u m et r e s p e c t u totius c o n i u n c t i o n i s . R e s p e c t u s i n g u l a r u m p a r t i u m q u i a et homo et animal et est i m p o n i t u r Socrati; r e s p e c t u t o t i u s c o n i u n c t i o n i s h a e c e a d e m o r a t i o i m p o n i t u r Socrati; q u o d sic p r o b a t u r q u i a e s t n o t a v e r i i n t e l l e c t u s et c u m sit n o t a v e r i i n t e l l e c t u s a u t n a t u r a l i t e r a u t s e c u n d u m p l a c i t u m ; sed n a t u r a l i ter n o n , e r g o s e c u n d u m p l a c i t u m . F a l s a o r a t i o i m p o n i t u r d i versis personis respectu d i v e r s a r u m p a r t i u m ; sed respectu to23 2 4

2 3

Cod.: * Cod.:

difflnere. placitus.

t i u s c o n i u n c t i o n i s n u n q u a m s i c u t i homo est lapis i m p o n i t u r diversis personis p e r diversas partes. Illa vero oratio quae habet significare t a n t u m per u n a m partem sive positam in ipsa oratione sive subintellectam imponitur rei designatae ab ipsa voce significante, quae est v e l posita in ipsa oratione v e l 5 s u b i n t e l l e c t a ; u t h a e c o r a t i o : chimaera est, q u a e h a b e t t a n t u m significare per u n a m p a r t e m positam in ipsa oratione, scilicet p e r est, i m p o n i t u r p r a e s e n t i s p a t i o t e m p o r i s d e s i g n a t o a b h a c v o c e q u a e d i c i t u r est. I s t a v e r o o r a t i o , chimaera non est, q u a e h a b e t s i g n i f i c a r e p e r p a r t e m s u b i n t e l l e c t a m , s c i l i c e t p e r nunc, 10 praesenti spatio imponitur temporis per illam partem subintellectam.
2 5

Cuius aliquid partium est significativum separatum. In hac d i f f e r e n t i a v i d e t u r A r i s t o t e l e s c o n t r a i r e B o e t i o (2) q u i d i c i t cuius partes extra significant. I n h o c v i d e t u r esse c o n t r a r i e t a s 15 quod Boetius videtur dicere quod omnis oratio habeat vel o m nes partes significantes v e l p l u r e s ; Aristoteles autem videtur dicere quod omnis illa est oratio quae etiam habet u n a m part e m s i g n i f c a n t e m ; s e d i p s i a<u>ctores n o n d i s s e n t i u n t q u i a A r i s t o t e l e s a c c e p i t l a r g i u s o r a t i o n e m q u a e h a b e t o m n e s p a r t e s 20 significantes v e l plures vel unam, Boetius vero illas accepit t a n t u m o r a t i o n e s q u a r u m p a r t e s v e l o m n e s v e l p l u r e s signific a n t . A l i t e r : B o e t i u s a c c e p i t o r a t i o n e m i n c o l l e c t i o n e et sic a b A r i s t o t e l e n o n d i s c r e p a t . D i x e r a t q u o d oratio est vox significativa cuius aliquid partium significativum separatum; et 25 n e a l i q u i s r e c u r r a t a d s i l l a b i c a s p a r t e s a p p o n i t : ut dictio. E t q u i a d i c t i o h a b e t se a d s i m p l e x v o c a b u l u m et a d a f f i r m a t i o n e m a p p o n i t : non ut affirmatio. Dico autem. D i x i cuius aliquid partium est significativum separatum ut dictio e t h o c n o n d i c o t a n t u m s u b r e g u l a s e d 30 e t a m s u b e x e m p l o , u t homo s i g n i f i c a i a l i q u i d u t d i c t i o ; s e d n o n s i g n i f i c a t q u o n i a m est a u t non est, id e s t a l f i r m a n d o v e l n e g a n d o . P e r h o c q u o d r e m o v e t p a r t e s a f f i r m a t i o n i s et n e g a t i o n i s , s c i l i c e t est et non est, r e m o v e t a f f i r m a t i o n e m et n e g a tionem. 35 Sed erit. Homo p e r se a c c e p t u m n o n s i g n i f i c a t si est a u t non est. S e d e r i t v e l affirmatio v e l n e g a t i o si q u i d a d d a t u r c o n venienter. Sed non una. Homo s i g n i f i c a t u t dictio, s e d u n a n o m i n i s s i l l a b a n o n s i g n i f i c a t u t d i c t i o ; p e r h o c o s t e n d i t a d c u i u s diffe- 40
2 5

Cod.: de

significato. librum Aristotelis De Interpretatione libri sex, P . L.,

(2) BOETII, In

LXIV, 434 C-D.

10

15

20

25

30

35

40

r e n t i a m a p p o s u i t ut diciio, id est ad d i f f e r e n t i a m s i l l a b i c a r u m partium. Nec in eo. U n a n o m i n i s s i l l a b a n o n s i g n i f i c a t nec in hoc n o m i n e q u o d est sorex, r e x s i m p l i c i t e r a c c e p t u m s i g n i f i c a i , sed est v o x s o l a a s i g n i f i c a t i o n e , id est a c c e p t a p a r s i s t i u s nom i n i s q u o d est sorex. In duplicibus vero. D i x i cuius aliquid partium significai ut dictio et o s t e n d i a d c u i u s d i f f e r e n t i a m a p p o s i t u m est, id est ad d i f f e r e n t i a m s i l l a b i c a r u m || p a r t i u m ; et h o c n o n feci sine ratio- 131 v. ne, sed p r o p t e r h a n c c a u s a m , n a m i n d u p l i c i b u s n o m i n i b u s , id est i n c o m p o s i t i s , s i g n i f i c a t q u i d e m p a r s , id est v i d e t u r s i g n i ficare, sed n o n s i g n i f i c a t s e c u n d u m se, id est p e r se, sed q u e m a d m o d u m d i c t u m est, v i d e l i c e t i n c o n i u n c t i o n e . Est autem. D e d i t d i f l m i t i o n e m o r a t i o n i s i n q u a n o n p o s u i t v e l sine tempore v e l cum tempore q u i a o r a t i o n i c o n v e n i t u t r u m q u e ; et n e v i d e r e t u r p r o p t e r e a m d e m c a u s a m p r a e t e r m i s i s s e secundum placitum quia ideo videretur uterque m o d u s significandi c o n v e n i r e o r a t i o n i , s c i l i c e t n a t u r a l i t e r et secundum placitum, p r o p t e r i s t u d r e m o v e n d u m , a p p o n i t h a n c s e n t e n t i a m ut ostendat quem m o d u m signifcandi habeat oratio. Continuatio : o r a t i o est v o x s i g n i f i c a t i v a n e c q u o l i b e t m o d o , sed o m n i s o r a t i o est s i g n i f i c a t i v a quidem, id est d i s c r e t o m o d o , v i d e l i c e t non sicut instrumentum, id est s i c u t n a t u r a l e s v o c e s , sed secundum placitum, q u e m a d m o d u m d i c t u m est i n n o m i n e et i n v e r b o . N a n i q u e m a d m o d u m n o m e n et v e r b u m s i g n i f i c a n t secundum placitum, sic et o r a t i o . V o c e s n a t u r a l e s d i c u n t u r i n s t r u m e n t u m , sicuti risus h o m i n u m , latratus c a n u m , quia per illas instruim u r de i r a v e l de g a u d i o i p s o r u m a n i m a l i u m . Enuntiativa vero. O m n i s o r a t i o est s i g n i f i c a t i v a , sed n o n o m n i s est e n u n t i a t i v a , sed i l l a t a n t u m in q u a est v e r u m v e l f a l s u m . H i e i n n u i t tales d i v i s i o n e s : o r a t i o [ t j a l i a e n u n t i a t i v a , alia n o n ; enuntiativa alia vera, alia falsa. Non autem. In e n u n t i a t i v a est Veritas v e l f a l s i t a s , sed in o m n i b u s a l i i s n o n est hoc, u t sit ibi Veritas v e l f a l s i t a s , u t dep r e c a t i v a e t c . et i d e o i s t a r e l i n q u a t u r q u i a n o n est i n e a Veritas v e l f a l s i t a s et c a e t e r a e p r o p t e r e a m d e m c a u s a m r e l i n q u a n t u r . Rectoricae enim. C a u s a est q u a r e istae s u n t r e l i n q u e n d a e , q u i a est c o n v e n i e n t i o r c o n s i d e r a t i o r e t h o r i c a e v e l p o e t i c a e [consideration!] . Est autem. T a l e s f e c i t d i v i s i o n e s : o r a t i o a l i a e n u n t i a t i v a , alia non; enuntiativa, alia vera, alia falsa; iterum innuit alias divisiones, has scilicet: oratio alia una, alia multiplex; una, alia sine coniunctione una, alia in coniunctione u n a ; m u l t i p l e x a l i a sine c o n i u n c t i o n e m u l t i p l e x , a l i a in c o n i u n c t i o n e m u l t i -

p l e x ; u n a v e l m u l t i p l e x tarn i n c o n i u n c t i o n e q u a m sine c o n i u n c t i o n e , alia p r i m a a l i a s e c u n d a . N o n h o c o r d i n e e x e q u i t u r d i v i s i o n e s , sed p e r q u a e d a m m e m b r a i n n u i t a l i a . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m i s t u d s c i e n d u m , q u o d o r a t i o a l i a est e n u n t i a t i v a , a l i a n o n , e n u n t i a t i v a v e r o a l i a v e r a , a l i a f a l s a ; sed e t i a m n o - 5 t a n d u m q u o d q u a e d a m e n u n t i a t i v a o r a t i o e s t u n a et p e r h o c i n n u i t q u o d a l i a e s t m u l t i p l e x , e t q u a e d a m e n u n t i a t i v a est p r i m a , id e s t affirmatio, d e i n d e , id est s e c u n d a , est n e g a t i o ; aliae vero coniunctione unae et p e r h o c i n n u i t a l i u d m e m b r u m , q u o d sint aliae sine coniunctione unae. 10 Necesse est autem. D i x i t q u o d c a s u s n o m i n i s i u n c t i c u m v e r b o n o n r e d d u n t p r o p o s i t i o n e m et ne v i d e r e t u r q u o d c a s u s verbi retinerent e a m d e m legem, quod iuncti c u m nomine non redderent propositionem, quod ideo videretur quia dixerat quod c a s u s v e r b i n o n s u n t v e r b u m , a d h o c r e m o v e n d u m p o n i t h a n c 15 s e n t e n t i a m ; et p r o p t e r a l i a m c a u s a m , u t o s t e n d a t c o n s t i t u t i o nem propositionis secundum praedicatum, propter q u a m d a m d i v i s i o n e m q u a m f a c t u r u s est, h a n c s c i l i c e t : p r o p o s i t i o a l i a de p r a e s e n t i , a l i a de p r a e t e r i t o , a l i a de f u t u r o . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m i s t u d e s t s c i e n d u m , q u o d e n u n t i a t i v a o r a t i o a l i a v e r a 20 a l i a f a l s a , a l i a u n a a l i a m u l t i p l e x , a l i a p r i m a a l i a s e c u n d a , sed e t i a m i s t u d q u o d necesse est autem etc. Etenim. P r o b a n d u m e s t q u o d o m n i s e n u n t i a t i v a o r a t i o c o n stat ex verbo vel ex casu verbi. Et ex ista cathegorica s u m e n d a e s t h a e c h y p o t h e t i c a : si a l i q u a o r a t i o e s t e n u n t i a t i v a , c o n s t a t e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i ; q u o d i t a p r o b a t u r : v e r e si a l i q u a o r a t i o est enuntiativa constat ex verbo vel ex c a s u verbi quia oratio o m n i s , si n o n c o n s t a t e x est v e l fu.it v e l erit, n o n e s t e n u n t i a t i v a o r a t i o et h o c est q u o d d i c i t l i t t e r a : etenim hominis ratio e t c . ; l o c u s a p a r t i b u s e t a b i m m e d i a t i s . M a x i m a p r o p o s i t i o : si aliquae partes, remotae ab aliqua parte, removent aliquain v o c e m a b e a d e m p a r t e , i p s a v o x p o s i t a i n toto i p s i u s p a r t i s p o n i t t o t u m i p s a r u m p a r t i u m i n e o d e m toto. Sed c o n s t a r e e x est v e l fuit v e l erit r e m o t a e a r a t i o n e h o m i n i s r e m o v e n t h a n c v o c e m q u a e e s t enuntiativum a r a t i o n e h o m i n i s ; e r g o enuntiativum p o s i t u m i n o r a t i o n e q u o d e s t t o t u m ad r a t i o n e m h o m i n i s ponit in ipsa oratione constare ex verbo vel c a s u verbi, q u o d e s t t o t u m a d c o n s t a r e e x est v e l fuit v e l erit. Q u o d sic p r o b a t u r p e r m e d i u m : si q u i a r a t i o h o m i n i s n o n c o n s t a t e x est v e l fuit v e l erit, n o n est e n u n t i a t i v a o r a t i o et q u i a r a t i o h o m i n i s n o n c o n s t a t e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i n o n est e n u n t i a t i v a o r a t i o ; et si q u i a r a t i o h o m i n i s n o n c o n s t a t e x v e r b o vel ex c a s u verbi non est enuntiativa oratio etiam quia a l i q u a oratio non constat ex verbo vel ex c a s u verbi non est enuntia-

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

t i v a o r a t i o ; et si q u i a a l i q u a o r a t i o n o n c o n s t a t e x v e r b o v e l <ex> c a s u v e r b i n o n e s t e n u n t i a t i v a o r a t i o , t u n c si a l i q u a o r a t i o est enuntiativa, constat ex verbo vel ex casu verbi. Quare autem. D i x i t q u o d e n u n t i a t i v a o r a t i o , a l i a est una, a l i a m u l t i p l e x ; et h o c h a b e m u s i n m u l t i s d i v i s i o n i b u s , q u o d si d i v i d e n s p o n a t u r i n a l i q u o , q u o d i n e o d e m p o n a t u r d i v i s i m i , u t i n h a c d i v i s i o n e : animai aliud homo, aliud bos; si homo v e l bos p o n a t u r i n a l i q u o , || i n e o d e m p o n e t u r animai. U n d e v i d e - 132 r. r e t u r q u o d q u i a r a t i o , id est diffinitio, h o m i n i s , h a e c s c i l i c e t : animal gressibile bipes est u n a , i d e o e s s e t e n u n t i a t i v a et ita f a l s u m esset o m n e m e n u n t i a t i v a m o r a t i o n e m c o n s t a r e e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i et ideo p o n i t h a n c s e n t e n t i a m . C o n t i n u a t i o : d i x i t q u o d r a t i o h o m i n i s , si n o n c o n s t a t e x est v e l fuit v e l erit, n o n est e n u n t i a t i v a o r a t i o et tarnen est u n a ; sed q u a r e h a e c o r d i n a t i o v o c u m , i d est animai gressibile bipes, sit u n u m q u o d d a m , id e s t d i s c r e t u m a b e n u n t i a t i v o et n o n m u l t i p l e x , hoc trac tare e s t a l t e r i u s n e g o t i i . Neque enim. C a u s a est q u a r e h o c t r a c t a r e sit a l t e r i u s n e g o t i i : neque enim i n eo erit u n u m q u o d p a r t e s d i c u n t u r p r o p i n q u a e , id e s t c o h a e r e n t e s ad r e d d e n d a m p r o p o s i t i o n e m , l i c e t in prolalione sunt propinquae. Est autem. D a t i s d i v i s i o n i b u s , e x e q u i t u r p r a e c e p t u m B o e t i i d a n d o diffinitiones d i v i d e n t i u m c u i u s d a m d i v i d e n t i s q u e m a p p o s u i t et c u i u s d a m q u o d s u b i n n u i t . C o n t i n u a t i o : d i x i t q u o d e n u n t i a t i v a o r a t i o est u n a , q u a e u n a n o n est u n a a c c i p i e n d a q u o l i b e t m o d o . S e d est u n a e n u n t i a t i v a o r a t i o ilia q u a e s i g n i ficat e n u n t i a r i u n u m p r a e d i c a t u m de u n o s u b i e c t o sine o m n i c a u s a m u l t i p l i c i t a t i s v e l ita q u o d sit u n a sine c o n i u n c t i o n e v e l in c o n i u n c t i o n e u n a . Plures autem. I l l a est u n a e n u n t i a t i v a q u a e hoc h a b e t ; sed illa est p l u r e s , id e s t m u l t i p l e x , id est p o t e s t r e p u t a r i p r o p l u r i b u s q u a e s i g n i f i c a i p l u r a p o s i t a v e l in p r a e d i c a t o v e l in s u b i e c t o , v e l affirmando v e l n e g a n d o . E t q u i a h o c h a b e t homo animai est a c c e p t a u n i v o c e q u i a ibi c o h a e r e n t p l u r e s v o c e s , i d e o a p p o n i t et non unum et i t a significat plura, q u o d n o n sit ibi c a u s a u n i t a t i s ; p l u r e s , d i c o , id e s t m u l t i p l e x , v e l c o n i u n c t a e v e l i n c o n i u n c t a e . N o t a q u o d plures est ibi g r a e c a g r a m m a t i c a ; h a e c p r o p o s i t i o homo animai est a c c e p t a a e q u i v o c e p o t e s t re p u t a r i p r o istis p l u r i b u s : homo verus est verum animal, homo pictus est pictum animai. Illa v e r o q u a e est album est musicum, q u a e c o n s t a t e x a c c i d e n t i b u s d i v e r s i g e n e r i s p o t e s t re p u t a r i p r o istis p l u r i b u s : Socrates est albus sed est musicus. Nomen ergo. D i x i t q u o d n e c e s s e est o m n e m o r a t i o n e m e n u n t i a t i v a m c o n s t a r e e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i ; sed v i d e t u r esse

f a l s i m i , q u i a f r e q u e n t e r h a b e m u s q u o d q u a e d a m n o m i n a et quaedam verba simpliciter prolata videntur reddere plenam s e n t e n t i a m et ita s i g n i f i c a r e v e r u m v e l f a l s u m u t i n istis int e r r o g a t i o n i b u s : quis est in domo? Socrates. Legisti? legi; et ita v i d e r e t u r c o n t r a i r e s u a e s e n t e n t i a e q u o d n e c e s s e est o r a t i o n e m c o n s t a r e e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i et p e r h o c p r a e c e p t u m v i d e r e t u r i l l u d esse f a l s u m q u o d n o m i n a et v e r b a p e r se p r o l a t a s u n t c o n s i m i l i a i n t e l l e c t u i sine c o m p o s i t i o n e v e l d i v i s i o n e . E t ad h o c r e m o v e n d u m p o n i t h a n c s e n t e n t i a m . I l l a t i o : q u a n d o q u i d e m n e c e s s e est o m n e m e n u n t i a t i v a m o r a t i o n e m c o n s t a r e e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i , e r g o n o m e n et v e r b u m s i m p l i c i t e r p r o l a t u m c u m s i n t d i c t i o , s u n t d i c t i o s o l a a v e r i t a t e et f a l s i t a t e ; l o c u s a b i m m e d i a t i s . M a x i m a p r o p o s i t i o : si a l i q u i d i m m e diatum subponitur universaliter alicui opposito, i m m e d i a t u m i l l i u s p r a e d i c a t u r de q u o l i b e t o p p o s i t o i l l i u s ; sed i l l a o p p o s i t a c o n t i n e a n t u r s u b e a d e m v o c e s u b q u a i l l a i m m e d i a t a . Sed enuntiativum s u b p o n i t u r u n i v e r s a l i t e r constare ex verbo vel ex casu verbi; e r g o s o l a d i c t i o p r a e d i c a t u r de n o m i n e et v e r b o s i m p l i c i t e r p r o l a t o q u a e s u n t o p p o s i t a ad c o n s t a r e e x v e r b o v e l e x casu verbi. E t haec omnia tam opposita quam immediata contine<n>tur s u b v o c e s i g n i f i c a t i v a . P e r solam dictionem accipit o m n i a n o m i n a et o m n i a v e r b a s i m p l i c i t e r p r o l a t a et o r a t i o n e s q u a e c u m signifcent, n o n s i g n i f i c a n t v e r u m vel f a l s u m . S i c p r o b a t u r p e r m e d i u m q u o d n o m e n et v e r b u m sit s o l a d i c t i o : si o m n i s e n u n t i a t i v a o r a t i o c o n s t a t e x v e r b o v e l <ex> c a s u v e r bi, t u n c si n o n c o n s t a t e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i , n o n e s t e n u n t i a t i v a o r a t i o . E t si q u i a n o n c o n s t a t e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i n o n e s t e n u n t i a t i v a o r a t i o , e t i a m q u i a n o m e n et v e r b u m n o n c o n s t a t e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i n o n est e n u n t i a t i v a o r a t i o . E t si q u i a n o m e n et v e r b u m n o n c o n s t a t e x v e r b o v e l e x c a s u v e r b i , n o n est e n u n t i a t i v a o r a t i o , e r g o n o m e n et v e r b u m simpliciter p r o l a t u m , c u m sint dictio, sunt dictio sola a v e r i t a t e et f a l s i t a t e .

10

15

20

25

30

Quoniam non est. Ideo n o m e n et v e r b u m s i m p l i c i t e r p r o l a t u m , c u m s i n t d i c t i o , s u n t s o l a d i c t i o , i d e o q u o d non est, id 35 e s t n o n p o s s u m u s , dicere, a l i q u e m signifcantem, id e s t p r o f e r e n t e m aliquid sic voce, id e s t t a l i v o c e , i n s i m p l i c i n o m i n e v e l i n s i m p l i c i v e r b o vel aliquo interrogante et [in] i p s o r e s p o n d e n t e s i m p l e x n o m e n v e l s i m p l e x v e r b u m , vel non i n t e r r o g a n t e sed ipso proferente sine i n t e r r o g a t o n e . H a s d i v i s i o n e s f a c i t de 40 enuntiativa oratione: enuntiativa, alia vera, alia falsa; enuntiativa, alia una, alia m u l t i p l e x ; una vel multiplex, alia in c o n i u n c t i o n e , a l i a sine c o n i u n c t i o n e , a l i a p r i m a , a l i a s e c u n d a . M o d o f a c i t s u b d i v i s i o n e m de o m n i b u s i s t i s u t p e r v e n i a t a d i l l u d

10

15

20

25

30

35

40

de q u o i n t e n d i ! . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m e r a n t f a c i e n d a e illae d i v i s i o n e s , s e d e t i a m ista : h a r u m o m n i u m s u p r a d i c t a r u m h a e c , id e s t q u a e d a m i p s a q u i d e m e s t s i m p l e x e n u n t i a t i o , id est c a t e g o r i c a ut ilia quae enuntiat aliquid, id est aliquod praedic a t u m de aliquo subiecto ponendo, vel quae enuntiat aliquid, id e s t a l i q u o d p r a e d i c a t u m de a l i q u o s u b i e c t o r e m o v e n d o . E l c u m d e b e r e t p o n e r e e x e m p l a , p o n i t h a s diffinitiones. 1 Quaedam est simplex. S e d h a e c , id e s t q u a e d a m , e s t c o - 132 v. n i u n c t a e x h i s s i m p l i c i b u s , id e s t e x c a t h e g o r i c i s , v e l u t o r a t i o . E t quia hoc habet sillogismus, quod dicitur oratio, apponi l quaedam, i d e s t d i s c r e t a a b i p s o s i l l o g i s m o . In h o c e s t d i s c r e t a quia oratio constituit aliam orationem, sillogismus vero nunq u a m constituit alium sillogismum. E t quia haec cathegorica p r o p o s i t i o q u a e e s t quicquid est homo est animai h o c h a b e t q u o d sit c o m p o s i t a e x s i m p l i c i b u s et q u o d sit o r a t i o q u a e d a m . ita q u o d m a n e a t s u b e o d e m n o m i n e , a p p o n i t composita id est coniuncta, alia id e s t d i s c r e t a , iam id e s t e x i p s a c o m p o s i t i o n e . Est autem. D a t a d i v i s i o n e , d a t d i f f e r e n t i a m c a t h e g o r i c a e de qua intendit. Continuatio: q u a e d a m est simplex, quae simplex n o n e s t a c c i p i e n d a q u o l i b e t m o d o ; sed simplex enuntiatio est vox significativa, i d e s t d e m o n s t r a t i v a de e o d e m s u b i e c t o q u o d est a l i q u i d r e c i p i e n s , v e l n o n e s t a l i q u i d r e c i p i e n s e t n o n t a n t u m i n p r a e s e n t i sed a d e u m m o d u m a d q u e m m o d u m t e m p o r a s u n t d i v e r s a , id e s t d i s t r i b u t a , id e s t i n p r a e t e r i t o et i n f u t u r o . Affrmatio vero. D i x i t q u o d e n u n t i a t i v a o r a t i o a l i a p r i m a , id e s t affrmatio, a l i a s e c u n d a , i d e s t n e g a t i o ; m o d o difflnit afi r m a t i o n e m e t n e g a t i o n e m . C o n t i n u a t i o : h o c m o d o diffinitur s i m p l e x e n u n t i a t i o : s c i l i c e t affrmatio est enuntiatio alicuius p r a e d i c a t i de aliquo s u b i e c t o p o n e n d o ; negatio vero est enuntiatio alicuius p r a e d i c a t i r e m o t i ab aliquo s u b i e c t o . Quoniam autem. D e d i t diffinitionem a f f i r m a t i o n i s e t n e g a t i o n i s e t i b i o s t e n d i t d i v e r s u m m o d u m e n u n t i a n d i i n t e r affrm a t i o n e m et negationem. N o n t a m e n ibi ostendit quod omnis affrmatio, sive a g a t de v e r o , sive de falso, sive de p r a e s e n t i . sive de p r a e t e r i t o , sive d e f u t u r o , h a b e t n e g a t i o n e m o p p o s i t a m , v e l q u o d o m n i s n e g a t i o a g e n s e o d e m m o d o h a b e a t affrm a t i o n e m o p p o s i t a m e t ideo v u l t a g e r e d e o p p o s i t i o n e affirmat i o n i s et n e g a t i o n i s ; q u a e o p p o s i t i o v a l e t a d r e s o l u t i o n e m s i l l o g i s m o r u m , q u i a r e s o l u t i o s i l l o g i s m o r u m q u a e fit p e r i m p o s s i b i l i t a t e m fit p e r c o n t r a r i a s , v e l p e r c o n t r a d i c t o r i a s , q u a e s u n t o p p o s i t a e . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m i s t u d e s t s c i e n d u m d e af2 6 2 7

2 6

Cod.: Cod.:

apposlam. resurrectonein.

2 7

firmatione et n e g a t i o n e , sed e t i a m h o c : q u o n i a m est, id est c o n t i n g i t , e n u n t i a r e et esse q u o d est, s i c u t i homo animal est, et n o n e s s e q u o d est, s i c u t i homo animal non est, et e s s e q u o d n o n est, s i c u t i homo lapis est, et n o n e s s e q u o d n o n est, s i c u t i homo lapis non est; et n o n t a n t u m i s t u d c o n t i n g i t c i r c a p r a e - 5 sens t e m p u s , sed e t i a m c o n t i n g i t c i r c a e a t e m p o r a q u a e s u n t e x t r a p r a e s e n s t e m p u s , et q u i a c o n t i n g i t n e g a r e o m n e q u o d q u i s a f f i r m a v e r i t et affirmare q u o d q u i s n e g a v e r i t , q u i a h o c est, quare manifestum est e t c . ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m et a p a r t i b u s . M a x i m a p r o p o s i t i o : si a l i q u a c a u s a e x q u a n e c e s - 10 s a r i o s e q u a t u r effectus c o n s i d e r a t u r i n a l i q u i b u s p a r t i b u s , eff e c t u s i l l i u s c a u s a e c o n s i d e r a t u r i n toto i p s a r u m p a r t i u m . S e d c o n t i n g e r e n e g a r e q u o d q u i s a f f i r m a v e r i t et affirmare q u o d q u i s negaverit ista causa consideratur in propositionibus agentibus de v e r o et de f a l s o et de p r a e s e n t i et de p r a e t e r i t o et de f u t u r o ; 1 5 e r g o effectus i l l i u s c a u s a e , id est o p p o s i t u m , c o n s i d e r a t u r i n o m n i a f f i r m a t i o n e et n e g a t i o n e et h o c est t o t u m q u a n t u m ad alias propositiones.
2 8

Et sit. D i x i t q u o d o m n i s affirmatio h a b e a t n e g a t i o n e m o p p o s i t a m et o m n i s n e g a t i o a f f i r m a t i o n e m et n e a l i q u i s a c c i p i a t o p p o s i t i o n e m q u a e t a n t u m e s t i n s i g n i f i c a t i o n e et n o n i n v o c e u t e s t i s t a omnis homo animal est, nullus homo sensibilis est, o s t e n d i t q u o m o d o sit a c c i p i e n d a o p p o s i t i o , s c i l i c e t c o n t r a d i c tio et i n v o c e et i n s i g n i f i c a t i o n e . C o n t i n u a t i o : d i x i t q u o d o m n i s affirmatio h a b e t n e g a t i o n e m o p p o s i t a m et o m n i s n e g a t i o a f f i r m a t i o n e m , et h o c m o d o q u o d affirmatio et n e g a t i o o p p o sitae sint c o n t r a d i c t i o , q u a e c o n t r a d i c t i o n o n est a c c i p i e n d a q u o l i b e t m o d o . Sed dico opponi c o n t r a d i c t i o n a l i t e r e n u n t i a t i o n e m p a r t i c i p a n t e m e i u s d e m p r a e d i c a t i e n u n t i a [ n ] t i de e o d e m s u b i e c t o c o n t r a r i o m o d o , n o n q u o l i b e t m o d o , sed non aequivoce, id est q u o d n o n sit ibi a e q u i v o c a t i o n e c i n p r a e d i c a t o n e c i n s u b i e c t o . A e q u i v o c a t i o n e m e x c l u d o et caetera talium quaecumque d<eterminavimus> etc.: diversam partem, diversum tempus, diversum relatum, diversum m o d u m , divers u m r e s p e c t u m . A e q u i v o c a t i o est u t aer inlacet nocte, aer in nocte non lucet; d i v e r s a p a r s est u t oculus albus est, oculus albus non est; d i v e r s u m t e m p u s u t Socrates legit, Socrates non legit; d i v e r s u s r e l a t u s u t Socrates est dexter, Socrates non est dexter; d i v e r s u s m o d u s est u t ovum est animal, ovum non est animal; d i v e r s u s r e s p e c t u s u t : aio Graecos vicisse Troianos. Quoniam autem. D e d i t c o n s t i t u t i o n e m p r o p o s i t i o n i s s e c u n d u m p r a e d i c a t u m u b i d i x i t necesse est omnem orationem enun2 8

20

25

30

35

40

Cod.:

est.

10

15

20

25

30

35

40

tiaiivam constare ex verbo vel ex casa verbi; m o d o v u l t o s t e n dere Constitutionen! propositionis secundum subiectum, scilicet q u o d o m n i s p r o p o s i t o c o n s t a t v e l de u n i v e r s a l i m a t e r i a v e l de s i n g u l a r i p r o p t e r q u a m d a m d i v i s i o n e m q u a m t r a c t a t u r u s est in s u b s e q u e n t , h a n c v i d e l i c e t : c o n t r a d i c t o f a c t a de u n i v e r s a l i m a t e r i a a l i a est u n i v e r s a l i s , a l i a est indefinita, a l i a c o n t r a d i c t o r i a , a l i a p a r t i c u l a r i s . C o n t i n u a t o : n o n t a n t u m est s c i e n d u m q u o d o m n i s a f r m a t o h a b e t n e g a t i o n e m o p p o s i t a m et e c o n v e r s o , sed e t i a m i s t u d , q u o n i a m haec rerum, id est q u a e d a m v o c a b u l o r u m in s u b i e c t o p r o p o s i t i o n i s p o s i t o r u m sunt universalis, Ma vero, id est q u a e d a m singularia sunt; et hoc n o n d i c o q u o l i b e t m o d o , sed d i c o universale quod est natum praedicari in pluribus o p p o s i t i s , singulare vero quod non; u t homo q u i d e m u n i v e r s a l e est, Plato v e r o est de n u m e r o e o r u m q u a e s u n t sing i i l a r i a , q u i a h o c e s t : necesse est enuntiare quoniam inest aliquid, id est a l i q u i d p r a e d i c a t u m affirmando, vel non i n e s t a l i q u i d , id est p r a e d i c a t u m a l i q u i d n e g a n d o , aliquotiens quidem alicui subiecto eorum quae sunt etc. A c si d i c a t : q u a n d o q u i d e m o m n i s m a t e r i a p r o p o s i t i o n i s q u a e est i n s u b i e c t o a u t est u n i v e r s a l i s a u t est s i n g u l a r i s , || e r g o o m n i s o r a t i o a u t est u n i v e r - 133 . s a l i s a u t est s i n g u l a r i s ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Si ergo. O s t e n d i t C o n s t i t u t i o n e n ! p r o p o s i t i o n i s s e c u n d u m subiectum propter q u a m d a m divisionem; modo dat illam divisionem propter q u a m ostendit Constitutionen!. C o n t i n u a t o : dix i t q u o d c o n t r a d i c t o a l i a est de s i n g u l a r i m a t e r i a , a l i a est d e u n i v e r s a l i ; et c u m sit de u n i v e r s a l i si a l i q u i s e n u n t i e t in u n i versali subiecto universaliter, apposito signo universalitatis in u t r a q u e p a r t e , et q u o m o d o e n u n t i e t q u o n i a m est a u t n o n est, id est a f f i r m a n d o v e l n e g a n d o , e r g o e r u n t c o n t r a r i a e e n u n t i a tiones, a diffinitione ; e n u n t i a r e in u n i v e r s a l i s u b i e c t o u n i v e r s a l i t e r a f f i r m a n d o v e l n e g a n d o est diffnitio c o n t r a r i a r u m e n u n tiationum. Dico autem. N o n t a n t u m d i c o s u b r e g u l a q u i d sit u n i v e r s a liter e n u n t i a r e i n u n i v e r s a l i m a t e r i a , sed t i a m s u b e x e m p l o , ut omnis homo albus est, nullus homo albus [non] est. Quando autem. Q u a n d o a l i q u i s e n u n t i a t in u n i v e r s a l i s u b i e c t o u n i v e r s a l i t e r , e r u n t c o n t r a r i a e e n u n t i a t o n e s . Sed q u a n do a l i q u i s e n u n t i a t i n u n i v e r s a l i s u b i e c t o n o n u n i v e r s a l i t e r , n o n s u n t c o n t r a r i a e . S e d t a m e n ea q u a e s g n i f i c a n t u r ibi c o n i u n g i , id est p r a e d i c a t u m et s u b i e c t u m , est, id est c o n t i n g i t esse c o n t r a r i a a p p o s i t a s i g n a u n i v e r s a l i t a t i s . In h o c o s t e n d i t i n d e f n i t a s et u n i v e r s a l e s in e a d e m v e r s a r i m a t e r i a .
2 9 R
2 9

Cod.

subsequendi.

Dico autem. Q u a n d o a l i q u i s e n u n t i a t in u n i v e r s a l i m a t e r i a n o n u n i v e r s a l i t e r , n o n s u n t c o n t r a r i a e e n u n t i a t i o n e s , et h o c n o n d i c o t a n t u m s u b r e g u l a , sed e t i a m s u b e x e m p l o et h o c s t : dico autem non universaliter in utraque parte enuntiari etc. Cum enim. V e r e homo est albus et homo non est albus n o n s u n t u n i v e r s a l e s e n u n t i a t i o n e s ; si homo sit u n i v e r s a l e p o s i t u m i n s u b i e c t o i l l a r u m p r o p o s i t i o n u m <et> n o n u t a t u r universaliter enuntiatione, tunc illae propositiones non sunt u n i v e r s a l e s e n u n t i a t i o n e s ; a c a u s a p a r i . Ideo d i c i t cum universale sit homo, n e v i d e r e t u r a l i c u i p r o p o s i t i o n e m esse u n i v e r s a l e m i d e o q u i a homo est ibi u n i v e r s a l e s u b i e c t u m . Omnis namque. V e r e homo, c u m sit u n i v e r s a l e , n o n u t i t u r u n i v e r s a l i e n u n t i a t i o n e q u i a n o n u t i t u r omnis v e l nullus v e l a l i q u a h u i u s m o d i ; a p a r t i b u s e x t r a ; et u n d e hoc h a b e s q u o d si n o n u t i t u r omnis v e l nullus v e l a l i q u a h u i u s m o d i , q u o d i d e o n o n u t a t u r u n i v e r s a l i t e r e n u n t i a t i o n e ? q u i a omnis et nullus s u n t p a r t e s u n i v e r s a l i t e r e n u n t i a n d i et h a e c a s s i g n a t i o est i n l i b r o u b i d i c i t s i c : omnis n o n est u n i v e r s a l e , sed i d e o p o n i t u r i n p r o p o s i t i o n e q u a m c o n s i g n i f c a t , id est i u n c t u m c u m s u b i e c t o s i g n i f i c a i u n i v e r s a l i t e r , id est f a c i t S i g n u m u n i v e r s a l i t a t i s ; i d e o f a c i t r e m o t i o n e m i s t a m , id est omnis non est universale, q u i a v i d e r e t u r a l i c u i q u o d e s s e t u n i v e r s a l i s term i n u s c u m u n i v e r s a l i i u n c t u m s u b i e c t o . Omnis v e l nullus et c o n s i m i l i a i n p r o p o s i t i o n e d u o h a b e n t officia, q u i a i u n c t a c u m s u b i e c t o o s t e n d u n t q u i a n i h i l e x c i p i t u r de s i g n i f i c a t i o n e s u b i e c t i et c o n f e r u n t p r o p o s i t i o n i u t d i c a t u r u n i v e r s a l i s .

io

15

20

25

In eo vero. D i x i t q u o d omnis i u n g i t u r c u m s u b i e c t o ad h o c ut f a c i a l p r o p o s i t i o n e m u n i v e r s a l e m ; v i d e r e t u r a l i c u i q u o d p r o p o s i t i o e o d e m m o d o d i c e r e t u r u n i v e r s a l i s p r o p t e r n o t a m 30 u n i v e r s a l i t a t i s a d d i t a m i p s i p r a e d i c a t o et a d hoc r e m o v e n d u m p o n i t h a n c s e n t e n t i a m . C o n t i n u a t i o : i n eo p r o p o s i t i o d i c i t u r universalis quod habet subiectum universaliter enuntiatum; sed in eo quod universale p r a e d i c a t u m praedicatur universaliter, id est c u m s i g n o u n i v e r s a l i t a t i s , non est verum id quod est 35 u n i v e r s a l e praedicari universaliter ad h o c u t c o n f e r a t p r o p o sitioni quod dicatur universalis. Nulla enim. V e r e p r o p o s i t i o n o n d i c i t u r u n i v e r s a l i s r e s p e c t u p r a e d i c a t i u n i v e r s a l i t e r e n u n t i a t i q u i a n e q u e affirmatio n e q u e n e g a t i o . A p a r t i b u s et h o c e s t : nulla affirmatio erit 40 ( s u p p l e n d u m et n e g a t i o ) in qua praedicetur, id est d e b e a t d i c i p r a e d i c a t i o u n i v e r s a l i t e r ita ut p r o p o s i t i o d i c a t u r u n i v e r s a l i s de u n i v e r s a l i p r a e d i c a t o , id est p r o p t e r u n i v e r s a l e p r a e d i c a t u m u n i v e r s a l i t e r e n u n t i a t u m ; u t h a e c p r o p o s i t i o : Omnis homo est

io

15

20

25

30

35

40

omne animai n o n d i c i t u r u n i v e r s a l i s p r o p t e r u n i v e r s a l e m p r a e dicatum universaliter enuntiatum. Quaeritur quare propositio m a g i s d i c i t u r s i n g u l a r i s a u t u n i v e r s a l i s r e s p e c t u s u b i e c t i q u a m praedicati. C u m hoc habemus quod ipsa propositio dicatur praedicati va ex dignitate praedicati, unde videretur quod propositio eodem modo deberet dici singularis a u t universalis r e s p e c t u p r a e d i c a t i , sed n o n e s t v e r u m ; i m m o p r o p o s i t i o d i c i t u r singularis aut universalis respectu subiecti quia per subiectum v i d e m u s u n d e a g a t p r o p o s i t i o . U n d e s u b i e c t u m v i d e t u r esse dignius praedicato ad conferendum nomen ipsi propositioni; et p r o p t e r a l i a m c a u s a m s u b i e c t u m d i c i t u r esse d i g n i u s p r a e dicato, quia, licet aliqua propositio constituatur ex utroque s i n g u l a r i s i c u l i i s t a Socrates filius Sofronici est, tarnen d i c i t u r singularis respectu subiecti tantum, ideo quod m a n e n t e eodem subiecto, q u o c u m q u e modo varietur praedicatum, tamen sem per dicetur singularis. Sed, m u t a t o subiecto et manente eodem p r a e d i c a t o , r e c i p i t d i v e r s a n o m i n a , id e s t p o t e s t d i c i u n i v e r s a lis, a u t p a r t i c u l a r i s , a u t <in>definita, si e n u n t i e t u r i n s u b i e c t o universaliter aut particulariter a u t indefinite; v e l ideo p o s s u raus d i c e r e q u o d p r o p o s i t i o n o n d i c i t u r esse u n i v e r s a l i s r e s p e c t u p r a e d i c a t i u n i v e r s a l i t e r e n u n t i a t i , q u i a si h a b e t omnis h o c , t u n c i s t a Socrates est omne animai; et si i s t a [ e s t ] e s s e t u n i v e r s a l i s , h a b e t p a r t i c u l a r e m et i n d e f i n i t a m e x e i s d e m t e r m i n i s c o m p o s i t a m . N o t a h a n c p r o p o s i t i o n e m esse s i n g u l a r e m omne est res, i d e o q u i a h a b e t s i n g u l a r e s u b i e c t u m ; i d e o omne est s i n g u l a r e q u i a n o n p r a e d i c a t u r de d i v e r s i s o p p o s i t i s . Opponi autem. H o c m o d o d i c o o p p o n i c o n t r a r i e q u o d a l i quis enuntiat in universali materia universaliter in utraque p a r t e . Sed dico opponi contra(,dicio}rie etc. Contrarie vero. H o c m o d o o p p o n i t u r c o n t r a d i c t o r i e , c o n t r a r i e v e r o h o c m o d o e t c . Q u a e r i t u r q u a r e r e p e t a t de c o n t r a r i i s ; s u p e r i u s d i x i t de c o n t r a r i i s u t offerret n o m i n a , m o d o r e p e t i t u t o s t e n d a t q u a m n a t u r a m h a b e a n t j] i n v e r i t a t e et i n f a i - 133 v.. sitate. Quocirca. Q u a n d o q u i d e m istae sunt contrariae, quocirca e t c . ; a p a r t e . Q u a s i m p o s s i b i l e e s t esse v e r a s , a l i a e s u n t c o n t r a riae, a l i a e c o n t r a d i c t o r i a e , a l i a e s i n g u l a r e s . His vero. I m p o s s i b i l e e s t c o n t r a r i a s s i m u l esse v e r a s . S e d oppositas his, id est u n i v e r s a l i b u s , c o n t i n g i t esse s i m u l v e r a s i n e o d e m , id est i n u n o . O p p o s i t a s v o c a t p a r t i c u l a r e s , q u a e sunt oppositae universalibus contradictorio modo.
30 31

3 0

Cod.: Cod.:

apponi. oppositas.

3 1

Qiiaecumque igitur. Q u a n d o q u i d e m omnis homo est albus et non omnis homo est albus et nullus homo est albus et quidam homo est albus s u n t c o n t r a d i c t o r i a e ; et n o n t a n t u m m o d o d i c o d e istis sed q u a e c u m q u e c o n t r a d i c t i o n e s s u n t u n i v e r s a lium terminorum enuntiatorum universaliter in una parte, non u n i v e r s a l i t e r i n a l i a p a r t e ; i g i t u r n e c e s s e est a l t e r a m esse v e r a m v e l f a l s a m ; l o c u s a p a r t e . Q u a r u m n e c e s s e est a l t e r a m esse f a l s a m , a l t e r a m v e r o e s s e v e r a m , a l i a e s u n t c o n t r a d i c t o riae, a l i a e s i n g u l a r e s . Et quaecumque in singularibus. Adiectio sententiae. Quaecumque autem. H a n c n a t u r a m h a b e n t c o n t r a d i c t o r i a e et s i n g u l a r e s . S e d q u a e c u m q u e fiant i n u n i v e r s a l i b u s t e r m i n i s non universaliter enuntiatis in utraque parte, non semper baec v e r a est, i l i a v e r o f a l s a . Simul enim. V e r e n o n s e m p e r est h a e c v e r a , i l i a v e r o f a l s a , q u i a s u n t v e r a e ; a b o p p o s i t i s , et h o c e s t : simul enim etc. Si enim. V e r e i s t a est v e r a q u a e est non est homo probus; si est t u r p i s , n o n est p r o b u s ; a b o p p o s i t i s , s e c u n d u m t e r m i n o s propositionis; a parte, secundum propositiones, quia non convertitur; hie accipitur turpis in m o r i b u s . Si enim. V e r e i s t a est v e r a q u a e est non est homo pulcher; si est f o e d u s i n m o r i b u s et n o n h o m o p u l c h e r ; e o d e m m o d o a b o p p o s i t i s s e c u n d u m t e r m i n o s , et a p a r t e s e c u n d u m p r o p o s i tiones. Et si fit. E t a d h o c p r o b o q u i a i s t a est v e r a q u a e est non est homo pulcher; si fit p u l c h e r , n o n est p u l c h e r ; a b o p p o s i t i s . E t v e r e si fit p u l c h e r , n o n est p u l c h e r , q u i a si a l i q u i d fit, id est i n c i p i t fieri, n o n est i l l u d q u o d fit; a to to l o c u s . S c i e n d u m q u o d c o n t r a d i c t i o a l i a est in v o c e t a n t u m , a l i a i n v o c e ac significatione. Ilia q u a e est i n v o c e t a n t u m est i n indefinitis et in p a r t i c u l a r i b u s . V o c e et s i g n i f i c a t i o n e , a l i a est p r o r s u s i n e a d e m v o c e et s i g n i f i c a t i o n e e a d e m , u t i n c o n t r a r i i s et s i n g u l a r i b u s ; a l i a p r o r s u s i n e a d e m v o c e , sed n o n p r o r s u s in e a d e m s i g n i f i c a tione, q u i a u n a s i g n i f i c a t u n i v e r s a l i t e r , a l i a v e r o p a r t i c u l a r i t e r . Videbitur autem. D i x i t q u o d homo est albus et homo non est albus s u n t s i m u l v e r a e , u n d e v i d e b i t u r i n c o n v e n i e n s q u i a homo non est albus c o n t i n e t [ u r ] u t r a m q u e , id est a c c i p i t u r p r o u t r a q u e , et p r o i s t a q u a e est quidam homo non est albus et p r o i s t a q u a e est nullus homo est albus; et v i d e r e t u r q u o d q u e m a d m o d u m infer<t> p a r t i c u l a r e m et i n f e r t u r a p a r t i c u l a r i , e o d e m m o d o i n f e r r e t < u n i v e r s a l e m > et i n f e r r e t u r a b u n i v e r s a l i . E t ita si v e r a esset homo non est albus, v e r a e s s e t nullus homo est albus, et c u m s u p e r i u s d i x i s s e t q u o d v e r a est homo est al bus q u a e est e a d e m c u m ilia q u a e est quidam homo est albus,

5-

10

15

20

25

30

35

40

h a b e m u s duas contradictorias simul veras, scilicet quidam homo est albus et nullus homo est albus. E x a l i a p a r t e a l i u d potest n o t a r i i n c o n v e n i e n s q u i a h a b e m u s q u o d homo est albus a c c i p i t u r et p r o ista q u a e est quidam homo est albus, et p r o 5 ista q u a e est omnis homo est albus; et v i d e r e t u r q u o d q u e m a d m o d u m i n f e r t et i n f e r r e t u r a p a r t i c u l a r i , e o d e m m o d o inferret et i n f e r r e t u r a b u n i v e r s a l e E t ita si v e r a esset homo est albus, v e r a e s s e t omnis homo est albus. E t e x a l i a p a r t e h a b e m u s v e r a m homo non est albus et ita h a b e m u s v e r a m nul10 lus [est] homo est albus et ita v e r e c o n t r a r i a e s u n t s i m u l v e r a e , id est omnis homo est albus et nullus homo est albus. C o n t i n u a t i o : d i x i t q u o d v e r a est homo non est albus sed v i d e b i t u r s u b i t o e s s e i n c o n v e n i e n s , i d c i r c o q u o n i a m homo non est albus v i d e r e t u r s i m u l esse i n i n f e r e n t i a c u m i l i a q u a e est nemo est 15 albus; et q u i a h o c h a b e t i s t a q u a e est omnis homo est animal c u m i l i a q u a e est omne non animal est non homo q u o d s i m u l s u n t i n i n f e r e n t i a n e c t a m e n i d e m s i g n i f i c a n t , ideo a p p o n i t i t a : istae duae sunt simul in inferentia quae etiam significare v i d e n t u r i d e m . Sed h a e c nemo est albus n e q u e i d e m s i g n i f i c a t 20 c u m i l i a q u a e est non est homo albus, n e q u e est s i m u l n e c e s sario in inferentia. Manifestum est. D i x i t q u o d o m n i s affirmatio h a b e t n e g a t i o n e m o p p o s i t a m et e c o n v e r s o , p o s t e a d e d i t in e x e m p l i s q u o d omnis homo est albus h a b e t i s t a s n e g a t i o n e s d u a s : nullus 25 homo est albus et non omnis homo est albus et ita v i d e r e t u r u n a affirmatio p l u r e s h a b e r e n e g a t i o n e s . E t ad hoc r e m o v e n dum ponit hanc sententiam, ostendendo quod una negatio u n a m h a b e a t a f i i r m a t i o n e m in e o d e m g e n e r e . C o n t i n u a t i o : d i x i q u o d o m n i s affirmatio h a b e t n e g a t i o n e m o p p o s i t a m , n e c d i c o 30 q u o d h a b e a t p l u r e s in u n o g e n e r e n e g a t i o n e s . Sed manifestum est quod una negatio unius affirmationis in uno genere est. Hoc enim. V e r e u n a est n e g a t i o u n i u s a f f i r m a t i o n i s in u n o g e n e r e q u i a o p o r t e t n e g a t i o n e m n e g a r e hoc i d e m in m a t e r i a q u o d a f f i r m a v i t affirmatio et de e o d e m s u b i e c t o et i n e o d e m 35 g e n e r e . E t c u m d e b e r e t p o n e r e in eodem genere, p o n i t p a r t e s i l l i u s , h a s s c i l i c e t : vet de aliquo singularium, vel de aliquo universaliiim, universalium, dico, v e l universaliter enuntiator u m in u t r a q u e p a r t e s i c u t i i n c o n t r a r i i s , v e l u n i v e r s a l i t e r i n altera parte, in alia vero non, sicuti in contradictoriis, vel non 40 u n i v e r s a l i t e r i n u t r a q u e p a r t e , s i c u t i <in> i n d e f m i t i s et i n p a r t i c u l a r i b u s ; l o c u s a b effectu p a r i c u m c a u s a .
3 2

cum margine.

3 2

ilia

quae

est

nemo

quod

simul

sunt

in

inferentia

in

Dico autem. D i x i de a l i q u o s i n g u l a r i u m et h o c n o n d i c o t a n t u m s u b r e g u l a , sed e t i a m s u b e x e m p l o . Si autem. D i x i q u o d o p o r t e t n e g a t i o n e m n e g a r e i d e m e i de e o d e m et i n e o d e m g e n e r e . S e d si n e g a t a l i u d a l i q u i d de e o d e m , 134 r. u t omnis homo est animal, \\ nullus homo est lapis, v e l i d e m de a l i o u t omnis homo est animal, nullus lapis est animal et p e r h a e c d u o m e m b r a s u b i n t e l l i g i t u r t e r t i u m , il est v e l a l i u d [ v e l ] d e alio, u t omnis homo animal est, nullum risibilc lapis est; si h o c est, n o n e r i t o p p o s i t a sed a b eo d i v e r s a . Huic vero. D e d i t e x e m p l u m de s i n g u l a r i b u s , m o d o v u l t e x e m p l i f i c a r e de a l i i s . C o n t i n u a t i o : Socrates non est albus est o p p o s i t a a d i l l a m q u a e est Socrates est albus. Sed huic quae est omnis homo est albus etc. In h i s e x e m p l i s de c o n t r a d i c t o r i i s d a t e t i a m e x e m p l a de c o n t r a r i i s et de p a r t i c u l a r i b u s quae in istis continentur. Illi autem. H i e e x e m p l i f i c a t d e in<de>finitis. Manifestum est. Q u a n d o q u i d e m i n h i s e x e m p l i s u n a sing u l a r i s est o p p o s i t a u n i s i n g u l a r i et u n a c o n t r a d i c t o r i a u n i c o n t r a d i c t o r i a e et u n a c o n t r a r i a u n i c o n t r a r i a e et u n a p a r t i c u l a r i s u n i p a r t i c u l a r i et u n a indefinita u n i i n d e f i n i t a e ; manifefestum est ergo etc. E t e t i a m m a n i f e s t u m est i s t u d , q u o n i a m a l i a e s u n t c o n t r a r i a e , a l i a e c o n t r a d i c t o r i a e . Et quae sunt hae dictum est, v e l est m a n i f e s t u m q u a n d o n o n o m n i s c o n t r a d i c t i o est v e r a v e l f a l s a , s i c u t i i n i n d e f i n i t i s et p a r t i c u l a r i b u s , et q u a r e u t r a e q u e s u n t v e r a e , et e s t m a n i f e s t u m q u a n d o c o n t r a d i c t i o est v e r a v e l f a l s a , s i c u t i i n c o n t r a d i c t o r i i s et in sin gularibus.

10

15

20

25

Una autem est. D i x i t q u o d i l i a p r o p o s i t i o est u n a q u a e s i gnificat u n u m de uno. E t hoc videtur esse v e r u m in singulari b u s et <in> indefinitis et in p a r t i c u l a r i b u s ; sed i n u n i v e r s a l i b u s 30 v i d e t u r esse f a l s u m , s i c u t i in i s t a : omnis homo est animal, q u i a i s t a c o n t i n e t o m n e s i s t a s s i n g u l a r e s : Plato animal est, Cicero animal est, Socrates animal est et c o n s i m i l i a , q u a e s u n t div e r s a e i n t e r se. E t q u i a c o n t i n e t i s t a s d i v e r s a s , n o n v i d e t u r e s s e u n a . E t a d hoc v e r i f i c a n d u m a r g u m e n t a b a n t u r a d m o d u m A r i - 35 s t o t e l i s ; q u i a , q u e m a d m o d u m A r i s t o t e l e s p r o b a b a t q u o d ista q u a e est omnis tunica est alba n o n est u n a , i d e o q u i a equus est albus et homo est albus n o n s u n t u n a sed p l u r e s i n t e r se q u a s c o n t i n e t i l i a ; e o d e m m o d o omnis homo animal est s e c u n d u m eos n o n e r a t u n a , q u i a c o n t i n e t i l l a s q u a e s u n t d i v e r s a e 40 i n t e r se. S e d r a t i o i l l o r u m n o n v a l e t q u i a i s t a e d u a e p r o p o s i t i o n e s equus est albus et homo est albus h a b e n t a l i a s u b i e c t a quae non possunt uniri in subiecto illius propositionis quae e s t omnis tunica est alba, i t a q u o d v e l d i c a n t u r a c c i d e n t i a i l l i u s ,

10

15

20

25

30

35

40

vel subiecta illius, vel partes illius. Sed istae propositiones Plato est animal, Cicero est animal et h i s c o n s i m i l e s h a b e n t subiecta quae possunt uniri in subiecto illius propositionis quae est omnis homo est animal, ita quod dicantur partes illius. Q u a e d a m u n i u n t u r u t p a r t e s , s i c u t i Cicero et Plato i n homine; q u a e d a m i t a u t s i n t s u b i e c t a , s i c u t i lac et margarita i n albo; q u a e d a m u t a c c i d e n t i a , s i c u t i nigrum et album i n cor pore. C o n t i n u a t i o : i l i a p r o p o s i t i o e s t u n a q u a e s i g n i f i c a t u n i i m de u n o , q u o d c o n c e d i t u r i n s i n g u l a r i b u s t a n t u m et <in> indefinitis et i n p a r t i c u l a r i b u s . S e d m e a s e n t e n t i a est q u o d o m n i s ilia e s l u n a affirmatio et u n a n e g a t i o q u a e significat u n u m p r a e d i c a t u m de u n o s u b i e c t o , v e l c u m sit u n i v e r s a l e u n i v e r s a l i t e r e n u n t i a t u m in u t r a q u e p a r t e , v e l n o n s i m i l i t e r , sed i n a l t e r a p a r t e u n i v e r s a l i t e r , i n a l i a v e r o p a r t i c u l a r i t e r ; m o d o e x e m p l i f i c a t de c o n t r a d i c t o r i i s i n q u i b u s i n t e l l i g i t u r e x e m p l u m de c o n t r a r i i s . Si album. D i c o q u o d omnis homo est albus significat u n u m , et i t a d i c o q u o d sit u n a , si album s i g n i f i c a t u n u m c u m s u b i e c t o ita q u o d s u u m s u b i e c t u m sit u n i v o c u m ; q u i a p o s s e t esse q u o d , c u m p r a e d i c a t u m esset u n i v o c u m , s u b i e c t u m d i c e r e t u r a e q u i v o c u m et ita p r o p o s i t i o n o n e s s e t u n a . Sin vero. Si album significat u n u m c u m s u b i e c t o , t u n c est u n a p r o p o s i t i o ; sin, id est si non, e s t h o c , sed u n u m n o m e n est p o s i t u m d u o b u s e x q u i b u s n o n est u n u m , id est q u a e n o n p o s s u n t u n i r i i n i p s o n o m i n e ita q u o d v e l d i c a n t u r p a r t e s vel a c c i d e n t i a v e l s u b i e c t a q u a n t u m ad i p s u m n o m e n , si h o c est, n o n est u n a affirmatio, u t s i q u i s p o n a t h o c n o m e n q u o d est tunica homini et equo, et d i c a t tunica est alba, h a e c affirmatio n o n est u n a , n e c n e g a t i o i n d e f a c t a . H a e c p r o p o s i t i o tunica est alba q u a e est i n d e f i n i t a a c c i p i t u r p r o i s t a u n i v e r s a l i q u a e est omnis tunica est alba. Nihil enim. V e r e omnis tunica est alba n o n est u n a p r o p o s i t i o , q u i a equus est albus et homo est albus n o n est u n a p r o p o s i t i o ; a p a r i . E t u n d e h o c h a b e s q u o d si equus est albus et homo est albus n o n e s t u n a p r o p o s i t i o , q u o d ideo omnis tunica est alba n o n est u n a p r o p o s i t i o ; nihil enim. e t c . A significatio<ne> p a r i t a t i s . Si ergo. Equus est albas e t homo est albus n o n e s t u n a p r o p o s i t i o . E t si s i g n i f i c a n t h a e m u l t a , et q u i a h a b e t omnis homo est animal q u o d s i g n i f i c a t m u l t a , q u i a s u n t i b i p l u r e s v o c e s , i d e o a p p o n i t quae sint plures (nota), id est n o n p o s s u n t u n i r i i n h a c v o c e q u a e e s t tunica. S i h o c est, e r g o m a n i f e s t u m e s t q u o n i a m et p r i m a , id est omnis tunica est alba significat m u l t a ; a p a r i . V e r e s i g n i f i c a t m u l t a ; c u m significet et sit c o n s t a n s q u o d n o n s i g n i f i c a t u n u m , v e l m u l t a significat, v e l n i h i l . Sed

f a l s u m est q u o d n i h i l significet, e r g o s i g n i f i c a t m u l t a ; a b i m mediatis. Neque enim ( t e x t u s ) . P r o b a t a n t e c e d e n s sic : v e r e equus est albus et homo est albus s i g n i f i c a n t m u l t a , q u i a eqiius et homo n o n s u n t u n u m a l i q u i d , id est n o n p o s s u n t u n i r i in h a c v o c e q u a e e s t tanica. C a u s a est p r o b a n s ad m o d u m i m m e d i a torum. Quare. Q u a n d o q u i d e m i n istis i n d e f m i t i s homo est albus et homo non est albus q u a e h a b e n t u n i c u m s u b i e c t u m n o n n e c e s s e est a l t e r a m e s s e v e r a m , a l t e r a m f a l s a m , q u a r e nec in h i s necesse est quae habent a e q u i v o c u m s u b i e c t u m ; a maiori. In his ergo. Q u a n d o q u i d e m i n istis omnis homo est albus, 134 v. non omnis homo est albus || et i n i s t i s s i n g u l a r i b u s Socrates est albus, Socrates non est albus q u a e s u n t f a c t a e de p r a e s e n t i [ n o n ] n e c e s s e est a l t e r a m e s s e v e r a m et a l t e r a m f a l s a m , q u a r e ergo in his p r o p o s i t i o n i b u s q u a e s u n t f a c t a e de p r a e s e n t i necesse est affrmationem vel negationem veram vel falsam esse; a p a r t i b u s i l l a r u m q u a e s u n t de p r a e s e n t i . E t i s t u d i d e m est i n h i s q u a e s u n t f a c t a e de p r a e t e r i t o ; a d i e c t i o s e n t e n t i a e . In universalibus quidem. O s t e n d i t i n q u i b u s n e c e s s e est a l t e r a m esse v e r a m , a l t e r a m f a l s a m , s c i l i c e t i n u n i v e r s a l i b u s e n u n t i a t i s u n i v e r s a l i t e r i n a l t e r a p a r t e t a n t u m et i n s i n g u l a ribus, q u e m a d m o d u m superius d i c t u m est in e x e m p l i s . In his vero. In u n i v e r s a l i b u s u n i v e r s a l i t e r e n u n t i a t i s t a n t u m i n a l t e r a p a r t e et i n s i n g u l a r i b u s n e c e s s e e s t a l t e r a m esse veram, alteram falsam. Sed in his quae dicuntur in universal i b u s n o n u n i v e r s a l i t e r in u t r a q u e p a r t e , id est i n i n d e f m i t i s et i n p a r t i c u l a r i b u s n o n n e c e s s e est. E t n o n t a n t u m d i c o de h i s s u b r e g u l a , sed e t i a m d i c t u m est de h i s s u b e x e m p l i s . In singularibus vero. Q u i a i n p r a e s e n t i n e g o t i o v u l t a g e r e de n e c e s s e et d e f u t u r o , v i d e n d u m est q u o t m o d i s a c c i p i a t u r utrumque. Multis modis accipitur necesse; accipitur enim pro c o n s e q u e n t i , u t in h a c c o n s e q u e n t i a l si albus est, necesse est, id est c o n s e q u e n s est, ut habeat albedinem. Accipitur etiam pro i m p e r m u t a b i l i , u t necesse est, p r o i m p e r m u t a b i l e est, hominem mori, solem oriri. D i c i t u r q u o q u e n e c e s s e d e t e r m i n a t u m , u t in propositionibus singularibus et contradictoriis agentibus de paesenti et de praeterito, necesse est, id e s t d e t e r m i n a t u m , alteram esse veram, alteram falsam; et i s t u d est determinatum necesse q u o d n o n p o t e s t i m p e d i r i p e r c a s u m v e l p e r u t r u m l i b e t . C a s u s est i n o p i n a b i l i s e v e n t u s r e r u m ; u t r u m l i b e t o p i n a t u s e v e n t u s rei h a b e n d u s p e r h u m a n a m d i s p o s i t i o n e m . A c c i p i t u r e t i a m necesse p r o utili e t p r o amico. E t c u m t o t m o d i s d i c a t u r , d e t e r m i n a t u m n e c e s s e t a n t u m h i c a c c i p i t u r . D i c i t u r et f u t u r u m

10

15

20

25

30

35

40

io

15

20

25

30

35

40

d u o b u s m o d i s , id est c o n t i n g e n s et n a t u r a l e ; c o n t i n g e n s ut Socrates erit albus, n a t u r a l e u t hominem mori. N o t a n d u m q u o d a l i q u a n d o n a t u r a l e f u t u r u m p o t e s t fieri c o n t i n g e n s p e r a p p o s i t a m d e t e r m i n a t i o n e m , u t homo eras morietur. Superius ostendit n a t u r a m s i n g u l a r i u m p r o p o s i t i o n u m et c o n t r a d i c t o r i a r u m d e p r a e s e n t i et de p r a e t e r i t o a g e n t i u m , s c i l i c e t q u o d n e c e s s e est a l t e r a m esse v e r a m et a l t e r a m f a l s a m s u b d i s i u n c t i o n e et d e t e r m i n a t a m h a b e r e f a l s i t a t e m et v e r i t a t e m . M o d o v u l t a p e r i r e n a t u r a m s i n g u l a r i u m et c o n t r a d i c t o r i a r u m p r o p o s i t i o n u m de f u t u r o c o n t i n g e n t i , q u a e , l i c e t h a b e a n t v e r i t a t e m et f a l s i t a t e m s u b d i s i u n c t i o n e , tarnen n o n h a b e n t d e t e r m i n a t e . E t m a xime circa singulares immoratur quia ex singularibus contrah i t u r Veritas et f a l s i t a s u n i v e r s a l i u m p r o p o s i t i o n u m . C o n t i n u a n o : i n c o n t r a d i c t o r i i s et s i n g u l a r i b u s a g e n t i b u s de p r a e s e n t i v e l de p r a e t e r i t o est Veritas et f a l s i t a s s u b d i s i u n c t i o n e et det e r m i n a t e ; sed i n s i n g u l a r i b u s , id est i n p r o p o s i t i o n i b u s f a c t i s de s i n g u l a r i b u s s u b i e c t i s et f u t u r i s p r a e d i c a t i s c o n t i n g e n t i b u s n o n est s i m i l i t e r , q u i a , l i c e t h a b e a n t v e r i t a t e m v e l f a l s i t a t e m s u b d i s i u n c t i o n e , tarnen n o n h a b e n t d e t e r m i n a t e . Nam si. D i x i t q u o d n o n est s i m i l i t e r . D i c e r e t a d v e r s a r i u s : f a l s u m est q u o d d i c i s non est similiter, i m m o est s i m i l i t e r . Nam omnis afirmatio vel singularis negatio vera vel falsa est d e t e r m i n a t e ; a c a u s a . M o d o A r i s t o t e l e s a c c i p i t p a r t e m a d v e r s a r i i ut e x e i u s c o n c e s s i o n e d u c a t i l l u m ad i n c o n v e n i e n s h o c m o d o : si o m n i s n e g a t i o v e l affirmatio s i n g u l a r i s v e l c o n t r a d i c t o r i a v e r a v e l f a l s a est d e t e r m i n a t e , et o m n e n e c e s s e est v e l e s s e t a n t u m v e l n o n esse t a n t u m d e t e r m i n a t e , id est esse in re i t a u t e n u n t i a t p r o p o s i t i o ; i n t e r c a u s a m et effectum, q u i a esse r e i v e l n o n esse rei est c a u s a q u a r e p r o p o s i t i o d i c a t u r v e r a vel falsa. Si hic quidem. A d i d e m a n t e c e d e n s p o n i t a l i u d c o n s e q u e n s , h o c m o d o : si o m n i s affirmatio v e l n e g a t i o s i n g u l a r i s v e l c o n t r a d i c t o r i a v e r a v e l f a l s a est d e t e r m i n a t e , t u n c affirmatio v e l n e g a t i o s i n g u l a r i s v e l c o n t r a d i c t o r i a a g e n s de f u t u r o c o n t i n g e n t i est v e r a v e l f a l s a d e t e r m i n a t e ; i n t e r t o t u m et p a r t e m . E t p r a e m i t t i t c o n s e q u e n s h o c m o d o : si hic quidem dicat aliquid futurum, Ule vero non dicat hoc idem ipsum, id est, si a l i q u i s a f i r m a t a l i q u i d f u t u r u m c o n t i n g e n s et a l i u s negat, manif e s t u m est q u o n i a m n e c e s s e est a l t e r u m i p s o r u m v e r u m d i c e r e d e t e r m i n a t e ; et u n d e h o c r e p e t i t i d e m a n t e c e d e n s : si omnis affiirmatio vel negatio vera vel falsa est determinate.
3 3 3 4
3 3

Cod.: Cod.:

non. aut.

3 4

Utraque enim. P r o b a t p r i m a m c o n s e q u e n t i a m : v e r e si o m n i s affirmatio v e l n e g a t i o s i n g u l a r i s v e l c o n t r a d i c t o r i a v e r a v e l f a l s a est d e t e r m i n a t e , n e c e s s e est o m n e v e l e s s e v e l n o n esse d e t e r m i n a t e , id est n e c e s s e est a l t e r u m esse t a n t u m ; a u t a d i d e m a n t e c e d e n s s e q u i t u r a l t e r u m t a n t u m d e t e r m i n a t e , id est 5 vel e s s e v e l n o n esse, a u t n e c e s s e est u t r a q u e s i m u l a d e s s e i n d e t e r m i n a t e a u t u t r a q u e a b e s s e d e t e r m i n a t e . Sed utraque, id est esse et n o n esse, non erunt simul in talibus p r o p o s i t i o n i b u s q u a e h a b e n t d e t e r m i n a t e v e r i t a t e m v e l f a l s i t a t e m ; nec u t r a q u e p o s s u n t a b e s s e d e t e r m i n a t e ; h a e c p a r s a s s u m p t i o n i s est u b i 10 d i c i t ac vero nec contingens; e r g o n e c e s s e est a l t e r a m e s s e t a n t u m d e t e r m i n a t e , id est v e l esse v e l n o n e s s e ; a b i m m e d i a t i s . Haec disiunctio videtur esse superflua, quia tertium m e m b r u m c o n t i n e t u r in s e c u n d o . C o n s t a t e n i m q u o d , si u t r a q u e a d s u n t , et u t r a q u e a b s u n t ; q u i a h a n c l e g e m h a b e n t o p p o s i t a , q u o d si 15 aliqua duo opposita ponantur in aliquo, ab eodem removentur, u t si Socrates est albus et niger, Socrates nec est albus, nec est niger; q u i a si est a l b u s , n o n est n i g e r et si est n i g e r , n o n est 135 r. a l b u s . S e d n o n c o n v e r t i t u r , q u o d si a l i q u a d u o || o p p o s i t a re3 5

m o v e a n t u r ab aliquo, quod ideo p o n a n t u r in eodem, nisi sint i m m e d i a t a p e r esse et n o n e s s e , s i c u l i i n istis i m m e d i a t i s : si lapis nec est irrationalis nec est rationalis, tunc lapis est rationalis et irrationalis quia, si non est rationalis est irratio nalis, et si non est irrationalis, tunc lapis est rationalis. Sol u t i o : n o n i d e o p o s u i t t e r t i u m m e m b r u m u t i n d i g e a t , sed u t omni obiectioni satisfaciat. Nam si. V e r e i n t a l i b u s p r o p o s i t i o n i b u s q u a e h a b e n t d e t e r minate veritatem vel falsitatem non possunt utraque adesse in d e t e r m i n a t e , si h o c est q u o d o m n i s affirmatio v e l n e g a t i o sin g u l a r i s v e l c o n t r a d i c t o r i a sit v e r a v e l f a l s a d e t e r m i n a t e , q u i a i n i s t i s p r o p o s i t i o n i b u s , f a c t i s de p r a e s e n t i , n e c e s s e est a l t e r a m e s s e t a n t u m , id est v e l esse v e l n o n e s s e ; a p a r t i b u s et a b o p p o s i t i s ; et h a e c est m a x i m a p r o p o s i t i o : si a l i q u o d o p p o s i t u m c o n v e n i t a l i q u i b u s p a r t i b u s , o p p o s i t u m i l l i u s r e m o v e t u r <a> toto i p s a r u m p a r t i u m ; sed e s s e a l t e r u m t a n t u m c o n v e n i t i s t i s p r o p o s i t i o n i b u s f a c t i s de p r a e s e n t i ; e r g o u t r a q u e a d e s s e , q u o d est o p p o s i t u m i l l i u s , r e m o v e t u r a p r o p o s i t i o n i b u s . Si v e r u m est de S o c r a t e q u o n i a m est a l b u m v e l n o n est a l b u m , n e c e s s e est esse a l b u m v e l n o n a l b u m . Et si est album. C o n s e q u e n t i a m fecit de p r o p o s i t i o n i b u s ad res, u n d e v i d e r e t u r q u o d p r o p o s i t i o n e s e s s e n t c a u s a e r e r u m et
3 6
3 5

20

25

30

35

40

3,1

Cod.: Cod.:

ut.

necesse.

io

15

20

25

30

35

40

q u o d Veritas v e l f a l s i t a s p r o p o s i t i o n u m d e s c e n d e r e t a l i u n d e q u a m ab ipsis rebus ; modo facit conversionem ut ostendat ve ntatemi p r o p o s i t i o n u m d e s c e n d e r e a b esse r e r u m et u t o s t e n d a t p a r i t tern i n t e r p r o p o s i t i o n e s et r e s ; q u a e p a r i t a s est sibi nec e s s a r i a i n s u b s e q u e n t , q u a n d o c o n c l u d e t p r o p o s i t i o n e s in l o c o r e r u m . C o n t i n u a t o : i l l u d e s t v e r u m q u o d si est a l b u m v e l n o n est a l b u m , n e c e s s e est esse a l b u m v e l n o n esse a l b u m in r e ; et e t a n i i s t u d v e r u m est q u o d si est a l b u m v e l n o n est a l b u m in re, v e r u m est v e l a f f i r m a t o n e m esse v e l n e g a t i o n e m . Et si non est. O s t e n d i t p a r i t a t e m i n t e r p r o p o s i t i o n e s et res in v e r i t a t e ; m o d o v u l t o s t e n d e r e p a r i t a t e m i n t e r e a s d e m in f a l s i t a t e . C o n t i n u a t o : si h a b e m u s q u o d Veritas p r o p o s i t i o n u m descendit. a b i p s i s r e b u s , et e t i a m f a l s i t a s . E t h o c e s t : si n o n est ita i n re q u o m o d o d i c i t p r o p o s i t i o , m e n t t u r i p s a p r o p o s i t o , et si m e n t t u r p r o p o s i t i o , n o n ita est in re. Quare. P r o b a t u r n est q u o d u t r a q u e n o n p o s s u n t esse in tal i b u s ; et c u m d e b e r e t c o n c l u d e r e q u o d n e c e s s e est alternili esse d e t e r m i n a t e , s c i l i c e t v e l esse t a n t u m v e l n o n esse t a n t u m , c o n c l u d i ! s u u m p a r , s c i l i c e t q u o d n e c e s s e est a u t a f f i r m a t o n e m a u t n e g a t i o n e m v e l v e r a m v e l f a l s a m esse d e t e r m i n a t e . Ideo c o n c l u d i ! p r i u s q u a m p r o b e t de tertio m e m b r o , q u o d est u t r u m q u e a b e s s e , q u i a c o n c l u d i t u r in s e c u n d o m e m b r o , q u o d est u t r a q u e adesse, quod iam probaturn est; ab immediatis locus, quia ne g a n d o p o n i t h o c m o d o : Si u t r a q u e n o n a d s u n t , c u m c o n s t e t per h o c q u o d u t r a q u e n o n a b s u n t , c o n c l u d i t u r p r i m u m m e i n b r u m d i s i u n c t i o n i s , id est a l t e r u m d e t e r m i n a l e , s c i l i c e t v e l esse t a n t u m v e l n o n esse t a n t u m . Ideo c o n c l u d i t u r u n u m p a r p r o alio p a r i q u i a , si a l i q u o d p a r est o p p o s i t u m a l i c u i , p a r i l l i u s est o p p o s i t u m e i d e m ; sed esse a l t e r u m d e t e r m i n a t e , id est esse t a n t u m v e l n o n esse t a n t u m , est o p p o s i t u m ad u t r a q u e a d e s s e . E r g o s u u m par, s c i l i c e t o m n e m a f f i r m a t o n e m v e l n e g a t i o n e m v e r a m v e l f a l s a m esse d e t e r m i n a t e , est o p p o s i t u m ad i d e m . Nihil igitur. Q u a n d o q u i d e m o m n e n e c e s s e e s t esse v e l n o n esse d e t e r m i n a t e , igitur nihil neque est, s c i l i c e t v e l est i n p r o p i n q u o f u t u r o , neque fit, s c i l i c e t v e l fit i n p r o p i n q u o f u t u r o , neque casu neque utrumlibet, n e c e r i t n e c n o n erit i n l o n g i n quo futuro per c a s u m vel per u t r u m [ q u e ] l i b e t . Sed omnia sunt e x n e c e s s i t a t e et n o n u t r u m l i b e t ; est r e f e r t u r ad c a s u m , fit ad utrumlibet. Dixit quod omnia sunt ex necessitate, unde manif e s t u m est q u o d n o n s u n t u t r u m l i b e t ; sed i d e o a p p o n i t q u i a n o n s u n t u t r u m l i b e t ut, p r o b a t o q u o d o m n i a s u n t e x n e c e s s i tate, p r o b e t p o s t e a q u o d n o n s u n t u t r u m l i b e t . Aut enim. V e r e o m n i a s u n t e x n e c e s s i t a t e ; aut enim qui

dicit, i d e s t affirmat, verus est d e t e r m i n a t e , aut qui negai v e r u s est d e t e r m i n a t e . Similiter enim. P r o b a t q u o d n o n e s t u t r u m l i b e t h o c m o d o : V e r e n o n e s t u t r u m l i b e t q u i a n o n h a b e t se a e q u a l i t e r a d fieri e t <ad> n o n [ a d ] fieri. H a e c a s s u m p t i o e x t r a : q u o n i a m h o c h a b e s q u o d , si n o n h a b e t se a e q u a l i t e r a d fieri et a d n o n fieri, q u o d i d e o n o n s i t u t r u m l i b e t ; q u i a , si e s s e t u t r u m l i b e t , s i m i l i t e r i d e s t a e q u a l i t e r v e l fieret v e l n o n feret, id e s t h a b e r e t se a d fieri et <ad> n o n [ a d ] fieri. A b o p p o s i t i s s e c u n d u m affrm a t i o n e m et n e g a t i o n e m . Utrumlibet enim. V e r e si e s s e t u t r u m l i b e t , h a b e r e t se a e q u a l i t e r a d fieri e t a d n o n fieri. U t r u m l i b e t e n i m n i h i l m a g i s h a b e t se i n p r o p i n q u o f u t u r o a d h o c u t d i c a t u r s i c est, q u a m a d h o c ut d i c a t u r n o n s i c e s t ; v e l n o n m a g i s h a b e t se a d h o c u t d i c a t u r n o n s i c est, q u a m a d h o c u t d i c a t u r s i c est, a u t h a bebit in longinquo futuro. Amplius. A d h u c probat quod perit casus et utrumlibet ind u c e n d o o p i n i o n e m a d v e r s a r i i u n d e v i d e b a t u r sibi q u o d o m n i s affirmatio v e l n e g a t i o v e r a v e l f a l s a e s s e t d e t e r m i n a t e ; e x h o c s c i l i c e t q u i a s a e p e v i d e b a t i t a e v e n i r e i n re q u i a q u e m a d m o d u m ita e n u n t i a b a t ipsa propositio; et quia hoc videbat evenire in aliquibus, similiter volebat esse in omnibus, quod o m n e s ess e n t v e r a e v e l f a l s a e d e t e r m i n a t e , sive r e s e a r u m s e q u e r e n t u r , sive non. C o n t i n u a t i o : p r o b a v i [ t ] quod perit casus et u t r u m l i b e t . E t a m p l i u s p r o b o q u o d p e r i t c a s u s et u t r u m l i b e t : t u a s e n t e n t i a e s t q u o d si est album nunc i n re, verum erat dicere primo quoniam album est, i d e s t v e r a e r a t p r o p o s i t i o d e t e r m i n a t e q u a e p r i u s e n u n t i a v i t ; e t si q u i a v e r a f u i t d e t e r m i n a t e propositio quae h o c enuntiavit, ideo quia postea ita evenit in r e ; quare semper verum fuit dicere d e t e r m i n a t e quoniam erit quodlibet eorum quae facta sunt, id e s t o m n e s i l l a e p r o p o s i t i o n e s f u e r u n t v e r a e d e t e r m i n a t e q u a r u m r e s e v e n e r u n t . Quod p r o et. Et si semper v e r u m e s t d i c e r e q u o n i a m e s t a l i q u i d i n p r o p i n q u o f u t u r o v e l erit i n l o n g i n q u o f u t u r o , n o n p o t e s t h o c n o n e s s e i n p r o p i n q u o f u t u r o v e l n o n f u t u r u m esse i n Iong i n q u e f u t u r o q u o d e n u n t i a v i t p r o p o s i t i o ; i n t e r c a u s a m et ef135 v. t e c t u m . E t q u o d n o n p o t e s t n o n e s s e v e l n o n || f u t u r u m esse, n o n p o t e s t n o n fieri; a p a r i e x t r a . S e d q u o d n o n p o t e s t n o n fieri, i m p o s s i b i l e e s t n o n fieri; a p a r i ; e t q u o d i m p o s s i b i l e e s t n o n fieri, n e c e s s e e s t fieri. E t q u a n d o q u i d e m n e c e s s e e s t fieri p r o p i n q u u m e t r e m o t u m f u t u r u m , omnia ergo e t c . ; a p a r t i b u s .
3 7

10

15

20

25

30

35

40

Nihil
3 7

igitur.

Quandoquidem omnia quae futura

sunt ne-

Cod.:

enuntiabit.

10

15

20

25

30

35

40

c e s s e est fieri, igitur nihil erit utrumlibet neque casus; a b o p positis. Nam si. D e u t r u m l i b e t p r a e t e r m i t t i t , q u i a p r o b a t u m est u t r u m l i b e t n i h i l e s s e ; i d e o s i m p l i c i t e r p r o b a t de c a s u . V e r e si o m n i a s u n t e x n e c e s s i t a t e , n i h i l erit c a s u . Nam si a casu, non ex necessitate; a pari in conversione. At vero. P r o b a t u m est q u o d u t r a q u e n o n p o s s u n t a d e s s e indeterminate; modo vult probare quod utraque non possunt abesse determinate. Continuatio: utraque non possunt adesse i n d e t e r m i n a t e ; at v e r o n e c c o n t i n g i t d i c e r e q u o n i a m v e r u m est, id est q u o d v e r u m sit, n e u t r u m a b e s s e , id est u t r a q u e a b e s s e d e t e r m i n a t e , u t n o n c o n t i n g i t d i c e r e q u o n i a m v e r u m est q u o d n e q u e erit n e q u e n o n erit. A c si d i c a t : n o n c o n t i n g i t d i c e r e q u o d e s s e et n o n e s s e r e m o v e a t u r a b i p s a re. Ideo d e t e r m i n a t n e u t r u m p e r h o c q u o d d i c i t q u o n i a m n e q u e erit n e q u e n o n erit, n e v i d e r e t u r r e f e r r i ad c a s u m et ad u t r u m l i b e t , de q u i b u s egerat in p r o x i m o . Primum enim. V e r e u t r a q u e n o n p o s s u n t a b e s s e d e t e r m i n a t e . N a m si p r i m u m c o n c e d a s , q u o d a l i q u a affrmatio sit f a l s a d e t e r m i n a t e , c o n t i n g e t p o s t e a q u o d n e g a t i o i l l i u s erit n o n v e r a ; et si n e g a t i o i l l i u s erit n o n v e r a , t u n c n e g a t i o i l l i u s e r i t f a l s a ; et si n e g a t i o i l l i u s erit f a l s a , affrmatio q u a e p r i u s e r a t falsa d e t e r m i n a t e erit v e r a . E t si affrmatio erit v e r a s e q u i t u r esse rei. E t si s e q u i t u r esse rei, f a l s u m est u t r u m q u e a b e s s e d e t e r m i n a t e . E t c u m hoc p r o b a t u m est q u o d u t r a q u e n o n p o s s u n t abesse determinate quia sequitur alterum, scilicet esse; similiter v u l t p r o b a r e q u o d u t r a q u e n o n p o s s u n t a b e s s e d e t e r m i n a t e q u i a c o n t i n g i t a l i q u a n d o n o n esse. C o n t i n u a t i o : d i x i t q u o d c u m affrmatio sit falsa, erit n e g a t i o i l l i u s n o n v e r a ; et c u m h a e c n e g a t i o sit f a l s a d e t e r m i n a t e s e c u n d u m esse, id est c u m p r i m u m i u d i c e s a l i q u a m n e g a t i o n e m esse f a l s a m d e t e r m i n a l e , p o s t e a c o n t i n g i t a f f r m a t i o n e m i l l i u s e s s e n o n v e r a m et si affrm a t i o i l l i u s erit n o n v e r a , t u n c affrmatio i l l i u s erit f a l s a . E t si affrmatio i l l i u s erit falsa, t u n c n e g a t i o q u a m p r i u s i u d i c a b a s esse f a l s a m , d e t e r m i n a t e erit v e r a . E t si n e g a t i o e r i t v e r a , seq u i t u r n o n esse r e i ; et si s e q u i t u r n o n esse rei, f a l s u m u t r u m que abesse determinate. Ad hoc. P r o b a t u m est q u o d u t r a q u e n o n p o s s u n t a b e s s e d e t e r m i n a t e . Ad hoc, id est p r a e t e r hoc, ad i d e m p r o b a n d u m p o n o h a n c s e n t e n t i a m : Si verum est dicere de a l i q u o quoniam est album et magnum, oportet utraque esse i n e o d e m . E t q u i a
3 8 3 9

3 8

Cod.: Cod. :

adesse. erit.

3 9

ibi p o n i t u r esse, f a l s u m est u t r u m q u e a b e s s e d e t e r m i n a t e . Si vero. N e c t a n t u m i s t u d d i c o de p r a e s e n t i , sed e t i a m de f u t u r o . Si aliquid erit eras, id est si d i c a s a l i q u i d e s s e e r a s d e t e r m i n a t e , oportet esse eras. E t q u i a ibi p o n i t u r esse, f a l s u m est u t r u m q u e a b e s s e . Si autem. T u a s e n t e n t i a n o n v a l e t si d i c a s u t r a q u e a b e s s e d e t e r m i n a t e ; i t e r u m , si d i c a s u t r a q u e a d e s s e i n d e t e r m i n a t e , n o n v a l e t . S i v e r o h a e c n o n d i c a s , sed d i c a s q u o d n e q u e erit n e q u e n o n e r i t s i m p l i c i t e r , id est q u o d u t r u m q u e r e m o v e a t u r a b i p s a re et e s s e et n o n e s s e s i m p l i c i t e r , id est q u o d n e q u e ibi a p p o n i t u r d e t e r m i n a t e n e q u e i n d e t e r m i n a t e , tarnen i n i d e m i n c i d i s p e r i c u l u m ; i n h o c s c i l i c e t , q u o d n o n erit u t r u m l i b e t , u t n a v a l e b e l l u m , q u o d e s t u t r u m l i b e t , n o n erit. E t v e r e n a v a l e b e l l u m est u t r u m l i b e t . O p o r t e t e n i m i n d e t e r m i n a t e n e q u e fieri n a v a l e b e l l u m , n e q u e n o n fieri, sed v e l fieri, id est v e l n o n fieri. A l i ter p r o b a t q u o d u t r u m l i b e t n o n e r i t ; ut n a v a l e b e l l u m , q u o d est u t r u m l i b e t , n o n erit. E t v e r e n a v a l e b e l l u m n o n e r i t ; o p o r tet e n i m n e q u e fieri n e q u e n o n fieri n a v a l e b e l l u m ; a p a r i . P a r i a s u n t n o n e s s e i n f u t u r o et n o n h a b e r e se i n f u t u r o a d fieri et a d n o n fieri. Quae ergo. Q u a n d o q u i d e m p e r i t c a s u s et u t r u m l i b e t , e r g o contingunt inconvenientia; a partibus. Et alia huiusmodi quae d i c t u r u s s u m , s c i l i c e t p e r i r e n e g o t i u m et c o n s i l i u m q u a e o m n i a e x t u a c o n c e s s i o n e p r o v e n i u n t , e x h a c s c i l i c e t : si o p p o s i t o r u m , id est o m n i s a f l r m a t i o n i s et n e g a t i o n i s e n u n t i a t a e v e l i n his p r o p o s i t i o n i b u s q u a e u n i v e r s a l i b u s t e r m i n i s d i c u n t u r u n i v e r s a l i t e r in u n a p a r t e i n a l t e r a v e r o p a r t i c u l a r i t e r , v e l i n h i s q u a e s i n g u l a r i a sunt, n e c e s s e est liane esse v e r a m , i l l a m v e r o f a l s a m . C o n s e q u e n t i a i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Nihil autem. D i x i t q u o d c o n t i n g u n t i n c o n v e n i e n t i a , s c i l i c e t n i h i l esse c a s u m ; n e c t a n t u m d i c o de c a s u sed e t i a m d i c o nihil esse utrumlibet in his quae sunt i n p r o p i n q u o f u t u r o v e l s u n t i n l o n g i n q u o , i m m o d i c o o m n i a esse i n p r o p i n q u o v e l fieri in l o n g i n q u o e x n e c e s s i t a t e . Sic p o t e s t p r o b a r i q u o d o m n i a futura sunt ex necessitate licet apud Aristotelem esset inconv e n i e n s . Si n u l l a f u t u r a h a b e n t se ad e s s e et ad n o n esse i n d e t e r m i n a t e , t u n c o m n i a f u t u r a s u n t e x n e c e s s i t a t e ; sed n u l l a f u t u r a h a b e n t se a d esse et a d n o n esse i n d e t e r m i n a t e . Si o m n i a f u t u r a h a b e n t se ad n o n e s s e t a n t u m , t u n c i l l u d e s t ; sed h o c e s t : si o m n i a f u t u r a i d e o s u n t f u t u r a q u i a h a b e n t se ad n o n e s s e t a n t u m , t u n c o m n i a f u t u r a h a b e n t se ad n o n e s s e t a n t u m ; sed o m n i a f u t u r a i d e o d i c u n t u r f u t u r a q u i a h a b e n t se a d n o n esse t a n t u m . Si o m n i a f u t u r a i d e o s u n t f u t u r a q u i a n o n s u n t et o m n i a f u t u r a i d e o s u n t f u t u r a q u i a h a b e n t se

&

io

15^

20

2S

30

3S

40

io

15

20

25

30

35

40

ad n o n esse t a n t u m ; sed o m n i a f u t u r a ideo f u t u r a q u i a n o n s u n t . E t h a e c c o n s e q u e n t i a ita p r o b a t u r . S i q u i c q u i d h a b e t se a d n o n esse t a n t u m , n o n est, et q u i c q u i d n o n est h a b e t se a d n o n esse t a n t u m ; t u n c si f u t u r a i d e o d i c u n t u r f u t u r a q u i a n o n sunt, e t i a m q u i a s u n t f u t u r a h a b e n t se ad n o n esse t a n t u m . S e d q u i c q u i d h a b e t se ad n o n e s s e t a n t u m , n o n est et q u i c q u i d n o n est h a b e t se a d n o n esse t a n t u m . Q u o d ita p r o b a t u r : si q u i c q u i d est h a b e t se ad esse t a n t u m et q u i c q u i d h a b e t se a d esse t a n t u m est, t u n c q u i c q u i d h a b e t se a d n o n esse t a n t u m , n o n e s t ; et q u i c q u i d n o n est, h a b e t se ad n o n esse t a n t u m . S o l u t i o : i n h a c p r o p o s i t i o n e q u a e est omnia futura habent se ad non esse tantum a c c i p i e n d u m est [ n o n ] in p r a e s e n t i sed <non> i n f u t u r o , q u i a v e r u m est q u o d o m n i a f u t u r a h a b e n t se a d n o n esse t a n t u m i n p r a e s e n t i sed n o n h a b e n t se ad h o c q u o d n o n s i n t i n f u t u r o ; h o c i t a d e t e r m i n a t q u o d <si> n o n esse accipiatur in futuro, n o n valet argumentatio. j| Quare non. Q u a n d o q u i d e m n i h i l est u t r u m l i b e t , quare 136 r. non oportebit neque consiliari neque negotiari; a toto. E t quare non oportet consiliari neque negotiari? Propter hanc c a u s a m q u o n i a m si f a c i m u s h o c , id est c o n s i l i u m et n e g o t i u m u t a l i q u i d n o n sit, tarnen h o c erit i n i p s a r e ; si v e r o f a c i m u s hoc, i d est c o n s i l i u m et n e g o t i u m , ad hoc u t sit res, tarnen n o n erit. Nihil enim. V e r e i n u t i l e est c o n s i l i u m et n e g o t i u m ; n i h i l e n i m s e c u n d u m te p r o h i b e t h u n c q u i d e m , id est a l i q u e m , d i c e r e h o c f u t u r u m esse p r o t e n d e n s in m i l l e s i m u m a n n u m , h u n c v e r o n o n d i c e r e ; id est n i h i l p r o h i b e t a l i q u e m t a c e r e affirmationem vel negationem veram vel falsam determinate p r o t e n d e n t e m in m i l l e s i m u m a n n u m ; p e r millesimum annum accepit quodlibet futurum; ab immediatis. Immediata sunt a l i q u i d p r o v i d e r e et i n u t i l e c o n s i l i u m et n e g o t i u m . Quare. Q u a n d o q u i d e m n i h i l p r o h i b e t , quare ex necessitate erit quodlibet, id est q u o d c u m q u e , eorum verum erat dicere tunc temporis quando enuntiabatur. A causa quae <pro)bat ad modura immediatorum. At vero. S u p e r i u s fecit q u a m d a m c o n s e q u e n t i a m de p r o p o s i t i o n i b u s ad res, h a n c s c i l i c e t : si o m n i s affrmatio v e l n e g a t i o v e r a v e l f a l s a est d e t e r m i n a t e , e t i a m o m n e n e c e s s e est esse v e l n o n e s s e . In q u a c o n s e q u e n t i a v i d e b a t u r d e p e n d e r e m u t a tio r e r u m s e c u n d u m m a l a m c o n c e s s i o n e m a d v e r s a r i i , s c i l i c e t p e r i r e c a s u m et u t r u m l i b e t , p e r i r e c o n s i l i u m et n e g o t i u m ; et a d h o c r e m o v e n d u m q u o d res n o n m u t a t u r a s u o esse p r o p t e r propositiones apponit hanc sententiam incidenter. Consequent i a m fecit de p r o p o s i t i o n i b u s ad res in q u a o s t e n d i t res m u -

tari secundum propositiones male concessas ab adversario. A t v e r o h a e c , id est i p s a r e s , n o n differt, id est n o n m u t a t u r a s u o esse, si a l i q u i d i x e r u n t n e g a t i o n e m v e l n o n d i x e r u n t n e g a t i o n e m sed a f f i r m a t i o n e m et c o n c e s s e r u n t v e r a m v e l f a l s a m determinate. Manifestum est enim. V e r e res n o n differt a s u o e s s e p r o p ter a f f i r m a t i o n e m v e l n e g a t i o n e m ; manifestum est enim quod sic se habeat res, id est q u o d res h a b e a t s e m p e r e o d e m m o d o i n s u o esse, vet si hie quidem affirmaverit ille vero negaverit, v e l si n e u t e r a f f i r m a v e r i t a u t n e g a v e r i t ; a b o p p o s i t i s . Non enim. V e r e [re] res h a b e n t se sic vel si hie etc. Non enim res erit, id e s t r e c i p i e t a l i q u o d esse, vel non erit, id est n o n r e c i p i e t a l i q u o d [ n o n ] e s s e propter negare vel affirmare; a b i m m e d i a t i s ; i m m e d i a t a s u n t r e c i p e r e esse v e l n o n e s s e p r o p t e r affirmare v e l n e g a r e et res s e m p e r e o d e m m o d o se h a b e r e vel si hie quidem affirmaverit, ille vero negaverit, vel si n e u t e r a f f i r m a v e r i t a u t [si] n e g a v e r i t . Nee in millesimum. Q u o d p r o b a v i t res n o n m u t a r i a s u o e s s e p r o p t e r affirmare v e l n e g a r e i n c i d e n s f u i t ; m o d o r e v e r t i t u r ad p r o p r i a m m a t e r i a m . C o n t i n u a t i o : d i x i q u o d n i h i l p r o h i bet h u n c quidem dicere hoc futurum, hunc vero non dicere e u n d o in m i l l e s i m u m a n n u m et n o n m a g i s d i c o i n m i l l e s i m u m a n n u m q u a m in quantolibet tempore. Quare. Q u a n d o q u i d e m et i n m i l l e s i m o a n n o et in q u a n t o l i bet tempore nihil prohibet a l i q u e m tacere affirmationem vel negationem v e r a m vel falsam determinate in omni tempore, e r g o ; a p a r t i b u s e x t r a . E t si i n o m n i t e m p o r e sic se h a b e a t affirmatio v e l n e g a t i o u t u n u m v e r e d i c a t u r , q u a r e n e c e s s e est h o c fieri d e t e r m i n a t e , q u o d e n u n t i a t i p s a p r o p o s i t i o ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Et unumquodque. D i x i q u o d n e c e s s e e s s e t . Sed o m n i a f u t u r a i d e o d i c u n t u r f u t u r a q u i a h a b e n t se h a e c fieri; et n e a c c i p e r e t u r n e c e s s e p r o c o n s e q u e n t i d i c i t : ita d i c o q u o d n e c e s s e e s s e t h o c fieri q u o d n e c e s s e e s s e t sic se h a b e r e unumquodque eorum quae fiunt ut ex necessitate fieret. A l i t e r p o t e s t legi nec in millesimum annum : D i x i q u o d r e s n o n r e c i p i e t a l i q u o d esse vel non esse propter negare vel affirmare; nec hoc dico m a g i s in millesimum a n n u m q u a m in quantolibet tempore. Quare. S e n t e n t i a finita, f a c i t i l l a t i o n e m a c o n s e q u e n t i h o c m o d o : quare necesse esset hoc fieri et s u b i u n g i t linde i n f e r a t . Si in omni etc. Quando enim. V e r e si u n u m v e r e d i c e r e t u r , n e c e s s e e s s e t
40
4 0

10

15

20

25

30

35

40

Cod.:

quod.

10

15

20

25

30

35

40

h o c fieri. Quando enim vere dicit quis quoniam erit, non potest non fieri; a p a r i . Et quod factum est. D i c o q u o d q u a n d o v e r e d i c i t q u i s q u o n i a m erit, n o n p o t e s t n o n fieri. E t h o c d i c o s e c u n d u m sent e n t i a m t u a m , q u i a tu d i c i s q u o d i l l u d quod factum est, veruni erat dicere semper d e t e r m i n a t e quoniam erit. Quod si. O s t e n d i t e v e n i r e p l u r i m a i n c o n v e n i e n t i a e x m a l a c o n c e s s i o n e a d v e r s a r i i , s c i l i c e t p e r i r e c a s u m et u t r u m l i b e t , p e r i r e c o n s i l i u m et n e g o t i u m ; sed h a e c n o n s u n t p o s s i b i l i a perire. Videmus enim. V e r e h a e c , id est u t r u m l i b e t et c o n s i l i u m et n e g o t i u m n o n s u n t p o s s i b i l i a p e r i r e . Videmus enim esse principium, id est c a u s a , futurorum contingentium et ab eo quod consiliamur atque agimus aliquid, i d est p e r c o n s i l i u m et p e r negotium nostrum; ab oppositis. Et quoniam. P r o b a v i q u o d h a e c , id est u t r u m l i b e t et c o n s i l i u m et n e g o t i u m , n o n s u n t p o s s i b i l i a p e r i r e et u n i v e r s a l i t e r d i c o de o m n i b u s , t a m de istis q u a m de c a s u a l i b u s , quoniam est, id est c o n t i n g i t , omnino, id est u n i v e r s a l i t e r , possibile esse et non, in his rebus quae non semper sunt actu. E t ne a l i q u i s accipiat remota quae n u n q u a m sunt in actu, sicuti n u n q u a m est in a c t u q u o d h o m o sit l a p i s , i d e o s u b i u n g i t : u t in his c o n t i n g i t u t r u m q u e et esse et n o n esse c i r c a e u m d e m a c t u m i n d e terminate. Quare. Q u a n d o q u i d e m c o n t i n g i t u t r u m q u e i n d e t e r m i n a t e , id est esse et n o n esse, c i r c a e u m d e m a c t u m ; quare contingit et fieri et non fieri c i r c a e u m d e m a c t u m . P a r i a s u n t esse et n o n esse et fieri et n o n fieri c i r c a e u m d e m a c t u m . Et multa. O s t e n d i s u b r e g u l a q u o d c o n t i n g i t p o s s i b i l e esse et n o n esse c i r c a e u m d e m a c t u m , e t i a m in f u t u r i s r e b u s . E t n o n t a n t u m d i c o i s t u d s u b r e g u l a , sed e x h o c multa e x e m p l a sunt nobis manifesta habentia se sic, id est ad esse et ad n o n e s s e c i r c a e u m d e m a c t u m ; u t in v e s t e . B o n u m e x e m p l u m dedi, q u o n i a m possibile est incidi hanc vestem. E t ne a l i q u i s a c c i p i a t incidi in i p s o a c t u s u b i u n g i t : et non (in}ciditur etc. Similiter autem. D i c o q u o d p o s s i b i l e est h a n c v e s t e m i n cidi, n e c t a n t u m h o c est, sed similiter possibile est non incidi. Non enim. V e r e p o s s i b i l e est h a n c v e s t e m n o n i n c i d i ; si est p o s s i b i l e e x t e r i , t u n c p o s s i b i l e est n o n i n c i d i ; a p a r t e e x t r a . E t u n d e h o c h a b e s q u o d si est p o s s i b i l e e x t e r i , q u o d ideo sit p o s s i b i l e n o n i n c i d i ? N o n e n i m e s s e t p o s s i b i l e earn p r i u s e x t e r i , n i s i e s s e t p o s s i b i l e n o n i n c i d i . A c si d i c a t : v e r e si est h o m o , est a n i m a i , q u i a n o n esset h o m o , n i s i e s s e t a n i m a i ; a p a r i i n c o n v e r s i o n e ad e u m d e m o r d i n e m . V e s t i s q u a e p r a e s e n t i a l i t e r est

d i c i t u r f u t u r a q u i a se h a b e t ad i n c i d i et ad n o n i n c i d i ; a d inc i d i ita se h a b e t u t a l i q u a n d o i l l u d a c t u a l i t e r r e c i p i a t ; a d n o n i n c i d i i t a se h a b e t , u t n o n i n c i d i , q u o d p r a e s e n t i a l i t e r est i n ea, a l i q u a n d o r e t i n e a t p e r m a n e n t e m . Quare. Q u a n d o q u i d e m c o n t i n g i t i n v e s t e p o s s i b i l e et i n c i d i et n o n i n c i d i , e r g o c o n t i n g i t fieri et n o n fieri c i r c a e u m d e m 136 v. a c t u m ; a p a r t i b u s e x t r a , v e l , si v o l u m u s j | a c c i p e r e fieri et non fieri c i r c a i n c i s i o n e m , e r u n t p a r i a . N o t a n d u m q u o d si c o n t i n g i t p o s s i b i l e i n c i d i , n o n ideo s e q u e r e t u r p o s s i b i l e fieri et n o n fieri, n i s i a c c i p i a t u r c i r c a e u m d e m a c t u m ; c o n s t a t qui d e m q u o d fieri s e q u e r e t u r ad i n c i d i u t t o t u m a d p a r t e m ; sed n o n fieri n o n s e q u e r e t u r a d n o n i n c i d i , n i s i c i r c a e u m d e m a c t u m a c cip<i>etur, q u i a n o n i n c i d i est c o n t i n e n t i u s q u a m n o n fieri, a c ceptum circa eumdem actum. Quia quotienscumque praedicat u r a l i q u o d finitum de a l i q u o finito ita q u o d sit p r o r s u s e x c e d e n s , s u b i e c t u m i n f i n i t u m e r i t c o n t i n e n t i u s p r a e d i c a t o infinito u t non homo est c o n t i n e n t i u s q u a m non animai. E t q u a n d o q u i d e m i n v e s t e c o n t i n g i t fieri et n o n fieri c i r c a e u m d e m a c t u m , q u i a v e s t i s est f u t u r u m c o n t i n g e n s , q u a r e et i n a l i i s f u t u r i s c o n t i n g i t fieri et n o n fieri c i r c a e u m d e m a c t u m ; i n a l i i s f u t u r i s dico, q u a e c u m q u e dicuntur s e c u n d u m potentiam huiusmodi, id est q u i a s u n t f u t u r a c o n t i n g e n t i a ; a s i m i l i , p r o p t e r e a m d e m c a u s a m , p r o b a v i t q u o d h a e c n o n s u n t p o s s i b i l i a peri<r>e. Quod p r o et. E t si h a e c n o n s u n t p o s s i b i l i a p e r i r e , manifestum est quoniam non omnia ex necessitate vel sunt in p r o p i n q u o f u t u r o , vel fiunt i n r e m o t o ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m .
4 1 4 2

10

15

20

25

Sed alia. D i c o q u o d n o n o m n i a s u n t v e l fiunt e x n e c e s s i t a t e ; sed alia quidem sunt utrumlibet; et i n q u i b u s d a m q u a e s u n t u t r u m l i b e t n o n m a g i s est a f r m a t i o v e l n e g a t i o , id est a e q u a l i t e r h a b e n t se a d a f f r m a t i o n e m et a d n e g a t i o n e m . A l i a 30 v e r o s u n t c a s u a l e s ; et in p l u r i b u s q u i d e m c a s u a l i b u s m a g i s est a l t e r u m , id est m a g i s c o n t i n g i t a f r m a t i o q u a m n e g a t i o , et e converso. Sed contingit. D e d i t u t r u m l i b e t h a b e r e se a e q u a l i t e r a d aff r m a t i o n e m et a d n e g a t i o n e m , c a s u i v e r o d e d i t m a g i s h a b e r e 35 se a d a l t e r u m ; et n e v i d e r e t u r a l i c u i q u o d i s t a ita e s s e n t distributa quod istud quod convenit utrumlibet n u n q u a m conv e n i t et c a s u i , et i l l u d q u o d c o n v e n i t c a s u i n u n q u a m c o n v e n i r e et u t r u m l i b e t , i d e o a p p o n i t . C o n t i n u a t i o : d e d i u t r u m l i b e t h a b e r e se a e q u a l i t e r ad u t r u m q u e , c a s u i h a b e r e se m a g i s a d a l t e - 40 r u m ; sed c o n t i n g i t fieri et i n q u i b u s d a m q u a e s u n t u t r u m l i b e t
4 1

Cod.:
Cod.:

erint.
quod.

4 2

10

15

20

25

30

35

40

h a b e r e se m a g i s ad a l t e r i m i et in illis q u a e s u n t c a s u a l i a h a b e r e se a e q u a l i t e r ad u t r u m q u e . D e d i u t r i q u e , id e s t c a s u i et u t r u m b e t , h a b e r e se m a g i s ad a l t e r i m i ; sed ita h o c d i c o q u o d m i n i m e sit ibi a l t e r u m d e t e r m i n a t e ; q u a e d a m q u a e s u n t u t r u m l i b e t h a b e n t se a e q u a l i t e r ad a f f i r m a t o n e m et n e g a t i o n e m , ut navale b e l l u m ; quaedam vero quae sunt utrumlibet magis hab e n t se ad a f f i r m a t i o n e m u t si a l i q u i s d i s p o n a t u t c o m e d a t et ad m e n s a m s e d e a t et f e r c u l a o p p o s i t a v i d e a t , m a g i s h a b e t se a d hoc u t c o m e d a t , q u a m ad h o c u t n o n c o m e d a t ; i t e m q u a e d a m u t r u m l i b e t m a g i s h a b e n t se ad n e g a t i o n e m , u t a l i q u i s r u s t i c u s se f u t u r u m c o m i t e m d i s p o n a t , m a g i s h a b e n t se a d n e g a t i o n e m q u a m ad a f f i r m a t i o n e m . S i m i l i t e r q u a e d a m c a s u a l i a h a b e n t se a e q u a l i t e r ad a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , u t si a l i q u i s i n agro, f o d i a t n e c se i n v e n t u r u m a l i q u i d d i s p o n a t , a e q u a l i t e r h a b e t ad a u r u m i n v e n i e n d u m et ad n o n i n v e n i e n d u m . I t e m s u n t q u a e d a m c a s u a l i a q u a e m a g i s h a b e n t se ad a f f i r m a t i o n e m u t si a l i q u i s eat i n A e t h i o p i a m , m a g i s h a b e t se ad h a b e r e n i g r e d i n e m q u a m ad n o n h a b e r e . R u r s u s q u a e d a m s u n t c a s u a l i a q u a e m a g i s h a b e n t se ad n e g a t i o n e m , u t si a l i q u i s eat i n A e t h i o p i a m m a g i s h a b e t se ad n o n a l b e r e q u a m ad a l b e r e . Igitiir esse quod est. S u p e r i u s o s t e n d i t n a t u r a m c a s u a l i u m et i l l a r u m r e r u m q u a e s u n t u t r u m l i b e t , s c i l i c e t q u o d non h a bent determinatam necessitatem. Ostendit etiam quod propos i t i o n e s a g e n t e s de p r a e s e n t i h a b e n t d e t e r m i n a t a m v e r i t a t e m v e l f a l s i t a t e m ; s u b d i s i u n c t i o n e m o d o v u l t a g e r e de r e b u s p r a e sentibus, ut ostendat q u a m necessitatem habeant, scilicet det e r m i n a t a m h a b e n t n e c e s s i t a t e m , d e t e r m i n a t a m et n o n i m p e r mutabilem. Continuatio: dixit quod non omnia sunt ex necessitate, q u i a s u n t q u a e d a m c a s u , q u a e d a m u t r u m l i b e t . E t q u i a h o c est, igitur necesse est esse d e t e r m i n a t e illud p r a e s e n s quod est, id est q u o d h a b e t se ad esse t a n t u m , quando est, id e s t q u i a e s t ; et necesse est non esse d e t e r m i n a t e quod non est, quando non est, id e s t q u i a n o n e s t ; a toto et a b o p p o s i t i s . M a x i m a p r o p o s i t i o : si a l i q u i d r e m o v e t u r a b a l i q u o toto p a r t i c u l a r i t e r p r o p ter o p p o s i t u m p o s i t u m i n e o d e m , i l l u d q u o d r e m o v e t u r p o n i t u r in a l i q u o o p p o s i to i l l i u s i n d e t e r m i n a t e ; sed esse e x n e c e s s i t a t e r e m o v e t u r a b o m n i re p a r t i c u l a r i t e r p r o p t e r c a s u m et u t r u m libet p o s i t u m in e o d e m ; e r g o e x n e c e s s i t a t e esse p o n i t u r in r e b u s de p r a e s e n t i p r o p t e r c a s u m et u t r u m l i b e t r e m o t a a b illis r e b u s . E t sic p o t e s t p r o b a r i p e r m e d i u m : si q u i a q u a e d a m sunt casu, q u a e d a m utrumlibet, non omnia sunt ex necessitate, et q u i a n o n o m n i a s u n t e x n e c e s s i t a t e q u a e d a m s u n t c a s u . q u a e d a m u t r u m l i b e t ; et hoc s e q u i t u r t a n t u m p r o p t e r p a r i t a t e m t e r m i n o r u m . E t si q u i a n o n o m n i a s u n t e x n e c e s s i t a t e q u a e d a m

s u n t c a s u , q u a e d a m u t r u m l i b e t , et q u i a q u a e d a m p r a e s e n t i a non sunt ex necessitate, q u a e d a m praesentia sunt casu, quae d a m u t r u m l i b e t ; a s i m i l i p r o p t e r e a m d e m c a u s a m . E t si q u i a q u a e d a m praesentia non sunt ex necessitate, quaedam prae s e n t i a s u n t c a s u , q u a e d a m u t r u m l i b e t , et q u i a n u l l a p r a e s e n t i a 5sunt casu vel utrumlibet, omnia sunt ex necessitate; a cont r a d i c t o r i i s . Q u i a si a l i q u a c o n t r a d i c t o r i a i n f e r t a l i q u a m c o n t r a d i c t o r i a m , c o n t r a d i c t o r i a i l l a t a e i n f e r t c o n t r a d i c t o r i a m inf e r e n t i s . E t si q u i a n u l l a p r a e s e n t i a s u n t c a s u v e l u t r u m l i b e t , o m n i a s u n t e x n e c e s s i t a t e , et q u i a o m n i a p r a e s e n t i a h a b e n t se io a d esse t a n t u m v e l a d n o n e s s e t a n t u m , o m n i a p r a e s e n t i a s u n t e x n e c e s s i t a t e ; a c o n s e q u e n t i . E t si o m n i a p r a e s e n t i a s u n t e x n e c e s s i t a t e q u i a h a b e n t se a d e s s e t a n t u m v e l ad n o n esse t a n t u m , i g i t u r h o c p r a e s e n s q u o d est, n e c e s s e est esse, q u a n d o est, id est q u i a h a b e t se a d esse t a n t u m , et i l l u d p r a e s e n s q u o d 15 n o n est n e c e s s e est n o n e s s e q u a n d o n o n est, id est q u i a h a b e t se ad n o n esse t a n t u m .
4 3

137 r.

Sed non. H o c p o s s u m u s d i c e r e , q u o d i l l u d q u o d est n e c e s s e est esse q u a n d o est, id est d e t e r m i n a t e , et i l l u d q u o d n o n est n e c e s s e est n o n esse q u a n d o n o n est, id est d e t e r m i n a t e . || Sed h o c n o n p o s s u m u s d i c e r e q u o d o m n e q u o d est n e c e s s e est esse s i m p l i c i t e r , n e c o m n e q u o d n o n est n e c e s s e est n o n esse s i m p l i c i t e r , id est i m p e r m u t a b i l i t e r ita q u o d h a b e a t i m p e r m u t a bilem necessitatem. Non enim. E t u n d e h o c h a b e s q u o d i l l u d q u o d n e c e s s e est d e t e r m i n a t e n o n p o n a t n e c e s s e esse s i m p l i c i t e r ? i d e o q u i a n o n est i d e m , id est p a r in s i g n i f i c a t i o n e , i l l u d q u o d est necessar i u m esse d e t e r m i n a t e ad i l l u d q u o d est n e c e s s a r i u m e s s e s i m p l i c i t e r ; n e c est i n f e r i u s ilio, sed s u p e r i u s q u i a i n f e r t u r a b ilio h o c m o d o : si n e c e s s e est esse s i m p l i c i t e r , id est i m p e r m u tabiliter, n e c e s s e est e s s e d e t e r m i n a t e , sed n o n c o n v e r t i t u r . Similiter autem. N o n t a n t u m d i c o q u o d i l l u d q u o d est ne cesse esse determinate n o n est i d e m c u m necesse esse simpli citer, sed s i m i l i t e r d i c o q u o d i l l u d q u o d est necesse (non} esse determinate n o n est i d e m c u m necesse non esse simpliciter. Et in contradictione. H o c h a b e m u s i n r e b u s de p r a e s e n t i q u o d o m n e s h a b e n t d e t e r m i n a t a m n e c e s s i t a t e m sed n o n o m n e s h a b e n t i m p e r m u t a b i l e m n e c e s s i t a t e m . Et eadem ratio est in omni contradictione a g e n t e de p r a e s e n t i , s c i l i c e t q u o d o m n i s p r o p o s i t i o de p r a e s e n t i h a b e t v e r i t a t e m v e l f a l s i t a t e m d e t e r m i n a t a m , sed n o n o m n i s h a b e t i m p e r m u t a b i l e m n e c e s s i t a t e m . Esse quidem. H o c p o s s u m u s d i c e r e q u o d o m n e s res de p r a e -

20

25

30

35

40

s e n t i h a b e n t esse v e l n o n esse d e t e r m i n a t u m . E t n o n p o s s u m u s d i c e r e q u o d h a b e a n t esse v e l n o n esse i m p e r m u t a b i l i t e r . Sed hoc p o s s u m u s d i c e r e q u o d o m n e p r a e s e n s , id est o m n i s res de p r a e s e n t i , n e c e s s e est esse v e l n o n esse s u b d i s i u n c t i o n e . E t 5 p o s s u m u s d i c e r e q u o d o m n e f u t u r u m c o n t i n g e n s n e c e s s e est esse v e l n o n esse s u b d i s i u n c t i o n e . Non tarnen. H o c h a b e n t o m n e s res de f u t u r o c o n t i n g e n t i , q u o d h a b e n t n e c e s s i t a t e m s u b d i s i u n c t i o n e ; tarnen n o n est n e c e s s e dividentem, id est d i s i u n c t i o n e m f a c i e n t e m , dicere alio terum necessario determinate. Dico autem. D i x i q u o d o m n e s res de f u t u r o c o n t i n g e n t i habent nceessitatem sub disiunctione, nec illud dico tantum s u b r e g u l a sed e t i a m d i c o s u b e x e m p l o , u t necesse est qnidem futurum esse eras navale bellum vel non esse futurum sub disio i u n c t i o n e . Sed non est necesse eras esse futurum navale bellum vel non esse futurum s i m p l i c i t e r , id est i m p e r m u t a b i l i t e r ; hoc n o n p o t e s t dici, sed necesse est futurum esse vel non esse sub disiunctione. Hoc ideo repetit ut s u a m confrmet sententiam. 20 Quare. H o c e v e n i t in r e b u s c a s u a l i b u s et i n illis q u a e s u n t u t r u m l i b e t , q u o d o m n e s n e c e s s e est esse v e l n o n e s s e s u b d i s i u n c t i o n e . E t q u i a h o c e s t ? Q u a r e manifestum est quoniam necesse est similiter se habere etiam contradictionem singular e m v e l c o n t r a d i c t o r i a m . C o n t r a d i c t i o n e m d i c o f a c t a m i n illis r e b u s quaecumque sic se habent ut utrumlibet sint. Et q u a e c u m q u e sic se h a b e n t u t queant contingere contraria, id est esse et n o n esse, ipsarum, id est i n i p s i s r e b u s , et p e r h o c a c c i p i t c a s u a l i a . L o c u s i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . E t u n d e h o c h a b e s q u o d n e c e s s e est s i m i l i t e r se h a b e r e c o n t r a d i c t i o n e m sing u l a r e m et c o n t r a d i c t o r i a m q u e m a d m o d u m res, q u o n i a m o m n e s o r a t i o n e s s i m i l i t e r s u n t v e r a e q u e m a d m o d u m et r e s ; a toto. Quod contingit, id est ut utrumlibet sint et contraria ipsorum contingere queant, c o n t i n g i t in his quae non semper sunt. E t ne a l i q u i s a c c i p i a t r e m o t a q u a e n u n q u a m sunt, a d d i t et non semper non sunt, id est a l i q u a n d o s u n t . Horum enim. V e r e n e c e s s e est s i m i l i t e r se h a b e r e c o n t r a d i c t i o n e m q u i a i n h o c ; a p a r t e se s i m i l i t e r h a b e r e et hoc e s t : horum enim, id est h a r u m r e r u m , necesse est quidem alteram partem contradictionis veram esse vel falsam s u b d i s i u n c t i o n e ; non tarnen hoc aut illud d e t e r m i n a t e , sed utrumlibet, id est i n d e t e r m i n a t e , et a e q u i v o c a t i n u t r u m l i b e t , et magis quidem veram alteram, non tarnen iam vera vel falsam determinate. Quare. Q u a n d o q u i d e m p r o p o s i t i o n e s s i n g u l a r e s et c o n t r a d i c t o r i a e a g e n t e s de p r a e s e n t i h a b e n t d e t e r m i n a t a m v e r i t a t e m

25

30

35

40

v e l f a l s i t a t e m et e t i a m s u b d i s i u n c t i o n e , p r o p o s i t i o n e s v e r o de f u t u r o c o n t i n g e n t i h a b e n t v e r i t a t e m et f a l s i t a t e m s u b d i s i u n c t i o n e t a n t u m . Quare e t c . ; a p a r t i b u s . Ncque enim. V e r e p r o p o s i t i o n e s s i n g u l a r e s et c o n t r a d i c t o r i a e a g e n t e s de p r a e s e n t i e t d e f u t u r o c o n t i n g e n t i h a b e n t d i s s i - 5 m i l e m v e r i t a t e m et f a l s i t a t e m , q u i a r e s d e p r a e s e n t i e t de f u t u r o c o n t i n g e n t i h a b e n t d i s s i m i l e m n e c e s s i t a t e m . A c a u s a et h o c e s t : Neque enim sic se habet necessitas etiam in his rebus quae non sunt et n e a l i q u i s a c c i p i a t r e m o t a q u a e n u l l o m o d o sunt, ideo a p p o n i t possibilibus tamen esse aut non esse n o n s i c 10 se h a b e t n e c e s s i t a s in f u t u r i s q u e m a d m o d u m i n h i s q u a e s u n t p r a e s e n t i a l i t e r , sed quemadmodum dictum est, s c i l i c e t r e s d e praesenti habent determinatam necessitatem et sub disiunctione, r e s v e r o d e f u t u r o c o n t i n g e n t i h a b e n t n e c e s s i t a t e m t a n t u m sub disiunctione. 15 Quoniam autem. T r a c t a v i t d e p r o p o s i t i o n i b u s t a l e m f a d e n do d i v i s i o n e m : propositio alia universalis, alia contradictoria, a l i a indefinita, a l i a p a r t i c u l a r i s , a l i a s i n g u l a r i s . A l i a m e t i a m f e c i t d i v i s i o n e m , h a n c s c i l i c e t : p r o p o s i t i o a l i a a g i t de p r a e s e n t i , a l i a d e p r a e t e r i t o , a l i a de f u t u r o et d e t e r m i n a v i t v e r i t a t e m et 20 f a l s i t a t e m o m n i u m . M o d o v u l t a g e r e de i p s i s p r o p o s i t i o n i b u s s e c u n d u m a l i u m m o d u m , id e s t s e c u n d u m a e q u i p o l l e n t i a m q u a e c o n s i d e r e t u r i n p r a e d i c a t o t a n t u m ; et h u i u s m o d i a e q u i p o l l e n t i a v a l e t a d s i l l o g i s m o s , q u i a si a l i q u i s a l i q u e m f a c i a t s i l l o g i s m u m et d u b i t e t u r de s i n g u l i s p r o p o s i t i o n i b u s i p s i u s s i i - 25 logismi, possunt approbari per suas aequipollentes. Et prius q u a m ostendat aequipollentiam propositionum, ostendit m a teriam ipsarum, scilicet fnitum n o m e n v e l infinitum. N o t a n d u m q u o d v a r i a t i o p r a e d i c a t i a d d u o v a l e t , id e s t a d r e d d e n d a m a e q u i p o l l e n t i a m et a d h c u t p l u r e s sint p r o p o s i - 30 t i o n e s . Variatio vero subiecti valet ad hoc tantum, ut plures sint p r o p o s i t i o n e s , non autem ad aequipollentiam. Continuat i o : n o n t a n t u m illa e r a n t d i c e n d a d e p r o p o s i t i o n e q u a e p r a e d i c t a sunt, sed e t i a m i s t u d , q u o d o m n i s affirmatio a e q u i p o l l e n s c o n s t a t v e l e x n o m i n e finito et v e r b o , v e l e x infinito n o m i n e e t 35 v e r b o ; p r a e m i t t i t c a u s a m u n d e i n f e r a t , h a n c v i d e l i c e t , quoniam affirmatio est significans aliquid de aliquo, id e s t p r a e d i c a t u m de a l i q u o s u b i e c t o ; q u o d aliquid et de aliquo n o n e s t a c c i p i e n d u m q u o l i b e t m o d o , sed h o c , id e s t p r a e d i c a t u m e t s u b i e c t u m e s t vel nomen vel innominabile, i d e s t finitimi v e l 40 137 v. i n f i n i t u m n o m e n . |j E t h a n c d i s i u n c t i o n e m n o n f a c i o a b s q u e r a t i o n e , s e d oportet h o c q u o d est p r a e d i c a t u m i n affrmatione
4 4 44
4 1

Cod.:

oppositiones.

io

15

20

25

30

35

40

esse unum e x i s t i s , id e s t n o m e n v e l i n n o m i n a b i l e et i l l u d u n u m o p o r t e t e n u n t i a r i de uno e x i s t i s , id e s t de n o m i n e v e l innominabili; hoc dicit ad remotionem orationum quae nec in s u b i e c t o n e c i n p r a e d i c a t o p o s s u n t i n i n i t a r i . T o t a c o n s e q u e n t i a i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Nomen auiem. D i x i n o m e n v e l i n n o m i n a b i l e et v i d e r e t u r a l i c u i q u o d h o c e s s e t e x p e d i e n d u m , sed d i c t u m e s t p r i u s q u i d sit n o m e n v e l i n n o m i n a b i l e . Non homo enim. V e r e d i c t u m de i n n o m i n a b i l i q u i a h o c modo a p a r t e d i c e n d i , et h o c e s t : non homo nomen quidem non dico, sed infinitum nomen q u e m a d m o d u m non currit etc. Unum enim. O s t e n d i i n n o m i n a b i l e v a l e r e a d a e q u i p o l l e n t i a m , n e c i s t u d d i c o i r r a t i o n a b i l i t e r , sed p r o p t e r h a n c c a u s a m , q u i a i n f i n i t u m s i g n i f c a t u n u m , id est a e q u i p o l l e n t i a m q u o d a m m o d o , id est p a r i m o d o c u m s u o finito; q u i a , s i c u t fnitum r e d d i t a e q u i p o l l e n t i a m a f f i r m a t u m et n e g a t u m , e o d e m m o d o infinitum; a causa istud apposuit. Praeter verbum. D i x i q u o d o m n i s affrmatio a e q u i p o l l e n s c o n s t a t e x finito n o m i n e et v e r b o <vel e x infinito n o m i n e et v e r b o ) , linde p o t e s t c o l l i g i q u o d q u a e d a m affrmatio et n e g a t o c o n s t a t e x finito n o m i n e et v e r b o sine infinito n o m i n e et q u a e d a m affrmatio et n e g a t o c o n s t a t e x infinito n o m i n e et v e r b o sine finito n o m i n e ; praeter verbum autem etc. Est enim. V e r e praeter verbum nulla est affrmatio vel negatio, q u i a p r a e t e r est v e l erit v e l fuit v e l p r a e t e r a l i a h u i u s m o d i n u l l a e s t affrmatio v e l n e g a t o ; a p a r t b u s e x t r a ; et u n d e h o c h a b e s , q u o d si p r a e t e r est v e l erit v e l fuit v e l p r a e t e r a l i a h u i u s m o d i n u l l a est affrmatio v e l n e g a t o , q u o d i d e o n o n p o s s i t esse sine v e r b o ? q u i a est v e l erit v e l fuit v e l a l i a q u a e c u m q u e s u n t h u i u s m o d i , s u n t v e r b a , id est i n t e l l i g u n t u r esse v e r b a ; e x h i s q u a e s u n t p o s i t a i n diffinitione v e r b i . A l t i u s a c c i p i t h i c v e r b u m q u a m i n diffinitione v e r b i , q u i a h i c a c c i p i t tarn r e c t u m quam obliquum verbum. Consignificant enim. V e r e i s t a i n t e l l i g u n t u r esse v e r b a e x s u p e r i u s p o s i t s i n diffinitione v e r b i , q u i a e x i s t i s ; a p a r t b u s s u p e r i u s p o s i t o r u m . Consignificant enim tempus et s u n t a p t a ad r e d d e n d a m p r o p o s i t i o n e m . Quare. D i x i t q u o d o m n i s affrmatio v e l n e g a t o a e q u i p o l l e n s c o n s t a t v e l e x finito n o m i n e et v e r b o , v e l e x infinito n o m i n e et v e r b o . E t q u i a s u n t q u a e d a m p r o p o s i t i o n e s q u a e h a b e n t e a m d e m m a t e r i a m , id est finitum et i n f i n i t u m n o m e n q u a e tarnen n o n v a l e n t ad a e q u i p o l l e n t i a m , ideo a p p o n i t h a n c s e n 4 5

t e n t i a m u t o s t e n d a t q u a e v a l e a n t a d a e q u i p o l l e n t i a m et q u a e n o n . I l l a t i o s i c : q u a n d o q u i d e m d i c t u m e s t q u o d o m n i s affirm a t i o v e l n e g a t i o v a l e n s ad a e q u i p o l l e n t i a m c o n s t a t e x finito n o m i n e v e l e x infinito n o m i n e et v e r b o , et h o c h a b e n t q u a e d a m p r o p o s i t i o n e s q u o d c o n s t a n t e x e a d e m m a t e r i a et t a m e n n o n 5 valent ad a e q u i p o l l e n t i a m ; quare d i c e n d u m est istud, quod q u a e d a m affirmatio et q u a e d a m n e g a t i o q u a e n o n v a l e n t a d r e d d e n d a m a e q u i p o l l e n t i a m e s t p r i m a , u t i s t a homo est etc. Q u a e ideo dicuntur primae quia sunt materia illarum quae v a l e n t a d a e q u i p o l l e n t i a m , q u i a i l l a e q u a e v a l e n t ad a e q u i p o l - 10 l e n t i a m e x istis c o n s e q u u n t u r p e r a l i q u a m a < d > i e c t i o n e m . I n t e r c a u s a m e t e f f e c t u m . A l i t e r : q u a n d o q u i d e m o m n i s affirmatio vel n e g a t i o a e q u i p o l l e n s c o n s t a t e x finito n o m i n e et v e r b o v e l e x infinito n o m i n e et v e r b o , c u m c o n s t a t q u o d o m n e fini turn est d i g n i u s infinito, q u a r e affirmatio et n e g a t i o q u a e c o n s t a t 15 e x finito n o m i n e et v e r b o p r i m a est, id est d i g n i o r est q u a m i l i a q u a e c o n s t a t e x infinito n o m i n e et v e r b o ; i n t e r c a u s a m et effectum. Et in extrinsecus temporibus eadem ratio est, id e s t e a d e m c o n s i d e r a t i o ; n a m q u e m a d m o d u m est p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a - 20 turn d u a s r e d d i t o p p o s i t i o n e s , e o d e m m o d o p o t e s t d i c i i n p r a e terito <et> in f u t u r o h o c m o d o : fuit homo, non fuit homo, non homo fuit, non homo non fuit. S i m i l i t e r de f u t u r o et hoc est s e c u n d u m p r i m a m s e n t e n t i a m . A l i t e r p o t e s t legi s e c u n d u m a l i a m s e n t e n t i a m : in extrinsecus temporibus eadem ratio est 25 q u o d q u e m a d m o d u m ilia q u a e c o n s t a t e x finito n o m i n e e t v e r b o p r a e s e n t i d i g n i o r est q u a m i l i a q u a e c o n s t a t e x infinito n o m i n e et v e r b o p r a e s e n t i , e o d e m m o d o ilia q u a e c o n s t a t e x finito n o m i n e et v e r b o v e l p r a e t e r i t o v e l f u t u r o est d i g n i o r q u a m i l i a q u a e c o n s t a t e x infinito n o m i n e et v e r b o v e l p r a e - 30 terito v e l f u t u r o . Quando autem. Q u a n d o est p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a t u r d u a e t a n t u m fiunt o p p o s i t i o n e s s e c u n d u m v a r i a t i o n e m s u b i e c t i ; sed q u a n d o est p r a e d i c a t u r t e r t i u m (et q u i a hoc v i d e t u r esse i n h a c p r o p o s i t i o n e q u a e est omnis homo est, i d e o a p p o n i t : ita, d i c o , 35 p r a e d i c a t u r q u o d sit a d i a c e n s a l i c u i p r a e d i c a t o ) d u p l i c i t e r di c u n t u r o p p o s i t i o n e s q u a n t u m ad i l l a s in q u i b u s est p r i n c i p a liter praedicatur. Dico autem. D i x i q u o d est p r a e d i c a t u r i t a q u o d sit t e r t i u m a d i a c e n s ; et n o n t a n t u m d i c o s u b r e g u l a , sed e t i a m d i c o s u b 40 e x e m p l o . D i c o est t e r t i u m a d i a c e r e u t i n h a c p r o p o s i t i o n e q u a e e s t : iustus homo est; est d i c o e x i s t e n s n o m e n v e l v e r b u m i n a f f i r m a t i o n e . In illa p r o p o s i t i o n e i n q u a t e r t i u m est p r a e d i c a tur, est t a n t u m m o d o v e r b u m q u i a t a n t u m c o p u l a t ; in i l l a v e r o

10

15

20

25

30

35

40

affirmatione i n q u a est p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a t u r , est n o m e n et v e r b u m ; i d e o est v e r b u m q u i a c o p u l a t , n o m e n v e r o est q u i a copulatur. Quare. Q u a n d o q u i d e m i s t a e o p p o s i t i o n e s i n q u i b u s est a d i a cet tertium dicuntur dupliciter respectu[m] d u a r u m ; quare istae erunt quattuor; a diffinitione. Q u a r u m o p p o s i t i o n u m d u a e h a b e n t sese a d a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m ; et ne v i d e a t u r a c c i p e r e a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m o p p o s i t a s , ideo s u b i u n g i t secundum consequentiam ita u t u n a s e q u a t u r ad a l i a m , id est n e g a t i o a d a f f i r m a t i o n e m v e l affirmatio ad n e g a t i o n e m . E t ne v i d e a t u r a c c i p e r e c o n s e q u e n t i a m de i n f e r i o r i b u s ad s u p e r i o r a u b i n o n sit c o n v e r s i o , ideo a p p o n i t ut privationes, id est p r i v a toria vocabula c u m suis privatoriis vocabulis. Nam, q u e m a d m o d u m aliquod privatorium vocabulum positum negat suum p r i v a t o r i u m et n e g a t u m p o n i t et e c o n v e r s o s i c u t i : si est ra tionale, non est irrationale, et si non est rationale, est irratio nale et e c o n v e r s o s i c u t i : si est irrationale, non est rationale, et si non est irrationale, [ n o n ] est rationale e o d e m m o d o seq u u n t u r se in a e q u i p o l l e n t i a || n e g a t i o a f f i r m a t i o n e m et affir- 138 r. m a t i o n e g a t i o n e m , s c i l i c e t q u a r t a c u m p r i m a , t e r t i a c u m sec u n d a , h o c m o d o : Si v e r a est homo instus est, v e r a est homo non iustus non est; et si v e r a est homo non est iustus, v e r a est homo est non iustus. E o d e m m o d o sit i n illis q u a e h a b e n t in f i n i t u m s u b i e c t u m q u o d a e q u i p o l l e n t i n t e r se. Duae vero. l l l a e d u a e o p p o s i t i o n e s q u a e h a b e n t f i n i t u m s u b i e c t u m a e q u i p o l l e n t i n t e r se et i l l a e d u a e q u a e h a b e n t infini t u m s u b i e c t u m i n t e r se. S e d illae d u a e o p p o s i t i o n e s q u a e h a b e n t i n f i n i t u m s u b i e c t u m m i n i m e a e q u i p o l l e n t illis q u a e h a bent finitum subiectum. Dico autem. N o n t a n t u m d i c o q u o d est a d i a c e t iusto, sed e t i a m dico quoniam est aut iusto adiacebit, aid non iusto, id est et iusto et non iusto. Q u a n d o q u i d e m est a d i a c e t iusto et non iusto, q u a r e e t i a m s u a n e g a t i o , s c i l i c e t non est, a d i a c e t iusto et non iusto; a p a r i c o m i t a n t e . Quattuor. R e c t e d i x i q u o d est et non est a d i a c e t iusto et non iusto; q u a t t u o r e n i m s u n t o p p o s i t i o n e s ; a c a u s a . Intelligimus vero. N o n t a n t u m d i c o s u b r e g u l a q u o d est a d i a c e t iusto et non iusto, sed e t i a m intelligimus Mud quod dicitur ex his exemplis quae subscripta sunt. Est enim. B o n a e x e m p l a d e d i : est enim; commendatio exempli. Haec igitur. Q u a n d o q u i d e m d i c t u m est q u o d s u n t q u a t t u o r o p p o s i t i o n e s i n illis i n q u i b u s est a d i a c e t t e r t i u m , et e t i a m d i c t u m est q u o d d u a e h a b e n t c o n s e q u e n t i a m i n t e r se, d u a e

v e r o m i n i m e , et q u o d est et q u o d non est a d i a c e t et insto et non iusto, igitur haec sic sunt disposita quemadmodum dictum est in resolutoriis; a p a r t e sic d i s p o n i . Similiter autem. O s t e n d i t a e q u i p o l l e n t i a m in indefnitis p r o p o s i t i o n i b u s et o s t e n d i t q u a l i t e r est et non est a d i a c e t iusto 5 et non iusto i n e i s d e m . I d e m v u l t o s t e n d e r e i n u n i v e r s a l i b u s . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m c o n s i d e r a t u r a e q u i p o l l e n t i a i n indefnitis p r o p o s i t i o n i b u s et q u a l i t e r est et non est a d i a c e a t iusto et iniusto i n e i s d e m ; sed similiter se habent a e q u i p o l l e n t i a et a d i a c e n t i a etiam si affirmatio sit universalis nominis, id est 10 r e c i p i a t h o c n o m e n q u o d d i c a t u r u n i v e r s a l i s u t : omnis etc. In istis a f l r m a t i o n i b u s c u m s u i s n e g a t i o n i b u s p o t e s t c o n s i d e r a n a e q u i p o l l e n t i a et a d i a c e n t i a . Sed non. C o n t i n u a t i o : in u n i v e r s a l i b u s p o t e s t c o n s i d e r a n a e q u i p o l l e n t i a et a d i a c e n t i a q u e m a d m o d u m <in> indefnitis, sed n o n c o n t i n g i t u n i v e r s a l e s esse v e r a s i n c o n t i n g e n t i a n g u l a res, id est p r i m a m c u m q u a r t a , t e r t i a m c u m s e c u n d a ; s i m i l i t e r , i d est q u e m a d m o d u m c o n t i n g i t v e r a s esse i n d e f i n i t a s i n c o n t i n g e n t i ; q u i a o m n e s u n i v e r s a l e s de c o n t i n g e n t i a e q u i p o l l e n t [ e r ] sibi i n f a l s i t a t e , indefinitae v e r o in v e n t a t e . Contingit autem. N o n c o n t i n g i t u n i v e r s a l e s esse v e r a s q u e m a d m o d u m i n d e f i n i t a s . Sed contingit aliquando, id est i n a l i q u a m a t e r i a , i d est i n n a t u r a l i et i n r e m o t a , u n i v e r s a l e s esse veras vel falsas q u e m a d m o d u m indefinitas in e a d e m materia. In n a t u r a l i m a t e r i a q u a r t a c u m p r i m a a e q u i p o l l e t i n v e n t a t e , tertia c u m secunda in falsitate; eodem m o d o indefinitae iliar u m . Sed in remoto q u a r t a c u m p r i m a aequipollet in falsitate, tertia c u m secunda in v e n t a t e ; eodem modo indefinitae illarum. Hae igitur. Q u a n d o q u i d e m i s t a e s u n t t a l e s o p p o s i t a e q u a e h a b e n t fnitum s u b i e c t u m et p r a e d i c a t u m v a r i a t u m s e c u n d u m fnitum et i n f i n i t u m ; igitur hae sunt duae oppositae, id est d u a e oppositiones sunt; a parte duarum oppositionum. Quia duae o p p o s i t a e , a l i a e s u n t i l l a e q u a e h a b e n t fnitum s u b i e c t u m et variatum praedicatum, aliae sunt illae quae habent infinitum s u b i e c t u m et v a r i a t u m p r a e d i c a t u m . Aliae autem. I l l a e q u a e h a b e n t fnitum s u b i e c t u m , h a b e n t p r a e d i c a t u m v a r i a t u m s e c u n d u m f n i t u m et i n f i n i t u m a d d i t u m a d id q u o d est homo. Sed a l i a e h a b e n t a d d i t u m , id est p r a e d i c a t u m a l i q u i d , id est v a r i a t u m s e c u n d u m fnitum et infinit u m a d non homo, a c c e p t u m ea r a t i o n e , q u a r a t i o n e si e s s e t s u b i e c t u m . Inde e x e m p l i f c a t . Magis autem. O s t e n d i d u a s esse o p p o s i t i o n e s in q u i b u s est p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a t u r , q u a t t u o r v e r o i n illis i n q u i b u s est 15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

t e r t i u m a d i a c e t . S e d m a g i s n o n d i c a m de o p p o s i t i o n i b u s , q u i a plures non erunt his oppositiones. Hae autem. I l l a e o p p o s i t i o n e s q u a e h a b e n t hominem sub i e c t u m e t v a r i a t u m p r a e d i c a t u m h a b e n t a e q u i p o l l e n t i a m inter se. S e d h a e q u a e h a b e n t non homo s u b i e c t u m s u n t e x t r a illas, id e s t n o n h a b e n t a e q u i p o l l e n t i a m c u m il'lis; e t n e v i d e r e t u r q u o d n u l l a m h a b e r e n t a e q u i p o l l e n t i a m i n t e r se, s u b i u n g i t ipsae erunt secundum se, id e s t h a b e n t a e q u i p o l l e n t i a m inter se e t q u i a ipsae p o s s e t r e f e r r i a d h a s v e l i l l a s , i d e o d e t e r m i n a t , i p s a e , d i c o , u t e n t e s eo infinito n o m i n e q u o d non homo est, et q u o m o d o h a b e n t a e q u i p o l l e n t i a m i n t e r se ut i l l a e q u a e s u n t finito n o m i n e u t e n t e s . In his vero. O s t e n d i t s e x esse o p p o s i t i o n e s ; d i x i t e t i a m q u o d p l u r e s h i s n o n e r u n t o p p o s i t i o n e s , q u o d v i d e t u r esse f a l s u m propter illas propositiones quae habent alia verba in p r a e d i c a t o , s i c u t i Socrates currit, Socrates ambulat, q u a e v i dentur reddere alias oppositiones propter verba mutata. D i v e r s a o p p o s i t i o v i d e t u r esse u b i currit v e l ambulat praedica tur a b i l l a u b i est t e r t i u m a d i a c e t ; p r o p t e r h o c v i d e t u r esse d i v e r s a q u i a et m a t e r i a d i v e r s a e s t p r o p t e r d i v e r s a v e r b a q u a e p o n u n t u r i n p r o p o s i t i o n i b u s et p r o p t e r a l i u d q u i a currit v e l ambulat p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a t u r , est v e r o i n s e c u n d o l o c o p r a e d i c a t u r . V i d e t u r e t i a m esse d i v e r s a i l l a o p p o s i t i o i n q u a currit v e l ambulat p r a e d i c a t u r , a b i l l a o p p o s i t i o n e i n q u a est p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a t u r , i n h o c s c i l i c e t q u i a et m a t e r i a d i v e r s a e s t e t q u i a illa o p p o s i t i o i n q u a est p r i n c i p a l i t e r p r a e dicatur constituit per aliquam a d i e c t i o n e m illam proposition e m i n q u a est t e r t i u m a d i a c e t , u t ista q u a e e s t ; homo est c o n s t i t u i t p e r a l i q u a m a u c t i o n e m i s l a m q u a e e s t : homo est animal; q u o d n o n h a b e n t a l i a e p r o p o s i t i o n e s u b i currit v e l ambu lat p r a e d i c a t u r ; et a d h o c o s t e n d e n d u m q u o d n o n sint p l u r e s oppositiones, apponit hanc sententiam. Continuatio : dixit quod n o n e r u n t p l u r e s h i s o p p o s i t i o n e s , q u o d v i d e t u r esse f a l s u m propter illas propositiones quae alia verba habent; sed in his p r o p o s i t i o n i b u s i n q u i b u s est n o n c o n t i n g i t , u t i n eo q u o d e s t currere v e l ambulare, ut in his propositionibus in quibus prae d i c a t u r currit v e l ambulat, h a e c , id est currit v e l ambulat, si s i n t p o s i t a i d e m f a c i u n t t u n c a c si est a d d e r e t u r ; et q u e m a d m o d u m i l l a e p r o p o s i t i o n e s u b i est p r i n c i p a l i t e r p r a e d i c a t u r n o n v a l e n t a d r e d d e n d a m a e q u i p o l l e n t i a m , sic istae u b i currit v e l ambulat praedicatur.
46 4 7
4 8

Cod.:
Cod.:

appositiones.
abiectionem.

4 7

Non enim. E g o a p p o s u i non a d homo a d h o c u t f a c e r e m i n f i n i t u m et n o n a p p o s u i a d omnis et b e n e feci q u i a c u m 138 v. omnis et homo || p o n a t u r i n s u b i e c t o et a l i q u o d i l l o r u m d e b e a t i n f i n i t a r i a u t non est a p p o n e n d u m a d omnis, a u t a d homo; sed n o n est a p p o n e n d u m a d omnis; e r g o a d homo; ab immed i [ e t ] a t i s , et h o c e s t : non enim etc. Omnis enim. V e r e non n o n est a p p o n e n d u m ad omnis, q u i a omnis n o n s i g n i f c a t u n i v e r s a l e , id est n o n est u n i v e r s a l i s term i n u s ; et c u m d e b e r e t d i c e r e nec est singularis, ponit illud q u o d p o s i t u m r e m o v e t i l l u d h o c m o d o : omnis n o n est u n i v e r sale, sed i d e o p o n i t u r i n p r o p o s i t i o n e q u o n i a m s i g n i f c a t u n i v e r s a l i t e r , id est n o t a est u n i v e r s a l i t a t i s t a n t u m ; a c a u s a v e l a b o p p o s i t i s , q u i a affirmatio p r a e v a l e t . Manifestum est. N o n t a n t u m est m a n i f e s t u m q u o d omnis n o n e s t u n i v e r s a l e e x eo q u o d s i g n i f c a t u n i v e r s a l i t e r , sed e t i a m m a n i f e s t u m est p e r i s t a s i n d e f n i t a s in q u i b u s n o n a p p o n i t u r ; et p o n i t i p s a s i n d e f n i t a s . Hae enim. E t u n d e h o c h a b e s q u o d omnis n o n est u n i v e r s a l i s t e r m i n u s i n u n i v e r s a l i b u s p r o p o s i t i o n i b u s ? ideo q u o d n o n a p p o n i t u r i n i n d e f n i t i s ? Q u i a c u m u n i v e r s a l e s et indefnitae p r o r s u s h a b e a n t e o s d e m n a t u r a l e s t e r m i n o s , i n hoc t a n t u m differunt quod indefnitae non habent signum universalitat i s ; a c a u s a et h o c e s t : Hae enim i n d e f n i t a e d i f f e r u n t ab u n i v e r s a l i b u s in eo t a n t u m quod non sunt e n u n t i a t a e universaliter. D i c o q u o d i n d e f n i t a e differunt a b u n i v e r s a l i b u s i n eo t a n t u m q u o d n o n h a b e n t s i g n u m u n i v e r s a l i t a t i s et i n d e seq u i t u r q u o d i n a l i i s o m n i b u s c o n v e n i u n t . E t si q u i a i n h o c t a n t u m differunt, i n o m n i b u s a l i i s c o n v e n i u n t , t u n c si Socrates differt t a n t u m a Platone in albedine, in o m n i b u s aliis c o n v e n i u n t ; a s i m i l i p e r i d e m . E t si i n o m n i b u s a l i i s c o n v e n i u n t , t u n c i n non albo. E t si i n non albo c o n v e n i u n t , t u n c u t e r q u e non albus. E t ita Socrates est non albus. S o l u t i o : i s t a c o n s e q u e n t i a q u a e e s t : Si Socrates differt tantum a Platone in albedine, in omnibus aliis conveniunt, i t a est d e t e r m i n a n d a q u o d si t a n t u m differunt i n a l b e d i n e , i n o m n i b u s a l i i s c o n v e n i u n t , p r a e t e r p r i n c i p a l e o p p o s i t u m , id est non album.
4 8 48 49

10

15

20

25

30

35

Quare. Q u a n d o q u i d e m omnis c u m p o n a t u r i n s u b i e c t o u n i v e r s a l i s p r o p o s i t i o n i s n o n est t e r m i n u s , q u a r e a d h o c p o n i t u r u t sit n o t a u n i v e r s a l i t a t i s ; a b i m m e d i a t i s et h o c e s t : Quare omnis vel nullus etc. 40 Nullus n o n d i c i t u r de loco, sed est a d [ a ] i e c t i o s e n t e n t i a e .

4 8

Cod.: Cod.:

deferunt. Paltone.

4 9

10

15

20

25

30

35

40

E t c u m d e b e r e t c o n c l u d e r e q u o d omnis e s t n o t a u n i v e r s a l i t tis, p o n i t diffinitionem p r o diffnito. Ergo. Q u a n d o q u i d e m omnis v e l nullus i d e o t a n t u m a p p o n u n t u r i n p r o p o s i t i o n i b u s u t sint n o t a q u a n t i t a t i s ; e r g o e t c a e t e r a s i g n a q u a n t i t a t i s , id e s t quidam et consimilia oportet a p p o n i eadem ratione, id est u t sint nota quantitatis; a simili, propter e a m d e m c a u s a m . Aliter potest c o n c l u d i : quand o q u i d e m omnis v e l nullus s u n t q u a n t i t a t i s n o t a de q u i b u s m i n u s v i d e r e t u r , e r g o quidam et h u i u s m o d i s u n t n o t a q u a n t i tatis de quibus m a g i s videretur. A l i t e r : q u a n d o q u i d e m omnis v e l nullus n o n s u n t u n i v e r s a l e s t e r m i n i d e q u i b u s m a g i s v i d e r e t u r , e r g o quidam e t c a e t e r a s i g n a q u a n t i t a t i s n o n s u n t u n i versales termini; a maiori. Quoniam vero. D i x i t q u o d n o n c o n t i n g i t u n i v e r s a l e s a n g u l a r e s esse v e r a s f a c t a s de c o n t i n g e n t i , q u e m a d m o d u m c o n t i n g i t i n d e f n i t a s , sed n o n d e d i t c a u s a m . M o d o v u l t r e d d e r e c a u s a m q u a r e n o n p o s s u n t esse s i m u l <verae>, s c i l i c e t q u i a sunt contrariae. Continuatio: dixi quod non contingit angulares s i m u l esse v e r a s et h o c n o n a b s q u e r a t i o n e , sed i d e o q u o n i a m i l i a n e g a t i o q u a e significat q u o n i a m nullum animal est iustum e s t c o n t r a r i a ei affirmationi q u a e e s t omne animai est iustum; et q u i a h o c est, manifestum est quoniam hae quidem nunquam sunt verae neque simul, id est q u o d affirmatio sit v e r a c u m s u a n e g a t i o n e , neque erunt in eodem, i d e s t i n a e q u i p o l l e n t i a a c c e p t a , in ipso, i d e s t v e n t a t e . C o n s e q u e n t i a est i n t e r c a u s a m et effectum. His vero. C o n t r a r i a e n u n q u a m p o s s u n t esse s i m u l [esse] verae, sed o p p o s i t a e h i s , id e s t p a r t i c u l a r e s , e r u n t v e r a e a l i q u a n d o , id e s t i n a l i q u a m a t e r i a ; i n d e e x e m p l i f i c a t . Sequitur vero. D i x i t q u o d u n i v e r s a l e s q u a e h a b e n t i n i t u m s u b i e c t u m h a b e n t a e q u i p o l l e n t i a m i n t e r se, sed n o n o s t e n dit q u a e c u m q u e a e q u i p o l l e a t . M o d o o s t e n d i t . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m dico sub regula quod universales habent aequipollent i a m i n t e r se, s e d e t i a m s u b e x e m p l o et h o c e s t : Sequitur earn quidem etc. P e r i s t a s q u a s a p p o n i t de a l i i s s u b i n n u i t . Illam vero. N e c t a n t u m e s t a e q u i p o l l e n t i a i n u n i v e r s a l i b u s sed e t i a m i n p a r t i c u l a r i b u s e t h o c e s t : I l l a m q u a e e s t aliquis est homo iustus q u a e e s t o p p o s i t a a d i l l a m q u a e e s t nullus homo est iustus s e q u i t u r ilia q u a e e s t q u o n i a m non omnis homo est non iustus. Necesse est. V e r e e s t v e r a q u a e e s t : aliquis homo est iustus,
5 0 5 1

5 0

Cod.: Cod.:

opponi. similiter-

5 1

q u i a n e c e s s e est a l i q u e m esse i u s t u m , id est ita est i n r e ; a causa. Manifestum est. O s t e n d i t a e q u i p o l l e n t i a m q u a e est i n i n definitis et u n i v e r s a l i b u s et p a r t i c u l a r i b u s ; m o d o v u l t o s t e n d e r e a e q u i p o l l e n t i a m q u a e est i n s i n g u l a r i b u s , u t p l e n a r i e det r a c t e t a e q u i p o l l e n t i a m . E t hie d u o facit, q u i a o s t e n d i t a e q u i p o l l e n t i a m i n s i n g u l a r i b u s et q u a m d a m n a t u r a m q u a m h a b e n t singulares in interrogatione d i v e r s a m ab universalibus, b a n c s c i l i c e t : q u o d si a l i q u a p o n a t u r s i n g u l a r i s i n i n t e r r o g a t i o n e et a d i l l a m r e s p o n d e a t u r a l i q u a n e g a t i o d i v i d e n s c u m ilia v e r u m vel falsum, in o m n i materia, ex ilia negatione responsa p o t e s t i n f e r r i affirmatio, c o n s t a n s e x infinito [ a e q u i p o l l e n s ] p r a e d i c a t o ( a e q u i p o l l e n s > n e g a t i o n i r e s p o n s a e et s i m i l i s p r i m a e , q u i a est s i n g u l a r i s q u e m a d m o d u m p r i m a et d i v i d e n s c u m e a v e r u m et f a l s u m i n o m n i m a t e r i a . Q u a e m a t e r i a n o n est in u n i v e r s a l i b u s . Q u i a si a l i q u a u n i v e r s a l i s p o n a t u r i n i n t e r r o g a t i o n e et a d i l l a m r e s p o n d e a t u r n e g a t i o d i v i d e n s c u m e a v e r u m et f a l s u m i n o m n i m a t e r i a , e x i l i a n e g a t i o n e r e s p o n s a n o n p o t e s t i n f e r r i a l i q u a affirmatio de infinito p r a e d i c a t o a e q u i polle<n>s n e g a t i o n i r e s p o n s a e et s i m i l i s p r i m a e p o s i t a e i n i n t e r r o g a t i o n e q u a e sit u n i v e r s a l i s q u e m a d m o d u m p r i m a et d i v i d a t c u m ea v e r u m vel falsum in omni materia. C o n t i n u a t i o : non t a n t u m m a n i f e s t u m est i n e s s e a e q u i p o l l e n t i a m i n i n d e f m i t i s et u n i v e r s a l i b u s et p a r t i c u l a r i b u s , sed manifestum est quoniam in singularibus est istud etiam, quod si est verum negare interrogatum, id est si v e r a est i p s a n e g a t i o r e s p o n s a i n t e r r o g a t i o n i d i v i d e n s c u m e a v e r u m v e l f a l s u m i n o m n i m a t e r i a ; si i s t u d v e r u m est, m a n i f e s t u m est q u o n i a m et affirmare verum est; id est si v e r a i p s a n e g a t i o , v e r a e r i t i p s a affirmatio de infinito 139 r. p r a e d i c a t o , i l l a t a a b || i p s a n e g a t i o n e r e s p o n s a , a e q u i p o l l e n s ipsi, s i m i l i s p r i m a e p o s i t a e i n i n t e r r o g a t i o n e , id est s i n g u l a r i s q u e m a d m o d u m p r i m a et d i v i d e n s v e r u m v e l f a l s u m c u m i l i a i n o m n i m a t e r i a , u t p o t e s t v i d e r i i n e x e m p l i s s u b i e c t i s . Putasne Socrates sapiens est ? h u i c i n t e r r o g a t i o n i d a t u r i s t a r e s p o n s i o : Socrates non est sapiens, d i v i d e n s c u m ea v e r u m v e l f a l s u m in o m n i m a t e r i a , e x q u a n e g a t i o n e r e s p o n s a i n f e r t u r i s t a affirma tio d e infinito p r a e d i c a t o : sed est non sapiens a e q u i p o l l e n s i p s i n e g a t i o n i , s i n g u l a r i s q u e m a d m o d u m p r i m a , d i v i d e n s v e r u m et f a l s u m c u m e a in o m n i m a t e r i a h o c m o d o : Si v e r a est Socrates est non sapiens, v e r a est Socrates non est sapiens. E t si v e r a est Socrates non est sapiens, f a l s a est Socrates est sapiens; e o d e m m o d o i n f a l s i t a t e p o t e s t p r o b a r i h o c m o d o : S i f a l s a est Socrates est non sapiens, f a l s a est Socrates non est sapiens, et i t a v e r a est Socrates est sapiens.

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

In universalibus uero. In s i n g u l a r i b u s v e r u m est i s t u d , q u o d si verum est negare interrogatum, quod affirmare verum est. S e d i n u n i v e r s a l i b u s v e r u m est n o n , id est n o n i n f e r t u r v e r a affirmatio de infinito p r a e d i c a t o , e x i p s a n e g a t i o n e r e s p o n s a , dividente c u m prima v e r u m vel falsum in omni materia. Et q u i a e x i p s a n e g a t i o n e p o t e s t i n f e r r i t a l i s affirmatio de infinito p r a e d i c a t o q u a e est a e q u i p o l l e n s n e g a t i o n i r e s p o n s a e et d i v i dens c u m p r i m a v e r u m vel f a l s u m in omni materia, sicuti ex i s t a n e g a t i o n e q u a e e s t non omnis homo est sapiens infertur quidam homo est non sapiens, q u a e est a e q u i p o l l e n s n e g a t i o n i r e s p o n s a e et d i v i d e n s c u m p r i m a v e r u m et f a l s u m i n o m n i m a teria, s c i l i c e t c u m i l i a q u a e e s t omnis homo est sapiens, quia h o c est, ideo a p p o n i t ilia non infertur vera quae dicitur simi liter, id est e i u s d e m g e n e r i s c u m p r i m a , id est u n i v e r s a l i s quemadmodum prima. Vera autem. A f f i r m a t i o quae dicitur similiter non est vera, sed tamen negatio r e s p o n s a est vera; u t p o t e s t v i d e r i i n h i s e x e m p l i s : Putasne omnis homo sapiens est? H u i c i n t e r r o g a t i o n ! d a t u r n e g a t i o p a r t i c u l a r i s d i v i d e n s c u m e a v e r u m et f a l s u m i n o m n i m a t e r i a , h a e c s c i l i c e t : non omnis homo sapiens est. E t e x i s t a n e g a t i o n e q u a e e s t omnis homo est sapiens v e l l e t a l i q u i s i n f e r r e s i c : omnis igitur homo est non sapiens a d m o d u m s i n g u l a r i u m ; s e d hoc f a l s u m est, i d est i s t a p r o p o s i t i o q u a e d i c i t omnis homo est non sapiens f a l s a e s t et i d e o n o n p o t e s t i n f e r r i e x i l i a v e r a q u a e est non omnis (homo} est sapiens. E t q u i a f a l s a e s t omnis homo est non sapiens, e x i s t a f a l s a v e l l e t a l i q u i s i n f e r r e i s t a m v e r a m omnis homo est sa piens a r g u m e n t a n d o ad m o d u m s i n g u l a r i u m ; sed e x i l i a f a l s a n o n p o t e s t i n f e r r i s i c : i g i t u r omnis homo sapiens est v e r a est. Haec enim. V e r e non omnis homo est sapiens v e r a n o n infer<t> v e r a m : omnis homo est non sapiens, q u i a haec, s c i l i c e t non omnis homo est sapiens, est opposita, id e s t p a r t i c u l a r i s , ilia vero, id est omnis homo est non sapiens, est contraria, id e s t u n i v e r s a l i s . E t h o c h a b e m u s q u o d n u l l a p a r t i c u laris vera infert universalem veram. Illae vero. O s t e n d i t q u o d o m n i s affirmatio v e l n e g a t i o ae q u i p o l l e n s c o n s t a t e x finito n o m i n e et v e r b o v e l e x infinito n o m i n e et v e r b o . S e d h o c v i d e t u r esse f a l s u m p r o p t e r non homo, p r o p t e r non iustus, p r o p t e r non currit, q u a e o m n i a v i d e n t u r esse n e g a t i o n e s , i d e o s c i l i c e t q u i a c u m d i c o non homo v i d e o r negare hominem, c u m d i c o non iustus v i d e o r negare iustum et c u m d i c o non currit v i d e o r negare currit. E x eo e t i a m v i d e n t u r esse n e g a t i o n e s q u i a i s t a r e s p o n s a a d i n t e r r o g a t i o n e m v i d e n t u r f a c e r e n e g a t i o n e m , u t c u m d i c o quid est lapis? non

homo, i b i v i d e t u r negare hominem a lapide. E t a d h o c o s t e n dendum, quod non sint negationes, apponit hanc sententiam. C o n t i n u a t i o : d i x i q u o d o m n i s affirmatio v e l n e g a t i o a e q u i p o l l e n s c o n s t a t e x finito n o m i n e v e l e x infinito n o m i n e e t v e r b o . Sed Mae prolationes contraiacentes s u i s finitis, p r o l a t i o n e s d i c o 5 e n t e s secundum infinita nomina vel verba, ut in eo quod est non homo vel non iustus etc. Semper enim. V e r non homo et non iustus n o n s u n t n e g a t i o n e s . O m n i s n e g a t i o e s t v e r a v e l f a l s a ; sed i s t a n e q u e e s t f a l s a n e q u e v e r a ; e r g o n o n s u n t n e g a t i o n e s ; a p a r t i b u s ; p r o - 10 p o s i t i o est u b i d i c i t : Semper enim e t c . A s s u m p t i o est u b i d i c i t : Qui vero dixit non homo n i h i l m a g i s fuit v e r u s v e l f a l s u s p r o f e r e n d o non homo q u a m de h o m i n e s i m p l i c i t e r , id e s t q u a m s i p r o f e r r e t hominem simpliciter. E t ne videretur servare c o m p a r a t i o n e m , i d e o q u i a d i x e r a t magis et i t a v i d e r e t u r non homo 15 r e t i e r e a l i q u a n t u l u m v e r i t a t i s v e l f a l s i t a t i s , ideo a p p o n i t : d i x i q u o d n i h i l fuit m a g i s v e r u s <vel> f a l s u s , sed, u t m e l i u s d i c a m , e t i a m i s t u d d i c o , q u o d m i n u s f a l s u s v e l v e r u s fuit, id est n e c v e r u s n e c f a l s u s fuit si n o n a d d a t u r a l i u d c o n v e n i e n t e r . Significat autem. D i x i t q u o d h a e p r o p o s i t i o n e s q u a e h a b e n t i n f i n i t u m s u b i e c t u m s u n t e x t r a i l l a s q u a e h a b e n t finitum s u biectum. Modo ostendit in e x e m p l i s quae sunt extra illas et p o s t e a o s t e n d i t q u o i n o d o a e q u i p o l l e a n t i n t e r se. D i x i t q u o d i l i a q u a e e s t omnis est homo non iustus s e q u i t u r earn q u a e est nullus est homo iustus. Sed i l l a q u a e est omnis non homo est [non] iustus n o n s i g n i f i c a t i d e m u l l i i l l a r u m q u a e h a b e n t finit u m s u b i e c t u m nec hide etc. P e r i s t a s d u a s i n t e l l i g i t a l i a s . Illa vero. I l l a q u a e e s t omnis non homo est iustus non s i g n i f i c a t i d e m u l l i i l l a r u m . S e d i l l a q u a e est omnis (non} homo est non iustus s i g n i f i c a t i d e m illi q u a e est nullus est iustus non homo. H i e o s t e n d i t a e q u i p o l l e n t i a m q u a m h a b e n t i n t e r se i l l a e q u a e h a b e n t i n f i n i t u m s u b i e c t u m . E t p e r i s t a s duas accepit alias duas. Transposita vero. O s t e n d i t a e q u i p o l l e n t i a m q u a e e s t i n p r o p o s i t i o n i b u s et i n d a n d o e x e m p l a t r a n s p o s u i t n o m i n a et v e r b a et i d e o v i d e r e t u r a l i c u i q u o d s i g n i f i c a r e n t d i v e r s a . S e d transposita nomina vel verba significat idem ut est albus homo et homo albus est. E t ne v i d e a t u r q u o d transposit<i>o sit i d e m q u o d c o n v e r s i o , c o n s i d e r a n d a est u t r u i s q u e diffinitio: t r a n s p o sitio e s t t r a n s m u t a t i o t e r m i n o r u m , m a n e n t e e o d e m p r a e d i c a t o et e o d e m s u b i e c t o . C o n v e r s i o est t r a n s m u t a t i o t e r m i n o r u m i t a q u o d p r a e d i c a t u m fiat s u b i e t u m et s u b i e c t u m p r a e d i c a t u m . Nam si. D i x i t q u o d t r a n s p o s i t a n o m i n a et v e r b a i d e m s i g n i ficant; f a l s a est s e n t e n t i a tua, d i c e t a d v e r s a r i u s , n a m i d e m n o n 20

25

30

35

40

significant; a causa. Modo Aristoteles accipit partem adversarii et d u c i t e u m ad i n c o n v e n i e n s s i c : Si h o c ]| n o n est q u o d s i g n i - 139 v. ficent i d e m , erunt multae negationes eiusdem a f f i r m a t i o n i s in e o d e m g e n e r e . Sed ostensum est quoniam una unius est i n u n o 5 genere. Eius enim. V e r e m u l t a e n e g a t i o n e s e r u n t u n i u s affirmatio n i s q u i a istae i s t i u s ; a p a r t i b u s et h o c e s t : eius enim etc. Sed altera quidem. T a l e m fecit d i s i u n c t i o n e m : a u t e a q u a e est non est non homo albus est n e g a t i o e i u s a f f i r m a t i o n i s q u a e 10 est est homo albus, a l i a v e r o , id est non est homo albus est n e g a t i o e i u s a f f i r m a t i o n i s q u a e est (est} albus homo. Ideo ita n e g a t i o q u a e est non est albus homo d i c i t u r esse n e g a t i o e i u s a f f i r m a t i o n i s q u a e est albus est homo q u i a n e g a t i d e m et de e o d e m i n e o d e m g e n e r e . E t ita i s t a affirmatio q u a e est est albus 15 homo h a b e b i t d u a s n e g a t i o n e s , h a s s c i l i c e t : non est albus homo et no/? est homo albus. Ilia v e r o q u a e est est homo albus n u l lam habebit negationem. Quare. Q u a n d o q u i d e m istae d u a e n e g a t i o n e s e r u n t i s t i u s affirmationis, q u a r e d u a e n e g a t i o n e s e r u n t u n i u s a f f i r m a t i o n i s in u n o g e n e r e , q u o d est i n c o n v e n i e n s ; a p a r t i b u s ; est e t i a m a l i u d i n c o n v e n i e n s q u o d affirmatio sit sine n e g a t i o n e . Quoniam igitur. E t q u i a est i n c o n v e n i e n s , i g i t u r m a n i f e s t u m est quoniam transposito nomine e t c . ; i n t e r c a u s a m et effectum. At vero. O s t e n d i t a e q u i p o l l e n t i a m p r o p o s i t i o n u m et s u p e r i u s t a l e m fecit d i v i s i o n e m : p r o p o s i t i o u n a , a l i a sine c o n i u n c tione una, alia in coniunctione una. E o d e m modo multiplex, a l i a sine c o n i u n c t i o n e m u l t i p l e x , a l i a in c o n i u n c t i o n e m u l t i p l e x et o s t e n d i t p e r e x e m p l a q u a e e s s e n t u n a e sine c o n i u n c t i o n e u b i d i x i t : u n a a u t e m est affirmatio et u n a n e g a t i o , u t omnis homo albus est, non est omnis homo albus, et q u a e e s s e n t m u l t i p l i c e s sine c o n i u n c t i o n e u b i d i x i t : tunica est alba; m o d o v u l t t r a c t a r e de illis q u a e s u n t u n a e in c o n i u n c t i o n e et de illis q u a e s u n t multiplices in coniunctione. Continuatio: non tantum ilia erant d i c e n d a de p r o p o s i t i o n i b u s q u a e d i c t a s u n t ; at v e r o i s t u d est d i c e n d u m q u o d affirmare vel negare unum de pluribus vel plura de uno (et p e r ista d u o m e m b r a s u b i n t e l l i g e n d u m est t e r t i u m , h o c s c i l i c e t : v e l p l u r a de p l u r i b u s ) non est una affir matio neque negatio una, si non est unum ex illis pluribus, id est si i l i a p l u r a n o n h a b e n t a l i q u a m c a u s a m u n i t a t i s , scilicet q u o d n o n sit ibi v e l s u p e r f l u i t a s , v e l a c c i d e n t i a d i v e r s i g e n e r i s . Dico autem. D i x i t si non est unum, q u o d n o n est unum a c c i p i e n d u m q u o l i b e t m o d o . Sed dico unum ut homo est fortassc et animal et bipes et mansuetum, h o c m o d o d i c o u n u m . Sed

20

25

30

35

40

n o n d i c o u n u m s i c u t i q u i d a m v o l u n t , s c i l i c e t si u n u m n o m e n , id e s t u n i v o c u m , sit p o s i t u m p l u r i b u s a d p r a e d i c a n d u m , v e l u n u m d e s c r i p t u m sit p o s i t u m p l u r i b u s ad a e q u i p o l l e n d u m . U n u m n o m e n p l u r i b u s e s t p o s i t u m ad p r a e d i c a n d u m h o c m o d o : quoddam album musicum ambulans est animal. H a n c p r o positionem q u i d a m volebant esse u n u m propter u n u m praedic a t u m . U n u m d e s c r i p t u m est p o s i t u m p l u r i b u s a d a e q u i p o l l e n d u m h o c m o d o : flius Sophronici albus musicus ambulans est Socrates. Q u a m p r o p o s i t i o n e m q u i d a m v o l e b a n t s i m i l i t e r esse unam. Non sit. C o n c e d o q u o d u n u m n o m e n sit p o s i t u m p l u r i b u s , sed si n o n fit u n u m e x illis p l u r i b u s , id est si i l l a p l u r a n o n habeant aliquam c a u s a m unitatis, non sunt unum. Sed ex his. D i x i q u o d homo et animai mansuetum [ q u i a ] et bipes f o r t a s s e s u n t u n u m , q u o d v i d e o r d i x i s s e d u b i t a t i v e . Sed, ut o m n e m r e m o v e a m d u b i t a t i o n e m , d i c o q u o d ex his fit unum. Ex albo autem. Ex his fit unum, sed ex albo etc. Quare. Q u a n d o q u i d e m ista n o n s u n t u n u m , q u a r e si aliquis affirmet unum aliquid de his v e l n e g e t , nec affirmatio erit una, nec n e g a t i o erit u n a ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Sed vox quidem. Affirmatio non erit una, sed erit una vox, id est u n a c o n s t r u c t i o v o c u m , a f f i r m a t i o n e s v e r o m u l t a e , id est materia m u l t a r u m affirmationum. Nec si. Si a l i q u i s a f r m e t u n u m a l i q u i d de his, n o n erit u n a affirmatio et si a l i q u i s affirmet i s t a de u n o , n o n e r i t u n a , sed s i m i l i t e r p l u r e s , id est m a t e r i a m u l t a r u m a f f i r m a t i o n u m . M u l t o m a g i s p a t e t q u o d si a l i q u i s affirmet i s t a de p l u r i b u s v e l p l u r a de istis, n o n erit u n a affirmatio. Si ergo. S u p e r i u s fecit q u a m d a m d i a l e c t i c a m i n t e r r o g a t i o n e m , h a n c s c i l i c e t : putasne Socrates sapiens est? c u i i n t e r r o gattoni u n a m tantum dedit responsionem. E t ne videretur alicui quod omnis dialectica interrogatio u n a m t a n t u m haberet responsionem, ideo apponit hanc sententiam. Continuatio: quond a m feci d i a l e c t i c a m i n t e r r o g a t i o n e m c u i u n a m d e d i r e s p o n s i o n e m ; sed si, id est quia, o m n i s dialectica interrogatio est petitio responsionis, id est a f f i r m a t i o n i s , vel propositionis (pon i t g e n u s p r o s p e c i e ) vel alterius partis con(traydic(t}ionis, id e s t n e g a t i o n i s ; q u o d d i c o alterius partis contradictionis non d i c o s i n e r a t i o n e , sed i d e o q u i a propositio, id est affirmatio, est a l t e r a pars unius contradictionis; q u i a h o c est, e r g o non crii una responsio i n t e r r o g a t i o n ! h u i u s m o d i ; a b o p p o s i t i s . Ad haec. O s t e n d i q u a d a m r a t i o n e q u o d d i a l e c t i c a e r e s p o n s i o
52

10

15

20

25

30

35

40

lo

15

20

i n t e r r o g a t i o n i s n o n est u n a . E t a d h a e c o s t e n d e n d a d i c o q u o d n e c i n t e r r o g a t i o e s t u n a , u n d e p a t e n s est q u o d r e s p o n s i o n o n est u n a ; et h o c d i c o q u o d n o n est u n a r e s p o n s i o e t i a m si sit vera. Dictum est autem. H a e c s e c u n d a , s c i l i c e t q u o d d i a l e c t i c a i n t e r r o g a t i o n o n e s t u n a n e c e i u s r e s p o n s i o , n o n est n o v a ; sed d i c t u m est de h i s i n Topicis A r i s t o t e l i s . Similiter autem. O s t e n d i t q u o d d i a l e c t i c a i n t e r r o g a t i o n o n est u n a , sed h o c v i d e t u r e s s e f a l s u m p r o p t e r i s t a m i n t e r r o g a t i o n e m , s c i l i c e t quid est?, q u a e v i d e t u r e s s e d i a l e c t i c a i n t e r r o gatio, et q u a e u n a m t a n t u m habet responsionem. Ideo videtur esse dialectica interrogatio q u i a dialectici u t u n t u r ea interrog a t i o n e i n d a n d i s diffinitionibus et q u a n d o g e n u s r e s p o n d e t u r a d s p e c i e m ; et a d h o c r e m o v e n d u m , q u o d n o n sit d i a l e c t i c a interrogatio, a p p o n i ! hanc sententiam. C o n t i n u a t i o : non tant u m m a n i f e s t u m est i n Topicis A r i s t o t e l i s q u o d d i a l e c t i c a int e r r o g a t i o v e l r e s p o n s i o d i a l e c t i c a e i n t e r r o g a t i o n i s n o n est u n a . S e d similiter manifestum est in Topicis quoniam nec hoc, scilicet, quid est, ipsum, id est d i g n i u s aliis i n t e r r o g a t i o n i b u s q u i a s e m p e r r e q u i r i t m a t e r i a m a u t diffnitionem, non est dialectica interrogatio u t si q u i s etc. Oportet enim. V e r e quid est n o n est d i a l e c t i c a i n t e r r o g a t i o q u i a oportet ex d a t a i n t e r r o g a t i o n e a u d i t o r e m utram velit \\ u o r~ partem contradictionis enuntiare; ab oppositis. Quia oportet. V e r e oportet e x d a t a i n t e r r o g a t i o n e a u d i t o r e m eligere utram velit partem contradictionis enuntiare quia oportet interrogantem determinare utrum hoc sit animal, an non; a b effectu. Quoniam vero. O s t e n d i t q u o d q u a e d a m ita p r a e d i c a n t u r c o m p o s i t a ut u n u m r e d d a n t p r a e d i c a t u m , q u a e d a m v e r o i t a p r a e d i c a n t u r c o m p o s i t a u t n o n u n u m r e d d a n t p r a e d i c a t u m et i n d e d e d i t e x e m p l a sed n o n r e d d i d i t c a u s a m q u a r e u n u m q u i b u s d a m a t t r i b u a t u r et q u a r e a q u i b u s d a m r e m o v e a t u r ; q u a m c a u s a m m o d o v u l t o s t e n d e r e . E t i n n u i t t a l e m d i v i s i o n e m esse f a c i e n d a m : c o n i u n c t i m praedicatorum, alia ita p r a e d i c a n t u r e x t r a , u t homo animai rationale mortale, q u o d f a c i a n t u n u m , u t homo est animai rationale mortale, a l i a i t a p r a e d i c a t u r q u o d n o n f a c i a n t u n u m , u t homo est albus musicus ambulans. Quae ita p r a e d i c a n t u r u t r e d d a n t u n u m , a l i a p r a e d i c a n t u r e x t r a u t homo est animal rationale mortale; p o t e s t e n i m d i c i homo est animai, homo rationalis, homo mortalis; alia ita praedicantur coniunctim quod, c u m faciant unum, non valent extra praed i c a r i ut cadaver est homo mortuus. S i m i l i t e r p o t e s t fieri div i s i o de illis q u a e ita p r a e d i c a n t u r c o n i u n c t i m q u a e n o n red-

25

30

35

40

dant u n u m : quae ita praedicantur coniuncti<m> quod non reddant unum, alia praedicantur extra, alia non; quae vere p r a e d i c a n t u r e x t r a , s i c u t : Socrates est albus musicus ambulans; p o t e s t e n i m d i c i : S o c r a t e s est albus, S o c r a t e s est musi cus; q u a e <non> p r a e d i c a n t u r e x t r a u t cadaver est homo mor& tuus foetidus niger. D e i s t o q u a r t o m e m b r o n o n e x e m p l i f i c a b i t , sed p e r a l i a p o t e s t s u b i n t e l l i g i . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m i l l u d erit s c i e n d u m q u o d q u a e d a m i t a p r a e d i c a n t u r c o m p o s i t a u t f a c i a n t u n u m , q u a e d a m v e r o i t a q u o d n o n f a c i a n t u n u m , sed e t i a m i s t u d , q u o n i a m haec quidem, id e s t q u a e d a m , praedi10 cantur quidem composita i t a ut [non] omne praedicamentum eorum sit unum, e o r u m d i c o quae e t i a m h o c h a b e n t q u o d extra praedicantur; alia vero non, id e s t q u a e d a m s u n t q u a e non possunt praedicari extra, c u m habeant praedicari con i u n c t i m i t a u t f a c i a n t u n u m ; q u a e d a m e t i a m s u n t q u a e c u m 15 habeant extra praedicari non ita praedicantur coniunctim ut f a c i a n t u n u m . E t q u a e differentia sit d i c a m . Praedicamentum dixit propter collectionem v o c u m positarum in praedicato. De homine enim. V e r e q u a e d a m q u a e p r a e d i c a n t u r c o n i u n c t i m ita u t r e d d a n t u n u m p o s s u n t p r a e d i c a r i e x t r a , q u i a i s t a ; a p a r t i b u s et h o c e s t : de homine enim etc. Et hominem. A p p o s u i t e x e m p l a de substantialibus t a n t u m et t a m e n a p p o n i t e x e m p l u m de s u b s t a n t i a l i b u s et a c c i d e n t a l i bus, quia forsitan videretur alicui quod accidens iunctum c u m substantiali non redderet unum. Et a d hoc removendum, p o n i t h o c e x e m p l u m , s c i l i c e t hominem et album, id est de S o c r a t e v e r u n i est d i c e r e : Socrates est homo, Socrates est albus et h a e c i t a p r a e d i c a n t u r c o n i u n c t i m de S o c r a t e u t r e d d a n t unum. Sed non. I s t a q u a e p r a e d i c t a s u n t i t a p r a e d i c a n t u r e x t r a quod habeant praedicari c o n i u n c t i m ita ut faciant u n u m . Sed n o n e s t v e r u m q u o d si Socrates est citharoedus et est bonus in moribus e t i a m sii citharoedus bonus, id est l i c e t citharoedus et bonus p o s s i n t p e r se p r a e d i c a r i de Socrate, t a m e n n o n p o s s u n t ita p r a e d i c a r i c o n i u n c t i m u t r e d d a n t u n u m p r a e d i c a t u m ; h a n c remotionem facit propter opinionem q u o r u m d a m quibus vid e b a t u r q u o d q u a e c u m q u e p r a e d i c a b a n t u r p e r se ita ut f a c e r e n t v e r a m e n u n t i a t i o n e m p o s s e n t p r a e d i c a r i c o n i u n c t i m ita ut f a c e r e n t u n u m . Si enim. O s t e n d i q u o d l i c e t citharoedus et bonus p r a e d i c e n t u r p e r se, t a m e n n o n p o s s u n t p r a e d i c a r i c o n i u n c t i m i t a u t faciant u n u m ; falsum dicet adversarius quia q u a e c u m q u e prae5 3

20

25

30

35

40

10

15

20

25

lo

d i c a n l u r e x t r a , p o s s u n t p r a e d i c a r i c o n i u n c t i m ita u t f a c i a n t u n u m ; a causa; modo accipit Aristoteles partem adversarii u t e u m d u c a t h o c m o d o ad i n c o n v e n i e n s . Si quoniam alterutrum dicitur p e r se t a m in istis e x e m p l i s q u a m i n aliis, dicetur utrumque scilicet c o n i u n c t i m p r a e d i c e n t u r et f a c i a n t u n u m , id est si e x isto a n t e c e d e n t i s e q u i t u r i s t u d c o n s e q u e n s et e x e o d e m a n t e c e d e n t i s e q u i t u r q u o d multa erunt inconvenientia; c o n s e q u e n t i a i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m h o c m o d o : si quoniam alterutrum dicitur et utrumque dicetur et q u o n i a m a l t e r u t r u m d i c i t u r multa erunt inconvenientia. De homine enim. V e r e m u l t a e r u n t i n c o n v e n i e n t i a q u i a h o c m o d o ; a p a r t e i n c o n v e n i e n t i u m et h o c e s t : De homine enim, id est de S o c r a t e , verum est dicere et hominem et album et q u i a v e r u m est ideo d i c i m u s : Socrates est homo, Socrates est albus; a c a u s a . Et quia. P o s s u m u s d i c e r e Socrates est homo, Socrates est albus, i d e o q u i a v e r u m est. Q u a r e r u r s u s p o s s u m u s d i c e r e et hominem et album, Socrates est homo, Socrates est albus. U n e h o c : si p r i m i t u s fuit v e r u m d i c e r e et album et hominem; a simili, propter e a m d e m c a u s a m . Quare. M o d o h a b e m u s q u o d i s t a p o s s u n t p r a e d i c a r i p e r se sed s e c u n d u m te q u a e c u m q u e p r a e d i c a n t u r e x t r a p r a e d i c a n t u r c o n i u n c t i m i t a u t f a c i a n t u n u m . Q u a r e e r i t : Socrates est homo albus et h o c in i n f i n i t u m et i t a est s u p e r f l u i t a s in e a d e m voce, q u o d est i n c o n v e n i e n s ; l o c u s a toto. Et rursus. O s t e n d i t i n c o n v e n i e n s , s c i l i c e t i n f i n i t a t e m , in eadem voce; modo vult ostendere alia inconvenientia, scilicet i s t a q u o d ilia p r o p o s i t i o [ n e m ] q u a e est m u l t i p l e x p e r se p r o l a t a erit u n a s e c u n d u m a d v e r s a r i u m , q u o d est i n c o n v e n i e n s et e t i a m r e p e t i t a erit u n a , q u o d est a l i u d i n c o n v e n i e n s . C o n t i n u a tio: ostendi superfluitatem in eadem voce. E t r u r s u s possu m u s d i c e r e : Socrates est musicus albus ambulans; quae propo sitio, c u m sit m u l t i p l e x , erit u n a s e c u n d u m a d v e r s a r i u m . Et haec eadem frequenter implicita, id est r e p e t i t a , e r i t u n u m secundum adversarium. Amplius. Ostendit inconvenientia procedere ex concessione adversarii, scilicet infinitatem, quod multiplex propositio per se p r o l a t a v e l r e p e t i t a e r i t u n a . A m p l i u s o s t e n d a m i n c o n v e n i e n s , s c i l i c e t s u p e r f l u i t a t e m , et v e r e o s t e n d a m i n c o n v e n i e n s q u i a i s t u d a p a r t e et h o c e s t : si v e r u m est d i c e r e Socrates est et homo et bipes e x t r a , v e r u m est d i c e r e c o n i u n c t i m : Socrates est homo bipes ita q u o d f a c i a n t u n u m . Quoniam ergo. O s t e n d i p l u r a c o n t i n g e r e i n c o n v e n i e n t i a e x c o n c e s s i o n e a d v e r s a r i i et q u o n i a m m a n i f e s t i m i est c o n t i n g e re p l u r i m a i n c o n v e n i e n t i a si q u i s p o n a t s i m p l i c i t e r , id est

-35

40

u n i v e r s a l i t e r fieri c o m p l e x i o n e s , id e s t q u o d q u a e c u m q u e p r a e d i c a n t u r e x t r a p r a e d i c e n t u r c o n i u n c t i m i t a u t fiant u n u m v e l i t a si q u i s p o n a t , id e s t d i c a t , fieri c o m p l e x i o n e s s i m p l i c i t e r p r a e d i c a t o r u m , id e s t q u o d q u a e c u m q u e p r a e d i c a n t u r s i m p l i 140 v. c i t e r , id e s t p e r se, p r a e d i c a n t u r || c o n i u n c t i m ita q u o d f a c i a n t 5 u n u m , q u i a h o c e s t m a n i f e s t u m , e r g o nunc dicemus quemadmodum ponendum est; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Eorum. Q u a n d o q u i d e m p r a e m i s i m e d i c t u r u m , e r g o dic a m eorum quae praedicantur, id e s t p r a e d i c a t o r u m , et de quibus praedicantur, i d e s t s u b i e c t o r u m , quaecumque dicuntur se- 10 cundum accidens, id est s u n t a c c i d e n t i a d i v e r s i g e n e r i s , vel p r a e d i c a t a de eodem s u b i e c t o i t a q u o d s i n t p l u r a , v e l s u b i e c t a e i d e m v e l p l u r a p r a e d i c a t a de p l u r i b u s (per p r i m u m m e m b r u m s u b i n t e l l i g i t u r a l i a d u o ) vel alterum p r a e d i c a t u r de al tero, i d e s t si a c c i d e n s d i v e r s i g e n e r i s p r a e d i c e t u r de a c c i d e n t i 1 5 d i v e r s i g e n e r i s , haec non erunt unum ut homo est albus et musicus. Sed non est idem musicus et albus, id e s t n o n f a ciunt unum. Accidentia enim. V e r e musicus et albus n o n f a c i u n t u n u m quia utraque sunt accidentia diversi generis eidem subiecto contingentia; ab oppositis. Nec si. E x e m p l i f i c a v i t q u o m o d o p l u r a p r a e d i c a n t u r de e o d e m u b i d i x i t homo est albus et musicus et p r o b a v i t q u o d ista non sunt u n u m . E o d e m m o d o probari potest quod q u a n d o p l u r a s u b i c i u n t u r e i d e m v e l p l u r a p r a e d i c a n t u r de p l u r i b u s , non faciunt u n u m quia sunt accidentia diversi generis. Modo exemplificat quod quando u n u m accidens diversi generis prae d i c a t u r de a c c i d e n t i d i v e r s i g e n e r i s n o n f a c i u n t u n u m . C o n t i n u a t i o : q u a n d o album et musicum p r a e d i c a n t u r de homine, n o n s u n t u n u m . E t si est v e r u m d i c e r e quoddam album est musicum et e c o n v e r s o , t a m e n n o n e r i t u n u m a l i q u i d album musicum, id est n o n erit u n a p r o p o s i t i o . Secundum accidens. V e r e album et musicum n o n erit u n u m , n a m secundum accidens est album et musicum; ab oppositis. Quare. E t q u a n d o q u i d e m album et musicum sunt accid e n s , quare non erit unum musicum album; a b o p p o s i t i s . Quocirca. Q u a n d o q u i d e m album et musicum non sunt u n u m , ideo q u i a a c c i d e n t i a s u n t d i v e r s i g e n e r i s , quocirca nec citharoedus bonus simpliciter, id e s t a c c e p t u m p e r se n o n p e r c i t h a r a m , erit u n u m q u i a s u n t d i v e r s i g e n e r i s ; a s i m i l i p r o p ter e a m d e m c a u s a m . Ista n o n f a c i u n t u n u m , sed animai bipes sunt unum. Non enim. V e r e animai bipes s u n t u n u m q u i a non sunt secundum accidens, n o n s e q u i t u r , n i s i a d d a t u r q u o d n o n est 20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

ibi a e q u i v o c a t i o v e l s u p e r f l u i t a s . C a u s a est p r o b a n s ad m o d u m immediatorum. Ampliiis. O s t e n d o de illis q u a e n o n f a c i u n t u n u m , s c i l i c e t qiiaecumqiie insunt in alio, id e s t q u a e c u m q u e p o s s u n t i n t e l ligi in p r i m o praedicato non sunt u n u m . C o n t i n u a t i o : ilia q u a e dicuntur secundum accidens non sunt unum, neque quaecum que insunt in alio sunt unum. Quare. Q u a n d o q u i d e m quaecumque insunt in alio n o n s u n t u n u m , quare neque album frequenter d i c t u m est u n u m , n e q u e est u n a p r o p o s i t i o aliquis est homo animal v e l aliquis est homo bipes; a to to. Insunt enim. V e r e aliquis homo est homo animal v e l ali quis homo est homo bipes n o n est u n a p r o p o s i t i o ; insunt enim in homine animal et bipes; a b o p p o s i t i s . Verum est autem. Ostendit quae p l u r a praedicantur ita q u o d f a c i a n t u n u m ; et q u a e p l u r a p r a e d i c a n t u r i t a q u o d n o n f a c i a n t u n u m et i n d e r e d d i d i t c a u s a m . M o d o v u l t r e d d e r e c a u s a m quae ita praedicantur c o n i u n c t i m ut faciant u n u m q u i a p r a e d i c a r i p o s s u n t e x t r a . E t c u m d e b e r e t r e d d e r e c a u s a m de istis r e d d i t c a u s a m de illis q u a e c u m h a b e a n t p r a e d i c a r i c o n i u n c t i m ita q u o d f a c i a n t u n u m , n o n h a b e n t p r a e d i c a r i e x t r a ; et i l i a c a u s a e s t o p p o s i t i o i n a d i e c t o v e l a c c i d e n t a l i s p r a e d i c a tio, q u a e c a u s a p o s i t a in illis a u f e r t eis e x t r a p r a e d i c a r i et h a e c e a d e m r e m o t a a b illis, q u a e h a b e n t p r a e d i c a r i c o n i u n c t i m et e x t r a , c o n f e r t eis p r a e d i c a r i e x t r a . A c si d i c a t : in q u i b u s c u m que consideratur oppositio in a d i e c t o vel accidentalis praedic a t i o , ilia n o n h a b e n t p r a e d i c a r i e x t r a . S e d a q u i b u s c u m q u e i s t a r e m o v e n t u r , i l i a e x t r a p r a e d i c a n t u r . O p p o s i t i o e s t in a d i e c to q u a n d o talia c o n i u n g u n t u r in praedicato quae nullatenus d e se i n v i c e m p r a e d i c a n t u r , u t hoc cadaver est homo mortuus. I s t a q u a e c o n i u n c t i m p r a e d i c a n t u r , id e s t homo mortuus de se n o n v a l e n t p r a e d i c a r i . A c c i d e n t a l i s p r a e d i c a t i o est q u a n d o ta lia c o n i u n g u n t u r i n p r a e d i c a t o q u a e de se i n v i c e m v a l e n t p r a e d i c a r i p a r t i c u l a r i t e r et i t a q u o d a l t e r u m p e r se p r a e d i c e t u r d e s u b i e c t o , u t baculus videtur esse fractus in aqua b e n e p o t e s t d i c i quoddam fractum videtur et quoddam quod videtur est fractum; p o t e s t e t i a m d i c i : baculus videtur. Sed non potest d i c i : baculus est fractus. C o n t i n u a t i o : ostendi<t> q u a e p l u r a p r a e d i c a n t u r i t a q u o d f a c i a n t u n u m et q u a e p l u r a <prae>dic a n t u r i t a q u o d n o n f a c i a n t u n u m et i n d e r e d d i d i t c a u s a m et n o n s o l u m m o d o i l i a e r a n t d i c e n d a sed verum est dicere de aliquo et coniunctim et simpliciter u t v e r u m est d i c e r e quem5 4 5 4

dam hominem hominem, i d e s t quidam homo est homo a u t quemdam album hominem album id e s t quidam albus est homo albus. Sed non semper est hoc quod q u a e c u m q u e praedicantur c o n i u n c t i m possunt praedicari e x t r a ; sed tunc n o n est v e r u m , 5 sed e s t f a l s u m quando aliquid oppositorum inest quidem in adiecto , id est q u a n d o aliqua oppositio est in vocibus positis i n p r a e d i c a t o , q u a e v o c e s d i c u n t u r a d i e c t a e q u i a s u n t c o n iunctae. O p p o s i t o r u m dico, quae opposita sequitur singularis c o n t r a d i c t i o v e r a , q u o d e s t i n c o n v e n i e n s . Q u o d p o t e s t v i d e r i 10 h o c m o d o . S i h o c d i c i m u s : hoc cadaver est mortuus homo et p o s t e a d i c a m u s : hoc cadaver est homo, hoc cadaver est mor tuus i d e m e s t a c si d i c a t : hoc cadaver vivit, hoc cadaver non vivit, q u i a homo p o n i t vivere, mortuum non vivere, e t i t a h a b e m u s d u a s s i n g u l a r e s v e r a s , h a s s c i l i c e t : hoc cadaver vivit, hoc 15 cadaver non vivit. D i c o non est verum, sed est falsum, ut est f a l s u m cadaver hoc d i c t u m mortuum hominem dicere simpliciter hominem.
55 5 6

Quando autem. Q u a n d o inest oppositio, non est v e r u m quod ilia quae praedicantur coniunctim praedicentur extra. S e d q u a n d o n o n e s t o p p o s i t i o , v e r u m est q u o d i l i a q u a e p r a e d i cantur coniunctim praedicantur extra. Vel etiam. D i x i : q u a n d o i n e s t o p p o s i t i o n o n e s t v e r u m , sed f a l s u m e s t p r a e d i c a r i e x t r a e t h o c d i x i i n d e t e r m i n a t e , vel, u t m e l i u s d i c a m , etiam quando inest oppositio semper est faisum praedicari extra. Quando vero. D i x i : q u a n d o n o n i n e s t o p p o s i t i o , v e r u m e s t p r a e d i c a r i e x t r a e t v i d e r e t u r a l i c u i q u o d s e m p e r esset v e r u m ; sed q u a n d o n o n i n e s t o p p o s i t i o n o n s e m p e r v e r u m e s t praedicari extra. Q u i a q u a n d o etiam est accidentalis praedic a t i o , f a l s u m e s t p r a e d i c a r i e x t r a , u t Homerus est aliquid, i d est vivit u t poeta, id est habet aliquid vivere p e r opus s u u m . Ergo. E t q u i a d i c i t u r v i v e r e p e r s u a m p o e s i m , e r g o e t i a m est, id e s t p o s s u m u s d i c e r e quod est, s c i l i c e t v u l t p r a e d i c e t u r simpliciter de H o m e r o esse, u t d i c a m u s : H o m e r u s est? n o n ; inter c a u s a m et effectum. Secundum accidens enim. V e r e est n o n p r a e d i c a t u r d e H o m e r o s i m p l i c i t e r q u i a esse praedicatur de Homero secundum accidens, id est extraneo modo, scilicet per poetam inest; a b oppositis.
5 7

20

25

30

35

40

5 5

5 6

Cod.: Cod.:

5 7

abiecto. abiectae. Cod.: ob.

10

15

20

25

30

35

40

Quoniam. |j V e r e esse p r a e d i c a t u r de H o m e r o s e c u n d u m accidens quia hoc modo, quoniam poetae inest, id est c o n i u n g i t u r ei esse, a p a r t e p r a e d i c a n d i . Sed non. Est p r a e d i c a t u r d e H o m e r o p e r p o e t a m sed non praedicatur secundum se, id e s t p e r se, u t d i c a t u r q u o n i a m est s i m p l i c i t e r . Quare. Q u a n d o q u i d e m o p p o s i t i o i n a d i e c t o e t a c c i d e n t a l i s p r a e d i c a t i o p o s i t a i n p r a e d i c a t i s ista t a n t u m a u f e r u n t d e illis praedicatis in quibus ponuntur praedicari extra, quare in quant i s c u m q u e praedicamentis non est oppositio in adiecto vel ac cidentalis praedicatio ilia possunt praedicari e x t r a ; ab i m m e d i a t i s . M a x i m a p r o p o s i t i o : si a l i q u i d r e m o v e t u r a b a l i q u o p r o p t e r a l i q u a d u o sufficienter i m m e d i a t a a d i l l u d , i l l u d i d e m q u o d r e m o v e b a t u r p o n i t u r i n illo a q u o r e m o v e b a t u r , illis r e m o t i s ; sed praedicari extra r e m o v e t u r a p r a e d i c a t i s p r o p t e r o p p o s i t i o n e m i n a d i e c t o et a c c i d e n t a l e m p r a e d i c a t i o n e m p o s i t a i n p r a e d i c a t i s q u a e s u n t i m m e d i a t a p e r o m n e e t i a m a d praedi cari extra; e r g o praedicari extra p o n i t u r i n p r a e d i c a t i s p r o p t e r illa r e m o t a et h o c e s t : quare in quantiscumque praedicamentis, i d e s t i n q u i b u s c u m q u e neque inest aliqua contrarietas praedicatis, id e s t n o n e s t o p p o s i t i o i n p r a e d i c a t i s p e r c o n t r a r i e t a t e m ; [ u t paries est dealbatus niger, de n i g r o f a c t u s e s t a l b u s ] ; et q u i a a d h u c p o s s e t esse o p p o s i t i o i n adiectis* p e r p r i v a t i o n e m et h a b i t u m v e l p e r r e l a t i o n e m h o c m o d o : p e r p r i v a t i o n e m [et h a b i t u m ] u t : Socrates est caecus videns, id e s t e x v i d e r e e s t f a c t u s c a e c u s ; <per h a b i t u m ut paries est dealbatus niger, d e n i g r o f a c t u s e s t a l b u s ) ; p e r r e l a t i o n e m i t a : Socrates est sinister dextra, i d e s t e x d e x t r o f a c t u s est s i n i s t e r , q u i a h o c est, i d e o a p p o n i t aut ulla oppositio; quae oppositio dinoscitur si diffinitiones r e d d a n t u r p r o p o s i t i o n i b u s p o s i t i s i n p r a e d i c a t o , id e s t si diffinitiones d e n t u r n o m i n u m p o s i t o r u m i n p r a e d i c a t i s , q u a e diffinitiones si e r u n t o p p o s i t a e , e t i a m i p s a diffin i t a e r u n t o p p o s i t a . U t si d i c a t u r : hoc cadaver est homo mortuus. S i homo e t mortuum diffiniantur, p e r diffinitiones o p p o s i t a s i n v e n i e t diffinita esse o p p o s i t a . Q u a e diffinitiones s u n t t a l e s : homo est animal rationale mortale, mortuum est illud quod caret vita. A l i t e r : q u a e c o n t r a r i e t a s et q u a e o p p o s i t i o p o t e r i t c o g n o s c i si r e d d a n t u r diffinitiones c o n t r a r i o r u m e t a l i o r u m o p p o s i t o r u m p r o illis n o m i n i b u s d i n o s c e n d i s q u a e p o n u n t u r i n p r a e d i c a t i s . Q u i a si c o n v e n i t illis diffinitio c o n t r a r i o 5 5 9 50

141 r.

5 S

5 9

8 0

Cod.: Cod.: Cod.:

poetai. coniunguntur. abiectis.

r u m e r u n t c o n t r a r i a ; s i m i l i t e r de a l i i s . E t c u m h o c h a b e a n t i p s a p r a e d i c a t a q u o d n e q u e sit ibi c o n t r a r i e t a s a u t u l l a o p p o sitio, i s t u d e t i a m h a b e a n t q u o d s e c u n d u m se p r a e d i c e n t u r q u i a h o c h a b e t o m n e p r a e d i c a t u m q u o d p r a e d i c a t u r s e c u n d u m se, id est s e c u n d u m s u i p r o p r i e t a t e m , i d e o a p p o n i t et non praedi5 cantur secundum accidens, id est s e c u n d u m a c c i d e n t a l e m p r a e d i c a t i o n e m ; si h o c est in his verum erit dicere et coniunctim et simpliciter, id est e x t r a . N o t a n d u m de o p p o s i t i o n e in a d i e c t o q u o d e a q u a e ibi c o n i u n g u n t u r i n p r a e d i c a t o in ilia c o n i u n c t i o n e n o n s u n t o p p o s i t a , i m m o c o h a e r e n t i a ad c o n s i g n i f i c a n - 10 d u m c u m s u b i e c t o . S e d t a m e n d i c i t u r esse o p p o s i t i o i n a d i e c t o q u i a t a l i a ibi c o n i u n g u n t u r q u a e e x t r a i l i u m a c t u m esse o p p o sita c o n s i d e r a n t u r . Q u e m a d m o d u m c a t h e g o r i c a e p r o p o s i t i o n e s s u n t p a r t e s h y p o t h e t i c a e p r o p o s i t i o n i s n o n in i l i a c o n s t i t u t i o n e a [ p ] c t u m retinentes. 15 Quod autem. O s t e n d i t p o s s e fieri a c c i d e n t a l e m p r a e d i c a t i o n e m de re q u o d a m i n o d o , s i c u t i de H o m e r o e x i s t e n t e ; m o d o v u l t o s t e n d e r e q u o d e t i a m p o s s i t fieri a c c i d e n t a l i s p r a e d i c a t i o v e l de re n u l l o m o d o e x i s t e n t e , v e l de re a l i o m o d o e x i s t e n t e q u a m a l i q u i s o p i n e t u r . D e re n u l l o m o d o e x i s t e n t e s i c u t chi- 20 maera est opinabile esse; de re a l i o m o d o e x i s t e n t e q u a m a l i q u i s o p i n e t u r s i c u t i aliquis opinatur aliquem esse episcopum propter nobilitatem aut propter personam cum non sit episcopus. C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m est h o c q u o d est p r a e d i c a t u m de H o m e r o p e r p o e t a m n o n p o t e s t p r a e d i c a r i s i m p l i c i t e r de 25 i p s o . S e d non e t i a m est verum dicere esse s i m p l i c i t e r aliquid quod non est, v e l ita q u o d n u l l o m o d o est, v e l si est, a l i o m o d o se h a b e t q u a m a l i q u i s i n d e o p i n e t u r . D i c o : n o n est v e r u m esse s i m p l i c i t e r ideo quoniam opinabile est esse, s e c u n d u m q u o d esse p r a e d i c a t u r p e r o p i n a b i l e de i p s a re. 30
6 1

Opinatio. V e r e n o n est d i c e r e e s s e s i m p l i c i t e r a l i q u i d q u o d n o n est, ideo q u o n i a m o p i n a b i l e est e s s e ; q u o d esse p r a e d i c a t u r , q u i a opinatio non est eius: l e g i s , quoniam est certitudo rei, sed est eius: l e g i s , quoniam non est certitudo rei; a c a u s a . His vero. T r a c t a v i t de p r o p o s i t i o n i b u s et de a e q u i p o l l e n - 35 lia earum, ostendit etiam quae plura praedicantur coniunctim ita u t f a c i a n t u n u m et q u a e n o n , et q u a e p r a e d i c a n t u r e x t r a et q u a e n o n , d e d i t e t i a m c a u s a s . M o d o v u l t t r a c t a r e de m o d a l i b u s p r o p o s i t i o n i b u s n o n q u i a p e r t i n e a n t ad p r i n c i p a l e m int e n t i o n e m , sed q u i a de illis a p u d q u o s d a m e r a t d u b i t a t i o i n 40 d i s p o n e n d i s a f f i r m a t i o n i b u s et n e g a t i o n i b u s , s c i l i c e t p r o p t e r hanc c a u s a m : quia q u i d a m boni philosophi dederant hanc re-

g u l a m q u o d q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse et n o n esse ita q u o d h a b e a n t e o s d e m t r m i n o s s u n t a f f r m a t i o n e s et negationes o p p o s i t a e , quae regula bene erat data a philosop h i s , q u i a illi b o n i p h i l o s o p h i q u i d e d e r a n t h a n c r e g u l a m p e r 5 esse et non esse a c c i p i e b a n t t a n t u m est et non est, alii vero philosophi hanc regulam altius intelligentes accipiebant eodem m o d o p e r esse et non esse est et non est q u e m a d m o d u m b o n i philosophi. E t etiam accipiebant istas easdem voces secund u m s c i l i c e t esse et n o n esse, u b i c u m q u e sic d i s p o s i t a s i n v e lo n i e b a n t et i n h o c p e c c a b a n t q u i a i n d e o r i t u r i n c o n v e n i e n s , s c i l i c e t d u a s s i n g u l a r e s esse s i m u l v e r a s de e o d e m , q u o i n c o n venienti ostenso, dabit Aristteles sententiam suam. Continuat i o : d e t e r m i n a t o m i est de p r o p o s i t i o n i b u s ; his vero determinatis etc.
6 2

15

20

25

30

35

40

Habent enim. V e r e est p e r s p i c i e n d u m q u i a p h i l o s o p h i hab e n t a l i q u a s d u b i t a t i o n e s et in a f f i r m a t i o n i b u s et n e g a t i o n i b u s d a n d i s et i n d a n d a a e q u i p o l l e n t i a ; a c a u s a . Nam si. V e r e h a b e n t a l i q u a s d u b i t a t i o n e s q u i a h o c m o d o ; a p a r t e h a b e n d i d u b i t a t i o n e m et h o c e s t : Si eorum quae complectuntur, id est c o n i u n g u n t u r a d r e d d e n d a m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , Mae sibi invicem oppositae sunt contradictiones, id est a f f r m a t i o n e s et n e g a t i o n e s , quaecumque disponuntur secundum esse et non esse; et e i u s q u a e est possibile est esse, est n e g a t i o possibile est non esse, n o n e a q u a e est non possibile est esse; i n t e r t o t u m et p a r t e m ; m o d o s u p p o n i t t a l i a e x e m p l a de illis q u a e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse et n o n esse, in q u i b u s e x e m p l i s n o n p e c c a b a n t ; et p e r i s t a fgurantur a l i a e x e m p l a i n q u i b u s p e c c a b a n t et e t i a m a l i a in q u i b u s n o n p e c c a b a n t . E c c e i l l a e x e m p l a : || ut eius quae est esse hominem etc. 141 v. Si enim. V e r e hoc lignum est non albus homo n o n est n e g a t i o s i n g u l a r i s e i u s q u a e est hoc lignum est albus homo. Si n o n d i v i d i t c u m e a v e r u m et f a l s u m , t u n c n o n est s i n g u l a r i s n e g a t i o i l l i u s ; a toto e x t r a . Q u i a q u a e d i v i d i t v e r u m et f a l s u m a l i a c o n t r a d i c t o r i a , a l i a s i n g u l a r i s . E t v e r e si n o n d i v i d i t c u m e a v e r u m et f a l s u m , n o n est s i n g u l a r i s n e g a t i o i l l i u s , q u i a , si e s s e t s i n g u l a r i s n e g a t i o i l l i u s , d i v i d e r e t c u m e a v e r u m et f a l s u m ; a b o p p o s i t i s s e c u n d u m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m et h o c e x t r a . E t u n d e h o c h a b e s q u o d si est s i n g u l a r i s n e g a t i o i l l i u s , d i v i d a t p r o p t e r e a c u m e a v e r u m et f a l s u m (?), q u i a ita est c u m o m n i b u s s i n g u l a r i b u s ; a toto et h o c e s t : s de omnibus singularibus a<f> dictio, id est affirmatio, aut negatio, vera est, c u m sit f a l s u m d i c e r e hoc lignum esse album hominem,
62
2

Cod.:

appositae.

e r i t v e r u n i de eo d i c e r e hoc lignum esse non album hominem. S e d n o n est v e r u n i hoc lignum esse non album hominem quia, c u m d u o p r a e d i c a t a p o n u n t u r in p r a e d i c a t o i n q u i b u s n e c est oppositio in adiecto nec accidentalis praedicatio, u t r a q u e poss u n t p r a e d i c a r i e x t r a de s u b i e c t o ; et ita hoc lignum erit homo. Quod si. E t si h o c m o d o est i n i s t i s , q u o d esse c o n i u n c t u m c u m non f a c i a t n e g a t i o n e m , e r g o et i n q u a n t i s c u m q u e p r o p o s i t i o n i b u s esse n o n a d d i t u r , i d est n o n p o n i t u r , i d e m f a c i a t i l l u d [ q u o d ] v e r b u m q u o d d i c i t u r p r o esse, id est q u o d p o n i t u r p r o esse, q u o d c o n i u n c t u m c u m non f a c i e t n e g a t i o n e m , q u e m a d m o d u m e s s e c o n i u n c t u m c u m non, ut eius quae est e t c . ; a simili, propter e a m d e m causam. Nihil enim. E t v e r e ambulat i u n c t u m c u m non f a c i t neg a t i o n e m q u e m a d m o d u m esse i u n c t u m c u m non f a c i t n e g a t i o n e m . S i ambulat sine non f a c i t a f f i r m a t i o n e m q u e m a d m o d u m esse s i n e non, t u n c i l l u d e s t ; a p a r i c o m i t a < n > t i a d m o d u m i m m e d i a t o r u m , et h o c e s t : nihil differt dicere hominem ambulare, id e s t homo ambulat, vel hominem ambulantem esse, id est homo ambulans est, a d a f f i r m a n d a m a f f i r m a t i o n e m . Quare. E t si i t a est i n istis e x e m p l i s et i n a l i i s , q u o d q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse et non esse s u n t afflrmat i o n e s et n e g a t i o n e s o p p o s i t a e , quare ita est in omnibus; a part i b u s . E t si h o c m o d o est i n o m n i b u s et e i u s q u a e est possibile est esse n e g a t i o est possibile est non esse e t c . ; a to to. A l i ter. Q u a n d o q u i d e m est ita i n i s t i s q u o d ambulat i u n c t u m c u m non f a c i t n e g a t i o n e m et esse i u n c t u m c u m non f a c i t n e g a t i o n e m , q u a r e ita e s t i n o m n i b u s a l i i s v e r b i s q u o d i u n c t a c u m non f a c i u n t n e g a t i o n e m ; a s i m i l i p r o p t e r e a m d e m c a u s a m ; et s i h o c m o d o est i n o m n i b u s q u o d q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse et non esse sint a f f r m a t i o n e s et n e g a t i o n e s o p p o s i t a e et e i u s q u a e est possibile esse e t c . ; i n t e r t o t u m et p a r tem.

10

15

20

25

30

Videtur autem. O s t e n d i t q u o d possibile non esse sit n e g a t i o a d possibile esse, sed v i d e t u r i d e m i n d i v i d u u m p o s s i b i l e esse et n o n esse c i r c a a l i q u o d a c t u m . 35 Omne enim. V e r e i d e m i n d i v i d u u m v i d e t u r p o s s i b i l e e s s e e t n o n esse c i r c a a l i q u e m a c t u m q u i a omne quod est possibile dividi et omne quod est possibile ambulare, est possibile dividi et non dividi et ambulare et non ambulare; et h o c n o n d i x i t a b s q u e r a t i o n e . S e d r a t i o est q u o n i a m omne quod est 40 possibile sic; a p a r t i b u s . M a x i m a p r o p o s i t i o : c u i c o n v e n i u n t p a r t e s et t o t u m . S e d a l i c u i rei q u a m est p o s s i b i l e d i v i d i v e l a m b u l a r e c o n v e n i u n t d i v i d i p o s s i b i l e et n o n d i v i d i et a m b u l a r e et n o n a m b u l a r e ; e r g o c o n v e n i t e i d e m rei p o s s i b i l e esse

10

15

20

25

30

35

40

et p o s s i b i l e n o n e s s e c i r c a a l i q u e m a c t u m q u o d est t o l u m q u a n t u m a d p o s s i b i l e d i v i d i et n o n d i v i d i et a<d> p o s s i b i l e a m b u l a r e et n o n a m b u l a r e . Ratio autem. D i x i q u o d o m n e q u o d e s t p o s s i b i l e d i v i d i et o m n e q u o d e s t p o s s i b i l e a m b u l a r e e s t p o s s i b i l e d i v i d i et n o n d i v i d i et a m b u l a r e et n o n a m b u l a r e et h o c n o n d i x i a b s q u e r a t i o n e ; sed ratio est quoniam omne quod est sic possibile est i t a p o s s i b i l e q u o d non semper est in actu. E t q u i a h o c h a bent remota quod n o n semper sunt in actu, ideo s u p p l e n d u m est, i t a d i c o non semper in actu q u o d sit c o n t i n g e n s . Quare. E t q u a n d o q u i d e m o m n e tale p o s s i b i l e n o n s e m p e r est i n a c t u et e s t c o n t i n g e n s , q u a r e i n e r i t affirmatio et e t i a m n e g a t i o , id est h a b e t se a e q u a l i t e r et a d a f f i r m a t i o n e m et n e gationem; a pari comitanti. Potest igitur. Q u a n d o q u i d e m o m n e tale p o s s i b i l e q u o d n o n s e m p e r i n a c t u et est c o n t i n g e n s h a b e t se a e q u a l i t e r a d affirm a t i o n e m et n e g a t i o n e m , i g i t u r q u o d e s t a m b u l a b i l e et q u o d est v i s i b i l e p o t e s t a m b u l a r e et n o n a m b u l a r e et v i d e r i et n o n v i d e r i ; a toto. At vero. F e c i t q u a m d a m c o n s e q u e n t i a m , h a n c s c i l i c e t : si q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse et non esse s u n t c o n t r a d i c t i o n e s o p p o s i t a e et e i u s q u a e e s t possibile esse n e g a t i o est possibile non esse; e x h o c c o n s e q u e n t i a b d u x i t q u a m d a m sententiam, scilicet quod duae singulares sunt simul verae, q u a m s e n t e n t i a m o s t e n d i t esse i m p o s s i b i l e < m > n e v i d e a t u r e s s e t e n e n d a et p e r e i u s i m p o s s i b i l i t a t e m d e s t r u i t c o n s e q u e n s e , destructo consequenti, destruitur antecedens . Continuatio : o s t e n d i q u o d si p o s s i b i l e esse et n o n esse s u n t affirmatio et n e gatio idem habemus duas singulares contradictiones simul v e r a s ; a t i m p o s s i b i l e e s t o p p o s i t a s d i c t i o n e s , id e s t affirmationes et n e g a t i o n e s s i n g u l a r e s esse v e r a s f a c t a s de e o d e m i n d i vididuo. Non est igitur. Q u a n d o q u i d e m i m p o s s i b i l e e s t o p p o s i t a s d i c t i o n e s de e o d e m esse v e r a s , i g i t u r ista q u a e e s t possibile non esse n o n e s t n e g a t i o a d possibile; ab oppositis. Ecce des t r u c t u m e s t c o n s e q u e n s p r a e d i c t a e c o n s e q u e n t i a e et q u a n d o q u i d e m ista non est negatio illius tunc n o n q u a e c u m q u e dispon u n t u r s e c u n d u m esse et non esse [ n o n ] s u n t affirmationes et n e g a t i o n e s o p p o s i t a e ; a p a r t e e x t r a . E c c e d e s t r u c t u m est a n t e c e d e n s . H i c h a b e m u s q u o d si i m p o s s i b i l e e s t o p p o s i t a s d i c 6 3 6 4 6 5

0 3 6 4 6 5

Cod. Cod. Cod.

accidens. eadem. accidens.

t i o n e s e s s e v e r a s q u o d i s t a n e g a t i o n o n est. E t si i s t a n o n est n e g a t i o , t u n c n o n q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse 142 r. et non esse s u n t a f f i r m a t i o n e s et n e g a t i o n e s o p p o s i t a e . || M o d o d i m i t t e n d u m m e d i u m et p r i m u m c u m ultimo m e m b r o est acc i p i e n d u m . E t t a l i s c o n s e q u e n t i a e s t f a c i e n d a : si i m p o s s i b i l e 5 est oppositas dictiones esse veras, tunc non q u a e c u m q u e dis p o n u n t u r s e c u n d u m esse et non esse s u n t a f f i r m a t i o n e s et negationes oppositae; ab oppositis. E o d e m m o d o est hic m e d i a p r o p o s i t i o q u e m a d m o d u m i n i s t a c o n s e q u e n t i a : si est homo, est animai, et si est animai est animatum; ergo si est homo, est io animatum. Contingit enim. V e r e i s t a c o n s e q u e n t i a est v e r a : si i m p o s sibile e s t o p p o s i t a s d i c t i o n e s esse v e r a s de e o d e m , t u n c n o n q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse et non esse [non] s u n t a f f i r m a t i o n e s et n e g a t i o n e s o p p o s i t a e , q u i a v e r a e s t h a e c d i s i u n c t a q u a e est p a r illi c o n e x a e ; a u t n o n i m p o s s i b i l e e s t o p p o s i t a s d i c t i o n e s esse v e r a s de e o d e m a u t si e s t i m p o s s i b i l e , t u n c n o n q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse v e l non esse s u n t a f f i r m a t i o n e s et n e g a t i o n e s o p p o s i t a e ; a p a r i . E t c u m d e b e r e t p o n e r e non impossibile, p o n i t s u u m p a r s c i l i c e t contingit et h o c e s t : c o n t i n g i t u n u m e x h i s : aut ipsum d i c e r e , id est i p s u m affermare et negare, d i c o e x istis i d e m i n m a t e r i a et e n u n t i a t u m de e o d e m i n d i v i d u o , i t a q u o d sit s i m u l i n v e n t a t e ; aut, si h o c n o n c o n t i n g i t , non contingit fieri affirmationes et negationes quae opponuntur, secundum^ esse vel non esse. N o t a n d u m q u o d si fat a l i q u a s i m p l e x c o n s e q u e n t i a q u a e sit c o n e x a et h u i c d e t u r a l i q u a a e q u i p o l l e n s q u a e sit d i s i u n c t a , si c o n e x a e n u n t i e t u r i n a n t e c e d e n t i p o n e n d o , d i s i u n c t a q u a e erit p a r illi e n u n t i a b i t u r in a n t e c e d e n t i , m a n e n t e e o d e m c o n sequenti.

15

20

25

30

Si ergo. D i c t u m e s t : si i m p o s s i b i l e e s t o p p o s i t a s d i c t i o n e s esse v e r a s de e o d e m , t u n c n o n q u a e c u m q u e d i s p o n u n t u r s e c u n d u m esse et non esse s u n t a f f i r m a t i o n e s e t n e g a t i o n e s o p p o s i tae. S e d i l l u d est i m p o s s i b i l e , id est v a l d e i m p o s s i b i l e o p p o s i t a s d i c t i o n e s e s s e v e r a s de e o d e m . Sed illud est impossibilius; 35 ergo hoc erit magis eligendum quod non quaecumque oppon u n t u r s e c u n d u m es.se et non esse e t c . ; a c a u s a . Magis d i c t u m est elective. Est igitur. Q u a n d o q u i d e m possibile non esse n o n est n e g a t i o a d possibile esse, i g i t u r non possibile esse est n e g a t i o 40 e i u s q u a e est possibile esse, c u m a l t e r a i s t a r u m d e b e a t e s s e ; ab immediatis.

Etenim. V e r e e s t e a d e m r a t i o , q u i a i n h o c ; a p a r t e . Fiunt enim. O s t e n d i t q u o d [ e s t ] non possibile esse e s t n e g a t i o a d possisile esse n o n e o d e m <modo> q u o d e s t possibile non [est] esse et i s t u d v u l t p r o b a r e . V e r e non possibile esse 5 e s t n e g a t i o a d possibile esse, n o n e a q u a e e s t possibile non esse. Si possibile e s t p r a e d i c a t u m e t esse e s t s u b i e c t u m , t u n c e a q u a e n e g a t possibile q u a e e s t p r a e d i c a t u m e s t n e g a t i o , n o n e a q u a e n e g a t esse q u o d e s t s u b i e c t u m ; a c a u s a e x t r a . E t u n d e h o c h a b e s q u o d i d e o e s t n e g a t i o q u o d n e g a t possibile q u o d e s t io p r a e d i c a t u m e t n o n i d e o e s t n e g a t i o q u i a n e g a t esse q u o d e s t s u b i e c t u m . S i i n s i m p l i c i b u s d i c i t u r esse n e g a t i o q u i a n e g a t esse q u o d e s t p r a e d i c a t u m e t n o n i d e o q u i a n e g a t a l i q u o d n o men quod est subiectum, et ita est in m o d a l i b u s ; a simili p r o p t e r e a m d e m c a u s a m e t h o c e s t : Quemadmodum in illis 15 s i m p l i c i b u s esse et non esse fiunt appositiones id est praedic a t o , subiecto vero res, s c i l i c e t n o m i n a hoc quidem album, illud vero homo; e t q u i a esse e t non esse s u n t p r a e d i c a t a i n illis, i d e o n e g a t a f a c i u n t n e g a t i o n e m e t q u i a n o m i n a s u n t s u biecta, ideo negata n o n faciunt negationem, eadem q u o c u m q u e 20 m o d o in hoc loco, i d e s t i n m o d a l i b u s p r o p o s i t i o n i b u s , esse quidem sit subiectum, contingere vero et posse sint appositiones, i d e s t p r a e d i c a t a , determinantes veritatem et falsitatem afflrmationis et negationis, q u e m a d m o d u m esse et non esse in illis simplicibus u t i n i s t i s : h o m o est, h o m o non est. 25 Eius vero. O s t e n d i t q u o d possibile non esse n o n e s t n e g a t i o a d possibile esse e t ( c u r a ) n o n s i t n e g a t i o i s t i u s , n e c a l i u d r e s t a t u t s i t affrmatio et c u m s i t affrmatio o p o r t e t u t h a b e a t n e g a t i o n e m . M o d o d a t sibi n e g a t i o n e m . C o n t i n u a t i o : Non possibile esse e s t n e g a t i o i l l i u s q u a e e s t : possibile esse. Eius vero 30 quae est e t c . Non enim. V e r e non esse e s t n e g a t i o non possibile, a d possibile non esse, q u i a n o n s u n t c o n t r a d i c t i o n e s sibi i n v i c e m h u i u s m o d i possibile esse e t possibile non esse; a b i m m e d i [et] atis. Et vere possibile. Q u o d s i c p r o b a t u r p e r m e d i u m : v e r e non 35 possibile non esse e s t n e g a t i o a d possibile non esse q u i a possibile non esse e s t affrmatio i l l i u s ; a p a r i . E t v e r e possibile non esse e s t affrmatio i l l i u s q u a e e s t non possibile non esse; nam s u n t c o n t r a d i c t i o n e s sibi i n v i c e m , a u t e s t affrmatio i l l i u s a u t e s t n e g a t i o a d possibile esse; s e d n o n n e g a t i o a d
6 8 6 9 7 0

6 7

6 7

0 8

6 9

7 0

Cod.: esse. Cod.: altius Cod.: sint. Cod.: non.

restatat.

possibile esse, e r g o e s t affirmatio a d non possibile non esse; a d i m m e d i a t i s . E t v e r e [ n o n ] possibile [ n o n e s t n e g a t i o ] non esse n o n e s t n e g a t i o a d possibile esse q u i a possibile esse e t possibile non esse non s u n t c o n t r a d i c t i o n e s sibi i n v i c e m ; a toto q u i a c o n t r a d i c t i o e s t t o t u m q u a n t u m <ad> a f f i r m a t i o n e m e t negationem. Quare. D i c t u m e s t q u o d non possibile non esse e s t n e g a t i o a d possibile non esse, e x q u a r e v e l l e t i n t e r r [t] a d v e r s a r i u s : e r g o d u a e c o n t r a d i c t i o n e s s i n g u l a r e s v i d e b a n t u r sese s e q u i i n v i c e m , id e s t s i m u l v e r a e i n e o d e m , q u i a i s t a e ; a p a r t i b u s . E t h o c i d e o v e l l e t i n t e r r q u i a d i x e r a t A r i s t o t e l e s q u o d possibile esse e t non esse simul in eodem verae. E t frequenter habemus quod duae negationes faciunt u n a m affirmationem et ita v i d e t u r a d v e r s a r i o q u o d possibile non esse e t possibile c u m est e r u n t p a r i a e t c u m possibile esse p o n a t u r c u m possibile non esse, e o d e m m o d o p o n e r e t u r non possibile non esse c u m possibile non esse. Idem enim. V e r e i s t a e v i d e b u n t u r s e q u i sese, s c i l i c e t non possibile non esse e t possibile non esse q u i a i d e m s u n t , i d e s t s i m u l v e r a e , c u m e o d e m possibile esse e t non esse; a p a r i . Sed possibile. Esse possibile e t non esse possibile s u n t s i m u l in e o d e m . Sed possibile esse e t c . E t v e r e possibile esse e t non possibile esse n u n q u a m s u n t s i m u l i n e o d e m , opponuntur enim, i d e s t q u i a s u n t o p p o s i t a e ; a b o p p o s i t i s . N o n i d e o a p p o n i t d e i s t i s u t i n d i g e a t , q u i a s u p e r i u s s a t i s d e istis q u o d n o n possunt esse simul ostenderat sed ideo apponit u t a d similitud i n e m i s t a r u m o s t e n d a t non possibile non esse <et> [m]possibile non esse n u n q u a m in eodem simul veras esse. At vero. O s t e n d i q u i d e m q u o d possibile esse e t non possibile esse n u n q u a m s u n t s i m u l e t h o c n o n d i x i s i n e r a t i o n e , sed i d e o q u i a a d s i m i l i t u d i n e m i s t a r u m possibile non esse e t non possibile non esse n u n q u a m s u n t s i m u l . Similiter autem. N o n t a n t u m d i c o q u o d non possibile est esse e s t n e g a t i o a d possibile est esse, n o n e a q u a e e s t possibile est non esse. Similiter ei quod quae e t c . Et universaliter. Ostendi in e x e m p l i s quae c u i u s affirmatio142 v. n i s d e b e a t || esse n e g a t i v a et n o n t a n t u m h o c d i c o i n e x e m p l i s sed u n i v e r s a l i t e r d o r e g u l a m q u a l i t e r d e b e a n t c o n s t r u i , i t a q u o d oportet ponere esse et non esse quemadmodum subiecta,
7 1 72 73 74

10

15

20

25

30

35

7 1

7 2

Cod. : Cod.:

7 3

Cod.:
Cod.:

7 4

eamdem. etiam. est. nunquam.

10

15

20

25

30

35

quemadmodum dictum est s u p e r i u s , et o p o r t e t a p p o n e r e tarit u m m o d o a d u n u m , id e s t a d u n a m v o c e m , id e s t non n e g a t i v a m p a r t i c u l a m . V o c e m d i c o facientem [id e s t ] haec, <id e s t ) m o d a l e s p r o p o s i t i o n e s , et q u i < d e m > facientem affirmationem et negationem; facit per sui remotionem, negationem, per <sui> a p p o s i t i o n e m < a f f i r m a t i o n e m ) . Et has pittare e t c . Consequentiae vero. T r a c t a v i t d e m o d a l i b u s p r o p o s i t i o n i b u s o s t e n d e n d o e r r o r e m q u o r u m d a m i n d i s p o n e n d i s affirmationib u s et n e g a t i o n i b u s . Q u o e r r o r e c o r r e p t o , o s t e n d i t q u a l i t e r debeant disponi [ t ] . E o d e m m o d o ostendere vult qualiter ipsi peccabunt in danda aequipollentia ipsarum modalium proposit i o n u m , p o s t ostende<re> m a l u m o r d i n e m i p s a r u m , q u o o r d i n e correpto , ponet suum ordinem. Continuatio[nem] : hoc modo d i s p o n u n t u r a f f i r m a t i o n e s et n e g a t i o n e s s e c u n d u m m e sed c o n s e q u e n t i a e id e s t a e q u i p o l l e n t i a e fiunt a b illis i t a p o n e n t i b u s a f f i r m a t i o n e s et n e g a t i o n e s q u e m a d m o d u m d i x i , sed o r d i n e sequente [ m ] . UH enim. V e r e fiunt c o n s e q u e n t i a e i n m o d a l i b u s p r o p o s i t i o n i b u s q u i a i n i s t i s ; a p a r t i b u s et h o c e s t quia UH enim etc. Et haec Mi. D i x i t q u o d ilia q u a e e s t contingens esse est c o n s e q u e n s a d i l l a m q u a e est possibile esse et n e v i d e a n t < u r > esse c o n s e q u e n s u t s u p e r i u s i n f e r i u s , d e t e r m i n a t : h o c s e q u i t u r ad i l l a m et i t a q u o d e s t h a e c c o n v e r t i t u r a d i l i u m . M o d o p o n i t a e q u i p o l l e n t i a s i p s a r u m p r o p o s i t i o n u m et c o n s i d e r a n d u m est i n q u i b u s o r d i n i b u s ipsi p e c c a b u n t ; s c i l i c e t i n p r i m o et i n s e c u n d o o r d i n e p o n e b a n t non necesse (non} esse, q u o d h a b e t esse i n s e c u n d o e l i n s e c u n d o o r d i n e p o n u n t non necesse [non] esse, q u o d d e b e t esse i n p r i m o . Consideretur auiem. N o n t a n t u m m o d o istae c o n s e q u e n t i a e s u n t c o n s i d e r a n d a e e x m e a d i s p o s i t i o n e sed c o n s i d e r e t u r q u e m a d m o d u m dicimus ex subscriptione. Ergo impossibile. Duobus modis accipitur consequentia in m o d a l i b u s p r o p o s i t i o n i b u s , c o n t r a d i c t o r i e s c i l i c e t et c o n t r a r i e . C o n t r a d i c t o r i e s e q u i e s t q u a n d o n e g a t i o s e q u i t u r affirmation e m , c u i u s n e g a t i o n i s <affirmatio s e q u i t u r ) n e g a t i o n e m p r i o r i s a f f i r m a t i o n i s . C o n t r a r i e s e q u i e s t q u a n d o affirmatio s e q u i t u r a f f i r m a t i o n e m , c u i u s n e g a t i o n i s affirmatio s e q u i t u r n e g a t i o n e m p r i o r i s affirmationis, illis v a r i a t i s s e c u n d u m esse et n o n e s s e .
7 6 7 7 7 8 19
7 5

7 5

7 0

7 7

7 S

7 9

Cod.: opponere. Cod.: admodum. Cod.: corrupto. Cod.: qua ordine Cod.: non.

correpta.

Illatio s i c : ostendi in s u b s c r i p t i o n e [ m ] quod negatio de imp o s s i b i l i , ergo impossibile et non impossibile, h a e c affirmatio et h a e c n e g a t i o , sequitur quidem contradictorie illud quod est contingens et possibile et non contingens, non possibile; dico sequitur contradictorie sed i t a con(ver)sim, id e s t n o n u t s u p e r i u s a d s u u m <in>ferius, a d diffinitionem ; e t illud, i d e s t aff i r m a t i o n e m , r e p e t i t i o loci s i c : V e r e s e q u i t u r c o n t r a d i c t o r i e e t negatio impossibilis sequitur illud quod est possibile esse, negationem vero possibilis sequitur affirmatio impossibilis. Illud enim. V e r e affirmatio d e i m p o s s i b i l i s e q u i t u r n e g a t i o n e m d e [ i m ] p o s s i b i l i q u i a i l l u d q u o d e s t impossibile esse s e q u i t u r i l l u d q u o d e s t non possibile esse; a p a r i . P a r i a s u n t a f f i r m a t i o de i m p o s s i b i l i e t impossibile est esse e t n e g a t i o d e p o s s i b i l i e t n o n possibile est esse [ p a r i a s u n t ] . Affirmatio enim. E t u n u m h o c h a b e s q u o d si impossibile est esse s e q u i t u r 77.072 [im]possibile esse q u o d i d e o affirmatio s e q u i t u r n e g a t i o n e m ; affirmatio enim. e t c . A f f i r m a t i o l o c u s . Necessarium vero. O s t e n s u m e s t q u o m o d o s e q u i t u r sese i l lae d e p o s s i b i l i e t de i m p o s s i b i l i , i n q u i b u s u l t e r i u s n o n e s t i m m o r a n d u m s e d c o n s i d e r a n d u m q u e m a d m o d u m sit n e c e s s a r i u m , id e s t q u o m o d o s e q u i t u r p r o p o s i t i o n e s de n e c e s s a r i o . Manifestum est autem. Dico quod considerandum e s t q u e m a d m o d u m s i t n e c e s s a r i u m , n e c i s t u d d i c o sine r a t i o n e s e d manifestum est quoniam non sequuntur eodem modo, id est e o d e m o r d i n e q u o s u n t d i s p o s i t a e , s e d e x t r a i s t u m o r d n e m , q u a n t u m a d i l l a s de p o s s i b i l i e t de c o n t i n g e n t i . Non enim. V e r e n o n s e q u u n t u r eo o r d i n e q u o d i s p o s i t a e s u n t , q u i a 77077 necesse esse [ n o n ] <quae> e s t i n p r i m o o r d i n e , n o n e s t n e g a t i o e i u s a f f i r m a t i o n i s q u a e e s t necesse non esse q u a e e s t i n tertio, q u o d o p o r t e r e t e s s e ; a c a u s a . Contingit enim. V e r e <non> necesse est esse n o n e s t n e g a t i o a d necesse non esse; contingit enim e t c . ; a b o p p o s i t i s . Quod enim. V e r e c o n t i n g i t u t r a s q u e esse v e r a s . Non necesse esse e t necesse non esse i n e o d e m p o s s u n t esse u t i n h o c e x e m p l o : 77077 est necesse Socratem esse lapidem e t necesse est 77077 esse lapidem, q u i a i n h o c e o d e m ; a p a r t e e i u s d e m e t h o c e s t : quod enim. e t c . N o t a n d u m q u o d i l l a e d e n e c e s s a r i o n o n p o s s u n t s e q u i c o n t r a r i e a d i l l a s de i m p o s s i b i l e eo o r d i n e q u o d i s p o s i t a e s u n t , q u i a n e g a t i o s e q u i t u r n e g a t i o n e m , n o n illis v a r i a t i s s e c u n d u m esse et n o n e s s e .
8 0 8 1 8 2 8 3
8 0 8 1 8 2 8 3

10

15

20

25

30

35

40

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

locis. necessaria, consideranda eadem.

sunt,

10

15

20

25

30

35

Causa autem. O s t e n d i q u o d p r o p o s i t i o n e s d e p o s s i b i l i et d e c o n t i n g e n t i h a b e n t u n a m t a n t u m l e g e m c o n s e q u e n t i a e , scilicet quod consequuntur contradictorie, illae vero de necessario h a b e n t d u p l i c e m l e g e m c o n s e q u e n t i a e , q u i a c u m i l l a e de p o s sibili et d e c o n t i n g e n t i s e q u u n t u r c o n t r a d i c t o r i e t a n t u m ad i l l a s d e i m p o s s i b i l i et de n e c e s s a r i o , i l l a e d e n e c e s s a r i o s e q u u n tur q u i d e m contrarie ad illas de impossibili, contradictorie v e r o a d i l l a s d e p o s s i b i l i et de c o n t i n g e n t i ; e t i n h o c h a b e n t d i s s i m i l e m l e g e m c o n s e q u e n t i a e . N o t a n d u m q u o d i l l a e de i m p o s sibili d u p l i c e m habent legem consequentiae q u e m a d m o d u m il lae d e n e c e s s a r i o ; s e q u u n t u r e n i m c o n t r a r i e a d i l l a s d e n e c e s sario, c o n t r a d i c t o r i e a u t e m a d i l l a s d e p o s s i b i l i e t de c o n t i n genti. C o n t i n u a t i o : dixi quod illae de necessario habent dissim i l e m l e g e m c o n s e q u e n t i a e a b illis de p o s s i b i l i e t c o n t i n g e n t i , q u o d n o n e s t d i c t u m sine c a u s a , s e d causa est CUT necessarium non sequitur similiter caeteris, i d e s t a d s i m i l i t u d i n e m c a e t e r a r u m q u a e s u n t de p o s s i b i l e e t c o n t i n g e n t i . Quoniam. Ideo q u o d n e c e s s a r i u m n o n s e q u i t u r s i m i l i t e r c a e t e r i s de p o s s i b i l i e t d e c o n t i n g e n t e quoniam impossibile redditur idem [ i n ] valens necessario contrarie, id e s t || i l l a e d e i m - 143 r, p o s s i b i l e a e q u i p o l l e n t illis q u a e s u n t d e n e c e s s a r i o c o n t r a r i e , s c i l i c e t q u o d affirmatio s e q u i t u r a f f i r m a t i o n e m e t n e g a t i o n e g a t i o n e m , illis v a r i a t i s s e c u n d u m esse et n o n e s s e ; a b o p p o sitis. N o t a n d u m q u o d si i l l a e d e n e c e s s a r i o s e q u i t u r c o n t r a r i e a d i l l a s de i m p o s s i b i l i , n e c e s s a r i o s e q u u n t u r c o n t r a d i c t o r i e a d i l l a s d e [ i m ] p o s s i b i l i et c o n t i n g e n t i . E t h o c s c i l i c e t p o t e s t h i e v i d e r i q u a m i l l a e de i m p o s s i b i l i s e q u u n t u r c o n t r a d i c t o r i e a d i l l a s d e p o s s i b i l i et c o n t i n g e n t i . Nam si. V e r e impossibile redditur idem valens necessario contrarie q u i a affirmatio s e q u i t u r a f f i r m a t i o n e m e t n e g a t i o n e g a t i o n e m ; a diffinitione. A f f i r m a t i o n e s p o n i t et p e r e a s i n n u i t esse i n t e l l i g e n d a s n e g a t i o n e s . Aut certe. D i x i t q u o d i l l a e d e n e c e s s a r i o n o n p o s s u n t s e q u i e o d e m m o d o q u o d i s p o s i t a e s u n t i n p r i m o o r d i n e et i n s e c u n d o et i n d e d e d i t q u a m d a m a r g u m e n t a t i o n e m c u m i n d u c t i o n e i n c o n v e n i e n t i s ; modo vult ostendere aliam argumentationem c u m inductione inconvenientis. Continuatio: dedi rationem q u a r e i l l a e de n e c e s s a r i o n o n s e q u u n t u r e o d e m m o d o q u o d i s p o s i t a e s u n t . Aut p e r etiam. E t i l l a r a t i o n o n sufficit, c e r t e
8 4 85 8 0 8 7

8 4

8 5

8f

8 7

Cod.: consequentur. Cod.: similem. ' Cod. bis: non sequitur Cod.: invenientis.

similiter.

d a b o a l i a m r a t i o n e m q u o d impossibile est sic poni contradictiones necessarii. Nam quod. V e r e i m p o s s i b i l e e s t s i c p o n i c o n t r a d i c t i o n e s n e c e s s a r i i , nam o m n e quod est necessarium esse, possibile est esse; a c a u s a . Nam si non. V e r e i s t a e s t v e r a q u a e e s t : omne quod est necessarium esse est possibile esse. N a m si i s t a n o n est v e r a , c o n s e q u i t u r n e g a t i o e i u s c o n t r a d i c t o r i a , h a e c s c i l i c e t : quoddam necessarium esse non est possibile esse; a b i m m e d i a t i s . Necessarium est enim. V e r e s i i s t a n o n e s t v e r a s e q u i t u r negatio eius, q u i a ita est in o m n i b u s contradictoriis ; a toto et h o c e s t : N ecesse est enim out dicere, i d e s t affirmare, aut ne gare. Q u a r e c u m t a l e m f e c i t d i v i s i o n e m , a u t v e r a e s t affirmatio a u t v e r a e s t e i u s n e g a t i o , s c i l i c e t h a e c quoddam necessarium esse non est possibile esse, i n d e c o n c l u d i t A r i s t o t e l e s s i c : e t q u a r e e x h o c , s c i l i c e t si q u o d d a m q u o d n e c e s s e e s t e s s e n o n p o s s i b i l e e s t esse, e t q u o d d a m q u o d n e c e s s e e s t esse e s t i m p o s sibile esse, q u o d e s t i n c o n v e n i e n s ; a p a r i , q u i a p a r i a s u n t possibile est esse e t impossibile est esse. At vero. M o d o a d v e r s a r i u s v i d e n s e x s u a c o n c e s s i o n e , e x h a c s c i l i c e t si n e g a t i o s e q u e r e t u r p r o c e d e r e i n c o n v e n i e n s , t r a n s f e r t se a d a f f i r m a t i o n e m e t c o n c e d i t q u o d omne necessarium est possibile, unde Aristoteles tamen ducit e u m ad inconve niens. Continuatio: tu concedis quod omne necessarium est <possibile>; t a n t u m possibile, s e d non impossibile esse seq u i t u r i l l u d q u o d e s t possibile esse. Hoc vero, i d e s t non impos sibile esse s e q u i t u r i l l u d q u o d e s t non necessarium esse, q u a r e c o n t i n g i t i l l u d q u o d e s t necessarium esse non necessarium esse ; a pari. M a x i m a propositio: de q u o praedicatur u n u m par, et r e l i q u u m ; s e d possibile esse e t non possibile esse p r a e d i c a t u r d e n e c e s s a r i o , e r g o non necesse esse p r a e d i c a b i t u r d e e o d e m q u o d e s t p a r , s e c u n d u m a d v e r s a r i u m , a d possibile esse e t a d non possibile esse. At vero. O s t e n d i < t > q u o d non necesse esse n o n p o t e s t s e q u i a d possibile esse i n p r i m o o r d i n e p r o p t e r i n c o n v e n i e n t i a q u a e inde s e q u u n t u r . Modo vult ostendere quod neque necessarium (esse} n e q u e necessarium non esse s e q u i t u r a d possibile esse; et c u m i s t a e n o n s e q u i t u r , e t a l i q u a q u o d n e c e s s a r i o q u i d e m h a b e a t s e q u i , r e l i n q u i t u r u t non necesse non esse q u a e e s t i n
8 8 8 9 9 0

5-

10

15

20

25

30

3S

8 8

Cod.: qui.
Cod.: Cod.: sequitur. rednt/r.

8 9

9 0

10

15

20

25

30

35

s e c u n d o o r d i n e , s e q u i t u r a d possibile esse. C o n t i n u a t i o : non necesse esse n o n s e q u i t u r a d possibile, at vero, e t c . Illi enim. V e r e n e q u e necessarium esse n e q u e necessarium non esse s e q u i < t u r > a d possibile esse, q u i a UH, i d e s t p o s s i b i l i , contingit utraque, id e s t esse e t n o n esse, i n e o d e m i n d i v i d u o et c i r c a e a m d e m m a t e r i a m ; a b o p p o s i t i s . Horum autem. Possibili contingit utraque accidere. S e d u b i fuerit verum [utrumque] utrumlibet horum, s c i l i c e t [non] necessarium esse v e l necessarium non esse, n o n i l l a v e r a i d e m e s t esse et n o n esse, q u i a p r i u s q u a m a d e s t necesse est esse h a b e t se t a n t u m a d esse, <prius> q u a m v e r o a d e s t necesse non esse h a b e t se ad n o n esse t a n t u m . Similiter enim. V e r e p o s s i b i l i c o n t i n g i t a c c i d e r e , q u i a i s t a u t r a q u e esse e t n o n e s s e ; a p a r t e u t r i u s q u e e t h o c e s t : similiter enim e t c . . Si vero. P o s s i b i l i c o n t i n g i t esse et n o n esse, sed [ n o n ] n e c e s s e est esse t a n t u m , v e l n o n esse t a n t u m , n o n erit p o s s i b i l e u t r u m q u e s e q u i , esse et n o n esse. Relinquitur ergo. Q u a n d o q u i d e m n e q u e [non] necesse esse n e q u e necesse non esse s e q u i t u r a d possibile esse, c u m c o n s t e t q u o d a l i q u a n e c e s s a r i o d e b e a t s e q u i , ergo relinquitur non ne cessarium non esse e t c . ; a b i m m e d i [et] a t i s . Hoc enim. V e r e non necessarium non esse r e l i n q u i t u r a a possibile est esse . Hoc enim verum est e t q u o d r e l i n q u i t u r q u o d e s t v e r a i n o m n i m a t e r i a , s c i l i c e t i s t a non necesse non esse i n q u a e s t v e r a possibile esse; a c a u s a . E t i n d e p e r i l l a q u a e p r a e m i s s a s u n t p o t e s t v i d e r i q u o d non necesse r e l i n q u i t u r ei q u a e e s t possibile, et e t i a m de necesse non esse, id e s t p e r necesse non esse v i d e r i i d e m . Haec enim. V e r e p e r necesse non esse p o t e s t i s t u d v i d e r i . N a m h a e c , i d e s t necesse non esse, e s t c o n t r a d i c t i o e i u s q u a e e s t non necesse non esse, q u a e necesse non esse s e q u i t u r non possibile esse i n t e r t i o o r d i n e . U n d e o p o r t e t q u o d non necesse esse s e q u a t u r possibile esse i n p r i m o o r d i n e ; a c a u s a l o cus est. Illud enim. V e r e necesse non esse s e q u i t u r non possibile esse q u i a s u a p a r , i d e s t impossibile esse, s e q u i t u r non possi bile esse. E t q u i a i s t a s e q u i t u r i l l a m , e r g o necesse non esse sequitur i l l a m ; a parte. Cuius. D i x i t q u o d necesse non esse e s t c o n t r a d i c t i o a d non
91 9 2 93 94

9 1

9 2

9 3

9 4

Cod.: Hoc. Cod.: in caeteras. Cod. bis: possibile est esse. Cod.: non esse non esse.

necesse non est et q u i a c o n t r a d i c t i o a c c i p i t u r p r o affirmatione et n e g a t i o n e n e c d e t e r m i n a v e r a t s i v e e s s e t affirmatio s i v e n e g a n o , e o d e m m o d o d t e r m i n t . C o n t i n u a n o : o s t e n d i t q u o d necesse non esse fit c o n t r a d i c t i o ; c u i u s , i d e s t necesse non esse, est n e g a t i o (non} necesse non esse; i d e m c o n c i p i t u r necesse non esse esse a f f i r m a t i o n e m . Sequuntur igitur. Q u a n d o q u i d e m non necesse non esse est n e g a t i o a d necesse et s e q u i t u r a d impossibile esse, c u i u s affirmatio, id e s t necesse non esse s e q u i t u r n e g a t i o n e < m > <de> possibili, i d e s t non possibile, q u o d e s t s e q u i [esse] c o n t r a d i c t o 143 v. rie, I i g i t u r h a e c o n t r a d i c t i o n e s s e q u u n t u r s e c u n d u m s u p r a dictum m o d u m ; a parte supra dicti modi. Q u i a sequi s e c u n d u m supra dictum m o d u m , aliud est sequi contradictorie, aliud contrarie. Dubitabit autem. O s t e n d i t q u o d possibile esse s e q u i t u r a d necessarium et t a l i i d e m e s t a r g u m e n t a t i o n e : a u t v e r a e s t i<s>ta q u a e d i c i t omne necessarium est possibile a u t s u a c o n t r a d i c toria, h a e c s c i l i c e t : quoddam necessarium non est possibile; et si v e r a e s t quoddam necessarium non est possibile v e r a e s t s u a p a r quoddam necessarium est impossibile. E t per istud inc o n v e n i e n s d u b i t a b i t a l i q u i s et ideo d i c e t q u o d possibile non esse s e q u i t u r a d necessarium. H o c i t e r u m a u f e r t sibi A r i s t t e l e s : et q u i a n e q u e non possibile esse n e c possibile non esse s e q u i t u r a d necessarium, ideo o p o r t e t u t d i c a t q u o d possibile esse s e q u i t u r a d necessarium; unde iterum dubitabit aliquis q u i a v i d e t q u o d possibile et contingens disponuntur in eodem ordine quia multotiens habemus quod contingens accipitur pro accidentia et t u n c h a b e t se a d esse et a d non esse e t i t a v i d e t u r p o s s i b i l e s u u m p a r h a b e r e se a d esse et a d n o n e s s e . Q u a r e i l l u d q u o d e s t necesse esse erit c o n t i n g e r e esse et non esse; a pari. C o n t i n u a t i o : m u l t a s dedi sententias et in q u i b u s d a m n u l l a d u b i t a t i o ; sed d u b i t a b i t a l i q u i s d e ista s e n t e n t i a si possibile sequitur illud quod est necessarium esse.
9 5 9 6

10

15

20

25

30

Nam si. Ideo d u b i t a b i t , n a m v i d e t t a l e m i m m i n e r e a r g u m e n t a t i o n e m : Si possibile non sequitur, contradictio eius se- 35 quitur, id e s t non possibile esse; a c a u s a . E t n e a l i q u i s d i c a t , p r o p t e r i n c o n v e n i e n s e v i t a n d u m , h a n c n o n esse c o n t r a d i c t i o ne<m> i l l i u s , necesse est dicere possibile non esse sequi ad necessarium; utraeque sunt falsae de necesse, id e s t n e u t r a i l l a r u m s e q u i t u r a d necesse esse, q u i a i n e a m a t e r i a i n q u a i n - 40
9 7

9 5

3 6

9 7

quod. quod. Cod.: quo.

Cod.: Cod.:

io

15

20

25

30

35

40

v e n i t u r v e r a necesse esse, u t r a q u e r e p e r i t u r falsa, id est non possibile esse et possibile non esse, u t i n h o c e x e m p l o : Necesse est Socratem esse substantiam v e r a est, sed d i c a t u r : non possibile est Socratem esse substantiam v e l possibile est non esse Socratem [esse] substantiam, u t r a q u e f a l s a est. At vero. M o d o o s t e n s u m est non possibile esse et possibile non esse n o n p o s s e s e q u i ad necessarium et i t a r e m a n e t u t seq u a t u r possibile. A t vero rursus dubitabit aliquis ideo quod i d e m i n d i v i d u u m v i d e t u r p o s s i b i l e i n c i d i <et n o n i n c i d i ) et ita i d e m v i d e t u r p o s s i b i l e esse et n o n esse c i r c a s i m i l e m a c t u m ; a partibus. Quare. Q u a n d o q u i d e m possibile h a b e t se ad esse et non esse et orane n e c e s s a r i u m est p o s s i b i l e , q u a r e necesse esse e r i t contingere esse et non esse; a p a r i , h o c a u t e m f a l s u m est, q u o d o m n e possibile [est] h a b e t se ad esse et ad non esse. Manifestum est. H o c f a l s u m est q u o d o m n e possibile habet se a d esse et non esse, s c i l i c e t manifestum est quod non omne possibile valet obtinere vel esse in a c t u , vel ambulare e x t r a a c t u m et opposita i l l o r u m , s c i l i c e t n o n esse et n o n a m b u l a r e . P e r ambulare a c c i p i t d i s p o s i t i o n a l i a et p e r esse a c c i p i t casualia. Sed est. H o c e s t v e r u m q u o d o m n e possibile h a b e t se ad esse et non esse. Sed est, id e s t c o n t i n g i t , r e p e r i r e e x e m p l a in quibus" non sit verum; et primum quidem n o n v e r a in his possibilibus quae non possunt agere secundum rationem, id est s e c u n d u m h u m a n a m d i s p o s i t i o n e m , ut ignis calefactabilis est et habet vim, id e s t p o s s i b i l i t a t e m , irrationabilem; supp l e n d u m : nec v a l e t a d o p p o s i t u m q u i a h a b e t se ad a l t e r a m tantum. Ergo. Si i g n i s , q u i a h a b e t se ad a l t e r a m t a n t u m , n o n v a let a d o p p o s i t u m , ergo potentates secundum rationem ipsae eaedem sunt plurimorum actuum affrmatorum et etiam contrariorum, id est n e g a t o r u m ; ac si d i c a t : p o t e s t a t e s , id est rat i o n a b i l e s , v a l e n t a d o p p o s i t a [s] ; s u p p l e n d u m : q u i a n o n h a b e n t se a d a l t e r a m t a n t u m . Actus affrmatos v o c a t s i c u t ambulare, album esse, n e g a t a i l l o r u m v o c a t non album esse, non ambulare; l o c u s a b i m m e d i a t i s . Q u o d sic p r o b a t u r p e r m e d i u m . Si i g n i s , q u i a h a b e t se a d a l t e r a m t a n t u m , n o n v a l e t a d o p p o s i t u m , t u n c si n o n h a b e t se ad a l t e r u m t a n t u m , v a l e t a d o p p o s i t u m ; a b o p p o s i t i s s e c u n d u m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m . E t si q u i a i g n i s n o n h a b e t se ad a l t e r u m t a n t u m , v a l e t ad o p p o 9 8

9 8

Cod.: Cod.

haec. bis: in quibus.

9 9

s i t u m , e r g o r a t i o n a l e s p o t e s t a t e s , q u i a n o n h a b e n t se a d a l terum tantum, valent ad opposita; a simili propter e a m d e m c a u s a m . A l i t e r : Q u a n d o q u i d e m i g n i s , q u i a h a b e t se a d a l t e r u m <tantum>, n o n valet ad oppositum, ergo q u a e d a m potesta<tes> s e c u n d u m r a t i o n e m i p s a e s u n t e a e d e m , id e s t s u n t s i m i l e s 5 i g n i , i d e s t n o n v a l e n t a d o p p o s i t a q u i a h a b e n t se a d a l t e r u m tantum; a simili propter eamdem causam. E t etiam q u a e d a m p o t e s t a t e s r a t i o n a b i l e s s u n t p l u r i m o r u m c o n t r a r i o r u m , id e s t valent ad opposita. Q u a e d a m rationabiles potestates non v a l e n t a d o p p o s i t a , s i c u t a m b u l a r e e x i s t e n s i n a c t u ; q u a e d a m v a - io lent rationabiles potestates ad opposita sicut ambulare extra actum. Irrationabiles vero. D i c t u m e s t q u o d i g n i s , c u m sit i r r a t i o n a b i l i s p o t e s t a s , n o n v a l e t a d o p p o s i t u m et n e i t a vide<a>tur esse i n o m n i i r r a t i o n a b i l i p o t e s t a t e a p p o n i t h a n c s e n t e n t i a m . C o n t i n u a t i o : i g n i s n o n v a l e t a d o p p o s i t u m , s e d tarnen non omnes irrationabiles potestates hoc habent quod non valeant a d o p p o s i t a ; sed, quemadmodum dictum est, ignem non est possibile calefacere et non, v e l quaecumque alia semper agunt i t a q u o d s e m p e r sint i n a c t u a u t h a b e a n t c a u t a m e x s p e c t a t i o nem ipsius actus. Alia vero. Q u a e d a m i r r a t i o n a b i l i a p o s s i b i l i a n o n v a l e n t a d o p p o s i t a , alia vero, id e s t q u a e d a m r a t i o n a b i l i a p o s s i b i l i a v a l e n t a d o p p o s i t a et n o n t a n t u m h o c h a b e n t q u a e d a m r a t i o nabilia possibilia, sed etiam q u a e d a m existentia s e c u n d u m irrationabiles potestates simul c u m rationabilibus valent obtin e r e o p p o s i t a , s i c u t i a u r u m p o s i t u m i n a g r o h a b e t se i n v e n i r i et n o n i n v e n i r i . Sed hoc. D i c t u m e s t : q u a e d a m p o s s i b i l i a v a l e n t ad o p p o sita, q u a e d a m v e r o n o n ; n e c i s t u d sine r a t i o n e , sed hoc idcirco 144 r. dictum est || quod non omnis potestas oppositorum est, i d e s t n o n o m n e p o s s i b i l e [id e s t ] v a l e t a d o p p o s i t a et n o n t a n t u m d i c o i s t u d i n g e n e r e s e d quaecumque dicimus sub eadem specie n o n v a l e n t a d o p p o s i t a . A c si d i c a t : N o n o m n i a q u a e p o n u n t u r sub rationabile aut sub rationabili potestate valent ad opposita. E x h i s q u a e s u p e r i u s d i c t a s u n t t a l e s p o s s u n t c o l l i g i d i visiones: possibile aliud rationabile (aliud n o n ) . Rationabile, aliud valet ad oppositum, aliud non. I r r a t i o n a b i l e eodem m o d o . A l i a d i v i s i o de p o s s i b i l i : p o s s i b i l e a l i u d i n a c t u , a l i u d extra actum. Possibile in actu non valet ad oppositum. Possibile extra a c t u m valet ad oppositum.
im 1 0 1

15

20

25

30

35

40

1 0 0

Cod.: Cod.:

esse. Irritabile.

1 0 1

Quaedam vero. D i c t u m e s t : n e c q u a e c u m q u e s u n t s u b e a d e m s p e c i e v a l e n t a d o p p o s i t a et q u i a d i x e r a t sub eadem spe cie, v i d e t u r q u o d p o s s i b i l e e s s e t g e n u s ; sed quaedam potenta tes sunt aequivocae, id e s t q u a e d a m s u n t p o s s i b i l i a c a u s a a e 5 quivocationis propter secundam impositionem, sicut forsitaneum p o s s i b i l e e s t c a u s a q u a r e p o s s i b i l e d i c a t u r a e q u i v o c u m ; ideo e s t c a u s a q u i a s e c u n d a r i o i m p o n i t u r r e s p e c t u i l l i u s q u o d est v e r u n i p o s s i b i l e ; et e x h o c q u i d e m o s t e n d e r e p o s s i b i l e esse a e q u i v o c u m p o t e s t v i d e r i , q u o d s u p e r i u s a e q u i v o c u m i n spe lo e i e , u b i d i x i t : nec quaecumque sub eadem specie dicuntur; et per speciem accepit concentum. Possibile enim. V e r e p o s s i b i l e e s t a e q u i v o c u m q u i a possi bile non dicitur simpliciter, id e s t n o n h a b e t s i m p l i c e m i m p o sitionem, s i n g u l a r i s scilicet vel univoca; ab immediatis. Sed est. H o c possibile non dicitur simpliciter; hoc quidem d i c i t u r possibile q u o d e s t v e r u m p o s s i b i l e ut i l l u d q u o d est in a c t u , ut possibile est ambulare q u o n i a m a m b u l a t i a m in a c t u , et n o n t a n t u m d i c o a c t u a l e p o s s i b i l e , sed o m n i n o , id est u n i v e r s a l i t e r d i c o q u o d i l l u d e s t possibile esse, id e s t v e r u m , q u o n i a m i a m est a l i q u i d , id e s t q u o n i a m i a m a g i t ; q u o d , id e s t verum possibile d i c i t u r p o s s i b i l e a c t u , id est a c t u a l e p o s sibile.
1 0 2 1 0 3

15

20

Illud vero. N o n t a n t u m i l l u d d i c i t u r p o s s i b i l e q u o d est v e r u m p o s s i b i l e , id est a c t u a l e p o s s i b i l e , sed e t i a m i l l u d d i c i 25 t u r p o s s i b i l e q u o d f o r s i t a n a g e t , id est f o r s i t a n e u m p o s s i b i l e , ut p o s s i b i l e a m b u l a r e e t c . E t h o c q u o d illud dicitur possibile quod forsitan aget, h a e c q u i d e m p o t e s t a s e s t i n solis m o b i l i b u s , i d e s t in solis p e r m u t a b i l i b u s r e b u s ; u t a m b u l a r e , s e d e r e et c o n s i m i l a , q u a e s u n t e x t r a a c t u m , s u n t p e r m u t a b i l i a . Ista 30 p o t e s t a s , id e s t f o r s i t a n e a , e s t i n solis m o b i l i b u s . Illa vero, id est p o t e s t a s a c t u a l i s , et i n m o b i l i b u s et <m> immobilibus. In m o b i l i b u s , s i c u t s e s s i o in a l i q u o ; i n i m m o b i l i b u s , s i c u t c a l e r e in i g n e . H i e t a l e s i n v e n i u n t u r d i v i s i o n e s : p o s s i b i l e , a l i u d v e rum possibile, aliud forsitaneum possibile. Possibile forsita35 n e u m e s t i n solis m o b i l i b u s . V e r u m p o s s i b i l e e s t a l i u d i n m o bilibus, aliud in immobilibus. In utrisque vero. O s t e n d i t possibile e n u n t i a r i e t de v e r o p o s s i b i l i et de f o r s i t a n e o . I d e m o s t e n d i t de s u o p a r i , sci l i c e t d e non impossibili esse. C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m possi la bile e s t v e r u m d i c e r e de v e r o p o s s i b i l i et de f o r s i t a n e o , s e d
104

1 0 2

1 0 3

1 0 4

Cod.: singulares. Cod.: actuali. Cod.: in utriusque.

non impossibile, s u u m p a r , v e r u m est d i c e r e esse i n u t r i s q u e , id est e n u n t i a r i d e u t r i s q u e , ut non impossibile est ambulare et q u i d e m a m b u l a t et n e a c c i p i a t u r p r a e s e n s p r o f u t u r o s u b i u n g i t et ita ambulat, q u o d i a m a c c i p i t i n a c t u , I l l u d d i c i l u r non impossibile ambulare q u o d est i n a c t u et e t i a m i l l u d dic i t u r non impossibile ambulare q u o d est a m b u l a b i l e , s c i l i c e t quod extra actum. Hoc igitur. Q u a n d o q u i d e m h o c p o s s i b i l e est i l l u d q u o d fors i t a n a g e t , igitur hoc possibile non est {verum} dicere de necessario et h o c d i c o s i m p l i c i t e r , id est u n i v e r s a l i t e r , q u o d n u l l u m f o r s i t a n e u m p o s s i b i l e p r a e d i c a t u r de n e c e s s a r i o ; a b oppositis. Alterum autem. P o s s i b i l e f o r s i t a n e u m n o n est v e r u m dicere d e n e c e s s a r i o sed a l t e r u m , id est verum possibile, ver u m est d i c e r e de n e c e s s a r i o . Quare. Q u a n d o q u i d e m verum possibile p r a e d i c a t u r de nec e s s a r i o , q u a r e posse esse c o n s e q u i t u r illud q u o d est e x n e c e s s i t a t e , id est p o s s i b i l e p r a e d i c a t u r de n e c e s s a r i o , sed n o n o m n e , id est c o n v e r b i l i t e r ; a p a r t e . E t u n u m h o c h a b e s q u o d si verum possibile p r a e d i c a t u r de n e c e s s a r i o , q u o d i d e o p o s s i b i l e praedicetur quia omne universale sequitur partein s u a m ; a toto v e l a c a u s a . Et est. In p r a e m i s s i s o r d i n i b u s o s t e n d i t q u o d p r o p o s i t i o n e s de necesse esse s e q u u n t u r ad i l l a s de p o s s i b i l i et de c o n t i n g e n t i et de i m p o s s i b i l i et ne i n d e v i d e r e t u r s e q u i u t s u p e rius ad s u u m inferius ostendit quod convertibiliter sequunt u r ita u t i l l a e de n e c e s s a r i o a n t e c e d a n t , i l l a e v e r o s u b s e q u a n tur. N o t a n d u m est q u o d q u i c q u i d h u c u s q u e i n t e r p o s u i t p r i u s q u a m d i x i t nihil impossibile contingit sic positis to t u m i n c i d e n s fuit. C o n t i n u a t i o : d i c t u m est q u o d n i h i l i m p o s s i b i l e c o n t i n g i t sic p o s i t i s et e t i a m h o c d i c o q u o d i l l u d quod est necessarium et quod est non necessarium, vel propositiones de n e c e s s a r i o fortasse principium omnium a l i a r u m d i s p o s i t a r u m s e c u n d u m esse vel non esse. E t n e a c c i p i a t u r p r i n c i p i u m q u a s i m a t e r i a , s u b i u n g i t : et i t a d i c o q u o d s u n t p r i n c i p i u m q u o d oportet considerare alia quemadmodum consequentia horum, h o c m o d o : N o n n e c e s s e est n o n e s s e ; n o n i m p o s s i b i l e est e s s e ; contingit esse; possibile est esse. E o d e m m o d o de aliis.
1 0 5

io

15

20

25

30

35

Manifestum est auiem. S u p e r i u s t a l e m f e c i t d i v i s i o n e m a d a e q u i v o c a t i o n e m o s t e n < d e n > d a m : p o s s i b i l e a l i u d v e r u m , a l i u d 40 f o r s i t a n e u m ; [id e s t ] a d c o n i r m a n d a m h a n c d i v i s i o n e m p o n i t h a n c s e n t e n t i a m i n q u a o s t e n d i t verum possibile, id est a c t u a -

io

15

20

25

30

35

40

le, esse d i g n i u s f o r s i t a n e o p o s s i b i l i . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m ex praedictis m a n i f e s t u m est quod forsitaneum possibile non p r a e d i c a t u r de n e c e s s a r i o , s e d e t i a m manifestum est ex his quae dicta sunt quoniam quod necessitate est secundum actum est, i d e s t o m n e n e c e s s a r i u m e s t a c t u a l e p o s s i b i l e , v e l i t a q u o d i a m sit in a c t u v e l c e r t e e x s p e c t e t e v e n t u m , s i c u l i hominem mori. Quare. Q u a n d o q u i d e m o m n e n e c e s s a r i u m e s t a c t u a l e p o s sibile, q u a r e p o s s i b i l i a q u a e s u n t i n a c t u s u n t p r i o r a , id e s t d i g n i o r a , p o s s i b i l i b u s p o t e s t a t e ; et u n d e h o c , si h o c e s t q u o d est sempiterna sunt priora i d e s t d i g n i o r a ; a p a r t e , q u i a p o s s i bile i n a c t u a l i u d s e m p i t e r n u m , a l i u d n o n ; et si h o c est, s e m p i t e r n a s u n t p r i o r a illis q u a e s u n t p o t e s t a t e s o l u m e t e a q u a e s u n t a c t u s u n t p r i o r a id e s t d i g n i o r a . M a x i m a p r o p o s i t i o : si a l i q u a p a r < s > || e s t d i g n i o r [ a ] a l i q u a e t t o t u m i l l i u s e s t d i g n i u s 114 v. e o d e m ; et a c c i p i t p r a e eodem n e c e s s a r i u m et s e m p i t e r n u m . Et haec quidem. Item e s t ; c o n f i r m t super omne divisionem, hanc scilicet: Possibile, aliud v e r u m possibile, aliud f o r s i t a n e u m et h a e c f a c i t p e r h a n c a l i a m d i v i s i o n e m : P o s s i b i l e a l i u d e s t i n a c t u sine p r a e c e d e n t i p o t e s t a t e , a l i u d e s t in actu c u m praecedenti potestate, aliud solum potestate. E t haec trina divisio potest reduci in duo m e m b r a hoc m o d o : Possi bile a l i u d in a c t u , a l i u d s o l u m p o s s i b i l e . E t in h a c d i v i s i o n e ostendit dignitatem q u a m habet possibile sine praecedenti p o t e s t a t e et a d p o s s i b i l e s o l u m p o t e s t a t e . E t p e r h a n c d i g n i t a t e m confirmt illam divisionem. Continuatio: dictum est quod pos sibile a l i u d e s t v e r u m , a l i u d e s t f o r s i t a n e u m et h o c e t i a m d i c e n d u m est, q u o d haec, id e s t q u a e d a m p o s s i b i l i a , sunt actu sine praecedenti potestate ut primae substantiae; s i c u l i hic homo, n u n q u a m e n i m p r i u s p o t u i t esse hic homo q u a m f u i t ; alia vero sunt actu cum possibilitate praecedenti. Quae pos sibilia, scilicet i l i a q u a e s u n t in a c t u sine p r a e c e d e n t i p o t e s t a t e s u n t p r i o r a , i d e s t d i g n i o r a , q u i a s u n t i n n a t u r a , id e s t n a t u ralia. Alia vero quae sunt in actu c u m praecedenti potestate s u n t p o s t e r i o r a , i d e s t i n d e g n i o r a , q u i a s u n t i n t e m p o r e id e s t [ i n j t e m p o r a l i a . A l i a v e r o n o n s u n t a c t u sed p o t e s t a t e s o l u m , sicuti aliquis rusticus sola potestate, v e l episcopus. N o t a n d u m quod in modalibus propositionibus duo consid e r a n d a s u n t p r a e d i c a t a , u n u m a d f a v e n d a m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , a l i u d a d f a v e n d a m c o n v e r s i o n e m et a d figuram
im 1 0 7 los

1 0 6 1 0 7 1 0 8

God.: quam. Cod.: haec ermat; Cod.: quam.

confirmt

conieci.

c o n s e r v a n d a m ; a d f a v e n d a m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m m o d u s s i m p l i c i t e r p r a e d i c a t u r et t o t a o r a t i o s u b i c i t u r , a d f a c i e n d a m c o n v e r s i o n e m et a d fguram c o n s e r v a n d a m i l l u d q u o d a n tecedit esse simpliciter illud quod sequitur [esse] praedicatur. M o d u s v e r o n e q u e s u b i c i t u r n e q u e p r a e d i c a t u r sed q u o d d a m 5 c o l l i g a m e n t u m a d f a c i e n d a m o r a t i o n e m et c o n f e r t n o m e n o r a tioni q u o d dicatur modalis, licet m o d u s ibi neque praedicetur n e q u e s u b i c i a t u r ; u t i n h o c e x e m p l o : omnem hominem esse animai possibile est, i l l u d q u o d a n t e c e d e n s <est>, esse s c i l i c e t hominem, s u b i c i t u r . i l l u d q u o d s e q u i t u r esse scilicet animal 10 p r a e d i c a t u r , esse v e r o est c o p u l a . E t i d e o d i c m u s animai p r a e d i c a r i e t homo s u b i c i u t t a l e m f a c i a m u s c o n v e r s i o n e m : omnem hominem esse animai possibile est et quoddam animai esse hominem possibile est, sed <si> m o d u s p r a e d i c a r e t u r n o n p o s s e t c o n v e r t i et i t a f a l s a esse<t> r e g u l a q u a e d i c i t q u o d o m n i s 15 u n i v e r s a l i s c o n v e r t i t u r sibi p e r a c c i d e n s . I t e r u m p r o p t e r c o n s e r v a n d a m fguram animai i b i p r a e d i c a t u r , q u a e figura n o n s e r v a r e t u r si m o d u s p r a e d i c a r e t u r , q u i a i d e m p r a e d i c a t u m e s set in o m n i b u s . Ut rum autem. D i c t u m est a b A r i s t o t e l e q u o d u n i v e r s a l i s affrmatio et u n i v e r s a l i s [et] n e g a t i o h a b e n t e s i d e m p r a e d i c a t u m et i d e m s u b i e c t u m s u n t c o n t r a r i a e ; sed v i d e r e t u r a l i c u i q u o d i l l a e e s s e n t c o n t r a r i a e q u a e a g u n t de c o n t r a r i i s t e r m i n i s et i t a f a l s a e s s e t A r i s t o t e l i s , h a e c s c i l i c e t q u o d i l l a e s o l a e u n i versales sunt contrariae quae habent eosdem terminos oppos i t o [ s ] m o d o e n u n t i a t o s . M o d o a d s u a m s e n t e n t i a m confrm a n d a m et a d e o r u m e r r o r e m c o r r i g e n d u m p o n i t i p s a m q u a e s t i o n e m : p o s t e a s o l v i t earn. N o t a n d u m q u o d A r i s t o t e l e s a c c e p i t contrarium alt[er]ius quod superius, quia superius [cum] a c c i p i t contrarium s o l u m m o d o in universalibus, s e d hic acc i p i t c o n t r a r i a s o r a t i o n e s i l l a s q u a e a g u n t de e i s d e m t e r m i n i s contrario m o d o enuntiatis ita quod vel utraeque sint falsae, vel altera vera, altera vero falsa. Continuatio: dictum est quod u n i v e r s a l i s affrmatio et u n i v e r s a l i s n e g a t i o s u n t c o n t r a r i a e ; sed tarnen q u a e r i t u r u t r u m affrmatio e s t c o n t r a r i a n e g a t i o n i e t q u a e r i t u r u t r u m o r a t i o sit c o n t r a r i a o r a t i o n i , id est affrmatio affrmationi. G e n u s ponit pro specie et subiungit e x e m p l a t u n c de u n i v e r s a l i b u s q u a m s i n g u l a r i b u s ; et q u i a q u a e r i t u r q u a r e , c o n s i d e r a n d u m c u i falsae opinationi est contraria v e r a o p i n a t i o , id e s t utrum negationi e t c . ; i n t e r c a u s a m et eftectum.
1 0 9

20

25

30

35

40

Nam
1 0 9

si ea. V e r e c o n s i d e r a n d u m e s t i n o p i n a t i o n i b u s , q u i a
si.

Cod.:

o e c e s s e e s t s i m i l i t e r se h a b e r e i n <af>firmationibus et n e g a t i o n i b u s q u e m a d m o d u m i n o p i n a t i o n i b u s ; a c a u s a . E t v e r e nec e s s e s i m i l i t e r se h a b e r e i n a f f i r m a t i o n i b u s et n e g a t i o n i b u s q u e m a d m o d u m i n o p i n a t i o n i b u s q u i a ea (quae} sunt in voce 5 sequuntur ea quae sunt in anima; sed illic, id est <in> a n i m a , est contraria opinio contrarii, i d e s t a g e n s de c o n t r a r i o , ut omnis homo e t c . ; quod si neque illic, i d est i n a n i m a , contraria opinaiio contrarii, i d e s t a g e n s de c o n t r a r i o , nec affirmatio affirmationi erit contraria, sed ea negatio quae dicta est, id e s t 10 q u a e h a b e t e o s d e m t e r m i n o s c o n t r a r i o modo enuntiatos e t i a m q u i a h o c est, q u o d e a q u a e s u n t i n v o c e s e q u u n t u r e a q u a e s u n t i n a n i m a . Quare considerandum est e t c . ; i n t e r c a u sam et eflectum. Dico autem. C o n s i d e r a n d u m e s t i n o p i n i o n e n e c i s t u d d i c o 15 q u o l i b e t m o d o sed h o c m o d o : est quaedam opinatio boni vera quoniam bonum est, id est hoc bonum est bonum; alia vero de eodem falsa quoniam non est bonum, id e s t hoc bonum non est bonum; alia v e r o f a l s a de e o d e m quoniam est malum, id est hoc bonum est malum. Quae harum contraria verae? e t 20 b e n e d i c o quae harum e s t c o n t r a r i a , q u i a u n a t a n t u m est c o n t r a r i a . Et si una e s t c o n t r a r i a t a n t u m i l l i quae est vera, secundum quam erit contraria? Nam arbitrari[i]. N o n i m m e r i t o q u a e r o q u a e h a r u m sit c o n t r a r i a q u i a affirmatio d a t a a q u i b u s d a m f a l s a est, h a e c s c i 25 l i c e t : q u a e c u m q u e o p i n i o n e s a g u n t de c o n t r a r i i s s u n t c o n t r a r i a e et h o c e s t : arbitrari posse diffiniri contrarias opiniones in eo quod contrariorum sunt, falsum est. Boni enim. V e r e n o n o m n e s o p i n i o n e s f a c t a e de c o n t r a r i i s s u n t c o n t r a r i a e q u i a i s t a e ; a p a r t i b u s et h o c e s t : Boni enim 30 opinio quoniam bonum est, id e s t hoc bonum bonum est, et opinio mali quoniam malum est. id e s t hoc malum malum est forsan est opinio eadem, s c i l i c e t i n h o c e s t e a d e m q u o d e s t f a c t a de c o n t r a r i i s e t e s t v e r a o p i n i o . E t p e r h o c q u o d d i c i t q u o d e s t v e r a , o s t e n d i t q u o d n o n s i t illi c o n t r a r i a , q u i a n u l l a 35 v e r a e s t c o n t r a r i a v e r a e . D i c o q u i a n u l l a e o p i n i o n e s a g e n t e s d e c o n t r a r i i s s u n t c o n t r a r i a e , sive sint plures, u t i s t a e s e c u n d u m q u o d h a b e a n t d i v e r s a s u b i e c t a e t d i v e r s a p r a e d i c a t a , sive sit una, s e c u n d u m q u o d h a b e a n t d i v e r s u m p r a e d i c a t u m e t i d e m s u b i e c t u m v e l d i v e r s u m s u b i e c t u m et d i v e r s u m p r a e d i c a t u m .
111 1 1 2 113 114
1 1 0 1 1 1 1 1 2 1 1 3 1 1 4

1 1 0

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

contraria. quae. illa. scilicet. forset-

Sunt autem. I s t a e o p i n i o n e s a g e n t e s d e c o n t r a r i i s n o n s u n t c o n t r a r i a e . S e d t a m e n ista sunt contraria, sed non sunt con ns r. traria in eo quod sint contrario rum, id e s t q u o d a g a n t de || c o n t r a r i i s , sed magis in eo quod contrarie opinatur c u m suis negationibus. Si ergo. D i c t u m e s t q u o d o m n e s i l l a e o p i n i o n e s s o l a e s u n t c o n t r a r i a e q u a e c o n t r a r i o m o d o o p i n a < n > t u r ; v e l a toto v e l a b oppositis. M a x i m a propositio: Si aliquid praedicatur univers a l i t e r de a l i q u o toto r e s p e c t u a l i c u i u s o p p o s i t i t a n t u m , i l l u d idem r e m o v e t u r a qualibet parte illius totius respectu oppositi illius oppositi. Sed c o n t r a r i u m praedicatur de omni opinione respectu illius oppositi quae est contrario modo opinari. Ergo illud idem, scilicet contrarium, removetur ab hac p a r t e q u a e d i c i t bonum est bonum r e s p e c t u i l l i u s o p p o s i t i q u o d est contrario modo opinari, q u o d e s t o p p o s i t u m ; a c o n t r a r i o m o d o o p i n a r i . E t h o c e s t : S i , id est, c u m fiat opinatio boni quoniam est bonum, a c si d i c a t quoniam bonum est hoc bonum, n e c t a n t u m s i t i s t a o p i n a t i o , sed etiam is fa alia de eodem quo niam bonum (non} est, s c i l i c e t hoc bonum est non bonum; n e c t a n t u m i s t a e sed etiam alia de eodem quae dicit quoniam aliquid aliud est quod non est neque esse potest, s c i l i c e t hoc bo num malum est, ergo aliarum quidem nulla ponendo est c o n t r a r i a a d i l l a m q u a e d i c i t bonum est bonum; nec quaecumque... .
1 1 5 1 1 6 117

>

io

15

20

1 1 5 1 1 6

1 1 7

Cod.: renovetur. Cod.: quolibet. Reliqua desiderantur.

P E T R I A B A E L A R D I IUNIORIS P A L A T I N I SUMMI P E R I P A T E T I C I D E DIVISIONIBUS INCIPIT

146 r.

I n t e n t i o B o e t i i e s t i n h o c o p e r e a g e r e d e d i v i s i o n i b u s , id est d a r e p r a e c e p t i o n e s a d c o m p o n e n d u m d i v i s i o n e s e t a d d i s c e r n e n d u m c o m p o s i t a s regulares ab irregularibus et regula res a r e g u l a r i b u s . S i c diffinitur r e g u l a r i s d i v i s i o : r e g u l a r i s d i v i sio est i l i a o r a t i o i n q u a o s t e n d i t u r a l i q u i d d i v i d i p e r a l i q u a d u o v e l p l u r a r e c i p i e n t i a i p s u m d i v i s u m a d p r a e d i c a n d u m d e se, v e l s i n g i l l a t i m t a n t u m , v e l c o l l e c t i m t a n t u m , v e l s i n g i l l a t i m et c o l l e c t i m t a n t u m , i t a q u o d i p s a d i v i d e n t i a sint s u b e a d e m l e g e o p p o s i t i o n i s . S i n g i l l a t i m t a n t u m p r a e d i c a t u r d i v i s u m de s u i s d i v i d e n t i b u s u t c u m d i c i m u s : homo iimis personaliter alius Cicero, alius Plato, alius Socrates; et b e n e p o s s u m u s p r a e d i c a r e s i < n ) g i l l a t i m : Socrates est unus homo personaliter; et Plato est unus homo personaliter; similiter de aliis. Sed tamen n o n p o t e s t d i c i c o l l e c t i m : Socrates et Plato et Cicero sunt unus homo personaliter. Collectim t a n t u m praedicatur divisum de s u i s d i v i d e n t i b u s u t c u m d i c i m u s : paries tectum fundamentum sunt domus. C o l l e c t i m e t si<n>gillatim p r a e d i c a t u r d i v i s u m d e s u i s d i v i d e n t i b u s , u t c u m d i c i m u s : Plato est homo, Cicero est homo; e t c o l l e c t i m p o s s u m u s d i c e r e : Socrates et Pla to et Cicero sunt homo. E a d e m l e x o p p o s i t i o n i s e s t v e l q u a n d o dividentia recipiunt idem nomen respectu ipsius divisi, v e l quando u n u m est materia alterius. Hoc modo recipiunt divi d e n t i a i d e m n o m e n r e s p e c t u d i v i s i , u t si u n u m e s t i n d i v i d u u m , r e s p e c t u d i v i s i , et a l i u d e r i t i n d i v i d u u m . E t si a l i u d erit s p e c i e s , r e s p e c t u d i v i s i , et a l i u d e r i t s p e c i e s . S i u n u m e r i t d i f i e r e n t i a e t a l i u d differentia. E t si u n u m e r i t a c c i d e n s e t a l i u d a c c i dens. E t si u n u m erit subiectum et aliud subiectum. Si u n u m
1 2 3 2 2 4 5

10

15

20

25

Cod.: cum potis. Cod.: dominus. Cod.: praedicari. * Cod.: urium. Cod.: aliut.
5

erit significatio et a l i u d s i g n i f i c a t i o . A l t e r u m e s t m a t e r i a a l t e rius siculi afirmatio est materia n e g a t i o n i s , finitum est mater i a infiniti. I r r e g u l a r i s d i v i s i o a l i a c o n s t a t e x t e r m i n i s t a n t u m , a l i a e x n o m i n i b u s t e r m i n o r u m t a n t u m , a l i a e x n o m i n i b u s et ex 5 terminis. Quae constat ex terminis tantum, ut ista: animai aliud homo, aliud bos. Q u a e c o n s t a t e x n o m i n i b u s t a n t u m , ut s i a : animalis generis alia species homo [ a l i a s p e c i e s h o m o ] , alia species equus. Q u a e c o n s t a t e x n o m i n i b u s et e x t e r m i n i s , ut i s t a : animalis alia species equus, alia species bos. Q u a e c o n io stat e x t e r m i n i s t a n t u m , a l i a e s t d i m i n u t a , u t i s t a : animai aliud homo, aliud equus; a l i a s u p e r f l u a , u t i s t a : animai aliud rationale, aliud irrationale, aliud homo, q u a e ideo d i c i t u r s u p e r f l u a q u i a homo c o n t i n e t u r s u b rationali. Alia est aggregans ultra q u a m sit n e c e s s e , u t i s t a : animai aliud rationale, aliud irra6

15 tionale, aliud lapis; ideo d i c i t u r a g g r e g a n s u l t r a q u a m s i t n e cesse, q u i a u n u m e x d i v i d e n t i b u s e s t o p p o s i t u m d i v i s [ i ] o . E o d e m m o d o ilia q u a e c o n s t a t e x n o m i n i b u s t e r m i n o r u m , a l i a est d i m i n u t a , u t i s t a : animalis generis alia species homo, alia species equus; a l i a est s u p e r f l u a , u t i s t a : animalis generis alia 20 species est rationale animal, alia species est irrationale animal, alia species est homo; a l i a e s t a g g r e g a n s u l t r a q u a m sit n e cesse, u t i s t a : alia species est rationale animal, alia species est irrationale animal, alia species est lapis. S i m i l i t e r ilia q u a e c o n s t a t e x n o m i n i b u s et e x t e r m i n i s , a l i a e s t d i m i n u t a , u t i s t a : 25 animalis alia species homo, alia species equus; a l i a e s t s u p e r flua, u t i s t a : animalis alia species est rationale animal, alia species est irrationale animal, alia species est homo; a l i a e s t a g g r e g a n s u l t r a q u a m s i t n e c e s s e , u t i s t a : animalis alia species rationale animal, alia species est irrationale animal, alia species 30 est lapis. E s t e t i a m a l i a i r r e g u l a r i s d i v i s i o q u a e d i c i t u r m i x t a , u t i s t a : animal album, aliud homo albus, aliud equus albus; h a e c d i v i s i o d i c i t u r esse m i x t a q u i a o m n i s i l i a d i v i s i o d i c i t u r m i x t a in q u a talia vocabula iunguntur a u t in d i v i s [ i ] o t a n t u m aut in divis[i]o et dividentibus, quae vocabula non possunt 35 r e d d e r e u n u m n o m e n , u t i p s u m d i v i s i m i d i c a t u r a u t g e n u s , a u t species, aut totum, a u t aliquo uno n o m i n e ; nec ipsa dividentia possunt suscipere u n u m nomen respectu divisi, ut dicantur a u l Individuum, aut species, aut partes, aut subiectum, aut accidens, a u t significatio. Sunt autem q u a e d a m quae coniuncta red40 d u n t u n u m n o m e n , s i c u t i differentiae i u n c t a e c u m g e n e r i b u s d i c u n t u r s p e c i e s . S e d h o c soli differentiae c o n v e n i t . S c i e n d u m est q u i a i l i a d i v i s i o [ q u a e ilia d i v i s i o ] i r r e g u l a r i s q u a e c o n s t a t
11

Cod.:

negationes.

e x nominibus terminorum est expositoria illius divisionis quae constat ex terminis. Et in illa divisione irregulari quae constat ex nominibus terminorum tantum iunguntur termini c u m ipsis nominibus ideo ut ostendatur in c u i u s designatione accipiantur i l l a n o m i n a e t c u i u s d i v i s i o n i s s i t e x p o s i t o r i a . Q u a e d i v i s i o si 5 feret e x s o l i s n o m i n i b u s t e r m i n o r u m , n e s c i r e t u r u n d e a g e r e t u r i s t a d i v i s i o : Generis, alia species, alia species: f o r m a m q u i d e m divisionis habet, sed nulla divisio est. N o t a n d u m quia omnis r e g u l a r i s d i v i s i o t a n t u m d e t e r m i n i s . V i d e n d u m q u a e differ e n t i a sit i n t e r d i v i s i o n e m et d i s i u n c t i o n e m ; h a e c s c i l i c e t q u i a 1 0 o m n i s intenti<o> d i s i u n c t i o n i s e s t u t , si a l t e r u m sit, a l t e r a m non sit; intentio vero omnis d i v i s i o n i s est ut ipsa dividentia recipiant praedicationem sui divisi, a u t singillatim tantum, aut collectim t a n t u m , a u t utroque m o d o et ut i p s u m d i v i s u m recipiat praedicationem suorum dividentium particulariter. Huius 15 o p e r i s s u n t m a t e r i a i p s a e d i v i s i o n e s , id e s t d i v i s a et d i v i d e n t i a . F i n i s e s t u t s c i a m u s c o m p o n e r e d i v i s i o n e s r e g u l a r i t e r et c o m 146 v. p o | | s i t a s d i s c e r n e r e , r e g u l a r e s a se i n v i c e m e t e t i a m r e g u l a r e s ab irregularibus. Scientia haec subponitur scientiae inveniendi, q u i a d o c e m u r i n v e n i r e r a t i o n e s a p t a s a d p r o b a n d a s q u a s l i b e t 20 q u a e s t i o n e s f a c t a s de d i v i s i o n i b u s sine c o m p o s i t i o n e s i l l o g i smorum.
7 8

A c c e s s u s ad l i t t e r a m . M e a i n t e n t i o e s t a g e r e de d i v i s i o n i b u s q u i a h a e c a c t i o c o n f e r t m a g n o s f r u c t u s . E t quam magnos fructus afferai d o c e t l i b e r A n d r o n i c i e t d o c e t u t i l i t a s i n t r o d u c - 2 5 t i o n i s t e n d e n t i s i n Categorias exponendas laudata ab eodem Porphyrio per hanc scientiam dividendi. Quia ubi Porphyrius c o m m e n d a t s u u m opus per scientiam dividendi o s t e n d i t ibi s c i e n t i a m d i v i d e n d i esse c o m m e n d a b i l e m , q u i a si a l i q u i d c o m m e n d a t u r p e r a l i u d , i l l u d e s t c o m m e n d a b i l e p e r q u o d c o m - 30 mendatur illud aliquid. Dicit enim. V e r e u t i l i t a s i n t r o d u c t i o n i s e s t l a u d a t a p e r h a n c s c i e n t i a m , q u i a h o c m o d o ; a p a r t e l a u d a r i v e l a b e f f e c t u et h o c e s t : dicit enim peritiam, id e s t n o t i t i a m , generis et aliorum fore necessariam cum propter multa alia, q u a e i b i 3 5 i n t e r p o n u n t u r , id e s t p r o p t e r a s s i g n a t i o n e m d i f i n i t i o n u m e t propter demonstrationem, id est propter necessariam argum e n t a t i o n e m , turn propter utilitatem partiendi.
1 0 1 1 12 13
7

1 0

1 1

1 2

1 3

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

notantum. difflnitionis. accensus. ostendat. affectu. necessarium. turn.

10

15

20

25

30

35

Quare. Q u a n d o q u i d e m t a n t i a<u>ctores c o m m e n d a v e r u n t s c i e n t i a m d i v i d e n d i e t quoniam est maximus usus, id e s t m a x i m a u t i l i t a s , et facillima doctrina ego quoque quemadmodum multi alii perscripsi id, sicut pleraque tradens omnia, s c i l i c e t ista et a l i a q u a e s c r i p s i , romanis auribus. E t h o c feci adhibito modo introductionis et habita tractatione tendente in earn rem, i d e s t i n s c i e n t i a m d i v i d e n d i d e c l a r a n d a m , tractatione, d i c o , competenti q u i a i b i a p p o s u i [ t ] n o n d e c i s a s s e d Concor d e s s e n t e n t i a s , et subtili q u i a n o n a d e o p o s i l i v i l e s s e n t e n t i a s quin aliquantulum promoti possent habere aliquod ut dicas. E t h o c t o t u m f e c i t n o n c u m v e r b o r u m diffusione s e d cum brevitate moderata, id est quae m o d u m introductionis n o n auf e r a t . I d e o perscripsi tractatione competenti u t h o c sit quod et non ingeratur mentibus legentium anxietas decisae orationis. E t i d e o perscripsi subtili tractatione ut non ingeratur mentibus l e g e n t i u m anxietas sententiae non perfectae. E t ideo moderata brevitaie perscripsi q u i a n o n e s t a e q u u m mentes audientium habere supervacuam loquacitatem in hoc opere. Mentes, dico, inexperientes harum rerum, id est q u a e n i h i l a t t i [ n ] g e r u n t d e s c i e n t i a d i v i d e n d i , rudes q u a e a l i q u i d a t t i g e r u n t sed n o n m u l t u m s u n t p r o m o t a e , insolentes novi, id e s t q u a e d i u m u l t a a u d i e r u n t sed n i h i l n o v i p e r c e p e r u n t . E t i d e o o m n i b u s i s t i s m o d i s feci ut non offuscet ullus livor obtrectationis id o p u s m e u m , q u o d et est arduum in natura sui, id e s t i n g r a e c i t a t e qui<a> i b i p r i m i t u s fuit n a t u m e t ideo n o b i s e s t a r d u u m e t q u o d e s t ignotum nostris, id e s t l a t i n i s . S e d t a m e n est digestum, id est t r a n s l a t u m a n o b i s et cum magno labore n o s t r o et c u m m u l t a utilitate legentium. Dentque. Istis o m n i b u s m o d i s feci et t a m e n p o s c o u t i p s i dent viam, i d e s t c o m m e n d a t i o n e m , studiis, q u a e c o m m e n d a tio est v i a a d s t u d i a q u i a q u a n d o a l i q u i s d a t c o m m e n d a t o r i a verba sunt via quare alii[s] veniant ad illud studium. Dico d e n t v i a m s t u d i i s nunc ignoscendo, si q u a s u n t m a l e dieta, nunc etiam comprobando si q u a s u n t b e n e d i e t a . H o c f a c i a n t potius quam stringant frena bonis artibus, dum quicquid etc. Ille s t r i n g i t f r e n a b o n i s a r t i b u s q u i v i t u p e r a t b o n a s artes.
14 15 1 7 18 19 29 2 1
1 4

1 5

1 6

1 7

1 8

1 9

2 0

2 1

Cod.: habitu. Cod.: cum petenti. Cod.: sub tali. Cod.: cum. Cod.: locacitatem. Cod.: innotum. Cod.: stringam. Cod. : et cum.

Quis enim. I d e o p e t o u t n o n v i t u p r e n t m e u m o p u s , q u i a opus m e u m iam incurreret defectum; a causa. Et vere opus m e u m incurreret defectum, quia displiceret; a pari extra. E t u n d e h o c h a b e s q u o d si o p u s m e u m d i s p l i c e r e t i d e o i n c u r r e ret d e f e c t u m ? q u i a o m n i s b o n a a r s i n c u r r i t d e f e < c > t u m si d i s p l i c e t ; a t o t o et h o c e s t : Quis enim etc. Nunc est dividendum nomen ipsius diuisionis, scilicet hoc n o m e n q u o d est divisio et s u n t t r a c t a n d a e proprieties, scilic e t i p s a d i v i d e n t i a , secundum unumquodque vocabulum divis i o n i s . P r o unumquodque accipit illa vocabula quibus assig n a n t u r i p s a e d i v i s i o n e s , id e s t q u o d a l i a d i c i t u r g e n e r i s i n s p e c i e s , a l i a t o t i u s i n p a r t e s , a l i a v o c i s i n s i g n i f i c a t i o n e s et aliae similiter suis nominibus. Divisio namque. Vere est dividendum nomen divisionis, namque divisio dicitur multis modis; a causa. Est enim. V e r e d i v i s i o d i c i t u r m u l t i s m o d i s q u i a i s t i s ; a p a r t i b u s et h o c e s t : Est enim e t c . E(s}t rursus. U n a est d i v i s i o g e n e r i s i n s p e c i e s . R u r s u s est a l i a d i v i s i o c u m t o t u m d i s t r i b u i t u r i n p a r t e s . P a r t e s d i c o proprias. Ideo d i c i t u r proprias q u i a n e q u e s u n t s p e c i e s , n e c s i g n i ficationes, n e c v o c a n t u r a l i q u o a l i o n o m i n e d i v i d e n t i u m . S e d tantum sunt propriae partes sui totius. N o t a n d u m q u o d accip i t p e r d i v i s i o n e m t o t i u s i n p a r t e s et d i v i s i o n e m s p e c i a l i s s i m a e speciei in individua. Est alia cum vox multa significans, id est h a b e n s d i v e r s a s s i g n i f i c a t i o n e s s u b d i v e r s i s i m p o s i t i o n i b u s , recipit sectionem, id est d i v i s i o n e m , in significationes. Significationes prop r i a s , i d e o d i c i t proprias q u i a n e q u e s p e c i e s , n e q u e p a r t e s , nec aliquo alio nomine dividentium possunt vocari. Praeter [autem] has (trs}. N o n t a n t u m d i c i t u r d i v i s i o h i s t r i b u s m o d i s ; sed praeter has trs e t c . Hoc ita fit. D i c o q u o d fit d i v i s i o a c c i d e n t i s i n a c c i d e n t i a , et hoc, s c i l i c e t d i v i s i o a c c i d e n t i s i n a c c i d e n t i a , ita fit si utraque, id est si u n u m q u o d l i b e t e x d i v i d e n t i b u s c u m s u o d i v i s o , videantur inesse eidem subiecto. S i c u t i c u m d i c i m u s : aliud durum, aliud molle. D u r u m q u o d est u n u m e x d i v i d e n t i b u s c u m s u o d i v i s o , i d est c u m a l b o , p o t e s t i n e s s e e i d e m s u b i e c t o , u t m a r g a r i t a e . M o l l e q u o d est a l t e r u m e x d i v i d e n t i b u s c u m s u o d i v i s o , id est c u m a l b o , p o t e s t esse i n e o d e m s u b i e c t o , ut i n lact.
2 2 2 3

10

15

20

25

30

35

H Sed harum.
2 2

Ostendi omnes modos divisionum, qui non

Cod.:

3 3

Cod.:

alius. cui.

io

15

do

25

30

35

40

t a n t u m s u n t o s t e n d e n d i p e r r e g u l a s , sed e t i a m p e r e x e m p l a , et h o c e s t : Sed harum etc. Ratio, id est i n t e l l i g e n t i u m . Genus dividimus. S c i e n d u m e s t : a c c i p i t p e r d i v i s i o n e m g e n e r i s i n species et d i v i s i o n e m r e c t i g e n e r i s i n recta<s> s p e c i e s et d i v i s i o n e m r e c t i g e n e r i s i n differentias et d i v i s i o n e m differentiae i n differentias. E t h i c e x e m p l i f c a t de d i v i s i o n e r e c t i g e n e r i s in differentias et de d i v i s i o n e differentiae in d i f f e r e n t i a s . E t p e r h a e c e x e m p l a i n n u i t d i v i s i o n e m r e c t i g e n e r i s in r e c t a s s p e c i e s . Oportet autem. O s t e n d i fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s p e r d u a s s p e c i e s et p e r t r e s et v i d e r e t u r a l i c u i q u o d p o s s e t fieri p e r u n a m s p e c i e m a u t p e r p l u r e s q u a m p e r tres. Oportet autem etc. Sed neque. D i c o fieri i n p l u r e s . Sed neque etc. P r o p t e r e a n o n d e b e n t e s s e infnitae s p e c i e s i n d i v i s i o n e [ s ] g e n e r i s , q u i a o m n i s d i v i s i o d e b e t d u c e r e a u d i t o r e m ad i n t e l l i g i b i l i o r a . Sed si p o n e r e n t u r i n f m i t a e s p e c i e s i n d i v i s i o n e [ m ] i a m d u c e r e t u r i p s e a u d i t o r a d o b s c u r i o r a . N e c g e n e r i s d i v i s i o p o t e s t fieri a d m i n u s q u a m p e r d u a s s p e c i e s , i d e o q u i a o m n e g e n u s est s i m i l i t u d o s u a r u m s p e c i e r u m . E t o m n i s s p e c i e s i n f o r m a t u r differ e n t i a et o m n i s differentia c o n s i s t i t in p l u r a l i t a t e d i s c r e p a n tium. Totum vero. Sic d i v i d i m u s g e n u s in s p e c i e s , totum vero e t c . Qui cum sint particulares, id est r e c i p i e n t e s p r a e d i c a t i o n e m s u i t o t i u s , tamen iungunt vim totius hominis, id est c o n f e r u n t homini h a n c v i n i u t d i c a [n] t u r t o t u m . E t q u i a hoc h a b e n t s p e c i e s q u i a c o n f e r u n t s u o g e n e r i ut d i c a t u r t o t u m s u b i u n g i t : d i c o q u i a i u n g u n t a t q u e ita i u n g u n t q u o d s i m p l i c i t e r c o m p o n u n t , id est q u o d i l l u d s i m p l i c i t e r d i c a t u r t o t u m et n o n genus respectu illorum particularium. Nec enim. B o n u m e x e m p l u m d e d i de d i v i s i o n e t o t i u s . Nec enim homo e t c . ; a c a u s a . H a n c r a t i o n e m ideo facit, s c i l i c e t q u o d h o m o n o n est g e n u s n e c s i n g u l i h o m i n e s s u n t s p e c i e s , p r o p t e r a n t i q u i o r e s q u i b u s v i d e b a t u r o m n e m d i v i s i o n e m esse divisionem generis in species. Vocis autem. Ita fit d i v i s i o g e n e r i s , ita fit d i v i s i o t o t i u s . S e d divisio vocis fit in proprias signifcationes quotiens una vox significans multa aperitur, id est p r o p o n i t u r ad h o c u t div i d a t u r . E t q u i a h o c h a b e t animal q u o d p r o p o n i t u r ad h o c ut p e r s u a s s p e c i e s d i v i d a t u r , animal d i c o q u o d est v o x m u l t a significans, i d e o s u b i u n g i t : d i c o aperitur et ita q u i d e m o s t e n d i tur p e r i p s a d i v i d e n t i a p l u r a l i t a s s i g n i f i c a t i o n i s e i u s , id est m u l t i t u d o impositionis eius aequivocae vocis. Ut c u m dico canis, quod est nomen aequivocum etc.
2 4

Sed hiiius. O s t e n d i d i v i s i o n e m v o c i s e t i n d e d e d i e x e m p l u m ; quae divisio non est accipienda uno modo. Sed huius d i v i s i o n i s , q u a e e s t d i v i s i o v o c i s e s t d u p l e x m o d u s . V i d e t u r esse f a l s u m ut t a n t u m sit d u p l e x m o d u s divisionis, quia, praeter istos duos modos, sunt d u o alii m o d i , scilicet divisio vocis s e c u n d u m m o d u m et d i v i s i o v o c i s s e c u n d u m d e t e r m i n a t i o nem. Solutio: secundum quosdam auctores est tantum duplex m o d u s h u i u s d i v i s i o n i s , s e d s e c u n d u m se a u t s e c u n d u m a l i quem alium sunt quattuor m o d i huius divisionis. Aut enim. V e r e e s t d u p l e x m o d u s h u i u s d i v i s i o n i s q u i a iste d u p l e x ; a p a r t e d u p l i c i s , e t h o c e s t : aut enim unum nomen significat multa s e c u n d u m diversas impositiones et ill u d d i v i d i t u r , aut oratio composita verbis et nominibus iam s i g n i f i c a t m u l t a et i p s a d i v i d i t u r . V i d e n d u m e s t q u a l i t e r a m bigua oratio dividatur; non ita dividatur ut habeat dividentia m e m b r a s i c u t i a l i a e d i v i s i o n e s , s e d ideo d i c i t u r d i v i d i q u i a , c u m unaquaeque ambigua oratio rationabiliter contineat duos intellectus, ad discernendum ipos intellectus dantur discretae o r a t i o n e s d e t e r r n i n a n t e s i n q u a s i g n i f c a t i o n e d e b e a t a c c i p i i p s a a m b i g u a o r a t i o ; u t c u m d i c i m u s : audio graecos vicisse troianos. E t c u m i s t a a m b i g u a o r a t i o d u o s r a t i o n a b i l i t e r contineat intellectus, ad ipsos discernendum dantur istae disc r e t a e o r a t i o n e s , s c i l i c e t : audio graecos vicisse, troianos victos esse; v e l : audio quod graeci vieti sunt et troiani vicerunt. E t istae discretae orationes dicuntur significationes illius ambiguae orationis, quia faciunt certum signum auditori quomodo d e b e a t a c c i p e r e illam ambiguam orationem.
2 5 2 6 2 7 28 28 2 9 3 0

io

15

20

25

Et nominis quidem. Ostendi<t> duplicem m o d u m division i s . M o d o i m p o n i t n o m i n a i p s i s d i v i s i o n i b u s : et nominis quidem e t c . O r a t i o n i s v e r o d i s t r i b u t i o , id e s t d i v i s i o , i n p r o p r i a s 30 s i g n i f i c a t i o n e s e s t d i s c r e t i o a m b i g u i t a t i s , q u i a ibi d i s c e r n i t u r a m b i g u a o r a t i o p e r p r o p r i a s s i g n i f i c a t i o n e s , id e s t p e r d i s c r e tas orationes. Ita ut nomen. Imposuit nomina divisionibus; modo vult o s t e n d e r e u n d e s u m a n t u r i l l a n o m i n a , s c i l i c e t a b i p s i s d i v i s i s . 35 C o n t i n u a t i o : I t a i m p o n o n o m i n a i p s i s d i v i s i o n i b u s , ut nomen significans multa p r a e d i c e t u r , id e s t a p p e l l e t u r , aequivocum
31

2 5 2 6 2 7 2 8 2 9 3 0 3 1

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

in omni. nomini. debent. graecas. debeo. aeeipi. quod.

10

15

20

25

30

35

et e x h o c n u n c u p a t u r d i v i s i o p a r t i t i o a e q u i v o c a t i o n i s . O r a t i o m u l t a designans praedicatur, id est appellatur amphibola atq u e a m b i g u a , et e x h o c d i s t r i b u t i o o r a t i o n i s i n p r o p r i a s s i g n i ficationes n u n c u p a t u r d i s c r e t i o a m b i g u i t a t i s . Eorum autem. T a l i s e s t d i v i s i o g e n e r i s i n s p e c i e s , t o t i u s in p a r t e s , v o c i s i n s i g n i f i c a t i o n e s . Eorum autem e t c . Haec enim. V e r e i s t a d i v i s i o e s t s u b i e c t i i n a c c i d e n t i a , q u i a d i v i s u m e s t s u b i e c t u m et d i v i d e n t i a s u n t a c c i d e n t i a ; a diffin i t i o n e et h o c e s t : Haec enim e t c . I t e m h a n c r a t i o n e m t a c i t p r o p t e r a n t i q u i o r e s q u i b u s v i d e b a t u r o m n e m d i v i s i o n e m esse generis in species. Accidentis vero. T a l i s e s t d i v i s i o s u b i e c t i i n a c c i d e n t i a ; sed accidentis in subiecta sectio evenit ut est omnium quae expetuntur || i d e s t o m n i u m e x p e t i b i l i u m , s c i l i c e t b o n o r u m , alia 147 v. sunt [ s u n t ] sita in anima, alia sunt sita in corpore. N o n d a t b o n u m e x e m p l u m de divisione accidentis in subiecta, quia ista d i v i s i o q u a m i p s e a p p o n i t e s t a c c i d e n t i s i n a c c i d e n t i a . S e d a p p o n i t earn q u i a e s t e x p o s i t o r i a i l l i u s q u a e d i c i t : Expetibile, id e s t b o n u m , aliud est corpus, aliud est anima, q u a e d i v i s i o est a c c i d e n t i s i n s u b i e c t a . Animae namque. V e r e ista d i v i s i o est a c c i d e n t i s i n s u b i e c ta q u i a d i v i s u m e s t a c c i d e n s et d i v i d e n t i a s u n t s u b i e c t a ; a diffinitione e t h o c e s t : Namque id quod expetitur, id e s t b o n u m , accidens et non est genus e t c u i sit a c c i d e n s n u n c o s t e n d i t , a n i m a e s c i l i c e t a t q u e c o r p o r i , e t haec, id est a n i m a et c o r p u s , non sunt species, sed sunt subiecta illius boni quod est situm in anima et incorpore. Accidentium vero. T a l i s est d i v i s i o a c c i d e n t i s i n s u b i e c t a ; accidentium vero e t c . Liquor namque. V e r e ista d i v i s i o e s t a c c i d e n t i s i n a c c i d e n tia q u i a d i v i s u m e s t a c c i d e n s e t d i v i d e n t i a s u n t a c c i d e n t i a . Li quor namque e t c . ; a p a r i ; p a r i a e n i m s u n t f o r m a e e t f o r m a t a . Sed album. D i c o q u i a d i v i s u m e s t <accidens> e t d i v i d e n tia s u n t a c c i d e n t i a , sed album e t c . A c si d i c a t : Album e s t d i v i s u m e t durum e t liquidum sunt dividentia, quia c o m m i x t i m o s t e n d e r a t i n e x e m p l i s e a esse a c c i d e n t i a . Cum ergo. H a e c e s t p r i n c i p a l i s c o n c l u s i o ; a diffinitione sit. Q u a n d o q u i d e m divisum est accidens et dividentia sunt acci d e n t i a , cum ergo e t c .
3 2 3 3 34 35

3 2

3 3

3 4

3 5

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

ambiguitates. amnem. expetantur. suum.

Sed hiiiusmodi. Ostendi divisionem accidentis i n acci d e n t i a et d e d i e x e m p l a d e a c c i d e n t i b u s p a r t i m sese c o n t i n e n t i b u s . Sed divisio huiusmodi, id est facta de accidentibus par t i m sese c o n t i n e n t i b u s , vicissim semper permutatur in alterutra, q u i a u n u m q u o d q u e dividens potest dividi per s u u m di- 5 v i s u m et p e r o p p o s i t u m i p s i u s d i v i s i . S i a u t e m fiat d i v i s i o de a c c i d e n t i b u s p r o r s u s e x c e d e n t i b u s n o n p o t e s t fieri p e r m u t a t i o i n a l t e r u t r a u t si d i c a m u s : Coloratum aliud dialecticum, aliud grammaticum. N o n potest aliquid e x istis dividentibus d i v i d i p e r d i v i s u m et p e r o p p o s i t u m d i v i s i , i d e o q u i a d i v i s u m 10 est prorsus excedens.
3 7 3 8

3 6

Possumus enim. V e r e d i v i s i o h u i u s m o d i p e r m u t a t u r i n a l t e r u t r a q u i a h o c m o d o ; a p a r t e p e r m u t a r i et h o c e s t : Possu mus enim e t c . Differ(ty autem. T a l e m d e d i r e g u l a m de d i v i s i o n e a c c i d e n tis i n a c c i d e n t i a , s c i l i c e t q u i a fit c o n v e r s i o i n e a s e c u n d u m o m n i a m e m b r a . Sed divisio huiusmodi etc. Nam neque. V e r e d i v i s i o h u i u s m o d i differt a b o m n i b u s a l i i s q u a e s u n t s u p r a d i c t a e , q u i a a b i s t i s ; a p a r t i b u s . Nam ne que significatione<m> etc. V i d e t u r esse f a l s u m quod partes n o n possint d i v i d i i n t o t u m et q u o d s p e c i e s n o n p o s s i n t d i v i d i i n g e n u s . P o s s u m u s e n i m d i c e r e : domus alia pars paries, alia pars tectum, alia pars fundamentum. Possumus convertere: paries alius in domo, alius extra domum ; similiter potest d i v i d i f u n d a m e n t u m e t t e c t u m . Ista p o t e s t d i c i : animal aliud homo, aliud et non homo; et p o t e s t c o n v e r t i : non homo aliud animal, aliud non animal. Solutio: licet partes dividantur in t o t u m , n o n tarnen d i v i d u n t u r sub e o d e m nomine; quia q u a n d o d i c i m u s : paries alius in domo, alius extra domum, e s t d i v i s i o g e n e r i s i n s p e c i e s et i t a n o n r e m a n e t s u b e o d e m n o mine. Rursus, licet q u a e d a m species dividantur per genus, n o n tarnen o m n e s ; q u i a c u m d i c i m u s : non homo, aliud animal, aliud non animal, tarnen a l i u d m e m b r u m n o n p o t e s t d i v i d i ut d i c a t u r : homo aliud animal, aliud non animal. Habemus etiam quod q u a n d o fit d i v i s i o a c c i d e n t i s i n a c c i d e n t i a , q u o c u m q u e m o d o c o n v e r t a t u r , fit i b i c o n v e r s i o s u b e o d e m r e s p e c t u
3 9 40 4 1 4 2 4 2 4 3

15

20

25

30

35

3 e

Cod.: ut.
Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: unumquique. oppositam. potest. domus. dividantur. eadem. quomodo.

3 7

3 S

3 9

4 0

4 1

4 2

4 3

10

15

20

25

<quia> et d i v i s a [ q u i a ] et d i v i d e n t i a d i c u n t u r [ q u o ] a c c i d e n tia. S e d q u a n d o [sed] s p e c i e s d i v i d u n t g e n u s d i c u n t u r s p e c i e s , quando dividuntur dicuntur genera. Quod vero. D i c t u m est s u p e r i u s q u i a d i v i s i o a c c i d e n t i s in a c c i d e n t i a i t a d e b e t fieri u t u t r a q u e c o n t i n g a t i n e s s e e i d e m s u b i e c t o , s c i l i c e t d i v i s u m et u n u m e x d i v i d e n t i b u s , q u o d v i d e t u r q u o d a m m o d o o b s c u r u m . Quod vero etc. Nam cum dicimus. E t vere liquet quia hoc m o d o ; a parte. S c i e n d u m q u i a i d e o a p p o n i t omnium hanc v o c e m in divisionibus ut intelligatur quodlibet divisum esse a c c e p t u m in larg i t a l e sua, e t i a m si p r o n u n t i e t u r indefinite. Quibus autem. O s t e n d i t o m n e s m o d o s d i v i s i o n i s et d e d i t e x e m p l a de o m n i b u s . M o d o v u l t d a r e p r o p r i e t a t e m o m n i u m , h a n c s c i l i c e t : q u i a <tres d i v i s i o n e s d i c u n t u r s e c u n d u m s e ) , t r e s v e r o s e c u n d u m a c c i d e n s . P o s t e a d a b i t differentias i n t e r s i n g u l a . Ideo d i v i s i o g e n e r i s et t o t i u s et d i v i s i o v o c i s d i c u n t u r s e c u n d u m se q u i a n u l l a m h a b e n t c o m m u t a t i o n e m n e q u e in d i v i s o n e q u e i n d i v i d e n t i b u s . D i v i s i o v e r o s u b i e c t i in a c c i d e n tia, < a c c i d e n t i s i n s u b i e c t a ) , a c c i d e n t i s in a c c i d e n t i a , d i c u n t u r divisiones secundum accidens quia habent commutationem aut i n d i v i s i s t a n t u m , a u t in d i v i d e n t i b u s t a n t u m , a u t i n u t r o q u e . C o n t i n u a t i o : O s t e n d i o m n e s m o d o s d i v i s i o n i s et i n d e d e d i e x e m p l a u n d e v i d e r e t u r hic esse s i s t e n d u m sed a quibus inquiretur ratio veritatis summa ope, his intelligendum est prius quae sit proprietas omnium, p e r q u a m tres s u n t s i m u l , et t r e s s i m u l , quibusque inter se etc.

Omnis enim. V e r e d i v i s i o n e s h a b e n t p r o p r i e t a t e s , q u i a i s l a e t r e s h a b e n t i s t a m p r o p r i e t a t e m , u t d i c a n t u r s e c u n d u m se. R e liquae vero dicuntur secundum accidens; a partibus divisio30 n u m et a p a r t i b u s p r o p r i e t a t u m . Omnis enim etc. Secundum se. In h o c c o n v e n i u n t istae t r e s q u o d d i c u n t u r s e c u n d u m se. Secundum se [etc.] autem ( e t c . ) . Differt enim. V e r e differentia h u i u s m o d i , q u i a ista || q u a e 148 r. s e q u i t u r ; a p a r i . P a r i a e n i m s u n t differentia h u i u s m o d i et i l l u d 35 q u o d s e q u i t u r . Genus vero. V o x s e p a r a t u r in p r o p r i a s s i g n i f i c a t i o n e s . Sed g e n u s d i s i u n g i t u r n o n in s i g n i f i c a t i o n e s , sed i n c r e a t i o n e s , id est i n s p e c i e s p r o c r e a t a s a<b> i p s o g e n e r e , q u i a g e n u s p o n i t u r m a t e r i a i n diffnitionibus s p e c i e r u m ; creationes, d i c o , quasdam, 40 id est o p p o s i t a s q u o d a m m o d o , id est v o c a l i m o d o . H a e c differentia consideratur s e c u n d u m ipsa divisa. Et genus. In h o c differt<t) d i v i s i o g e n e r i s a d i v i s i o n e v o c i s
4 4

et e t i a m i n h o c : n a m genus semper est totum propriae speciei et est universalius in natura, q u i a e s t m a t e r i a . Aequivocatio vero est universalior tantum in voce, r e s i g n i f i c a t a e x i s t e n t e ; i n d e c a u s a q u i a s i g n i f c a t u m canis m a i u s e s t q u a m significat u m latrabilis. E t i d e o canis e s t u n i v e r s a l i o r v o x q u a m latrabi5 lis. D i c o q u i a a e q u i v o c a t i o e s t u n i v e r s a l i o r t a n t u m v o c e , n o n e t i a m i n n a t u r a , q u i a n o n e s t m a t e r i a . I t e m ista differentia e s t data secundum i p s u m divisum. Ilio modo quoque. Ista differentia d a t u r s e c u n d u m i p s a d i videntia. 10 Amplius d o d i f f e r e n t i a m i n t e r d i v i s i o n e m v o c i s et d i v i s i o n e m g e n e r i s : quoque, id e s t r a t i o n a b i l i t e r , q u i a distributio vocis, id e s t v o x d i s t r i b u t a i n s u a s s i g n i f c a t i o n e s , non est eadem apud omnes, s c i l i c e t e s t p e r m u t a b i l i s . Quod enim. V e r e v o x d i s t r i b u t a i n s u a s s i g n i f c a t i o n e s n o n 15 est e a d e m a p u d o m n e s , q u i a canis; a p a r t e a e q u i v o c a e v o c i s et h o c e s t : Nam Mud nomen quod dicitur apud nos canis a e q u i v o c u m cum sint eius mutae signifcationes in romana lingua, fortasse praedicatur in barbara lingua simpliciter, id est u n i v o c e , v e l s i n g u l a r i t e r . N e c m i r u m , cum ea significata 20 quae apud nos nuncupantur uno nomine, id est u n a impositione, Mi significant fortasse pluribus impositionibus, contentis sub uno aequivoco.
4 5 46

Generis vero. D i s t r i b u t i o v o c i s n o n e s t e a d e m a p u d o m n e s , sed divisio generis, i d e s t i p s u m g e n u s d i v i s u m , et distributio, id e s t i p s a d i v i d e n t i a , [et] permanet apud omnes eadem In s i g n i f i c a t i o n e , q u i a g e n u s et s p e c i e s i l l a m s i g n i f c a t i o n e m e a m dem quam habent apud nos h a b e n t apud g r a e c o s interpretata. Unde fit. Q u a n d o q u i d e m d i s t r i b u t i o v o c i s n o n e s t e a d e m a p u d o m n e s , inde fit ut divisio quidem vocis pertineat ad positionem; [et q u i a h o c h a b e t g e n u s q u o d p e r t i n e a t a d p o s i tionem]. E t quia hoc habet genus quod pertineat ad position e m , s u b i u n g i t et ad consuetudinem, id e s t a d c o n s u e t u d i n a r i a m v o l u n t a t e m ; sed d i v i s i o g e n e r i s p e r t i n e t a d n a t u r a m , q u i a o m n e quod est idem apud omnes, est naturale, quia quod est i d e m a p u d o m n e s , a l i u d e s t d i v i s i o g e n e r i s , a l i u d e s t a l i u d ; a toto d i v i s i o n i s g e n e r i s . Q u i a q u o d e s t i d e m a p u d o m n e s , a l i u d genus, aliud aliud. Consuetudinis vero. I l l u d q u o d e s t i d e m a p u d o m n e s e s t
4 7 4 8
4 5

25

30

35

40

4 6

4 7

4 8

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

ipsa. omnes. inter. graecas.

lo

15

20

25

n a t u r a l e ; sed Mud quod est consuetudinis permiitatur apud aliquos. I s t a differentia d a t a est s e c u n d u m d i v i s a et b e n e q u i d e m ideo apponit istud, ut ad aliud transeat et ut ostendat n o n e s s e p l u r e s differentias i n t e r d i v i s i o n e m g e n e r i s et d i v i sionem vocis. Generis quoque. Ostendi<t> differentiam inter divisionem v o c i s e t d i v i s i o n e m g e n e r i s . M o d o v u l t d a r e d i f f e r e n t i a m inter d i v i s i o n e m g e n e r i s et d i v i s i o n e m t o t i u s , h a n c s c i l i c e t q u i a diuisio i n t e g r i totius fit secundum quantitatem, divisio vero generis perficitur qualitate. I d e o d i x i t fieri d i v i s i o i n t e g r i t o t i u s s e c u n d u m quantitatem quia partes integri totius indigent continuitate, id e s t c o n i u n c t i o n e e t i n i p s a p r o l a t i o n e et i n s u i s signifcatis a d h o c u t i p s a e p a r t e s r e c i p i a n t p r a e d i c a t i o n e m sui t o t i u s . S e d d i v i s i o g e n e r i s p e r f c i t u r q u a l i t a t e , id e s t v o c e i n f o r m a t a q u a l i t a t e . In h o c n o n v i d e t u r esse a l i q u a differentia, q u i a d i v i s i o g e n e r i s fit s e c u n d u m q u a l i t a t e m , q u i a u n a q u a e q u e p a r s i n f o r m a t u r q u a l i t a t e , s i c u t i paries tectum fundamentum informatur in oratione. Solutio: divisio generis perfcitur q u a l i t a t e , id e s t v o c e i n f o r m a t a q u a l i t a t e d e s c e n d e n t e a b i p s o toto; s e d paries n o n i n f o r m a t u r q u a l i t a t e d e s c e n d e n t e a b i p s a d o m o . I t e m l i c e t livisio g e n e r i s fat ( s e c u n d u m q u a n t i t a t e m ) , id e s t s e c u n d u m n u m e r u m , [ s e c u n d u m q u a n t i t a t e m ] t a rnen p a r t e s e i u s n o n i n d i g e n t c o n t i n u i t a t e n e q u e i n p r o l a t i o n e n e q u e i n s u i s s i g n i f c a t i s , q u i a u n a q u a e q u e p a r s p e r se a c c e p t a r e c i p i t p r a e d i c a t i o n e m s u i t o t i u s , s i c u t i Socrates et Plato n o n indigent coniunctione ad recipiendum praedicationem sui tot i u s , q u i a u n a q u a e q u e ( p a r s ) p e r se s u s c i p i t p r a e d i c a b i l i t e r suum totum.
4 9 5 0 5 1

30

Partes enim. V e r e d i v i s i o t o t i u s fit s e c u n d u m q u a n t i t a t e m . N a m partes separantur. E t c u m deberet dicere indigentes continuitate ad recipiendum praedicationem totius, ponit aequip o l l e n s s i c : Partes, dico, coniungentes substantiam totam, i d est q u a e c o n i u n c t a e r e d d u n t diffinitionem t o t i u s , separantur d i c o q u a e d a m actu, s i c u t i i l l a e q u a e s u b i a c e n t h u m a n a e d i s p o 35 s i t i o n i [ s ] aut q u a e d a m separantur ratione[m] animi et cogitatione, sicuti partes lineae; locus a pari. P a r i a enim sunt p a r t e s s e p a r a r i c o n i u n g e n t e s t o t a m s u b s t a n t i a m e t fieri d i v i sionem totius secundum quantitatem. Generis vero. D i v i s i o t o t i u s fit s e c u n d u m q u a n t i t a t e m , sed
5 2

4 9

5 0

5 1

5 2

Cod.: perspicitur. Cod.: sicuti. Cod.: probatione. Cod.: quae dum.

US

distributio generis perficitur qualitate, id e s t v o c e i n f o r m a t a qualitate descendente a b ipso genere. Nam cum. V e r e d i s t r i b u t i o g e n e r i s p e r f i c i t u r q u a l i t a t e q u i a nomine; a p a r t e q u a l i t a t i s e t h o c e s t : Cum hominem sub aniv. mali locavero i n d i v i s i o n e , tunc facta est || divisio qualitate, ut e x p o s i t u m e s t . Quale namque. U n d e h o c h a b e s q u o d , si d i v i s i o a n i m a l i s p e r f c i t u r h o m i n e , i d e o p e r f c i a t u r q u a l i t a t e . Namque homo est animai quale, idcirco quoniam homo informatur qualitate quad a m , id e s t s u b s t a n t i a l i d e s c e n d e n t e a b i p s o a n i m a l i ; c a u sa e s t . Unde. Q u a n d o q u i d e m homo i n f o r m a t u r q u a d a m q u a l i t a t e , u n d e r e s p o n d e n s a l i q u i s a l i c u i i n t e r r o g a n t i quale animal sit homo r e s p o n d e b i t aut rationale aut certe mortale. N o n s e q u i t u r q u o d si homo i n f o r m e t u r q u a d a m q u a l i t a t e , i d e o i n f o r m e t u r rationalitate a u t mortalitate, quia posset informari alia q u a l i t a t e . E t i d e o s u p p l e n d u m e s t q u i a homo i n f o r m a t u r q u a l i t a t e q u a d a m , id e s t sibi p r o p r i a , s c i l i c e t rationalitate et mortalitate. Amplius. Ostendo differentiam inter d i v i s i o n e m generis et d i v i s i o n e m t o t i u s s i c : Omne genus est prius propriis speciebus naturaliter, id e s t m a t e r i a l i t e r , q u i a e s t m a t e r i a s u a r u m s p e c i e r u m , totum autem e t c . Partes enim. V e r e t o t u m e s t p o s t e r i u s p r o p r i i s p a r t i b u s , q u i a p a r t e s s u n t p r i o r e s ; a r e l a t i v i s et h o c e s t : Partes enim sunt quae iungunt totum. E t n o n q u o l i b e t m o d o , s e d i t a i u n g u n t q u o d antecedunt perfectionem sui compositi alia(sy in natura tantum, s i c u t i p a r t e s l i n e a e q u a e n o n s u b i a c e n t h u m a n a e d i s p o s i t i o n i , alias antecedunt ratione, id e s t c o n s i d e r a t i o n e quoque temporis, sicuti partes [lineae] quae subiacent h u m a n a e dispositioni, ut sunt partes domus. Unde fit. Q u a d o q u i d e m g e n u s e s t p r i u s p r o p r i i s s p e c i e b u s , unde fit e t c . ; a c a u s a . Hinc quoque. Q u a n d o q u i d e m g e n u s e s t p r i u s p r o p r i i s s p e c i e b u s , hinc quoaue e t c . ; i n t e r c a u s a m e t e f f e c t u m . G e n u s d i c i t u r c o n s i s t e r e i n n a t u r a , id e s t i n g e n e r a l i t a t e s u a , q u i a semper remanet genus, licet u n a species interimatur.
53 5 4 5 5 57

io

15

20

25

30

35

Nam

si pars.

V e r e contra

evenit

in toto, q u i a h o c m o d o ; a

5 3

5 1

5 5

5 6

5 7

Cod.: cum animali sub Cod.: quaedam. Cod.: divisionem inter Cod.: persecutionem. Cod.: nunc.

hominem. differentiam.

10

15

20

25

30

35

p a r t e c o n t r a . Si totum pereat, partes permanent distributae, s c i l i c e t r e s istae q u a e fuere p a r t e s p e r m a n e n t , sed n o n s u b eo n o m i n e , qui<a> n o n d i c u n t u r p a r t e s . Amplius. Ostendit differentiam inter divisionem generis <et> t o t i u s i n e o s c i l i c e t q u i a g e n u s est m a t e r i a s u a r u m s p e c i e r u m . A d h u c d a t earn d i f f e r e n t i a m . S e d i d e o r e p e t i t i l l a m e a m d e m d i f f e r e n t i a m u t o s t e n d a t q u o m o d o sit m a t e r i a s u a r u m s p e c i e r u m , s c i l i c e t p e r s i m i l i t u d i n e m , et u t o s t e n d a t qui(a> p a r t e s s u n t m a t e r i a s u i t o t u i s . C o n t i n u a t i o : o s t e n d i different i a m i n t e r d i v i s i o n e m g e n e r i s et d i v i s i o n e m t o t i u s ; a m p l i u s o s t e n d o d i f f e r e n t i a m q u o q u e , id e s t s i m i l i t e r , s c i l i c e t s e c u n d u m causam valentem. Nam sicut. V e r e g e n u s e s t m a t e r i a s u i s s p e c i e b u s , q u i a est materia sicuti a e s ; a parte materiae, quia quod est materia a l i q u o d s i c u t i a e s , a l i q u o d s i c u t l i g n u m ; genus transit in speciem, accepta differentia, id e s t i u n c t u m c u m differentia facit se s p e c i e m c u m alio. Totius vero. G e n u s e s t m a t e r i a s u i s s p e c i e b u s sed multitudo partium, id e s t m u l t a e p a r t e s , sunt materia totius, sed compositio earumdem partium est forma, si t o t u m i t a c o n s t a t ex p a r t i b u s et e x c o m p o s i t i o n e . Nam sicut. V e r e m u l t i t u d o p a r t i u m est m a t e r i a t o t i u s et compositio e a r u m d e m partium est forma. Si totum ita constat e x p a r t i b u s et e x c o m p o s i t i o n e , s i c u t s p e c i e s c o n s t a t e x g e n e r e et e x differentia, t u n c i l l u d e s t a p a r i c o m i t a b i l i . C o n v e r t i t u r e n i m s i c : S i m u l t i t u d o p a r t i u m e s t m a t e r i a et c o m p o s i t i o e s t f o r m a ; t u n c t o t u m i t a c o n s t a t e x p a r t i b u s et e x c o m p o s i t i o n e , s i c u t s p e c i e s e x g e n e r e et e x d i f f e r e n t i a ; et si t o t u m i t a c o n s t a t e x p a r t i b u s et e x c o m p o s i t i o n e s i c u t s p e c i e s c o n s t a t e x g e n e r e et e x differentia, t u n c m u l t i t u d o p a r t i u m e s t m a t e r i a et c o m p o sitio e a r u m d e m p a r t i u m f o r m a e s t . Unde fit. Q u a n d o q u i d e m c o m p o s i t i o f o r m a , unde fit [ e s t ] ut totum differat ab unaquaque parte sua, compositione ipsarum partium, c o n s i d e r a t a i n i p s o toto p r o p t e r p a r t e s c o n i u n e t a s . Species vero differt a genere coniunctione[m] differentiae, s c i l i c e t q u i a differentia i u n g i t u r c u m g e n e r e a d f a c i e n d a m s p e c i e m ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . N o n b e n e v i d e t u r a g e r e , q u i a c u m d e b e r e t d a r e d i f f e r e n t i a m i n t e r d i v i s i o n e m g e n e r i s et to tius, d a t d i f f e r e n t i a m i n t e r t o t u m e t p a r t e m et i n t e r s p e c i e m
5 9 6 0 G1 6 2
5 8

58

Cod.: Cod.: Cod.:

tantum.

5 9

Cod.: ea.
ostendit. accepti. Cod.: Nam.

6 0

6 1

8 2

et g e n u s . S e d f a c i t b e n e q u i a , c u m i p s e d a t d i f f e r e n t i a m i n t e r totum et partem, ostendit q u i a totum dividitur in ilia a q u i b u s differt i p s u m t o t u m p e r c o m p o s i t i o n e m i l l a r u m p a r t i u m c o n s i d e r a t a m i n i p s o t o t o , e t c u m <dat> d i f f e r e n t i a m i n t e r s p e e i e m et g e n u s p e r c o m p o s i t i o n e m differentiae, o s t e n d i t q u i a g e n u s d i v i d i t u r i n ilia a q u i b u s differt c o n i u n c t i o n e [ m ] i p s i u s differentiae, c o n s i d e r a t a c u m i p s o g e h e r e ; et i t a d a t differen t i a m i n t e r d i v i s i o n e m g e n e r i s et t o t i u s . Amplius do differentiam inter divisionem generis et totius quoque , id e s t s i m i l i t e r , s c i l i c e t s e c u n d u m v a l e n t e m c a u s a m : species semper est idem i n p r a e d i c a t i o n e quod est suum genus, id e s t s e m p e r r e c i p i t p r a e d i c a t i o n e m s u i g e n e r i s . Partes vero non semper sunt idem quod totum, id e s t n o n s e m p e r r e c i p i u n t p r a e d i c a t i o n e m s u i t o t i u s , s i c u t i p a r t e s d o m u s . Non semper ideo d i c i t q u i a p a r t e s a l i q u a n d o r e c i p i u n t p r a e d i c a t i o n e m s u i totius, sicuti individua specialissimae speciei. Neque enim. V e r e p a r t e s n o n s u n t i d e m q u o d t o t u m , neque enim manus e t c . ; a p a r t i b u s p a r t i u m . Et <m> his totis quae habent partes dissimiles i n m a t e r i a v o c i s e t i n s i g n i f i c a t i o n e hoc clarum est, q u i a p a r t e s n o n s u n t i d e m q u o d t o t u m ; sed non est eodem modo in his totis quae habent partes similes i n m a teria vocis. E t inde d a t e x e m p l a in v i r g u l a aeris quae habet p a r t e s hoc aes e t hoc aes et hoc aes i n m a t e r i a v o c i s q u a n t u m ad hoc aes q u o d e s t t o t u m a c c e p t u m p r o v i r g u l a a e r i s . U n d e v i d e r e t u r q u o d p o s s e t d i c i hoc aes est hoc aes. S e d n o n p o t e s t 149 r. d i c i q u i a hoc aes q u a n d o e s t t o t u m a c c e p t u m || p r o v i r g u l a a e r i s s i g n i f i c a t p l u r a a e r a s i m u l c o n t i n u a . S e d hoc aes q u a n d o a c c i p i t u r p a r s s i g n i f i c a t t o t u m u n u m f r u s t u m . E t ideo n o n p o test r e c i p e r e p r a e d i c a t i o n e m s u i t o t i u s u t d i c a t u r hoc est; e t h o c e s t i n l i b r o u b i d i c i t : Ut in aeris virgula cuius partes quia sunt continuae et sunt eiusdem aeris, q u i a s i g n i f i c a n t r e m e i u s d e m m a n e r i a e , videntur esse [etc.] idem < e t c > .
6 3 64

10

15

20

25

30

Fortasse enim. V e r e f a l s o v i d e n t u r esse i d e m q u o d t o t u m . Nam fortasse partes huiusmodi sunt idem in substantia, id e s t in m a t e r i a v o c i s et i n s i g n i f i c a t i o n e e i u s d e m m a n e r i a e , non 35 etiam s u n t i d e m in quantitate significationis. Restat autem. D e d i t d i f f e r e n t i a m i n t e r d i v i s i o n e m g e n e r i s et d i v i s i o n e m v o c i s et i n t e r d i v i s i o n e m g e n e r i s et d i v i s i o n e m totius. Modo restat dare differentiam inter divisionem v o c i s et t o t i u s . S e d e t i a m restat dare differentias etc. 40
6 5

6 3

6 4

6 5

Cod.: ipsa tota. Cod.: quaque. Cod.: generis.

10

15

20

25

30

35

40

Differ (unyt autem. D i v i s i o g e n e r i s et t o t i u s differunt s e c u n d u m s u p r a d i c t a m o d o . S e d differunt d i v i s i o t o t i u s e t d i v i sio v o c i s i n h o c , s c i l i c e t q u o d totiim quidem constat ex partibus. E x h o c d u o i n t e l l i g i m u s : e t q u i a p a r t e s s u n t c o m p o n e n t e s i p s u m to turn et i p s u m t o t u m i n d i g e t c o n i u n c t i o n e [ m ] i p s a r u m rerum ad hoc ut habeat significare. Vox vero non constat ex his quae significala] t, i d e s t n o n indiget coniunctione i p s a r u m quas significat ad hoc ut habeat significare, q u i a p e r u n a m q u a m q u e r e m h a b e t p r a e d i c a r e e t de s i n g u l i s s i g n i f c a t o n i b u s p r a e d i c a t u r . Et fit. I t e m d a t a l i a m d i f f e r e n t i a m , s e c u n d u m v o c a b u l a d i v i s i o n i s . C o n t i n u a t i o : h a e c s u p r a d i c t o m o d o differunt e t a d h u c differunt q u i a divisio totius fit in partes sed divisio vocis non fit in partes, sed fit in eas res quas ipsa vox signifcat, id est d i s t r i b u i t u r s u i s s i n g u l i s s i g n i f i c a t i s a d h o c u t signifcet s u a significata, i t a t a m e n u t i p s a s i g n i f i c a t a n o n sint d i v i d e n t i a , sed n o m i n a i p s o r u m s i g n i f c a t o r u m ; s i c u t i latrabile animai, marina belua, cadeste sidus, i s t a v o c a b u l a <non> s u n t d i v i d e n t i a , [ n o n ] <sed> e o r u m s i g n i f i c a t a . Unde. Q u a n d o q u i d e m t o t u m c o n s t a t e x p a r t i b u s , unde fit e t c . ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Nunc igitur. D e d i t differentias d i v i s i o n u m s e c u n d u m s e . M o d o v u l t t r a c t a r e n a t u r a m d i v i s i o n i s g e n e r i s et s e c u n d u m d i v i s u m e t s e c u n d u m d i v i d e n t i a u t s u p e r i u s p r o m i s i t . I l l a t i o sic : o s t e n d i d i f f e r e n t i a s d i v i s i o n i s s e c u n d u m se et q u o n i a m d i c t a e s u n t differentiae d i v i s i o n i s s e c u n d u m se p r o p t e r e v i d e n t i a m , ergo pertractetur distributio generis propter eamdem c a u s a m ; a simili propter e a m d e m c a u s a m . Dico quia pertractetur distrib u t i o g e n e r i s et h o c o r d i n e : primum quid e t c . Genus est quod praedicatur de pluribus i n d i v i d u i s et de differentibus specie, id e s t d e d i v e r s i s s p e c i e b u s , in eo quod quid sit, id e s t a d i n t e r r o g a t i o n e m f a c t a m p e r quid; u n i v o c e , a d r e m o t i o n e m a e q u i v o carum. Species vero. S i c diffinitur g e n u s ; sed species est ilia vox quam collocamus sub genere p r o p i n q u o sibi, i n r e c t o o r d i n e p r a e d i c a n d i ; differentia est i l i a v o x qua proponimus distare aliud ab alio, i t a u t si<t> p r a e d i c a b i l i s i n q u a l e . Et est quidem genus. D a t a l i a m p r o p r i e t a t e m de g e n e r e . Nam cum quis. V e r e g e n u s r e s p o n d e t u r a l i c u i i n t e r r o g a n t i quid sit q u a e q u e res, quia a n i m a l ; a parte generis, et hoc e s t : Nam cum quis e t c .
6 6 6 7

6 6

Cod.: Cod.:

propinquus. praedicanti.

6 7

Dividitur autem. S u p e r i u s d i c t u m e s t q u i a d i v i s i o g e n e r i s i n s p e c i e s . E t u n d e v i d e r e t u r q u o d t a n t u m fieret p e r s p e c i e s . M o d o v u l t o s t e n d e r e q u i a fit e t i a m p e r differentias, e t i n d e r e d d i t c a u s a m . Ideo s c i l i c e t d i v i s i o g e n e r i s fit a l i q u a n d o p e r d i f f e r e n t i a s q u i a s p e c i e s c a r e n t n o m i n i b u s et q u i a d i v i s i o f a c t a per d i f f e r e n t i a s v a l e t a<d> diffinitione<m> s p e c i e r u m . C o n t i nuatio: dictum est quia divisio generis vocatur divisio generis i n s p e c i e s , u n d e v i d e r e t u r a l i c u i q u o d n o n p o s s e t fieri nisi p e r s p e c i e s ; dividitur autem e t c . Sed quoniam. D i c o q u i a rationale e t irrationale s u n t differ e n t i a e q u a e p o n u n t u r i n d i v i s i o n e e t n o n sine c a u s a , sed quoniam e t c . Eamque. E t bene p o n i m u s istam differentiam de specie, q u i a copulamus earn superiori generi, i d e s t a n i m a l i , et i t a i p s a differentia c o p u l a t a g e n e r i fit s p e c i e s . Omnis enim. E t v e r e i s t a differentia c o p u l a t a g e n e r i f a c i t s p e c i e m ; omnis enim e t c . ; a foto. Unde fit. Q u a n d o q u i d e m o m n i s differentia v e n i e n s i n p r o p r i u m g e n u s f a c i t s p e c i e m , unde fit ut genus sit materia quaedam, id e s t v o c a l i s , et n o n r e a l i s ; forma v e r o est differentia; a causa. Cum autem. Q u a n d o s p e c i e s n o n h a b e n t n o m i n a , fit d i v i s i o g e n e r i s i n d i f f e r e n t i a s ; cum autem e t c . Unde. Q u a n d o q u i d e m s p e c i e s n o n h a b e n t n o m i n a , unde est ut diffinitio colligatur ex pluribus terminis q u a m ex duobus, id e s t n o n fit t a n t u m e x d u o b u s t e r m i n i s ; i n t e r c a u s a m et effectum. Si enim. E t u n d e h o c h a b e s q u o d , si s p e c i e s n o n h a b e n t n o m i n a , i d e o diffinitio n o n fat t a n t u m e x d u o b u s terminis, q u i a si s p e c i e s habe<n>t n o m i n a , t a n t u m fieret e x d u o b u s t e r m i n i s ; et h o c e s t : Si enim etc. ; a b o p p o s i t i s s e c u n d u m affxm a t i o n e m et negationem ad e u m d e m ordinem. M a x i m a propos i t i o : si affirmatio p r o b a t a f f r m a t i o n e m , e t n e g a t i o n e g a t i o n e m . N o t a n d u m q u i a p a r i a s u n t species habere nomina e t diffnitionem constare ex duobus terminis. I t e m p a r i a s u n t species non habere nomina e t diffnitionem non constare ex duobus terminis tantum. Cum reliqua. D i c o : si esset noncupatum proprio nomine quod iunctum cum reliqua differentia, i d e s t c u m mortali, perficere(V> diffnitionem hominis verissima ratione, quia ibi
6 8 6 9 7 0 11
6 8

io

15

20

25

30

35

40

Cod.: ut.
Cod.: Cod.: Cod. : duabus. nomine. difnitionis.

B 9

7 0

7 1

10

15

20

25

30

35

40

e s s e t m a t e r i a et differentia, et integra conclusione, q u i a diffinitio esset convertibilis. Nunc autem. N o n t a n t u m p r o p t e r s u p r a d i c t a m c a u s a m , s c i l i c e t q u i a s p e c i e s n o n h a b e n t n o m i n a , fit d i v i s i o g e n e r i s p e r differentias, <sed e t i a m ) est necessaria ad integras difflnitiones specierum. Et forte ratio, id est c o m p o s i t i o , divisionis et diffinitionis versatur in eodem, id est i n e a d e m m a t e r i a . Nam divisionibus. V e r e r a t i o d i v i s i o n i s et diffinitionis v e r s a t u r i n e a d e m m a t e r i a . Nam una diffnitio componitur iunctis divisionibus, id est i u n c t o || d i v i s [ i ] o c u m u n o e x d i v i d e n t i - 149 v. bus; a parte eiusdem materiae. Sed quoniam. O s t e n d i < t > q u i a d i v i s i o g e n e r i s v a l e t a d diffin i t i o n e m . M o d o v u l t o s t e n d e r e e c o n v e r s o q u i a diffinitio v a l e t a d d i v i s i o n e m et o s t e n d i t c a u s a m q u a r e ; q u i a , c u m f a c i m u s a l i q u a m d i v i s i o n e m , v i d e n d u m est p e r diffinitionem a n i p s u m d i v i s u m a e q u i v o c u m sit, a n sit u n i v o c u m . Ideo v i d e n d u m est, n e d i v i s i o n e s c o m m i s c e a m u s , ne p e r d i v i s i o n e m v o c i s i n s i g n i ficationes a c c i p i a m u s d i v i s i o n e m g e n e r i s i n s p e c i e s ; et e c o n v e r s o . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m d i v i s i o est n e c e s s a r i a a<d> diff i n i t i o n e m , sed e t i a m diffinitio est n e c e s s a r i a ad d i v i s i o n e m ; et p o n i t c a u s a m s i c : quoniam nominum alia sunt etc. E t q u i a h o c est, p r i u s est v i d e n d u m p e r diffinitionem q u i d sit u n i v o c u m , et q u i d a e q u i v o c u m . Ne[c], cum ista fefellerint nos ita resolvamus aequivocum nomen in significativas voces quas in species, s c i l i c e t ne, c u m f a c i a m u s d i v i s i o n e m v o c i s in significationes, d i c a m u s esse d i v i s i o n e m g e n e r i s in s p e c i e s . Unde fit. Q u a n d o q u i d e m p r i u s v i d e n d u m est p e r diffinition e m q u i d sit u n i v o c u m et q u i d a e q u i v o c u m , unde fit e t c . ; inter c a u s a m et e f f e c t u m . E t r e p r a e s e n t a t c a u s a m u b i d i c i t : quid enim etc. Sunt autem. Ipse s u p e r i u s d e d i t t a l e m diffinitionem de d i f f e r e n t i a : differentia est q u a a l i u d a b a l i o d i s t a r e p r o p o n i m u s . In q u a diffinitione c l a u s i t t a m a c c i d e n t a l e s q u a m s u b s t a n t i a t e s [in] differentias et p e r hoc v i d e r e t u r q u o d o m n e s v a l e r e n t ad d i v i s i o n e m g e n e r i s et c o n s t i t u t i o n e m s p e c i e r u m . M o d o t a c i t q u a m d a m d i v i s i o n e m de differentia, u t i p s e o s t e n d a t q u a e differentiae v a l e a n t ad d i v i s i o n e m generi<s>, id est c o n s t i t u t i o n e m s p e c i e i , et q u a e n o n v a l e a n t . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m e r a t s c i e n d u m de differentia q u o d differentia est q u a a l i u d a b a l i o d i s t a r e p r o p o n i m u s , sed e t i a m h o c s c i e n d u m est, q u o d differentiae aliae sunt per se, aliae per accidens; differen7 2 7 3

7 2

7 3

Cod.: Cod.:

notum. ostendit.

l i a s p e r se v o c a t i l l a s q u a e n o n i n d i g e n t f u n d a m e n t o , differentias v e r o p e r a c c i d e n s v o c a t i l l a s q u a e i n d i g e n t f u n d a m e n t o . Et harum. D i c o q u o d differentiae a l i a e s u n t p e r se, a l i a e p e r a c c i d e n s . Et harum q u a e s u n t p e r a c c i d e n s aliae sunt consquentes statim id e s t p e r m a n e n t e s i n s u b i e c t o , aliae sunt relinquentes statim , id e s t p e r m u t a b i l e s [ e t ] <in> s u b i e c t o . Consquentes vero. Istae s u n t differentiae [ s u n t ] r e l i n q u e n t e s . S e d c o n s q u e n t e s s u n t ut capilli crispi. C u m d e b e r e t d i c e r e : consquentes sunt ut crispitudo in capllis et glaucitas in oculis, p o n i t d i f f e r e n t i a s c u m s u b i e c t i s s i c : consquentes sunt ut capilli crispi, si non sunt a(dymissi, id e s t p e r a l i q u i d a r t i f i c i u m a d a p t a t i , e t o c u l i d i c u n t u r g l a u c i , si non sunt turbati extrinsecus d e b i l i t a t e q u a [ m ] d a m , id est p e r m u t a b i l i . Sed haec. T a l e s s u n t r e l i n q u e n t e s e t t a l e s s u n t c o n s q u e n tes. Sed haec e t c . Neque enim. V e r e h a e c n o n s u n t s u m e n d a a d d i l f n i t i o n e m g e n e r i s q u i a n o n s u n t c o m m o d a a d diffnitionem s p e c i e i ; a p a r i . E t h o c e s t : Neque enim e t c . Omne enim. U n d e h o c h a b e s , q u o d si n o n s u n t c o m m o d a a d diffnitionem, n o n s u n t c o m m o d a a d d i v i s i o n e m et h o c e s t : Omne enim etc. L o c u s a b o p p o s i t i s s e c u n d u m a f f r m a t i o n e m et negationem. Illa vero. C o n s q u e n t e s e t r e l i n q u e n t e s n o n v a l e n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s , s e d ilia (quae} per se sunt e t c . Haec autem. E g o d i c o q u o d Ma quae per se sunt ipsa sola ad divisionem generis apta sunt e t n o n sine c a u s a ; sed i d e o q u i a haec, id e s t differentiae p e r se, informant i p s u m g e n u s et perficiunt substantiam, id e s t s u b s t a n t i a l e m diffnitionem, uniuscuiusque speciei. Sed has. D i x i t q u o d i l l a e q u a e p e r se s u n t v a l e n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s , r e l i n q u e n t e s v e r o et c o n s q u e n t e s n o n v a lent. N e c i n d e d e d i t c a u s a m . M o d o v u l t o s t e n d e r e q u a r e i l l a e q u a e p e r <se> sunt, <sint> s u m e n d a e a d d i v i s i o n e m , a l i a e v e r o sint retinendae. Relinquentes ideo n o n valent ad divisionem g e n e r i s q u i a p o s s u n t s e p a r a r i a s u b i e c t o r a t i o n e et a c t u . C o n sequentes vero ideo n o n valent quia possunt separari ratione a s u b i e c t o ; s u n t e t i a m a l i a e differentiae q u a e n e q u e a c t u n e c r a t i o n e p o s s u n t s e p a r a r i a s u b i e c t o et, d e s t r u c t a e , d e s t r u u n t
74 74 75 7 6 7 7 78

io

15

20

25

30

35

7 4

7 5

7 6

7 7

7 8

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

stutam glatitas. adaptata. diffnitionem. perficiont.

10

15

20

25

30

35

40

i p s u m s u b i e c t u m , u t p o s s i b i l i t a s n u m e r a n d i . Ista differentia d e s t r u c t a d e s t r u i t h o m i n e m s u u m s u b i e c t u m et t a m e n i s t a n e e a l i a e sibi c o n s i m i l e s v a l e n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s , q u i a n o n v a l e n t a d c o n s t i t u t i o n e m s p e c i e i . Illae v e r o q u a e s u n t p e r se valent ad divisionem generis quia et destructae destruunt i p s a m s p e c i e m et i u n c t a e c u m g e n e r e c o n s t i t u u n t e a m . C o n t i n u a t i o : d i x i q u o d r e l i n q u e n t e s et c o n s q u e n t e s n o n v a l e n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s et q u o d i l l a e q u a e s u n t p e r se v a l e n t . S e d [ d i ] v i d e n d u m e s t m i h i quemadmodum, id e s t q u a r a t i o n e , probare possumiis h a s differentias utriim si(n}t ex genere, id est e x m a n e r i a , statini relinquentium, an ex genere [per] consequentium, an ex genere permanentium in substantia, id e s t substantialium. Neque enim. V e r e v i d e n d u m e s t q u e m a d m o d u m p o s s u m u s p r o b a r e e x q u o g e n e r e s u n t differentiae. Neque enim sufficit scire quas in divisione etc.; causa est probans ad m o d u m immediati. Videndum est ergo. Q u a n d o q u i d e m v i d e n d u m e s t m i h i h o c m o d o , e r g o d i c a m ; a p a r i ; p a r i a s u n t esse videndum hoc modo et dicere illud quomodo dicit, s i c : primum est viden dum p r o p o n e n t i utrum differentia proposito a d i v i d e n t e omni possit etc. Si enim. V e r e si p o t e s t s e p a r a r i et a c t u et r a t i o n e , e s t s e p a r a n d a a d i v i s i o n e g e n e r i s . Si enim saepe seiungitur et actu et ratione || e x e o g e n e r e e s t q u a e s t a t i m r e l i n q u u n t ; l o c u s 150 r. est a parte. Q u i a illae q u a e separandae sunt a [ d ] d i v i s i o n e [ m ] generis, aliae sunt relinquentes statim, aliae sunt consquentes statim, aliae quae destructae destruunt i p s a m speciem, nec constituunt eam. Quae vero. V e r e i l l a e differentiae q u a e s e p a r a n t u r a c t u et r a t i o n e s u n t e x g e n e r e r e l i n q u e n t i u m et i d e o n o n v a l e n t a d divisionem generis. Quod si hic. D i c o q u i a <qui>libet h o m o p o t e s t <esse> e t i a m c u m g l a u c i s o c u l i s . Quod p r o et: et si hic homo non esset huiusmodi, id e s t c u m g l a u c i s o c u l i s , non eum e t c . A c si d i c a t : i s t a differentia d e s t r u c t a n o n d e s t r u i t h o m i n e m . Aliud. H a e c s u n t d u o g e n e r a d i f f e r e n t i a r u m , i d e s t r e l i n quentes et consquentes, quae n o n valent ad divisionem gene ris. Rursus est aliud g e n u s differentiae quod non possit separ a r i ratione et n o n v a l e t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s . Sed haec. Dico q u i a p o t e n t i a n u m e r a n d i et p o t e n t i a g e o 79 8 0

7 9

Cod.: Cod.:

positi. tato.

8 0

m e t r i a m d i s c e n d i d e s t r u c t a e d e s t r u u n t h o m i n e m . Sed haec possibilitas non statini est earum differentiarum quae insunt in substantia, id e s t i n diffinitione, s c i l i c e t n o n c o n s t i t u i t . Nam non. V e r e h a e c [ i m ] p o s s i b i l i t a s n o n e s t e a r u m q u a e insunt in substantia, quia non constituit h o m i n e m ; a causa et h o c e s t : Nam non idcirco e t c . Haec igitur. Q u a n d o q u i d e m n e q u e r e l i n q u e n t e s differentiae, n e q u e c o n s e q u e n t e s , n e q u e i l l a e q u a e d e s t r u c t a e d e s t r u u n t s p e c i e m , v a l e n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s , haec igitur e t c . ; a b i m m e d i [et] a t i s . Et universaliter. P l u s a p p o n i t i n i s t a r e g u l a q u a m in s u p e r i o r i c o n c l u s i o n e , q u i a d i c i t q u o d i l l a e differentiae q u a e p o n u n t u r i n d i v i s i o n e g e n e r i s et d e s t r u c t a e d e s t r u u n t s p e c i e m et q u i a c o n s t i t u u n t s p e c i e m . Quoniam vero. O s t e n d i t q u a e differentiae v a l e a n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s et q u a e n o n v a l e a n t e t d e d i t c a u s a s q u a r e v a leant et quare n o n valeant. Modo v u l t ostendere q u o ordine ponatur in divisione generis. Continuatio: hoc erat dicendum q u o d d i c t u m e s t d e differentiis e t n o n t a n t u m i l l u d e r a t d i c e n d u m , s e d e t i a m i s t u d quoniam quaedam sunt etc. Nullus enim. B o n u m e x e m p l u m d e d i . Nullus enim dicit e t c . ; a b e f f e c t u . Idcirco quod rationale et bipes, licet differant i n m a t e r i a v o c i s , tamen non disiunguntur a se ulla oppositione, i d e s t u l l a l e g e o p p o s i t i o n i s , q u i a n e q u e o p p o n u n t u r ut r e l a t i v a , n e q u e u t c o n t r a r i a , n e q u e u t p r i v a t i o e t h a b i t u s , n e q u e u t affirmatio et n e g a t i o . E t q u i a h o c est, constat quaecumque a se e t c . ; c o n s e q u e n t i a e s t i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Sunt autem, e t c . Quamquam. E g o disiungo inter contraria et inter habit u m e t p r i v a t i o n e m , quamquam sint quaedam res e t c . P r o p t e r e a ista, s c i l i c e t m o t u s e t q u i e s , e t s a n i t a s e t a e g r i t u d o , l u x e t t e n e b r a e v i d e b a n t u r <esse h a b i t u s e t p r i v a t i o n e s ) q u o n i a m a e g r i t u d o <sanitatis>, t e n e b r a e q u i a l u x ; i d e o a u t e m v i d e b a n t u r esse c o n t r a r i a q u i a <non> s u n t p e r [ i m ] m u t a b i l i a i n a l t e rutrum. Secundum quas. Q u a n d o q u i d e m s u n t q u a t t u o r o p p o s i t i o n e s secundum quas e t c . ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Manifestum est enim. V e r e est monstrandum rectissima ratone; nam manifestum est et oppositiones esse quattuor et separari species s u b a l t e r n a s et genera g e n e r a l i s s i m a per opposita; a c a u s a .
8 1 8 2

10

15

20

25

30

35

40

Cod.: Cod.:

constituit. affectu.

10

15

20

25

30

35

40

Nunc ergo. O s t e n d i t esse q u a t t u o r o p p o s i t i o n e s et s e p a r a n s p e c i e s et g e n e r a p e r o p p o s i t a ; m o d o v u l t o s t e n d e r e q u a e o p p o s i t i o n e s s i n t r e c i p i e n d a e in d i v i s i o n e g e n e r i s et q u a e sint r e t i n e n d a e , s c i l i c e t o p p o s i t i o s e c u n d u m a f f r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m est r e c i p i e n d a ad d i v i s i o n e m g e n e r i s , et p r o p t e r istam c a u s a m , scilicet propter necessitatem, quia multitudo s p e c i e r u m n o n h a b e t u n u m n o m e n q u o p o s s i t a s s i g n a r i illa m u l t i t u d o s p e c i e r u m , et ideo p o n i t u r i p s a n e g a t i o i n d i v i s i o n e . E t eo o r d i n e fit d i v i s i o g e n e r i s p e r a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o nera ut a l f i r m a t i o p r a e c e d a t et n e g a t i o s u b s e q u a t u r . E o d e m m o d o o p p o s i t i o q u a e sit s e c u n d u m h a b i t u m et p r i v a t i o n e m est r e c i p i e n d a a d d i v i s i o n e m g e n e r i s et p r o p t e r h a n c c a u s a m , q u i a p r i v a t i o h a b e t affnitate<m> c u m s u b s t a n t i a l i differentia, quia q u e m a d m o d u m substantialis differentia s e m p e r inest nanente suo subiecto, eodem modo privatio semper inest subiecto post habitum praecedentem realiter aut temporaliter. Et q u i a o m n i s d i v i s i o s e m p e r d e b e t fieri p e r o p p o s i t a , i d e o hab i t u s p o n i t u r in d i v i s i o n e g e n e r i s c u m i p s a p r i v a t i o n e , et eo o r d i n e u t h a b i t u s p r a e c e d a t et p r i v a t i o s u b s e q u a t u r . R u r s u s oppositio quae est s e c u n d u m contraria est recipienda ad divis i o n e m g e n e r i s q u i a c o n t r a r i a e differentiae p o n u n t u r i n d i v i sione g e n e r i s p r o p t e r n e c e s s i t a t e m , i d e o q u i a s p e c i e s c a r e n i n o m i n i b u s p r o q u i b u s p o n u n t u r i p s a e differentiae i n d i v i s i o n e m g e n e r i s et p r o p t e r n a t u r a m , q u i a i p s a e differentiae v a l e n t a <d> diffinitiones s p e c i e r u m . I t e m s p e c i e s v a l e n t ad d i v i s i o n e s g e n e r u m propter n a t u r a m , quia divisio generis in species est naturalis, quae species dicuntur quasi contrariae quia habent se s e c u n d u m l e g e m c o n t r a r i o r u m || q u i a u n a s p e c i e s n o n s u - 150 v. m i t u r r e s p e c t u alteri u s s i c u t i r e l a t i v a , n e q u e h a b e n t o r d i n e m ut h a b i t u s et p r i v a t i o , n e q u e u n u m e s t m a t e r i a a l t e r i u s s i c u t i affirmatio est m a t e r i a n e g a t i o n i s . Illatio s i c : q u a n d o q u i d e m o p p o s i t i o n e s s u n t q u a t t u o r et g e n e r a et s p e c i e s o p o r t e t s e p a r a n p e r o p p o s i t a , e r g o nunc dicendum est secundum quam oppositionem harum quattuor conveniat disiungi, id est s p e c i e s a g e n e r e , vel quemadmodum, id est s e c u n d u m q u a m c a u s a m et q u o o r d i n e ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Et prima. D i c o q u i a d i c e n d u m est et prima fit a d t r a c t a n d u m oppositio contradictionis. Voco autem. Apposui nov u m v o c a b u l u m unde videretur diversum a superiori, scilicet a b o p p o s i t i o n e , q u a e fit s e c u n d u m a f f r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m . Voco autem etc. In hac igitur. Q u a n d o q u i d e m o p p o s i t i o c o n t r a d i c t i o n i s p r i m a est a d t r a c t a n d u m , i g i t u r d i c a m ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . E c c e q u o d d i c o in h a c o p p o s i t i o n e affrmationis et n e g a t i o n i s :

negatio, id est. non n e g a t i v a p a r t i c u l a , i u n c t a c u m a l i q u a per se, id e s t i n n a t u r a s u i , non facit ullam speciem, scilicet n o n est species. Nam cum dico. V e r e n e g a t i o n o n e s t s p e c i e s . N a m h o c m o d o potest probari; a causa extra. O m n i s species vel est homo, vel est e q u u s , v e l a l i q u i d h u i u s m o d i . N e g a t i o a u t e m n e q u e h o m o , neque est equus, neque est aliquid h u i u s m o d i ; ergo negatio non est species; a partibus. M a x i m a propositio: Unde remov e n t u r p a r t e s , et t o t u m . P r o p o s i t i o u b i d i c i t : cum dico homo etc., affirmatio u b i d i c i t a e q u i p o l l e n t e r : quidquid autem non declarat speciem, id e s t n o n o s t e n d i t i l l a m n e g a t i o n e m esse a l i q u a m speciem de istis. Non esse enim. V e r e n e g a t i o n o n est s p e c i e s ; non esse ho minem e s t n e g a t i o . S e d non esse hominem non est species. Ergo negatio n o n est species; a parte negationis. Omnis enim. V e r e non esse hominem n o n est s p e c i e s . N a m hoc m o d o p o t e s t p r o b a r i ; a c a u s a e x t r a . Omnis (species} constituit esse, id e s t p o n i t c e r t u m g e n e r a l i s s i m u m , s i c u t i animai subiectum, color v e r o qualitatem; sed negatio non constituit c e r t u m e s s e ; a l i u d s p e c i e s a l i u d differentia. A f f i r m a t i o u b i d i c i t : Negatio vero quidquid proponit a u d i t o r i disiungit, id est r e m o v e t a u d i t o r e m , ab eo quod est certum esse. Sic agitur. Q u a n d o q u i d e m n e g a t i o n o n c o n s t i t u i t c e r t u m e s s e , igitur divisto generis in species caret negatione per se, id e s t i n n a t u r a s u i ; a c a u s a q u a e p r o b a t a d m o d u m i m m e d i a t i . N ecesse est autem. D i c o q u i a d i v i s i o g e n e r i s i n s p e c i e s c a ret n e g a t i o n e p e r se. S e d t a m e n necesse est componere spe ciem negatione, cum ea species, i d e s t m u l t i t u d o s p e c i e r u m , quam nos volumus assignare simplici nomine e t c . Ergo. Q u a n d o q u i d e m i t a e s t i n istis e x e m p l i s q u o d o p o r tet fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s p e r n e g a t i o n e m , i d e o quia non est nomen positum speciebus, ergo in omnibus aliis necesse est fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s p e r n e g a t i o n e m q u i a non est u n u m nomen positum speciebus; a simili propter eamdem causam. Hoc igitur. Q u a n d o q u i d e m ista n e c e s s i t a s , s c i l i c e t q u i a n o n e s t u n u m [ e s t ] n o m e n p o s i t u m s p e c i e b u s , c o g i t fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s p e r n e g a t i o n e m , ergo hoc cogit interdum ne cessitas, non natura, q u i a n o n e s t n a t u r a l e ; a p a r t e n e c e s s i tatis. In eodem quoque. O s t e n d i fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s p e r af8 3 8 4

io

15

20

25

30

35

40

8 3

s i

Cod. : Cod.:

removetur. qiiam.

io

15

20

25

30

35

40

f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m ; in eodem, id est i n e a d e m d i v i sione, quoque, id est o m n e , q u i a <dat> h a n c r e g u l a m : quotiens facimus sectionem, id est d i v i s i o n e m , negatione hoc ordine fac i a m u s q u o d prius est dicendo aut affrmatio aut simplex nomen, id est f m i t u m n o m e n ; h o c m o d o p r o p o n i t u r affrmatio in d i v i s i o n e m animalis, aliud est homo, aliud non est homo; h o c m o d o p r o p o n i t u r i n d i v i s i o n e s i m p l e x n o m e n , id est fmit u m : animai, aliud homo, aliud non homo. Nam si. V e r e est p r a e p o n e n d a affrmatio in d i v i s i o n e m q u i a d a t c i t i o r e m i n t e l l e c t u m a u d i t o r i ; a b effectu e x t r a . E t v e r e si affrmatio p r a e p o n a t u r in d i v i s i o n e , fit c i t i o r i n t e l l e c t u s i n a u d i t o r e , q u i a si praeponatur negatio, fit tardior intellectus in auditore; a contrariis. Maxima propositio: Contraria contrariis c o n v e n i u n t . C o n t r a r i a s u n t : tardior et citior, affrmatio et negatio, et h o c e s t : si prius negatio e t c . Nam cum. V e r e si p r a e p o n a t u r affrmatio in d i v i s i o n e fit c i t i o r i n t e l l e c t u s i n a u d i t o r e , q u i a ita est i n i s t a [ m ] affirmat i o n e [ m ] ; a p a r t e a f f i r m a t i o n i s ; et hoc e s t : Nam cum primum dicis etc. Si vero. S i affrmatio p r a e p o n a t u r , fit c i t i o r i n t e l l e c t u s . Si vero e contrario feceris, s c i l i c e t u t p r a e p o n a s n e g a t i o n e m , a u t h o c s u b i t o e v e n i e t q u o d a u d i t o r n e u t r a c o g n o s c e t , id est u t r u m q u e i g n o r a b i t , a u t si h o c n o n c o n t i n g a t u t u t r u m q u e i g n o r e t , sed c o n t i n g a t q u o d u t r u m q u e v e l a l t e r u m c o g n o s c a t , t a r d i u s u t r a q u e c o g n o s c e t ; a b i m m e d i a t i s . A l i t e r . S i e c o n t r a r i o feceris, et h o c e v e n i e t i n q u i b u s d a m e x e m p l i s q u o d a u d i t o r n e u t r a c o g n o s c e t , et in q u i b u s d a m e x e m p l i s h o c e v e n i e t q u o d ipse a u d i t o r t a r d i u s c o g n o s c e t u t r a q u e . U t r u m q u e out p r o et. Divisio vero. D i c o q u i a t a r d i u s c o g n o s c e t u t r a q u e , si p r a e p o n a t u r n e g a t i o ; divisio vero etc. Amplius quoque. P r o b o q u i a affrmatio est p r a e p o n e n d a in d i v i s i o n e g e n e r i s . O m n i s affrmatio est p r i o r et h o c p a t e t q u i a n e g a t i o est p o s t e r i o r . Sed o m n e illud quod est primum, primitus oportet ordinari in divisione; i g i t u r affrmatio est p r a e p o n e n d a in d i v i s i o n e || g e n e r i s . P r o p o s i t i o et a s s u m p t i o i n 151 r. libro; conclusio vero extra. M a x i m a propositio: quod convenit toti u n i v e r s a l i t e r e t parti. Necesse est quoque. P r o b a t u m est h o c a r g u m e n t o q u i a affrmatio est p r a e p o n e n d a in d i v i s i o n e ; quoque, id est s i m i liter, p o t e s t p r o b a r i h o c alio a r g u m e n t o q u o d a r m a t i o et s i m p l e x v o c a b u l u m d e b e n t p r a e p o n i in d i v i s i o n e . Necesse est
8 5 8 6

8 5

Cod.: Cod.:

non.
in.

8 6

omnia finita semper esse priora infinitis; e t p e r fnitum a c c i pit a f f i r m a t i o n e m e t s i m p l e x v o c a b u l u m , e t p e r infinitum accipit n e g a t i o n e m et i n f i n i t u m v o c a b u l u m et o s t e n d i t p r i o r i t a t e m i l l a m e t s e c u n d u m m a t e r i a m et s e c u n d u m d i g n i t a t e m ; s e c u n d u m m a t e r i a m , u t aequale(s} e s t p r i u s inacquali; secundum 5 m a t e r i a m , q u i a m a t e r i a i l l i u s e s t ; e t c e r t u m i n c e r t u m e t stabile i n s t a b i l i ; s e c u n d u m d i g n i t a t e m ut v i r t u s v i t i o , f i x u m m u t a b i l i . A s s u m p t i o u b i d i c i t : Sed omnia quae proferuntur aut definita, id e s t d e t e r m i n a t a , parte orationis, sicuti simplex v o c a b u l u m , aut proferuntur tota affirmatione, plus sunt fini- io ta e t c . A c si d i c a t : i s t a s u n t finita e t ilia s u n t i n f i n i t a ; e r g o affirmatio et s i m p l e x v o c a b u l u m s u n t p o n e n d a i n d i v i s i o n e ; l o c u s a toto e x t r a . E t q u a n d o q u i d e m affirmatio a u t s i m p l e x v o c a b u l u m s u n t p r a e p o n e n d a i n d i v i s i o n e , quare divisio est facienda potius finito praemisso quam infinito praemisso; i n - 15 ter c a u s a m et e f f e c t u m .
81

Sed si cui . Superius proposui m e datur<um> facillimam d o c t r i n a m et i n t e r p o s u i q u a s d a m diffciles s e n t e n t i a s e t i n h o c video<r> c o n t r a i r e p r o p o s i t o m e o . Sed si cui e t c . Neque enim. V e r e nihil ad me pollicentem facilem cognitionem; Neque enim e t c . ; a c a u s a . Qui vero. D i c o p r o g r e s s i s i n u l t e r i o r e loco et i d e o v i d e o r a g e r e d e o r d i n e d i a l e c t i c i o p e r i s . Qui vero e t c . Illa vero. O s t e n d i t q u i a o p p o s i t i o q u a e e s t s e c u n d u m affirmationem et n e g a t i o n e m v a l e t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s e t p r o p t e r q u a m c a u s a m , s c i l i c e t p r o p t e r n e c e s s i t a t e m , et q u o o r dine debeant poni in divisione generis. Modo vult ostendere q u i a o p p o s i t i o q u a e fit s e c u n d u m p r i v a t i o n e m et h a b i t u m v a let a d d i v i s i o n e m g e n e r i s e t p r o p t e r q u a m c a u s a m , s c i l i c e t q u i a p r i v a t i o h a b e t affnitatem c u m s u b s t a n t i a l i differentia, et q u o o r d i n e d e b e a n t p o n i i n d i v i s i o n e g e n e r i s . C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m i l l a o p p o s i t i o q u a e e s t s e c u n d u m fnitum et infin i t u m e s t c o n s i m i l i s illi o p p o s i t i o n i q u a e e s t s e c u n d u m affirm a t i o n e m et n e g a t i o n e m . S e d illa o p p o s i t i o quae fit secundum habitum et privationem, ipsa quoque, id e s t s i m i l i t e r s i c u t i i l l a q u a e e s t s e c u n d u m fnitum et i n f i n i t u m , videtur esse consimilis superiori o p p o s i t i o n i , s c i l i c e t illi o p p o s i t i o n i q u a e est s e c u n d u m a f f i r m a t i o n e m e t n e g a t i o n e m .
8 9

88

20

25

30

35

Negat enim. V e r e v i d e t u r esse c o n s i m i l i s s u p e r i o r i o p p o sitioni, q u i a i n h o c ; a p a r t e et h o c e s t : Negat enim privatio 40

8 7 8 8 8 9

Cod.: proferantur. Cod.: sic. Cod.: progressus.

io

15

20

25

30

35

40

habitum quodammodo, id est s u o p r o p r i o m o d o , s c i l i c e t i n r e g r e s s i b i l i m o d o v e l o r d i n a l i m o d o ; sed tarnen differ, quod negatio quidem potest esse semper, s i v e affrmatio p r a e c e d a t in e i s d e m s i g n i l i c a t i s , s i v e n o n p r a e c e d a t . S e d privatio non semper est, sed tunc s e m p e r est, <id e s t ) h a b e t s e m p i t e r n u m esse, quando s u b i e c t u m possibile est habere habitum, sive realiter s i v e t e m p o r a l i t e r . E t h o c n o n d i c o e x m e , sed hoc docuerunt nos iam praedicamenta . Quare. Q u a n d o q u i d e m p r i v a t i o h a b e t s e m p i t e r n u m esse post habitum praecedentem sive realiter sive temporaliter, quare privatio intelligitur esse forma quaedam, id e s t c o n similis substantiali formae; a causa. Non enim. V e r e p r i v a t i o e s t f o r m a q u i a c o n f e r t f o r m a [tu] m s u b i e c t o ; a diffnitione; et h o c e s t : Non enim tantum privai ipsa privatio, sed etiam disponit que^m^cumque suscipientem i p s a m p r i v a t i o n e m f a c t u m privatum circa se ipsam, id e s t a d m o d u m sui, quia q u e m a d m o d u m ipsa privatio est irregressibilis e o d e m m o d o i p s u m p r i v a t u m e s t ir<re>gressibile. Ncque enim. V e r e p r i v a t i o d i s p o n i t < q u e m > q u e p r i v a t u m et c i r c a se i p s a m , q u i a caecitas disponit privatum luce secundum se, id e s t s e c u n d u m n a t u r a m s u i , q u o d q u e m a d m o d u m i p s a c a e c i t a s est i r r e g r e s s i b i l i s e o d e m m o d o p r i v a t u m luce, q u i a d i s p o n i t c a e c u m ; a p a r i e t h o c e s t : Caecus enim dicitur h o m o a u t o c u l u s quasi dispositus, id est d i v e r s o m o d o a v i v e n t e p o s i t u s et affectus, id e s t a p p l i c a t u s , ad privationem s u s c i p i e n d a m quodammodo, id e s t i r r e g r e s s i b i l i m o d o . Hoc quoque. Id e s t s i m i l i t e r s i c u l i alii a<u>ctores A r i s t o teles t e s t a t u r i n Physicis. Unde fu. Q u a n d o q u i d e m p r i v a t i o e s t c o n s i m i l i s s u b s t a n tiali f o r m a e , unde fit ut frequenter utamur ad divisionem generum differentia privationis, id e s t i p s a p r i v a t i o n e [ m ] q u a e est differentia q u a n t u m a d o p p o s i t i o n e m q u a e fit s e c u n d u m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m ; inter c a u s a m et e f f e c t u m . Sed hic. N o s u t a m u r differentia p r i v a t i o n i s a d difnition e m g e n e r u m et n o n q u o l i b e t m o d o . Sed hic quoque e t c . Prius enim. V e r e e s t f a c i e n d u m e o d e m m o d o , q u i a h o c e o d e m m o d o ; a p a r t e et h o c e s t : Prius enim e t c . Aliquotiens tarnen. O s t e n d i t fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s p e r p r i v a t i o n e m et h a b i t u m ; m o d o i n n u i t q u a m d a m d i v i s i o n e m de p r i v a t i o n e , h a n c s c i l i c e t q u i a p r i v a t i o n e s a l i q u a n d o p r o 90 9 1 9 2

9 0 9 1 9 2

Cod.: praedicament. Cod.: ipsum. Cod.: diversa.

feruntur in vocabulo habitus, aliquando proferuntur c u m priv a t o r i a p a r t i c u l a ; i l l a e p r i v a t i o n e s p r o f e r u n t u r in v o c a b u l o h a b i t u s q u a e n o n h a b e n t in p r i v a t o r i a m p a r t i c u l a m . I l l a e v e r o p r o f e r u n t u r c u m p a r t i c u l a p r i v a t i o n i s q u a e h a b e n t in p r i v a t<ori>am p a r t i c u l a m . E t n o t a n d u m e s t q u i a i l l a e q u a e p r o f e runtur c u m particula negationis, non sunt verae privationes, 151 v. s e d q u a s i p r i v a t i o n e s . C o n t i n u a t i o : || T r a c t a v i de v e r a o p p o s i t i o n e q u a e fit s e c u n d u m p r i v a t i o n e m et h a b i t u m et v i d e r e t u r i n d e s a t i s esse d i c t u m et t a m e n a d h u c d i c t u m e s t i s t u d : Aliquotiens privationes quaedam etc. Sed in his. D i c t u m <est> q u i a i n f i n i t u m e t i n a e q u a l e s u n t p r i v a t i o n e s t a n t u m p r o p t e r in p r i v a t o r i a m p a r t i c u l a m . U n d e v i d e r e t u r q u o d n o n p o n e r e n t u r i n d i v i s i o n i b u s eo o r d i n e q u o p o n u n t u r r e c t a e p r i v a t i o n e s . Sed in his e t c . Contrariorum vero. T r a c t a v i t d e o p p o s i t i o n e q u a e fit secundum a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , h a b i t u m e t p r i v a t i o n e m ; et o s t e n d i t c a u s a s q u a r e v a l e a n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s et q u o o r d i n e p o n a n t u r . N u n c v u l t t r a c t a r e d e o p p o s i t i o n e c o n trariorum quae valet ad divisionem generis. Sed prius proponit q u a m d a m quaestionem, h a n c scilicet: a n oppositio quae s e c u n d u m c o n t r a r i a fit, s e c u n d u m p r i v a t i o n e m et h a b i t u m , ut videbatur q u i b u s d a m propter hanc c a u s a m quia, quemadm o d u m privatio expellit habitum, ita u n u m contrarium expellit a l i u d c o n t r a r i u m . C o n t i n u a t i o : o s t e n d i t o p p o s i t i o n e m q u a e fit s e c u n d u m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , h a b i t u m e t p r i v a t i o n e m , de q u i b u s n u l l a d u b i t a t i o e s t . S e d d u b i t a t u r a n op p o s i t i o c o n t r a r i o r u m v i d e a t u r esse s e c u n d u m privationem et h a b i t u m , u t album e t nigrum v i d e n t u r esse o p p o s i t a s e c u n dum p r i v a t i o n e m et h a b i t u m . E t si s i n t o p p o s i t a u t p r i v a tio et h a b i t u s , a n album q u i d e m sit p r i v a t i o nigri. E t n o n t a n turn i l l u d d u b i t a t u r . S e d e t i a m d u b i t a t u r a n nigrum sit p r i v a tio albi.
9 3 9 4 9 5 9 6 9 7 9 7

10

15

20

25

30

In contrariis autem. I n o p p o s i t i o n e q u a e fit s e c u n d u m af f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , h a b i t u m e t d i s p o s i t i o n e m , r a r o fit d i v i s i o g e n e r i s . S e d divisio generum fit multa, id est m u l - 35 t i p l e x , in contrariis. Fere enim. V e r e d i v i s i o g e n e r u m fit m u l t a i n c o n t r a r i i s q u i a nos ducimus differentias in contraria fere cunctas . Fere
98

9 3 9 4 9 5 9 6 9 7 9 8

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

infinitus. falsam. ad. in. falsam. coniunctas.

10

15

20

25

30

35

40

dicit ad remotionem q u a r u m d a m differentiarum, quae non s u n t c o n t r a r i a e , s i c u t i aquatile, gressibile, volatile. A l i t e r : ducimus cunctas differentias in contraria et fere solas, q u i a d i v i sio g e n e r u m i n c o n t r a r i i s e s t m u l t a et n o n q u o l i b e t m o d o sed quoniam contraria alia sunt medio" carentia, alia mediata, ita est facienda divisio i n c o n t r a r i i s p e r n e g a t i o n e m quoque, id e s t s i m i l i t e r s i c u t i i n d i v i s i o n e g e n e r i s , q u a e fit p e r n e g a t i o n e m et p e r a f f i r m a t i o n e m . Fieret autem. Feci divisionem generis per tria m e m b r a . Fieret autem e t c . N o n ideo a p p o n i t d e diffinitione q u i a s a t i s sit d i c t u m , sed i d e o q u i a o m n i s diffinitio h a b e t a f n i t a t e m c u m divisione, scilicet quia descendit a divisione et quia versatur in e a d e m m a t e r i a . Quo autem. D i c o q u i a o m n i s diffinitio e t o m n i s d i v i s i o fer e t d u o b u s t e r m i n i s , quo autem modo etc. Cum enim. V e r e diffinitio c o n s t a t de d u o b u s t e r m i n i s , q u i a i s t a ; a p a r t e diffinitionis. Volentes igitur. Q u a n d o q u i d e m n o m e n p o s i t u m est, volentes igitur etc. : i n t e r c a u s a m e t e f f e c t u m . Atom si. V e r e a mortale est diffinitio h o m i n i s , q u i a animai rationale mortale e s t diffinitio h o m i n i s ; a p a r i e x t r a . E t u n d e hoc h a b e s q u o d si animai rationale mortale e s t diffinitio h o m i n i s , ideo a mortale sit diffinitio h o m i n i s ; a s s i g n a t i o p a r i t a t i s ; a c a u s a u b i d i c i t : si hominis diffinitio est e t c . Idem sentii. I n s i g n i f c a t i o n e et i n c o n i u n c t i o n e m a t e r i a e et f o r m a e . N a m q u e m a d m o d u m i s t a diffinitio q u a e e s t animai rationale mortale h a b e t i n s u i c o n s t i t u t i o n e m m a t e r i a m et f o r m a m , e o d e m m o d o i s t a q u a e dicit a mortale habet materiam et f o r m a m in constitutionem sui. A enim. V e r e i d e m s e n t i t a mortale q u o d animai rationale mortale; a enim, ut dictum est, significai, id e s t p o n i t p a r i t e r u t s u u m p a r , animal rationale. Sic ergo. Q u a n d o q u i d e m i s t a diffinitio c o n s t a t e x d u o b u s t e r m i n i s , ergo diffinitio facta est ex duobus terminis; a part i b u s d u o r u m t e r m i n o r u m ; et r e p r a e s e n t a t illos d u o s t e r m i n o s , s c i l i c e t e x a l i t t e r a e t mortali. Divisio vero. N o n t a n t u m m a n i f e s t u m e s t quia omnis diffinitio constarci ex duobus terminis si nomina reperirenlur; divisio vero e t c . Si quis. D i c t u m e s t q u i a d i v i s i o fieret e x d u o b u s t e r m i n i s , positis nominibus. Modo vult ostendere quomodo divisio
1 0 0
9 9

1 0 0

Cod.: Cod.:

media. positas.

g e n e r i s q u a e fit p e r t r i a m e m b r a p o s s i t fieri p e r d u o m e m b r a , s c i l i c e t si i m p o n a t u r q u o d sit i m m e d i a t u m g e n e r i s d i v i d e n t i et differentiae d i v i d e n t i i n d i v e r s i s d i v i s i o n i b u s ; sic i m p o n i t u r n o m e n i m m e d i a t u m g e n e r i s d i v i d e n t i : Animation corpus, aliud animal, aliud arbor, aliud nerba; si v e r o i t a d i c a t u r : ani5 matum corpus, aliud animal, aliud pianeta, e c c e n o m e n , s c i l i c e t pianeta q u a e est i m m e d i a t u m q u a n t u m a d animai, et i t a d i v i s i o q u a e p r i m i t u s fiebat p e r t r i a m e m b r a , fit p e r d u o m e m b r a . In s u b s e q u e n t i d a b i t e x e m p l u m q u o m o d o i m p o n a t u r n o m e n differentiae i m m e d i a t u m d i v i d e n t i , u b i d i c i t : rerum om- 10 nium etc. et h o c est q u o d d i c i t l i t t e r a : si quis imponat nomen i m m e d i a t u m g e n e r i d i v i d e n t i cum deest ipsum nomen. Ita ergo. Q u a n d o q u i d e m i s t a d i v i s i o fit p e r d u o m e m b r a , i d e o q u i a n o m e n p o s i t u m est, ita ergo e t c . ; a s i m i l i p r o p t e r eamdem causam. Quartam vero. S u p e r i u s t r a c t a v i t de o p p o s i t i o n e q u a e fit s e c u n d u m a f f i r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , s e c u n d u m h a b i t u m et p r i v a t i o n e m , et q u a e fit s e c u n d u m c o n t r a r i a ; et o s t e n d i t c a u s a s quare p o n a n t u r in divisionem generis quia sunt acci152 r. d e n t i a et n e g a t i o n o n v a l e t q u i a est || a e q u i v o c u m . E t i d e o s u biungit quod relativa ita sunt accidentia quod u n u m positum p o n i t a l i u d , et i d e o n o n p o s s u n t p o n i i n d i v i s i o n e q u i a o m n i a dividentia sunt opposita. Item potest considerari alia causa quare relativa non possunt poni in divisione generis, quia sunt talia accidentia quae n u l l a m habent atfinitatem c u m illis quae p o n u n t u r in divisione generis, q u i a non p o n u n t esse uno no m i n e m u l t a r u m specierum sicuti negatio, nec possunt esse f o r m a q u a e d a m , s i c u t i p r i v a t i o , n e c p o s s u n t p o n i i n l o c o differentiarum, sicuti propria, quae p o n u n t u r in divisione generis p r o p t e r v i c a r i e t a t e m h o c m o d o : irrationale animal, aliud mugibile, aliud hinnibile ut equus, aliud rudibile. Haec propria p o n u n t u r in hac divisione vice differentiarum, q u i a non habem u s d i f f e r e n t i a s unientes q u i b u s d i f f e r a n t b o s et a s i n u s et e q u u s . C o n t i n u a t i o : P r i m a o p p o s i t i o est s e c u n d u m affirmatio n e m et n e g a t i o n e m , s e c u n d a s e c u n d u m h a b i t u m et p r i v a t i o n e m , t e r t i a [ m ] s e c u n d u m c o n t r a r i a . Quartam vero etc.
101

15

20

25

30

35

Haec igitur. Q u a n d o q u i d e m i s t a s u n t r e l a t i v a , haec igitur e t c . ; a b o p p o s i t i s . Non habent substantialem differentiam quia a se discrepent [a se], immo habent cognationem qua a<d> se referantur ac sine se esse non possint. Ergo non est facienda 40 d i v i s i o generis in relativas partes, sed tota sectio huiusmodi,

1 0 1

Cod.

unientas.

10

15

20

25

30

35

40

id e s t tota f a m i l i a h o r u m d i v i d e n t i u m , est separanda a genere; locus ab oppositis. Neque enim. V i d e t u r esse f a l s u m n o n p o s s e fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s i n r e l a t i v a s p a r t e s . Q u i a c u m d i c i m u s : homo, alius dominus, alius servus, v i d e t u r esse d i v i s i o g e n e r i s i n s p e cies s e c u n d u m opinionem q u o r u m d a m , quibus videbatur quod o m n i s d i v i s i o g e n e r i s e s s e t i n s p e c i e s et h o c r e m o v e t i s l e . C o n t i n u a t i o : M e r i t o d i c o q u i a tota i l i a sectio e s t s e p a r a n d a , a d divisionem generis, quia ilia o b i e c t i o q u a e fit de d o m i n o et d e s e r v o n o n v a l e t ; e t h o c e s t : neque enim e t c . ; a c a u s a . Cum igitur. O s t e n d i q u i a s u n t q u a t t u o r differentiae o p p o s i t i o n u m et s o l a e a l i a e t r e s s u n t s u m e n d a e , i g i t u r d i v i s i o r e l a t i o n i s s o l a e s t r e t i n e n d a ; a b i m m e d i [ e t ] a t i s . Si p r o cum; et c u m n e c e s s e i d e s t o p u s , a f f i r m a t i o n i s et n e g a t i o n i s a d d i v i s i o n e m g e n e r i s ; nisi p r o p t e r n e c e s s i t a t e m , u n d e v i d e r e t u r esse r e i c i e n d a ; t a m e n semper est reicienda tantum divisio relatio nis, sed o p p o s i t i o n e s p r i v a t i o n i s et h a b i t u s et c o n t r a r i o r u m e t a f f i r m a t i o n i s et n e g a t i o n i s s u m e n d a e s u n t . Maxime autem. O s t e n d i t q u i a finitum et i n f i n i t u m s u n t p r i v a t i o et h a b i t u s , q u i a s u n t c o n t r a r i a . M o d o v u l t o s t e n d e r e q u o d h o r u m m a x i m e h a b e a n t , id e s t v e l sint c o n t r a r i a v e l sint privatio et habitus, Continuatio: dictum est quia finitum et i n f i n i t u m s u n t h a b i t u s et p r i v a t i o ; sed maxime est ponenda contrarietas in ipsis differentiis, id e s t i s t a e differentiae, s c i l i c e t f i n i t u m et i n f i n i t u m , m a x i m e d e b e n t v o c a r i c o n t r a r i a ; nec non etiam i n f i n i t u m p o t e s t d i c i privatio. Idcirco i n f i n i t u m v i d e t u r esse c o n t r a r i u m q u a n t u m a d finitum q u o n i a m v i d e t u r opponere q u i d d a m c o n t r a r i u m , id e s t p r o p r i u m c o n t r a r i u m , scilicet infinitatem. Contra habitum, i d e s t c o n t r a finitum, q u o d d i c e b a m u s e s s e s u u m h a b i t u m . C a u s a est. Quamquam enim. B o n u m e x e m p l u m dedi, quamquam enim infinitum sit privatio et h o c i m p r o p r i e , tamen formatur ima gination, id est ad similitudinem veri contrarii. N a m q u e m a d m o d u m a l b u m formatur ab albedine, ita infinitum ab infinitate. Est quaedam. E t vere infinitum formatur in imaginatione c o n t r a r i i [ s ] . N a m q u e p r i v a t i o est quaedam forma s c i l i c e t i n finitas, a q u a i n f o r m a t u r i n f i n i t u m , u t d i c t u m e s t s u p e r i u s u b i dixit: Privatio enim q u a e d a m forma est. Aliter potest dici. Ostendit quia tres oppositiones sunt assumendae in divisio1 0 2 1 0 3

1 0 2

Cod.: Cod.:

abiectio. apponere.

1 0 3

n e [ s ] generis, q u a r t a vero reicienda est. E t ne videretur alicui quod aequaliter ponerentur aliae tres oppositiones in divisione generis, vult ostendere quod contraria dignius ponuntur in div i s i o n e g e n e r i s , p o s t e a p r i v a t i o et h a b i t u s , p o s t e a a l i r m a t i o et n e g a t i o . C o n t i n u a t i o : d i c o q u i a t r e s o p p o s i t i o n e s p o n u n t u r i n d i v i s i o n e g e n e r i s et n o n a e q u a l i t e r , s e d m a x i m e c o n t r a r i e tas q u a e c o n s i d e r a [n] t u r i n differentiis est p o n e n d a i n d i v i s i o n e generi<s>, id e s t c o n t r a r i a e d i f f e r e n t i a e m a x i m e v a l e n t a d d i v i s i o n e m g e n e r i s . D e s p e c i e b u s n o n dicit, n a m d e illis p a tet q u o d p r a e v a l e n t i n d i v i s i o n e g e n e r i s . N e c n o n e t i a m p r i v a tio a d d i v i s i o n e m g e n e r i s v a l e t d i g n i u s q u a m affirmatio e t n e gatio, post ipsa contraria. Idcirco, id est propter istam causam, ponenda est privatio in divisione generis dignius post ipsa contraria, q u a m negatio, q u o n i a m videtur o p p o n e r e contra h a b i t u m c o n t r a r i u m q u i d d a m , id e s t q u a s i c o n t r a r i u m ; q u o d c o n t r a r i u m e s t i n c e r t a c a u s a s i g n i f c a n d i , s i c u t i caecum esse p o n i t caecitatem quasi contrarium ad divisionem q u o n i a m c a e c i t a s e s t illi, i d e s t c a e c o , c e r t a c a u s a s i g n i f c a n d i . Q u o d n o n habet negatio. E t c u m deberet dare e x e m p l u m de vero habitu et v e r a p r i v a t i o n e , d a t e x e m p l u m de q u a s i h a b i t u et q u a s i p r i v a t i o n e [ m ] c u m d i c i t : ut est fnitum et infinitum q u o d infin i t u m p o n i t i n f i n i t a t e m , id e s t c o n t r a r i a m i n f n i t a t e m .
1 0 4 1 0 5 1 0 4 1 0 6

5-

io

15

20

Quamquam enim. B o n u i n e x e m p l u m d e d i d e p r i v a t i o n e q u a e p o n i t c o n t r a r i u m c o n t r a h a b i t u m ; quamquam enim infinitum sit privatio, tamen formatur i n s i g n i f i c a t i o n e imaginatione, i d est a d s i m i l i t u d i n e m , veri contrarii. Est enim. V e r e f o r < m a t u r > < i > m a g i n a t i o n e c o n t r a r i i . Namque privatio, id e s t infnitas a q u a i n f o r m a t u r , est forma quae152 v. dam, I l u t d i c t u m e s t ; a r a u s a . Dignum vero. O s t e n d i < t > d i v i s i o n e m g e n e r i s fieri p e r s p e ciem et per differentias. Modo facit q u a m d a m quaestionem, h a n c s c i l i c e t u t rec<t>ius fat d i v i s i o g e n e r i s i n s p e c i e s a n i n differentias. Ideo facit quaestionem istam quia videbatur q u i b u s d a m q u o d rec<t>ius feret p e r d i f f e r e n t i a s q u a m p e r s p e c i e s , sicuti Platoni qui iubet descendere dividentem per media specifcis d i f f e r e n t i i s . E t i d e o v i d e b a t u r rec<t>ius fieri p e r differ e n t i a s q u i a o m n i s diffinitio d e s c e n d i t d e d i v i s i o n e f a c t a p e r differentias. I t e m q u i b u s d a m v i d e b a t u r <quod> d i v i s i o g e n e r i s r e c t i u s feret p e r s p e c i e s , q u i a g e n u s i s t u d v o c a b u l u m s e m p e r requiret species. Modo Boetius facit quaestionem istam ut

25-

30

35

40

quam. apponere. affnitatem.

io

15

20

25

30

35

40

o s t e n d a t c u i p a r t i f a v e a t . C o n t i n u a t i o : o s t e n d i fieri d i v i s i o n e m g e n e r i s in s p e c i e s et i n d i f f e r e n t i a s . Dignum vero e t c . Diffinitio namque. Ideo e s t d i g n u m [ i n ] i n q u i s i t u . Namque diffinitio divisionis generis, i s t i u s v o c i s , est distributio in proximas species. D u p l e x ideo et d i v i s i o g e n e r i s fit i n diffe rentias; a causa. Oportet igitur. Q u a n d o q u i d e m t a l i s e s t diffinitio d i v i s i o n i s g e n e r i s , igitur opor(tety fieri disgregationem generis in pro ximas species secundum (naturami divisionis, id est ipsius d i v i s i q u i a g e n u s s e m p e r r e q u i r i t s p e c i e m , et secundum diffinitionem divisionis generis; a causa. Multis enim. V e r e i n q u i t fieri p r o p t e r s u p r a d i c t a m c a u s a ^ ) q u i a p r o p t e r i s t a m ; a p a r i ; e t h o c e s t : Multis enim e t c . Atque ideo. P r o p t e r i s t a m s u p r a d i c t a m c a u s a m , r e c t i u s fit d i v i s i o g e n e r i s i n s p e c i e s q u a m i n d i f f e r e n t i a s . Atque ideo. id e s t p r o p t e r i s t a m c a u s a m , quoniam quaedam genera sunt prima, quaedam ultima, quaedam media. A s s u m p t i o e x t r a sic : sed et p r i m a et u l t i m a et m e d i a r e c t i u s d i v i d u n t u r p e r s p e c i e s q u a m p e r d i f f e r e n t i a s . C o n c l u s i o u b i d i c i t : quare antiquior videbatur etc.; a partibus generum. Corpus namque. V e r e corpus e s t m e d i u m , q u i a e s t g e n u s animalis et e s t s p e c i e s s u b s t a n t i a e , a diffinitione et h o c e s t : Corpus namque est genus animalis, n e c t a n t u m h o c est, sed substantia est genus corporis, u n d e h a b e m u s q u i a c o r p u s est species substantiae. Sed neque. D i c o q u i a corpus e s t m e d i u m . S e d neque e t c . F a l s u m v i d e t u r n i h i l esse s u b animali q u o d sit g e n u s , q u i a rationale animal e s t s u b animali et e s t g e n u s ; et si a l i q u i s i t a velit d e t e r m i n a r e n i h i l esse s u b animali u t g e n u s q u o d sit i n s i m p l i c i v o c a b u l o , t a m e n f a l s u m e s t q u i a avis et piscis sunt <sub> animali et s u n t g e n e r a i n s i m p l i c i v o c a b u l o . E t i d e o d e t e r m i n a n d u m e s t i t a n i h i l esse s u b animali q u o d sit g e n u s i n s i m p l i c i v o c a b u l o i n d e e x tali o r d i n e p r a e d i c a m e n t i . Homo namque. V e r e n i h i l p o t e s t p o n i s u b animali quod sit g e n u s q u i a homo, de q u o m a g i s v i d e r e t u r ; a m a i o r i . Hoc autem. O s t e n d i < t > q u i a g e n u s d i v i d i t u r i n differen t i a s . M o d o v u l t d a r e p r a e c e p t u m d e d i v i s i o n e g e n e r i s i n diffe rentias, hoc scilicet ut u n u m q u o d q u e genus dividitur in suas p r o p r i a s differentias et n o n i n differentias p o s t e r i o r i s g e n e r i s . C u m h o c e s t q u o d differentiae i n f e r i o r u m d i v i d a n t s u p e r i o r a
107 1 0 8

1 0 7

1 0 S

Cod.: divisionem. Cod.: indextrali ordine

praedicamento;

inde

ex tali

conieci.

l i c e t insufficienter. S e d n o n c o n v e r t i t u r . C o n t i n u a t i o : d i c t u m e s t q u i a c o n v e n i t s e p a r a r e g e n e r a i n d i f f e r e n t i a s et n o n q u o l i b e t m o d o . S e d h o c fit h o c m o d o u t p r i m u m g e n u s , id e s t [in] substantiam, d i s g r e g e m u s i n s u a s p r o p r i a s differentias, n o n i n d i f f e r e n t i a s p o s t e r i o r i s , i d est corporis, et p o s t e r i u s g e n u s , id e s t corpus, d i s g r e g e m u s i n s u a s p r o p r i a s d i f f e r e n t i a s sed n o n i n d i f f e r e n t i a s p o s t e r i o r i s , id e s t animalis. Neque enim e t c . ; a c a u s a . Si quis enim. V e r e p r i m u m g e n u s est d i v i d e n d u m i n s u a s p r o p r i a s differentias, q u i a substantia e s t d i v i d e n d a i n corporale (et incorporale}; a p a r t e p r i m i g e n e r i s e t a p a r t i b u s diff e r e n t i a r u m ; e t h o c e s t : Si quis enim e t c . Hae namque. V e r e r e c t e f e c e r i t d i v i s i o n e m . Hae namque etc.; a causa. Corporis namque. V e r e n o n r e c t e d i s g r e g a v i t . Corporis namque e t c . ; a b o p p o s i t i s . Q u a n d o q u i d e m substantia et corpus et animal sunt divid e n d a i n s u a s p r o p r i a s differentias e t n o n i n d i f f e r e n t i a s p o s t e r i o r i s , quare manifestum est esse faciendam divisionem primorum generum e t m e d i o r u m et u l t i m o r u m secundum proprias differentias, non secundum differentias posterioris generis; a p a r t e p r i m o r u m g e n e r u m e t a p a r t e m e d i o r u m e t a parte ultimorum. Quotiens auiem. Ostendit quia divisio generis aliquando fit p e r s p e c i e s , a l i q u a n d o p e r d i f f e r e n t i a s . M o d o v u l t d a r e q u o d d a m p r a e c e p t u m d e d i v i s i o n e g e n e r i s q u o d , facta divisione generis, subdendae sunt dijfinitiones vet exempla s i non abund a m u s diffinitionibus. C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m s u n t i n t e l l i g e n d a d e d i v i s i o n e g e n e r i s i l i a q u a e d i c t a s u n t , sed e t i a m i s t u d : Quotiens genus e t c . Oportet autem. M o d o v u l t d a r e a l i u d p r a e c e p t u m d e d i v i sione generis in species, hoc scilicet ut ipsum divisum convertatur s u b disiunctione c u m dividentibus et dividentia c u m diviso. S i c u t i t e r m i n u s , id e s t diffinitio, c o n v e r t i t u r c u m s u o diffinito; q u a e diifinitio i d e o d i c i t u r t e r m i n u s q u i a d e t e r m i n a t m o d u m s i g n i f i c a n d i i p s i u s diffiniti e t n u m e r u m s i g n i f i c a t o r u m . M o d u m s i g n i f i c a n d i i p s i u s diffiniti d e t e r m i n a t i d e o , n a m q u e m a d m o d u m i p s a diffinitio s i g n i f i c a t m a t e r i a l i t e r e t f o r m a liter, e o d e m m o d o diffinitum. N u m e r u m s i g n i f i c a t o r u m d e t e r 1 1 0 1 1 1 1 1 2 1 1 3
1 0 9

1 0 9

io

15

2 0

2 5

30

35

1 1 0

1 1 1

1 1 2

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

1 1 3

contradictio posterioris. mediarum. ultimarum. Cod.: sed.

10

15

20

25

30

35

40

minat quia q u o t s i g n i f i c a t a h a b e t diffinitio tot h a b e t diffnitiiin. C o n t i n u a t i o : n o n t a n t u m illa e r a n t d i c e n d a de d i v i s i o n e g e n e r i s , q u a e d i c t a s u n t . Oportet aiitem e t c . Nam neque. V e r e oportet divisionem neque esse diminutarn neque superfluam. Nam neque plures e t c . ; a diffinitione s u p e r f l u a e et a diffinitione d i m i n u t a e . Convertitur autem || D i c o q u i a t e r m i n u s c o n v e r t i t u r et n o n 153 r. q u o l i b e t m o d o . Convertitur autem etc. Sic etiam. C o n v e r t i t u r q u i a omne genus erit aliquid eorum q u i a s p e c i e s , h o c est o m n e g e n u s s u b i c i t u r u n i v e r s a l i t e r s u i s s p e c i e b u s , ut c u m d i c i m u s : Omne animal aut est rationale animal, aut est irrationale animal. R u r s u s q u a e l i b e t species est proprium genus, id est q u a e l i b e t s p e c i e s s u b i c i t u r u n i v e r s a liter s u o g e n e r i s u b d i s i u n c t i o n e [ m ] ; ut c u m d i c i m u s : Omne quidem aut rationale animal aut irrationale animal est animal. N o t a n d u m q u i a istae p r o p o s i t i o n e s q u a e ita e n u n t i a n t u r u n i v e r s a l i t e r s u b d i s i u n c t i o n e d i c u n t u r et c a t h e g o r i c a e et h y p o t h e ticae; cathegoricae propter subiectum universaliter enuntiat u m ; hypotheticae propter dividentia sub disiunctione posila. M a g i s tarnen v i d e n t u r esse c a t h e g o r i c a e , q u i a f a c i m u s i n d e tal e m s i l l o g i s m u m : Omne animai, aut est rationale, aut est irrationale animal; sed omnis homo animai est; igitur omnis homo vel est rationale, vel est irrationale (animal}. Et notandum quod h u i u s m o d i oppositiones hypotheticae debent in coniunc t a s ( c o n v e r t i ) p e r p a r t i c u l a r e s s i c : si quoddam animai non est rationale, quoddam animai est irrationale. Fit autem. O s t e n d i t q u i a d i v i s i o g e n e r i s fit m u l t i s m o d i s , s c i l i c e t s e c u n d u m a f f r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , s e c u n d u m c o n t r a r i a . E t ne v i d e r e t u r a l i c u i q u o d illa d i v e r s i t a s d i v i s i o n i s n o n p o s s e t fieri n i s i i n d i v e r s i s g e n e r i b u s , ostendi<t> i d e m g e n u s p o s s e d i v i d i o m n i b u s h i s m o d i s . C o n t i n u a t i o : O s t e n d i fieri d i visionem generis multis modis, quae diversitas divisionis non t a n t u m c o n s i d e r a t u r i n d i v e r s i s g e n e r i b u s , sed fu divisio eiusdem generis multis modis, id est m u l t i p l i c i t e r ut omnium corporum g e o m e t r i c o r u m est m u l t i p l i c i t e r d i v i s i o , et quaecumquc c o r p o r a sunt aliciiius magnitudini^ multipliciter dividuntur. S i c enim. V e r e geometrica corpora multis dividuntur m o d i s , q u i a c i r c u l u s ; a p a r t e et e s t : Sic enim etc. Sic igitur Q u a n d o q u i d e m d i v i s i o i s t i u s g e n e r i s , scilicet n u m e r i fit m u l t i p l e x , sic igitur e t c . ; a p a r t e g e n e r i s . H o c p a t e l i n h o c e x e m p l o : Animai aliud est homo, aliud non est homo;
115

1 1 4

e c c e d i v i s i o p e r a f i r m a t i o n e m e t n e g a t i o n e m . Animai aliud videns, aliud caecum; e c c e p e r h a b i t u m et p r i v a t i o n e m . Animal aliud rationale, aliud irrationale; ecce per contraria. Illud autem. S u p e r i u s d i x i t q u i a d i v i s i o [ n e m ] g e n e r i s n o n p o t e s t fieri p e r m i n u s q u a m p e r d u a s s p e c i e s e t m o d o v u l t 5 ostendere c a u s a m . Continuatio: utile erat ad dicendum quicquid est dictum de divisione generis. Nec t a n t u m illud erat utile. S e d illud est perutile scire, quoniam genus est una, id e s t u n i v o c a , similitudo, id e s t c o n v e n i e n t i a , multarum specierum quodammodo, i d e s t m a t e r i a l i m o d o , quae s i m i l i t u d o 10 monstret substantiatem convenientiam omnium specierum, scilicet monstrat omnes species substantialiter convenire in s u o g e n e r e . Atque ideo, s c i l i c e t q u i a g e n u s m o n s t r a t s u b s t a n t i a l e m c o n v e n i e n t i a m o m n i u m s p e c i e r u m , est collectivum; et q u a r u m r e r u m ? s c i l i c e t p l u r i m a r u m s p e c i e r u m ; l o c u s a p a r t e . 15 Quia collectivum aliud monstrat substantialem convenientiam s u o r u m s u p p o s i t o r u m , a l i u d e s t c o l l e c t i v u m s o l a v o c e , ut a e quivocum.
1 1 6

Disiunctivae vero. G e n u s e s t c o l l e c t i v u m p l u r i m a r u m s p e c i e r u m ; disiunctivae vero e t c . ; quae quoniam informantur differentiis, ut dictum est, idcirco e t c . ; a b o p p o s i t i s . Omnis enim. V e r e n o n p o s s u n t esse m i n u s duabus spec i e b u s s u b g e n e r e . Omnis enim differentia consista in pluralitate d i s c r e p a n t i u m s p e c i e r u m , id e s t f a c i t d i s c r e p a r e p l u r e s s p e c i e s et o m n i s s p e c i e s h a b e t d i f f e r e n t i a m ; l o c u s a c a u s a . Sed de divisione. T r a c t a v i de d i v i s i o n e g e n e r i s e t n o n i n s u f c i e n t e r : Sed de divisione e t c . Hanc igitur. S u p e r i u s p r o m i s i t se t r a c t a t u r u m d e d i v i s i o n e g e n e r i s et d e diffinitione e t i a m t r a c t a v i t d e d i v i s i o n e ; m o d o v u l t a g e r e de diffinitione. I l l a t i o s i c : q u a n d o q u i d e m fuit p r o p o s i t u m de u t r o q u e et i a m d i c t u m e s t d e d i v i s i o n e , i g i t u r aperitur prom(pytior facultas ad diffnitionem speciei tractandam per divisionem generis a l i q u i b u s i n s i s t e n t i b u s p r a e c e p t u m dividendi; inter c a u s a m et effectum. Oportet enim. V e r e a p e r i t u r p r o m < p > t i o r f a c u l t a s . Oportet enim e t c . ; a c a u s a . Et illud quod. T r a c t a b o d e diffinitione et i t a q u o d p r a e t e r m i t t a m i l l u d q u o d an ulla diffinitio[ne] pos(s}it demonstrari p e r a l i a m diffnitionem, et quemadmodum valeant inveniri per demonstrationem, id e s t n e c e s s a r i a m a r g u m e n t a t i o n e m , h o c
1 1 7 118

20

25

30

35

40

univoco. munus. differentiam.

10

15

20

25

30

.5

40

m o d o : utrum animal rationale mortale sit difflnitio hominis; a u t ista, a u t a l i a ; sed a l i a n o n , e r g o ista. Et exequar solam regulam diffniendi et i l l a m tantum, id est sine c o m m i x t i o n e divisionis. Rerum enim. M o d o v u l t o s t e n d e r e r e g u l a m diffniendi. Sed p r i m i t u s o s t e n d i t q u a e r e s diffiniantur et q u a e n o n . V e r e e x e q u a r r e g u l a m diffniendi, q u i a h o c m o d o , a p a r t e et h o c e s t : Rerum, id est v o c u m , aliae sunt superiores etc. H a e c d i v i s i o est accidentis in accidentia. Porro autem. N e c t a n t u m s u p e r i o r a h a b e n t h o c , q u o d n o n p o s s u n t c l a u d i s u b a l i q u a diffinitione. Porro autem etc. Quocirca. Q u a n d o q u i d e m inferiores res carent speciiicis differentiis, quocirca etc. Q u i a q u a e s u n t s e c l u s a a diffinitione, a l i a c a r e n t specificis differentiis u t i n d i v i d u a , a l i a c a r e n t generibus sicuti generalissima. Media igitur. Q u a n d o q u i d e m n e q u e s u p e r i o r a n e q u e i n t e r i o r a p o s s u n t c a d e r e s u b diffinitionem, c u m a l i q u a c a d a n t , igitur media possunt cadere sub diffinitionem, quae et habent genera ( i s t a m c a u s a m c o n f e r t istis m e d i i s p e r q u a m r e m o v i t g e n e r a l i s s i m a [ n o n ] h a b e r e diffinitionem) et praedicantur de aliis, vel generibus etc. P e r h o c o s t e n d i t q u i a s u n t s u b a l t e r n a ; locus ab immediatis. Data igitur. Q u a n d o q u i d e m m e d i a p o s s u n t c a d e r e s u b diff i n i t i o n e m , igitur species; a p a r i . P a r i a e n i m s u n t s p e c i e s et m e d i a et h o c e s t : data huiusmodi specie[s] etc. Huius autem. H a e c r e g u l a d a t a est p e r se. Huius autem etc. Vocabulum ergo. Q u a n d o q u i d e m n o m e n a p t u m ad diffinit i o n e m , e r g o |] vocabulum nominis, id est i p s u m n o m e n , prae- 153 dicatur de pluribus nominibus, a l i u d est a p t u m ad diffinition e m , s i c u t i s p e c i e s , a l i u d non, s i c u t i differentiae, a c c i d e n t i a , g e n e r a l i s s i m a ; et est species continens sub se individua quodammodo, id est n o n v e r o m o d o q u i a n o m e n n o n est v e r u m g e n u s . I m m o est a c c i d e n s . Diffnio ergo. Q u a n d o q u i d e m d e b e o diffinire n o m e n , e r g o diffnio n o m e n s i c ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Etenim. V e r e v o x n o n s i g n i f i c a t i v a n i h i l ad n o m e n . Etenim nomen signifcat; ab oppositis. Sumo ergo. A b i p s a r e g u l a c o n c l u d i t s i c : q u a n d o q u i d e m i t a fit in o m n i diffinitione q u o d differentia est i u n g e n d a c u m g e n e r e , e r g o i n ista diffinitione; a toto et hoc e s t : Sumo differentiam etc.
119

Potest enim. V e r e n o n s u n t a e q u a l i a . Potest enim e t c . ; a causa. Sunt enim. V e r e p o t e s t esse v o x s i g n i f i c a t i v a e t n o n e s s e n o m e n q u i a et i l l a e voces quae dsignant dolores et illae q u a e d s i g n a n t passiones animi; a p a r t i b u s v o c i s e t h o c e s t : Sunt enim e t c . Quocirca. I t e m a b i p s a r g u l a c o n c l u d i t <it>a: q u a n d o q u i d e m i t a fit i n o m n i diifinitione, s c i l i c e t q u o d differentiae s u n t i u n g e n d a e c u m g e n e r e , e r g o i n i s t a d i i f i n i t i o n e ; a toto e t h o c e s t : Quocirca e t c . Sunt namque. V e r e n o n a d a e q u a n t u r a d n o m e n . Sunt namque e t c . ; a b o p p o s i t i s . Non igitur. Q u a n d o q u i d e m i s t a diffinitio c o n v e n i t v e r b i s , non igitur e t c . ; a b o p p o s i t i s . Resta(ty ergo. E t q u a n d o q u i d e m [ c u m ] n o n c o n v e n i t n o m i n i s i g n i f i c a r e c u m t e m p o r e , restt ergo e t c . ; a<b> i m m e diatis. lungo igitur. I t e m c o n c l u d i t a b i p s a r g u l a s i c : q u a n d o q u i d e m i t a fit i n o m n i diffinitione, q u o d differentiae s u n t i u n g e n d a e c u m g e n e r e , i g i t u r ita fit i n i s t a diffinitione ; et h o c e s t : lungo igitur e t c . Sed rursus. Non occurrit mihi plena conclusio difflnitionis, id est diffinitio p i e n e c o n c l u d e n s i p s u m diffinitum s e c u n dum o m n i a s i g n i f i c a t a diffiniti. Potest enim. V e r e n o n <oc>currit m i h i p l e n a c o n c l u s i o diffinitionis. Potest enim e t c . ; a c a u s a . Sed quamquam. D i c o q u i a i s t a o r a t i o e s t i m p e r f e c t a . Sed quamquam imperfecta etc. N o n ideo vocat istam orationem imperfectam quin habeat principales partes, scilicet nomina sed q u i a d e e s t ei v e r b u m . Quocirca. Quandoquidem non occurrit plena conclusio, vel circa e t c . Nominis autem. V e r e h o c p e r t i n e t a d n o m e n . Nominis enim etc.; a causa. Fit igitur. Q u a n d o q u i d e m differentiae s u n t i u n c t a e c u m g e n e r e , igitur diffinitio fit sic; a c a u s a . Nomen est vox e t c . Videsne igitur. Q u a n d o q u i d e m g e n u s e s t p r a e m i s s u m i n diffinitione e t differentiae s u b s e q u u n t u r sufficienter, videsne igitur e t c . ; a diffinitione. Nam quod. V e r e diffinitio e s t r e c t a qui<a> o m n i a o p e r a t u r et e s t c o n v e r t i b i l i s ; a p a r i et h o c e s t : Nam quod dixi e t c . P a r i a
120 1 2 1
1 2 9

10

15

20

25

30

35

40

1 2 1

Cod.: Cod.:

colores. falsa.

lo

15

20

s u n t diffnitionem esse rectam et omnia operavi in diffinitione et diffnitionem esse convertibilem. linde fit. Q u a n d o q u i d e i n diffinitio est recta, e r g o c o n v e r t i b i l i s ; a p a r i ; et h o c est:Unde fit et c a e t e r a . Illud quoque. D i c t u m est q u i a g e n u s p o n i t u r et in diffinitione et i n d i v i s i o n e ; et v i d e r e t u r a l i c u i q u o d e o d e m m o d o p o n e r e t u r in u t r o q u e . M o d o v u l t o s t e n d e r e q u i a n o n e o d e m m o d o p o n i t u r . N a m i n d i v i s i o n e p o n i t u r ut t o t u m , in diffinitione v e r o ut p a r s . C o n t i n u a t i o : i l l u d e r a t d i c e n d u m , q u o d g e n u s p o n i tur et in d i v i s i o n e et i n diffinitione. Illud quoque etc. Et sic. I l l u d e r a t d i c e n d u m et i s t u d est d i c e n d u m , q u o d sic est diffnitioni quasi quaedam partes coniungant totum, scilicet p a r t e s a d h o c c o n i u n g a n t u r ut r e d d a n t t o t u m , s i c u t i animal rationale mortale, i s t a e p a r t e s ad h o c c o n i u n g u n t u r , ut r e d d a n t i s t u d t o t u m , s c i l i c e t animal rationale mortale v e l hominem. Et divisio generis est simili(s} divisioni totius, q u i a q u e m a d m o d u m in d i v i s i o n e t o t i u s ad h a e c t e n d i m u s u t t o t u m s o l v a r n u s in p a r t e s , e o d e m m o d o in d i v i s i o n e g e n e r i s ad hoc t e n d i m u s , u t t o t u m s o l v a r n u s in p a r t e s ; diffinitio vero est similis compositioni. N a m q u e m a d m o d u m p a r t e s in s u a c o n i u c tione c o n s t i t u u n t t o t u m , e o d e m m o d o in diffinitione p a r t e s c o n i u n c t a e c o n s t i t u u n t t o t u m , s c i l i c e t i p s a m diffnitionem, a u t difnitum.

Namque in divisione. V e r e g e n u s est t o t u m in d i v i s i o n e . 25 Namque animai in divisione est totum; a p a r t e . E t o s t e n d i t i n c u i u s d i v i s i o n e sit t o t u m , s c i l i c e t in d i v i s i o n e g e n e r i s . Intra se enim. V e r e animai est t o t u m hominis. Namque c o m p l e c t i t u r h o m i n e m . U n d e v i d e t u r s e q u i q u i a homo c o m p l e c t i t u r grammaticum, et tarnen n o n est t o t u m q u a n t u m ad 30 i p s u m , et ideo s u p p l e n d u m est q u i a a n i m a i c o m p l e c t i t u r h o m i n e m substantialiter; locus a pari. Paria enim sunt animal complecti hominem substantialiter et esse substantiale totum hominis. Speciem namque. V e r e g e n u s est p a r s in diffinitione, q u i a 35 est p a r s c o m p o n e n s ; a p a r t e et hoc e s t : Speciem namque et caetera. Et haec tria sunt t o t u m hominis, u n u n q u o d q u e p e r se. Si vero. H a e c t r i a in d i v i s i o n e s u n t t o t u m h o m i n i s . Sed si dicam in diffinitione totum est animai rationale mortale, haec 40 tria iungunt, id e s t c o m p o n u n t , hominem unum, id est sibi u n i t u m in s i g n i f c a t i o n e ; n a m q u e m a d m o d u m i p s a diffinitio signifcat m a t e r i a l i t e r et f o r m a l i t e r s e c u n d u m d i v e r s a s p a r t e s , e o d e m m o d o homo s i g n i v c a t m a t e r i a l i t e r s e c u n d u m m a t e r i a m e x q u a c o n s t i t u i t u r et f o r m a l i t e r s e c u n d u m differentias.

Quocirca. Q u a n d o q u i d e m i n i s t a diffinitione animai est p a r s <et> rationale mortale <est p a r s ) ; quocirca et genus et differentia reperitur pars ipsius hominis; a p a r t e g e n e r i s et a partibus differentiae. Sic igitur. Q u a n d o q u i d e m animai e s t t o t u m i n d i v i s i o n e , igitur genus; a p a r t e g e n e r i s . E t h o c q u o d diffinita s p e c i e s et t o t u m c o n c i p i t u r , diffinitum t o t u m . 154 r. I l Nunc de ea. T r a c t a v i t de d i v i s i o n e g e n e r i s , o s t e n d e n d o q u o t m o d i s feret. M o d o v u l t a g e r e d e d i v i s i o n e t o t i u s et o s t e n det q u o t m o d i s fiat d i v i s i o t o t i u s et q u o t m o d i s d i c a t u r t o turn. Haec enim. V e r e e s t d i c e n d u m : n u n c d e d i v i s i o n e t o t i u s ; haec enim erat secunda i n o r d i n e , post divisionem generis. H a e c e s t r e d d i t i o c a u s a e q u a r e d i c a t u r nunc. Quod enim. V e r e e s t d i c e n d u m d e d i v i s i o n e t o t i u s . Nam significamus multipliciter illud quod totum dicimus, id e s t t o tum multis modis accipitur. Totum namque. Vere totum dicitur multis modis, quia i s t i s ; a p a r t i b u s ; et h o c e s t : Totum namque e t c . Hi enim. B o n u m e x e m p l u m d e d i d e u n i v e r s a l i t a t e . Hi enim sunt tota suarum partium, id est hominum nel equorum, et a c c i p i t p e r hominum vel equorum individua. linde. Q u a n d o q u i d e m u n i v e r s a l e e s t t o t u m r e s p e c t u s u o r u m i n d i v i d u o r u m , unde dicimus unumquemque hominem particularem, id est r e c i p i e n t e m p r a e d i c a t i o n e m s u i t o t i u s , s c i l i c e t hominis; a relativis. Dicitur quoque, id e s t s i m i l i t e r , totum quod constat ex quibusdam virtutibus, id e s t e x q u i b u s d a m v o c i b u s q u a e d i c u n t u r v i r t u t e s q u a n t u m a d i p s u m t o t u m q u i a et r e c i p i u n t si<n)gillatim praedicationem sui totius secundum superiorem d i f f e r e n t i a m , et c o n i u n c t a e c o n s t r u u n t i n f e r i o r e m diffnitionem s u i t o t i u s Ut animae et c a e t e r a . Tot igitur. Q u a n d o q u i d e m t o t u m d i c i t u r c o n t i n u u m , id est continuatum, universale, virtuale, ergo multis modis dicit u r t o t u m ; a p a r t i b u s . E t cum tot modis dicatur totum, facienda est divisio totius. S i c diffinitur c o n t i n u u m t o t u m : C o n t i n u u m totum est illud quod constat e x partibus impraedicab i l i b u s , id e s t n o n r e c i p i e n t i b u s p r a e d i c a t i o n e m s u i t o t i u s , n o n valentibus transmutari secundum localem positionem, ma1 2 2 123 124 125

10

15

20

25

30

35

1 2 2

Cod.: Cod. : Cod.:

quod. homini. hominem.

1 2 3

Cod.: non.

1 2 4

1 2 5

10

15

20

25

30

35

40

n e n t e i p s o to t o ; u t p o t e s t v i d e r i i n d o m o . I n c o n t i n u u m to turn est i l l u d q u o d c o n s t a t e x p a r t i b u s n o n r e c i p i e n t i b u s p r a e d i c a tionem sui totius, v a l e n t i b u s transmutari secundum localem p o s i t i o n e m , m a n e n t e i p s o to t o ; u t p o t e s t v i d e r i i n g r e g e et i n exercitu. Universale totum est illud quod constat ex partibus r e c i p i e n t i b u s p r a e d i c a t i o n e m s u i t o t i u s si<n>gillatim, i t a ut n e q u e sit g e n u s , n e q u e q u a s i g e n u s ; u t differentiae q u a e <non> s u n t g e n u s . V i r t u a l e t o t u m e s t i l l u d q u o d h a b e t d u a s diffmition e s , u n a m s u p e r i o r e m s e c u n d u m q u a m p r a e d i c a t u r de s i n g u l i s p a r t i b u s et h a b e t affinitatem c u m toto u n i v e r s a l i et a l i a m i n f e riorem secundum q u a m n o n p r a e d i c a t u r de s i n g u l i s p a r t i b u s et s e c u n d u m q u a m <habet> affinitatem c u m i n t e g r o t o t o . H a e c est s u p e r i o r diffinitio a n i m a e : anima est qualitas secundum quam vivificatur corpus. E t s e c u n d u m h a n c diffinitionem, p r a e d i c a t u r anima d e s i n g u l i s p a r t i b u s ; sic p o t e n t i a s a p i e n d i e s t qualitas s e c u n d u m q u a m vivificatur corpus, potentia sentiendi e s t q u a l i t a s s e c u n d u m q u a m v i v i f i c a t u r c o r p u s . H a e c est i n f e r i o r diffinitio a n i m a e : a n i m a e s t q u a l i t a s c o n s t i t u t a e x rat i o n a l i t a t e e t e x s e n s i b i l i t a t e et e x v e g e t a b i l i t a t e et s e c u n d u m i s t a m diffinitionem n o n p r a e d i c a t u r de s i n g u l i s p a r t i b u s q u i a n o n p o t e s t d i c i : potentia sapiendi est illud quod constat ex rationalitate et ex vegetabilitate et ex sensibilitate; et i t a de a l i i s n o n p o t e s t dici, u t d i c a m u s : potentia vegetandi est illud quod constat ex vegetabilitate et sensibilitate et rationalitate; potentia sentiendi est illud quod constat ex vegetabilitate et sensibi litate et rationalitate. S i c diffinitur v e g e t a b i l i t a s : v e g e t a b i l i t a s est q u a l i t a s s e c u n d u m q u a m v e g e t a t u r c o r p u s ; d i c i t u r : s e n s i bilitas est qualitas secundum q u a m corpus vegetatum sentit; rationalitas est qualitas secundum q u a m corpus utitur ratione. Ideo i s t a diffinitio q u a e e s t : anima est qualitas secundum quam vivificatur corpus d i c i t u r esse s u p e r i o r , q u i a p r a e d i c a t u r u n i v e r s a l i t e r d e i l i a diffinitione q u a e d i c i t u r i n f e r i o r , h o c m o d o : q u i c q u i d c o n s t a t e x r a t i o n a l i t a t e e t e x s e n s i b i l i t a t e et e x v e g e t a bilitate est qualitas s e c u n d u m q u a m vivificatur corpus, sed n o n convertitur, ut d i c a m u s : O m n e illud quod est qualitas secun d u m q u a m vivificatur corpus est illud quod constat e x rationa l i t a t e et s e n s i b i l i t a t e e t v e g e t a b i l i t a t e . C u m i p s a e n u m e r e t a l i a o m n i a tota, p r a e t e r m i s i t diffinit<iv>um t o t u m de q u o d a t u rus est e x e m p l u m in subsequenti. Primo quidem. Q u i a v i d e b a t q u o d e a d e m v o x esset diffini1 2 6 1 2 7 1 2 8

1 2 5

1 2 7

Cod.: Cod.:

volentibus. falsarti.

1 2 8

Cod.:

daturum.

t<iv>um t o t u m et c o n t i n u u m t o t u m et u n i v e r s a l e t o t u m , ne v i deretur alicui q u o d c o n t i n u u m t o t u m divideretur in eas partes respectu q u a r u m dicitur universale aut in eas partes s e c u n d u m q u a s d i c i t u r diffnit<iv>um, d a t q u a m d a m r e g u l a m de c o n t i n u o toto, s c i l i c e t q u i a n o n d e b e t d i v i d i q u a n d o a c c i p i t u r c o n t i - 5 n u u m , nisi in eas partes respectu q u a r u m dicitur continuum. Eodem modo universale totum, quando accipitur universale, n o n d e b e t d i v i d i nisi i n e a s p a r t e s r e s p e c t u q u a r u m d i c i t u r u n i v e r s a l e . E o d e m m o d o d i f f i n i t i v u m , q u a n d o a c c i p i t u r diffinitivum, non debet dividi nisi in illas partes respectu q u a r u m io d i c i t u r d i f f i n i t i v u m . E o d e m m o d o de c a e t e r i s totis. C o n t i n u a r i o : d i c o q u i a f a c i e n d a est d i v i s i o t o t i u s . Primo quidem istud est i n t e l l i g e n d u m : si totum fuerit continuum, d e b e t d i v i d i in eas partes ex quibus ipsum totum perspicitur constare continuum. A c si d i c a t : d e b e t d i v i d i i n e a s p a r t e s r e s p e c t u q u a r u m 15 dicitur continuum.
1 2 9

Aliter enim. V e r e si t o t u m f u e r i t c o n t i n u u m , e s t d i v i d e n d u m in eas partes tantum, respectu q u a r u m dicitur conti154 v. n u u m . A l i t e r e n i m n o n fit d i v i s i o t o t i u s c o n t i n u i ; || a c a u s a probante ad m o d u m immediati. Hominis enim. V e r e si t o t u m f u e r i t c o n t i n u u m , est d i v i d e n d u m in e a s p a r t e s r e s p e c t u q u a r u m d i c i t u r c o n t i n u u m , q u i a c o r p u s ; a p a r t e c o n t i n u i t o t i u s ; et h o c e s t : Hominis enim etc. Quorum autem. D i c o si quo aliquo modo f recta divisio et h o c n o n d i c o a b s q u e r a t i o n e . Sed quorum omnium multiplex est compositio, multiplex est etiam divisio; ut animai, quod separatur in eas partes, quae p a r t e s i n q u a < s > s e p a r a t u r a n i m a / , habent partes similes sibi i n m a t e r i < a > v o c i s ; sicuti animai separatur in carnes et in ossa, q u a e p a r t e s h a b e n t a l i a s p a r t e s s i m i l e s sibi in m a t e r i a v o c i s . P o t e s t e n i m d i c i : carnis alia pars haec caro, alia pars haec caro, alia pars haec caro. E o d e m m o d o : hoc os, aliud hoc os, aliud hoc os. R u r s u s d i v i d i t u r t o t u m i n e a s p a r t e s q u a e n o n h a b e n t p a r t e s s i m i l e s sibi, ut i n manus, i n pedes, q u a e n o n h a b e n t p a r t e s s i m i l e s s i b i . N o n e n i m p o t e s t d i c i : huius manus, alia pars haec manus, a l i a par<s> h a e c m a n u s . S e d p o t i u s d i c i t u r : huius manus, alia pars pollex, alia pars index, alia pars medius, alia pars medicinalis, alia pars auricularis. Eodem quo^que} modo dividilur et domus et navis; q u a n d o q u o d q u e a c c i p i t u r c o n t i n u u m totum, dividitur in eas partes respectu q u a r u m dicitur c o n t i n u u m t o t u m . Librum quoque; p e r librum accipit ipsas orationes, p e r sermones ipsas dictiones.
1 2 9

20

25

30

35

io

Cod.

quorum.

Iiaque fit. Q u a n d o q u i d e m l i b e r d i v i d i t u r in v e r s u s , v e r s u s i n s e r m o n e s , s e r m o n e s in s i l l a b a s , s i l l a b a e i n l i t t e r a s , itaque fit ut litterae et sillabae et nomina et versus videantur esse partes totius libri quaedam, id est d i s c r e t a e , q u i a q u a e d a m 5 p a r s est p r i n c i p a l i s s i c u t i i n istis, a l i a e o m n e s s u n t s e c u n dariae. Alio tarnen. C o n t u l i o m n i b u s u t sint p a r t e s ; alio tarnen modo etc. Oportet autem. O s t e n d i t fieri d i v i s i o n e m t o t i u s i n i l l a s p a r tes q u a e p o s s u n t s e p a r a r i a c t u , sed ne v i d e r e t u r a l i c u i n u n q u a m p o s s e fieri d i v i s i o n e m t o t i u s n i s i p e r i l l a s p a r t e s q u a e p o s s u n t s e p a r a r i a c t u , a p p o n i t h a n c s e n t e n t i a m et o s t e n d i t p o s s e fieri d i v i s i o n e m t o t i u s i n e a s p a r t e s q u a e s o l a r a t i o n e s e p a r a n t u r . C o n t i n u a t i o : o s t e n d i fieri d i v i s i o n e m t o t i u s i n i l l a s p a r t e s q u a e p o s s u n t s e p a r a r i a c t u . E t v i d e r e t u r s e m p e r fieri t a n t u m m o d o i n e a s . Oportet autem etc. Haec enim. V e r e h a e c r a t i o n e t a n t u m ; haec enim e t c . ; a c a u s a q u a e p r o b a t ad m o d u m i m m e d i a t i . FU autem. M o d o a p p o n i t e x e m p l u m de diffnitivo toto de q u o s u p e r i u s n o n a p p o s u e r a t . C o n t i n u a t i o : h o c m o d o fit d i v i s i o c o n t i n u i totius, sed fit divisio totius di/finitivi et in materiaim} atque formam. S u p p l e n d u m : q u a e d i v i s i o est d i v e r s a a s u p e riori. Aliter enim etc. Similiter etiam Ma tota sunt dividendo quae continua non sunt, s c i l i c e t in i l l a s p a r t e s r e s p e c t u q u a r u m s u n t i n c o n t i n u a . Eodem quoque modo et ea tota quae sunt universalia, ut hominum alii sunt in Europa etc. C u m d e b e r e t d a r e e x e m p l u m de d i v i s i o n e u n i v e r s a l i s totius, e x e m p l i f c a t de d i v i s i o n e s u b i e c t i i n a c c i d e n t i a . Sed q u i a n o n p o t u i t e n u m e r a r e o m n i a individua hominis, ideo ponit ipsa particularia nomina pro ipsis individuis h o m i n u m . Et ista divisio non debet vocari div i s i o u n i v e r s a l i s t o t i u s in p a r t e s , sed in s u m p t a p r o p a r t i b u s . Eius quoque totius quod constat ex virtutibus, id est e x illis v o c i b u s q u a e d i c u n t u r v i r t u t e s q u a n t u m a d i p s u m v i r t u a l e t o t u m , hoc modo facienda est divisio. Et rursus haec, s c i l i c e t i l i a p a r s q u a e e s t i n v i r g u l t i s et a l i a o m n i a , dissipantur alii^s} sub divisionibus, hoc m o d o : ilia pars quae est in virgultis, alia potentia p u l l u l a n d o alia p o t e n t i a v<i>rendi, a l i a p o t e n t i a florendi, a l i a p o t e n t i a f r u c t i fcandi. R u r s u s : p o t e n t i a r a t i o n a n d i , a l i a est p o t e n t i a d i s c e n [den]di, alia potentia reminiscendi, alia potentia discernendi. Item potentia sentiendi, alia potentia tangendi, alia odorandi, a l i a g u s t a n d i . S c i e n d u m q u i a i s t a s u b d i v i s a s u n t v i r t u a l i a tota

io

15

20

25

30

35

40

q u a n t u m a d s u a d i v i d e n t i a , q u e m a d m o d u m a n i m a est v i r t u a l e totum ad ista. Sed non est. A n i m a d i v i d i t u r et p e r i s t a v i d e r e t u r esse g e n u s h a r u m ; sed non est e t c . Partes enim. V e r e a n i m a est t o t u m h o r u m q u i a hae sunt partes animae; a r e l a t i v i s . Sed non sunt partes ut in quantitate, id est n o n i n d i g e n t c o n i u n c t i o n e sui a d r e c i p i e n d u m p r a e d i c a t i o n e m t o t i u s , t o t u m e n i m de s i n g u l i s p r a e d i c a t u r . Sed sunt potestate, q u i a c o n i u n c t a e efficiunt d i f f i n i t i o n e m sui t o t i u s . Ex his enim. V e r e s u n t p a r t e s a n i m a e i s t a e p o t e n t i a e , q u i a s u n t p a r t e s c o m p o n e n t e s ; a p a r t e et h o c e s t : Ex his enim potentiis substantia, id e s t diffinitio, animae iungitur. Unde fit. Q u a n d o q u i d e m a n i m a e s t v i r t u a l e t o t u m a d ista, unde fit e t c . ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Nam quod quae. V e r e d i v i s i o h u i u s m o d i h a b e t s i m i l i t u d i n e m c u m d i v i s i o n e g e n e r i s et d i v i s i o n e t o t i u s q u i a i n h o c ; a p a r t e s i m i l i t u d i n i s et h o c est : N a m hoc refertur ad divisionem generis q u o d e s t : cum fuerit quaelibet pars eius animae praedicatio animae sequitur earn. A c si d i c a t : a n i m a p r a e d i c a t u r de q u a l i b e t p a r t e sua, c u i u s g e n e r i s h o c e s t p r o p r i u m , q u o d ubicumque species fuerit, mox ipsum genus consequitiir. Ac si d i c a t : C u i c u m q u e d a t u r s p e c i e s , e i d e m d a t u r g e n u s . 155 r. Quod autem. In h o c || s u p r a d i c t a < m > h a b e t v i r t u a l e t o t u m s i m i l i t u d i n e m c u m d i v i s i o n e g e n e r i s . Sed necesse est hoc referri ad naturam totius, s c i l i c e t i n h o c h a b e t s i m i l i t u d i n e m v i r t u a l e t o t u m c u m i n t e g r o toto, q u o d non omnis anima, id est n o n o m n i s p a r s a n i m a e , iungitur omnibus partibus anim a e , s i c u t i p o t e n t i a s e n t i e n d i n o n c o n s t a t e x s e n s i b i l i t a t e et v e g e t a b i l i t a t e et e x r a t i o n a l i t a t e , s i c u t i p a r i e s n o n c o n s t a t e x p a r i e t e et e x t e c t o et e x f u n d a m e n t o . Sed alia aliis, id e s t u n a q u a e q u e p a r s a n i m a e c o n s t a t e x s u i s p r o p r i i s p a r t i b u s , sicuti potentia vegetandi constat ex potentia ex pot e n t i a v i r e n d i , e x p o t e n t i a florendi, e x p o t e n t i a f r u c t i f c a n d i . Similiter aliae potentiae constant ex suis propriis partibus. S c i e n d u m q u o d h i c a c c i p i t u r anima p r o vita, p r o p t e r i s t a m c a u s a m , q u i a [ n o n ] est i s t a r e g u l a : C u i c u m q u e g e n e r a l i s s i m o subponitur aliquod totum, eidem subponuntur partes illius. Et ita c i m i a n i m a s u p p o n a t u r s u b s t a n t i a e , si i s t a e p o t e n t i a e e s sent partes animae supponerentur eidem generalissimo; quae p o t e n t i a e s u b p o n u n t u r q u a l i t a t i ; et ita q u a l i t a s e s s e t s u b s t a n 130 131 1 3 2

io

15

20

25

30

pullulando

35

40

1 3 0

Cod.:
Cod.: Cod.:

1 3 1

1 3 2

se. hominis. toto.

10

15

20

25

30

35

tia, et esse<t> i n c o n v e n i e n s . Ideo o p o r t e t a c c i p i anima p r o vita. E t c u m v i t a supportatili q u a l i t a t i , e i d e m s u p p o n u n t u r istae p o t e n t i a e q u a e s u n t p a r t e s i p s u s v i t a e . Restai igitur. T r a c t a v i < t > de d i v i s i o n e g e n e r i s et de d i v i sione t o t i u s . M o d o v u l t a g e r e de d i v i s i o n e v o c i s , quae divisto fit tribus modis, s c i l i c e t aut secundum significationem, aut secundum modum, aut secundum determinationem. Secundum s i g n i f c a t i o n e m fit d i v i s i o v o c i s q u a n d o d i v i d i t u r a e q u i v o c u m nomen aut ambigua oratio; secundum modum non dividitur; s e c u n d u m d e t e r m i n a t i o n e m fit d i v i s i o v o c i s v e l s e c u n d u m q u a n t i t a t e m , v e l s e c u n d u m a<d>iectionem. I l l a t i o s i c : q u a n d o q u i d e m f u i t p r o p o s i t u m de t r i b u s et i a m d i c t u m est d e d u o b u s , restai igitur e t c . ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m . Fit autem. R e s t a i t r a c t a r e de d i v i s i o n e v o c i s , q u a e d i v i s i o n o n fit u n o m o d o . S e d divisio vocis fit tribus modis. Dividitur enim. V e r e d i v i s i o v o c i s fit t r i b u s m o d i s , q u i a i s t i s ; a p a r t i b u s et h o c e s t : Dividitur enim etc. Plures enim. V e r e a e q u i v o c a v o x d i v i d i t u r i n s i g n i f i c a t i o nes, q u i a unum nomen significat plures res s e c u n d u m d i v e r sas i m p o s i t i o n e s u t canis; a c a u s a . Alio autem. N o n t a n t u m fit d i v i s i o v o c i s s e c u n d u m s i g n i ficationes, sed alio modo fit d i v i s i o v o c i s secundum modum. Haec enim. V e r e d i v i s i o v o c i s s e c u n d u m m o d u m fit a l i o m o d o , quia isto ; a p a r t e et h o c e s t : Haec enim divisio non significat plura, s e c u n d u m d i v e r s a s i m p o s i t i o n e s , s i c u t i a e q u i v o c u m . S e d s i g n i f i c a i m u l t a multis modis, h o c est p r o p t e r m u l t a s c a u s a s , ut cum dicimus infinitum significat quidem ' unam rem, id e s t p o n i t u n a m p r o p r i e t a t e m i n m u l t i s , h a n c s c i l i c e t cuius terminus non possit inveniri. Sed hoc. D i c o q u i a s i g n i f i c a i m u l t i s m o d i s , id est p r o p t e r m u l t a s c a u s a s , q u a e c a u s a e n o n s u n t q u a e l i b e t , sed hoc dicimus e t c . Magnitudine enim. V e r e d i c i m u s m u n d u m esse i n f i n i t u m s e c u n d u m m e n s u r a m . Magnitudine enim dicimus infinitum; a parte mensurae. Infnitam namque. V e r e d i v i s i o c o r p o r u m e s t infinita sec u n d u m m u l t i t u d i n e m , q u i a nos significamus multitudinem divisionum esse infinitam ; a pari comitanti. lnfinitae enim. V e r e figurae d i c u n t u r infinitae s e c u n d u m
1 3 3 1M 13 1 1 3 6 137 137
1 3 3

1 3 4

Cod.: Cod.:

1 3 5

Cod.:
Cod.: Cod.:

1 3 6

1 3 7

inpotentias. ista. que. nondum. infinitum.

s p e c i e m , s p e c i e m id est d i v e r s i t a t e m . N o t a q u i a a e q u i v o c a t in s p e c i e m . Infinitae enim e t c . ; a p a r i c o m i t a n t i . Sic igitur. Q u a n d o q u i d e m infinitum ista v o x significat u n a m p r o p r i e t a t e m i n o m n i b u s , s c i l i c e t s u a m diffnitionem, sic igitur haec vox non significat plura s e c u n d u m d i v e r s a s i m p o s i t i o n e s , secundum se, h o c est s u i p r o p r i e t a t e m , s e d praedicatur de singulis multimode, h o c est p r o p t e r m u l t a s c a u s a s , significans tantum unum, id e s t p o n e n s diffnitionem i n o m nibus. Alius vero. O s t e n d i t d i v i s i o n e m v o c i s s e c u n d u m s i g n i f i c a t i o n e s et s e c u n d u m m o d u m . M o d o v u l t o s t e n d e r e d i v i s i o n e m vocis secundum determinationem. Continuatio: unus modus divisionis s e c u n d u m significationes, alius s e c u n d u m rnodum. Sed alius modus est secundum determinationem. Supplendum: q u i a d e t e r m i n a t i o est n e c e s s a r i a ad d i v i s i o n e m v o c i s . Quotiens enim. V e r e d e t e r m i n a t i o est n e c e s s a r i a a d d i v i s i o n e m vocis quia non apposita facit dubitationem in intellectu auditoris; a causa. Haec enim. B o n u m e x e m p l u m d e d i . Haec enim e t c . Nulla enim. V e r e h a e c m u l t a significat. Q u i a intelligentia auditoris raptatur multis fluctibus et traducitur erroribus, non conclusa lilla diffmitione, id est a l i q u a [ m u l t a ] d e t e r m i n a t i o ne; ab e f f e c t u pari cum causa. Quid enim. V e r e i n t e l l i g e n t i a a u d i e n t i s r a p t a t u r m u l t i s fluctibus quia non habet quod certum intelligat; ab immed i [ e t ] a t i s et h o c e s t : Quid enim e t c . Nisi enim. E t v e r e n o n h a b e t q u i d c e r t u m i n t e l l i g a t , q u i a n o n h a b e t q u i d r a t i o n a b i l i t e r i n t e l l i g a t ; a p a r i et h o c e s t : Nisi enim quis ita difflniat homo ambulai, dicens omnis homo ambulat, aut certe quidam homo ambulat et hunc hominem s u o p r o p r i o n o m i n e , n i s i ita c o n t i n g a t u t d i c a t , sed ambulat, intellectns audientis etc. Sunt etiam. O s t e n d i t d e t e r m i n a t i o n e m q u a e fit p e r a d i < e ) c tionem aliarum v o c u m <nun>quam per quantitatem valere ad d i v i s i o n e m v o c i s . Sunt etiam aliae determinationes quae val e n t a d d i v i s i o n e m v o c i s , u t si q u i s d i c a t : da mihi, quid dare debeat nullus intelligit nisi ad(datur} intellectus et i t a u t p r a e mittatur certa ratio determinationis. Certam rationem determinationis vocat illam adiectionem vocis quae adiungitur ad h o c ut c e r t u s i n t e l l e c t u s i n d e h a b e a t u r s i c u t i c u m panem .
1 3 8 1 3 9 U{) 141
1 3 S

io

15

20

25

30

35

40

1 2 9

1 4 0

1 4 1

Cod.: si. Cod.: affectu. Cod. : Nam si. cum: panem conieci; cod.:

campanem.

io

15

20

25

30

35

40

Est autem. O s t e n d i t d i v e r s i t a t e m i n t e r d i v i s i o n e m s e c u n d u m ambiguitatem et [inter] divisionem s e c u n d u m determin a t i o n e m . || S e d n o n v i d e t u r esse v e r u m , s c i l i c e t u t d i f f e r a n i ; 155 . i m m o v i d e n t u r i d e m a m b i g u u m et d u b i t a b i l e ; sed n o n e s t v e r u m u t sint i d e m . S e d h o c est v e r u m : Omne quidem est e t c . Haec enim. V e r e n o n o m n e d u b i t a b i l e e s t a m b i g u u m . Haec enim quae dicta sunt e t c . ; a p a r t i b u s d u b i t a b i l i u m q u a e n o n sunt ambigua. In ambiguis enim. V e r e n o n s u n t a m b i g u a . N a m in a m b i guis u t r u m q u e auditor potest concipire rationabiliter, duos certos intellectus, sermonibus ipsius dicentis. Sed hoc non est in d u b i t a b i l i b u s ; a diffinitione a m b i g u i e t h o c e s t : In ambiguis enim e t c . Quod enim. V e r e a u d i t o r n o n r a t i o n a b i l i t e r i n t e l l i g i t , q u i a s u s p i c a t u r ; a b o p p o s i t i s . E t h o c e s t : Quod enim e t c . Tot igitur. O s t e n d i t fieri d i v i s i o n e m v o c i s t r i b u s m o d i s . M o d o v u l t d a r e q u o d d a m p r a e c e p t u m de d i v i s i o n e a e q u i v o c a e v o c i s , h o c s c i l i c e t : Q u i a q u o t i e n s c u m q u e fit d i v i s i o a e q u i v o c a e vocis, non solum dividentia sunt ostendenda esse diversa per d i v i s i o n e m , sed e t i a m i p s a s i g n i f i c a t a i p s o r u m d i v i d e n t i u m s u n t m o s t r a n d a p e r diffinitiones esse d i v e r s a . Ideo diffinitur i p s u m significatum, scilicet ipsas res, ut ostendatur natura ipsius re<i>. Ideo diffinitur i p s a v o x , u t o s t e n d a t u r m o d u s significationis ipsius vocis. Illatio s i c : q u a n d o q u i d e m divisio vocis fit i n istis s u p r a d i c t i s m o d i s , i g i t u r d i v i s i o v o c i s fiat t o t m o dis e t c . Aristoteles enim. V e r e m o n s t r a n d u m e s t r e s esse ( d i v e r sas> d i f f i n i t i o n e [ s ] . Aristoteles enim e t c . ; a b a<u>ctoritate. E t a p p o n i t e x e m p l a A r i s t o t e l i s sic ut in his quae dicuntur bona, a l i a sunt proprie bona, a l i a s u n t <im>proprie b o n a ; et c u m d e b e r e t t a c e r e t a l e m d i v i s i o n e m : b o n a , a l i a s u n t p r o p r i e b o n a , alia i m p r o p r i e b o n a ; p o n i t i p s a s d e s c r i p t i o n e s p r o descripti<s> sic ut ea quae bonum retinent etc. Illa dicuntur proprie bona quae retinent qualitatem boni, sicuti q u i a l i quando dicitur iustus propter iustitiam qualitatem istam quam retinet in se; q u a e d a m dicuntur improprie bona, non quia retinea<n>t i n se q u a l i t a t e m b o n i , sed q u i a f a c i u n t b o n u m , s i c u t i e l e m o s i n a c o n f e r t b e a t u m . N o t a n d u m q u i a bonum a c c i p i t u r i n h o c l o c o a e q u i v o c u m et, c u m sit a e q u i v o c u m , a n u l l a qualitate formatur.
V 1 4 2 143 1 4 4 1 4 4

suscipitur. praedicuntur. aliae.

Oportet aiitem. T r a c t a v i d e d i v i s i o n i b u s ; q u i a trac<ta>tus n o n e s t u t i l i s , oportet autem e t c . Si enim. V e r e e x e r c e n d a i s t a a r s , q u i a s u n t q u a e d a m v o c e s significativae, q u a e d a m vero n o n signifcativae ; a c a u s a extra. Et vere sunt q u a e d a m voces n o n significativae, quia n o n est res s u b i e c t a i p s a e v o c i ; a [ d ] diffinitione; e t h o c e s t : Si enim e t c . Si vero. S i n u l l a r e s e s t s u b i e c t a , v o x s i g n i f i c a t i v a esse n o n d i c i t u r . Sed si sit res quam significat una, s c i l i c e t s i v e s i n g u l a r i s s i v e i n c o m m u n i t a t e u n a , vox dicitur simplex, id est s i n g u l a r i s a u t u n i v o c a . Quod si. S i r e s e s t u n a , v o x d i c i t u r s i m p l e x ; quod p r o et; et si r e s s u n t p l u r e s , v o x d i c i t u r m u l t i p l e x e t m u l t a d e s i g n a n s secundum diversas impositiones. Dividendo igitur. Q u a n d o q u i d e m v o c e s t o t m o d i s d i c u n tur, s c i l i c e t q u i a q u a e d a m v o c e s s u n t s i g n i f c a t i v a e , q u a e d a m v e r o n o n s i g n i f i c a t i v a e , igitur haec sunt dividendo, id est dis c e r n e n d a , ne in aliquo e t c . ; a finali c a u s a . Sin vero. D e d i t p r a e c e p t u m d e d i v i s i o n e a e q u i v o c a e v o c i s . Modo vult dare aliud praeceptum de divisione ambiguae orationis, h o c s c i l i c e t q u o d i p s a a m b i g u a o r a t i o a l i q u a n d o d i v i d i t u r p e r u t r u m q u e p o s s i b i l e et t u n c e s t a s s u m e n d u m i l l u d m e m b r u m q u o d v e r u m est, a l i q u a n d o d i v i d i t u r p e r u t r u m q u e impossibile, tunc utrumque reiciendum est; aliquando dividitur p e r alterum impossibile; ita est faciendum in divisione a e q u i v o c a e v o c i s . Sin vero e t c . Potuit enim. V e r e u t r o q u e m o d o s u n t p o s s i b i l i a ; potuit enim e t c . ; a p a r i . Sunt vero. N o n t a n t u m i s t a s u n t a m p h i b o l a q u a e i n u t r o que modo sunt possibilia, sed etiam sunt alia amphibola quae i m p o s s i b i l i a s u n t i n a l t e r a p a r t e , ut cum dico hominem etc. De utroque impossibili n o n apponit, sed per ista d u o apposita i n t e l l i g i t u r . C u i u s tale e s t e x e m p l u m : Video lapidem comedere lupum. Ergo quotiens. Q u a n d o q u i d e m tot dicitur a m b i g u a oratio, ergo quotiens venitur ad contentionem, id est ad disputation e m , dividendo sunt, id e s t d i s c e r n e n d a , et possibilia et impossibilia; vere possibile eligatur, impossibile vero reiciatur. Et quotiens venitur ad v e r i t a t e m sine c o n t e n t i o n e p o s s i b i l i a e t c . ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m .
1 4 5 UG 1 4 7

IO

15

20

25

30

35

40

1 1 5

Cod.:
Cod.: Cod. :

voces.
ponit. diversitatem.

1 4 6

1 4 7

10

15

20

25

30

-35

40

Quoniam ergo. D e d i t p r a e c e p t u m d e d i v i s i o n e a e q u i v o c a e vocis et de divisione a m b i g u a e orationis. Sed q u i a videbat quasdam orationes multiplice<s> propter aequivocationem q u a m h a b e n t i n p a r t i c u l a , n e v i d e r e n t u r esse i d e m q u o d a m b i g u a e , d a t d i f f e r e n t i a m i n t e r i l l a s m u l t i p l i c e s et a m b i g u a s ; hoc facit ut ostendat illud p r a e c e p t u m esse o b s e r v a n d u m in illis m u l t i p l i c i b u s o r a t i o n i b u s q u o d o b s e r v a t u r i n a e q u i v o c a voce, scilicet q u i a illae ambiguae orationes sunt dividendae, id e s t d i s c e r n e n d a e , diffinitione, s i c u t i a e q u i v o c a v o x ; i l l a t i o s i c : quoniam sunt plures species, id e s t p l u r e s d i v e r s i t a t e s , vocum significantium plura, dicendum est quod aliae e t c . ; inter c a u s a m et effectum. Dividitur autem. I n h o c differt a e q u i v o c a v o x e t i l l a o r a t i o quae est multiplex secundum aequivocationem, scilicet quia a e q u i v o c a v o x e s t s i m p l e x v o c a b u l u m , i l l u d v e r o , id e s t m u l t i p l e x e s t o r a t i o ; s e d in h o c c o n v e n i u n t q u i a d i v i d u n t u r , id est d i s c e r n u n t u r , diffinitione s i g n i f c a t i o n i s e t c . Dividitur autem. Cum dico homo vivit, utrumque intelligitur et verus et pictus homo. S e d dividitur, id e s t d i s c e r n i t u r , h a e c o r a t i o hoc modo e t c . Dividitur etiam. O r a t i o m u l t i p l e x d i v i d i t u r , id e s t d i s c e r n i t u r , diffinitione; dividitur etiam adiectione qualibet quae determinet, a d i e c t i o n e m , d i c o , v e l generis e t c . Vel genere ut Canna romanorum sanguine fit plenus; vel casu, i n e o d e m , i d e s t i n e a d e m v o c e , q u i a plenus u t r u m q u e est, et m a s c u l i n i generis est et nominativi c a s u s . In ilio enim. V e r e d i v i d i t u r n u m e r o ; n a m i n ilio, id est i n C a n n a , q u a n d o a c c i p i t u r p r o fluvio e s t t a n t u m s i n g u l a r i s n u m e r i . I n ilio v e r o , i d e s t i n C a n n a , q u a n d o a c c i p i t u r p r o a r u n dine, u t r u m q u e e s t e t s i n g u l a r i s n u m e r i [ s ] e t p l u r a l i s ; l o c u s a causa. Sunt autem. Ista s u p r a d i c t a d i s c e r n u n t u r diffinitione a u t q u a l i b e t a d | | i e c t i o n e . S u n t a l i a q u a e d i s c e r n u n t u r s e c u n d u m 156 r. accentimi etc. Ambiguarum. Ostendit quia multiplices orationes discern u n t u r a u t diffinitione <aut> a l i i s m o d i s . M o d o v u l t o s t e n d e r e q u o t m o d i s a m b i g u a o r a t i o d i s c e r n i t u r . C o n t i n u a t i o : ista d i s c e r n u n t u r p r a e d i c t a ; ambiguarum vero e t c . Haec enim. B o n a e x e m p l a d e d i . Haec enim e t c . ; a c a u s a . Non tamen. I p s e e n u m e r a v i t d i v i s i o n e m a m b i g u i t a t i s i n t e r d i v i s i o n e s a l i a s et i n d e v i d e r e t u r q u o d s e m p e r e s s e n t e n u meranda omnia dividentia in divisione ambiguitatis, quemad1 4 8

Cod. :

signifcationes.

m o d u m in divisione generis; et ad h o c r e m o v e n d u m ponit h a n c sententia<m>. Continuatio: ego enumeravi divisionem a m b i g u i t a t i s i n t e r a l i a s d i v i s i o n e s ; n o n tarnen ita d i v i d e n d a est o m n i s s i g n i f i c a t i o v o c u m a m b i g u a r u m t a m q u a m significatio generis. In genere enim. U n d e n o n i t a e s t f a c i e n d a d i v i s i o v o c u m a m b i g u a r u m q u e m a d m o d u m i n g e n e r e . In genere enim omnes species enumerantur. In ambiguitate vero tantae sufftciant d e t e r m i n a t i o n e s quantae possunt esse utiles ad eum sermonem, id e s t a d e u m i n t e l l e c t u m d e m o n s t r a n d u m , quem nectit nlterutra oratio, id e s t a m b i g u a ; l o c u s a b o p p o s i t i s . Ac de vocis quidern significatione, supplen<dum> divisa, sufficienter dictum est. Quare. Q n a n d o q u i d e m p e r t r a < c t a > c t u m e s t de d i v i s i o n e g e n e r i s et t o t i u s e t v o c i s ; quare e t c . ; a p a r t i b u s . Harum autem. T r a c t a v i t d e o m n i d i v i s i o n e s e c u n d u m s e . M o d o v u l t t r a c t a r e de d i v i s i o n i b u s q u e s u n t s e c u n d u m a c c i d e n s , et i n d e d a r e c o m m u n e p r a e c e p t u m , h o c s c i l i c e t : q u i a s e m p e r d e b e n t fieri p e r o p p o s i t a q u a e sint s u b eadem lege o p p o s i t i o n i s . C o n t i n u a t i o : t a l e p r a e c e p t u m est d a t u m de s i n g u l i s d i v i s i o n i b u s s e c u n d u m s e ; harum autem e t c . Non enim. V e r e p e r s p i c i e n d u m n e q u i d dicatur ultra a u t m i n u s i n d i v i s i o n i b u s s e c u n d u m a c c i d e n s ; a diffinitione n o n d i c i u l t r a e t n o n m i n u s a p p o n i t ; et h o c e s t : Non enim e t c . Posterior quidem. Tractavi<t> de divisionibus; m o d o vult ostendere q u o s a u c t o r e s i m i t e t u r e t q u a de c a u s a . C o n t i n u a t i o : t r a c t a v i d e d i v i s i o n i b u s et h o c n o n e x m e s e d poste rior quidem e t c . Unde nobis. Q u a n d o q u i d e m illi p e r i p a t e t i c i quos imitatus s u m bene fecerunt, antiquiores autem male fecerunt. Unde nobis e t c . ; i n t e r c a u s a m et e f f e c t u m .
1 4 9 1 5 0 1 5 1 1 5 2 1 5 3 1 5 4

io

15

20

25

30

1 4 9

1 5 0

1 5 1

1 5 2

1 5 3

1 5 4

Cod.: apposita. Cod.: datur. Cod.: nequit. Cod.: quas. Cod. : peripotetici. Cod.: quas. '

LOGICA " INGREDIENTIBUS "


PETRI ABAILARDI SUPER TOPICA GLOSSAE INCIPIUNTUR FELICI OMINE

168 r.

T o p i c o r u m i n t e n t i o est, s i c u t B o e t i u s i n s e q u e n t i b u s d i c t u r u s est, v e r i s i m i l i u m a r g u m e n t o r u m , id e s t p r o b a b i l i u m , c o p i a m demonstrare. Q u o d q u i d e m ipse Boetius facit hic de m o n s t r a n d o d e l o c i s q u i d i c u n t u r differentiae m a x i m a r u m propositionum, ex quibus videlicet locis ipsa probabilia argumenta trahuntur. Nunc autem singula verba intentionis breviter persistamus. E s t i t a q u e a r g u m e n t u m r a t i o r e i d u b i a e f a c i e n s fidem, h o c est a l i q u i d c e r t u m p e r q u o d fit fides a l i c u i d u b i o . V e l u t i si q u i s d e n e g e t c a e l u m esse v o l u b i l e , p o t e s t ei h o c o s t e n d i p e r h o c q u o d e s t r o t u n d u m ; e t h a e c p r o p o s i t i o caelum est rotundum, i l l i u s a l t e r i u s c u j u s f a c i t fidem e s t a r g u m e n t u m . A r g u m e n t a vero alia sunt probabilia, alia non. Probabilia s u n t e a q u a e s t a t i m p e r se sine p r o p o s i t i o n e a l t e r i u s r e c i p i u n tur, s i c u t e a q u a e s u n t de a p e r t a r e p h y s i c a , n o n de o c c u l t a . Quibus quidem probabilibus argumentis dialecticus atque ora tor e x propria intentione utuntur. Uterque enim, sicut Boe t i u s i p s e dicet, p r o b a b i l i t a t e m s o l a m i n t e n d i t , et, sive n e c e s s a r i a s i n t a r g u m e n t a s i v e n o n , i n eo t a n t u m q u o d p r o b a b i l i a sunt, e a a s s u m i t . C u m e r g o h o c o p u s d i a l c t i c o a t q u e o r a t o r i d i c a t B o e t i u s se c o n s c r i b e r e , b e n e d e p r o b a b i l i b u s i n t e n d i t i n eo t a n t u m q u o d p r o b a b i l i a sunt, q u i a et illi q u i b u s s c r i b i t , e a d e m i n t e n t i o n e , s c i l i c e t q u o d s u n t p r o b a b i l i a , illis u t u n t u r . Bene autem dicunt e s s e copiam argumentorum probabi lium, quia aliter m a g n u m pondus intentio non haberet, nisi copiam daret. Quippe e x naturali ratione u n u s q u i s q u e ar g u m e n t u m seit c o m p o n e r e ; sed c o p i o s u s i n i n v e n t i o n e a r g u m e n t o r u m p e r t r a c t a t u m efficitur. U n d e et i p s e B o e t i u s i n
1 2 3

io

15

20

25

Haec Cod.: Cod.:

propositio rei. est.

est rotundum

omisit Cousin.

io

15

20

25

30

35

p r i m o s u p e r Topica Ciceronis ( 1 ) est, i n q u i t , Topices intentio f a c i l i s a r g u m e n t o r u m i n v e n t i o . N o n i g i t u r i n v e n i r e d o c e l Topice, q u o d e s t n a t u r a l i s i n g e n i i , sed f a c i l i u s i n v e n i r e . O m nis [namque] quippe ars imitatur naturam, atque ab hac s u s c e p t a m a t e r i a , r a t i o n e < m > i p s a [ m ] v i a m q u e f o r m a t , ut c u m f a c i l i u s id q u o d a r s q u a e q u e p r o m i t t i t , t u m e l e g a n t i u s fat. A c si d i c a t : a r s , id est s c r i p t u m , q u o d s u b j e c t i s p r a e ceptis scientiam coartat, ipsam amplifcat q u a m natura suscitt, et c u m i n i t i u m s c i e n t i a e r a t i o n a t u r a l i s c o n f r t , s c r i p t u m earn q u a m n a t u r a l i t e r h a b e m u s , a d a u g e t , u t v i d e l i c e t is, q u i s c r i p t o q u o q u e i n s t r u c t u s est, i l l u d q u o d a l i q u o m o d o p e r n a t u r a m f a c e r e t , c o m m o d i u s et f a c i l i u s et a b u n d a n t i u s p e r s c r i p tum faciat. E t initia quidem scientiarum, quae a natura habem u s , a u g e n t u r et p e r f c i u n t u r p e r s c r i p t u m et e x e r c i t i u m ; u n d e b e n e p r o p t e r a r g u m e n t u m copiarti p o s u i t , q u i a si q u i s n a t u r a l i i n g e n i o sufficiat a d i n v e n t i o n e m u n i u s a r t i s , i n s t r u c t u s s c r i p t o m u l t a facile a r g u m e n t a i n v e n i r e poterit, a d e a m d e m q u e s t i o n e m e t i a m c o m p r o b a n d a m , a d q u a m et a r g u m e n t u m a s p e c i e , v e l a p a r i et a b a l i i s locis i n d u c e r e p o t e r i t . S e q u i t u r t r a c t a n d o de locis differentiis, e t c . E s t a u t e m s e des a r g u m e n t i ad aliquid p r o b a n d u m ; veluti c u m volo ostend e r e Socratem esse animai, c o n s i d e r o hominem q u i est species a n i n i a l i s , et n a t u r a m s p e c i e i a d g e n u s ; q u a m s c i l i c e t n a t u r a m m a x i m a [m] propositio exprimit quae a i t : D e q u o c u m q u e p r a e d i c a t u r s p e c i e s , e t g e n u s ; e t i n s p e c t a s p e c i e et m o d o p r o bandi quern m a x i m a propositio exprimit, statim, secundum haec duo, a r g u m e n t u m d i s p o n o , c o n v i n c e n s scilicet Socratem esse animai per hoc quod est homo; et i t a Socrates est homo e s t a r g u m e n t u m a d Socrates est animai, q u o d a r g u m e n t u m e x homine s p e c i e q u a m c o n t i n e t t r a c t u m est, s e c u n dum e u m comprobandi m o d u m quem m a x i m a propositio dem o n s t r a t . U n d e tarn i p s a s p e c i e s q u a m m a x i m a p r o p o s i t i o l o c u s , id e s t s e d e s a r g u m e n t i , d i c i t u r . L o c u s i t a q u e a l i u s e s t m a x i m a p r o p o s i t i o , a l i u s differentia maximae propositionis. Sunt autem maximae propositiones
5 ( 7 8 9 1 0 1 1
4

fi

1 0

1 1

Cod.: Topicos. Cousin: Cod.: naturale. Cod.: tum. Cod.: quoque. Cod.: quam. Cod.: maximamCousin: hanc. Cod.: argumentum et. Ciceronis

Topicorum.

(1) BOETII, In Topica 1048 A-B.

commenfariorum

libri sex, P . L . , L X I V ,

regulae quaedam argumentorum, quae ad hoc institutae sunt ut s e c u n d u m e a s et i n v e n i a n t u r a r g u m e n t a t i o n e s e t i n v e n t a e c o n f i r m a r i p o s s i n t , v e l u t i e a q u a m s u p r a p o s u i m u s : de quocumque praedicatur species, et genus; l o c u s a u t e m differentia m a x i m a e p r o p o s i t i o n i s ille e s t q u i a t e r m i n o d u c i t u r q u a e s t i o - 5 nis, h o c est q u i a s s u m i t u r in argumentatione ad probandain q u a e s t i o n e m de h a b i t u d i n e p e r q u a m r e c i p i t t e r m i n u m q u a e s t i o n i s ; v e l u t i homo secundum hoc quod species est animalis, id est secundum hoc quod animai ex specialitate respicit, ad probationem tali(ter} sumitur; e t q u a e c u m q u e i n s u p e r , f a c t a 10 a l i q u a a r g u m e n t a t i o n e , a d i n t e r r o g a t i o n e m unde locus? r e s p o n de<n>tur, l o c u s differentia d i c u n t u r ; v e l u t i c u m q u a e r i t u r unde locus?, et r e s p o n d e t u r : a genere, v e l a specie; g e n u s v e l s p e c i e s i n a l i q u a a r g u m e n t a t i o n e a d i n t e r r o g a t i o n e m unde locus? c o n v e n i e n t e r r e s p o n d e r e t u r ; v e l u t i si, tali a r g u m e n t a t i o n e 15 p r o p o s i t a : est homo, ergo est animal, l o c u s differentia q u a e r e r e t u r unde locus? r e s p o n d e a t u r a specie, s p e c i e s e s t , g e nus c u m dicitur a genere, vel p a r c u m dicitur a pari, vel c u m proprium vel majus vel minus, etc. quae convenienter respond e n t s a d i n t e r r o g a t i o n e m : unde locus? S u n t l o c i differen- 20 tiae m a x i m a r u m p r o p o s i t i o n u m , p r o eo scilicet q u o d p e r e o s m a x i m a e p r o p o s i t i o n e s a b i n v i c e m differant, v e l u t i ista : de quocumque praedicatur species, de eodem praedicatur genus, p e r s p e c i e m , q u a e e s t l o c u s differentia q u a m c o n t i n e t , differ a b i s t a m a x i m a p r o p o s i t i o n e : cuicumque convenit opposito25 rum aliquod, ab eodem removetur alterum. Quippe h a e c nom e n o p p o s i t i , i l l a s p e c i e i n o m e n c o n t i n e t i n se, et i t a h a e c p e r o p p o n i , i l l a p e r s p e c i e m differt; u n d e b e n e s p e c i e s et o p p o n i , q u a e q u i d e m n o m i n a p r o p r i e d i c u n t u r loci differentiae, sicut in sequentibus ostendemus, s u n t materia a u c t o r i s . 30 D e h i s a u t e m locis q u i sunt differentiae m a x i m a e propositionis, n o n de ipsis m a x i m i s propositionibus, i n h o c opere tractatus principaliter habetur. Unde bene locos differentias h u i u s operis materiam principalem v o c a m u s , e x tractatu q u o r u m c o p i a m a r g u m e n t o r u m i n t e n d i t o p e r a r e . Q u o d et i p s a t i t u l i 35 i n s c r i p t i o p l a n e f a t e t u r , q u a e e s t De topicis differentiis, id e s t de differentiis l o c a l i b u s , q u a e v i d e l i c e t s u n t loci differentiae m a x i m a e p r o p o s i t i o n i s ; e x q u a q u i d e m m a t e r i a a p p a r e t diffe12 13 1 4 1 5 1 5 1 6 1 7

1 2

1 3

1 4

1 5

1 6

1 7

Cousin : est. Cod.: tin. Cod.: hoc. Cousin: oppositum. Cousin: secundum. Cousin: materiam.

r e n t i a h o r u m Topicorum a Topicis A r i s t o t e l i s . Q u i p p e A r i s t o t e l e s n o n d e l o c i s differentiis, s e d d e l o c i s m a x i m i s p r o p o s i t i o n i b u s t r a c t a t , s i c u t i n e x p o s i t i o n e Topicorum Ciceronis B o e t i u s (2) d o c e t ; T h e m i s t i u s a u t e m et T u l l i u s , q u o s B o e 5 l i u s i m i t a t u r , p e r l o c o s differentias t a n t u m , n o n p e r m a x i m a s propositiones instruere nos de argumentis i n t e n d u n t . Q u a r u m q u i d e m d i f f e r e n t i a r u m n o n e s t tarn m u l t u s n u m e r u s , quantus m a x i m a r u m propositionum, c u m saepe eidem loco differentiae p l u r e s m a x i m a e p r o p o s i t o n e s i n d u c u n t u r , i d e o q u e
1 9

1 8

10

15

20

25

30

35

facilius doctrina comprehendi possunt q u a m m a x i m a e propo s i t i o n e s . C u m a u t e m loci differentiae s e c u n d u m i n t e n t i o n e m sint p r i n c i p a l i s m a t e r i a , m u l t a t a m e n alia, si a d a c t i o n e m tractatus aspiciamus, materia sunt dicenda, de quibus simi liter agit, u t p o t e p r o p o s i t i o , q u a e s t i o , c o n c l u s i o , a r g u m e n t u m et a r g u m e n t a t i o . M o d u m e t i a m q u o t r a c t a t de locis et i p s e d e m o n s t r a t , diffiniendo e o s et d i v i d e n d o s e c u n d u m d u a s d i v i s i o n e s d u o r u m a u c t o r u m , T h e m i s t i i s c i l i c e t e t T u l l i i , et i n s u p e r a p e r i e n d o q u o m o d o c o n v e n i a n t et differant d i v i s i o n e s i s t a e , et q u o m o d o m u t u o i n c l u d a n t , et c o m m u n i t e r e t s u m m a t i m s i n g u l o s l o c o s p e r e x e m p l a t r a c t a n d o , et p r a e t e r e a d i s t i n g u e r i d o q u i loci q u i b u s argumentationibus serviant. U t i l i t a s h u i u s o p e r i s i n eo c o n s i s t i t q u o d q u i p r a e c e p t i s h i s i n s t r u c t u s erit, f a c i l e et c o p i o s e a d p r o b a n d u m a l i q u i d p r o b a b i l i a a r g u m e n t a i n v e n i e t . Q u o r u m e t i a m u t i l i t a t e m i p s e i n seq u e n t i b u s a p e r i t , u b i i n h o c o p e r e n o n s o l u m d i a l e c t i c u m et o r a t o r e m j u v a r i dicit, v e r u m e t i a m d e m o n s t r a t o r e m , i n eo scilicet quod o m n i a probabilia inquirit argumenta. P e r q u a m e t i a m p a r t e m b a e c s c i e n t i a [ m ] Topicorum supponatur logicae, ipse diligenter discutit, scilicet p e r scientiam inveniendi, non p e r scientiam judicandi. V i s a autem nunc intentione, m a teria, m o d o t r a c t a n d i , u t i l i t a t e , et c u i p a r t i l o g i c a e p r a e s e n t i s operis scientia supponatur, litteram i n s i s t a m u s . Omnis ratio etc. T r a c t a t u r u s d e l o c i s a d d o c t r i n a m p r o b a bilium argumentorum, praemittit p r o e m i u m in q u o materiae d o c i l i t a t e m a p e r i a t , d o c e n d o s c i l i c e t m a t e r i a m , m o d u m trac2 0 2 1 2 2 2 3

1 8

1 9

3 0

2 1

2 2

2 3

Cousin: aristolelicisCod.: intendit. Cod.: modus. Cousin: ut. Cod.: supponuntur. Cousin: supponatur. Quae sequuntur Cousin non edidit. commentariorum libri sex, P . L . , L X I V ,

(2) B OETII, In Topica Ciceronis 1051 D.

tandi, p a r t e m logicae ad q u a m hic liber pertinet. Intentionem v e r o et u t i l i t a t e m i n s e q u e n t i b u s p l e n i u s m o n s t r a t . I n c i p i t a u t e m a d i v i s i o n e l o g i c a e , u n d e i l l a m p a r t e m e l i g a t de q u a h i c i n t e n d i t i n s t r u e r e , sic d i c e n s : Omnis ratio disserendi, id e s t l o g i c a u n i u s c u i s q u e h o m i n i s . Q u i p p e animae diversorum h o m i n u m proprias habent scientias, q u a r u m u n a q u a e q u e d i c i t u r l o g i c a . E s t a u t e m , teste B o e t i o , ratio disserendi diffnitio l o g i c a e . U n d e e t i a m s u b d i t quam. B e n e a u t e m a d e x p l i c a t i o n e m diffiniti diffinitionem p o n i t , p r a e s e r t i m c u m o m n i s diffnitio e x p l i c i t e significet <et> c u m h a e c diffnitio l a t i n a sit, diffinitum a u t e m v o c a b u l u m sit g r a e c u m . E s t a u t e m l o g i c a ratio disserendi, id e s t l o g i c a e s t d i s c r e t i o a r g u m e n t o r u m , hoc est scientia discernendi diligenter ea quae tarn a d i n v e n t i o n e m q u a m ad i u d i c i u m a r g u m e n t o r u m a t t i n e n t . U n d e e t i a m T u l l i u s i n Topicis s u i s (3) c u m a i t s i m i l i t e r ratio disserendi a d i u n x i t diligens h o c m o d o : omnis diligens ratio disserendi. Boetius a u t e m satis convenienter per n o m e n rationis diligentiam quoque discretionis accepit, quia discretus r e c t e in a l i q u o n o n d i c i t u r si ea q u a e a d a l i q u o d p e r t i n e n t d i l i genter ac subtiliter d i s c u t e r e absque ulla perturbatione c o n 168 v. f u s i o n i s H n o n sufficit. T o t u m i t a q u e q u o d T u l l i u s n o t t p e r diligens ratio, B o e t i u s d s i g n t p e r ratio. S u n t a u t e m istae partes logicae integrales non divisivae, quae sunt ratio inveniendi a r g u m e n t a et ratio dijudicandi eadem inventa. N e m o i g i t u r l o g i c u s esse p o t e s t n i s i q u i d i s c r e t u s e s t i n i n v e n t i o n e et i u d i c i o a r g u m e n t o r u m , n i s i v i d e l i c e t s c i a t q u a r e sic i n v e n i e n d a s u n t a r g u m e n t a et e a d e m i n v e n t a sic c o n f i r m a n d a , si q u i s de i p s i s d u b i t a v e r i t a n v a l e a n t a n i n f i r m a s i n t ; est i t a q u e a r g u m e n t u m d i j u d i c a r e , c o m p r o b a r e i p s u m , id e s t c o n f i r m a r e si valeat, vel infirmare hoc ipsum, hoc est reprehendere, c u m ostenditur non valere. Unde dijudicandi a r g u m e n t a ratio d u a s h a b e t s p e c i e s , c o n f i r m a t i o n e m s c i l i c e t a r g u m e n t o r u m et reprehensionem. N a m sicut bona confirmamus, ita falsa atque sophistica reprehendimus. O m n i s autem ratio disserendi sive discretio, hoc est scientia discernendi in causis cognoscendis, non in actione consistit, ut videlicet sciat n o n q u o m o d o sit f a c i e n d u m sed m a g i s q u a r e i t a s i t f a c i e n d u m . S i q u i s i t a q u e a r g u m e n t a r i sciat, n o n ideo l o g i c a m h a b e t sed is t a n t u m q u i
2 4 2 5 2 6 2 6

10

15

20

25

30

35

2 1

Cod.:

discuterei.

2 5 2 6

Cod.: hic. Cod.: non.


Ciceronis commentariorum libri sex, P. L., LXIV,

(3) BoETii, In Topica

1044 C.

d i s c r e t u s est in h i s q u a e a d i n v e n t i o n e m v e l i u d i c i u m a r g u m e n t o r u m p e r t i n e n t u t p o t e ille q u i c a u s a s n o v i t q u a r e a r g u m e n t a sic d i s p o n e n d a sunt, q u o d a d i n v e n t i o n e m p e r t i n e t , v e l sic i u d i c a n d a , q u o d a d i u d i c i u m a t t i n e t . V e l u t i c u m t a l i s a r 5 g u m e n t a t i o t e x i t u r : iste est homo; quare est animal; q u i earn c o m p o n i t , <si> v i m t e r m i n o r u m q u a m a t t e n d i t a d c o m p o n e n dam argumentationem vel dijudicandam exposuerit, habitudin e m s c i l i c e t s p e c i e i a d g e n u s ; e i u s q u i l o g i c u s est, e s t d i s c e r nere u t r u m b o n u m a r g u m e n t u m hac consideratione inventum 10 sit, a u t i t a e t i a m sit c o m p r o b a n d u m , h o c est u t r u m c a u s a m v e n t i o n i s et d i s p o s i t i o n i s a r g u m e n t i q u a m ille a t t e n d e b a t c o n g r u a fuerit, v e l a d c o m p o s i t i o n e m a r g u m e n t i v e l ad c o m p r o b a t i o n e m , h a e c s c i l i c e t c a u s a q u o d homo est species animalis. Multi itaque bene a r g u m e n t a n t u r qui discreti in argumentis 15 n o n s u n t et c u m b e n e a g u n t n o n b e n e d i s c e r n u n t q u o d b e n e agunt, quia videlicet causas vel congruae inventionis argum e n t o r u m v e l d i j u d i c a t i o n i s e o r u m d i s c e r n e r e n o n sufficiunt; u n d e logici n o n sunt, sed a r g u m e n t a t o r e s q u i a d i s c r e t i o n e m a r g u m e n t o r u m n o n h a b e n t , sed a c t i o n e m , q u a m q u i d e m a c 20 t i o n e m q u i s v i s p u e r u l u s facile p e r e x e r c i t i u m a d q u i r e r e p o test. N o n e s t i t a q u e i d e m s c i e n t i a a r g u m e n t a n d i et l o g i c a , hoc e s t s c i e n t i a c o m p o n e n d i a r g u m e n t a et s c i e n t i a d i s c e r n e n d i ea. S i c u t a u t e m s c i e n t i a c o m p o n e n d i a r g u m e n t a d u a s h a b e t p a r t e s , s c i e n t i a m scilicet c o m p o n e n d i , id est i n v e n i e n d i a r g u 25 m e n t a et s c i e n t i a m d i j u d i c a n d i , id est c o n f i r m a n d i e a d e m i n v e n t a , ita et l o g i c a q u a e est ratio d i s s e r e n d i d u a s h a b e t p a r t e s , s c i l i c e t r a t i o n e m i n v e n i e n d i a r g u m e n t a et d i j u d i c a n d i i n v e n t a , ut v i d e l i c e t s c i a m u s q u a r e sic i n v e n t a v a l e a n t a u t sic d i j u d i cari debeant. Sicut autem evenit ut qui bene argumentantur 10 n o n b e n e v i m a r g u m e n t o r u m d i j u d i c a n t , ita et c o n t i n g e r e p o test ut q u i v i m a r g u m e n t o r u m b e n e d i s c e r n i t c u m e a a u d i t e t vis e o r u m est e x p o s i t a ei, n o n t a m e n e a c o m p o n e r e s c i e r i t ; q u i a t e r m i n o r u m p r o p r i e t a t e m q u o d a r g u m e n t u m sit a n t e a <non> c o g n o v [ e r ] it, q u i a f o r t a s s i s h o c i l l i u s s p e c i e m esse v e l c a u 35 s a m n o n c o g n o s c e b a t . N i h i l i t a q u e refert a d h o c , u t l o g i c u s sit, c o m p o s i t i o n e m a r g u m e n t o r u m , sed d i s c r e t i o n e m e o r u m t a n t u m , u t v i d e l i c e t sciat s i n g u l o r u m a r g u m e n t o r u m v i r e s d i s c e r n e r e , tarn in i n v e n t i o n e i p s o r u m q u a m i n j u d i c i o , si q u i s ei e x p o n a t q u o d v i m t e r m i n o r u m v e l r e r u m a t t e n d a t ad i n 40 v e n i e n d u m a r g u m e n t u m v e l a d d i j u d i c a n d u m . U n d e s a t i s est
2 7 2 8 2 9

2 7

2 S

2 9

Cod.: Cod.: Cod.:

specieidepositionem. quod.

logico genera complexionum atque argumentationum modos c o m p r e h e n d e r e s i c u t p e r r g u l a s o s t e n d i t u r et [si] e u m q u i [in] c a l u m n i a t u r a r g u m e n t a c o s t r i n g e r e p e r a r g u m e n t a si v a leat. P o t e s t q u i p p e s c i r e q u o d de q u o c u m q u e p r a e d i c a t u r s p e c i e s et g e n u s n e c h i n c t e r m i n u m c o g n o s c e t s p e c i e m esse i l l i u s per q u e m arguii. E i itaque qui arguit necesse est cognoscere v i m ac p r o p r i e t a t e m t e r m i n o r u m s i n g u l o r u m p e r q u o s a r g u i t , s e c u n d u m q u o d e x i p s i s a r g u m e n t a t i o n e m confcit v e l confirm t . L o g i c o a u t e m sufficit g e n e r a l i s s i n g u l a r u m c o m p l e x i o n u m d i s c r e t i o ut v i d e l i c e t sciat n o n s o l u m q u o d d e q u o c u m q u e p r a e d i c a t u r s p e c i e s et g e n u s , q u a e c u m q u e sit ilia v e l i l l u d , v e r u m e t i a m q u a r e hoc sit, eo v i d e l i c e t q u o d o m n i s res s u b d i t a s p e c i e i s u b d i t a sit et g e n e r i ; h a e c q u i p p e et h u i u s m o d i c a u s a e s u n t q u a r e s i n g u l a e a r g u m e n t a t i o n e s v e l a g e n e r e v e l a s p e c i e frmae sint a c c i p i e n d a e ; h a s a u t e m c a u s a s e x r e g u l i s a r g u m e n t a t i o n u m m a x i m e d o c e m u r . R e g u l a e a u t e m n o n s o l u m de i n v e n tione a r g u m e n t a t i o n u m s u n t , v e r u m e t i a m de i u d i c i o , s i c u t in r e s o l u t i o n e s i l l o g i s m o r u m c u m u n i u s m o d u s in a l i u m r e s o l v i tur d u m per ipsum probatur vel per conversionem proposition u m v e l p e r i m p o s s i b i l e . V e l u t i h a e c r g u l a , q u a e est de r e s o l u t i o n e p e r c o n v e r s i o n e m : q u i n t u s m o d u s p r i m a e figurae c a t h e g o r i c o r u m s i l l o g i s m o r u m in p r i m u m m o d u m e i u s d e m figur a e p e r c o n v e r s i o n e m c o n c l u s i o n i s r e s o l v i t u r , i t a q u i d e m ut, p r i o r i b u s p r o p o s i t i o n i b u s m a n e n t i b u s in u t r o q u e m o d o , u n i versalis affrmativa quae primo modo concluditur particularis c o n v e r t a t u r a d effciendum q u i n t u m m o d u m . S u n t e t i a m reg u l a e de r e s o l u t i o n e s i l l o g i s m o r u m p e r i m p o s s i b i l e , v e l u t i ista : q u a r t u s m o d u s s e c u n d a e fgurae r e s o l v i t u r in p r i m u m m o d u m p r i m a e fgurae p e r i m p o s s i b i l e , ita q u o d c o n c e s s a d i v i d e n t e c o n c l u s i o n i s q u a r t i m o d i et r e t e n t a p r o p o s i t i o n e e i u s d e m m o d i secundum p r i m u m m o d u m p r i m a e fgurae i n f e r t u r c o n c l u sio q u a e est d i v i d e n s a s s u m p t i o n i s i p s i u s q u a r t i m o d i i a m c o n c e s s a e . D i s c r e t i o a u t e m r e s o l u t i o n i s p e r c o n v e r s i o n e m v e l Cognitionen! conversionis consistit, resolutionis vero per impossibile m a x i m e ad n a t u r a m d i v i d e n t i u m s p e c t a t q u a e e s t : c u m u n a n o n f u e r i t v e r a , n e c e s s e est a l t e r a m esse v e r a m . N u n c ad luterani redeamus.
3 0

10

15

20

25

30

35

Omnis, i n q u i t , ratio disserendi et q u o d h o c sit l o g i c a s u p p o n i ! d i c e n s quam, s c i l i c e t r a t i o n e m d i s s e r e n d i , veteres peripatetici appellaverunt logicen. V e t e r e s d i c i t a e t a t e , sed s e n s i - 40 b u s a s s u e t o s s t u d i i s ; et q u a e sint p a r t e s s t a t i m a p e r i t : unam, s c i l i c e t p a r t e m , inveniendi, q u a e est s c i e n t i a d i s c e r n e n d i e a

10

15

20

25

30

35

q u a e a d i n v e n t i o n e m a r g u m e n t o r u m a t t i n e n t ; altera(m} judic a n d i , h o c est s c i e n t i a d i s c e r n e n d i e a q u a e a d j u d i c i u m argumentorum pertinent, ut supra docuimus. Et ea quidem pars etc. A d a p t a t v o c a b u l a u t r i q u e p a r t i , t a m s e c u n d u m g r a e c o s q u a m s e c u n d u m l a t i n o s . In<de> i u d i c i u m v e r o v o c a t hie a r g u m e n t u m q u i b u s l i b e t sive a r g u m e n t a t i o n e m , q u i a p e r e a de q u a e s t i o n e p r o p o s i t a q u o d a m m o d o j u d i c a t u r , d u m p e r e a c e r t i f c a t u r . S c i e n t i a v e r o j u d i c a n d i j u d i c i u m , id est a r g u m e n t u m sive a r g u m e n t a t i o n e m , purgat a d u b i e t a t e et i n s t r u i t c e r t i t u d i n e m u t b o n a esse v i d e a t u r et i d o n e a a d fi d e m faciendam conclusioni propter q u a m hunt. Ab Ulis, i d e s t a v e t e r i b u s p e r i p a t e t i c i s g r a e c i s . A nobis, id e s t a l a t i n i s . Resolutoria idem sonat quod analetice. Resolvere autem est comprobare argumentationem. Tunc autem argumentatio comprobanda est quando a r g u m e n t u m non videtur convenienter a d j u n c t u m c o n c l u s i o n i ut p e r i l l u d d e b e a t c o n c l u s i o r e c i p i . R e s o l u t i o vero, id e s t c o m p r o b a t i o a r g u m e n t a t i o n i s d u o b u s modis fit: aut per aliam argumentationem aut per locum superinductum. Resolutio quoque per aliam argumentationem duobus modis fit: aut per interpositum, aut per conversionem p r o p o s i t i o n i s , s i c u t in Cathegoricis sillogismis B o e t i u s (4) o s t e n d i t . E x locis e t i a m a r g u m e n t a t i o n s n o n s o l u m i n v e n i r i p o s s u n t , v e r u m e t i a m c o n f i r m a r i et e x e i s d e m v a l e n t a r g u m e n t a c o n f i r m a r i e x q u i b u s i n v e n i u n t u r . S i c u t e n i m e x loco differentia et m a x i m a e p r o p o s i t i o n i s i n v e n i e n d u m est a r g u m e n t u m , i t a c u m i n v e n t i m i fuerit et n o n r e c e p i r m i , p o t e r i m u s i p s u m c o n f i r m a r e a s s i g n a n d o l o c u m d i f f e r e n t i a m et m a x i m a m p r o p o s i t i o n e m p r o i n d u c e n d o . U n d e loci n o n s o l u m a d i n v e n tionem, veruni etiam ad j u d i c i u m valent, licet eos Boetius in hoc opere propter inventionem t a n t u m tractet. Inventio vero teste T u l l i o (5) p r i o r n a t u r a l i t e r est j u d i c i o et u s u p o t i o r . O p o r t e t e n i m p r i u s i n v e n i r i a r g u m e n t u m , q u a m d e eo d u b i t e tur a u t q u a m i p s u m p r o b e t u r . U s u , id e s t u t i l i t a t e , p o t i o r est i n v e n t i o q u a m j u d i c i u m , q u i a s a e p e i n v e n t i o sufficit a d p r o b a tionem, c u m scilicet probabilia inducuntur a r g u m e n t a quae videlicet probatione non egent, sed m o x ut audita sunt bona in se a p p a r e n t et s t a t i m r e c i p i u n t u r . U n d e , teste B o e t i o (6), T u l l i u s bene stoicos increpat quod neglecta inventione iudica3 1

3 1

Cod.:

videlicet.

(4) BOETII, De sgllogismo categorico, P . L . , L X I V , L . I , passim 7 9 4 sgg. (5) BOETII, In Topica Ciceronis etc., P . L . , L X I V , 1044 C. (6) BOETII, In Topica Ciceronis etc., P . L . , L X I V , 1047 D .

tionem solam tractaverunt, c u m Aristoteles integre logicam per u t r a m q u e p a r t e m t r a c f a v e r i t e t i n v e n t i o n e m q u i d e m i n Topicis, de i u d i c a t i o n e i n Analecticis. N a m et si in Analecticis inven tionem sillogismorum docet propter resolutionem, tamen ea m a x i m e s c r i b i t s i c u t et Topica p r o p t e r i n v e n t i o n e m . 5 Ea vero pars, v i d e l i c e t l o g i c a e , quae inveniendi , hoc est q u a e f a c i t n o s facile i n v e n i r e argumenta. A graecis etc. N o t a q u o d a i t facilitatem quia scientiam in veniendi non accipit secundum hoc quod inveniet argumenta 169 r. s e d s e c u n d u m h o c q u o d f a c i l e i n v e n i t ; i d e m sonat Topice || v e l 1 0 localis scientia q u a m inventio. Si q u i d a m autem quaerat ex q u i b u s l o c i s i n v e n i a n t u r s i l l o g i s m i , c u m loci differentiae v i m in e i s h a b e r e n o n v i d e a n t u r p r o p t e r p e r f e c t a m e o r u m c o m p l e xionem, quoniam ex regulis eorum inveniri possunt. Quas au t e m l i c e t m a x i m a s p r o p o s i t i o n e s n o n esse c o n s t e t , n o n i n c o n - 1 5 g r u e t a m e n loci d i c u n t u r v e l u t i i s t a : q u o t i e n s a fuerit i n o m n i b et c f u e r i t i n o m n i a, i d e m c e t i a m erit i n o m n i b. E x l o c i s q u o q u e differentiis q u o d a m m o d o v i d e n t u r s i l l o g i s m i i n v e n i r i . U n d e p o s t e a d i c e t : Qui etiam loci quibus apti sint sillogismis. Q u o d n o s in sequentibus plenius e x p l i c a b i m u s . Nec fortasse 20 o b e s t si n o n o m n i s i n v e n t i o a r g u m e n t o r u m e x locis fit. L i c e t e n i m Topice s e c u n d u m e t h i m o l o g i a m s i g n i f i e e t localis q u i a s c i l i c e t e x l o c i s i n v e n i u n t u r a r g u m e n t a etsi <non> o m n i a , s e c u n d u m p r o p r i a m diffinitionem n i h i l p l u s n o t a t q u a m s c i e n tiam inveniendi argumenta. 25
32 3 3 34

Non absurde quaeritur quare scientia judicandi in inventione h i e q u o q u e s i c u t i n r e t h o r i c a n o n c o n t i n e a t u r . Q u i p p e qui argumentationem probat rursus invenit <argumenta> qui bus priora argumenta valere demonstrat. Sed profecto non omnis inventio a r g u m e n t o r u m hie dicitur inventio, sicut n o n 30 omnis comprobatio dicitur resolutio. Inventio n a m q u e priorum argumentorum quae videlicet non inducuntur ad ulla argu menta probanda ipsa tantum in hoc loco inventio dicitur. In v e n t i o v e r o p o s t e r i o r u m a r g u m e n t o r u m scilicet ad c o m p r o banda priora argumenta vel improbanda ea quae pro argu- 35 mentis inducta sunt resolutio dicitur. Huius n a m q u e duae p a r t e s s u n t : r e s o l u t i o c o n f i r m a n d i s u a a r g u m e n t a et infirmandi contraria. Huiusmodi vero argumentationes quae inf i r m a n t a l i a s T u l l i u s i n Rethoricis (7) s u i s r e p r e h e n s i o n e m

3 2

3 3

3 4

Cod.: Cod.: Cod. :

i.e.m. inveniri. sciret. rhetorica, I, 24, 34.

(7) CICERONIS, De inventione

10

15

20

25

30

35

a p p e l l a t , c a e t e r a s v e r o o m n e s c o n f r m a t i o n e m ; et q u e m a d m o d u m p e r s c i e n t i a m i n v e n i e n d i et j u d i c a n d i h o c loco totani logicam comprehendimus, ita etiam per scientiam confrmandi et r e p r e h e n d e n d i tota<m> c o m p r e h e n d i t . N a m c o n f r m a t i o [ n e m ] et i n v e n t i o n e m p r i o r u m a r g u m e n t o r u m c o n t i n e t quam h i c s i m p l i c i t e r i n v e n t i o n e m v o c a m u s et p a r t e m i l l a m i u d i c i i per q u a m nostra argumenta confrmamus; reprehensio vero aliam partem judicii continet per q u a m adversarii nostri argumenta destruimus aut infrmamus. Quae quidem reprehensio non solum oratori, veruni etiam cuilibet disputanti necessaria est, p r o p t e r q u a m e t i a m a r s s o p h i s t i c a a b A r i s t o t e l e t r a c t a t a est, i n q u a q u i d e m d i a l e c t i c u m d o c e t r e p r e h e n d e r f a l l a c e s complexiones eorum quae pro argumentis inducuntur. N o t a n d u m praeterea quod trinam etiam divisionem logices B o e t i u s (8) s u p e r Topica C i c e r o n i s p o n i t p e r q u a m i n t e g r e etiam logicam reprehendit: O m n i s n a m q u e vis, inquit, logicae disciplinae a u t d e f i n i i a u t partitur a u t colligit. Colligendi autem facultas triplici diversitate tractatur; aut enim v e r i s ac n e c e s s a r i i s a r g u m e n t a t i o n i b u s d i s p u t a t i o d e c u r r i t , et d i sciplina vel demonstratio nuncupatur; aut tantum probabilib u s et d i a l c t i c a d i c i t u r ; a u t a p e r t i s s i m e f a l s i s et s o p h i s t i c a , id e s t c a v i l l a t o r i a , p e r h i b e t u r . Ibi e t i a m i p s e B o e t i u s h a n c trin a m d i v i s i o n e m l o g i c a e r e d u c i t a d earn b i f a r i a m q u a e p e r inv e n t i o n e m fit et j u d i c i u m , et h a n c i n illa c o n t i n e r i d e m o n s t r a t . In i n v e n t i o n e e n i m s c i e n t i a m q u o q u e d i v i d e n d i et diflniendi c o m p r e h e n d i t et q u i d q u i d a d i n v e n t i o n e m priorum argumentorum pertinet. Quippe ex diffinitione quoque vel divisione a r g u m e n t a p r o m u n t u r , n e c nisi p r o p t e r a r g u m e n t a diffnitio d f v i s i o q u e a n o b i s t r a c t a n t u r ; et q u i c u m q u e e x diffinit i o n e v e l d i v i s i o n e a r g u m e n t a i n v e s t i g a i , i n e o d e m n e c e s s e est et diffnitionem et d i v i s i o n e m i n v e n i r e i t a q u i d e m u t p a r s q u a e d a m i n v e n t i o n i s a r g u m e n t o r u m sit i n v e n t i o d i f f n i t i o n u m vel divisionum e x quibus argumenta ducuntur, secundum loc o s a diffinitione v e l d i v i s i o n e . R a t i o q u o q u e c o l l i g e n d i , id est componendi a r g u m e n t a t i o n s judicium continet quia q u i ar3 5 3 0 3 7 3 8 3 9 4 0 41

3 5

3 6

3 7

3 8 3 9

4 0

4 1

est. compositum. differentia. Cod.: in iis. Cod.: aut. Cod.: in ad ventionem. Cod.: inventione. Cod.: Cod.: Ciceronis commentariorum libri sex, P . L . , L X I V ,

Cod.: id

(8) BOETII, //i Topica

1045 B - C .

g u m e n t a t i o n e m c o n f i r m a t v e l infirmat, a l i a m a r g u m e n t a t i o nem componit, quam superinducit. Ac de ilia. Q u i a d e u t r a q u e p a r t e l o g i c a e hie f e c e r a t m e n t i o n e m , n e i d e o v i d e r e t u r q u o d d e u t r a q u e i n t e n d i t , [et] d i c i t de a l t e r a q u a e e s t s c i l i c e t j u d i c a n d i , a l i b i d i s p u t a n d u m esse, s i c u t i n Cathegoricis sillogismis v e l i n hypotheticis e t de s o l a n u n c i n v e n t i o n e esse t r a c t a n d u m e t h o c e s t . Nunc i d e s t i n p r a e s e n t i o p e r e etc. Q u o d a i t e x c o n s i l i o et d e l i b e r a t i o n e n o n i m p r o v v i d e sese id a g g r e d i , a t t e n t o s n o s facit. Quid sint loci, id e s t d a r e difiinitiones l o c o r u m i n q u i b u s s c i l i c e t o m n e s loci c o n v e n i a n t . Quid eorum differentiae. Q u i p p e alio modo ostendit m x i m a s p r o p o s i t i o n e s esse l o c o s , a l i o m o d o esse differentias e o rum. Q u i etiam m a x i m a r u m propositionum distantiam assig n a b i t s e c u n d u m l o c o s differentias i n e o s s c i l i c e t q u o d ilia a diffnitione v e n i t , i l l a a g e n e r e e t c . ; i p s o r u m e t i a m l o c o r u m differentiarum de quibus intendit differentiam assignabit in divisionibus ipsorum, c u m videlicet alios inhaerentes ostend [ e r ] e t , alios extrinsecos etc. Q u o r u m d a m etiam ipsorum q u i i i d e m esse i n v i c e m v i d e b a n t u r , d i l i g e n t e r differentias dabit, q u a l e s s u n t loci a s i m i l i et a p r o p o r t i o n e , a toto et a nota, a b e n u n t i a t i o n e p a r t i u m et a f o r m a , a c o n t r a r i i s et a r e p u g n a n t i b u s , a b a d j u n c t i s et a b a n t e c e d e n t i b u s et c o n s e q u e n t i b u s .
4 2 4 3

Qui etiam, loci s c i l i c e t differentiae e t c . ; id q u o d i n fine sec u n d i libri f a c i t , ubi dicet q u o s d a m locos m x i m e demonstrativis sillogismis subministrare vires, quosdam verisimilibus v e l d i a l e c t i c i s ; et i n f e r t q u o s d a m p e r t i n e r e a d c a t h e goricos sillogismos, q u o s d a m ad h y p o t h e t i c o s ; et nota quod hoc loco sillogismus per excellentiam pro qualibet argument a t i o n e p o n i t u r , s i v e c o m p l e x i o n i s sit <perfectae> sicut i l l a e q u a s d e m o n s t r a t i v e s s i l l o g i s m o s a p p e l l a t , sive i m p e r f e e t a e , sicut illae [eas] q u a s dialcticas et probabiles vocat. Q u a e v e r o c o m p l e x i o a r g u m e n t a t i o n i s p e r f e c t a sit, q u a e n o n , d i s t i n g u e m u s c u m <ad> a r g u m e n t a t i o n e < m > et l o c u m v e n t u m f u e r i t ; e t q u o m o d o loci a d ntegros q u o q u e s i l l o g i s m o s s e c u n d o loco retorqueri possint, quod hie promittit c u m n o n t a m e n s i n t p r o p r i c a e t e r a r u m a r g u m e n t a t i o n u m ; et a t t e n d i t q u o d p r o m i t t i t , se diffinire l o c o s et c a e t e r a de e i s se f a c e r , s i m i l i t e r
4 4 4 5

4 2

4 3

4 4

Cod.: Cod. : Cod.:

4 5

disputandi. eidem. facti. Cod.: a.

10

15

20

25

30

35

40

et m a t e r i a m a s s i g n a t et m o d u m t r a c t a n d i , de q u o q u i d e m modo tractandi adhuc subditur. Nec id etc. Q u i a v i d e l i c e t de l o c i s differentiis n o n e s t t r a c t a n d u m s i m p l i c i t e r , id est s e c u n d u m u n a m d i v i s i o n e m t a n t u m , sed s e c u n d u m p l u r e s ; non uniformiter, h o c est n o n t a l e s p l u r e s q u a e sint u n i u s f o r m a e . Q u i p p e i l l a q u i d e m T h e m i s t i i trimembris in q u a vero T u l l i u s facit bifariam. Q u i d a m v e r o : q u o d a i t non simpliciter ad diversitatem auctorum quos sequit u r refert, q u o d a u t e m dicit non uniformiter ad diversitatem d i v i s i o n u m a c si d i c e r e t se n o n t r a c t a r e l o c o s s e c u n d u m u n u m auctorem neque secundum unam divisionem tantum, immo s e c u n d u m d u o s etin d u a s . Q u o d s t a t i m e x p o n e r e v i d e t u r , c u m s u p p o n i t : Verum duplex e t c . Atque in his, h o c e s t demonstrandis, quod scilicet prom i t t i t se a s t r u e r e , ad p e r f e c t a m C o g n i t i o n e n ! d u a r u m p a r t i t i o n u m , id e s t d i v i s i o n u m , i n q u o c o n v e n i a n t u n i v e r s a l e s d i v i s i o n s i n v i c e m , et i n q u o differant et q u o m o d o v i c i s s i m a l t e r a includat omnes locos altera continet. Et nunc quidem. H o c est n o n ita t r a c t a b i t l o c o s q u o d in s i n g u l i s l o c i s i m m o r e t u r t r a c t a t u s p r o p o n e n d o de s i n g u l i s , sed communiter id est c o n t i n u e et sine m o r a t r a n s c u r r e t l o c o s , c o l l i g e n d o diffinitiones l o c o r u m et e x e m p l a et d i f f e r e n t i a s ; diffinitiones a u t e m d a b i t q u a s d a m c o m m u n e s o m n i u m l o c o r u m s i c u t i l l a s sedes a r g u m e n t i v e l u b i t r a h i t u r c o n v e n i e n s a r g u m e n t u m ad propositam quaestionem c o m p r o b a n d a m , q u a s d a m f a m i l i r e s v e l u t i c u m c a u s a s diffiniret, et a n t e c e d e n s v e l g e n u s et s p e c i e m . Singula vero diligentius sunt expedita id e s t p r o l i x i u s et dilucidius tractata etc. Pro qualitate operis, h o c e s t s i c u t q u a l i t a s o p e r i s e x i g e b a t . N a m in t r a n s l a t i o n e Topicorum A r i s t o t e l i s B o e t i u s ipse i m morari in singulis debuit, sicut ipse fecerat Aristoteles q u e m ferebat, q u i e t g e n u s et s p e c i e m et c a e t e r a d e s c r i b e n s d e u n o quoque tractatum disponit. Expositorem quoque necesse est esse q u a m expositum, ut quod velat brevitas tractantis, aper i a t p r o l i x i t a s e x p o n e n t i s . E x q u o e t i a m b e n e m o n s t r a t u m esse necessarium ut hic quoque in singulis immoretur. Illic igitur. Q u a n d o q u i d e m q u a l i t a s o p e r i s i t a e x i g e b a t u t in illis o p e r i b u s i m m o r a r e r i n s i n g u l i s , i g i t u r i t a f a c t u m e s t ; a c a u s a , et h o c e s t : illic cuncta sunt expedita n o n p e r m i x t e et
4 6 4 7 4 8

4 0

4 7

4 8

Cod.: Cod.: Cod.:

etiam. species^ quem.

c o n f u s e sed si<n>gillatim ita q u i d e m ut p r o p r i a s p a r t e s u n i u s cuiusque ponat atque eas quoque diligenter enodet. N a m c u m t r a c t a t g e n u s v e l c a e t e r a d i v i d i t ea a t q u e i p s a q u o q u e d i v i dentia diligenter tractat. Per membra, h o c est si<n>gillatim et d i s i u n c t e . Communi speculatione, id e s t c o n t i n u e . Nee dialecticos. Hie u t i l i t a s i n c u l c a t u r , u b i p r o m i t t i t u t r o rumque doctrinam locorum. Quidve hii, s c i l i c e t r e t h o r i c i loci e t c . ; h o c q u i d e m in q u a r t o libro faciet. Ut omnibus, tam videlicet rethoricis q u a m dialecticis. Ut igitur. E t u t c u n c t a q u a e p r o m i t t o tarn de l o c i s q u a m de a r g u m e n t i s constent perspicuis rationibus, igitur propter i s t a m c a u s a m paulo altius ordiendum est, h o c e s t n o n s t a t i m a l o c i s sive a b a r g u m e n t i s i n c h o a n d u m est, sed q u a e d a m a l i a q u a s i q u i d a m d o c t r i n a e g r a d u s p r a e m i t t e n d a sunt, p e r q u a e c o m m o d i u s et f a c i l i u s d o c t r i n a p a r e t u r t a m l o c o r u m q u a m a r g u m e n t o r u m . A p p o n i t a u t e m c u m a r g u m e n t o et l o c o q u a t t u o r alia, p r o p o s i t i o n e m s c i l i c e t q u a e est a r g u m e n t u m , de q u i b u s o m n i b u s q u a r a t i o n e i n d u c a n t u r , et q u a r e hoc o r d i n e b r e v i t e r est a p e r i e n d u m . D i f f i n i t u r u s a u t e m e r a t l o c u m s e c u n d u m d u a s diffinitiones, 169 v. q u a r u m a l t e r a a r g u m e n t u m , a l t e r a q u a e s t i o n e m q u o q u e ]| c o n tinet. U n d e n e i g n o t u m p e r i g n o t a diffiniret, p r a e d i c e n d u m fuit q u i d a r g u m e n t u m esset v e l q u a e s t i o . S i c u t ( c u m ) et q u a e s t i o n e m diffiniat p e r p r o p o s i t i o n e m , m o n s t r a n d u m s i m i l i t e r e r a t q u i d esset p r o p o s i t i o . U n d e a [ d ] d i f f i n i t i o n e [ m ] p r o p o s i t i o n i s c o n g r u e i n c i p i t . Si q u i s a u t e m r e q u i r a t c u r o r a t i o n e m q u o q u e q u a m p o n i t in. diffinitione p r o p o s i t i o n i s , s i m i l i r a tione n o n diffiniat, c o n c e d i m u s f o r t a s s e et h o c n o n i n u t i l e f u i s s e si f e c i s s e t . Sed est q u o d d a m p r o d i r e , s i non datur u l t r a et l a u d a n d u s est a u c t o r de h i s q u a e t r a c t a t , n o n si q u a p r a e t e r m i t t i t v i t u p e r a n d u s . F o r t a s s e e t i a m diffinitio o r a t i o n i s satis ex Aristotele vel ex caeteris Boetii operibus nota erat, a t q u e i d e o earn p r a e t e r m i s i t . D e a r g u m e n t a t i o n v e r o g r a t i a a r g u m e n t i t r a c t a t q u i a i t a a d i u n c t a s u n t u t a l t e r u m sine a l tero t r a c t a r i n o n p o s s i t , q u i a n u n q u a m a r g u m e n t a t i o s i n e a r g u m e n t o est, n e c a r g u m e n t u m u s q u a m i n v i a r g u m e n t i n i s i i n a r g u m e n t a t i o n per q u a m explicatur. Praeterea necessarium e r a t u t d a r e t d i f f e r e n t i a m i n t e r a r g u m e n t u m et a r g u m e n t a t i o n e m , q u i a turn e x a d j u n c t i o n n a t u r a l i t u m e x s i m i l i t u d i n e
4 9

10

15

20

25

30

35

40

1 0

j5

20

25

30

3 5

40

n o m i n i s i d e m esse v i d e b a n t u r . U n d e et T u l l i u s in Rethorica (9) hoc n o m e n q u o d e s t argumentatio indifferenter a c c i p i t , t a m v i d e l i c e t p r o argumento, q u a m p r o argumentatione. Atque ideo m a g i s h i c e r a t n e c e s s a r i a d i s t i n c t i o i p s o r u m a d i n v i c e m . C o n c l u s i o v e r o sive p r o a r g u m e n t o sive p r o a r g u m e n t a t i o ne n e c e s s a r i o t r a c t a t u r . N i h i l q u i p p e i n v i a r g u m e n t i p r a e t e r c o n c l u s i o n e m esse v e l t r a c t a r i p o t e s t ; n e c a r g u m e n t a t i o q u a m e x a r g u m e n t o et c o n c l u s i o n e c o n s t a r e n e c e s s e est, p r a e t e r m i s s a c o n c l u s i o n e , i n t e g r a t r a c t a r i p o t e s t . In h i s a u t e m s e x , p r o p o s i tione scilicet, q u a e s t i o n e , c o n c l u s i o n e , a r g u m e n t o , a r g u m e n t a tione, loco, o m n i s d i s p u t a l i o n i s m a t e r i a c o n t i n e t u r . D i s p u t a t i o namque omnis interrogatione responsione argumentatione constricta est. I n t e r r o g a t i o a u t e m a r g u m e n t u m p e t i t v e l p r o p o sitionum concessionem ex quibus arguitur. A d interrogation e m vero quaestio pertinet, ad responsionem discretio veritatis p r o p o s i t i o n u m v e l f a l s i t a t i s . A d i n v e n t i o n e m v e r o a r g u m e n t o r u m , sive a d c o n f i r m a t i o n e m l o c u s a t t i n e t . A r g u m e n t a tio a u t e m a d e x p l i c a t i o n e m a r g u m e n t o r u m . A r g u m e n t a t i o n e m v e r o n e c e s s e est p r o p o s i t i o n i b u s c o p u l a n t a m p r o b a n t i b u s , quae argumenta dicuntur, quam probatis quas conclusiones v o c a m u s . U n d e n o n i n c o n g r u e in Topicis ubi d i s p u t a t i o n i s i n v e n t i o t r a d i t u r , ista s e x i n t r a c t a t u c o n c u r r u n t . Nunc autem causis assignatis quare haec nomina tractentur, c a u s a s q u o q u e o r d i n i s a p e r i a m u s , q u a r e v i d e l i c e t p r i u s propositionem tractet, deinde quaestionem etc. Sed sicut prop o s i t i o n a t u r a l i t e r p r i o r e s t aliis, ita p r i m u m t r a c t a t u r . S i v e e n i m sit q u a e s t i o q u a e r e n s sive q u a e s i t a , p r i o r est e a p r o p o sitio. Q u a e s i t a v e r o q u a e s t i o < n e > p r i o r e s t t a m q u a m g e n u s ipsius, nec natura tantum, v e r u m etiam tempore; propositio q u i p p e , u t d i c t u r u s est, s e m p e r p e r m a n e t sed n o n s e m p e r q u a e stio v e l c o n c l u s i o , n i s i t u n c q u a n d o q u a e s t i o q u a e s i t a e s t v e l approbata. Unde illud t a m q u a m substantialiter, hoc t a m q u a m a c c i d e n t a l i t e r h a b e t . Q u a e s t i o n e q u o q u e q u a e r e n t e p r i o r est propositio t a m q u a m materialis pars ipsius. A t vero quaestio, c u m s i t p o s t e r i o r p r o p o s i t i o n e , p r i o r est c o n c l u s i o n e , q u i a prius quaeritur quam argumentum inducatur, ex quo conclud i t u r . U n d e b e n e i n m e d i o loco q u a e s t i o p o n i t u r . C o n c l u s i o v e r o , licet a r g u m e n t o i n i p s a serie a r g u m e n t a t i o n i s s u b j u n g a tur, p o s t q u a e s t i o n e m tarnen s t a t i m p o n i t u r , q u o n i a m q u a e s u o n i m a g i s a c c e d i t . I d e m q u i p p e est q u a e s t i o q u a e s i t a q u a m diffinit, q u o d p r o p o s i t i o v e l c o n c l u s i o . Q u a m q u i d e m i d e n t i 5 0
5 0

Cod.: a.
rhetoricu, I, 29, 44 et passim.

(9) CicERONis, De inventione

t a t e m i p s e B o e t i u s a s s i g n a t , a c si c o n t i n u a e p r o p o s i t i o n s h o r u m trium causas redderet. Conclusio quoque a r g u m e n t u m q u o d a m <modo> p r a e c e d i t s i c u t v i c t o r i a b e l l u m c u i u s est fnalis causa praecedit secundum intentionem, non secundum a c t i o n e m . U t e n i m c o n c l u s i o fiat, id e s t a p p r o b a t i o p r o p o s i t i o n i s , a r g u m e n t u m i n d u c i t u r ; c o n c l u s i o r u r s u s et a r g u m e n t u m quasi partes constitutae praecedunt argumentationem. Ultim u m v e r o l o c o g r a d u m r e s e r v a v i t de q u o , u t p a t e t m a t e r i a s u a , t r a c t a n d u m erat. A u n e a u t e m , a s s i g n a t i s c a u s i s tarn t r a c t a t u s q u a m o r d i n i s h o r u m s e x , ad l i t t e r a m r e v e r t a m u r . Propositio, i n q u i t , est oratio etc. N o t a q u o d i s t o r u m s e x de q u i b u s n o t a serie d i s p u t a t u r u s e s t diffnitiones p r a e m i t t i t , u b i b r e v i t e r s i n g u l o r u m p r o p r i e t a t e s d i s t i n g u t ; p o s t e a v e r o dilig e n t i u s e o r u m d e m n a t u r a s aperit, t u m p e r diffnitiones q u a s repetit, t u m e t i a m p e r d i v i s i o n e s q u a s s u p e r a d d i t , u t c u m e x diffinitione c o n v e n i e n t i a , e x d i v i s i o n e m o n s l r e t u r differentia. A t q u e ita de singulis sex propositis tractatus diversos facit. In q u i b u s q u i d e m t r a c t a t i b u s c o n v e n i e n t i u s p o s t m o d u m v i m u n i u s c u i u s q u e diffnitionis ibi r e p e t i t a e a p e r i e m u s . T u n c e n i m u n i u s c u i u s q u e p r o p r i e t a s p l e n i u s o s t e n d i poterit, c u m ad diff i n i t i o n e m statini d i v i s i o a c c o m o d a b i t u r q u a r u m u t r a [ m ] q u e rei n a t u r a m a p e r i t . N u n c a u t e m diffnitiones s i n g u l a s su<b> b r e v i t a t e t r a n s c u r r e n t e s a diffinitione p r o p o s i t i o n i s i n c i p i a m u s . In q u a q u i d e m oratio p r a e p o n i t i i r q u i a g e n u s est p r o p o s i t i o n i s . Significans autem verum vet falsum q u a e p r o u n a diff e r e n t i a ponitur caeteras omnes orationes excludit quae prop o s i t i o n s n o n s u n t . B e n e a u t e m p r o u n a differentia p r o p o sitionis hoc totum accipimus, non pro duabus quia significare v e r u m p e r se a c c e p t u m v e l s i g n i f i c a r e f a l s u m loco differentiae p o n i n o n potest, c u m u n u m u n i v e r s a l i t e r p r o p o s i t i o n i n o n c o n veniat.
5 1 5 2 5 3

10

15

20

25

30

Ut si quis dicat. H o c e s t q u a n d o q u e q u i s e n u n t i a n d o p o n i t caelum esse volubile, i l i a v e r b a q u i b u s d i c i t h a e c o r a t i o s u n t v e r u m v e l f a l s u m s i g n i f c a n t i a et h i c q u i d e m caelum esse volubile d i c t u m p r o p o s i t i o n i s s i g n i f i c a i ; v e l i t a : si q u i s d i c a t cae- 3 5 lum esse volubile, h o c e s t p r o f r t h a n c o r a t i o n e m caelum esse volubile, i l l a v o x q u a m p r o f e r t talis est o r a t i o , et t u n c q u i d e m caelum esse volubile n o m e n e s t p r o p o s i t i o n i s q u a e a i t caelum esse volubile. Haec et enuntiatio. D i v e r s a v o c a b u l a a s s i g n a t p r o p o s i t i o n i , 40

5 1

5 2

8 3

Cod. : Cod. : Cod.:

procedit. inde. diffnitio.

10

15

20

25

30

35

q u i b u s d i v e r s i a u c t o r e s u t e b a n t u r , ne v i d e l i c e t s e c u n d u m d i v e r s i t a t e m v o c i s p u t a r e m u s d i v e r s a m esse s i g n i f c a t i o n e m in illis. Quaestio vero. P o s t p r o p o s i t i o n e m diffinit q u a e s t i o n e m et h a e c q u i d e m diffinitio, q u i a in s e q u e n t i b u s n o n est r e p e t e n d a , p i e n e est h i e e x p o n e n d a . S c i e n d u m i t a q u e q u o d h o c n o m e n quaestio q u a s i a c t i v e et p a s s i v e s u m i t u r p r o q u a e r e n t e scilicet q u a e s t i o n e et q u a e s i t a . C u m e n i m in s e q u e n t i b u s (10) dicit q u a e s t i o n e m i l l a m T h e m i s t i i esse c u m de re n u d a a c i r c u m stantiis quaerit, quaerentem quaestionem accipit. C u m vero statini s u b p o n e t : si de ipsa quaeritur quaestio est ( 1 1 ) q u a e sitam quaestionem accipit. Est autem quaerens quaestio haec tota i n t e r r o g a t i v a o r a t i o : utrum caelum est volubile vel non? Quaesita vero quaestio dici potest utraque propositionum ex quibus constat ipsa quaerens, tam aflrmatio q u a m negatio, v e l u t i i s t a : caelum est volubile, v e l i s t a : caelum non est volubile. Q u a e r e n s a u t e m q u a e s t i o , licet e x p r o p o s i t i o n i b u s c o n stet, n e q u e v e r u m significat n e q u e f a l s u m et hoc e n i m to t u m utrum caelum sit volubile vel non q u o d est q u a e r e n s q u a e s t i o , neque v e r u m neque falsum significai; partes autem eius quae s u n t q u a e s i t a e q u a e s t i o n e s , id est o r a t i o n e s q u i b u s i n t e r r o g a t i v u m a d v e r b i u m p r a e p o n i t u r , s e m p e r p r o p o s i t i o n e s s u n t et v e r u m v e l f a l s u m s i g n i f i c a n t e s et i n h a c q u i d e m a c c e p t i o n e , id est de s i g n i f i c a t i o n e q u a e s i t a e q u a e s t i o n i s , h o c loco v o c a b u l u m q u a e s t i o n i s diffinit. U n d e s t a t i m s u p p o n e t i d e m esse p r o p o s i t i o n e m et q u a e s t i o n e m , c u m de e a q u a e r i t u r , et c o n c l u s i o n e m p o s t q u a m est a p p r o b a t a . Sic i u n g e : p r o p o s i t i o est o r a t i o v e r u m v e l f a l s u m s i g n i f i c a n s ; sed q u a e s t i o , s c i l i c e t q u a e s i t a , est p r o p o s i t i o a d d u c t a in d u b i e t a t e , id est t r a c t a t a u t d u b i a . Si e n i m adducta in dubietatem a c c i p i a m u s p r o ea de qua dubitatur, n o n o m n i q u a e s i t a e q u a e s t i o n i c o n v e n i e t ; s a e p e e n i m de caeteris propositionibus quaestionem facimus, dum argumenta quae nescimus ad ea probanda requirimus. A t vero licet non o m n i s q u a e s t i o q u a e s i t a sit d u b i a , q u o d de e a dubitet, o m n i s t a r n e n a d d u c t a e s t i n d u b i e t a t e m , id est p r o p o s i t a u t dubia d u m de ea q u a e r i t u r . Q u a e r i a u t e m p o t e s t de p r o p o s i t i o n e a l i q u a n d o s u b a c c e n t u , h o c m o d o : caleum est volubile? aliquando p e r d i a l e c t i c a m [in] i n t e r r o g a t i o n e m , d u m ad i p s a c o m p r o b a n d a a r g u m e n t a r e q u i r i m u s , h o c m o d o : utrum caelum sit
5 4

5 4

Cod.:

non. topicis topicis libri libri quattuor, quattuor, P. L., LXIV, 1177 C. P. L., LXIV, 1174 C.

(10)

BoBTii, De differentiis

(11) B OETII, De differentiis

volubile vel non; et q u i a d e e a q u a e r i p o t e s t v e l p o s s e t e t i a m n o n p e r d i a l e c t i c a m i n t e r r o g a t i o < n e m > et t u n c n o n esset q u a e s i t a q u a e s t i o , q u a m a c c i p i t , s u p p o n i t adducta in ambiguitatem, id e s t p o s i t a i n i n t e r r o g a t i o n e d i a l c t i c a . E s t a u t e m dia l c t i c a i n t e r r o g a t i o e a q u a m i n s e c u n d o Perhyermeniarum A- 5 r i s t o t e l i s d i c i t ( 1 2 ) esse p e t i t i o n e m a l t e r i u s p a r t i s c o n t r a d i c tionis, v e l u t i ista tota i n t e r r o g a t i o : utrum caelum sit volubile vel non, q u a e b e n e a m b i g u i t a s q u a s i a m b i a d i c i t u r q u i a a m b i g u u m e s t q u o d r a t i o n a b i l i t e r a d p l u r a se h a b e t e t d i a l c t i c a i n t e r r o g a t i o q u a m e x d i v i d e n t i b u s n e c e s s e e s t c o n s t a r e a e q u e io t a m h u i u s p r o p o s i t i o n i s q u a m i l l i u s r e s p o n s i o n e m p e t i t et a r g u m e n t u m . T a l e e s t e r g o adducta in ambiguum, id e s t p o s i t a in interrogatione dialctica, quae propter supra dictam c a u sam ambiguitas dicitur. Ut si quis. A s s i g n a t q u o m o d o i n a m b i g u i tate a d d u c t a sit 15 q u a e s t i o , c u m s c i l i c e t q u a e r i t u r an sit caelum volubile an non. Quippe alteram partem contradictionis subintelligit. T a n t u m d e m v a l e t an h i e q u a n t u m utrum, q u i a s i m i l i t e r p e t i t u m e s t a r g u m e n t u m ; <ali>quando a u t e m a r g u m e n t a n o n petuntur, v e l u t i c u m d i c i t u r : nescis an diligam v e l utrum diligam. 20 Conclusio est propositio argumentis approbata, hoc est cer tificata a l i q u o a r g u m e n t o r u m . S i c e n i m l o c u s a b u n o o p p o s i t o a b o p p o s i t i s solet dici, id e s t a b a l i q u o o p p o s i t o r u m . Ut si quis dicat. R e s h o c l o c o i n d i f f e r e n t e r a c c i p i t , t a m v i d e l i c e t r e r u m n o m e n , q u a m v o c u m e t t a l i s e s t : Si quis probet 25 h a n c p r o p o s i t i o n e m caelum est volubile q u a e e s t c o n c l u s i o 170 r. e x I I a l i i s r e b u s , a c si d i c a t n e u t r a l i t e r e x aliis, v e l u t i si q u i s a d hanc propositionem probandam alias propositiones inducat; alias, inquam, magis secundum materiam vocis, q u a m secun d u m s e n s u m . N a m s a e p e p r o b a n s p r o p o s i t i o e a d e m e s t i n s e n s u 30 c u m p r o b a t a , v e l u t i e a in q u a diffinitio p r a e m i t t i t u r a d diffin i t u m , c u i u s s c i l i c e t diffiniti s e n t e n t i a m i p s a diffinitio i n t e g r e tenet. S i c e t i a m A r i s t o t e l e s s i l l o g i s m u m diffmiens <ubi> d i x i t a l i u d p r o v e n i r e e x p r a e m i s s i s q u a m s i n t i p s a p r a e m i s s a , aliud s e c u n d u m d i v e r s i t a t e m v o c i s a c c e p i t . N a m s a e p e c o n c l u s i o e a - 35 dem poterit esse in sensu c u m praemissis p r o omnibus, veluti si q u i s d i c a t : omnis gladius est ensis; sed omnis ensis est mucro, ergo omnis gladius est mucro. Q u i p p e h a e c t r i a n o m i n a quia sunt multivoca e a m d e m penitus significationem tenent.
5 6

5 5

5 8

Cod.: et.
Cod.: probationem. Aristotelis De Interpretatione editio prima, P.

5 6

(12) B o E T i , In librum

L., LXIV, 355 C-D.

io

15

20

25

to

35

40

Enuntiatio quippe. C u m diffiniret v e l q u a e s t i o n e m , q u a e s i t a m scilicet, v e l c o n c l u s i o n e m , u t r u m q u e a p p e l l a v i t p r o p o s i t i o n e m , q u o d o s t e n d i t n o n esse m u t a n d u m , c u m v i d e l i c e t idem quod semper et quasi substantialiter est propositio, aliq u a n d o et q u a s i a c c i d e n t a l i t e r sit q u a e s t i o , q u a e s i t a scilicet, vel e t i a m c o n c l u s i o et h o c e s t q u o d a i t : Enuntiatio, sive p r o f e r a t u r c a u s a s u i , id e s t p r o p t e r p r o p r i u m s e n s u m m a n i f e s t u m , sive i p s a a d d u c a [n] t u r a r g u m e n t u m a d a l i u d p r o b a n d u m , s e m p e r e s t p r o p o s i t i o et h i e p i a n e o s t e n d i t i p s a m p r o p o s i t i o n e m a r g u m e n t u m esse. Si de ipsa quaeritur q u a e e s t s c i l i c e t q u a e s i t a ; de p r o p o s i tione a u t e m q u a e r i t u r , v e l u t i ( q u a n d o ) q u a e r i m u s u t r u m i p s a v e r a sit, v e l q u a n d o q u a e r i m u s s i m p l i c i t e r de eo q u o d i p s a d i c i t u t r u m i t a sit i n re, v e l u t i si d i c a m : u t r u m Socrates est animai, i s t a p r o p o s i t i o sit v e r a , h o c e s t significet v e r u m , v e l si q u a e r a m u t r u m ipse S o c r a t e s sit a n i m a l ; et u t r a q u e q u i d e m p e t i t i o satis a d e a m d e m s u m m a m p e r v e n i t . Idem est igitur. Q u a n d o q u i d e m e a d e m e n u n t i a t i o e s t p r o p o s i t i o et q u a e s t i o e t c o n c l u s i o , e r g o i d e m ; a p a r t e e i u s d e m . Sed differunt praedicto modo. P r o p o s i t i o q u a e s t i o c o n c l u sio, h a e c s c i l i c e t v o c a b u l a i n eo v i d e l i c e t q u o d p r o p o s i t i o h o c n o m e n s e m p e r e n u n t i a t i o n e m n o m i n a t , sive s c i l i c e t q u a e r a t u r sive c o n c l u d a t u r sive n o n . Q u a e s t i o v e r o t a n t u m p o s t q u a m q u a e s i t a est, c o n c l u s i o p o s t q u a m c o n c l u s a e s t . Argumentum est ratio id e s t a l i q u i d r a t i o n a b i l i t e r i n d u c t u m in r a t i o n e d i s p u t a t i o n i s q u o d facit fdem rei d u b i a e , id est p r o p o s i t i o n i de q u a d u b i t a t u r , q u a m q u i d e m d i f f n i t i o n e ( m ) in t r a c t a t u a r g u m e n t i p l e n i u s e x p o n e i n u s . Non vero. Q u o n i a m h a e c d u o n o m i n a argumentum et argumentatio m u l t u m s u n t affnia, linde et T u l l i u s in Rethoricis ( 1 3 ) h o c n o m i n e argumento indifferenter p r o u t r o q u e u t i tur, d e s i g n a t d i f f e r e n t i a m inter a r g u m e n t u m et a r g u m e n t a t i o n e m d i c e n s : non est idem argumentum quam argumentatio. Q u i p p e a r g u m e n t a t i o v o c a t u r tota o r a t i o ilia q u a e e x a r g u m e n t o et c o n c l u s i o n e c o n v i n c t a est. A r g u m e n t u m v e r o d i citur illud solum quod praemittitur ad probationem conclus i o n i s . U n d e a r g u m e n t u m in a r g u m e n t a t i o n e q u a s i p a r s in s u o toto c o n t i n e t u r . S e d q u i a s o l u m a r g u m e n t u m id effcit p r o p t e r q u o d tota a r g u m e n t a t i o c o m p o n i t u r , id e s t fidem c o n f e r t d u b i a e p r o p o s i t i o n i q u a e c o n c l u d i t u r , b e n e a p p e l l a t u r vis sententiae a r g u m e n t a t i o n i s , id est i l l u d q u o d s o l u m h a b e t v i m a d

(13) CicERONis, De iiwentione

rhetorca,

passim.

id e f f i c i e n d u m q u o d a r g u m e n t a t i o i n t e n d i t , h o c est ad p r o b a n dam dubiam propositionem quae concluditur. Solum namque a r g u m e n t u m p r o b a t , id e s t fidem et c r e d u l i t a t e m c o n c l u s i o n i facit. Ideoque quia solum probat, vis argumentationis solum d i c i t u r , q u o d s t a t i m e x p o n i t c u m s u b i u n g i t : ratioque ea quae concluditur in oratione, id est in i p s a a r g u m e n t a t i o n e s i c u t p a r s c o n t i n e t u r , c u m , p e r earn, s c i l i c e t r a t i o n e m , a l i q u i d p r o b a t u r a m b i g u u m ; et h o c est q u o d a i t : Nam argumentum vocatur vis etc. P r o b a t i o a b a p p o s i t i s i t a fit: V e r e a r g u m e n t u m n o n est i d e m q u o d a r g u m e n t a t i o q u i a argumentum est vis sententiae etc., h o c est i p s u m q u o d est i n argumentatione probat. Ipsa vera elocutio argumenti, h o c est o r a t i o tota q u a e e l o q u i t u r a r g u m e n t u m , id e s t c o n t i n e t et d i s p o n i t a r g u m e n t u m ut a r g u m e n t u m , id est u t p r o b a n s p r o p o s i t i o n e m d u b i a m , a r gumentatio dicitur. T u n c autem a r g u m e n t u m in vi a r g u m e n t i t r a c t a t u r , q u a n d o c o n c l u s i o n e s u b m i s s a a d earn p r o b a n d a m p r a e m i t t i t u r , q u o d n i s i p e r a r g u m e n t a t i o n e < m > fieri n o n p o test. Quo[d] fit. A d u p l i c i p a r t e i n f e r t s i c : q u a n d o q u i d e m a r g u m e n t u m est v i s s e n t e n t i a e etc. et a r g u m e n t a t i o e s t e l o c u t i o a r g u m e n t i , e r g o argumentum est virtus etc. et argumentatio est explicatio argumenti per orationem, h o c est o r a t i o e x p l i c a n s a r g u m e n t u m , id e s t i n t e g r e c o n t i n e n s a r g u m e n t u m ut a r g u m e n t u m , s c i l i c e t in v i p r o b a n t i s ; q u o d ait virtus mens atque sententia argumentationis d i v e r s a v o c a b u l a sunt, sed i d e m operantia. Virtus enim argumentationis dicitur argumentum q u i a p e r i p s u m v i g e t a r g u m e n t a t i o ad f a c i e n d a m fidem. S e n tentia v e r o d i c i t u r q u o d id q u o d sentit a r g u m e n t a t i o et ad q u o d t e n d i t a r g u m e n t u m effcit, id est fidem q u a e s t i o n i . M e n s q u o q u e d i c i t u r , q u i a s i c u t m e n s p r i n c i p a l i o r est in a n i m a [ t a ] , ita a r g u m e n t u m e s t in a r g u m e n t a t i o n e , q u i a p r o b a t .

10

15

20

25

30

Locus vero. D u a s diffinitiones loci p o n i t , q u a r u m p r i m a m T u l l i i d i c e t esse i n s e q u e n t i b u s , q u a m i p s e T u l l i u s ( 1 4 ) i n Topicis s u i s p o n i t ; s e c u n d a v e r o T h e m i s t i i esse [ c u m ] d i c i t u r , 3 5 s e c u n d u m quern e t i a m t r a c t a t l o c o s ; et p r i m a q u i d e m dilfinitio d a r i v i d e t u r s e c u n d u m j u d i c i u m , s e c u n d u m h o c v i d e l i c e t q u o d e x l o c o c o n f i r m a t u r a r g u m e n t u m . In eo e n i m b e n e s e d e r e a r g u m e n t u m d i c i t u r u n d e firmitatem sui r e c i p i t . S e c u n d a v e r o diffinitio a d i n v e n t i o n e m m a x i m e r e s p i c i t, s e c u n d u m h o c s c i - 40* licet q u o d a r g u m e n t a t r a h u n t u r e x locis, id est i n v e n i u n t u r .

-5

10

1 5

20

25

30

35

40

C u m e n i m c o g n o v i a n i m a l i s s p e c i e i n h o m i n e m esse, q u o d ad loci d i f f e r e n t i a m p e r t i n e t et m o d u m p r o b a n d i q u e m h a b e t species ad genus, q u e m videlicet m o d u m probandi m a x i m a p r o p o s i t i o e x p r i m i t q u a e e t i a m l o c u s est, s e c u n d u m h a e c d u o s t a t i m et d i s p o s i t i o n e m et a r g u m e n t u m scio et p e r e a d e m d u o i p s u m i n v e n t u m c o n f i r m a r e , si q u i s c a l u m n i e t u r i p s u m et dic a t n o n esse i d o n e u m ad q u a e s t i o n e m p r o p o s i t a m c o m p r o b a n d a m . T a l e est e r g o q u o d a i t : locus est sedes argumenti, id est f i r m i t a s , q u o d v i d e l i c e t ad c o n f i r m a t i o n e m a r g u m e n t i i n s t i t u t u m est, sive sit l o c u s differentia, sive m a x i m a p r o p o s i t i o ; sed h a e c diffinitio in s e q u e n t i b u s r e p e t i t a p l e n i u s t r a c t a b i t u r . N o t a q u o d s i c u t a r g u m e n t u m e x loco t r a h i d i c i t u r , ita e t i a m in loco c o n t i n e r i et i n c l u d i d i c i t u r q u o d a m m o d o , s e c u n d u m q u o d p e r s i m i l i t u d i n e m a r g u m e n t i l o c u s v o c a t u r , p r o eo scilicet q u o d l o c u s o m n i s e i u s c o r p o r i s q u a n t i t a t e m c u i u s l o c u s est a m b i t et c o m p r e h e n d i t . In eo a u t e m l o c u s a r g u m e n t i i p s u m a r g u m e n t u m c o n t i n e r e d i c i t u r q u i a in se ipso v i m i l l a m l o c u s h a b e a t s e c u n d u m q u a m elici et q u o d a m m o d o f a b r i c a r i a r g u m e n t u m possit. Quae cum ita sint, id est c u m ista tria b r e v i t e r p e r d e s c r i p t i o n e s sint d e m o n s t r a t a , singulorum natura diligentius est tractanda; et in q u o diligentius s u p p o n i t , in eo s c i l i c e t q u o d n o n s o l u m diffinitiones pone<t> q u a e c o n v e n i e n t i a m m o n s t r a n t , v e r u m e t i a m d i v i s i o n e s q u a e differentias o s t e n d u n t ; d i v i s i o n e s per species i l l a e fient q u a e e r u n t p e r p a r t e s d i v i s i b i l e s , s i c u t p r o p o s i t i o n i s d i v i s i o q u o d a l i a affirmatio a l i a n e g a t i o , v e l q u o d a l i a c a t h e g o r i c a a l i a h y p o t h e t i c a ; per membra e r u n t v e r o illae d i v i s i o n e s q u a e fient p e r p a r t e s c o n s t i t u t i v a s , v e l u t i c u m c a t h e g o r i c a m p r o p o s i t i o n e m v e l q u a e s t i o n e m d i v i d i t in p r a e d i c a t u m et s u b i e c t u m , h y p o t h e t i c a m in a n t e c e d e n s et c o n s e q u e n s . D i v i s i o n e m per figuras a p p e l l a t i l l a s n o t u l a s q u a s p r i u s divisiones locorum inscribit, ut praemissas divisiones locorum b r e v i t e r p e r n o t u l a s i l l a s m e m o r i a e c o m m e n d e t ; et n o t a n d u m q u o d n o n de s i n g u l i s o m n e s i s t a s d i v i s i o n e s faciet, sed de q u i b u s d a m q u a s d a m . P r o p o s i t i o n e m q u i d e m et q u a e s t i o n e m tarn p e r s p e c i e s q u a m p e r m e m b r a d i v i d e t , ut d i x i m u s . A r g u m e n t u m v e r o et a r g u m e n t a t i o n e m t a n t u m p e r s p e c i e m . L o c u m vero tum per species tum per figuras; conclusionis vero null a m d i v i s i o n e m s u p p o n e t q u i a satis f o r t a s s e e i u s d i v i s i o n e s e x t r a c t a t u p r o p o s i t i o n i s a p p a r e b a n t . Si q u i s a u t e m q u a e r a t , c u m ait n a t u r a m s i l l o g i s m o r u m d i l i g e n t i u s esse t r a c t a n d a m , u b i postea n a t u r a [ m ] conclusionis diligentius tractetur, dicimus
5 7

q u i a in ipso tractatu propositionis, ubi o m n i u m proposition u m natura aperitur, trahitur etiam proprietas conclusionum. Ac primum. Secundum ordinem quo posuit exequitur. Hanc esse. E a d e m e s t i n s e n s u h a e c diffinitio c u m s u p e riori, s i c u t i p s e d o c e t , q u i a i d e m e s t c o n t i n e r e v e r u m q u o d s i - 5 g n i f i c a r e v e r u m . H u i u s a u t e m diffinitionis e x p o s i t i o n e m , q u a m huic loco reservamus, nunc prosequimur. V i d e t u r autem necessarium ut ad differentiam oratio quoque ponatur. N a m v e r b a i n d i c a t i v a c u n c t a r u m p e r s o n a r u m , p r i m a e v i d e l i c e t et s e c u n d a e p e r s o n a e , u t curro, curris, v e l e t i a m i m p e r s o n a l i a u t 10 curritur, e n u n t i a t i o n i s s e n s u m i m p l e r e v i d e n t u r . Q u a e tarnen c u m o r a t i o n e s n o n sint, p r o p o s i t i o n e s a d i a l e c t i c i s n o n d i c u n t u r . N a m f o r t a s s e si q u i s a d s e n s u m r e s p i c i a t , s a e p e i n u n a d i c t i o n e o r a t i o n e m perfici v i d e b i t . U n d e P r i s c i a n u s ( 1 5 ) c u m d i c i t u r q u i d e s t s u m m u m b o n u m i n v i t a et r e s p o n d e t u r h o n e - 1 5 stas, bona oratione responderi dicit. A t vero dialectici neque propositionem neque orationem accipiunt u b i c u m q u e defuerit p l u r a l i t a s d i c t i o n u m . U n d e p r o p o s i t i o n e m esse c o n v e n i t q u a e voce in sensu perfecta. Nos t u m nullam vocem simplicem v e r u m a u t f a l s u m s i g n i f i c a r e c o n c e d i m u s , sive v e r u m a u t f a i - 20 s u m n o m i n a sint i n t e l l e c t u u m , sive e o r u m q u a e a p r o p o s i t i o nibus dicuntur. V e r u m quippe ac falsum tripliciter accipiuntur. Modo enim n o m i n a sunt propositionum, s e c u n d u m quod dicitur propositio vera vel falsa; modo nomina intellectuum, u n d e i n t e l l e c t u u m a l i u m v e r u m d i c i m u s a l i u m f a l s u m , m o d o 25 etiam nomina sunt eorum quae dicuntur a propositionibus, j u x t a quod dicimus hanc propositionem dicere verum, illam a u t e m falsum, h o c est propositione tale quid quod in re est vel quod in re n o n est. C u m a u t e m v e r u m a u t falsum n o m i n a s u n t p r o p o s i t i o n u m , s u m p t a s u n t a s i g n i f i c a t i o n e v e r u m v e l 30 f a l s u m , n e c t u n c s u n t o p p o s i t a . Q u i a e a d e m p r o p o s i t i o et v e 170 v. r u m s i g n i f c a t et f a l s u m || v e l u t i i s t a : Verum est hominem comedere panem et p l e r a e q u e a l i a e m u l t i p l i c e s s e c u n d u m q u a m quidem signifcationem non est inconveniens quoddam v e r u m e s s e f a l s u m , id e s t q u o d d a m q u o d s i g n i f c a t v e r u m 3 5 s i g n i f i c a r e e t i a m f a l s u m . fn c a e t e r i s v e r o d u a b u s s i g n i f c a t i o n i b u s o p p o s i t a s u n t v e r u m et f a l s u m et q u a n d o s u n t n o m i n a i n t e l l e c t u u m s u m p t a s u n t a v e r i t a t e et f a l s i t a t e c o n t r a r i i s q u a l i tatibus intellectus. C u m autem sunt nomina eorum quae dic u n t u r a p r o p o s i t i o n i b u s , t u n c q u o q u e s u n t o p p o s i t a , s e d 40 s u m p t a esse n o n possunt quia ea quae dicuntur a proposition i b u s <n>ullae s u n t e s s e n t i a e q u i b u s s u m p t a v o c a b u l a e x a d i a -

( 1 5 ) PRISCIANI, Institutonum

grammatcarum,

II, 4, 1 5 .

c e n t i b u s f o r m i s c o n v e n i r e p o s s u n t et in h a c g u i d e r signifcatione t e r t i a v e r u m et f a l s u m h a e c n o m i n a i m p o s i t a s u n t e x c o m m u n i c a u s a , s i c u t non homo v e l non eqirns v e l significativum q u a e tarn e x i s t e n t i b u s q u a m n o n e x i s t e n t i b u s c o n v e 5 n i u n t et t u n c q u i d e m t a n t u m d e m v a l e t v e r u m q u a n t u m esse i n re, t a n t u m d e m f a l s u m q u a n t u m n o n esse i n r e . N o n est a u t e m i d e m esse i n re q u o d esse r e m , s i c u t n e c i d e m esse in d o m o et esse d o m u m . N o t a c u m d i c i t u r p r o p o s i t i o v e r u m s e n sum proponit, sensui propositionis quod nihil est veritatem 10 n e q u a q u a m c o n v e n i r e d i c i m u s e i , s e d t a n t u m h o c v o c a b u l u m t a m q u a m nomen eius verbi convenire ostendimus. Q u o d a u t e m d i c t u m p r o p o s i t i o n i s n o n s i t e s s e n t i a a l i q u a , sive u n a sive m u l t i p l e x , a u t q u o d e t i a m n o n sit i d e m c u m i n t e l l e c t u i n e x p o s i t i o n e Perhyermeniarum discussimus (16). 15 D e duabus autem posterioribus significationibus v e r u m vel f a l s u m q u a e r i t u r q u a e i n difnitione p r o p o s i t i o n i s a c c i p i e n dae sint. S e d si d i c a m u s v e r u m v e l f a l s u m n o m i n a esse i n t e l l e c t u u m c u m d i c i t u r s i g n i f c a n s v e r u m v e l f a l s u m , a c si d i c a tur s i g n i f i c a t i v a v e r i v e l falsi i n t e l l e c t u s , p r o f e c t o tota diffni20 t i o p r o p o s i t i o n i s , [diffinitio] m u l t i s i m p e r f e c t i s o r a t i o n i b u s c o n v e n i t , v e l u t i i s t a : homo currens v e l hominem currere, q u a e a l i u m i n t e l l e c t u m n o n h a b e n t q u a m homo currit, de q u o p l e n i u s s u p e r Periermenias egimus (17) ubi etiam ostendimus p r o p o s i t i o n e m v e r a m v e l f a l s a m m a g i s d e b e r e dici s e c u n d u m 25 s e n s u m s u u m , q u a m s e c u n d u m c o n c e p t i o n e m s u i i n t e l l e c t u s . S i m i l i t e r h o c l o c o significare verum vel falsum m a g i s a c c i p i convenit secundum dictum propositionis, q u a m secundum int e l l e c t u m . A c si i t a d i c e r e m u s enuntians talequid quod in re est vel in re non est. N a m q u o d i n r e e s t v e l q u o d n o n e s t p r o 30 p o s i t i o n i b u s p o n i m u s e o r u m q u a e d i c u n t u r a v e r i s v e l f a l s i s p r o p o s i t i o n i b u s . P e r h o c v e r o q u o d d i c i m u s enuntians quasd a m o r a t i o n e s i m p e r f e c t a s e x c l u d i m u s , v e l u t i i s t a m : esse hominem, non esse hominem, quae veri enuntiationes non hab e n t c u m n e q u e affirment n e q u e n e g e n t , q u i p p e d u m confir35 m a t i v u m , i d e s t i n d i c a t i v u m n o n h a b e n t [ e s ] . S e d d i c i t u r q u o d si p e r s i g n i f i c a r e e n u n t i a r e a c c i p i m u s , s u p e r f l u i t v e r u m v e l f a l s u m q u o d s u p p o n i t u r . Q u i p p e o m n i s o r a t i o e n u n t i a t i v a est
5 8

5 8

Cod.:

enuntiationis. ed. Geyer, in Beitrge zur des Mittelalters, Mnster, ed. Geyer, op. cit., 326 (35) -

(16) P. ABAELARDI, Logica Ingredientibus, Geschichte der Philosophie und Theologie 1927, 365 (13)-369 (36). (17) P. ABAELARDI, Logica 327 (4;. Ingredientibus,

p r o p o s i t i o ; a t q u e r e s p o n d e m u s q u o d s i g n i f i c a r e p e r se a c c e p t u m p r o e n u n t i a r e n o n solet a c c i p i , n i s i s u p p o n a t u r v e r u m v e l f a l s u m v e l tale a l i q u i d q u o d s o l i u s p r o p o s i t i o n i s sit, s i c u t i l l u d i n s e c u n d o Perhyermeniarum ( 1 8 ) q u o d affirmatio e s t signific a t i v a a l i q u i d d e a l i q u o , id e s t e n u n t i a n s a f i r m a n d o a l i q u i d 5 de aliquo. Si quis etiam quaerat quare in designatione intellectum n o n accipimus v e r u m vel falsum priusquam subintell i g i m u s enuntiare profecto omnino, quia, licet propositio int e l l e c t u m s i g n i f i e d , h u n c tarnen, q u i a i p s u m n o n dicit, e n u n tiando n o n ponit. 10 Hiiius. P o s t diffnitionem s u p p o n i t d i v i s i o n e s . Q u o d a i t huius, ad nomen propositionis respicit. Quippe hoc nomen ad i l l a s u p e r i u s e s t q u a n t u m a d c o n t i n e n t i a m n o m i n a t i o n i s ; v e l si p r o p o s i t i o n e m i n t e l l e c t i o n e s u m a m u s , p o s s u m u s t a m affirmationes q u a m n e g a t i o n e s s p e c i e s , id e s t m a t e r i a s p r o p o sitionum appellare. Harum, s c i l i c e t t a m a f f i r m a t i o n u m q u a m n e g a t i o n u m , a l i a s universales etc. Singulares quae proponunt, id e s t s u b i c i u n t a l i q u o d i n d i v i d u u m et q u i a i n d i v i d u u m s i v e p r o p t e r d u r i t i a m s i v e p r o p t e r p a r v i t a t e m s i v e p r o p t e r i n f e r i o r a a c c i p i p o t e s t , s u p p o n i t singulare a d d e t e r m i n a t i o n e m u l t i m a e s i g n i f i c a t i o n i s q u a m a c cipit. Etenim. Commendatio exempli. Harum vero. I t e m a d a f f i r m a t i o n e m e t n e g a t i o n e i n red it e t e a r u m a l i a s c a t h e g o r i c a s d i c i t esse, a l i a s h y p o t h e t i c a s , e t a t tende quod divisio haec naturaliter prior est posita quia prim u m affirmatio e t n e g a t i o d i v i d i t u r p e r c a t h e g o r i c a m et h y p o t h e t i c a m p r o p o s i t i o n e m q u i b u s sufficienter c o m p r e h e n d i t u r ; deinde cathegorica propositio subdividenda est per universales p a r t < i c u l a r > e s e t c . q u o d a d h y p o t h e t i c a s n i h i l a t t i n e t . S e d profecto n a t u r a l e m ordinem c o m m u t a v i t p r o artificiali. N a m que post divisiones propositionis p e r species facturus erat divisionem eius per m e m b r a s e c u n d u m trminos cathegoricae propositionis v e l hypotethicae ; ideo hanc divisionem p e r c a t h e g o r i c a m et h y p o t h e t i c a m p o s t p o s u i t , u t v i d e l i c e t s t a t i m s e cundum trminos earum divisionem per membra convenientius adnectamus.

15

20

25

30

35

His enim. E x e m p l i c o m m e n d a t i o . Demum, id e s t n e c e s s e , intelligatur esse t a n t u m d e m v a l e t h i e q u a n t u m sit. 40 Quoniam igitur. S i c c o n t i n u a : q u a n d o q u i d e m i l l a e p r o p o (18) BoETii, 7/j librum Aristotelis De Interpretatione editio prima, P.

L., LXIV, 341 C.

10

15

20

25

30

35

40

sitiones sunt praedicativae, aliae sunt conditionales, igitur propositiones aliae sunt praedicativae, aliae conditionales; a partibus. E t q u o n i a m aliae sunt praedicativae, aliae conditionales, aliae habent terminos p r a e d i c a t u m et subjectum, aliae antec e d e n s et c o n s e q u e n s ; a diffinitis; et q u a e h o s t e r m i n o s h a beant assignat hic. P r a e d i c a t i v a e p r o p o s i t i o n e s q u a e h a b e a n t illos i n s e q u e n t i b u s d e m o n s t r a t , i b i : conditionalium etc. Nota quod termi nos proprie vocamus extremitates tantum propositionis quae a d i n v i c e m c o n i u n g u n t u r v e l d i s i u n g u n t u r , sicut e s t p r a e d i c a t u s et s u b j e c t u s v e l a n t e c e d e n s e t c o n s e q u e n s . I t a q u e o m n e s t e r m i n i p a r t e s sunt, s e d n o n o m n e s p a r t e s p r o p r i e t e r m i n o s appellamus. N a m copula terminorum vel signa apposita partes q u i d e m sunt, sed t a m e n t e r m i n i n o n d i c u n t u r . V e r b u m i t a q u e p r o p o s i t i o n i s n o n s e m p e r e s t t e r m i n u s , q u a n d o v i d e l i c e t est t e r m i n u s adjacens copulans praedicatum subjecto, sicut nec coniunctio quae copulai consequens antecedenti terminus di ci tur. Nec a d v e r b i u m n e g a t i v u m q u o d r e m o v e t t e r m i n o s a b invicem. Subiectus est. P r o p r i e t a t e m t a m s u b j e c t i q u a m p r a e d i c a t i regularis distinguit d i c e n s scilicet praedicatum regulare m o do m a i u s esse, m o d o a e q u a l e , et s u b i e c t u m m o d o m i n u s esse, m o d o a e q u a l e . D e m i n o r i a u t e m s u b j e c t o et m a j o r i p r a e d i c a t o h i c p o n i t , de a e q u a l i b u s a u t e m i n s e q u e n t i b u s . Ut in ea. N e v i d e r e t u r q u o d u b i q u e p r a e d i c a t u s m a i o r e s s e t et u b i q u e s u b i e c t u s m i n o r , d t e r m i n t h o c c u m s u p p o n i t : Ut in ea, id e s t i n h u i u s m o d i p r o p o s i t i o n i b u s ; justum v o c a l h o c l o c o m a i u s homine n o n q u a n t u m a d n u m e r u m r e r u m , sed a d c o n t i n e n t i a m n a t u r a r u m , q u i a v i d e l i c e t c u m homo c o n t i n e a t r e s t a n t u m u n i u s s p e c i e i , justum continet res diversor u m , q u o d et h o m i n i s n o m e n e s t et d e i . Non enim. V e r e h o c n o m e n justum est m a i u s q u a m h o c n o m e n homo, q u i a n o n s o l u s h o m o h a b e t j u s t i t i a m , v e r u n i e t i a m i n c o r p o r e a e s u b s t a n t i a e et d i v i n a e , s i c u t c a e l e s t e s s p e cies; a causa; quippe natura rerum causa est proprietatis nominum. Quoniam vero. O s t e n d i t p r a e d i c a t u m q u a n d o q u e m a i u s esse s u b i e c t o , c u m s u b i e c t u m , r e g u l a r e scilicet, u t i n s e q u e n tibus ostendet, n u n q u a m sit m a i u s praedicato. Unde c u m p r a e d i c a t u m , s c i l i c e t r e g u l a r e , n u n q u a m m i n u s sit, d i g n i o r
5 9 6 0 6 1

5 9 6 0

Cod.: Cod.:
Cod.:

terminimi. decens.
substantialem.

6 1

est t e r m i n u s p r a e d i c a t u m s u b j e c t o . Q u o d si q u a n d o q u e a d aequalitatem subiecti veniat, descendere non potest. Unde a p r i v i l e g i o , id e s t a d i g n i t a t e m a i o r i s p a r t i s , d i c i t p r o p o s i t i o nem appellari praedicativam. Saepe autem. P o s t q u a m o s t e n d i t p r a e d i c a t u m m a i u s , o s t e n dit a e q u a l e . Ut hii termini, id e s t t e r m i n i c a t h e g o r i c a e p r o p o s i t i o n i s . Homo namque : c o m m e n d a t i o e x e m p l o r u m . Nam neque. V e r e s u n t a e q u a l i a h a e c d u o n o m i n a s e c u n d u m nominationem, quia alterum n o n porrigitur ultra alterum secundum nominationem suam; ab immediatis, cum constet q u o d i d e m nomine<n>t. Sed in his. P o s t q u a m o s t e n d i t t e r m i n o s c a t h e g o r i c a e p r o p o s i t i o n i s m o d o esse a e q u a l e s , m o d o a l t e r u m esse m a i o r e m a l tero, d o c e t e o r u m c o m p l e x i o n e m r e g u l a r i t e r , u t v i d e l i c e t si a e q u a l e s s i n t c o n v e r s i m p r a e d i c e n t u r , si i n a e q u a l e s m a i o r t a n t u m p r a e d i c e t u r . C o n t i n u a t i o : a e q u e et a e q u a l e s e t i n a e q u a les d i c u n t u r t e r m i n i , sed n o n e o d e m m o d o sese h a b e n t a d i n v i c e m et h o c e s t : Sed in his id e s t t e r m i n i s c a t h e g o r i c a e propositionis necesse conveniens etc. In nulla propositione, scilicet regulari. Fieri autem potest. P o s t q u a m o s t e n d i t v o c e s i n c o m p l e x a s , n o m i n a v i d e l i c e t e t v e r b a , t e r m i n o s esse p r o p o s i t i o n i s , o s t e n dit idem habere orationes. Nam saepe. V e r e o r a t i o n e s s u n t t e r m i n i , q u i a s u n t s u b i e c tus et p r a e d i c a t u s ; a partibus. Haec quippe. Hic h a b e m u s a u c t o r i t a t e m q u o d d e t e r m i n a t i o n e s q u o q u e i n t e r m i n i s i n c l u d a n t u r . U n d e c u m d i c o Socra tes videi lapidem, videre lapidem h o c to turn c o p u l a t u r e t u n u m fit p r a e d i c a t u m . U n d e c u m d i c i m u s : Si video lapidem, video suhstantiam, videre lapidem p r o p a r t e a s s i g n a t u r a d vi dere substantiam; et i n n e g a t i o n e c u m d i c i t u r : Socrates non videt lapidem, videre lapidem i d t o t u m r e m o v e t u r , n o n videre s i m p l i c i t e r . U n d e et i n c o n c l u s i o n e d i c i m u s : nullum videns la pidem est Socrates f a c i e n t e s id q u o d est p r a e d i c a t u m et s u biectum. Hic enim. C o m m e n d a t i o e x e m p l i . S i m i l i t u d o , id e s t i l i a r e s e x q u a q u i l i b e t h o m o s i m i l i s e s t 171 r. s u p e r n i s s u b s t a n t i i s e s t j u s t i t i a . U n u s q u i s q u e || e n i m e x j u s t i tia q u a m h a b e t s i m i l i s e s t c a e l e s t i b u s s p e c i e b u s . Conditionalium vero. O s t e n s i s p a r t i b u s c a t h e g o r i c a e p r o positionis, ostendit partes hypotheticae.
62
C 2

io

15

20

25

30

35

40

Cod.: Commendatio

animalium.

10

15

20

25

30

35

40

Ea pars quae prius dicitur, id est q u a e p r a e c e d i t in s e n s u . Rotundum enim. V e r e c o n d i t i o est a n t e c e d e n s , q u i a hoc antecedens; a parte. Harum quoque. Post divisionem hypotheticae propositionis p e r m e m b r a , s u p p o n i illa<s> q u a e h u n t p e r s p e c i e s . Simplices sunt. S u b i n t e l l i g e n d u m est solas, id est n o n e t i a m hypotheticas. Rotundum enim. C o m m e n d a t i o e x e m p l i c o n s e q u e n t i a e c o n stanti^ e x c a t h e g o r i c i s solis. Coniunctarum vero hypotheticarum, hoc est m u l t i s u n t m o d i difFerentes a b i n v i c e m . Simplicium vero. S u b d i v i d i t s i m p l i c e s ; e x s u b d i v i s i o n e quarum apparet etiam divisio compositarum. Sicut enim i s t a r u m , a l i a e e x d u a b u s a f f i r m a t i v i s etc., ita c o m p o s i t a r u m , a l i a e c o n s t a n t e x c o n s t a n t i b u s e x d u a b u s a f f i r m a t i v i s etc. Aut enim. V e r e q u a t t u o r differentiae, q u i a istae q u a t t u o r quod scilicet aliae constant ex duabus etc.; a partibus constitutivis, vel a parte divisibili quattuor. Ut raque enim. C o m m e n d a t i o e x e m p l i . Propositionum quoque. Aliam divisionem propositionum p o n i t p e r m a x i m a m p r o p o s i t i o n e m et n o n m a x i m a m . Q u a m q u i d e m d i v i s i o n e m b e n e e x t r e m a m p o s u i t ut e a m esse m a g i s m e m o r i a e c o m m e n d e t in q u o m a x i m a r u m p r o p r i e t a s p r o p o s i t i o n u m d i s t i n g u i t u r . Q u a e e t i a m c u m s i n t loci ad i n v e n t i o n e m a r g u m e n t o r u m , quae hie traditur, m a x i m e pertinent. D u o itaque genera sunt propositionum, quia aliae singularem i n s t i t u t i o n e m h a b e n t et p r o p t e r se t a n t u m ad o s t e n s i o n e m proprii sensus [tantum] sunt accomodatae. Aliae generaliter s u n t i n s t i t u t a e ad o s t e n s i o n e m s c i l i c e t m u l t o r u m , si de eis q u i s d u b i t a r e t . Q u a e v e r o s i n g u l a r e s i n s t i t u t a e s u n t et ad unius tantum sensus ostensionem sunt accomodatae, minores ac f a m i l i a r e s a p p e l l a n t u r , v e l u t i i s t a : Omnis homo est animai, q u a e ad o s t e n s i o n e m p r o p r i i s e n s u s sui fuit i n v e n t a . Q u a e v e r o generaliter habent institutionem propter multorum aliorum o s t e n s i o n e m , n o n p r o p t e r u n i c u m s e n s u m s u u m , m a j o r e s ac quasi publicae nominantur, quales sunt regulae s i n g u l a r u m s c i e n t i a r u m , v e l u t ea g r a m m a t i c a e r e g u l a q u a e a i t : O m n i a n o m i n a in or d e s i n e n t i a m a s c u l i n i s u n t g e n e r i s , e x c e p t i s Sep tem. A r i t m e t h i c a q u o q u e r e g u l a s t r a d i t n u m e r o r u m et g e o metria mensurarum. Dialecticae quoque multae sunt regulae q u a r u m etiam omnes non videntur maximae propositiones,
6 3 6 4

, ; 3

6 1

Cod. : Cod.:

justitia. quantum.

c u m enim o m n e s m a x i m a e propositones sint illae quae p r o p ter c o m p l e x i o n e i n a r g u m e n t a t i o n u m i n v e n t a e s u n t . Q u i p p e m x i m a s p r o p o s i t i o n e s l o c o s esse c o n s t a t , q u o s a r g u m e n t i s e d e s esse n e c e s s e e s t . U n d e B o e t i u s i n p r i m o ( 1 9 ) s u p e r Topica C i c e r o n i s : M x i m a s , i n q u i t , p r o p o s i t i o n e s e x q u i b u s 5 s i l l o g i s m o r u r n c o n c l u s i o d e s c e n d i t i n Topicis a b A r i s t o t e l e c o n s c r i p t i s l o c o s a p p e l l a t a s esse p e r s p e x i m u s . Q u i e t i a m i n s e q u e n t i b u s (20) d i c e t i p s a s m x i m a s p r o p o s i t i o n e s s i v e i n c l u s a s sive e x t r a p o s i t a s v i m s e m p e r a r g u m e n t i < s > e t c o n c l u s i o n i b u s m i n i s t r a r e . U n d e a p e r t e e a s t a n t u m r e g u l a s e s s e m a - io x i m a s propositiones oportet, quae propter argumentationes repertae sunt, qualis est ista: de q u o c u m q u e praedicatur species, praedicatur et genus. Sunt autem m u l t a e propositionum regulae quibus nos utimur nec ad argumentationum complexiones attinere videntur, veluti illae quae c a t h e g o r i c a r u m p r o - 1 5 positionum formam tradunt, hoc m o d o : Omnis superior vel aequalis praedicatus de subiecto veraciter ut de contento dicitur; omnis inferior vel contingens praedicatus de subiecto pariter dicitur v e l r e m o v e t u r ; omne oppositum prorsus ab opposito s u o r e m o v e t u r . Illae a u t e m t a n t u m h a r u m m a x i m a e p r o - 20 positiones dici proprie possunt quae ad c o m p l e x i o n e s argum e n t a t i o n u m i n s t i t u t a e sunt, v e l u t e a q u a m s u p r a p o s u i m u s : de q u o c u m q u e p r a e d i c a t u r s p e c i e s , e t g e n u s , q u a e c u i u s d a m entimematis f o r m a m tradit, huius videlicet : est homo, ergo est animal. 25
65 6 6

Has autem, scilicet m x i m a s propositiones, q u i d a m in s e n s u u n a s esse, q u i d a m m u l t p l i c e s . Q u i v e r o m u l t p l i c e s e s s e a s t r u u n t , id c o n s i d r a n t q u o d u t s i n g u l a s a r g u m e n t a t i o n e s ostendant quibus inducuntur ad universitatem suae continent i a e r e l a t i v i s i n d i g e n t p r o n o m i n i b u s v e l u t s u p r a p o s i t a q u a e 30 ita sunt intelligenda: O m n e a n i m a l praedicatur de omni eo de q u o praedicatur h o m o v e l asinus et caeterae species ipsius e t l a p i s p r a e d i c a t u r de q u o c u m q u e p r a e d i c a t u r m a r g a r i t a e t s i m i l i t e r i n a l i i s . S i m i l i t e r a u t e m i n c a e t e r i s r e g u l i s sive i n quibuslibet propositionibus relativa pronomina generaliter pro- 35 positionibus a p p o s i t a multiplicem sensum faciunt, hoc m o d o : Omne genus praedicatur de omni sua specie, v e l : omnis
6 7 6 8

6 5

6 6

0 7

6 8

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

singulorum. esse. genus. opposita. Ciceronis comm. libri sex, P . L , L X I V , 1 0 5 1 D .

(19) BOETII, In Topica

(20) BOETII, De differentiis

topicis,

P. L., LXIV, 1185 D.

homo diligit se. S i e n i m d i c a m : omnis homo diligit e t n o n apponam se, u n a est p r o p o s i t i o . A t si d i c a m se, d e t e r m i natur uniuscuisque dilectio secundum certain personam ex q u a h a b e t . A c si ita d i c e r e t u r : iste se e t ille s e . S i m i l i t e r si d i c a m : omnis homo habet rationalitatem e t r u r s u s omnis homo habet rationalitatem suam, s e c u n d a est m u l t i p l e x , u b i s i n g u l a e rationalitates ad singula in quibus sunt referuntur. Sicut quoque hypotheticas multiplices reddere eadem pronomina vident u r . Si e n i m d i c a m : Si aliquid est domus, aliqaid est paries, u n a est c o n s e q u e n t i a e t f o r t a s s e v e r a . Si v e r o d i c a m : Si ali quid est domus, ipsum est paries, f a l s a e s t o r a t i o e t m u l t i p l e x v i d e t u r . A c si d i c e r e t u r i t a : Si istud est domus, istud est pa ries; i t a d e s i n g u l i s . Q u a e q u i d e m m u l t i p l i c i t a [ t i ] s f o r t a s s e f a c i l i u s a q u i b u s d a m o b i e c t i s i n c o n v e n i e n t i b u s sese l i b e r a b i t et regulas quasdam quae ducuntur ad consequentiam e x catheg o r i c i s sive h y p o t h e t i c i s p r o p o s i t i o n i b u s d e s c e n d e n t e s f a c i l i u s secundum sensum multiplicem servare poterunt. C u m enim e x i s t a p r o p o s i t i o n e : omne animal praedicatur de se, id e s t omne animal est ipsum quod est, a l i q u i s e x t r a h e r e v o l u e r i t b a n c c o n s e q u e n t i a m : Si Socrates est animal, Socrates est So crates, p o t e r i t i n eo resisti q u o d p r i o r p r o p o s i t i o m u l t i p l e x est t a m s e c u n d u m p r a e d i c a t a q u a m s e c u n d u m s u b i e c t a , a c si ita d i c a t u r : hoc animal est hoc animal e t hoc est hoc et i t a de s i n g u l i s . U n d e s e c u n d u m s e n s u m si q u i s e x c a t h e g o r i c a a d h y p o t h e t i c a m p r o c e d a t j u x t a h a n c r e g u l a m : si a l i q u i d p r a e d i c a t u r de a l i q u o u n i v e r s a l i t e r , q u i c q u i d s u b i c i t u r s u b i e c t o et praedicato; oportet ut multis subiectis subiciatur et multis p r a e d i c a t i s , h o c m o d o : Si Socrates est hoc animal et hoc est hoc, Socrates est hoc et hoc est hoc, e x q u o n o n p r o v e n i t : Si Socrates est animal, Socrates est Socrates; similiter secundum h a n c m u l t i p l i c i t a t i s s e n t e n t i a m f a c i l i u s n o s e x p e d i e m u s a b in convenientibus quae ostenduntur ex consequentiis relativa pro n o m i n a c o n t i n e n t i b u s , v e l u t i si a l i q u i s e x i s t a c o n s e q u e n t i a : Si aliquis est homo, idem est animal, v e l i t e x t r a h e r e i s t a m : Si idem non est animal, nihil est homo, j u x t a h a n c r e g u l a m : si a l i q u i d i n f e r t a l i u d , d e s t r u c t [ i ] o c o n s e q u e n t i d e s t r u i t u r a n tecedens; poterimus enim dicere sensum potius q u a m verba a t t e n d e n t e s q u o d si destruct[i]o consequenti secundum sensum multiplicitatis attendatur, singulis consequentibus de struens, singula eorum antecedentia destrui concedimus. C u m
6 9 7 0 71

7 0

7 1

Cod.: Cod.: Cod.:

opponam. praecedat. tullius.

e n i m p r i o r c o n s e q u e n t i a p o n e r e t u r d i c e n s : Si aliquid est homo, idem est animal, m u l t a s i n s e n s u c o n s e q u e n t i a s c o n t i n e b a t d e q u i b u s l i b e t s u b i e c t i s a c si i t a d i c e r e t u r : Si istud est homo, idem est animal et i t a d e s i n g u l i s s u b i e c t i s . U n d e s e cundum sensum multas consequentias per destructionem con- 5 s e q u e n t i s o p o r t e t i n t e l l i g i , q u a s q u i d e m m u l t a s si q u i s i n u n a m u l t i p l i c i c o n s e q u e n t i a c o m p r e h e n d e r e v e l i t , d i c a t : Si aliquid non est animai, idem non est homo. S e m p e r e n i m r e l a t i v u m p r o n o m e n quod s e c u n d a m facit cognitionem convenit ei voci q u a e p r i m a m t e n e t n o t i t i a m a d q u a m r e f e r t u r s u b i u n g i e t e x io propriae relationis diversa c o n s t r u c t i o n e [pro]positionem sortitur, ut videlicet posteriorem l o c u m teneat. Unde et c u m d i c i t u r : Pompeium diligit sua uxor v e l uxor ipsius, n o m i n a t i v u s q u i p r i o r e m n a t u r a l i t e r p o s i t i o n e m i n c a e t e r i s tenet, in h a c constructione necessario propter v i m relationis subiungitur, 1 5 u t v i d e l i c e t o b l i q u u s p r i u s p o n a t u r Pompeium, scilicet q u i p r i o r e m n o t i t i a m f a c i a t , d e i n d e sua q u a e s e c u n d a m c o g n i t i o n e m s u b i c i a t . S i e n i m d i c a t u r sua uxor diligit Pompeium quon i a m sua, q u o d r e l a t i v u m est, s i g n i f i c a t i o n e m n o n h a b e t u t e x i n t e l l e c t i s , i p s e i n t e l l i g e n t i a e o r d o e x i g i t u t o b l i q u u s p r a e c e d a t . 20 U n d e m i r a b i l e n o n e s t c u m h a e c c o n s e q u e n t i a m u l t i p l e x : si aliquid est homo, ipsum est [ipsum est] animai, resolvitur p e r c o n v e r s i o n e m i n a l i a m q u a e a i t : Si aliquid non est animal, ipsum non est homo; si r e l a t i v u m p r o n o m e n i n c o n v e r sione l o c u m n o n c o m m u t e t , s i c u t c a e t e r a e d i c t i o n e s f a c i u n t , 2 5 sed s e m p e r p o s t e r i o r e m l o c u m o b t i n e a t id q u i d e m v i r e l a t i o n i s exigente quae in posteriori signifcatione necessario consistit. Q u i s e n i m s e n s u s c o n s t r u c t i o n i s e s s e t si q u i s d i c e r e t : si idem non est animal, nihil est homo, n u l l o v i d e l i c e t p r a e m i s s [ i ] o ad q u o d r e f e r r e t u r p r o n o m e n ? 30
7 2

Si q u i s e t i a m h a n c r e g u l a m i n f r a n g e r e v e l i t : quicquid sequitur ad consequens, illud idem sequitur ad antecedens, in h i s t e r m i n i s : Si quia aliquid est homo, idem est homo et animal et quia Socrates est homo, idem est animal, p r o eo s c i l i c e t q u o d n o n e s t e a d e m p r o p o s i t i o i n s e n s u q u a e p r i u s s e q u e b a t u r 35 c u m ea quae postea sequitur, concedi poterit, quia revera pron i v. n o m e n r e l a t i v u m s e c u n d u m p r a e m i s s i o n e m || d i v e r s o r u m a d q u a e r e f e r t u r , d i v e r s u m o r a t i o n i s s e n s u m f a c i t . Q u i p p e si d i c a m u s : Socrates mortuus est et idem vivit, Tullius mortuus est et idem vivit, homo est mortuus et idem vivit, s e c u n d u m 40 diversitatem praemissorum oportet variari significationem s u b m i s s i p r o n o m i n i s , q u o d v i d e l i c e t p r o n o m e n m o d o Socra7 2

Cod.

constructionis.

10

15

20

25

30

35

40

lem ad q u e m r e f e r t u r , m o d o Tullium dsignt, modo etiam communem et i n d e t e r m i n a t a m s i g n i f c a t i o n e m hominis tenet, s i c u t c o m m u n e v o c a b u l u m hominis, ad q u o d r e f e r t u r . B e ne i t a q u e i n p r o p o s i t a c o n s e q u e n t i a u b i c o n s e q u e n s i n s e n s u d i v e r s u m est, p r o p t e r r e l a t i o n e m d i v e r s o r u m , r e g u l a m i l l a m a c o n s e q u e n t i n o n r e c i p i m u s ; n e c n o n e t i a m i d c i r c o q u o d Socrates est homo n o n p o t e s t o s t e n d i a n t e c e d e r e a d m u l t i p l e x a n t e c e d e n s p r a e m i s s a e c o n s e q u e n t i a e . S e d etsi totani i l l a m consequentiam secundum praemissan regulam a consequenti n o n r e c i p i m u s , n o n t a r n e n id<eo> o m n i n o earn r e p r o b a m u s . Q u i p p e praecedens consequentia quae in sensu suo multiplici sequente<m> consequentiam comprehendit, ex totalitate suae c o n t i n e n t i a e v i d e t u r earn n e c e s s a r i o p o n e r e , licet s e c u n d u m r e g u l a m a c o n s e q u e n t i e a m n o n p o n a t . F r u s t r a i t a q u e , si s e n sum praemissae consequentiae inspiciamus, aliquis infringere regulam nititur in his terminis quibus congrue s e c u n d u m sens u m n o n a c c o m o d a t u r v e l q u i a i d e m n o n est c o n s e q u e n s i n s e n s u , in a n t e c e d e n t e et c o n s q u e n t e c o n s e q u e n t i a , v e l q u i a multiplex antecedens prioris consequentiae non sequitur ex s i m p l i c i a n t e c e d e n t i p r i o r i s c o n s e q u e n t i a e . Si q u i s e t i a m h u i u s c o n i u n c t a e : Si aliqaid est homo, idem est animai, disiunctam requisierit secundum multiplicitatis sensum, multas assignabit d i s i u n c t a s h o c m o d o : aut hoc non est homo, aut est animai et s i m i l i t e r de s i n g u l i s . N a m si q u i s r e s p i c i e n s ad v e r b a dis i u n c t a m h a n c f a c i a t : aut nihil est homo, aut idem est animai, n i h i l s o n a r e v e r b a v i d e n t u r , n i s i forte ad s e n s u m c o n i u n c t a e t a n t u m a c c o m o d e n t u r , ut i n d i s i u n c t a q u o q u e s e n s u m t a n t u m c o n i u n c t a e i n t e l l i g a t , q u i p p e n e g a t i o n e m ; ubi p r a e m i s s a non videtur idonea relatio submissi pronominis. Nota praeterea quod secundum hanc multiplicitatem quae e x r e l a t i o n e p r o n o m i n i s tarn m a x i m i s p r o p o s i t i o n i b u s q u a m caeteris contingit, facilius sensus m a x i m a r u m propositionum a p e r i r i p o t e r i t et V e r i t a s e i u s c u s t o d i r i , s i v e ad a r g u m e n t a t i o nes, sive ad c o n s e q u e n t i a s i n d u c a n t u r , v e l u t i c u m d i c i t u r : Si aliquid subditur universaliter speciei, illud subditur universaliter cuilibet generi ipsius, n o n v i d e t u r v e r i t a s h u i u s m a x i m a e propositionis posse servari, nisi eam e x p o n a m u s s e c u n d u m sens u m s i n g u l a r u m c o n s e q u e n t i a r u m q u i b u s s e r v i t . A c si d i c a m u s : h o c est, si omnis homo est animai, omnis homo est substantia; si omnis homo est margarita, omnis homo est lapis, et i t a de a l i i s . U b i e n i m v e r a sit m a x i m a p r o p o s i t i o et c o m p l e 7 3 7 4

x i o n i b u s s e r v i a t , o p o r t e t earn a c c i p i c i r c a res i p s a s , n o n c i r c a v o c e s , s i c u t et c o m p l e x i o n e s i l l a e q u i b u s s e r v i t de r e b u s a c c i p i u n t u r q u i a s c i l i c e t i n eis de r e b u s a r g u i t u r , n o n de v o c i b u s , sed p e r v o c e s ; v e l u t e a c o n s e q u e n t i a q u a e a i t : Si omnis homo est animal, omnis homo est substantia de r e b u s agit, n o n de vocibus. A t vero m a x i m a propositio, nisi ad m u l t i p l i c e m sens u m t o t a s i m u l a c c o m o d e t u r , de r e b u s a c c i p i n o n p o t e s t . Q u i p p e n u l l a res de re a l i q u a u n i v e r s a l i t e r v e l p a r t i c u l a r i t e r p r a e d i c a r i potest, c u m u n a q u a e q u e res u n a in s e n s u sit et p e r s o n a l i t e r a b o m n i b u s a l i i s r e b u s d i s c r e t a , et s e c u n d u m n o s t m m sententiam solae voces universales vel particulares per apposita signa proponi possunt. Similiter haec regula sillogismi: Si a l i q u i d p r a e d i c e t u r de a l i q u o u n i v e r s a l i t e r et a l i q u i d r e m o vetur ab ipso praedicato universaliter, idem removetur etiam a s u b i e c t o u n i v e r s a l i t e r , ad s i l l o g i s m u m i n q u o de r e b u s a g i t u r a p p l i c a r i n o n potest, n i s i in e a e t i a m de r e b u s a g a t u r . A t v e r o s i c u t rei a l i c u i n i h i l u n i v e r s a l i t e r c o n v e n i t , ita nec u n i v e r s a l i t e r a b ea q u i c q u a m r e m o v e t u r . Q u i d e n i m e s s e t d i c e r e a l i q u a m r e m u n i v e r s a l i t e r esse a l i a m , v e l u n i v e r s a l i t e r n o n esse a l i a m , ut a d u n u m s e n s u m a c c o m o d a r e m u s r e g u l a m ita d i c e n t e s : S i a l i q u a res est a l i q u a u n i v e r s a l i t e r , et ilia r u r s u s u n i v e r s a l i t e r n o n est a l i a etc.<?> A t v e r o si m u l t i p l i c e m i n t e l l e c t a m r e g u l a m ad expositionem multarum c o m p l e x i o n u m reducamus, ut n i h i l s c i l i c e t a l i u d d i c e r e earn d i c a m u s q u a m q u o d d i c u n t s i n gulare<s> c o m p l e x i o n e s q u i b u s servit, facile nos a b s o l v e m u s .
7 5

10

15

20

25

Nobis tamen non placet haec multiplicitatis sententia q u a m relatione pronominis contingere volunt. Sive enim simpliciter d i c a m : omnis homo diligit, sive a p p o n a m se, n u l l a est p r o n o m i n i s m u l t i p l i c i t a s . Q u i e n i m p u t a t p e r omnis homo diligit se d e n o m i n a r i q u o d et P l a t o se d i l i g a t et S o c r a t e s se d i l i g a t 30 et ita de s i n g u l i s , f a l l i t u r . C u m e t e n i m omnis homo dicitur i n d e t e r m i n a t e , n o n d i s t i n c t e h o m i n u m s i g n i f i c a t i o fit, n e c d i s t i n g u i t u r p e r s o n a l i t e r q u i sint. U n d e et c u m s u p p o n i t u r se c o n f u s a e est r e l a t i o n i s , s i c u t p r a e m i s s a v o x c o n f u s a e est sig n i f i c a t i o n i s a d q u a m r e f e r t u r . N e c d i s t i n g u u n t u r h o m i n e s 35 p e r s o n a l i t e r q u i se d i l i g u n t , sed g e n e r a l i t e r d i c i t u r q u o d se u n u s q u i s q u e d i l i g i t , q u i s q u i s ille sit. C u m v e r o d i c i t u r : So crates se diligit et s i m i l i t e r P l a t o et ita de s i n g u l i s , n o n s o l u m de o m n i b u s o s t e n d i t u r , v e r u m e t i a m q u i illi sint d e t e r m i n a t u r . U n d e n u l l o m o d o m u l t i p l i c e m e s s e v o l u m u s e t i a m i l l a m q u a e 40 a i t : Omnis homo diligit se, c u i u s u n a est d i v i d e n s : non omnis homo diligit se, v e l i s t i u s s u b c o n t r a r i a m : quidam homo non

io

15

20

25

30

35

40

diligit se, s i c u t n e c i s t a m s u b a l t e r n a m p r i o r i s : quidam homo diliyit se, v e l i s t i u s s u b c o n t r a r i a m : quidam homo non diligit se; q u a s n u l l o m o d o m u l t i p l i c e s p o s s u m u s e x p o n e r e . U b i a u t e m p a r t < i c u l a r > e s m u l t i p l i c e s n o n sunt, n e c u n i v e r s a l e s a q u i b u s i p s a e n e q u e t e r m i n i s n e q u e c o n s t r u c t i o n i s g e n e r e div e r s a e sunt, sed t a n t u m s i g n i s q u a n t i t a t i s . P r a e t e r e a si m u l t i p l e x e s s e t : omnis homo diligit se, v e l laudat se, ac si ita d i c e r e t u r : iste se et iste se, n e q u a q u a m falsa tarnen d i c e n d a e s s e t : omnis homo laudat se, c u m q u i d a m sese l a u d a n t , q u i d a m n o n i m m o partim vera, partim falsa, sicut ipsae singulares quas continet. Illud quoque continge [n]t s e c u n d u m hanc multiplicitatis s e n t e n t i a m , ut diffnitiones q u a s u n a s esse c o n v e n i t , m u l t i p l i cem propositionem redderent quod h u i u s m o d i nomina continent, v e l u t i c u m d i c i t u r : omnis substantia est res per se existens v e l anima[m] est quae ex se movetur, vel honestum quod per se placet. Sed c u m h u i u s m o d i o r a t i o n e s q u a e p r o diffinitionibus i n d u c u n t u r u n u m t a n t u m s e n s u m in se h a beant, non oportet ex praedicatione earum vel subiectione m u l t i p l i c e m fieri e n u n t i a t i o n e m et c u m de a l i q u o u n i v e r s a l i t e r vere dicatur universalium v o c u m proprietatem incurrit, quas u n a s in sensu convenit esse. A l i o q u i n nec signa quantitatis s i c u t u n i v e r s a l e s v o c e s r e c i p e r e p o s s e n t , ut v i d e l i c e t d i c e r e t u r : Omnis res per se existens v e l quaedam res per se existens est substantia. N a m c u m d i c i t u r : Omnis Aiax, v e l q u i d a m v e l p l u r e s A i a c e s p r o f e r u n t u r , o p o r t e t A i a c i s n o m e n , ad c o m m u n e m i m a m s i g n i f i c a t i o n e m a c c o m o d a r i . A c si d i c e r e t u r : Omne v e l quoddam nominatum ab hoc nomine quod est Aiax v e l omne quod est hic vel Me homo et i a m q u i d e m A i a x a p r o p r i a s i g n i f c a t i o n e in q u a m [ t u m ] i n v e n l u m f u e r a t ad c o m m u n e m t r a n s l a t u m . est. N o n e n i m j a m A i a x p r o p r i a m et s i n g u l a r e m s i g n i f c a t i o n e m tenet h u i u s n o m i n i s p e r se v e l i l l i u s , sed c o m m u n e m o m n i u m , quod hoc nomine vocatur s e c u n d u m hoc quod ita n o n c u p a t u r v e l s e c u n d u m h o c q u o d u n u s q u i s q u e est h i c v e l i l l e ; h a e c e n i m o r a t i o : hic vel Me, q u i a de p l u r i b u s si<n>g i l l a t i m d i c i t u r , v i m c o m m u n i s n o m i n i s tenet. U n d e b e n e c u m A i a x ad h a n c s i g n i f c a t i o n e m r e d d i t u r u t in eo d i s t i n c t e h i c v e l ille i n t e l l i g a t u r , p o t e s t omnis Aiax v e l quidam dici. A c si d i c e r e m u s : unusquisque de numero horum v e l quidam. Si v e r o A i a x i n s i n g u l a r i s i g n i f c a t i o n e p e r m a n e [ n ] t , sive i n u n a t a n t u m , sive in p l u r i b u s , n e q u a q u a m omnis d i c i p o s s e t . C u m
7 6 7 7
7 0

7 7

Cod. : nunc. Cod.: quam huius

nomini.

e n i m A i a x a e q u i v o c u m ad m u l t o r u m significationem reducitur, t a m q u a m m u l t a n o m i n a p e r se s i n e u l l a c o n j u n c t i o n e a c c e p t a a c c i p i e n d u m est. A c si i t a d i c e r e t u r : hie vel ille. U n d e t a l e e s s e t omnis Aiax q u a l e e s s e t si d i c e r e t u r : h i e ille. S i m i l i t e r r e s per se existens quando universalitatis vel particularitatis signa suseipit ad u n u m sensum sicut universalem vocem opor tet a e c o m o d a r i , u t h u i u s m o d i o r a t i o n e q u e p r a e d i c a t a n e q u e subjecta m u l t i p l i c e m faciat enuntiationem. Sed opponit quod u t d i c i t u r Socrates est res per se existens et Plato est res per se existens, o p o r t e t s e n s u m o r a t i o n i s p r a e d i c a t a e v a r i a r i sec u n d u m r e l a t i o n e m p r o n o m i n i s f a c t a m a d d i v e r s a s u b i e c t a ; ibi quippe ad Socratem, hic ad P l a t o n e m determinate refertur p r o n o m e n . A d q u o d r e s p o n d e m u s non ita esse; i m m o m a g i s i l l u d se r e f e r e n d u m e s t a d h o c n o m e n q u o d e s t res, p r a e m i s s u m i n diffinitione p r a e d i c a t a , v e l u t i si d i c a m : Socrates est 172 r. animal diligens se et Plato est animal diligens se || a d animal s i m p l i c i t e r n o n ad s u b j e c t a a n i m a l i s r e f e r t u r i l l u d se et ita i d e m est p r a e d i c a t u m in s e n s u i n u t r a q u e e n u n t i a t i o n e ; et f o r t a s s e c u m d i c i t u r : Socrates diligit se et Plato diligit se v e l omnis homo diligit se a d v e r b u m i p s u m s e c u n d u m p e r s o n a lern s i g n i f i c a t i o n e m i l l u d se r e f e r t u r . A c si i t a d i c e r e m u s : So crates est diligens Socratem e t Plato est diligens se et omnis homo est diligens se. N a m si c o n v e r t i m u s s i m p l i c i t e r d i c e n t e s : quidam diligens se est Socrates v e l homo, o p o r t e t i l l u d se ref e r r i a d diligens p a r t i e i p i u m s e c u n d u m p e r s o n a l e m e j u s s i g n i ficafionem q u a m habet c u m verbo c o m m u n e m . Unde c u m di c i t u r : Socrates diligit se, sed Plato diligit se, ergo Plato non est Socrates, n o n e s t m e d i u s t e r m i n u s , ut q u i d a m p u t a n t , d i s s i m i l i t e r a e e e p t u s q u i a diligens se i n u t r a q u e p r o p o s i t i o n e p r a e d i c a t u r si q u i s a d s e n s u m r e e i p i a t . E o d e m m o d o c u m d i c i t u r : Socrates diligit se, sed omnis qui diligit se est substan tia, ergo Socrates est substantia, i d e m est in sensu m e d i u s t e r m i n u s q u o d e s t diligens se. S i m i l i t e r c u m d i c i t u r : Omne animal praedicatur de se, t a l e e s t ac si d i c a t u r : Omne animal est praedicatum de se, id est omne animal est id quod praedicatur de se. U n d e si c o n c e d a t u r h a e c c o n s e q u e n t i a , s e q u i t u r : si Socrates est animal, Socrates est id quod praedicatur de se; n o n p o t e r i t h a e c h a b e r i e t i a m : si Socrates est animal, Socrates est Socrates. Q u i p p e n o n e s t v e r u m q u o d de q u o e s t id q u o d p r a e d i c a t u r de se, sit S o c r a t e s . Si q u i s a u t e m r e g u l a s c o n s e q u e n t i a r u m d a t a s s e c u n d u m n a t u r a m t e r m i n o r u m ipsorum infringere velit in his consequentiis quae relativa pronomina subiungunt, agnoscat huius modi regulas dari tantum secundum proprios terminos con-

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

s e q u e n t i a r u m , q u a s scilicet o p o r t e t esse p r o p o s i t i o n e s , v e l u t c u m ea r g u l a d a t u r : Si a l i q u i d i n f e r t a l i u d , p e r e m p t o c o n sequenti, perimitur antecedens; v e l : quicquid sequitur ad cons e q u e n s , s e q u i t u r et ad a n t e c e d e n s ; d e t e r m i n a t i s illis c o n s e q u e n t i a r u m q u a e p r o p o s i t i o n e s a c c i p i debent, a c si i t a d i c a tur: Quotiens aliqua propositio infert aliam, id est alicuius propositionis sensus exigit alterius propositionis s e n s u m , des t r u c t o h o c , d e s t r u i t u r i l l u d , v e l q u a e c u m q u e p r o p o s i t i o seq u i t u r ad c o n s e q u e n s , e a d e m s e q u i t u r a d a n t e c e d e n s . A t v e r o saepe consequentiae e x propositionibus n o n j u n g u n t u r veluti i s t a e : Si esses homo, esses animal; si aliquid est homo, idem est animai. N a m idem est animai p r o p o s i t i o esse n o n p o t e s t c u m n e c o r a t i o sit p e r f e c t a . C u m e n i m s i g n i f i c a t i o n e m n o n habeat pronomen relativum nisi praecedente eo quod priorem f a c i a t n o t i t i a m , u b i idem n o n p r a e m i t t i t u r , p e r f e c t i o i n t e l l i g e n tiae esse n o n p o t e s t . S i q u i s a u t e m a d i s t a m c o n s e q u e n t i a m : Si aliquid est homo, idem est animal, i s t a m a e q u i p o l l e n t e m a s s i g n e ! : Si aliquid non est animal, idem non est homo, n o s q u i d e m id c o n c e d i m u s , s e c u n d u m r e g u l a i n tarnen d e s t r u c t i o nuiii c o n s e q u e n t i s et a n t e c e d e n t i s id fieri n o n r e c i p i m u s . S i m i l i t e r u b i h a n c c o n s e q u e n t i a m r e c i p i m u s : Si aliquid est homo, ipsum est animal, e x e a q u o q u e i s t a m r e c i p i m u s : S i Socrates est homo, ipse est animal, n o n tarnen j u x t a h a n c r e g u l a m : quicquid sequitur ad consequens, idem sequitur ad anteced e n s , sed m a g i s i n eo q u o d p r a e c e d e n s c o n s e q u e n t i a s e c u n d u m se totani c a e t e r a s o m n e s h u i u s m o d i q u o d a m m o d o c o n t i n e t , i n eo s c i l i c e t q u o d i p s a g e n e r a l e m q u o d a m m o d o s e n s u m h a b e t , q u i v e r u s o m n i n o esse n o n p o t e s t n i s i c a e t e r i s o m n i b u s v e r i s , ad q u o s o m n e s q u o d a m m o d o se h a b e t s i n g u l o r u m i n n u e n s v e ritatem. Regula quoque componendarum disiunctarum ex coniunctis et q u a e c u m q u e de h y p o t h e t i c i s p r o p o s i t i o n i b u s s u n t a s s i g n a t a e ad e a s t a n t u m h y p o t h e t i c a s r e s p i c i u n t , q u a r u m t e r m i n i s u n t propositiones. R e s t t a u t e m de v e r i t a t e m a x i m a r u m p r o p o s i t i o n u m d i s c u t e r e sic u t c u m e a s u n a s p o n a m u s , si e a s a d c o n d i t i o n a l e m sensum traxerimus ut non solum argumentationibus verum etiam consequen<tii>s serviant, nulla e a r u m vera reperietur s e c u n d u m n o s t r a n i s e n t e n t i a m de c o n s e q u e n t i i s , q u a e v i d e l i c e t eas t a n t u m consequentias recipit q u a r u m antecedentia intell i g u n t u r i n c o n s e q u e n t i b u s , s i c u t in e x p o s i t i o n e ( 2 1 ) h i p o t h e 7 8
7 8

Cod.: sensus. Iiujredientibus.

(21) Deest expositio in logica

ticorum sillogismoriim ostendimus. Unde nos potius m a x i m a s p r o p o s i t i o n e s ad c o n d i t i o n a l e m s e n s u m t r a n s f e r r i n o l u m u s n e c p r o p t e r c o n s e q u e n t i a m i n v e n t a s esse, sed p r o p t e r s o l a s a r g u m e n t a t i o n s , ut scilicet s e c u n d u m eas drsponamus a r g u m e n t a t i o n s , a u t d i s p o s i t a s c o n f i r m e m u s , ad q u o d n o n n e c e s s e e s t m a x i m a s propositiones conditionaliter intelligi, veluti istam : De q u o c u m q u e species praedicatur, quodlibet genus ipsius. Sive enim cathegorica intelligatur hoc m o d o : O m n e generale v o c a b u l u m c o n v e n i t ei <cui> c o n v e n i t s p e c i a l e ; sive i t a [ s i v e ita] temporaliter accipiatur: Quotiens speciale v o c a b u l u m convenit alicui, generale convenit eidem; bene argumentationem c o n f i r m t h o c v i d e l i c e t e n t i m e m a : Socrates est homo, igitar est animal, o s t e n d e n d o s c i l i c e t a r g u m e n t u m e j u s c o n v e n i e n t e r a d j u n c t u m esse conclusioni, ut per hoc ilia videlicet recipi debeat. Ubi enim ostendit speciem huic convenire, m o n s t r a t u r e x eo d e b e r e r e c i p i g e n u s e i d e m c o n v e n i r e . T a l i s est a u t e i n : C u i c u m q u e c o n v e n i t s p e c i e s , c o n v e n i t et g e n u s . A c si d i c e r e t u r : Q u i c q u i d est r e s s u b i e c t a s p e c i a l i n o m i n i , est r e s s u b i e c t a g e n e r a l i , v e l : C u i c u m q u e v o c i c o n i u n g i b i l e est p e r v e r a m p r a e d i c a t i o n e m s p e c i a l e v o c a b u l u m , et g e n e r a l e ; et h i c g e n u s et species, haec vocabula, secundum propriam significationem nom i n a v o c u m r e t i n e n t u r , n o n ad s i g n i f i c a t i o n e m r e r u m t r a n s f e r u n t u r ; et t u n c b e n e a s s i g n a t i o l o c i differentiae c o n v e n i e n t e r jungitur c u m m a x i m a propositione, ad evidentiam argumentationis, c u m scilicet in e a d e m s i g n i f i c a t i o n ponitur v o c a b u l u m i n a s s i g n a t i o n e l o c i differentiae et i n m a x i m a p r o p o s i t i o n , v e l u t i c u m d i c i m u s : L o c u s est a s p e c i e ; e t : D e q u i b u s c u m q u e p r a e d i c a t u r s p e c i e s , et g e n u s . Hie n e m p e s p e c i e s e t ibi n o m e n e s t v o c u m et b e n e m a x i m a p r o p o s i t i o c o n g r u i t c u m loco differentia ex q u o consistit. A t vero hi qui m a x i m a m prop o s i t i o n e m m u l t i p l i c e m de r e b u s a c c i p i u n t s i c u t s i n g u l a e c o n s e q u e n t i a e de r e b u s a g u n t , q u i b u s i p s a s m a x i m a s p r o p o s i t i o n e s inducunt, non bene assignationem loci c u m m a x i m a proposit i o n coniungunt, u b i c u m q u e locus differentia in proprietate v o c u m consistit. Si e n i m ad evidentiam a r g u m e n t i respond e a m l o c u m e s s e a s p e c i e , v e l a differentia, e x p r i m e n s h a b i t u d i n e s v o c u m q u a e v i m e v i d e n t i a e a r g u m e n t a t i o n s t e n e n t et insuper m a x i m a m propositionem inducam quae contineat mod u m p r o b a n d i q u e m h a b e t s p e c i e s v e l diffmitio, p r o f e c t o i n m a x i m a p r o p o s i t o n e de s p e c i e v e l diffnitione agi c o n v e n i t , n o n de r e b u s q u a e n o n s u n t s p e c i e s v e l g e n u s . A l i o q u i n n e c
7 9

&

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

r e g u l a [ m ] ad a s s i g n a t i o n e m loci differentiae, n e c a l i u d ex loco differentia r e c t e c o n s t a r e d i c i t u r , q u o d i n s e q u e n t i b u s p l e n i u s e x e q u e m u r , c u m ad locos differentias v e n t u m fuerit. O p p o n e t u r f o r t a s s e q u o d <si> s e c u n d u m a s s i g n a t i o n e m loci m a x i m a s p r o p o s i t i o n e s s e m p e r e x p o n a m u s , f a l s a m esse c o n tingit hanc m a x i m a m propositionem : Quod convenit generi u n i v e r s a l i t e r c o n v e n i t et s p e c i e i c u i [ u s ] l i b e t ; v e l : Q u o d c o n v e n i t s p e c i e i c o n v e n i r e et g e n e r i p o t e s t . P l e r a q u e e n i m n o m i n a c o n v e n i e n t e r et v e r a c i t e r c o n i u n g u n t u r s p e c i a l i b u s q u i b u s d a m nominibus, nec tamen generalibus quibuslibet eorum possunt convenienter construi. Quippe omnis lapis i n a n i m a t u s esse vere v i d e t u r ; m a r g a r i t a v e r o si i n a n i m a t o m i esse d i c a t u r , n i h i l p e n i t u s s o n a t p r o p t e r g e n e r a l e m i n c o n v e n i e n t i a m ; f a l s a est e r g o q u o d q u a e c u m q u e v o x c o n i u n g i b i l i s est g e n e r a l i n o m i n i , u n i v e r s a l i t e r c o n i u n g i b i l i s est s p e c i a l i ; sed ita p o t i u s e s t a c c i piendum: Quicquid rebus omnibus generalis nominis convenit et r e b u s s p e c i a l i s . Q u i p p e inanimatus, h o c n o m e n , c u m sit n o m e n o m n i u m l a p i d u m , n e c e s s e est ut et m a r g a r i t a e sit n o men. Non enim variatur proprietas signifcationis n o m i n u m ex d i v e r s i t a t e g e n e r u m . S e d q u i c q u i d n o m i n a t inanimatus nomin a i et inanimata, et inanimatum et e c o n v e r s o , l i c e t d i v e r s i s <modis> c o n s t r u a n t u r , s i c u t lapis et petra et saxum, et h o c et e i u s o b l i q u i et i d e m p e n i t u s s u n t s e c u n d u m s i g n i f c a t i o n e m , licet variis construantur modis. Unde c u m dicitur: Q u o d c u m q u e v o c a b u l u m c o n i u n g i b i l e est g e n e r i u n i v e r s a l i t e r , i d e m est c o n i u n g i b i l e et s p e c i e i , i d e n t i t a s s i g n i f c a t i o n i s , n o n m a t e r i a e [ s ] v o c i s i n t e l l i g i t u r et tale est ac si d i c e r e t u r : Q u o t i e n s res o m n e s a l i c u i u s g e n e r i s c o n v e n i u n t i n a l i q u o , s i c u t i i n eo q u o d est animatum, res c u i u s l i b e t s p e c i e i est i d e m ; et s i m i l i t e r c u m n o n est a l i q u i d , id est c a r e t a l i q u o . Esse a u t e m l i q u e t v e l non esse p r o esse animatum, v e l non esse hominem etc., p o n i t u r v e l u t i si d i c a m u s : C u m o m n e a n i m a i est a l i q u i d , o m n i s [ n o m i n i s i h o m o est i d e m ; v e l : C u m n u l l u m a n i m a l e s t a l i q u i d , n u l l u s h o m o est i d e m ; u t si sit a n i m a t u m , v e l n o n sit lapis. Si q u i s a u t e m p u t e t , c u m d i c i m u s res g e n e r i s v e l r e s s p e ciei de r e b u s t a n t u m , n o n de n o m i n i b u s n o s a g e r e , falli tur. N a m q u i d i c i t domus Socratis, n o n s o l u m de d o m o , v e r u m e t i a m de S o c r a t e a g i t . Si quis a u t e m dicat hanc falsam m a x i m a m propositionem t e m p o r a l i t e r a c c e p t a m : Q u o t i e n s n u l l a r e s g e n e r i s est a l i q u i d , n u l l a res s p e c i e i est i d e m , p r o eo s c i l i c e t q u o d n o n s u n t v e r a e

8 0

utraeque partes ipsius, sciat per adjunctionem relativi prono172 v. m i n i s f a l s i t a t e m e v i t a r i || n e c r e g u l a m de v e r i t a t e t e m p o r a l i u m d a t a m ad h u i u s m o d i t e m p o r a l e s p e r t i n e r e , sed a d e a s t a n t u m q u a e e x p r o n o m i n i b u s j u n g u n t u r , s i c u t et s u p r a d i c t a e r e g u l a e c o n s e q u e n t i a r u m ad h u i u s m o d i c o n s e q u e n t i a s , q u a e scilicet relativa pronomina habent, non sunt applicandae. Si q u i s a u t e m r e q u i r a t de m a x i m i s q u o q u e p r o p o s i t i o n i b u s s i l l o g i s m o r u m q u a l i t e r v e r e e x p o n a n t u r , et u n d e veluti ista: Q u o t i e n s a l i q u i d p r a e d i c a t u r de a l i q u o u n i v e r s a l i t e r et a l i u d removetur a praedicato universaliter, idem etiam removetur a subiecto universaliter; d i c i m u s ita hanc esse i n t e l l i g e n d a m : Q u o t i e n s s i n g u l a e res ali<cui>us s u b i e c t i s u n t res a l i c u i u s p r a e d i c a t i et n u l l a res i l l i u s p r a e d i c a t i est a l i q u i d , n u l l a res i p s i u s s u b i e c t i est i d e m . Notandum praeterea quod sicut m a x i m a m propositione<m> v e r a m esse c o n v e n i t , ita et g e n e r a l e m , u t v i d e l i c e t s i n g u l a rum argumentationum quibus inducitur evidentiam contineat, v e l u t i c u m d i c i m u s : D e q u o c u m q u e p r a e d i c a t u r s p e c i e s , de e o d e m p r a e d i c a t u r g e n u s ; o p o r t e t i n t e l l i g i : O m n e g e n u s , s c i l i c e t i l l i u s s p e c i e i , a l i o q u i n a r g u m e n t a t i o n u m de s i n g u l i s s p e c i e b u s ad q u a e c u m q u e s u a g e n e r a e v i d e n t i a m n o n c o n t i n e n t . Sed si i s t u d o p o r t e t i n t e l l i g i q u o d d i c e m u s i n h i s s p e c i e b u s q u a e u n u m t a n t u m g e n u s h a b e r e v i d e n t u r , s i c u t est c o r p u s v e l species<?> N o n e n i m v e r u m est q u o d de q u o c u m q u e p r a e d i c e t u r c o r p u s , de e o d e m p r a e d i c e t u r o m n e g e n u s i p s i u s , c u m i p s u m s c i l i c e t n o n h a b e a t p l u r a g e n e r a q u a e colliga<n>t o m n e . Sed fortasse negative melius accipietur s i c : Quotiens aliqua s p e c i e s p r a e d i c a t u r de a l i q u o , n u l l u m est g e n u s i p s i u s q u o d n o n sit p r a e d i c a b i l e de e o d e m . N a m h a e c q u o q u e m a x i m a p r o p o s i t i o n o n m i n u s ad e v i d e n t i a m a r g u m e n t a t i o n u m p r o f c i t q u a m ilia f e c i s s e t , q u i a a e q u a l i t e r m o n s t r a t a r g u m e n t u m c o n clusioni convenienter a d i u n c t u m . Illa quoque regula quae h u i c a r g u m e n t a t i o n i s e r v i i : Omne album est coloratum, ergo omnis margarita est colorata vel quaedam vera posse dari g e n e r a l i t e r n o n v i d e t u r . Q u i p p e si d i c a t u r : Q u i c q u i d p r a e d i c a t u r u n i v e r s a l i t e r <de toto>, u n i v e r s a l i t e r p r a e d i c a t u r et de qualibet parte eius divisibili universaliter vel particulariter, fallit in singularibus partibus, quae signa quantitatis non rec i p i u n t . N a m etsi v e r e o m n i s h o m o c o l o r a t u s d i c i t u r , n o n t a rnen o m n i s S o c r a t e s , v e l q u i d a m . U n d e u t et g e n e r a l e s sint et v e r a e h a r u m a r g u m e n t a t i o n u m r e g u l a e , sic s u n t i n t e l l i g e n d a e : Q u i c q u i d c o n v e n i t toti u n i v e r s a l i t e r i n s i n g u l i s r e b u s q u a e i p s i
8 1
8 1

io

15

20

25

30

35

40

Cod.:

une.

10

15

20

25

30

35

40

loti s u b i e c t a e sunt, c o n v e n i t c u i l i b e t p a r t i e i u s p e n i t u s , i t a s c i licet q u o d n o n e s t r e s a l i q u a s u b i e c t a p a r t i c u i i l l u d n o n c o n v e n i a t . E t s i m i l i t e r q u i c q u i d r e m o v e t u r a toto u n i v e r s a l i t e r et a q u a l i b e t p a r t e e j u s p r o r s u s r e m o v e t u r , id e s t q u o t i e n s n u l l a r e s t o t i u s e s t a l i q u i d , n u l l a r e s s u b i e c t a p a r t i q u a e sit i l l u d ; vel q u i c q u i d c o n v e n i t toti u n i v e r s a l i t e r , c o n v e n i t a l i c u i r e i cuiuslibet suae partis, sicut etiam alicui rei quae est subiecta h u i c n o m i n i Socrates q u a e e s t p a r s d i v i s i b i l i s hominis, huius v o c i s . S i m i l i t e r q u i c q u i d r e m o v e t u r a toto u n i v e r s a l i t e r , r e m o v e t u r a q u a l i b e t p a r t e i p s i u s c i r c a r e m a l i q u a m q u a e ei s u b i e c t a e s t . N e c a b s u r d e de q u i b u s d a m q u a e r i t u r , q u a s p i o m a x i m i s propositionibus auctoritas inducit, qualiter m a x i m a p r o p o s i t i o sint, c u m o m n i n o sint f a l s a e , v e l u t i e a q u a e a i t : C o n t r a r i a c o n t r a r i i s c o n v e n i u n t ; si g e n e r a l i t e r i n t e l l i g a t u r , s i c u t o p o r t e t u t h o c u t r g u l a sit, o m n i n o f a l s a . Q u i p p e e t i a m se c u n d u m A r i s t o t e l e m (22) i n e o d e m c o n t r a r i o d i v e r s a c o n t r a r i a c o n t i n e n t u r , s i c u t e g e s t a s et a b u n d a n t i a s u b m a l o . S e d p r o f e c to s c i e n d u m e s t q u o d e a q u a e a b a u c t o r i b u s d i c u n t u r , q u a n d o q u e m a g i s s e c u n d u m o p i n i o n e m q u a m s e c u n d u m veri tate m p r o f e r u n t u r , et m a x i m e i n Topicis u b i p r o b a b i l i t a t e m s o l a m intendit, quae in opinione n o n in v e n t a t e consistit, ad opi n i o n e m r e s p i c i t . U n d e et q u a e s t i o n e s s e c u n d u m o p i n i o n e m frequenter assignat, veluti istam : U t r u m arbores sint a m m a lia; q u a m d i c i t esse a g e n e r e ; a r g u m e n t a q u o q u e s e c u n d u m o p i n i o n e m s a e p e i d o n e a sunt, n o n s e c u n d u m v e r i t a t e m , s i c u t est i l l u d a m a i o r i a b a d i u n c t i s , q u a e f r e q u e n t e r , c u m v e r a sint, f a l s i m i i n d e a r g u u n t , de q u o p l e n i u s i n t r a c t a t u a r g u m e n t ] d i s p u t a b i m u s . S i c et m a x i m a s p r o p o s i t i o n e s n o n e s t m i r a b i l i s si q u a n d o q u e s e c u n d u m opinionem assignet, quae scilicet opin i o e a s , c u m f a l s a e sint, p r o v e r i s h a b e t , v e l s p o n t e s u a p r o m a x i m i s p r o p o s i t i o n i b u s i n d u c a t q u a e m a x i m a e n o n sunt, g r a t i a e x e r c e n d i l e c t o r i s , de q u o p l e n i u s i n s e q u e n t i b u s m e n t i o n e m f a c i e t ; q u i e t i a m i n s e q u e n t i b u s , g r a t i a e x e r c e n d i lec toris, eas quas p r o m a x i m i s propositionibus inducet, ad argumentationes ita q u a n d o q u e distorte proferet, u t ad dispos i t i o n e m a r g u m e n t a t i o n u m n i h i l a t t i n e a n t , q u a l i s e s t illa : a d se r e l a t o r u m p r o p r i a et i p s a a d se r e f e r u n t u r . P o n i t i t a q u e p r o positiones [quae] pro m a x i m i s propositionibus quae n o n sunt maximae propositiones vel secundum opinionem quorumdam q u i e a s p r o m a x i m i s tenent, v e l g r a t i a e x e r c e n d i l e c t o r i s . N e c
8 2 8 2
82

Cod.: Nam.
1 4 a, 1 3 ; B O E T I I , In Categoras Aristo-

(22) A R I S T O T E L I S , Categoriae, telis, P . L., L X I V , 281 B - C .

ea q u a m s t a t i n i a p p o n e t : si a e q u a l i b u s d e m a s e t c . ; n e c illa q u a m inferius inducet quae ait : O m n i a diuturna sunt meliora his quae sunt p e r t e m p u s ; nec ea q u a m in p r i m o editionis Topicorum C i c e r o n i s (23) p o n i t , q u a e s c i l i c e t a i t : O m n e m <num e r u m ) p a r e m esse v e l i m p a r e m ; b e n e d i x i t m a x i m a s p r o p o s i - 5 t i o n e s , c u m n e c a d a r g u m e n t a t i o n e s i n s t i t u t a e sint, n e c l o c o s d i f f e r e n t i a s i n se t e n e a n t . N e m o e n i m l o c u m v e r u m different i a m a d i u t u r n i o r i a s s i g n a t . N e c si q u i s h u i c a r g u m e n t a t i o n i : de quattiior auferantur duo vel aequalia, ergo quae reliquuntur aequalia sunt, h a n c m a x i m a m p r o p o s i t i o n e m i n d u c e t : S i 1 0 aequalibus aequalia demas, quae reliquuntur aequalia sunt, poterit videre l o c u m differentiam illius argumentationis inc l u d i i n m a x i m a m p r o p o s i t i o n e m . N a m si q u i s d i c a t l o c u m d i f f e r e n t i a m ab aequali esse, o p o r t e t ei i n d u c i t e r m i n i m i q u a e s t i o n i s ; sed n i h i l i n a r g u m e n t o r e p e r i r e t q u o d e x <ae>quali- 1 5 tate respiciat t e r m i n u m quaestionis. Unde potius r e g u l a m q u a m d a m de n u m e r i s h a n c esse c o n c e d i m u s q u a m m a x i m a m propositionem, licet fortassis secundum opinionem p r o m a x i m a p r o p o s i t i o n e sit i n d u c t a a B o e t i o , q u i e t i a m i n e o d e m (24) s u p e r Topica C i c e r o n i s t e r m i n o s q u o q u e p r o p o s i t i o n u m v i - 20 uose quandoque assignat, vel secundum opinionem vel gratia exercendi lecloris, ut diximus. E s t enm, inquit, quaestio an j u r i s c i v i l i s s c i e n t i a sit u t i l i s ; h i e e r g o ius civile s u p p o n i t u r , utilis scientia p r a e d i c a t u r ; et r u r s u s : Q u a e r i t u r e n i m <ut r u r n ) c u m l e x e l i s a n c t i a i u d i c e m v e l i t esse a s s i d u o a s s i - 2 5 d u u m , l o c u p l e t e m v e l i t esse l o c u p l e t i ; h i c i g i t u r s u b i e c t u s q u i dem terminus e s t : lex elisanctia volens iudicem assiduo assid u u m ; praedicatus vero: locupletem locupleti. Q u i etiam in s e c u n d o (25) s u p p o n i t : Q u a e r i t u r a n u x o r i F a b i a e l e g a t u m sit a r g e n t i m i ; uxor Fabia s u b i e c t u s est, argentum legatum 30 p r a e d i c a t u m . Q u i e r g o q u a e s t i o n e s v e l t e r m i n o s v i t i o s e q u a n doque assignat, secundum videlicet opinionem, vel gratia exerc e n d i l e c t o r i s n e c n o n et a r g u m e n t a s e c u n d u m o p i n i o n e m f r a c t a l , n o n e s t m i r a b i l i s si p r o m a x i m i s q u o q u e p r o p o s i t i o n i b u s a l i q u a s p r o p o s i t i o n e s , q u a e n o n sint m a x i m a e , e a d e m i n t e n - 35 t i o n e i n d u c a t . N o s a u t e m p e r s i n g u l a e x e m p l a de s i n g u l i s q u a s i n d u c e t q u a l e s sint d e s i g n e m u s .
8 3

8 2

Quaerit a u t e m aliquis u t r u m m a x i m a e propositiones, licet ad a r g u m e n t a t i o n e s t a n t u m i n v e n t a e sint, a n a d c o n s e q u e n t i a s

8 3

Cod.:

mocis. Ciceronis, Ciceronis, Ciceronis, P. L., LXIV, 1051 C. P. L., LXIV, 1059 C ; 1062 D. P. L., LXIV, 1071 C.

(23) BOETII, In Topica (24) BOETII, In Topica (25) BOETII, 7/I Topica

io

15

20

25

30

35

40

q u o q u e c o m m o d e i n d u c a n t u r ; q u o d n o s de q u i b u s d a m c o n c e d i m u s , s e d tarnen iiagis i n v i r e g u l a r u m sunt, q u a m m a x i m a r u m propositionum, sicut et illae sunt regulae quae cathegoricis enuntiationibus famulantur. N e c enim omnes quae ad evidentiam argumentationum valent, ad evidentiam conseq u e n t i a r u m sufficiunt. N a m s a e p e a r g u m e n t a t i o b o n a e s t ; q u a e si ad consequentiam transferatur, c u m necessitatem non servet, f a l s i t a t e m i n c u r r i t . N u l l a m e n i m c o n s e q u e n t i a m r e c i pimus, nisi necessariam; plura ergo argumenta valent, quae necessaria n o n sunt, de q u o videlicet in sequentibus disputab i m u s . N o n i t a q u e m i r a b i l e si q u a e d a m m a x i m a e p r o p o s i t i o n e s a d e v i d e n t i a m a r g u m e n t a t i o n u m sufficiunt et n o n a d e v i dentiam consequentiarum, veluti ista: Cuicumque convenit p a r s d i v i s i b i l i s , c o n v e n i t et t o t u m . F a l s a e e n i m s u n t m u l t a e c o n s e q u e n t i a e i n t e r p a r t e m et t o t u m , v e l u t i i s t a : Si est animai, est coloratum; q u a e n e c e s s a r i a n o n e s t . A t v e r o i s t a : Quaelibet species posila, necessario ponit genus, n o n s o l u m a r g u mentationem, v e r u m etiam c o n s e q u e n t i a m confirmare potest, e t i a m c a t h e g o r i c e i n t e l l e c t a s i c : O m n i s s p e c i e s est tale q u i d a d p r a e d i c a t i o n e m , c u i [us] n e c e s s a r i o c o n s e q u i t u r p r a e d i c a t i o g e n e r i s . Illae a u t e m m a x i m a e p r o p o s i t i o n e s : Q u o t i e n s aliquis infert aliud, d e s t r u c t [ i ] o consequenti, destruitur antec e d e n s ; v e l : Q u i c q u i d i n f e r t a n t e c e d e n s , et c o n s e q u e n s ; v e l : < Q u i c > q u i d s e q u i t u r a d c o n s e q u e n s et a d a n t e c e d e n s ; et c a e terae quae consequentiis compositis t a n t u m solent aptari, m a gis a d a r g u m e n t a t i o n e s s u n t i n d u c e n d a e , q u i a f o r t a s s e n o n i t a c o n s e q u e n t i a s s i c u t a r g u m e n t a t i o n e s r e c i p i m u s , p r o eo s c i l i c e t quod eas solas consequentias admittimus q u a r u m antecedentia, u t s u p r a m e m i n i m u s , i n c o n s e q u e n t i b u s i n t e l l i g u n t u r . Nunc ad litteram redeamus. Sic i u n g e : Propositionum, ut dix i m u s , aliae sunt affrmativae, aliae negativae etc. Proposition u m q u o q u e a l i a e s u n t p e r se n o t a e , id est e x p r o p r i a i n v e n t i o n s u n t c e r t a e , s i c u t m a x i m a e p r o p o s i t i o n e s et q u a e c u m q u e r e g u l a e . Q u a e q u i a p r o p t e r e v i d e n t i a m a l i a r u m i n v e n t a e sunt, ex propria inventione certitudinem habent, quae ad certitudin e m a l i i s c o n f e r e n d a m i n s t i t u t a e sunt, q u a m , n i s i p r i m u m ipsae certae essent, conferre non possent. Et quarum probatio. Q u a e e x s u a i n v e n t i o n e h o c h a b e n t u t a n u l l i s a l i i s e v i d e n t i a m c o n t r a h a n t , sed p e r se s t a t i m r e c i piantur. N a m , licet q u a e d a m m a x i m a e propositiones continen8 4 8 5 8 6

8 4

Cod.: Nam.
Cod.: Cod.: quasi. consequentiae.

8 8

8 6

t i o r e s sint aliis, et q u o d a m m o d o s u p e r i o r e s , p r o eo s c i l i c e t q u o d ad p l u r e s a r g u m e n t a t i o n e s a t t i n e a n t , a e q u a l i t e r t a m e n omnes ex causa suae inventionis certitudinem habent naturaliter, q u a e s c i l i c e t ad h o c i n s t i t u t a e s u n t o m n e s , u t c a e t e r a s p r o b e n t . E s t a u t e m h a c m a x i m a p r o p o s i t i o n e : de qiiocumque 5 praedicatur species, et genus, i s t a c o n t i n e n t i o r : De qiiocumque praedicatur pars divisibilis, praedicatur et totum; et r u r s u s i s t a s u p e r i o r : Quicquid subditur subiecto, et praedicato; sed q u i a o m n e s s u n t m a x i m a e , e x p r o p r i a i n v e n t i o n e o m n e s aequaliter sunt certae. 10 173 r. Aliae quas || id est q u a s l i c e t a p p r o b e t , h o c est r e c i p i a t p r o v e r i s , t a m e n p o s s u n t a p p r o b a r i , id est c o n f r m a r i et c e r t i f i c a r i p e r a l i a s p r o p o s i t i o n e s s u p e r i o r e s illis sive i n c o n t i n e n t i a q u i a a d m u l t a se h a b e n t s u a i n v e n t i o n e , sive s u p e r i o r e s d i g n i t a t e e v i d e n t i a e , q u i a e x p r o p r i a n a t i v i t a t e c e r t i t u d i n e m h a b e n t . 15 Nota qualiter maximae propositiones caeteras propositiones p r o b a r e p o s s i n t , c u m i a m c e r t a e sint, sed p r o f e c t o e a e d e m p r o p o s i t i o n e s i n q u o d a m p o s s u n t esse c e r t a e et i n q u o d a m d u b i a e ; v e l u t i c u m t a l i s a r g u m e n t a t i o s i t : Socrates est homo, ergo est animai, u t r a q u e p r o p o s i t i o c e r t a p o t e s t e s s e si s e c u n d u m 20 p r o p r i u m s e n s u m a c c i p i a t u r , sed t a m e n d u b i a i n a d i u n c t i o n e a l t e r i u s , u t r u m v i d e l i c e t h a e c sit c o n v e n i e n t e r illi a d i u n c t a u t earn p r o b a r e d e b e a t v e l e x e a p r o b a r i . H a n c a u t e m a d i u n c t i o n e m m a x i m a propositio superinducta ostendit. Et Mae quidem, id est q u a e e x p r o p r i a i n v e n t i o n e s u n t c e r t a e etc. Maximae q u a n t u m ad q u a n t i t a t e m c o n t i n e n t i a e , principales q u a n t u m ad d i g n i t a t e m e v i d e n t i a e . Quorum. Haec causa m a x i m e ad principalitatem respicit; non autem omnes propositiones quae hoc habent maximae videntur, quia non omnes regulas dici proprie m a x i m a s propos i t i o n e s s u p r a m e m i n i m u s , n i s i forte q u i s m a x i m a s p r o p o s i tiones large pro q u a c u m q u e regula accipere velit. Est autem maxima propositio. Si l a r g e m a x i m a p r o p o s i tio s u m a t u r , a d e x e m p l u m h a e c r e g u l a p o t e s t afferri. Si ve<ro> p r o p r i e , s o p h i s t i c u m est e x e m p l u m , g r a t i a e x e r c e n d i l e c t o r i s , vel q u a n t u m ad opinionem m a x i m a m vocat, q u a m proprie non dici m a x i m a m supra confirmavimus. Potest etiam similitudo esse m a x i m a p r o p o s i t i o , n o n e x e m p l u m , i n eo s c i l i c e t q u i a sic u t ista p e r se n o t a est, ita m a x i m a e p r o p o s i t i o n e s ; et h o c est q u o d a i t : maxima propositio ut haec est, id est t a l i s i n c e r t i t u d i n e , s c i l i c e t q u a l i s est h a e c r e g u l a etc. N o t a q u o d p r a e m i s s a m r e g u l a m : Si aequalibus aequalia etc., n o n s o l u m p r o b a b i l e m , v e r u m e t i a m v e r a m esse, v e l f i r m a m o p o r t e t c a t h e g o r i c a m earn i n t e l l i g i , s e c u n d u m n o s t r a m s e n t e n t i a m h o c m o d o : 25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

Q u i c u m q u e de a e q u a l i b u s a u f e r t a e q u a l i a sola, scilicet reliq u i t a e q u a l i a ; n i s i e n i m sola s u b i n t e l l i g a s , f a l s a erit. Q u i e n i m de o c t o a u f e r t s e p t e m , a e q u a l i a s u m i t , v e l u t i q u a t t u o r q u a e i n c l u d u n L u r i n s e p t e n a r i o , s e d n o n s o l a . A t q u e ideo n o n reiiq u i t a e q u a l i a . S e d q u a e r i t u r q u o m o d o sola a e q u a l i a a u f e r r e potest q u i quattuor assumit, c u m etiam in quattuor tria includ u n t u r quae aufert. A t q u e ideo ita intelligendum est quod qui a u f e r t a e q u a l i a s o l a , u t v i d e l i c e t n i h i l a c c i p i a t s u p r a ilia, a e q u a l i a r e l i q u i t , u t scilicet i l l u d sola a d e x c l u s i o n e m i l l o r u m ponatur quae extra adiungi possunt, non quae intra continent u r ; v e l u t i c u m d i c i t u r : Solam doni uni possideo, solam a d e x c l u s i o n e m t e r m i n o r u m t a n t u m p o n i t u r . A l i o q u i n f a l s a esset, quia q u i c u m q u e d o m u m possidet, necesse est ut partes quoque eius habeat, quae sunt [non] domus. Quae propositiones scilicet h u i u s m o d i propositiones qualis est i s t a etc., id est q u i a g e r i t fdem, id e s t c e r t i t u d i n e m e t c . non solum habent quod non indigeant aliena probatione ad c e r t i t u d i n e m r e c i p i e n d a m , sed i n s u p e r c a e t e r a s c e r t i f i c a n t . Igitur per se. I n f e r t a t r i p l i c i c a u s a s i c : Q u a n d o q u i d e m m a x i m a e p r o p o s i t i o n e s g e n e r a n t fdem i n p r o p r i a n a t u r a e t a l i e n o a d i u m e n t o n o n e g e n t et c a e t e r i s s u n t p r i n c i p i u m p r o b a t i o nis, i d e o v o c a n t u r i n d e m o n s t r a b i l e s e t c . N o t a q u o d a i t principium probationis quia [et], c u m aliquae quae non sunt maximae propositiones ad probationem quandoque valeant, sup r e m a est probatio per m a x i m a m propositionem, quae certiorem q u a probetur non habet. Quae vero. R e f e r t s i n g u l a s i n g u l i s , d e m o n s t r a b i l i s q u a n t u m indemonstrabilis, minimas contra maiores, posteriores conlra principales Quaestio vero. P o s t p r o p o s i t i o n e m t r a c t a t q u a e s t i o n e m . S e d q u o n i a m quaestio quaerens et quaesita m a x i m e sunt adiuncta n e c p i e n e a l t e r a sine a l t e r a p o t e s t t r a c t a r i , i t a a m b i g u e h i c de quaestione tractatur quod v i x quandoque discerni possunt quae dicuntur, utrum ad quaerentem quaestionem an ad quaesitam p e r t i n e a n t ; c u m e n i m ait q u a e s t i o n e m esse d u b i t a b i l e m p r o p o s i t i o n e m , de q u a e s i t a , s i c u t s u p e r i u s , a g e r e v i d e t u r . C a e t e r a v e r o o m n i a q u a e s e q u u n t u r a d q u a r e n t e m p e r s p i c u e se h a b e n t . N e c m i n u s i p s e q u o q u e B o e t i u s i n p r i m o s u p e r Topica C i c e r o n i s (26) d e q u a e s t i o n e a m b i g u e l o q u i t u r , d i c e n s : Q u o d si a r g u m e n t u m p r a e t e r r e m d u b i a m esse n o n p o t e r i t , n u l l o
8 7 8 8

8 7

Cod.: sua.
Ciceronis, P . L . , L X I V , 1048 D .

8 8

Cod.: argumentis. (26) BOETII, In Topica

m o d o esse praeter q u a e s t i o n e m potest. Quaestio vero dubitabilis est propositio. Propositio vero est oratio v e r u m f a l s u m v e d e s i g n a n s . O m n i s i g i t u r p r o p o s i t i o sive c o n s t a n t e r a t q u e p r o nuntiative proferatur, sive ad interrogationem dirigatur, ret i n e t p r o p r i u m n o m e n a c p r o p o s i t i o n u n c u p a t u r . A t si e a - 5 dem v e l u t d u b i t a b i l i s p r o p o s i t i o p r o f e r a t u r , fit q u a e s t i o . Idem in eodem (27): A d quaestionem igitur, id est ad dubitabilem propositionem, omnis intentio dirigitur argumenti, non ut totam comprobet quaestionem, sed ut partem eius ratione c o n f r m e t . N e q u e e n i m t o t a q u a e s t i o d e f e n d i t u r , s e d u n a p a r s 10 eius argumentatione firmatur. N e m o enim defendit caelum esse rotundum et non esse. E t r u r s u s ( 2 8 ) : O m n i s e n i m q u a e s t i o c o n t r a r i i s d i c t i o n i b u s c o n s t a t . E t i t e r u m ( 2 9 ) : D u b i t a b i l i s v e r o p r o p o s i t i o , q u a m q u a e s t i o n e m esse p r a e d i x i m u s , et a f f i r m a t i o n e m i n se c o n t i n e t e t n e g a t i o n e m . Q u i e t i a m s u b - 1 5 i u n g i t (30) : O m n i s a u t e m ( q u a e s t i o ) , u t d i c t u m est, q u o n i a m dubitabiles partes habet, et ad eas c o m p r o b a n d a s argum e n t a s u m u n t u r e t c . . H a e c a u t e m v e r b a B o e t i i i t a s u n t a m bigua ut modo ad quaesitam quaestionem recte dicitur prop o s i t i o , m o d o a d q u a e r e n t e m se h a b e [ n ] t . N e c f o r t a s s e i m p e d i t 20 si e t q u a e s i t a q u a e s t i o p r o p r i e d u b i t a b i l i s p r o p o s i t i o d i c a t u r , q u i a v i d e l i c e t d e v e r i t a t e e i u s d u b i t a t u r , e t q u a e r e n s et<iam> q u o d a m m o d o d u b i t a b i l i s p r o p o s i t i o d i c a t u r . S e d si q u a e r e n tem tractatum c u m h a c praemissa descriptione cohaerere velim u s , c o n v e n i e n t i u s e s t earn d e q u a e r e n t e e x p o n e r e , q u i a t o t u s 2 5 sequens tractatus de quaerente facile accipitur et merito quia satis convenienti loco de quaesita quaestione superius egit c u m p r o p o s i t i o n e et c o n c l u s i o n e , q u a r u m p r o p r i e t a t e s ei a t t r i buit. Q u i ergo quaerentem quaestionem appellat proposition e m , n o m i n e p r o p o s i t i o n i s u s u s e s t proposito. U n d e i n s e q u e n - 30 t i b u s de t h e s i l o q u e n s ( 3 1 ) : H a e c a n o b i s , i n q u i t , p r o p o s i t i o , v e l p r o p o s i t u m d i c i t u r . B e n e a u t e m q u a e r e n s q u a e s t i o d i s e r tiva de q u a hic intendit propositum dicitur, p r o eo scilicet quod ipsa in exordio disputationis praemittitur ad petitionem a r g u m e n t o r u m ; q u a e e t i a m d u b i t a b i l i s i n eo v o c a t u r n o n q u o d 3 5 de v e r i t a t e e i u s d u b i t e t u r , n e q u e c u m i p s a v e r a s i t o r a t i o n e que falsa, sed quia propositiones dividentes e x quibus iungitur
8 9 9 0

8 9

Cod.:

proprio. LXIV, LXIV, LXIV, LXIV, 1049 A . 1049 A . 1049 B . 1050 A .

Cod.: eodem. (27) BOETII, In Topica Ciceronis commentariorum, P. L., (28) BOETII, In Topica Ciceronis commentariorum, P. L., (29) BOETII, In Topica Ciceronis commentariorum, P. L., (30) BOETII, In Topica Ciceronis commentariorum, P. L., ( 3 1 ) BOETII, De dferentiis topicis, P . L . , L X I V , 1 1 7 7 C.

9 0

10

20

25

30

35

40

quasi dubias proponit d u m ad alterutram earumdem c o m probandam argumenta requirit. N u n c a u t e m , u t i s t a r u m q u a e s t i o n u m q u a e r e n t i u m de q u i b u s i n t e n d i t d o c t r i n a p l e n i o r fiat, o m n i u m i n t e r r o g a t i o n u m proprietates distinguamus. Sunt autem duo interrogationum genera, u n u m quasi s u b s t a n t i a l , alterum t a m q u a m accident a l e . S u b s t a n t i a l i t e r a u t e m et p r o p r i e d i c u n t u r i l l a e i n t e r r o g a t i o n s quae semper v i m interrogandi habent ex interrogativa particula q u a m in essentia substantiae suae continent. Accidentaliter autem et ad tempus illae dicuntur interrogationes q u a s i p s e p r o n u n t i a t i o n i s m o d u s de e n u n t i a t i o n e c o n v e r t i t i n i n t e r r o g a t i o n e m , v e l u t i si i n t e r r o g a n d o q u a e r a m : Socrates venit? i p s a m e n u n t i a t i o n e m i n i n t e r r o g a t i o n e m p e r a c c e n t u m converto. De huiusmodi vero interrogationibus quas accentus facit, p o s t c a e t e r a s i n t e r r o g a t i o n e s P r i s c i a n u s l o q u e n s i n p r i m o Construciionum (32) d i c i t o m n e s fere d i c t i o n e s i n t e r r o g a t i v e proferri, ubi etiam docet huiusmodi interrogationes absolvi posse multis responsionibus, adverbio scilicet confirmativo vel n e g a t i v e sive tota o r d i n e r e s p o n s a ; v e l u t i si q u a e r a t u r : Socrates (venit}? et r e s p o n d e a t u r : Ita, q u o d e s t a d v e r b i u m c o n f i r m a t i v u m , v e l non, q u o d e s t a d v e r b i u m n e g a t i v u m , v e l tota i p s a e n u n t i a t i o : Venit Socrates. Q u a e q u i d e m i n t e r r o g a t i o n e s s i m u l i n t e r r o g a t i v a e s u n t or a t i o n e s e t e n u n t i a t i v a e . Q u i e n i m q u a e r e n d o d i c i t : an venit Socrates, p r o f e c t o s i m u l et p e t i t i o n e m s u a m de q u o q u a e r i t o s i e n d i t et e x m o d o q u i d e m p r o n u n t i a n d i i n q u i s i t i o n e m s u a m i n n u i t , p e r t o t a m v e r o o r a t i o n e m i d de q u o q u a e r i t significat, id e s t Socratem venire. N o n e n i m q u a e r e r e t an veniat Socrates, nisi haberet v o c e m p e r q u a m significaret i p s u m venire. Unde Socrates venit i n a c c e n t u m q u o q u e i n t e r r o g a t i o n i s c o n v e r s a p r o p o s i t i o n i s e n u n t i a t i o n e < m > r e t i n e t et s i m u l e s t i n t e r r o g a t i o e x a c c e n t u et p r o p o s i t i o e x d i c t u . N i s i e n i m t u n c q u o q u e p r o p o s i t i esset, n o n a d earn c o n f i r m a n d a m s u p p o n e l u r ita, v e l a d n e g a n d a m s u p p o n e t u r non. Q u i e n i m s u p p o n i t ita, tale e s t a c si d i c e r e t : Ita est ut dixisti, q u o d s c i l i c e t Socrates venit. U n d e c o n s t a t , p r a e m i s s a p r o p o s i t i o n e , Socratem venire t u n c e t i a m d u m q u a e r i t u r et i t a e a m d e m o r a t i o n e m s i m u l et i n t e r r o g a t i o n e m a c c i d e n t a l i t e r et a d t e m p u s esse e x ipso p r o n u n t i a n d i m o d o et e n u n t i a t i v a m s u b s t a n t i a l i t e r s e c u n d u m p r o p r i a m i n ventionem. Nec enim accidentalis pronuntiatio substantialem vim enuntiationis a m i t t i t ad quod ex propria i n v e n t i o n
9 1
9 1

God.:

committal. grammaticarum, X V I I , 6, 4 1 .

(32) P R I S C I A N I , Institutionum

semper est accomodartela . Quod autem dicimus nullam int e r r o g a t i v a m o r a t i o n e m e n u n t i a t i v a m esse, a d e a s p e r t i n e t i n terrogationes quae substantialiter, ut diximus, interrogativae s u n t in se, v i d e l i c e t i n t e r r o g a t i v a m c o n t i n e n t e s p a r t i c u l a m , de q u i b u s n u n c e s t d i s s e r e n d u m . O m n i s a u t e m i n t e r r o g a l i v a [ m ] p a r t i c u l a a u t n o m e n est, u t qiiisque, quidem, qualis, quantus, quo(d}vis, quodlibet, quantumvis [\e\annis], cuias, cuius; a u t a d v e r b i u m u t : quo, quam, unde, ubi, quando, quali173 v. ter, utrum; u t v e r o d i a l e c t i c a e , id e s t d e | | s e r t i v a e q u a e s t i o n e s de q u i b u s h i e a g i t u r , q u a e v i d e l i c e t p e t u n t d i s s e r i , id e s t a r g u m e n t a r i ; n e q u e i l l a e p o s s u n t esse q u a s s u b a c c e n t u p r o p o suimus, neque illae quae v i m interrogationis habent in n o m i n e , l i c e t f r e q u e n t e r a d i a l e c t i c i s fiant, n e q u e o m n e s q u a e habent adverbia interrogandi, sed solae illae quae petunt ar g u m e n t a , v e l u t e a q u a e a i t : Utrum Socrates sit homo vel non. T a l i s e s t e n i m a c si d i c e r e t probabile esse hominem v e l non esse. N a m utrum s i g n u m p e t e n d a e p r o b a t i o n i s p r a e m i t t i t u r et a r g u m e n t a r e q u i r i t a d a l t e r a m s u b m i s s a r u m p r o p o s i t i o n u m p r o b a n d a m . Illa v e r o q u a e s u b a c c e n t u fit, p r o b a b i l e m p r o p o s i t i o n e m n o n r e q u i r i t , sed t a n t u m s e n t e n t i a e d i c t i o n e m , ut i d s c i l i c e t a b a u d i t o r e d i c a t u r de eo q u o d r e q u i r i t u r , q u o d ipse i n d e sentit, n o n e t i a m u t p r o b e t a u d i t o r id q u o d tenet. N a m h a e c q u a e s t i o q u a m a c c e n t u s facit, c a e t e r i s o m n i b u s n a t u r a l i ter p r i o r est, sive i l l a e n o m i n a h a b e a n t i n t e r r o g a t i v a , sive h a b e a n t a d v e r b i a . P r i m a n a m q u e n a t u r a l i t e r d u b i t a t i o e s t de a l i q u o si sit, a n t e q u a m q u a e r a t u r q u i d s i t ; e t p r i m u m q u i d e m n a t u r a l i t e r q u a e r e n d u m e s t si sit, q u a m i n t e r r o g e t u r q u i d sit. A n vero sit aliquid sub accentu quaeritur hoc m o d o : Socrates est?; d e i n d e c u m c o n c e s s u m f u e r i t e s s e e u m , r e s t a t q u a e s t i o quid sit, v e l qualis, v e l quantus, si tarnen c o n s t e t e u m v e l q u a litatem habere, vel quantitatem, quod sub accentu quaeren d u m e s t h o c m o d o : Socrates habet aliquam qualitatem vel quantitatem ? Q u a < s > si c o n c e d a t u r h a b e r e , t u n c p r i m u m l i c e t q u a e r i qualis sit, v e l quantus, i d e s t q u a q u a l i t a t e affectus, v e l q u a quantitate o c c u p a t u s sit. Similiter a n t e q u a m q u a e r a t u r quot sint, q u a e r e n d u m e s t aliquot ne sint; e t a n t e q u a m q u a e r a t u r quot sit, v e l cuias sit, v e l cuius, q u a e r e n d u m e s t an sit aliquorum annorum, v e l d e aliqua generatione v e l possessio alicuius, q u o d p e r a c c e n t u m f a c i e n d u m e s t . Q u a e s t i o n e s i t a q u e accentuales his quae n o m i n a habent naturaliter priores sunt,
93 94

92

10

is

20

25

30

35

40-

9 2

9 3

9 4

Cod.: Cod.: Cod.:

accomodenda. quotermis. propriale.

10

15

20

25

30

35

40

similiter his quae habent adverbia. C u m enim quaesitum fuer i t : venit Socrates? et r e s p o n s u m : Venit, r e c t u s e s t o r d o q u a e rendi, unde v e l quo v e l qualiter v e l quare veniat. V e l si q u i s , r e s p o n s o q u o d Socrates venit, h a e s i t a v e r i t d e e o q u o d v e n i a t , p e r d i a l e c t i c a m q u a e s t i o n e m a r g u m e n t a r e q u i r e r e debet, d i c e n s i t a : utrum venit Socrates? q u a e q u i d e m q u a e s t i o sola a l i a r u m d e s e r t i v a est, de q u a i n p r a e s e n t i a g i t u r . C a e t e r a e vero, sive n o m i n a habeant, sive adverbia, licet ad cognitionem retendant, ad disputationem magno opere,non pertinent. Haec vero q u a m dialecticam sive desertivam a p p e l l a m u s , o m n i s disputationis conflictum promovet, d u m ad id quod c o n c e s s u i n est a r g u m e n t a p o s t u l a t . A t v e r o i l i a q u o q u e s u b a c c e n t u q u a e p o n i t u r d i s p u t a t i o n i [s] d i a l e c t i c a e n e c e s s a r i a v i d e t u r . Q u i p p e dialecticus, c u m aliquem arguit, n o n nisi ex concessis procedere potest. Unde ad requirendam concessionem propositonurn, p e r q u a s a r g u i t u r , n e c e s s a r i a e s t d i a l e c t i c o a r g u e n t i i n t e r r o g a t i o a c c e n t u s , v e l u t i si v e l i t o s t e n d e r e omnem hominem esse animatum e x istis d u a b u s p r o p o s i t i o n i b u s : Omnis homo est animai, omne animai est animatum, prius eorum c o n c e s s i o n e m o p o r t e t a b e o i n q u i r i s i c : Omnis homo est animaK?}, et r u r s u s : Omne animai est animatum^?}, quibus conc e s s i s i n f e r a t p r o p o s i t u m i t a : Omnis igitur homo est animatus. Unde arguenti dialectico necessaria est huiusmodi quaestio accentus, ad requirendam concessionem propositionum e x quibus arguit. Defendenti vero necessaria est quaestio desertiva per q u a m ab arguente requirat argumenta. Omnis n a m q u e disputatio in tribus continetur ac perfcitur, interrogatione scilicet, r e s p o n s i o n e , c o n f i r m a t i o n e a r g u m e n t o r u m . A t v e r o i n d i s p u t a t i o n e d i a l e c t i c a , q u a e p e r d i a l o g u m fit, n o n c o n t i n u e sicut rethorica, duae sunt interrogationes necessariae: u n a arguenti ad concessionem propositionum ex quibus arguit, quae sub accentu proponi tur; altera defensori ad requirenda argumenta earum propositionum quibus non adquiescit. A t vero in rethorica disputatione, ubi iudici n o n adversario pers u a s i o fit o r a t i o n e c o n t i n u a , d i s e r t i v a q u a e s t i o s a t i s e s t , de qua hic tantum bene tractat quia t a m dialectico q u a m oratori c o m m u n i s est, quos aeque in h o c opere instruit; hanc autem dialecticam, id est disertivam quaestionem Aristoteles in sec u n d o Periermeniarum (33) e x d i v i d e n t i b u s p r o p o s i t i o n i b u s c o n s t a r e , teste B o e t i o , a s s e r i t d i c e n s : S i e r g o d i a l e c t i c a i n terrogatio responsionis est petitio, v e l propositionis vel alte(33) B O E T I I , In librum Aristotelis De Interpretatione editio P . L., L X I V , 3 5 5 C ; A R I S T O T E L I S , De Interpretatione, 20 b, 2 2 - 2 5 . prima,

r i u s p a r t i s c o n t r a d i c t i o n i s , e t c . . S e d p r o f e c t o si o m n i s a c c e n tualis quaestio modo c u m u n a tantum propositione consistit, m o d o i n d u a b u s , c u m d i c i t u r venit Socrates v e l non, i t a d i s e r tava q u a e s t i o , q u a e v i d e l i c e t p e t i t a r g u m e n t a , u n a p r o p o s i t i o n e c o n t e n t a est, q u a n d o v i d e l i c e t , a c c e n t u a l i q u a e s t i o n e p r a e m i s sa, [ e s t ] n a t u r a l i t e r a d earn r e s p o n s a e s t p r o p o s i t i o , a d c u i u s videlicet propositionis probationem argumenta requirimus ab eo q u i p r o p o s i t i o n e m c o n c e s s e r i t ; v e l u t i si a l i q u e m i n t e r r o g a n s , d i c a m quia omnis homo est animal?; qui respondens c o n c e d a t omnem hominem esse animal; si t u n c d u b i t a n s d e e o quod respondent, argumenta requiram ad p r o b a t i o n e m pro positionis responsae, superflue dividens responsae propositio n i s i n q u a e s t i o n e m p o n e r e t u r , u t v i d e l i c e t a d earn p r o b a n d a m r e q u i r e r e m a r g u m e n t a a b eo q u e m c o n s t a t n o n r e c i p e r e earn ex concessione responsae dividentis. Ubi enim quis sententiam s u a m c o a p e r u i t de v e r i t a t e c u i u s c u m q u e p r o p o s i t i o n i s , de e o t a n t u m f i r m a m e n t u m r a t i o n i s a b eo r e q u i r e n d u m est, n o n d e eo q u o d n o n r e c i p i t . S i v e r o s e n t e n t i a a l i c u i u s i g n o r e t u r d e veritate dividentium propositionum, quae videlicet pro veris t e n e a t , u t r a e q u e s i m i l i t e r i n q u a e s t i o n e p o n e n d a e sunt, u l quando alteram dividentium v e r a m esse constat, alterius q u a m recipit probationem faciat. Disertiva itaque quaestio quandoque ex una p r o p o s i t i o n e c o n t e n t a est, quandoque utra<m>que dividentium exigit; et tunc q u i d e m q u a n d o q u e utra<m>que continet; ea est interrogatio q u a m Aristoteles dialecticam appellare videtur, quae quoniam cuiuslibet dividen tium probationem aeque postulat, prius alterius dividen tis r e s p o n s i o f a c i e n d a est, u t a d earn p r o b a n d a m a r g u m e n t a e x s p e c t e m u s . U n d e b e n e A r i s t o t e l e s a i t earn e s s e p e t i t i o n e m r e s p o n s i o n i s , u t v i d e l i c e t de d u a b u s p r o p o s i t i s i n q u a e s t i o n e ilia eligatur q u a e p r o b a n d a est. Si vero e x u n a t a n t u m propo s i t i o n e d i s e r t i v a q u a e s t i o c o n s t e t , s t a t i m a d earn afferre a r g u m e n t a sufficit, sine u l l a r e s p o n s i o n e , q u i a i a m d u b i u m n o n e s t q u o d p r o b a n d u m s i t . N a m q u e d i s e r t i v a q u a e s t i o , sive e x u n a t a n t u m p r o p o s i t i o n e , sive e x d i v i d e n t i b u s c o n s t e t , e x a c c e n tuali naturaliter descendit. C u m enim respondent Socratem esse hominem, a d earn s t a t i m p r o b a n d a m q u a m r e s p o n d e n t , a r g u m e n t a a b eo e x i g i t d i c e n s : utrum sit homo. S i m i l i t e r si h u i u s m o d i d i s i u n c t i o : Socrates est homo vel non, s u b a c c e n t u v e n i a t i n q u a e s t i o n e s i c : Socrates est homo vel non? a c si d i 9 5 9 6 9 7

10

15

20

25

30

35

40

9 5

9 6

9 7

Cod.: Cod.: Cod.:

interroges. propositionem. dividentiam.

10

15

20

25

30

35

40

c e r e t u r : esl hoc vel Ulna ? v e r u m e t i a m r e s p o n d e a t u r tota d i s i u n c t a q u a e v i d e l i c e t revera est homo vel non est homo, r e s t a t h a e c q u a e s t i o : utrum sit homo vel non sit, q u a e q u i d e m q u a e stio d u o b u s m o d i s a t t e n d i potest, ut v i d e l i c e t de i p s a t a n t u m d i s i u n c t a q u a e r a t u r , ac si d i c e r e t u r : utrum sit vera haec disiuncta: Socrates esl homo, vel non, v e l de u t r a q u e d i v i d e n t i u m h o c m o d o : Utrum sit homo, v e l utrum non sit homo et t u n c q u i d e m utrum h i c a s s u m p t u m ad u t r a m q u e p r o p o s i t i o n e m a c c o m o d a t u r , ac si d i c a t u r : Proba hanc vel illam propositionem; n e c d i c i t u r : Proba disiunctam, s i c u t p r i u s int e n d e b a t u r . Utrum s e m e l a c c e p t u m s o l i u s d i s i u n c t a e p r o b a t i o n e m r e q u i r e b a t u t v i d e l i c e t ea tota p r o b a r e t u r ; et t u n c q u i d e m c u m de u n a t a n t u m p r o p o s i t i o n e q u a e r i t u r e x u n a t a n t u m dividente quaestio constare dicitur, per q u a m quidem considerationem illam quoque quaestionem constantem ex pluribus a f f i r m a t i o n i b u s et n e g a t i o n i b u s , q u a m p o s t e a m u l t i p l i c e m a p p e l l a i , u n a m < d i c e r e ) p o s s i m u s , v e l u t i i s t a m : Utrum sit album vel nigrum vel medii coloris vel non sit albus etc. Si e n i m de u n a t a n t u m d i s i u n c t a q u a e r e r e i n t e n d i m u s , u n a est q u a e stio. Si v e r o de s i n g u l i s a f f i r m a t i o n i b u s et n e g a t i o n i b u s , m u l t i p l e x est. A c si ita d i c e r e m u s : Proba istam vel istam etc. In qua necesse est. P o s t d e s c r i p t i o n e m q u a e r e n t i s q u a e s t i o nis, a c c e d i t ad d i v i s i o n e s i p s i u s et d i c i t p e r e a d e m n o m i n a p o s s e d i v i d i q u a e s t i o n e m p e r q u a e d i v i s a est s u p e r i u s p r o p o sitio, e a d e m n o m i n a d i c o n o n in s i g n i f i c a t i o n e , sed i n v o c e . N o n e n i m q u a e s t i o q u a e r e n s , sed p r o p o s i t i o c a t h e g o r i c a u n i v e r s a lis d i c i t u r s i c u t p r o p o s i t i o . Sed et h o c q u o d e x c a t h e g o r i c a vel universali propositione dicendum fortasse tamen sub disjunctione, c a t h e g o r i c u m v e l u n i v e r s a l e a c c e p t u m i n e a d e m signifc a t i o n e t a m de p r o p o s i t i o n e q u a m de q u a e s t i o n e d i c e m u s , u t v i d e l i c e t c a t h e g o r i c a m d e s c r i b a m u s o r a t i o n e m i l l a m esse q u a e vel c a t h e g o r i c e e n u n t i a t v e l de e n u n t i a t i o n e c a t h e g o r i c a q u a e rit. Necesse est, id est d e t e r m i n a t u m , eadem considerari in quaestione fere cathegorica. N o n e n i m diffinitio p r o p o s i t i o n i s sicut divisio ad quaestionem quaerentem potest accomodari. N e c i l l a f o r t a s s e p r o p o s i t i o n i s d i v i s i o u l t i m a , p e r m a x i m a m ac n o n m a x i m a m , ad q u a e s t i o n e m satis c o m m o d e v e n i t , p r o eo s c i l i c e t q u o d , q u i a m a x i m a e p r o p o s i t i o n e s p e r se i p s a s n o t a e sunt, ad q u a e s t i o n e m a l i e n u m [ s u n t ] . Aliae namque. V e r e e a d e m q u i a ista, s c i l i c e t q u o d sicut p r o p o s i t i o n e s a l i a e s i m p l i c e s , id est c a t h e g o r i c a e etc., ita e t i a m
9 8

quaestiones secundum hoc quod ex propositionibus huiusmodi d e s c e n d u n t ; l o c u s a p a r t e . Simplices. Dtermint in quo simplices vocet quaestiones, 174 r. q u i a v i d e l i c e t || d e s c e n d a n t e x s i m p l i c i b u s , id e s t c a t h e g o r i c i s propositionibus, de quibus videlicet ipsae q u a e r u n t et ex q u i - 5 bus constituuntur. Haec enim. E x e m p l i c o m m e n d a t i o e j u s q u a e s t i o n i s q u a e ex simplici propositione descendit; a causa. Quaestio ergo. I n f e r t a d u p l i c i c a u s a s i c : Q u a n d o q u i d e m q u a e s t i o n u m a l i a d e s c e n d i t e x c a t h e g o r i c a p r o p o s i t i o n e , a l i a e x 10 h y p o t h e t i c a , ergo quaestio e t c . ; l o c u s a p a r t i b u s s i c : Q u i a i l l a q u a e s t i o e s t s i m p l e x , id est c a t h e g o r i c a , q u a e d e s c e n d i t e x c a thegorica propositione et ilia est conditionalis quae descendit ex conditionali; ergo quaedam quaestio est cathegorica, quaed a m h y p o t h e t i c a et s t a t i n i d i v i s i o n e m p e r m e m b r a s u p p o n i t 15 secundum terminos utriusque quaestionis dicens. Quo fit. S i c i u n g e : Q u a n d o q u i d e m q u a e s t i o s i c u t p r o p o s i t i o alia praedicativa dicitur, alia conditionalis; ergo quaestio eosd e m t e r m i n o s p a r t i c i p t q u o s p r o p o s i t i o ; a b effectu. Praedicativae ergo. Q u a n d o q u i d e m d i c t u m e s t q u a e s t i o n e m 20 eosdem terminos habere quos habet propositio; ergo disting u a m u s q u a e s t i o n e s q u o s h a b e a n t t e r m i n o s e t h o c e s t : Praedi cativae e t c . Nam volubile. V e r e h a e c q u a e s t i o p r a e d i c a t u m h a b e t et s u b i e c t u m , q u i a h o c p r a e d i c a t u m volubile et h o c s u b i e c t u m cae- 25 lum; a p a r t i b u s . Mains enim. B e n e d i x i volubile p r a e d i c a r i de caelo, q u i a e s t m a i u s ; a c a u s a ; vel a parte s i c : V e r e est praedicatum, quia maius praedicatur. Ncque enim. V e r e e s t m a i u s volubile q u a m caelum, q u i a 30 n o n soli c a e l o c o n v e n i t ; a b i m m e d i a t i s , c u m v i d e l i c e t i p s u m c a e l u m constet convenire penitus. Quae vero. P o s t q u a m o s t e n d i t t e r m i n o s s i m p l i c i s , id e s t p r a e d i c a t i v a e q u a e s t i o n i s , o s t e n d i t t e r m i n o s c o m p o s i t a e , id e s t hypotheticae. 35 Quae cum ita sint. O s t e n s a c o n s t i t u t i o n e u t r i u s q u e q u a e stionis, ostendit s e c u n d u m proprietatem terminorum s e n s u m q u e m u n a q u a e q u e i n tendit, d o c e t " s c i l i c e t h a n c q u a e r e r e d e praedicatione suorum terminorum ad invicem, illam vero d e c o n s e c u t i o n e ; v e l u t i c u m q u a e r i t u r : Utrum homo sit ani- 40 mal, h i c r e q u i r i t u r p r o b a t i o i n h a e r e n t i a e p r a e d i c a t i a d s u 1 0 0

0 9

1 0 0

Cod.: Cod.:

decet. deprecationem.

io

15

20

25

30

35

40

b i e c t u m , h o c est u t p r o b e t u r r e s s u b i e c t i [ n i ] esse r e s p r a e d i c a t i . N a m l i c e t t e r m i n u s p r o p r i e sit n o m e n v o c i s , r e m q u o q u e a l i q u a n d o p e r t r a n s l a t i o n e m d e n o t a t ; n i s i e n i m a d signifcationem r e r u m applicetur, nihil ad sensum quaestionis. Q u i p p e quaestio quoque sicut propositio a q u a descendit de rebus agit n o n de v o c i b u s , sed p e r v o c e s . C u m e n i m q u i s q u a e r i t iitram homo sit animal, tale e s t a c si d i c e r e t : (utrum} res ilia quae homo est sit ilia quae est animal. S i m i l i t e r c u m q u a e r i t : Utrum si est homo est animal?, n o n d e p r o p o s i t i o n i b u s a g i t u r , sed de r e b u s p e r p a r t e s p r o p o s i t i o n u m . U n d e b e n e a i t : utrum res quae consequens esse proponitur comitetur, i d e s t c o n s e q u a t u r , ad praecedentem, i p s u m v i d e l i c e t animal p o n a t u r a d p o s i t i o n e m hominis, q u o d tale est a c si d i c e r e t u r : Utrum si est res ilia quae est homo, sit ea quae est animal. T a l e e s t e r g o , q u a n t u m a d s e n s u m , i n h a e r e r e h o c illi, v e l c o n s e q u i h o c a d i l l u d a c si d i c e r e t u r illud esse hoc, v e l si illud est, hoc esse. Q u o d a i t i n q u a e s t i o n e d u b i t a r i tale e s t p e r q u a e s t i o n e m q u a e r i et p r o p o n i q u a s i d u b i u m u t r u m i l a sit u t i n p r o p o s i t i o n e dici tur, u t v i d e l i c e t ilia r e s illi i n h a e r e a l , h o c est h a e c sit ilia, v e l ad i l l a m c o n s e q u a t u r u t v i d e l i c e t si i s t a sit e t ilia sit. Q u o d a u t e m , ut i n p r a e d i c a t i v a q u a e s t i o n e , a d i p s u m dubitari an subiecto etc., a d i l l a s p r a e d i c a t i v a s q u a e s t i o n e s r e f e r t u r q u a e de i n h a e r e n l i a h u n t , n o n de m o d o i n h a e r e n t i a e , v e l u t i c u m d i c i t u r : Utrum hoc sit animal, h a e c de i n h a e r e n t i a e s t . S i q u i s a u t e m q u a e r a t : Utrum animal sit genus hominis, vel inhaereat nom i n i , id e s t p r a e d i c e t u r de eo u t g e n u s , de m o d o e s t i n h a e rentiae. Unde in sequentibus dicet quod c u m c o n s t i t e r i t aliq u i d i n e s s e a l i c u i , r e s t a t q u a e s t i o q u i s n a m sit m o d u s i n h a e r e n d i . S e d p r o f e c t o o m n i s q u a e s t i o de m o d o i n h a e r e n t i a e e s t e t i a m de i n h a e r e n t i a , q u i a n o n p o t e s t q u a e s t i o a p r a e d i c a t i v a p r o p o s i t i o n e d e s c e n d e r e q u a e de i n h a e r e n t i a t e r m i n o r u m i p s i u s n o n r e q u i r a t . C u m e n i m omne animal est genus hominis, vel animal pracdicatur de homine ut genus p r a e d i c a t i o n e m q u a m d a m a l t e r i u s ad a l t e r u m p r o p o n a t , o p o r t e t e j u s q u a e s t i o n e m de p r a e d i c a t i o n e q u a e r e r e . N a m et q u i d i c u n t utrum cnrrat Socrates et currat celeriter, licet h i e de c u r s u s i m p l i c i ter ille d e m o d o c u r r e n d i q u a e r a t , u t r a q u e de i n h a e r e n t i a p o s t u l a t , c u m v i d e l i c e t h i e q u a e r a t s i m p l i c i t e r utrum sit currens, ille utrum sit currens hoc modo. Q u i p p e s i c u t h i e v e r b u m i t a ibi o r a t i o p r a e d i c a t u r . S i m i l i t e r c u m d i c i t u r utrum animal pracdicatur de homine v e l praedicatur de homine ut genus et h a e c q u o q u e q u a e s t i o in se s i c u t et ilia de p r a e d i c a t i o n e , id
1 0 1
1 0 1

Cod.

consistent.

est d e i n h a e r e n t i a q u a e r i t , l i c e t q u a n t u m a d i l l a m de m o d o inhaerentiae dici possit. Quaestiones itaque de inhaerentia. aliae simpliciter de inhaerentia, aliae de modo inhaerentiae. C u m i t a q u e o m n i s p r a e d i c a t i v a q u a e s t i o de i n h a e r e n t i a sit, omnes hoc loco comprehendit s e c u n d u m hoc quod de inhae- 5 rentia sunt q u a n t u m ad proprios terminos. Omnia vero. P r a e d i c a t i v a s q u a e s t i o n e s p r i m u m t r a c t a t d i cens eas ad m o d u m propositionum variari. Sed h i c quaestionem accipimus quae ex dividentibus constat; quomodo vel universalem vocabimus v e l p a r t i c u l a r e m c u m a e q u a l i t e r u - 10 t r u m q u e c o n t i n e b i t < ? ) S i e n i m i s t a m : Utrum nullus homo est Justus vel quidam dicimus universalem propter unam, c u r non etiam particularem propter alteram? Quippe ex ea quoque aequaliter descendit; q u a m aequaliter d u b i a m necesse est esse c u m s u a d i v i d e n t e . A t f o r t a s s e p r o p t e r e a s t a n t u m q u a e s t i o - 15 n e s id d i x i t , q u a e a l i q u a p r o p o s i t i o n e p r o p o s i t a e x e a t a n t u m consistunt. Q u a r u m etiam similiter affirmativae q u a e d a m dici p o s s u n t , q u a e d a m n e g a t i v a e , q u i a , s i c u t i p s e a d d i t , in hoc tantum quaestio a propositione diversa est quod propositio etc. U n d e o p o r t e t u t i n c a e t e r i s q u a e d i c t a s u n t d e p r o p o s i t i o n e 20 quaestio conveniat. Possunt fortasse etiam illae quae e x divid e n t i b u s c o n s t a n t s u b h a c q u a d r i f a r i a d i v i s i o n e c a d e r e et i l lae d i c u n t u r u n i v e r s a l e s q u a e a b u n i v e r s a l i p r o p o s i t i o n e n a t u raliter incipiunt, v e l particulares quae a particulari. O m n i s a u t e m a f B r m a t i o p r i u s e s t n a t u r a l i t e r n e g a t i o n e s u a , i n eo 2 5 q u o d i p s a m c o n s t i t u i t , sive i n s e c u n d a c o g n i t i o n e s e n s u s q u i a , s i c u t B o e t i u s i n Divisionibus (34) d i c i t , q u i d n e g a t i o d i c a t n o n n i s i e x affirmatione c o g n o s c i t u r . U n d e i n d i v i s i o n e afirm a t i o n e m d e b e r e p r a e p o n i i u d i c a t et n o s s i m i l i t e r i n q u a e s t i o n e . E t q u o n i a m nullus homo est Justus n e g a t i o e s t p a r t i - 3 0 c u l a r i s , a c si d i c e r e t u r non quidam est Justus, o p o r t e t earn i n quaestione naturaliter praecedere ac p a r t i c u l a r e m quaestion e m r e d d e r e . C u m e r g o n e g a t i o n e m n e g a t i o n ! d e d e r i m u s u t ei q u a e d i c i t quidam homo non est Justus h a n c non quidam homo non est Justus, h a e c q u a e n e g a t i o e s t i l l i u s s u p p o n e n d a 3& est et e x p r i o r e q u a e e t i a m n e g a t i o est, n e g a t i v a q u a e s t i o v o c a b i t u r , h a e c s c i l i c e t utrum quidam homo non est Justus vel non quidam homo non est Justus. S i q u i s a u t e m , g r a t i a q u a e s t i o n u m q u a r e n t i u m , v e l i t de q u a e s i t i s h i c i n t e r s e r e r e , p l a n a est l i t t e r a . 40
1 0 2

1 0 2

Cod.:

aliquam. P. L., LXIV, 882 B - D .

(34) BOETII, De divisione,

Hoc enim tantum. V e r e i n p r a e m i s s i s n o n differt q u a e s t i o a p r o p o s i t i o n e , q u i a in h o c t a n t u m ; a b o p p o s i t i s e t i s t u d tan tum a d d i f f e r e n t i a m p r a e m i s s o r u m p o n i t u r . Quod scilicet propositio, h o c e s t p e r se t a n t u m p r o l a t a est 5 ad e x p r i m e n d u m proprium sensum etc. Quaestio vero. H o c e s t p r o p o s i t u m d u b i t a b i l e , q u o d v i d e l i c e t p r o p o s i t i o n e m de q u a q u a e r i t t a m q u a m d u b i a m t r a c t a t , s i c u t s u p e r i u s est e x p o s i t u m ; v e l si de q u a e s i t a d i c i t u r sic e s t a c c i p i e n d u m : E n u n t i a t i o t r a c t a t a t a m q u a m d u b i a ; et t u n e q u i lo d e m differentia d a t u r q u a n t u m a d n o m i n a , q u i a v i d e l i c e t p r o positio semper quaesitam nominat quaestionem, quaestio vero tunc tantum quando de ipsa quaerit. N a m c u m eadem oratio et q u a e s t i o q u a e s i t a sit et p r o p o s i t i o , n o n e s t differentia p e r earn i n t e r p r o p o s i t i o n e m e t q u a e s t i o n e m , q u i a e a d e m o r a t i o 15 s i m i l i t e r e s t p r o p o s i t i o et q u a e s t i o . I d e m a u t e m a se i p s o n o n differt, n i s i p e r s u c c e s s i o n e m t e m p o r i s , q u a n d o id a [ d ] m i t t i t q u o d p r i u s h a b e b a t , u t S o c r a t e s s e n e x a se p r i u s p u e r o , c u m j a m s e n e x f a c t u s , p u e r n o n est, s i c u t a n t e . A t v e r o q u a e s t i o n u n q u a m d e s e r i t esse p r o p o s i t i o . 20 Abdita igitur. Q u a n d o q u i d e m o r a t i o u n i v e r s a l i s e t p a r t i c u laris etc. omnia quae considerantur circa propositionem, consi d e r a n t u r et c i r c a q u a e s t i o n e m ; e r g o e a d e m q u a e c o n s i d e r a n tur in propositione, considerantur in quaestione; a partibus et n e q u i s p u t a r e t q u o d o m n i n o , f a c i t e x c e p t i o n e m d i c e n s 25 abdita, i d e s t e x c e p t a , d i c o d u b i t a t i o n e , q u i a p r o p o s i t i o d u b i tationem quaerendo non exprimit sicut quaestio quaerens. V e l si de q u a e s i t a a g a t u r , a d n o m i n a r e v e r t e n d u m est, q u i a v i d e licet p r o p o s i t i o , h o c n o m e n , d u b i t a t i o n e m n o n s i g n i f i c a i s i c u t q u a e s t i o i n eo q u o d t a m q u a m d u b i a t r a c t a t u r et s e m p e r p r o so p o s i t i o n i s n o m i n e v o c a t u r . V e l si i n l i b r o sit addita, n o n ab dita, sic l e g e : Q u a n d o q u i d e m q u a e s t i o c o n v e n i t c u m p r o p o s i tione i n c a e t e r i s p r a e t e r d u b i t a t i o n e m , e r g o a d d i t a d u b i t a t i o n e p r o p o s i t i o n i , h o c e s t si a d d e r e t u r e t c . ; a c a u s a .
1 0 3

35

Quaestionis autem. A l i a m d i v i s i o n e m q u a e s t i o n i s s u p p o n i t p e r t h e s i m et h y p o t h e s i m . E s t a u t e m t h e s i s q u a e s t i o q u a e c i r c u m s t a n t i a s i n se n o n c o n t i n e t , h y p o t h e s i s v e r o q u a e c o n t i n e t . S u n t a u t e m c i r c u m s t a n t i a e q u i d a m loci r e t h o r i c i , u n d e d i c u n tur coniecturae, hoc est e x t r a h u n t u r argumenta, coniecturalia argumenta, quae videlicet suspicionem generant. Haec vero 40 c i r c u m s t a n t i a e , s i c u t i n q u a r t o l i b r o (35) B o e t i u s dicet, s e p t e m s u n t I I q u a e i n ilio c o n t i n e n t u r v e r s c u l o : Q u i s , q u i d , u b i , q u i - 174 v.
1 0 3

Cod.:

omnia. topicis, IV, P. L., LXIV, 1 2 0 5 D.

(35) BOETII, De differentiis

b u s a u x i l i i s , c u r , q u o m o d o , q u a n d o . Quis v e r o u n d e c i m a t tributa personae continet, nomen videlicet personae, naturam ipsius, victum, fortunam, habitum, affectionem, studium, cons i l i u m , f a c t a , c a s u s , o r a t i o n e s . Quid v e r o e t cur c o n t i n e n t d e attributis negotio ea quae v o c a n t u r continentia c u m ipso ne- 5 gotio. Caeterae vero quattuor circumstantiae sunt ea attributa n e g o t i o q u a e d i c u n t u r i n g e s t i o n e n e g o t i i . Q u a e o m n i a et T u l l i u s i n Rethoricis (36) et B o e t i u s i n q u a r t o l i b r o d i l i g e n t e r p o sterius aperuit, quae etiam hoc loco praelibare nos convenit. C e r t u m e s t a u t e m d i s p u t a t i o n e m r e t h o r i c a m c i r c a p e r s o - io n a m v e l negotium eius, id est factum ipsius personae, versari. P e r s o n a est, t e s t a n t e B o e t i o i n q u a r t o l i b r o (37), q u i i n j u d i c i u m vocatur, cujus dictum aliquid factumve reprehenditur. Negotium vero factum dictumque personae propter quod in j u d i c i u m vocatur... In his itaque duobus, inquit, o m n i u m 1 5 j u d i c i o r u m r a t i o v e r s a t u r , in p e r s o n a s c i l i c e t et n e g o t i o . P e r s o n a i g i t u r et n e g o t i u m s u g g e r e r e a r g u m e n t a n o n p o s s u n t . D e ipsis e n i m quaestio est. D e q u i b u s a u t e m dubitatur, ea dubitat i o n i fidem f a c e r n e q u e u n t ; f a c i u n t a u t e m fidem e a q u a e s u n t p e r s o n i s a c n e g o t i i s a t t r i b u t a . E t q u i a m o d o p r a e c i p u e c i r c a 20 personam, modo circa negotium controversia consistit, sunt q u a e d a m c i r c u m s t a n t i a e a d c o n v i n c e n d a m p e r s o n a m v e l in suspicionem ducendam, ut videlicet prompta concedatur ad committendum peccatum vel non, quaedam ad comproband u m negotium. Quae vero personam probant, attributa per- 25 s o n a e d i c u n t u r , id e s t p e r t i n e n t i a a d e j u s p r o b a t i o n e m , q u a e s u n t X<I> p r a e m i s s a . N o m e n s c i l i c e t e j u s V e r r e s , q u o d h o c m o d o p r o b a t : C r e d i b i l e e s t q u o d u r e r e t , id e s t destrue<re>t omnia, qui Verres nominatur; locus a nomine. N a t u r a v e r o i n s e x u , q u o d v i r e s t v e l m u l i e r , v e l i n n o m i - 30 natione patriae quod graecus est atheniensis, vel in cognatione g e n e r i s q u o d d e g r a e c i s est, v e l i n a e t a t e q u o d a d o l e s c e n s e s t . Q u a e s c i l i c e t n a t u r a p r o b a t sic : N o n e s t m i r a b i l e si t e r r e r i v e l s u p e r a r i p o t u i t c u m sit m u l i e r ; v e l c r e d i b i l e e s t s a p i e n t e m esse quia graecus est vel atheniensis v e l seditiosum quia de 35 genere graecorum, v e l levem q u i a est adolescens; loci a natura. Victus vero in conversatione eorum in quibus educatus est c o m p r o b a t h o c m o d o : C r e d i b i l e e s t e u m esse h u i u s m o d i , q u i a cum hiusmodi hominibus conversatus est; locus a victu. F o r t u n a v e r o i n eo q u o d d i v e s est, v e l p a u p e r , q u a e sic 40

(36) CICERONIS, De inoentione (37) BOETII, De differentiis

rhetorca, topicis,

I, 24 (34) - 27 ( 4 1 ) .

P . L., LXIV, 1 2 1 2 A - G .

10

15

20

25

30

35

probat: Credibile est e u m non a b h o r u i s s e e u m tacere quia dives est vel p a u p e r ; locus a fortuna. H a b i t u s [ n o n ] e s t q u a l i t a s p e r a p p l i c a t i o n e m v e n i e n s , diffcile m o b i l i s, s i c u t s c i e n t i a e v e l v i r t u t e s , q u a s e t i a m ipse A r i s t o t e l e s in p r i m a s p e c i e q u a l i t a t i s h a b i t u s a p p e l l a i ; h i c i t a p r o b a t : Artificiose loquitur, quia est orator; locus ab habitu. Affectio q u a m et ipse d i s p o s i t i o n e m v o c a t , q u a l i t a s est n o n n a t u r a l i t e r sed q u o d a m m o d o v e n i e n s p e r a p p l i c a t i o n e m , et f a c i l e m o b i l i s , u t laetitia, m e t u s , m o l e s t i a , q u a e sic p r o b a t : A u d i v i t q u o d n o l e b a t q u i sic m o l e s t u s r e d i i t ; l o c u s a b affectione . S t u d i u m i n t e n t a et a s s i d u a a p p l i c a t i o a n i m i a d r e m l i q u a m sicut ad perceptionem alicuius artis vel rei; hoc ita prob a t : P r o b a b i l e e s t e u m in h o c v a l e r e , q u i a i n h o c s t u d u i t ; l o c u s a studio. C o n s i l i u m d i s c r e t i o [ne] e s t e x c o g i t a n d i q u i d f a c i e n d u m sit v e l n o n sit, q u o d i t a p r o b a [ n ] t u r : N o n e s t m i r a b i l e si t a m c a l l i d e fecit, q u i a m a g n i c o n s i l i i e s t ; l o c u s a Consilio. F a c t a d i c i m u s o m n i a f a c t a p e r s o n a e , p r a e t e r id e x q u o m o d o c a u s a , q u o d , q u i a i n q u a e s t i o n e est, ad p r o b a t i o n e m p e r s o n a e c o n f e r r i n o n potest, s i c u t i l i a p o s s u n t q u a e c o n s t a t a n t e a e u m fecisse, q u i b u s i p s e p r o b a t u r v e l n o n p r o b a t u r h o c m o d o : Vere i m p u d e n s quia cotidie litigat c u m meretricibus; locus a factis. Orationes d i c t a sunt personae ex quibus conscientia e j u s m a n i f e s t a t u r , u t q u o n i a m sic l o c u t u s est, c o n i u r a t i o n i s r e u s c r e d e b a t u r . C a s u s est e v e n t u s s i c u t et f o r t u n a ; sed i n h o c differunt q u o d c a s u s q u a s i t r a n s i t o r i u s est, f o r t u n a p e r m a n e n t i o r et m a i o r i s effectus et d i u t u r n i o r i s m e m o r i a e , s i c u t e s t p a u p e r t a s c o n t i n g e n s a l i c u i et p e r m a n e n s , c a s u s v e r o q u i l e v i o r e s t sic p r o b a t : V i n c e r i s q u i a m a l u m a u g u r i u m a p p a r u i t tibi. H a e c s u n t u n d e c i m a t t r i b u t a p e r s o n a e q u i earn i d o n e a m o s t e n d u n t v e l p r o m p t a m ad a g e n d u m a l i q u i d v e l n o n , s e u q u o c u m q u e modo e a m probant vel improbant aut in suspicionem trahunt, quae omnia continentur in prima circumstantia q u a e e r a t quis; c a e t e r a e v e r o s e x c i r c u m s t a n t i a e , p a r s q u a e d a m sunt attributorum negotio. Unde etiam attributa negotio diligenter consideremus.
1 0 5 1 0 6 1 0 7

1 0 4

1 0 4

1 0 5

1 0 6

1 0 7

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

adhoruisseeffectione. aequo. dictae.

Continenlia vero c u m negotio subdividuntur in s u m m a m f a c t i , i n c a u s a m , id e s t a n t e r e m , c u m re, p o s t r e m . Q u o d a u t e m B o e t i u s s u m m a m f a c t i n o m i n a t , T u l l i u s (38) b r e v e m c o m p l e x i o n e m t o t i u s n e g o t i i t a n t u m a p p e l l a t. H o c v e r o e s t n o m e n i p s i u s facti, s i c u t parricidium, v e l diffinitio 5 e j u s u t parentis occisio; e x h a c , teste B o e t i o (39), m a x i m e l o cus amplificationis sumitur, c u m videlicet ipsum factum exagg e r a m u s , f r e q u e n t e r q u i d e m earn p r o f e r e n t e s i n o r a t i o n e n o s t r a et e x c l a m a n t e s : Parentis occisio! Patriae proditio! ut animos audientium, ex ipso terrore nominis, a c c u s a t o r a d io i n d i g n a t i o n e m c o m m o v e [b] at, v e l d e f e n s o r e c o n t r a r i o a d b e n e v o l e n t i a m , si q u i d e m p r o d i t i o n e m h i e p a t r i a e d i c a t l i b e r a t i o n e i n . S u n t i t a q u e r e t h o r i c i loci q u i d a m c o m p r o b a n d i , q u i dam coinmovendi. Quippe rethorica m a x i m e in persuasione c o n s t a t . E s t a u t e m p e r s u a d e r e c o m m o v e r e et t r a h e r e affectus 1 5 h o m i n u m ut idem nobiscum velint vel nolint. Unde quosdam l o c o s a d c o m m o v e n d u m h a b e r e debet, q u i p r a e c i p u e i n e x o r dio e t c o n c l u s i o n e c o n s i s t u n t .
1 0 8

C a u s a v e r o m o d o i m p u l s i v a ) est, m o d o r a t i o c i n a t i v a . R a t i o c i n a t i v a e s t q u a n d o e x d e l i b e r a t i o n e a l i q u i d f a c i m u s u t a l i - 20 q u i d c o m m o d i p r o s e q u a m u r v e l i n c o m m o d i v i t e m u s , q u a e sic p r o b a t : Verisimile est ab eo necatum, quia ejus haereditatem exspectabat. Impulsiva autem causa est quando ex subito motu animi impremeditate aliquid tacere compellimur, ut e x amore vel e x i r a c u n d i a v e l v i o l e n t i a q u a e a n i m o s e x c a e c a n t , q u a e s i c 2 5 p r o b a n t : Non est mirabile si tale quid praesumpserit quia vehementer amavit earn, v e l iratus. E t n o t a n d u m q u o d , u t a i t T u l l i u s (40), l o c u s iste q u i a c a u s a dicitur, quasi f u n d a m e n t u m et subsidium est coniectur a l i s q u a e s t i o n i s q u a e de f a c t o e s t , p r o e o s c i l i c e t q u o d n i h i l 30 f a c t u m e s s e p o t e s t o s t e n d i si c a u s a n o n p o s s i t d e m o n s t r a r i ; e t m a x i m e a d c o n f r m a t i o n e m f a c t i v a l e t a d j u n c t i o , sic a d i m probationem hujus causae substractio. Ante rem v e r o , cum re, post rem f a c t a sunt, q u a e r e m f a c t a m de q u a c a u s a a g i t p r o b a n t , v e l p r a e c e d e n t i a i p s a m v e l 3 5 c o n s e q u e n t i a , u t si f a c t u m p o n a m u s h o m i c i d i u m de q u o i u d i c i u m est, ante ipsum d i c i t u r esse q u o d h o m i c i d a g l a d i u m s u u m e x t r a x e r i t , s o c i o s a d d u x i t , d o m u m o c c i s i i n t r a v i t . Cum (re} v e r o s u n t q u a e e v e n e r u n t d u m fieret h o m i c i d i u m , s i c u t i n

1 U S

Cod.:

accusatorum.

(38) CICERONIS, De inventione rhetorica, I, 26, 3 7 . (39) BOETII, De differentiis topicis, IV, P . L., LXIV, 1 2 1 3 A . (40) CICERONIS, De inventione rhetorica, II, 5 , 1 9 .

10

15

20

25

30

35

40

ipsa interfectione auditus est lumuUus, v o x percussi, puer a l i q u i s p r o s i l u i t d a m a n s de d o m o . Post rem s u n t i l i a q u a e s t a t i n i c o n s e q u e n t i a s u n t p o s t n e g o t i u m , u t q u o d effugit de illa d o m o p e r d i v e r t i c u l a , s e c u t i o c a n u m l a t r a n t u m , l a t i b u l u m i n d o m i b u s s u i s f a c t u m . H a e c a u t e m tria s i g n a d i c i p o s s u n t , q u a e d u m s u b a l i q u o s e n s u c a d u n t , id e x q u o p e r f e c t a s u n t designant. Signa a u t e m non semper facta sunt, ut cruor, pallor, p u l v i s et s i m i l i a ; a b h i s i t a d u c i t u r a r g u m e n t u m : Credibile quod earn interfecerit, quia ferro ita se praeparavit, vei credibile quod vim virgini intulit, quia vehementer illa clamabat, verisimile quod earn oppresserit, quia ita alacer et ridens de domo prosiluit. Si quis a u t e m requirat c a u s a m nomin i s t a n t u m , s c i l i c e t c o n t i n e n t i a c u m n e g o f i o d i c a n t u r , liane T u l l i u s s a t i s i n d i c a t d i c e n s m a x i m e a d j u n c t a [ m ] esse a d n e g o t i u m , q u i a n u l l i r e t h o r i c o r u m l o c o r u m ita s u n t n e c e s s a i r i ipsi negotio probando vel exaggerando, quia m a x i m e factum exagg e r a n t . B r e v i s c o m p l e x i o e x p r o p r i e t a t e s i g n i f c a t i o n i s ac c a e tera q u a t t u o r a d p r o b a t i o n e m f a c t i m a x i m e v a l e n t . I t a c a u s a q u a e q u a s i f u n d a m e n t u m et o r i g o t o t i u s c a u s a e d i c i t u r . C a e t e r a v e r o t r i a ante rem, cum re, post rem, i t a i p s i n e g o t i o c o h a e r e n t q u a s i de i p s o sint q u o d c o n t i n u e c u m eo p e r a g u n t u r . Haec vero quinque continentia c u m n e g o t i o , duae circums t a n t i a e T u l l i i <et> B o e t i i c o m p r e h e n d u n t , quid v i d e l i c e t et cur. Cur e n i m c a u s a m c o n t i n e t , quid v e r o a l i a q u a t t u o r c o m p r e h e n d i t , b r e v e m s c i l i c e t c o m p l e x i o n e m , ante rem, cum re, post rem. C a e t e r a e v e r o c i r c u m s t a n t i a e q u a e r e s t a n t in g e s t i o ne n e g o t i i c o n t i n e n t u r . N a m ubi l o c u m d e s i g n a t , quando t e m p u s sive o c c a s i o n e m , quomodo m o d u m , quibus auxiliis facultatem. Quae videlicet quattuor T u l l i u s in g e s t i o n e n e g o t i i a n n u m e r a t , q u o r u m s i n gula consideremus. L o c u s vero non aliter ut locus probat nisi e x opportunitate q u a m h a b e t a d f a c t u m , q u o d i n eo d i c i t u r c o m m i s s u r n . Illa a u t e m o p p o r t u n i t a s m o d o s e c u n d u m q u a n t i t a t e m loci, m o d o s e c u n d u m q u a l i t a t e m c o n s i d e r a t u r ; e x q u a n t i t a t e sic p r o b a t : Non fecerunt hoc ibi quos nec locus caperei. E x q u a l i t a t e sic p r o b a r e p o t e s t s e c u n d u m h o c q u o d p r o x i m u s ei e r a t v e l s o litarius vel remotus vel c r e b e r , vel montuosus, vel siccus, v e l h u m i d u s , v e l p l a n u s , v e l s a c e r , v e l p r o f a n u s , v e l n o t u s ei q u i fecit, v e l n o n , et s i m i l i a s e c u n d u m q u a e l o c u s i d o n e u s v e l
1 0 9 1 1 0 1 1 1

negativo, quinque. celebs.

n o n i d o n e u s esse v e l n o n esse p o t e s t . S i e n i m i d o n e i t a s loci 175 r. n o n attendimi*, n o n e s t a l o c o l o c u s ]| v e l u t i si d i c a t u r : Non fecit in civitate quia erat extra, l o c u s a b o p p o s i t i s p o t i l i s , v e l a facilitate remota dici [non] poterit. Tempus a u t e m sive occasio t e m p o r u m n o m i n a sunt, sed 5 tunc est locus a tempore q u a n d o sola temporis quantitas att e n d i t u r v e l u t i si n e g e t u r d i a l e c t i c a m l e g i s s e q u i n o n nisi p e r m e n s e m fuit i n s c h o l i s . N e m p e h i c , u t a i t T u l l i u s ( 4 1 ) , o p o r t e t c o m m e t i r i a c t i o n e m c u m t e m p o r e et v i d e r e a n p o t e r i t a c t i o i n tanto spatio temporis. io T u n c v e r o tempus s i c u t occasio p r o b a t q u a n d o e x o p p o r t u n i i a t e a l i q u a a c c i d e n t e i d o n e u m v i d e t u r <ad> a l i q u i d f a c i e n d u m vel non, sicut ex qualitate aeris ut c u m dico quod n o x est v e l dies, v e l e x a c t i o n i b u s h o m i n u m q u a n d o v i d e l i c e t v e l v i n d i m i a e i n t e n d u n t , v e l m e s s i , v e l a l i c u i t a m l u d o q u a m serio, 15 vel si d o r m i a n t o m n e s v e l v i g i l e n t , u t c r e d i b i l e sit a l i q u i d p o s s e p e r a g i v e l n o n , tali t e m p e r i e i n c o m b e n t e . Modus vero duobus modis consideratur, vel secundum event u m f a c t i ut i n eo q u o d c l a m v e l p a l a m f a c t u m est, v e l s e c u n d u m q u a l i t a t e m a n i m i e j u s q u i fecit, q u o d v i d e l i c e t p a c a t o 20 a n i m o fecit v e l i r a t o v e l b e n e v o l o v e l n o n . H u n c a u t e m l o c u m q u i e s t a m o d o , sive i l i u m q u i p r i m u s i n t e r c o n t i n e n t i a c u m negotio s u m m a facti vel brevis c o m p l e x i o dicebatur, in conjecturali c o n s t r u c t i o n v i m probationis habere non dicunt, sed e x p u g n a t i o n i s . Q u i p p e u b i f a c t u m n o n c o n s t a t , n e c m o d u s 25 facti, n e c n o m e n e j u s r e c i p i t u r u t p o s s i t a r g u m e n t u m a f f e r r i ; sed a g g r a v a t i o n f a c t i p o s s u n t , u t p o s t q u a m f a c t u m p r o b a verit exaggeret ipsum factum quasi admirando quod t a m i m p u d e n t e r j u b e n t i b u s illis o m n i b u s f e c e r i t v e l t a m c r u d e l i ter. In g e n e r a l i a u t e m c o n s t i t u t i o n e u b i j a m f a c t u m esse c o n s t a t , 30 sed <de> q u a l i t a t e v e l q u a n t i t te e j u s q u a e r i t u r , u t r u m v i d e licet j u s t u m a n h o n e s t u m v e l utile v e l t a n t u m q u a n t u m dicitur, a d p r o b a t i o n e m q u o q u e p o s s u n t afferri. B r e v i s c o m p l e x i o fit: Vere injustum est quia parricidium. Unde bene fortassis B o e t i u s d i c i t e x e a m a x i m e a m p l i f c a t i o n e < m > fieri, i n n u e n s 35 p e r h o c q u o d a i t maxime, p r o b a t i o n e m q u a n d o q u e fieri, sed non t a m frequenter vel fortasse t a m [in]convenienter. Modus e t i a m in h a c q u a e s t i o n e sic p r o b a r e v i d e t u r , q u o d eum dolose fecisse dicamus q u i a c l a m f e c i t ; sed h i c q u i d e m q u i p r o b a t i o n e m m o d i a c o n i e c t u r a l i c o n s t r u c t i o n e s e p a r a n t , f a l l u n t u r , 40 n e s c i e n t e s c o n i e c t u r a l e m q u a e s t i o n e m q u a n d o q u e fieri e t i a m
1 1 2
1 1 2

Cod.: et

negotium. rhetorica, I, 26, 39.

(41) CiCERONis, De inventione

10

15

20

25

30

35

40

d u r a c o n s t a t de f a c t o , v e l u t i si q u a e r a t u r <an> p r e m e d i t a t e f e c e r i t v e l h a c d e c a u s a fecerit. U n d e T u l l i u s i n s e c u n d o (42). Inventionis, t r a c t a n s j u d i c i a l e m a s s u m p t i v a m , earn q u o q u e c o n s t r u c t i o n e m q u a e e s t de i n t e n t i o n e , id e s t de c a u s a facti, coniecturalem nominat dicens: Infirmatio est h a e c : non pr i s s e n t m i l i t e s ; a u t a l t e r a c o n i e c t u r a l i s : n o n ideo f e c i s t i s ; c o n i e c t u r a l i s i t a q u e c o n s t r u c t i o e s t o m n i s ilia q u a e p e r c o n i e c t u r a s t r a c t a t u r , sive s i t d e f a c t o s i m p l i c i t e r u t i l l a : utrum Me eum perussent, s i v e de c a u s a f a c t i : utrum videlicet ideo percusserit, s i v e e t i a m d e m o d o : utrum premeditate, s i v e e t i a m de p r o p r i e t a t e p e r s o n a e , v e l u t i si q u a e r a t u r u t r u m i n i m i c u s sit illius; et q u a e c u m q u e coniecturalibus argumentis tractantur c o n i e c t u r a l e s c o n t r u c t i o n e s d i c u n t u r . M o d u s , e t i a m si i n illa q u a e de f a c t o sit n o n v i d e t u r h a b e r e p r o b a t i o n e m , i n c a e t e r i s c o n i e c t u r a l i b u s h a b e r e p o t e s t . F a c i l i t a t e s T u l l i u s esse dicit aut quibus facilius aliquid f i t a u t sine q u i b u s fieri n o n p o t e s t (43). F a c i l i u s a u t e m h o m i c i d i u m g l a d i o fit, q u a m b a c u l o . N a v a l e v e r o b e l l u m sine n a v i b u s o m n i n o fieri n o n p o t e s t . S i c autem ex ulraque [ c u m ] facultate coniectura capitur, ut videiicet n e g e m u s e u m a g g r e d h o s t e m q u i g l a d i u m n o n h a b e t , v e l n a v a l e b e l l u m fieri c u m n o n h a b e a n t u r n a v e s . In a d j u n c t i s v e r o T u l l i u s n e g o t i o i o c o s d i a l e c t i c o s i n c l u d i t , quibus quandoque orator utitur. C u m enim orator proprios locos s u o s , p e r s u p r a p o s i t a s v i d e l i c e t c i r c u m s t a n t i a s e x q u i b u s c o n i e c t u r a e c a p i u n t u r , s e n s e r i t a d p r o b a t i o n e m n o n suffcere, confugit ad dialecticos, ut rethorica, quae est copia dicendi, c o p i a m a r g u m e n t a t i o n u m h a b e a t . Hos i t a q u e e x d i a l e c t i c i s l o c i s quibus orator m a x i m e utitur Tullius adiuncta vocat quae sunt: maius, minus, aequale, simile, contrarium, disparatum, genus, s p e c i e s , e v e n t u s . In c o n t r a r i o v e r o q u a e l i b e t o p p o s i t a i n c l u d i t p r a e t e r a f f r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m , q u a s p e r disparatum accipit. E v e n t u s v e r o e s t e x i t u s , id e s t effectus i p s i u s n e g o t i i q u i a c c i d i t e x i p s o f a c t o ei q u i fecit, u t si e x c o n c u b i t u p a r t u s , v e l e x superbia odium contingat. D e his autem locis dialecticis penitus in sequentibus agemus. Nunc ad quartam partem attributorum negotio transeamus, quae dicuntur consequentia. Q u o n i a m scilicet qui p r i m u m fecerunt huiusmodi factum, q u i p o s t e a sint m u t a t i , v e l q u i i p s u m l a u d a v e r u n t , v e l in i p s o o s t e n s i sunt, v e l q u o n o m i n e i p s u m a p p e l l a v e r u n t , sive s c i l i c e t
1 1 3
1 1 3

Cod.: sit.
rhetorica, rhetorica, II, 24, 7 3 . I, 2 7 , 4 1 .

(42) CicERONis, De irwentione (43) CICERONIS, De iiwentione

d i x e r u n t s a c r i l e g i u m esse, sive f u r t u m , v e l q u a m s e n t e n t i a i n dederunt inde, vel q u a m legem statuerunt, et caetera h u i u s m o d i quae circa auctoritatem consistunt. Haec autem ita probant, ut d i c a m u s b o n u m esse h u i u s m o d i f a c t u m q u i a t a m a r e l i g i o s i s q u a m <a> d i s c r e t i s p e r s o n i s p r i m i s f a c t u m s i t v e l a p p r o b a t u m 5 e t c . ; l o c u s u b i q u e c o n s e q u e n t i b u s . H a e c a u t e m ideo consequentibiis s u n t a p p e l l a t a q u o d q u a s i a l o n g e s e q u a n t u r n e g o t i u m , m a x i m e a b eo r e m o t a , c u i rieque i t a v i c i n i h a e r e n t s i c u t c o n t i nentia, vel quae sunt in gestione, neque p e r actionem relationis c o g n a t a s i c u t s u n t a d i u n c t a , s e d o m n i n o r e m o t a s u n t a t q u e i d e o 10 haec quoque ultima sunt collocata. Quae praecipue in auctoritate atque opinione h o m i n u m consistunt; locus vero hic a b auctoritate, scilicet omnino remotus ab omnibus, extrinsecus est c o n s t i t u t u s , u n d e c o n s e c u t i o r e c t e n o m i n a t u r . A d i u n c t a v e r o e x c o m p a r a t i o n e r e l a t i o n i s s i c s u n t n o m i n a t a . I n g e s t i o n e v e r o 15 negotii post continentia negotium s u u m naturaliter locum obtinent, quia continentia dicuntur quae m a x i m e negotio cohaer e a n t et p r a e c i p u e i n p r o b a t i o n e e j u s v a l e a n t . I n g e s t i o n e v e r o negotii dicuntur quae post continentiam secundo loco ipsi ne g o t i o c o n i u n c t a s u n t . Q u a e , l i c e t sine n e g o t i o p o s s i n t esse, n e - 20 g o t i u m tarnen a b s q u e h i i s p e r a g i n u l l a t e n u s v a l e t , q u i a q u o d fit aliquo loco, aliquo tempore, aliquo modo, aliqua facultate fieri n e c e s s e e s t . A t de l o c i s q u i d e m r e t h o r i c i s g r a t i a c i r c u m stantiarum satis egimus. Si q u a vero desunt ad perfectionem d o c t r i n a e , i n Rethorica n o s t r a p l e n i u s e x e q u a m u r . H a e c a u t e m 25 d i x i s s e sufficiat a d d i s c r e t i o n e m s e p t e m c i r c u m s t a n t i a r u m q u a e in h y p o t h e s i q u a e s t i o n e c o n s i s t u n t . S e d q u e m a d m o d u m g r a t i a c i r c u m s t a n t i a r u m c o m m u n i t e r e g i m u s de l o c i s o m n i b u s q u i b u s o r a t o r u t i t u r , ita g r a t i a h y p o t h e s i s d e c a e t e r i s q u o q u e q u a e s t i o n i b u s q u a e p r o p r i a e s u n t o r a t o r i s d i s s e r a m u s . H a e c v e r o 30 quaestiones sunt quinque, q u a r u m quattuor Tullius construc tions appellat, quintam vero indicionem vocat.
1 1 3 1 1 4

C o n s t r u c t i o n u m v e r o a l i a c o n i e c t u r a l i s d i c i t u r , a l i a diffinit i v a , a l i a g e n e r a l i s , a l i a t r a n s l a t i v a ; c o n i e c t u r a l i s v e r o e t diffin i t i v a e x m o d o t r a c t a n d i s i c s u n t n o m i n a t a e , p r o e o v i d e l i c e t 35 q u o d ilia p e r c o n i e c t u r a s p r o b a t u r v e l i m p r o b a t u r , h a e c p e r diffinitionem. G e n e r a l i s v e r o e x p r o p r i e t a t e f a c t i d e q u a q u a e r i t u r a c c e p i t n o m e n . T r a n s l a t i v a [ q u o d ] e x eo <quod> t r a n s l a t i o n f a c t a , id e s t r e m o t i o n e a c t i o n i s , c a u s a de i p s a fit


1 1 5

Cod.: sit. Constructio semper cod. a p. 263 usque ad p. 267; CICERO contra: -constitutio. Cod.: causae.
1 1 4 1 1 5

1 1 3

io

15

20

25

30

35

t r a n s l a t i o n e , u t r u m j u s t a sit v e l n o n . S e d de s i n g u l i s a g e n t e s a coniecturali incipiamus. E s t autem coniecturalis <constructio modo d e ) persona sic u t i s t a : Utrum sit inimicus illius; m o d o de f a c t o s i m p i c i t e r v e l u t h o c : Utrum ceperit equum; m o d o de c a u s a f a c t i s i c : Utrum hac de causa fecerit. A l i q u a n d o de t e m p o r e : Utrum fecerit ante vel post nel simul. A l i q u a n d o de l o c o : Utrum in cubiculo fecerit. A l i q u a n d o de m o d o : Utrum premeditate fecerit vel imprudenter. Q u a n d o q u e e t i a m de f a c l t a t e i t a : Utrum facile iste perfecerit . E a m v e r o c o n i e c t u r a l e m c o n s t r u c t i o n e m q u a e de f a c t o est, T u l l i u s (44) i n tria t e m p o r a c o n s t i t u i t , i n p r a e t e r i t u m v i d e l i c e t et p r a e s e n s et f u t u r u m . U t si q u a e r a t u r u t r u m f e c e r i t j a m , v e l faciat modo, vel faciet. O m n e s autem quaestiones huiusmodi ideo, teste T u l l i o (45), c o n i e c t u r a l e s d i c u n t u r , q u o n i a m c a u s a e a r u m p e r c o n i e c t u r a s a g i t u r . C u m a u t e m de f a c t o c o n s t a t , sed de c e r t o v o c a b u l o c r i m i n i s c o n t r o v e r s i a i n c u r r i t , diffinitiva q u a e s t i o d i c e t u r , q u o n i a m e a p e r diffnitionem t r a c t a t u r ; v e l u l i si q u i s , c u m de f u r t o e q u i a r g u i t u r , c o n t e n d a t se q u i d e m e q u u m c e p i s s e , s e d f u r t u m v o c a r i neget, d i f f i n i e n d u m q u i d s i t f u r t u m , et s e c u n d u m diffnitionem furti i l l u d o s t e n d e n d u m f u r t u m esse v e l n o n . U n d e h u i u s m o d i q u a e s t i o de n o m i n e d i i i n i t i v a est a p p e l l a n d a , q u i a p e r diffnitionem t r a c t a t u r , q u a e t a m e n f o r tasse a l i q u a n d o sine difnitione a g i p o t e r i t , si q u i s p r o b e t esse furtum, quia est speculatum v e l ita iudicatum est. Nec solum de facto, v e r u n i e t i a m de p e r s o n a d i f f i n i t i v a c o n s t r u c t i o fieri p o t e s t , v e l u t i i l l a e q u a s T u l l i u s (46) p o n i t d i c e n s : U t si q u i s sacra ex privato subripuerit, u t r u m fur a u t sacrilegus sit iudic a n d u s . Furtum q u i p p e n o m e n e s t furti, fur a u t e m p e r s o n a e , et d i v e r s i s diffinitionibus t e r m i n a t u r et f o r t a s s e e a d e m c o n s t r u c t i o m o d o c o n i e c t u r i s m o d o diffinitione t r a c t a b i t u r . U t si quaeratur utrum hic sit inimicus, tune per coniecturas in susp i c i o n e m t r a h i p o t e r i t , t a m e n p e r diffnitionem i n i m i c i c o m p r o b a d . O Illae e t i a m q u a s i n diffinitivo s t a t u T u l l i u s p o n i t : 175 v.. Utrum videlicet Ule reliquerit navim, vel iste remansit in navi, c o n i e c t u r i s e t i a m t r a c t a r i p o s s u n t , sic et diffinitionibus, q u a n do, u t a i t (47), diffinitionibus q u a e r i t u r q u i d sit r e l i n q u e r e n a 11& 1 1 7 118
1 1 S

1 1 7

1 1 8

Cod.: Cod.: Cod.:

perficeret. caetero. constitutiva. De De De De inventione inventione inventione inventinoe rhetorica, rhetorica, rhetorica, rhetorica, I, 2 5 , 3 6 ; II, 9, 3 1 . II, 1 4 , 4 7 . II, 1 8 , 5 5 . II, 5 1 , 1 5 4 .

(44) (45) (46) (47)

CICERONIS, CICERONIS, CICERONIS, CICERONIS,

v i m v e l r e m a n e r e i n n a v i , d e n i q u e q u i d sit n a v i s i p s a . U b i c u m q u e v e r o diffinitio, ibi b r e v i s c o m p l e x i o n e c e s s a r i a est et i n h a c praecipue constructione. G e n e r a l i s v e r o c o n s t r u c t i o t u n c i n c i d i t c u m et f a c t u m c o n ceditur et de nomine etiam q u o impetitur constat, sed e x p r o p r i e tate f a c t i d e f e n s i o p a r a t u r , u t si q u i s e t se c e p i s s e v a s a c o n c e d a t e t e t i a m f u r t u m v o c e t , p o t e r i t se d e f e n d e r e si j u s t u m esse m o n s t r a v e r i t . H a e c i t a q u e c o n s t r u c t i o , q u a e e s t d e p r o p r i e t a t e f a c t i , u t si q u a e r a t u r u t r u m s i t j u s t u m v e l u t i l e v e l h o n e s t u m v e l t a n t u m q u a n t u m dicitur, generale nominatur. In quo fortasse de n o m i n e q u o q u e quaeri videtur, c u m i p s u m fac t u m j u s t u m v e l u t i l e n o m i n a t u r , q u o d e t i a m p e r diffinitiones h o r u m n o m i n u m t r a c t a r i p o t e r i t , u t si<t> h a e c q u o q u e diffinitiva constructio. Sed profecto supra nomen accepimus quod c e r t u m b e n e f i c i u m v e l m a l e f i c i u m c o n t i n e t , de q u o q u i s i m p e t i t alium sicut homicidium, parricidium, victoria pro q u a triump h u s exigitur. N e m o vero impetens a l i u m de aliqo facto, simp l i c i t e r affert q u o d j u s t u m f e c e r i t e t c e r t o e t s p e c i a l i n o m i n e f a c t i i d q u o d i m p e t i t a p p e l l a t ; a c si d e f u r t o v e l h o m i c i d i o a p p e l l e t , de i p s a v i d e t u r s u b s t a n t i a f a c t i m a g i s q u a m de q u a l i tate, id e s t p r o p r i e t a t e e j u s , o b j u r g a n s . Q u o d a u t e m d i c i t u r i n p r o b a t i o n e g e n e r a l i s c o n s t r u c t i o n i s diffinitio i n d u c i n o n p o t e s t , est a b s o n u m , q u i a et i n c o n i e c t u r a l i i n d u c i p o t e r i t u t s u p r a m e m i n i m u s . N a m si q u i s v u l n e r a v e r i t a l i q u e m q u i p o s t d i u t u r n o s l a n g u o r e s m o r t u u s sit, c u m de h o m i c i d i o a c c u s e t u r , r e c o g n o s c a t se e u m v u l n e r a s s e sed n o n o c c i d i s s e , p o t e r i t diffini tio o c c i d e n t i s i n d u c i , p e r q u a m a g i t u r c a u s a v e l c o n i e c t u r a e . N e c f o r t a s s e i m p e d i t si e a d e m c o n s t r u c t i o , d u m p e r c o n i e c t u r a s t r a c t a t u r , c o n i e c t u r a l i s sit, et diffinitiva d u m p e r diffinition e m ; quia quandoque diversitas constructionum m a g i s attenditur secundum differentiam m o d o r u m tractandi q u a m se c u n d u m d i v e r s i t a t e m e s s e n t i a e c o n s t r u c t i o n u m , m a x i m e in h i s constructionibus quae ex modo tractandi considerantur, sicut c o n i e c t u r a l i s et diffinitiva, u t s u p r a m e m i n i m u s . G e n e r a l i s a u t e m licet q u a n d o q u e p e r d i f f m i t i o n e m t r a c t e t u r , n u n q u a m t a m e n ideo i n diffinitiva c o n s t r u c t i o n e i n c i d e r e v i d e t u r , q u i a , licet diffinitiva e x eo q u o d diffinitione t r a c t e t u r , s o l a i n d e e a a T u l l i o diffinitiva d i c i t u r q u a e e s t n o m i n i s s u p r a d e t e r m i n a t a substantialis vel a c c i d e n t a l i s . N a m furtum vel homicidium q u a s i s p e c i a l i a et s u b s t a n t i a l i a n o m i n a s u n t f a c t o r u m et e o r u m c a u s a e c i r c a j u d i c i a et d i s t i n c t a s d i s t r i b u t i o n e s h a b e n t ,
1 1 9 1 2 0

10

15

20

25

30

35

40

1 1 0

1 2 0

Cod.: Cod.:

quando. accentualis.

10

15

20

25

30

35

quod non habent justum vel injustum vel similia quae sunt accidentalia. Translativa vero constructio, cuius inventor H e r m a g o r a s esse, teste T u l l i o (48) e x i s t i m a t u r , s u b g e n e r a l i c o m p r e h e n d i v i d e t u r . C u m e n i m a l i q u i s diffniens a c t i o n e m c a u s a e , d i c i t earn n o n d e b e r e a g i a tali p e r s o n a , v e l a p u d tales, v e l tali t e m p o r e , v e l tali loco, d e q u a l i t a t e f a c t i q u a e s t i o n a s c i t u r , u t r u m v i d e licet sit i u s t u m c a u s a m a g i sic, v e l n o n . N a m q u o n i a m a c t i o q u o q u e c a u s a e f a c t a est, p a t e t e t i a m q u a e s t i o facti de ipsa, q u a m T u l l i u s c o n i e c t u r a l e m a p p e l l a i , v e l u t i si q u a e r a t u r u t r u m h a e c c a u s a a g a t u r ibi, et de q u a l i t a t e i p s i u s a c t i o n i s p o t e s t fieri generalis, utrum ab i l l i s j u s t e a g a t u r i b i v e l utiliter, v e l h o n e s t e . S i c u t si d i c e r e t u r u t r u m f u r d e b e t a b eis s u s p e n d , v e l in tali t e m p o r e , v e l in tali l o c o . U n d e f o r t a s s e ili, p e r q u o s i n v e c t i o n e m ei i n a r g u m e n t a t i o n T u l l i u s r e p r e h e n d dicit, n o n o m n i n o r a t i o n i s e x p e r t e s e x s t i t e r u n t , licet e o s T u l l i u s a c i r c u i n stantiis inerepet cuius g r a v i s s i m a est auctoritas. Ut igitur, T u l lium sequentes, translativam constructionem dividamus a gen e r a l i f a c t o de cu<iu>s q u a l i t a t e g e n e r a l i < s > q u a e r i t , i l l u d i n t e l l i g e n d u m q u o d e x t r a <a>ctionem c a u s a e c o n s i s t i t , id e s t q u o d c u m q u e n o n est actio causae. N a m et quando construction e m de facto T u l l i u s coniecturalem nominat, n o n omnis quae de f a c t o q u a e r i t c o n i e c t u r a l i s d i c i t u r , n e c e t i a m sola, s e d q u a e q u e p e r c o n i e c t u r a s t r a c t a t u r . S i q u i s e t i a m q u a e r i t de q u a driga q u e m agitare viderit u t r u m ambulet, non est coniectur a l i s t r a c t a n d a , s e d p o t i u s diffnitione, v e l p e r r e m o t i o n e m p a r tium ambulationis. Si quis etiam quaerat u t r u m A i a x sit occis u s a b U l i x e , de p a s s i o n e m a g i s q u a m de a c t i o n e c o n i e c t u r a l i s est c o n s t r u c t i o . A u t si q u i s q u a e r a t u t r u m flius sit i l l i u s , q u o d p e r c o n i e c t u r a s frmabitur, c o n i e c t u r a l i s e r i t c o n s t r u c t i o , n e c tarnen d e facto, nisi forte q u i s p e r q u a e s t i o n e m de facto i d e m penitus accipere velit quod p e r coniecturalem. Haec ad des c r i p t i o n e m q u a t t u o r c o n s t r u c t i o n u m d i e t a suffciunt. N u n c de q u i n t a q u a e s t i o n e r e t h o r i c a , q u a m i n d i e [at] i o n e m n o m i n a v i mus, disseramus. H a e c a u t e m n a s c i t u r e x r a t i o n e s u b p o s i t a et i n f i r m a t i o n e r a t i o n i s h o c m o d o . D i c i t H o r e s t e s se j u s t e i n t e r f e c i s s e m a t r e m et s t a t i n i r a t i o n e m s u p p o n i t d i c e n s : Illa e n i m p a t r e m o c c i d e rat; q u a m ratione<m> adversarius infirmt dicens: A t n o n
1 1 1 2 2 12:i

1 2 1

1 2 2

1 2 3

Cod.: invector maior. Cod.: tullius. Cod. : in confirmatione. rhetorica, I, 1 1 , 1 6 .

(48) CICERONIS, De inventione

i d e o a te flio m a t r e m n e c a r i o p o r t u i t , q u i a p o t u i t , sine t a n t o s c e l e r e i p s i u s , f a c t u m p u n i r i . E x r a t i o n e i t a q u e p r a e m i s s a et e x infrmatione subposita nascitur quaestio quae indicio v o catur hoc m o d o : Utrum Horestes juste occiderit matrem quia illa p a t r e m o c c i d e r a t v e l i d e o i n i u s t e q u i a p o t u i t o c c i d i p e r 5 a l i u m . H u i u s m o d i v i d e t u r esse q u a e s t i o ilia h y p o t h e s i s de q u a B o e t i u s (49) e x e m p l i f c a t d i c e n s : J u r e n e C i c e r o i n e x i l i u m etc. . P o t e r i t f o r s i t a n h a e c q u a e s t i o a d c o n s t r u c t i o n e s s u p r a p o s i t a s r e t o r q u e r i , v e l u t i a d g e n e r a l e m c u m sit de q u a l i t a t e f a c t i . S e d earn p r o f e c t o T u l l i u s g e n e r a l e m a c c i p i t q u a e v i m io quaerendi circa qualitatem habet; haec vero magis circa rationem supra positam q u a m circa qualitatem consistit. Haec de q u a e s t i o n i b u s q u a e p r o p r i a e s u n t o r a t o r i s d i e t a suficiant. N a m illae q u i n q u e q u a e de s c r i p t o v e n i u n t , q u a s T u l l i u s a p p e l l a t s t a t u s , c o m m u n i t e r a d o m n e s p e r t i n e n t q u i c u m q u e a u c t o r i t a - 15 t e m s c r i p t u r a e i n d u c u n t , de q u i b u s u n a c u m s c r i p t u r i s in Rethorica p l e n i u s d i s p u t a n d u m e s t . Nunc autem, tam circumstantiis q u a m rethoricis quaestionibus breviter assignatis propter doctrinam, scilicet hypothesis, q u a m a p p e l l a t q u a e s t i o n e m i m p l i c i t a m c i r c u m s t a n t i i s , p r o p o s i t u m c o n s u m e m u s i n d e s c r i p t i o n e t h e s i s et h y p o t h e s i s , d i s t i n g u e n d o s c i l i c e t q u o m o d o h y p o t h e s i s et n o n t h e s i s c i r e u m s t a n t i a s h a b e a t , sive s c i l i c e t i n s u i c o n s t r u c t i o n , sive i n s u i p r o b a t i o n e et f o r t a s s e u t r o q u e m o d o differentia p o t e r i t a s s i g n a r i , q u i a f o r t a s s e h y p o t h e s i s a l i t e r n o n e r i t n i s i i n se i p s a a l i qua septem circumstantiarum, quandoque autem quae plures ut c i r c u m s t a n t i a e o b t i n e a t , u t v i d e l i c e t i n d e a r g u m e n t a p o s t e a coniecturalia ducantur, suspicionem scilicet de aliqua generantia. P r i m a v e r o c i r c u m s t a n t i a , q u a e u n d e c i m a t t r i b u t a p e r s o nae continet, vel per nomen vel per v i [ n ] c t u m vel per aliquod aliorum, poterit poni s i c : U t r u m is q u i Verres dictus est male a g a t i n illa p r o v i n c i a , q u o d v e r i s i m i l e e s t q u i a n o n sine c a u s a V e r r e s a p p e l a t u s e s t ; v e l : U t r u m i s q u i c u m illis e d u c a t u s e s t id f a c e r e scierit, q u o d v e r i s i m i l e e s t q u i a Uli c u m q u i b u s v i x i t f a c e r e c o n s u e v e r a n t ; et s i m i l i t e r c a e t e r a a t t r i b u t a p e r s o n a e q u a e e t i a m <in> q u a e s t i o n e t a m q u a m c i r c u m s t a n t i a e i n c l u d u n tur. N e c m i n u s i l l a e q u a e s u n t a t t r i b u t a e n e g o t i o , q u o d hoc m o d o : U t r u m ille q u i p a t r i a m p r o d i d i t f u r t u m n o n a b h o r ruerit, quod verisimile est quia quid horribilius q u a m proditio p a t r i a e ? ; v e l : U t r u m i s q u i se i t a p r a e p a r a v i t f e r r o f e c e r i t h o m i c i d i u m , q u o d v e r i s i m i l e e s t n a m a d q u i d a l i u d i t a se p r a e 1 2 4
1 2 4

20

25

30

35

40

Cod.:

quid. topicis, I, P. L., LXIV, 1177 D.

(49) B O E T I I , De differentiis

p a r a r e t ? C u m v e r o sic e x p o n i t u r : U t r u m is i n t e r f e c e r i t e u m q u i tot a p r o p r i i s p r o v o c a v e r a t , q u o d v e r i s i m i l e e s t q u i a nil p r a e s u m p t u o s i u s est ita. Ubi v e r o e t quando q u o d e t i a m o c c a s i o n e m contine<n>t, 5 ita p r o c i r c u m s t a n t i i s p o n u n t u r : U t r u m is i n eo l o c o v e l i n eo t e m p o r e h o c f e c e r i t , q u o d v e r i s i m i l i u s est q u i a i t a e r a t l o c u s vel tempus opportunus. M o d u s v e r o s i c : U t r u m ille q u i c l a m fecit, p r e m e d i t a t e fecerit, q u o d v e r i s i m i l e est, q u i a a l i o q u i n n o n o c c u l t a r e t u r . io F a c u l t a s i t a : U t r u m is q u i g l a d i u m t e n e b a t i l l u n i q u e m v e h e m e n t e r o d i o h a b e b a t i n t e r f e c e r i t , q u o d v e r i s i m i l e est c u m hie a r m a t u s i n e r m e m c o n v e n i r e t et s o l u s in s o l i t a r i o l o c o . P o s s u n t i t a q u e h y p o t h e s e s i n eo c i r c u m s t a n t i i s i m p l i c i t a e dici, q u o d in se e a s h a b e a n t i n vi c i r c u m s t a n t i a r u m , u t v i d e l i c e t i n d e p o lo stea c o n i e c t u r a l i a d u c a n t u r a r g u m e n t a . A t v e r o t h e s i s , si q u a n d o q u e [ c u m ] id q u o d c i r c u m s t a n t i a est c o n t i n e t , n o n in v i circumstantiae, ut videlicet inde eliceat a r g u m e n t u m suspicio1 2 5

20

25

30

;j5

40

n i s ; v e l u t i si d i c a m u s : || Utrum Verres sit homo quia est ani- 176 r. mal, V e r r e s h o c n o m e n q u o d a l i b i c i r c u m s t a n t i a est, d u m ad d e s i g n a n d u m v i t i u m p r o p o n i t u r , h i c t a n t u m ad s i g n i f c a t i o n e m p r o p r i e p r o f e r a t u r . S i m i l i t e r c a u s a ilia q u a e s u b i u n g i t u r , quia est animai, q u o d a r g u m e n t u m in s e q u e n t i b u s n o n p r o b e t , n o n est c i r c u m s t a n t i a . S i m i l i t e r c i r c u m s t a n t i a e in thesi i n c i d e r e p o s s u n t , sed ( n o n ) in v i c i r c u m s t a n t i a r u m . Q u i p p e d i a l e c t i c u s c o n i e c t u r a s q u a e e x c i r c u m s t a n t i i s v e n i u n t ad s u s p i c i o n e m n o n affert, n e c c o n i e c t u r i s t e m p t a t , sed e x c o n c e s s i s a r g u i i cogit et c o m p r o b a t . S i q u i s a u t e m h y p o t h e s e s , et c i r c u m s l a n t i a s i m p l i c i tas d i c a t n o n q u o d in se e a s c o n t i n e a n t , sed q u o d p e r e a s p r o b a n t u r , l i c e b i t f o r t a s s i s . N u n c ad l i t t e r a m r e d e a m u s . Quaerit ac disserit, id est q u a e r i t u t d i s s e r a t u r de re nuda a circumstantiis, s c i l i c e t p r o p r i i s , h o c est de p e r s o n a p r o p o s i t a s i n e s u i s a t t r i b u l i s , q u a e e j u s c i r c u m s t a n t i a e s u n t et n u d a e e t i a m a c a e t e r i s c i r c u m s t a n t i i s q u a e s u n t a t t r i b u t a n e g o t i o et p r o p r i a e c i r c u m s t a n t i a e i p s i u s n e g o t i i , v e l sit i l l u d q u i d e m e x p l e t i v u m et n i h i l o p e r a n s i n s e n s u m a g i s q u a m si d i c e < r e ) t u r de re n u d a a c a e t e r i s c i r c u m s t a n l i i s , de re d i c o sive p e r s o n a sive facto n u d o ab omnibus aliis rebus, loco c i r c u m s t a n t i a r u m positis. Quales maxime. D i c i t q u i a et o r a t o r e s q u a n d o q u e q u a e s t i o n e s p r a e m i t t u n t sine c i r c u m s t a n t i i s , sed d i a l e c t i c i s e m p e r ; h a e c est q u a e s t i o q u a e a g r a e c i s d i c i t u r t h e s i s , a nobis, id est l a t i n i s , e t c . ; t a n t u m d e m v a l e t propositio v e l propositum in h a c a c c e p t i o n e q u a n t u m thesis, id est q u a e s t i o sine c i r c u m s t a n t i i s .

S i c u t et causa et hypothesis i d e m h o c l o c o s o n a n t ; haec quae stio, s c i l i c e t h y p o t h e s i s , est implicita personis, id e s t a t t r i b u t i s personae etc. Ea est. H a e c h y p o t h e s i s e x e m p l u m e s t i n d i [ c a ] t i o n i s , u t s u p r a m e m i n i m u s e t c o n t i n e t i l l a m c i r c u m s t a n t i a m q u a e e s t cur, c u m d i c i t u r quia iniussu etc. E x q u a q u i d e m circumstantia p o s t e a elici a r g u m e n t u m p o t e r i t ac si i t a d i c e r e t u r : Q u a e e n i m maior crudelitas q u a m concives suos interficere? Praesertim c u m quis id propria volntate facial; aut quid periculosius q u a m si u n u s q u i s q u e q u o s v o l u e r i t , n e s c i e n t e [ m ] a u t n o l e n t e populo, interficere p r a e s u m a t ? Huius autem duplicis hoc est utriusque quaestionis, t a m scilicet thesis q u a m hypothesis alias subdivisiones. Et thesis quidem philosophis, id e s t d i a l e c t i c i s . Hypothesis vero. N o t a tarnen q u o d c u m o m n i s d i a l c t i c a quaestio t a m q u a m nuda a circumstantiis tractetur a philoso phis, non omnis rethorica ab oratore per circumstantias agitur, quia quandoque nuda a circumstantiis attenditur. Unde c u m h y p o t h e s i s s o l i u s o r a t o r i s sit, n o n s o l a t a m e n . Sed eius quidem. Q u i a u t r i u s q u e q u a e s t i o n i s s u b d i v i s i o n e s a l i a s e s s e d i x e r a t , n e vide<re>tur id q u o d h i e s t a t i m u t r a m q u e s u b d i v i d e r e t , d i c i t posterius, i n q u a r t o s c i l i c e t l i b r o (50), se positurum divisiones hypotheseos et[iam] in praesenti divi s i o n e ^ ) theseos q u a m facit in q u a t t u o r . In omni enim. V e r e t h e s i s d i v i d i t u r i n q u a t t u o r quia in i s t a q u a t t u o r , q u o d v i d e l i c e t a l i a e s t de s u b j e c t o m a i o r i e t s u b s t a n t i a l ! e t c . ; a p a r t e d i v i s i b i l i et q u a t t u o r , v e l a p a r t i b u s integralibus. Q u a r e autem haec divisio thesis m a x i m e s e c u n d u m p r a e d i c a t u m c o n s i d e r e t u r et n o n s e c u n d u m s u b i e c t u m c a u s a m praemittit quia scilicet m a x i m e vis quaestionis in quaes [ i ] tionis o r d i n e ad praedicationem pertinet quia sicut omnes cathegoricae quaestiones a privilegio dignioris partis praedicativae vocantur, ita etiam earum divisio m a x i m e secundum praedicatum facienda est. Dubitatur, id e s t t a m q u a m d u b i u m p o n i t u r . An ei e t c . [ N o n ] h o c l o c o ( n o n ) p a r v a q u a e s t i o n a s c i t u r u b i scilicet, s e n s u m p r a e d i c a t i v a e q u a e s t i o n i s a p e r i e n s , d i c i t p e r earn q u a e r i u t r u m p r a e d i c a t u s i n h a e r e a t s u b i e c t o : a n u t r u m praedicatus et subiectus n o m i n a t e r m i n o r u m erunt, id est v o c u m ipsarum ex quibus propositio iungitur, secundum
1 2 6 1 2 6 1 2 7

io

15

20

25

30

35

40

1 2 6

Cod.:

quarto. topicis, IV, P. L., LXIV, 1205 C sgg.

1 2 7

Cod.: corte. (50) BoETii, De differentiis

10

15

20

25

30

35

q u a m a c c e p l i o n e m s u p e r i u s dixit m o d o n o m i n a m o d o o r a t i o nes praedicari vel subici, a u t per abusionem q u a m d a m transferuntur ad signifcationem rerum quae praedicata vel subiecta vox dsignt. Sed c u m ipsarum ( v o c u m ) nomina sunt praedic a t u s et s u b j e c t u s , c u m d i c i t u r p e r q u a e s t i o n e m q u a e r i u t r u m praedicatus inhaereal subjecto, nihil ad sensum quaestionis. Q u i p p e q u a e s t i o s i c u t p r o p o s i t i o de q u a d e s c e n d i t n o n de v o c i b u s agit, s e d p e r v o c e s de r e b u s , v e l u t i c u m q u a e r i t u r utrum Socrates sit homo, v e l sit albus, de r e b u s i p s i s p e r n o m i n a e a r u m a g i m u s , q u a e r e n t e s s c i l i c e t utrum res quae est Socrates sit res ea quae est homo, v e l sit albedine affecta. A t v e r o si p r a e d i c a t u s n o m e n r e r u m est, q u o m o d o s e c u n d u m p r a e d i c a t u m i p s u m statini q u a t t u o r m o d o s q u a e s t i o n i s v a r i t d i c e n s : Cum vero aliquid alicui inesse proponitur, id aut maius erit etc.? R e s q u i p p e g e n u s n o n d i c i t u r , q u i a e s t m a i u s et s u b s t a n t i a l e n e c diffinitio q u i a est a e q u a l e et s u b s t a n t i a l e . Q u o d si q u i s p e r diffinitionem v e l i t a c c i p e r e r e m i p s a m diffin i t i o n i s , q u o m o d o earn a e q u a l e m d i c e r e t diffinitae r e i , c u m q u a p e n i t u s e s t e a d e m ? Q u i d e n i m e s t a l i u d animal rationale el mortale q u a m ipse homo? P r a e t e r e a B o e t i u s i n s e c u n d o l i b r o ( 5 1 ) u b i locos differentias d u c i a t e r m i n i s q u a e s t i o n i s d i c i l , statini s e c u n d u m i p s o s t e r m i n o s q u a e s t i o n i s et q u a e s l i o n u m s e n s u m et d i v i s i o n e m a p e r i t d i c e n s : In p r a e d i c a t i v i s q u i d e n i quaestionibus unus quidem subiectus terminus dicitur, alius praedicatus. Nihil q u i p p e in praedicativis quaestionibus a l i u d q u a e r i t u r n i s i a<n> s u b i e c t o p r a e d i c a t u s i n h a e r e a t . Q u o d si i n e s s e c o n s t i t e r i t , q u a e r i t u r i t a n e i n s i t u t g e n u s a n u t acc i d e n s , a n u t p r o p r i u m a n ut diffinitio. N a m si o s t e n d i t u r n o n i n e s s e , n i h i l de q u a e s t i o n e r e l i n q u i t u r . Q u o d si i n e s s e c o n s t i t e r i t , r e s t t q u a e s t i o q u i s n a m m o d u s de q u a t t u o r i n h a e r e n d i . E x h i s i t a q u e v e r b i s B o e t i i q u a e s t i o n i s s e n s u s m a g i s circa terminos ex quibus propositio constat, q u a m circa res s i g n i f i c a t a s v e r s a r i v i d e t u r . N a m c u m <post> q u a e s t i o n e m d e i n h a e r e n t i a p r a e d i c a t i d i c i t r e s t a r e q u a e s t i o n e m de a l i q u o quattuor m o d o r u m inhaerentiae ipsius praedicati, oportei p r a e d i c a t u m a c c i p i v o c a l e c u i u s esse p o s s i n t h i i q u a t t u o r m o d i i n h a e r e n t i a e . Q u i p p e r e a l e p r a e d i c a t u m diffinitio n o n est, n e c etiam genus secundum nostrani sententiam dicitur nisi v o x .
1 2 8 1 2 9 1 3 0 131

1 2 8

Cod.: que.
Cod.: Cod.: Cod.: consisterti. antecedens. consistera. topicis, P. L., LXIV, 1186 B-C.

1 2 9

1 3 0

1 3 1

(")!) B O E T I I , De differentiis

q u i a s o l a s v o c e s u n i v e r s a l e s , id est d e m u l t i s p r a e d i c a b i l e s concedimus esse. A t fortasse hii qui res quoque universales esse c o n c e d u n t , c u m g e n u s a u t p r o p r i u m v e l a c c i d e n s r e s esse d i x i t , diffnitionis q u o q u e n o m i n e p e r q u a m d a m t r a n s l a t i o n e m r e m s i g n i f i c a t a m a diffinitione d e s i g n a b u n t ; q u o t i e n s s c i l i c e t i p s a res p e r diffinitionem s i g n i f i c a b i t u r , ut animal rationale mortale q u i a e s t homo, c u m diffinitio sit, id e s t significatami p e r diffinitionem, q u a n d o diffinitione d e s i g n a b i t u r , t u n c diffinitum dicatur, quando p e r diffmitum vocabulum designabitur. S e d q u i s erit s e n s u s c u m q u a e r i t u r <an> animal rationale mortale, i l i a r e s s c i l i c e t i n h a e r e a t homini u t diffinitio i l l i u s , <vel> u t r e s s i g n i f i c a t a a diffinitione illius<?>. A m p l i u s , si s u b d i v i s i o n e m i l l a m q u a e s t i o n i s p e r q u a t t u o r modos inhaerentiae v e l i m u s descendere e x quaestione de inhaer e n t i a s i c u t B o e t i u s o s t e n d i t et s e c u n d u m i n h a e r e n t i a m r e r u m e x p o n a m u s sensum uniuscuisque quaestionis praedicat<iv>ae c u m videlicet ait in omni quaeri u t r u m praedicatus inhaereat subiecto, oportet in expositione uniuscuisque q u a e s t i o n i s praedicativae inhaerentiam rerum large accipere, ut videlicet c o n t i n e a t tarn i n h a e r e n t i a m e s s e n t i a e q u a m i n h a e r e n t i a m a d i a centiae. Si enim vel inhaerentiam essentiae tantum, vel adiacentiae accipiamus, non procedit subdivisio. Quippe ubi constiterit aliquid alicui i n h a e r e r e in essentia, superfluit q u a e s t i o u t r u m i n h a e r e a t ei u t a c c i d e n s . D e i n h a e r e n t i a v e r o adiacentiae quod in omni quaeratur, falsum est. C u m itaque d i c i t i n o m n i q u a e r i u t r u m p r a e d i c a t u s i n h a e r e a t s u b i e c t o , large inhaerere c o n v e n i t a c c i p i , u t v i d e l i c e t et i n ista q u a e ft de i n h a e r e n t i a e s s e n t i a e utrum nix est albedo, et i n i s t a q u a e fit d e i n h a e r e n t i a a d i a c e n t i a e utrum nix sit alba q u a e r a t u r s i m p l i c i t e r d e i n h a e r e n t i a a l b e d i n i s a d n i v e m , h o c e s t utrum albedo inhaereat nivi quocumque modo vel non. S e d si i t a est, o p o r t e t a d p r i o r e m i n t e r r o g a t i o n e m utrum nix sit albedo vel non r e s p o n d e d m a g i s a f f i r m a t i o n e m q u a m n e g a t i o n e m . Q u i p p e affirm a t i o v e r a est, n e g a t i o v e r o d i v i d e n s f a l s a . V e r u m e s t quid e m q u o d a l b e d o i n h a e r e t nivi q u i a i n a d i a c e n t i a , f a l s u m q u i dem quod ideo n o n inhaeret. N a m sicut in affirmativa large accipiebatur inhaerentia, ita in dividente negatione large inhaerentiam oportet r e m o v e d . E t profecto p r a e c e p t o r noster W i l l e l m u s e j u s q u e s e q u a c e s d u o s s e n s u s tarn i n p r o p o s i t i o n i bus quam in quaestionibus assignabant. Q u o r u m u n u m gram1 3 2 1 3 3 1 3 4 1 3 5
1 3 2

10

15

20

25

35

40

1 3 3

1 3 1

1 3 5

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

consistent. inhaerentiae. esse. praecessior.

io

15

ro

25

30

35

40

maticum, alterum dialecticum appellabant. Dicebant enim quod c u m d i c i t u r Socrates est albus, a l i a est c o n i u n c t i o r e r u m q u a m grammatici, alia q u a m attendimi dialectici. Grammatici enim v i m <in>transitivae c o n s true tionis a t t e n d u n t i n t e r h a e c nom i n a albus et Socrates s e c u n d u m id q u o d e j u s d e m rei n o m i n a s u n t et i n t e r v e r b u m s u b s t a n t i v u m . Q u o d q u i a i n t r a n s i t i v e ea copulat eisdem secundum terminalem significationem, consig n i f i c a t s o l a m c o n i u n c t i o n e m e s s e n t i a e , q u a e || v e r b o s u b s tan- n o v. tivo e x p r i m i t u r , o m n i a in e s s e n t i a s i g n i f i c a r e c o n s i d e r a i , e l i a n i n o m i n a t a p r a e d i c a t i n o m i n i s et s u b i e c t i s e c u n d u m id s c i l i c e t q u o d Socrates d i c i t u r esse ipsum album, id est ipsum quod albedine est affectum; et hii t a n t u m c o p u l a t i o n e m e s s e n t i a e f u n d a m e n t i a l b e d i n i s ad S o c r a t e m a t t e n d u n t . Q u i p p e album, q u o d secundum solam nominationem intransitive copulatur Socrati, s o l u m f u n d a m e n t u m n o m i n a n d o signifcat, albedinem v e r o det e r m i n a n d o c i r c a f u n d a m e n t u m , n o n n o m i n a n d o . U n d e illi q u i v i m i n t r a n s i t i o n i s a t t e n d u n t i n c o n s t r u c t i o n e , m a x i m e ad c o n i u n c t i o n e m n o m i n a t o r u m r e s p i c i u n t , s e c u n d u m q u a m inIransitio fit, u t sit g r a m m a t i c u s s e n s u s q u o d s u b i e c t u m a l b e dinis essentialiter cohaeret Socrati, scilicet quod ipse Socrates est i p s u m q u o d a l b e d i n e est a f f e c t u m . S i m i l i t e r a u t e m si d i c a tur Socrates est albedo, c o n i u n c t i o n e m e s s e n t i a e i n t e r n o m i n a t a c o n s i d e r a t et hie a c c i d e n s in e s s e n t i a , i b i fundament u m i n e s s e n t i a S o c r a t i c o p u l a t u r et u b i q u e e u m d e m c o p u l a t i o nis m o d u m , scilicet in essentia, retinentes, s e c u n d u m diversit a t e m c a p u l a t a r u m r e r u m d i v e r s o s h a b e n t s e n s u s ; et i n h i s d u a b u s p r o p o s i t i o n i b u s Socrates est albedo et Socrates est album, q u i p p e ibi i n e s s e n t i a q u a l i t a s S o c r a t i e o p u l a t u r , hie f u n d a m e n t u m q u a l i t a t i s in e s s e n t i a S o c r a t i c o n i u n g i t u r , q u i a <ibi> i n S o c r a t e d i c i t u r esse i p s a a l b e d o , hie [ s u n t ] a l b e d i n i s subiectum. A t vero dialectici, sicut dicebat, qui m a x i m e praedic a t i o n e m a t t e n d u n t , e u m d e m s e n s u m a c c i p i u n t in h i s d u a b u s p r o p o s i t i o n i b u s Socrates est album et Socrates est albedo, q u i a albedo q u a e t a n t u m p r a e d i c a t u r in u t r a q u e p r o p o s i t i o n e d i c i t u r i n h a e r e r e S o c r a t i et hie q u i d e m d i a l e c t i c i s e n s u s q u o d a m m o d o g e n e r a l i o r et s u p e r i o r d i c i t u r q u a n t u m ad s e n s u m g r a m m a t i c u m , q u i a h i e l a r g e i n e s s e n t i a a t t e n d i t u r h a b e n s se ad i n h a e r e n t i a m e s s e n t i a e et a d i a c e n t i a e . fbi v e r o , s c i l i c e t i n g r a m m a tico s e n s u , c o p u l a t i o t a n t u m e s s e n t i a e a t t e n d i t u r . H a b e n t utique, secundum hanc sententiam, singulae propositiones sensus
1 3 6 1 3 7 1 3 8

1 3 6
1 3 7 1 3 8

Cod.: Cod.: Cod.:

attendentes. antecedens. nisi.

duos, u n u m d i a l e c t i c u m q u i l a r g i o r est et q u o d a m m o d o s u perior secundum simplicem inhaerentiam, alium grammaticum qui determinatior est circa copulationem essentiae. Proposition e s tarnen n e q u e v e r a s esse c o n c e d u n t n e q u e f a l s a s s e c u n d u m dialecticum s e n s u m , sed s e c u n d u m g r a m m a t i c u m s e n s u m 5 t a n t u m , q u i a l i c e t Socrates est albedo s u p e r i o r e m s e n s u m h u n c <habeat> albedo est inhaerens Socrati, q u o d v e r u m e s t ; s e c u n d u m h u n c t a n t u m n e q u e v e r a n e q u e f a l s a i u d i c a n d a est, sed s e c u n d u m g r a m m a t i c u m q u i e x p r e s s i o r e s t et d e t e r m i n a tior t a n t u m i u d i c a t u r . H u n c a u t e m s u p e r i o r e m s e n s u m de 10 p r a e d i c a t i o n e s i m p l i c i n o n a l i a de c a u s a a t t e n d e r e c o g u n t u r , nisi u t s u b d i v i s i o n e m c o n v e n i e n t e r p o s s i n t c u s t o d i r e , c u m d i citur quod c u m proponitur aliquid inesse alicui, restat quaes tio u t r u m i n h a e r e a t u t g e n u s v e l u t a c c i d e n s etc., s i c u t e t s u p r a m e m i n i m u s . N a m c u m et p e r p r o p o s i t i o n s a g e r e c o e p e - 1 5 r i n t et e x e i s a r g u m e n t a t i o n s c o m p o n e r e , q u o d e s t d i a l e c t i c o r u m , soli g r a m m a t i c i s e n s u m i n p r o p o s i t i o n e a t t e n d u n t , v e l u t i c u m d i c i t u r : Si Socrates est substantia, Socrates non est quaUtas. N u l l u s h o c r e c i p i t si c o n s e q u e n s i n d i a l e c t i c o s e n s u a c c i p i a t u r , q u o d v i d e l i c e t qualitas omnino non sit Socrates. Q u i p p e 20 v e r u m e s s e t a n t e c e d e n s et f a l s u m c o n s e q u e n s . S e d p r o f e c t o stare non potest ut aliter in argumentatione propositio quae p r o b a t u r a c c i p i a t u r , a l i t e r i n q u a e s t i o n e . N a n i si q u i s a d h u i u s m o d i q u a e s t i o n e m utrum Socrates est qualitas e a i n q u e r e s p o n dens q u o d n o n e s t q u a l i t a s c o n f i r m a v e r i t , o p o r t e t earn c o n - 2 5 f i r m a r i i n eo s e n s u i n q u o p r o p o s i t a fuit i n q u a e s t i o n e et r e sponsa. Alioquin nihil responsio vel confirmatio argumentation i s ad p e t i t i o n e m i n t e r r o g a t i o n i s v a l e r e t . A t v e r o s e c u n d u m eos i n o m n i p r a e d i c a t i v a q u a e s t i o n e s i m p l i c i t e r d e i n h a e r e n t i a q u a e r i t u r . U n d e in ista q u a e r i t u r : Utrum Socrates sit qualitas 30 vel non; a d q u o d si [ v e ] r e s p o n d e a m , r e s p o n d e n d a est p o t i u s Socrates est qualitas; quam, ut aiunt, per argumentationem c o n f i r m a r e n o n p o s s u n t i n eo s u p e r i o r i s e n s u i n q u o p r o p o s i t a et r e s p o n s a fuit, sed, ut a i u n t , d u m i n o r a t i o n e t r a c t a t u r , p r o positio secundum g r a m m a t i c u m sensum accipitur tantum. Sol- 35 ventes itaque omnem propositarum obiectionum n o d u m , singulis satisfaciamus. N o l u m u s autem u n q u a m ut in c o n structionibus alium sensum dialectici, alium attendant gram m a t i c i . S e d i d e m e x e a d e m c o n s t r u c t i o n e et d i a l e c t i c i i n t e l l i g a n t et g r a m m a t i c i . Q u i a c u m d i c i t u r Socrates currit, q u i c u m - 40
1 4 0 1 4 1 1 4 2
1 3 9

1 3 9

Cod.: ut
Cod.: dialecticus.

1 4 0

1 4 1
1 4 2

Cod.:
Cod.:

respondeat.
modum.

10

15

20

25

30

35

40

q u e c o n s t r u c t i o n e m i n t e l l i g i t i d e m i n ea a t t e n d i t , S o c r a t e m v i d e l i c e t i n m o d i s (?) c u r r e n d i c o n c i p i e n s . A t v e r o c u m i d e m attenditur in constructione ab omnibus, diversis tamen verbis a d a g e n d u m de c o s t r u e t i o n i b u s d i v e r s i s u t u n t u r . G r a m m a t i c u s n a m q u e , c u m de i u n c t u r a c o n s t r u c t i o n i s agit, t r a n s i t i v a m et intransitivam eam a p p e l l a i Dialecticus vero praedicationem n o m i n a t ; u n a q u a e q u e e n i m s c i e n t i a p r o p r i a v e r b a h a b e t . Nec m i r u m , c u m f r e q u e n t e r v i d e a m u s eos q u i i n e a d e m a r t e e a m dem scientiam tractant, diversis verbis sententiam proferre e a m d e m . A t v e r o c u m d i v e r s a sint v e r b a q u i b u s de c o n s t r u c t i o n e a g i t u r , n o n est d i v e r s u s i n c o n s t r u c t i o n e s e n s u s , sed i d e m p e n i t u s a b o m n i b u s i n t e l l i g e n d u s est i n s i n g u l i s c o n s t r u c t i o n i b u s et u n a q u a e q u e p r o p o s i t i o p r a e d i c a t i v a c e r t u n i i n h a e r e n t i a e m o d u m c o n t i n e t et p o n i t v e l u t i h a e c : Socrates est homo d e t e r m i n a t e m o n s t r a t h o m i n e m e s s e n t i a l i t e r i n e s s e S o c r a t i , i d e s t S o c r a t e m e s s e h o m i n e m , et i s t a q u o q u e p r o p o s i t i o : Socrates est albus d e t e r m i n a t [ i v ] a < m > i n h a e r e n t i a m p r o p o n i t s c i l i c e t q u a n t u m ad e s s e n t i a m a l b e d i n i s ; q u i p p e et a l b e d i n e m in a d i a c e n t i a c o p u l a t t a n t u m et s u b i e c t u m i n e s s e n tia. Q u i p p e u b i S o c r a t e s d i c i t u r esse i p s u m s u b i e c t u m a l b e d i n i s s i m u l o s t e n d i t u r ipse a l b e d i n e a d i a c e n t e r affici et d u o S o crati c o p u l a r i v i d e n t u r , albedo q u i d e m in a d i a c e n t i a , sub i e c t u m a l b e d i n i s in e s s e n t i a ; s o l u m t a m e n albedo dicitur p r a e d i c a r i , l i c e t n o n s o l u m c o p u l e t u r , q u i a si r e r u m p r a e d i c a t i o n e m in u n i v e r s a l i b u s q u o q u e v o c i b u s s i c u t a l i i a t t e n d i m u s , n o n o p o r t e t v o c a r i r e m p r a e d i c a t i v a m esse i l l a m q u a e c o p u l a t u r s u b i e c t o , sed i l l a m t a n t u m q u a m p r o p o s i t i o c o p u l a r e i n t e n d i t et ad q u a m c o p u l a n d a m p r a e d i c a t u m v o c a b u l u m p o n i t u r , s i c u t album h o c n o m e n de S o c r a t e e n u n t i a t u m m a x i m e in signifcationem albedinis coniungendae subiecto ponitur. Q u i a is q u i p r o p o s i t i o n e m p r o f e r t t a n t u m a l b u m i n e s s e S o c r a t i ut f o r m a m o s t e n d e r e i n t e n d i t et si v e r b u m h a b e r e t q u o d p o s s e t c o p u l a r e a l b e d i n e m t a n t u m S o c r a t i , n u n q u a m ad s u b i e c t u m a l b e d i n i s v e n i r e t . Sed q u o n i a m s o l u m s u b i e c t u m v e r b u m , et n u n c u p a t i v u m q u a n d o i n s u b i e c t u m r e s o l v i t u r , a l i q u a s res c o n i u n g e r e p e r p r a e d i c a t i o n e m c o n s t a t , s u b i e c t u m , q u i a o m n i a i n e s s e n t i a significat, <et> sine c o n i u n c t i o n e e s s e n tiae p r o f e r r i n o n potest, o p o r t e t u b i q u e e s s e n t i a l i t e r p e r s u biectum verbum copulari. A t vero albedo in essentia vere copulari non potest. Unde ad f u n d a m e n t u m ipsius venimus, quod n o n in e s s e n t i a s u b i e c t i v e r b i c o p u l a m u s ; a l b e d i n i s s i m i l i t e r adiacentiam quam intendimus indicamus, dum videlicet pro1 4 3
1 4 r

Cod. :

copulare.

p o n i m u s i p s u m S o c r a t e m esse i p s u m s u b i e c t u m a l b e d i n i s , e t licet d u o copulentur, f u n d a m e n t u m scilicet in essentia et a l b e d o i n a d i a c e n t i a , s o l a a l b e d o tarnen p r a e d i c a r i d i c i t u r q u i a sola copulari intenditur et propter copulationem eius t a n t u m p r o p o s i t i o fit e t p r a e d i c a t u m v o c a b u l u m m a x i m e i n significa- 5 tionem ejus subiecto copulatur, quia tantum ad subiectionem albedinis ostendendam subiecto coniungitur. Q u o d autem dici tur s u p r a in praedicativa quaestione quaeri utrum praedic a t u s i n h a e r e a t s u b i e c t o , d e r e r u m s e n s u h i c n o n de v o c i b u s a c c i p i m u s , v e l u t i i n i s t a q u a e s t i o n e utrum Socrates est homo 1 0 v e l Socrates est albus q u a e r i t u r s c i l i c e t u t r u m p r a e d i c a t u s e i u s inhaereat subiecto suo, id est u t r u m res subiecti termini sit res i p s a p r a e d i c a t i , v e l q u a e r i t u r u t r u m afficiatur e a . Earn r e m q u i d e m praedicati dicimus in significatione[m] cuius, i p s u m su b i e c t o c o p u l a r i i n t e l l i g i t u r ; s i c u t albus S o c r a t i i n s i g n i f i c a t i o n e 1 5 solius albi coniungi attenditur. Quippe c u m a u d i m u s Socrates est albus v e l Socrates albus p e r albus s o l u m a l b e d i n e m , n o n affectum albedine S o c r a t i i n a n i m o n o s t r o c o p u l a m u s . O m n i s itaque praedicativa quaestio quaerit utrum praedicatus inhae r e a t s u b i e c t o , id e s t u t r u m r e s s u b i e c t i t e r m i n i s i t r e s p r a e d i - 20 c a t i , v e l e a sit a f f e c t a ; v e l r e m s u b i e c t a m i n t e l l i g e , u t d i c t u m est, i n v i s i g n i f i c a t i o n i s , c u i u s p r a e d i c a t i v a v o x a c c i p i t u r sive u t m a t e r i a e , id e s t i n e s s e n t i a , sive u t f o r a m e , v i d e l i c e t i n a d i a c e n t i a . N a m i s t a utrum Socrates est homo et d e t e r m i n a t e q u a e rit u t r u m h o c sit i l l u d : et i s t a utrum Socrates est albus d e t e r - 2 5 m i n a t e i n t e r r o g a t u t r u m i p s e sit affectus a l b e d i n e ; l i c e t u b i que determinate modus inhaerentiae proponatur, non ta rnen ideo i n o m n i b u s n e c e s s e e s t e u m d e m r n o d u m i n h a e r e n tiae p r o p o n i , sed i n i s t a t a n t u m [ i n ] e s s e n t i a e , ibi a d i a c e n t i a e . A t t e n d e e t i a m q u o d i n s i n g u l i s p r o p o s i t i o n i b u s sit d e t e r m i n a - 30 t u s m o d u s i n h a e r e n t i a e ; c u m tarnen d i c i t i n o m n i q u a e r i u t r u m aliquid inhaereat alicui, in his verbis nullus inhaeren tiae m o d u s determinatur. Sic enim c u m u n u m q u o d q u e a n i m a l sit d e t e r m i n a t e r a t i o n a l e v e l d e t e r m i n a t e i r r a t i o n a l e , q u i t a rnen i p s u m esse a n i m a l h i s v e r b i s , n e q u e h o c d e t e r m i n a t e esse 35 n e q u e i l l u d <dicit> p r o eo s c i l i c e t q u o d c o m m u n e [ e s t ] n o m e n o m n i u m a n i m a l i u m , q u o d est a n i m a i , n e q u e h o c n e q u e i l l u d distinguit. Similiter c u m dicimus omnem quaestionem quaer e r e u t r u m r e s p r a e d i c a t i sit r e s s u b i e c t i v e l s i t affecta e a , h o c t o t u m u t r u m r e r u m p r a e d i c e t u r e t c . p r o n o m i n e q u o d a m p o - 40 n i m u s o m n i u m sensuum praedicativarum quaestionum, sicut
1 4 4 1 4 5

1 4 4

Cod.:

Socrates. improdus inhaereat.

1 4 5

Cod.: determinato

e t i a m q u a n d o d i c i m u s o m n e m p r a e d i c a t i v a m affirniationeni p r o p o s i t i o n e m illiquid esse aliquod vel o m n e m negationem aliquod esse non aliquod, animal esse animal v e l animal non esse animal, magis tamquam nomina omnium sensuuin lam 5 affirmationum q u a m negationum q u a m orationum, alioquin falsum esset; quia concedimus u n a m q u a m q u e diffinionem id p r o p o n e r e q u o d d i c i t i s t a p r o p o s i t i o aliquid est aliquod et u n a m q u a m q u e n e g a t i o n e m ( i d p r o p o n e r e ) q u o d d i c i t i s t a aliquod non est aliquid, et ita u n a q u a e q u e affirmatio v e r u m
1 4 6

10

15

20

25

30

35

40

s e n s u m h a b e r e t et u n a q u a e q u e n e g a t i o f a l s u m . Q u i p p e et v e r u m est s e m p e r aliquid esse aliquid et f a l s u m est aliquid non esse aliquid. A c si aliquid esse aliquid n o n r e d u c a t u r ad sens u m u n i u s p r o p o s i t i o n i s aliquid est aliquid || s i c u t fit q u a n d o 177 . i n v i o r a t i o n i s a c c i p i t u r , sed p o t i u s q u a s i c o m m u n e n o m e n sit omnium dictarum praedicativarum affirmationum; verum est q u o d Socrates est homo et q u a e l i b e t p r a e d i c a t i v a affirma tio d i c i t aliquid esse aliquid. A c si d i c a t u r : d i c i t v e l h o c q u o d h a e c p r o p o s i t i o d i c i t v e l q u o d ilia dicit, hoc est q u o d a l i q u a de o m n i b u s p r o p o s i t i o n i b u s . S i m i l i t e r c u m d i c i m u s q u o d 0111nis p r a e d i c a t i v a q u a e s t i o q u a e r i t u t r u m res s u b i e c t i sit res p r a e d i c a t i v e l ea i n f o r m e t u r , i l l u d utrum res praedicati etc. a c c i p i m u s in v i n o m i n i s o m n i u m d i c t a r u m q u a e s t i o n u m sing u l a r u m , ac si d i c e r e m u s : q u a e r i t v e l hoc q u o d d i c i t ilia, hoc est q u a e r e n d o p r o p o s i t i o n u m a l i c u i u s q u a e s t i o n i s d i c t u m . P o s s u m u s e t i a m , si v o l u m u s , u b i q u e de i n h a e r e n t i a a g e r e e s s e n t i a e q u a m v i s u b i e c t i v e r b i f a c i m u s , q u i a i s t a Socrates est albus, aliquid esse aliquid ponimus, quia dicimus Socratem esse ipsum album, licet m a x i m e s i g n i f i c a t i o n e a l b e d i n i s p r a e d i c a t u m v o c a b u l u m a c c i p i a t u r , u t d i x i m u s . U n d e i p s a sola p r a e d i c a r i d i c i t u r , n o n f u n d a m e n t u m q u o d in e s s e n t i a c o p u l a t u r . A t v e r o c u m c o n s t a t a l i q u i d i n e s s e a l i c u i , id e s t c o n s t a t r e m i p s a m s u b i e c t i r e m i p s i u s p r a e d i c a t i in se h a b e r e , a n i m u s revertens a sensu rerum ad proprietates terminorum considerat in i p s i s t e r m i n i s q u i sit m o d u s p r a e d i c a t i o n i s , id est u t r u m t e r m i n u s p r a e d i c a t u s i n h a e r e a t , id e s t c o n v e n i a t , s u b i e c t o term i n o , v e l t a m q u a m g e n u s i p s i u s , v e l t a m q u a m diffinitio etc., hoc est q u o d a i t : In omni praedicativa quaestione quaeritur utrum praedicatus inhaereat subiecto, id est u t r u m res s u biecti t e r m i n i i n se h a b e a t r e m p r a e d i c a t i . Cum autem. Proponitur, id est v e r e d i c i t u r a l i q u i d i n e s s e
r 1 4 7

1 4 6

1 4 7

Cod.: a diflinitionem. Cod.: dictorum.

a l i c u i , id e s t r e m p r a e d i c a t i t e r m i n i i n e s s e r e i s u b i e c t i , id, v i d e l i c e t p r a e d i c a t u s t e r m i n u s , aut maius erit e t c . ; et h o c l o c o r e l a t i o p r o p o s i t i o n i s q u o d e s t id a d v o c e m fit, a c si i t a d i c e r e m u s : id h o c p o t e s t f o r t a s s e sic f a c i l i u s e x p o n i , u t v i d e l i c e t dicatur quod in omni dialectics quaestione praedicativa dubi- 5 tetur de terminis ipsius, u t r u m scilicet praedicata v o x vere c o p u l e t u r s u b i e c t a e v o c i , s i c u t d i s p o n i t . S i v e e n i m i<n>gera<m> r e m s i g n i f c a t i o n e m v o c i s p r a e d i c a t i , s i v e s u b i e c t i , s e m p e r d u b i a e s t Veritas p r o p o s i t i o n i s et s i c u t d u b i a p r o p o s i tus i n q u a e s t i o n e d i s p o n i t u r , i n d e recte r e m d u b i a m q u a e - 10 s t i o n e m q u a e s i t a m n o m i n a i , id e s t p r o p o s i t i o n e m . C u m a u t e m
1 4 9 1 5 0

1 4 8

de i n h a e r e n t i a v o c u m d u b i t e t u r , n o n d i c o q u a e convenientem divisionem supponit secundum vocem praedicatam, dicens scilicet ipsum praedicatum terminum quandoque genus esse, q u a n d o q u e diffinitionem e t c . ; p r a e d i c a t u s t e r m i n u s d e s i g n a n s id aut maius erit e t c . S a e p e e n i m d e re a d v o c e m e t d e voce ad rem translatio tit r e l a t i o n i s , q u o d f r e q u e n t e r in P r i sciano contingit. Q u o d a i t aut erit maius e t c . t a l e e s t q u o d s e m p e r erit a l i q u i d i s t o r u m c u m v i d e l i c e t c o n s t e t i p s u m n o n esse m i n u s , quod statim removet dicens: Nam nunquam minus est etc. E x q u o m a n i f e s t e d t e r m i n t quod p r a e d i c a t u m accipiat regulare, quod videlicet maius est v e l a e q u a l e s u b i e c t o . Eique substantialiter inesse contenditur, hoc est ostendi p o t e s t esse ei s u b s t a n t i a t e . Sed non de substantia rei praedicatur, h o c e s t n o n erit ei s u b s t a n t i a l e . I d e m e t i a m i n t e l l i g e n d u m e s t in e o q u o d s u p ponit. Sed minime substantiam eius, id e s t n o n erit ei s u b s t a n tiale. Nam ut id. C a u s a m a s s i g n a t q u a r e de m a i o r i t a n t u m v e l a e q u a l i s u b i e c t o t r a c t a t i o n e m fecit, q u i a s c i l i c e t id q u o d min u s e s t p r o p r i e et r e g u l a r i t e r p r a e d i c a r i n o n p o t e s t e t p r a e d i c a t u m p r o p r i e non d i c i t u r n i s i q u o d p r o r s u s s u b i e c t u m c o n tinet Sed si tale est. P o s t p r a e m i s s a s d e s c r i p t i o n e s a s s i g n a t v o c a b u l a s e c u n d u m s i n g u l a s v o c a t i o n e s , v i d e l i c e t g e n u s id q u o d
151 1 5 2 153

15

20

25

30

35

1 4 8

1 4 9

1 5 0

1 5 1

1 3 2

1 5 3

praedicati. ponunt. unde. Cod.: sit. Cod.: praedicatur. Cod.: ubi.

Cod.: Cod.: Cod.:

io

15

20

25

30

35

m a i u s et s u b s t a n t i a t e d i c i t u r , diffnitio [ n e ] a e q u a l e et s u b s t a n tial, accidens m a i u s et n o n s u b s t a n t i a t e . Omne genus. R e d d i t c a u s a m q u a r e h o c n o m e n genus t r a n s f r t a d s i g n i f i c a n d u m o m n e m a i u s et s u b s t a n t i a t e , q u o d v i d e l i c e t o m n e q u o d g e n u s d i c i t u r i u x t a P o r p h y r i u m (52) e s t m a i u s et s u b s t a n t i a t e q u a n t u m a d i l l u d de q u o p r a e d i c a t u r u t genus. Ut animai hominis est, s u b v i d e n d u m genus. Ut album nomini , scilicet est a c c i d e n s huic nomini homo i d e s t a c c i d e n t a l e v o c a b u l u m s e c u n d u m s i g n i f i c a t i o n e m ; et n o t a q u o d album m a i u s v o c a t homine, sicut iustum super i u s , n o n q u a n t u m ad c o n t i n e n t i a m n o m i n a t a r u m r e r u m , sed q u a n t u m a d d i v e r s i t a t e m n a t u r a r u m , p r o eo s c i l i c e t q u o d c u m homo r e s u n i u s s p e c i e i t a n t u m c o n t i n e a t , album in p l u r i b u s speciebus consistit. Haec namque. C o m m e n d a r l o e x e m p l i de a e q u a l i et s u b stantiali. Sed a ratione substantiae , id e s t a p r o p r i e t a t e s u b s t a n t i a l i s v o c i s etc. Itaque. Q u a n d o q u i d e m q u a e s t i o n e s s i m p l i c e s , id e s t p r a e d i c a t i v a e , a l i a e de m a i o r i et s u b s t a n t i a l i etc., e r g o a l i a e de g e n e r e e t c . ; a d e s c r i p t i o n i b u s et n o t a q u o d g e n u s et p r o p r i u m largius accipit quam Porphyrius. Omne enim quod maius e s t et s u b s t a n t i a l g e n u s h i c d i c i t u r , s i c u t homo est Socrates v e l animal rationale mortale v e l irrationale. Proprium dicitur vero n o n t a n t u m specialissimae speciei, sicut apud P o r p h y r i u m (53), sed q u o d l i b e t a e q u a l e et n o n s u b s t a n t i a l e s i c u t e s t risibile homini, v e l homo risibili, coloratum corpori v e l substantia colorata, v e l navigabile risibili, v e l animai sensibili. Diffnitio v e r o d i c i t u r q u o d l i b e t a e q u a l e a l t e r i et s u b s t a n t i a l e , s i c u t s e n s i b i l e a n i m a l i , v e l s u b s t a n t i a a n i m a t a s e n s i b i l i s . Si a u t e m a n i m a i de s e n s i b i l i p r a e d i c a t u r v e l s u b s t a n t i a s e n s i b i l i s , v i d e b i t u r q u a e s t i o de p r o p r i o . Q u i p p e a n i m a i v e l s u b s t a n t i a l e n o n e s t eis, c u m p l u s d e n o t e t . Q u i p p e a n i m a l i s q u i d e m n o m i n e c o r p o r e u m c o n t i n e t u r et f o r t a s s e p l u r a a l i a . E t a t t e n d e q u o d in h o c l o c o h o c n o m e n diffnitio q u o d a m m o d o r e s t r i n g i t u r et q u o d a m m o d o a m p l i f c a t u r . N a m in eo q u o d n o n c o n t i n e t
1 5 4 155 1 1 5 7 158

1 5 4

1 5 5

1 5 6

1 5 7

1 5 8

Cod.: antecedens. Cod.: alium. Cod.: hoc nomen. Cod.: antecedens. Cod.: oratione speciei. commentario, commentario, II, P. L., LXIV, 90 C sgg. IV, P. L., LXIV, 130 C-132.

(52) BOETII, In Porphyrium (53) BOETII, In Porphgrium

quaslibet descriptiories quae etiam diffinitiones dicuntur s t r i c t e s u m i t u r ; i n eo v e r o q u o d s i m p l e x v o c a b u l u m c o n t i n e ! s i c u t sensibile et p l e r a q u e a l i a , a m p l i f i c a t u r . A c a e t e r i s q u o q u e v o c a b u l u m q u o d a m m o d o r e s t r i n g i t u r et e x t e n d i t u r . N a m q u o d ea t a n t u m accidentia talia quae m a i o r a sunt v o c a m u s 5 a c c i d e n t i a , s t r i c t e a c c i p i m u s a c c i d e n s . C u m sanum q u o q u e animali et album corpori p r o p r i a s i n t a c c i d e n t i a , n u l l u m a u tem maius proprie a c c i d e n s v i d e t u r e s s e ei q u o d m a i u s est q u a m i p s u m p r o p r i u m susceptibile non habet q u a n t u m ad s i g n i f i c a t i o n e m c u i u s n o m i n a t a e x c e d i t s i c u t a l b u m c i g n i , i m - 10 m o c o r p o r i s . In eo v e r o l a r g e s u m i t u r a c c i d e n s quod non tantum alia vocabula continet quae videlicet ex accidentalibus f o r m i s i m p o s i t a sunt, v e r u m et a l i a . N a m istae o m n e s q u a e s t i o n e s de a c c i d e n t i s u n t , id est de m a i o r i et n o n s u b s t a n t i a l : utrum homo sit non aequus, v e l rationale sit sensibile, v e l 15 album sit corpus.
1 5 7 1 5 7 1 5 7

159

Q u a e r i t u r a u t e m de q u a e s t i o n i b u s de m o d o i n h a e r e n t i a e u t r u m i n h a c d i v i s i o n e c l a u d a n t u r et q u i d a m p u t a n t t a n t u m h i c a g i d e h i i s q u a e de i n h a e r e n t i a s o l a fiunt; et c u m p r a e m i t t a t u r in omni dialectica quaestione praedicativa quaeritur utrum praedicatus inhaereat subiecto, d e t e r m i n a n t p r a e d i c a t i v a m de inhaerentia; dicunt e n i m q u i a in illa de m o d o inhaerentiae n o n q u a e r i t u r de i n h a e r e n t i a , sed de m o d o t a n t u m , v e l u t i c u m q u a e r i t u r utrum animal inhaeret homini ut genus, v e l u t diffinitio, vel ut proprium, vel ut accidens. Sed profecto h u i u s m o d i determinatio necessaria nobis non videtur. N a m quandoque d e m o d o i n h a e r e n t i a e est, de i n h a e r e n t i a e t i a m d i c i p o t e s t , sed non convertitur. C u m enim omnis praedicativa quaestio a prae d i c a t i v a p r o p o s i t i o n e d e s c e n d a t et o m n i s p r a e d i c a t i v a p r o p o sitio c i r c a i n h a e r e n t i a < m > p r a e d i c a t i c o n s i s t t , n e c e s s e est i n o m n i p r a e d i c a t i v a q u a e s t i o n e de i n h a e r e n t i a q u a e r i . S i c u t homo currit i t a homo currit celeriter praedicativa propositio est. E t s i c u t ibi s i m p l i c i t e r p r a e d i c a t u r currit, i t a h a e c o r a t i o currit celeriter p r a e d i c a t u r h i c . S i m i l i t e r animal praedicatur de homine et animal p r a e d i c a t u r de homine ut genus, u t r a q u e p r o p o s i t i o p r a e d i c a t i v a et i n u t r a q u e d e i n h a e r e n t i a p r a e d i c a t i a d s u b i e c t u m q u a e r i t u r . Ibi q u i d e m s i m p l i c i t e r u t r u m animal sit p r a e d i c a t u m , h i c v e r o u t r u m sit t a l e p r a e d i c a t u m . S i v e i t a q u e q u a e s t i o sit s i m p l i c i t e r , d e i n h a e r e n t i a est, q u a m v i s a l t e r i c o m p a r a t a r e s p e c t u i l l i u s de m o d o i n h a e r e n t i a e d i c a t u r , v e l u t i c u m d i c i t u r utrum homo sit animal, haec simpliciter d e i n h a e r e n t i a est, h a e c v e r o utrum animal praedicatur de

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

homine ut genus de m o d o i n h a e r e n t i a e e s t q u a n t u m a d i l l a m ; i p s a t a m e n i n se, s e c u n d u m p r o p r i o s t e r m i n o s , d e i n h a e r e n t i a est et s e c u n d u m h o c s c i l i c e t q u o d q u a e r i t u r u t r u m inhaerere homini ut genus conveniat animali; u n d e e t i a m i p s a quoque quaestiones q u a e r e n t e s de m o d o i n h a e r e n t i a e h a b e r e p o test, v e l u t i si q u a e r a t u r u t r u m praedicari de homine ut genus, h o c t o t u m c o n v e n i a t animali, sicut genus. Oportet itaque earn q u o q u e fuisse de i n h a e r e n t i a a d q u a m r u r s u s de m o d o in h a e r e n t i a e d e s c e n d i t . S i i t a q u e oranes q u o q u e de m o d o i n h a e r e n t i a e d e i n h a e r e n t i a esse s e c u n d u m p r o p r i o s t e r m i n o s s u o s c o n c e d i m u s , et s e c u n d u m h o c q u o d de i n h a e r e n t i a a c c i p i u n tur, o m n e s s u b q u a e s t i o n e a c c i d e n t i s c a d e r e v i d e n t u r ut, q u e m a d m o d u m caeterae, ex regulari propositione descendant, ex ea videlicet in q u a m a i u s vel aequale praedicatur. N a m praedicari de homine ut genus a c c i d e n s e s t animali, v e l praedicari de homine ut proprium accidens est risibili. Q u i p p e p l u r a a l i a h o c h a b e n t q u o d i t a p r a e d i c a n t u r de h o m i n e . O m n e s i t a q u e q u a e s t i o n e s r e g u l a r e s , u t d i c t u m est, de inhaerentia, in quibus videlicet maius vel aequale praedicatur, sive s i n t s i m p l i c i t e r de i n h a e r e n t i a sive de m o d o i n h a e r e n t i a e , sub hac divisione clauduntur secundum proprietatem praedic a t o r u m t e r m i n o r u m et o m n e s , u t d i c t u m est, de m o d o i n h a e r e n t i a e si e x r e g u l a r i p r a e d i c a t o d e s c e n d u n t s i c u t c a e t e r a e q u a e s i m p l i c i t e r de i n h a e r e n t i a s u n t s u b q u a e s t i o n e de a c c i denti continentur. Si vero regulare n o n sit p r a e d i c a t u m nec maius videlicet nec aequale, omnino ab hac divisione sicut c a e t e r a e e x c l u d u n t u r , v e l u t i i s t a e : utrum arbor sit animal? jl v e l utrum animal sit genus arboris? N i s i forte a d o p i n i o - 177 v. nem alicuius respiciamus, qui[s] putat animal genus arboris esse, i d e m p e r animal q u o d p e r animatum accipiens, secun d u m q u o d i n s e q u e n t i b u s h a n c q u a e s t i o n e m : utrum arbores si(n}t ammalia designat a genere. N o n itaque omnes quae s t i o n e s de m o d o i n h a e r e n t i a e c o m p r e h e n d e r e v e r e p o s s u m u s in ista d i v i s i o n e , s i c u t n e c o m n e s de i n h a e r e n t i a si a d p r o p r i e tatem terminorum, scilicet ad eos t a n t u m q u o r u m praedica tum m a i u s est scilicet v e l aequale, respiciamus. Boetius ta m e n i n s e q u e n t i b u s de m o d o i n h a e r e n t i a e o m n e s a d h a s q u a t tuor species quaestionis reducere videtur, nec omnes eas sub q u a e s t i o n e d e a c c i d e n t i p o n e r e sed d i v e r s a s u b d i v e r s i s c o l l o 1 6 0 1 6 1 1 6 2 1 6 2 1 6 3

1 G 0

1 0 1

1 6 2

1 6 3

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

ipse. quotiens. antecedens. maior.

c a r e , o m n e s v i d e l i c e t i l l a s q u a e q u a e r u n t de a l i q u o u t r u m sit diffnitio a l t e r i u s , p o n e n s s u b q u a e s t i o n e de diffinilione e l s i m i l i t e r q u a e s t i o n e m de a l i i s m o d i s s u b a l i i s q u a e s t i o n i b u s . Unde in sequentibus locos a maiori vel a minori tractans, h u i u s m o d i q u a e s t i o n e s utrum animalis sit moveri ex se v e l 5 animal rationale mortale sit diffnitio hominis q u a e s t i o n e s de diffnitione a p p e l l a i I l l a s e t i a m i n q u i b u s q u a e r i t u r utrum bipes sit proprium hominis a n virtutis laudari a n videre habentis oculos a u t patris procuratorem esse a n animalis sit proprium moveri, o m n e s de p r o p r i i s d i c i t e s s e . Q u i e t i a m i a m 1 0 s t a t i m d i c t u r u s e s t esse de g e n e r e tarn earn q u a e d a i n h a e r e n t i a sit, q u a m earn q u a e fit de m o d o i n h a e r e n t i a e , v e l u t i s t a s : Utrum caelestia corpora sint rationalia, v e l utrum differentia sit tyranni a principe quod premat populum violenta dominatione; et f o r t a s s e n i h i l i m p e d i t si i n s e q u e n t i b u s s u p r a p o s i t a 1 5 nomina quaestionum largius accipit q u a m superius, ut videl i c e t n o n s o l u m i s t a m q u a e s t i o n e m de g e n e r e v o c e t in q u a praedicatur v o x ilia quae nominatur ab hoc nomine quod est genus, v e r u m etiam illas in quibus hoc nomen genus enuntiat, q u a n d o s c i l i c e t q u a e r i t u r de a l i q u o u t r u m sit g e n u s a l i c u i u s ; 2 0 aut fortasse m a g i s s e c u n d u m opinionem egit q u a m secund u m veritatem q u a n d o quaestiones de diversis modis inhaerentiae sub diversis quaestionibus assignavit, quae potius q u a n d o ex regulari praedicato fuerit sub quaestione de accidenti c o m m u n i t e r cadunt, ut supra m e m i n i m u s . 25>
1M 1 6 5 1 6 6

Possunt vero. P r o p o s i t a et e x p e d i t a d i v i s i o n e q u a e s t i o n i s praedicativae per quattuor species, movet obiectionem de q u i b u s d a m q u a e s t i o n i b u s q u a e , c u m sint p r a e d i c a t i v a e , n o n v i dentur in divisione praemissa contineri, ac statim eas ad praedictam divisionem <reducit>; haee vero quaestiones sunt tres, 3 0 q u a e s t i o s c i l i c e t de differentia, d e c o m p a r a t i o n e , d e e o d e m . C o n t i n u a t i o : Div<isa> est praedicativa quaestio regularis p e r q u a t t u o r t a n t u m s p e c i e s p r a e d i c t a s , sed v i d e n t u r a l i a e q u a e s t i o n e s esse, p r a e t e r s c i l i c e t s u p r a d i c t a s et h o c e s t : S e d quaestiones possunt etiam fieri de differentia, de comparatione, de 3 5 eodem. Caelestia corpora p l a n e t a s v o c a t q u o s p l a t o n i c i d e o s q u o q u e n o m i n a n t et a m m a l i a r a t i o n a l i a i m m o r t a l i a e s s e affirm a n t . U n d e r a t i o n a l i s d i f f e r e n t i a s u b s t a n t i a l i s q u e d e u m et h o m i n e m continet; hoc q u o q u e loco genus utrique praeponitur. 4 0
1 6 7
1 6 4

1 6 5

1 6 6

1 6 7

Cod.: habent Cod.: nocet. Cod.: manis Cod.: alia.

vim

celos.

10

15

20

25

30

35

40

Eane. D u p l e x est q u a e s t i o , u t r u m s c i l i c e t p r e m e r e p o p u l u m v i o l e n t a d o m i n a t i o n e sit differentia t y r a n n i a r e g e , v e l s u m e r e i m p e r i u m s e c u n d u m l e g e s sit differentia r e g i s a t y r a n n o . Sed tantumdem est, h o c est de o m n i differentia s u b s t a n tiali, s c i l i c e t fieri p o t e s t q u a e s t i o de g e n e r e ; n o n t a m e n o m n i s q u a e s t i o de differentia s u b s t a n t i a l i de g e n e r e est, n i s i sit i p s a m a i o r s u b i e c t o , u t rationale v e l animatum, homine. S i n ani matimi de corpore animato, v e l sensibile de animali praedicetur, de diffinitione est p o t i u s , u t s u p r a d i x i m u s , id est de aeq u a l i et s u b s t a n t i a l i , n o n de g e n e r e . A t t e n d e q u o d p r e m e r e p o p u l u m v i o l e n t a d o m i n a t i o n e n e c s u b s t a n t i a l i s differentia est c u m n u l l a m c o n s t i t u t s p e c i e m , n e c l o c o g e n e r i s a c c i p i p o test c u m n o n sit m a i o r t y r a n n o . Q u o d si e t i a m i p s a q u o d a m modo substantialis diceretur tyranno, sicut quidam vocant iustitiam q u o d a m m o d o substantialem iusto, vel etiam maior posset ostendi q u a m tyrannus, non tamen videtur praesens q u a e s t i o p e r earn a d s u p r a p o s i t a m d i v i s i o n e m r e t o r q u e r i . Quippe supradicta divisio secundum praedicata t a n t u m facta e s t ; h i c v e r o premere populum s u b i e c t u m est, n o n p r a e d i c a turn. S e d n e q u e de g e n e r e i n eo d i c i p o t e s t q u o d v e l h o c n o m e n genus ibi p r a e d i c a t u r , v e l s i g n i f i c a t u m i p s i u s . U n d e de g e n e r e n u l l o m o d o d i c e n d a esse v i d e t u r , sed s p o n t e s o p h y s t i c u m e x e m p l u m posuit, gratia exercendi lectoris vel opinione<m> f o r t a s s e s e c u t u s e o r u m q u i de g e n e r e h a n c q u o q u e p u t a b a n t esse et o m n e m m a g i s i n q u a p o n i t u r q u a l i s c u m q u e differen tia c u m eo c u i n o n p o t e s t a b e s s e q u o c u m q u e l o c o i p s a p o n a t u r sive i n s u b i e c t o , sive i n p r a e d i c a t o , p r o eo n a m q u e q u o d q u a e s t i o n e s differentia f r e q u e n t e r de g e n e r e esse v i d e b a n t u r ; q u i a p l u r e s s u n t differentiae s p e c i e i e x c e d e n t e s q u a m a e q u a les, p u t a b a n t o m n e m de differentia e s s e de g e n e r e , sive i p s a differentia p r a e d i c a r e t u r v e l s u b i c e r e t u r , sive h o c n o m e n dif f e r e n t i a p r a e d i c a r e t u r , c u m v i d e l i c e t q u a e r i t u r de a l i q u o u t r u m sit differentia a l i c u i u s , n i s i forte et e a s de g e n e r e d i c a m u s e s s e i n q u i b u s q u a e r i t u r de i n f e r i o r i g e n e r i s s i c u t de g e n e r e s i m p l i c i t e r , v e l u t i i s t a : Utrum substantia sit genus generalissimum hominis. Q u i p p e g e n e r a l i s s i m u m est i n f e r i u s g e n e r i s . S i c et differentia, q u a m h o c l o c o a c c i p i t , i n f e r i u s est g e n e r i s , id est m a i o r i s et s u b s t a n t i a l i s . N o n e n i m differentia<m> a l i c u i u s h i c d i c i t n i s i q u i m a i o r est. T a l e est e r g o c u m d i c i t u r : Utrum haec sit differentia illius, a c si d i c a t u r : Utrum hoc tale genus illius? P o t e s t e t i a m s o p h y s t i c u m e x e m p l u m e s se, g r a t i a e x e r c e n d i l e c t o r i s .
1 6 8

Cod. :

significatili-.

Q u a n t u m autem ad rei veritatem, ad supra positam divisionem p r i m a quaestio quae de inhaerentia est pertinet, nisi forte q u o d n e q u e a n i m a l i a n e q u e r a t i o n a l i a esse A r i s t o t e l e s c a e l e s t i a c o r p o r a c o n c e d e r e d i c i t u r , s i c u t P l a t o v o l u i t (54). S e d ne philosophos tantos relinquamus contrarius, dicamus Aristo- 5 t e l e m a P l a t o n e n o n de s i d e r e [ i n ] s e n t e n t i a m , s e d d i v e r s a m nominis acceptionem quandoque habuisse, quando videlicet animalis nomine sola m o r t a l i a includebat, ea videlicet quae vel gressibilia v e l volatilia sunt v e l aquatica v e l reptilia. Q u i e t i a m h o c q u a n d o q u e n o m e n animal rationale a l i q u a n d o i n d e - 10 signatione tantum discretionis humanae accipiebat, aliquando etiam, sicut et Plato, utroque n o m i n e indifferenter utebatur, u t aequivoce et univoce caelestia corpora quoque c u m caetris animalibus v e l animalia vocaret vel irrationalia. Unde ipse q u o q u e animal rationale mortale p r o diffnitione h o m i n i s a c c i - 15 pit, c u m a i t (55) i n p r a e d i c a t o i n h a e r e n t i a e u t h o m i n i s i n s u biecto aliquo h o m i n e praedicatur et n o m e n et ratio, q u i d a m e n i m h o m o , e t h o m o e s t et a n i m a i r a t i o n a l e m o r t a l e . S i e n i m rationale univoce accipi vellet, c u m caelestia q u i d e m c o r p o r a n o m i n a r e t , n e q u a q u a m i n diffnitione i p s u m p o n e r e t 20 i n d e s i g n a t i o n e e o r u m e t h o m i n u m . Q u o d si a c c i p e r e t i n e a signifcatione ipsum, q u a solum hominibus convenit, superf l u e r e t mortale. D u a b u s itaque significationibus Aristoteles h o c n o m i n e rationalis u s u s est, i n q u a d a m l a r g i o r i s i c u t P l a t o , in q u a d a m s t r i c t i o r i f r e q u e n t i u s . U n d e m a g i s u t i t u r p r o diff- 25 n i t o n e h o m i n i s animal gressibile bipes q u a m animal rationale mortale.
1 6 9 1 7 0

Aut enim. P r o b a t q u o d differentia p r a e d i c t a f a c i t q u a e s t i o n e m d e g e n e r e , i d e s t d e m a i o r i et s u b s t a n t i a l i , p e r h o c v i d e licet quod habet n a t u r a m t a m generis q u a m speciei. Generis 3 0 q u i d e m in eo quod constituit speciem. Speciei vero in eo quod dividit genus, loco speciei posita. Unde sicut genus et species praedicata inferioribus suis quaestionem faciunt de g e nere, ita differentia constitutiva eorum, loco i p s o r u m posita, in p r a e d i c a t i o n e e o r u m d e m i n f e r i o r u m q u a e s t i o n e s f a c i t d e 3 5 g e n e r e , u t c u m s i t sensibile v e l animatum c o n s t i t u t i v a differ e n t i a animalis v e l rationalis, q u o q u e hominis praedicare de e i s d e m s u b i e c t i s f a c i u n t q u a e s t i o n e m de g e n e r e , v e l u t i s t a s :

1 6 9

Cod.:

morte.

Cod.: mortalis. ( 5 4 ) B OETII, In Porphgrium commentarla, P. L., LXIV, 123 B. ( 5 5 ) B OETII, In Categorias Aristotels libri IV, P . L . , L X I V , A RISTOTELIS, Categoriae, 2 a, 2 1 - 2 6 .

1 7 0

184 B ;

10

15

20

25

30

35

40

Utru.ni homo sit sensibile v e l ut rum Socrates sit rationalis. Sic i u n g o : R e c t e d i c t u m est q u a e s t i o n e m de differentia, s c i l i c e t s u b s t a n t i a l i , esse de g e n e r e , s c i l i c e t de m a i o r i et s u b s t a n t i a l i ; q u a r e v i d e l i c e t differentia q u a e l i b e t c o n s t i t u t i v a a l i c u i u s g e n e r i s v e l d i v i s i v a l o c u m g e n e r i s , id est m a i o r i s et s u b s t a n t i a lis, obtinet, h o c est est m a i u s a l i q u o et s u b s t a n t i a t e ; a c a u s a . Q u i p p e p r o p r i e t a s differentiae c a u s a est, p r o p r i e t a s q u a e s t i o n i s e f f e c t u s . Sic l e g e : D i f f e r e n t i a c u i u s l i b e t v e l c o n s t i t u t i v a est i p s i u s , v e l d i v i s i v a . Sed si, h o c est in eo q u o d est c o n s t i t u t i v a s p e c i e i , obtinet p r o p r i e t a t e m g e n e r i s , id est s i m i l i s est g e n e r i , in eo s c i l i c e t quod constituit speciem. Ut rationalitas id est v o c a b u l u m s i g n i f c a n s r a t i o n a l i t a t e m , h o c v i d e l i c e t n o m e n rationale obtinet locum generis; hominis, id est n o m i n i q u a s i g e n u s , h o c est m a i u s et s u b s t a n t i a l e . Vel. E t i a m est q u a s i g e n u s c a e l e s t i b u s c o r p o r i b u s , h o c est continet illa quasi generalia vocabula. Si ipsa, s c i l i c e t r a t i o n a l i a c o r p o r a degiint, id est v i v u n t ratione ita s c i l i c e t ut sint r a t i o n a l i a , alii n o n . At si divisibilis, h o c est in eo || q u o d d i v i d i t g e n u s , p r o p r i e - 178 r. i a t e m s p e c i e i tenet. N e c m i r u m q u i a omnis species cum divisibili differentia est, h o c est h a b e t d i v i s i b i l e m d i f f e r e n t i a m ; et i s t u d omnis r e f e r e n d u m est ad m a n e r i a s s p e c i e r u m , n o n ad s i n g u l a s s p e c i e s . Q u i p p e s p e c i e s t a n t u m s u b s t a n t i a e differentias h a b e r e c o n c e d i m u s . Q u o d e r g o ait omnis species t a l i s est omnis maneria specierum, q u a r e et s u b a l t e r n a e q u a e d a m diff e r e n t i a s h a b e n t et s p e c i a l i s s i m a e et h o c e s t : omnis species etc.; locus a causa, quod enim species differentias habent c a u s a est q u a r e i p s a e s p e c i e i l o c u m o b t i n e n t in d i v i d e n d o g e nus. Quod si. A c si d i c e r e t : E t q u i a differentia t a m g e n e r i s q u a m s p e c i e i p r o p r i e t a t e m obtinet, ambigi non potest, id est c e r t u m est, u b i q u a e r i t u r de differentia, h o c est sit q u a e s t i o de differentia earn e t i a m de g e n e r e , v e l u t i q u a n d o de different i a p r a e d i c a t u r , de s p e c i e m i n o r e ea v e l de i n f e r i o r i b u s e i u s s p e c i e i . N a m q u a n d o differentia a e q u a l i s est s p e c i e i , de diffin i t i o n e est, u t s u p r a m e m i n i m u s ; B o e t i o v e r o sufficit q u a e s t i o n e s de differentia q u a e o m n i n o v i d e b a n t u r a l i e n a e a s u p r a p o sita d i v i s i o n e , e a s p e r a l i q u a m p a r t e m a l i c u i m e m b r o i l l i u s divisionis aptare. Accidere vero. Q u a e s t i o n e m q u o q u e de c o m p a r a t i o n e ad
1 7 1 1 7 2

1 7 1

1 7 2

Cod.: Cod.:

subiectus. nisi

s u p r a p o s i t a m d i v i s i o n e m r e t o r q u e t et d i c i t a c c i d e r e q u a n d o q u e u t a l i q u i d d u c a t u r i n c e r t a m e n et c o m p a r a t i o n e m , id e s t in q u a e s t i o n e m , q u o d c e r t a m e n p r o m o v e t , id e s t d i s p u t a t i o n e m , q u a e q u a e s t i o sit de c o m p a r a t i o n e u t i s t a : Utrum melior sit fortitudo iustitia. 5 Sed haec necesse est. E t i a m d u b i t a t i o n e m , id e s t q u a e s t i o n e m d e a c c i d e n t i , et n o t a q u o d c u m a i t haec, n o n d e orani concessit, sed de eis quae sunt h u i u s m o d i , c u i u s m o d i est ista ubi p r a e d i c a t u r a c c i d e n t a l e v o c a b u l u m q u o d m a i u s e s t . N a m melius quam iustitia m a i u s e s t q u a m fortitudo. Iustitia n a m - 10 q u e , id e s t a e q u i t a s , teste T u l l i o (56), v i r t u s ea dicitur quae u n i c u i q u e r e s e r v a t q u o d s u u m est, h o c e s t u n u m q u o d q u e t r a c tat s e c u n d u m h o c q u o d d e b e t u r e i ; f o r t i t u d o v e r o e s t c o n s i d e r a t a p e r i c u l o r u m s u s c e p t i o et l a b o r u m p e r p e s s i o . U n d e q u i a haec in t r i b u l a t i o n e p e r m a n e t v i r i l i t e r , d i g n i o r i l l a e t m a i o - 1 5 ris m e r i t i i u d i c a t u r . S i q u i s a u t e m q u a e r a t u t r u m a v a r i t i a sit m e l i o r i u s t i t i a , v e l sit m e l i o r l u x u r i a , d e c o m p a r a t i o n e q u i d e m e s t q u a e s t i o , s e d n o n de a c c i d e n t i ; n o n e s t m a i u s s c i l i c e t praedicatum subiecto. Unde non generaliter concedendum est q u o d o m n i s q u a e s Lio d e c o m p a r a t i o n e sit de a c c i d e n t i , s e d 20 illae t a n t u m q u a e s u n t h u i u s m o d i , h o c e s t i n q u i b u s p r a e d i c a tur m a i u s .
1 7 3 1 7 4

Namque. R e d d i t c a u s a m q u a r e q u a e s t i o de c o m p a r a t i o n e sit de a c c i d e n t i , q u i a s c i l i c e t s o l u m a c c i d e n s , id e s t s o l u m a c c i d e n t a l e v o c a b u l u m v e n i t a d c o m p a r a t i o n e m , q u o d statini a 25 descriptione c o m p a r a n d i probat, dicens. Hoc enim solum, id e s t s o l u m a c c i d e n t a l e v o c a b u l u m r e c i pit in constructione m a i u s et minus. Rursus potest. S i c u t q u a e s t i o n e m de differentia v e l q u a e s t i o n e m de c o m p a r a t i o n e r e t o r s i t a d s u p r a p o s i t a m d i v i s i o n e m , 30 ita et f a c i t q u a e s t i o n e m d e e o d e m ; a c p r i m u m p o n i t e a s d i c e n s e t i a m fieri q u a e s t i o n e m d e e o d e m , i d e s t q u a e r i de a l i q u o u t r u m sit p r o r s u s i d e m c u m a l i o . Sed haec quaestio, h o c e s t p o n e n d a e s t s u b q u a e s t i o n e de diffnitione. Q u i p p e tale e s t a c si d i c a t u r : Utrum diffnitio ho- 35 nesti sit diffnitio utilis; et e s t q u i d e m d e diffnitione q u a n t u m a d m o d u m i n h a e r e n t i a e , s e c u n d u m id s c i l i c e t q u o d q u a e r i t d e a l i q u o u t r u m sit diffnitio a l i c u i u s e t o p o r t e t diffnitionem p r o aequali et substantiali accipi. Similiter idem sumi convenit
1 7 5

1 7 3

1 7

1 7 5

Cod.: * Cod.: Cod.:

utriiisque. hoc. comprobandi. I, 1 5 , 20 et passim.

(56) CICEROMS, De offciis,

io

15

20

25

30

35

40

p r o a e q u a l i e t s u b s t a n t i a l i , a c si d i c a t u r u t r u m id q u o d s u b s t a n t i a l e et a e q u a l e e s t h o n e s t o , sit a e q u a l e e t s u b s t a n t i a l e u t i l i ; et h o c loco o m n e i l l u d s u b s t a n t i a l e v i d e t u r d i c i a l t e r i , cuius essentia i n a l t e r o c o n c l u d i t u r u t albedo, albo, v e l af~ fectum albedine, albo. Quorum enim rerum. R e d d i t c a u s a m q u a r e h a e c q u a e s t i o utrum utile sit quod honestum d e diffinitione sit, i n h o c v i d e l i c e t s e n s u , u t r u m v i d e l i c e t diffinitio i s t i u s s i t diffinitio i l l i u s , q u i a v i d e l i c e t i n h o c s e n s u n o n i n c o n g r u e a c c i p i t u r , p r o eo s c i l i c e t q u o d i l l a e r e s q u a r u m e s t e a d e m diffinitio, s u n t e a e d e m ; sicut gladius, ensis, m u c r o . Sed q u o m o d o res pluraliter dicit<ur> c u m e a d e m p e n i t u s sit, p r o f e c t o s e c u n d u m v o c a b u l o r u m d i v e r s i t a t e m p l u r a l i t a s r e r u m a c c i p i t u r ; a c f o r t a s s e de vocabulo per transitionem huiusmodi quod est res accipi pot e r i t h o c m o d o : Quarum rerum, i d e s t q u o r u m n o m i n u m r e r u m , est eadem ratio, i d e s t diffinitio, ipsae res, id e s t i p s a n o m i n a r e r u m sunt eadem i n s i g n i f c a t i o n e . Substantiae ratio, id e s t diffinitio. Igitur simplicis. Q u a n d o q u i d e m illae quoque quaestiones quae omnino videbantur alienae a suprapositis speciebus quaes t i o n i s r e t o r q u e r i p o s s u n t ad e a s , i g i t u r r e c t e d i c t u m e s t s u p e r i u s q u a t t u o r s p e c i e s esse simplicis, id e s t p r a e d i c a t i v a e q u a e stionis regularis; a causa. Nunc igitur. Q u i a v i d e l i c e t e g i m u s de p r a e d i c a t i v i s q u a e s t i o n i b u s a d d o c t r i n a m q u a e s t i o n u m , i g i t u r de c o n d i t i o n a l i b u s ; a simili propter eamdem causam, vel a causa simpliciter. Has autem statim subdividit secundum naturam consequent i a r u m e x q u i b u s d e s c e n d u n t et q u a t t u o r s p e c i e s e a r u m facit, sicut superius praedicativarum. Si igitur. Q u a n d o q u i d e m q u a t t u o r m a n e r i a s h y p o t h e t i c a r u m quaestionum diximus, igitur singularum sensus aperiam u s ; a c a u s a et h o c e s t : Si, i d e s t q u a n d o p r o p o s i t i o c o n d i t i o n a l i s a q u a d e s c e n d i t q u a e s t i o c o n s t a t etc., id i n q u a e s t i o n e quaeritur an affirmatio affrmationem sequatur, h o c est si i t a e s t i n re u t i s t a affirmatio dicit, i t a sit u t i l l a p o n i t . In decertatione id est q u a e s t i o n e . E t n o t a q u o d d i s t i n c tius hic aperit sensus hypotheticarum quaestionum q u a m sup e r i u s p r a e d i c a t i v a r u m . Ibi e n i m g e n e r a l i t e r d i x i t i n o m n i q u a e r i u t r u m p r a e d i c a t u s i n h a e r e a t s u b i e c t o ; h i c n o n dicit generaliter quaeri an c o n s e q u e n s s e q u a t u r ad antecedens,.
1 7 6 111 1 7 8

1 7 6

1 7 7

1 7 8

Cod.: Cod.: Cod.:

sententia. deceptione. untecedens.

i m m o d i l i g e n t i u s et d i s t i n c t i u s s e c u n d u m s i n g u l o r u m t e r m i n o r u m constitutiones singularum quaestionum aperit sensus ac p r i u s f a c t a d i v i s i o n e h y p o t h e t i c a r u m q u a e s t i o n u m p e r q u a t t u o r s p e c i e s et i n s u p e r a s s i g n a t o q u i d u n a q u a e q u e q u a e s t i o hypothetica intendit, uniuscuiusque constitutionem demonstrat, e x q u a l i b u s s c i l i c e t t e r m i n i s c o n i u n g a t u r ; ac p r i m u m o s t e n d i t i n t r a q u o s t e r m i n o s i l i a fiat q u a e e x d u a b u s affirmat i o n i b u s c o n s t a t ; et s c i e n d u m est q u o d h i c t a n t u m a g i t de s i m p l i c i b u s q u a e s t i o n i b u s , n o n de c o m p o s i t i s q u o d et i p s e p o s t e a d t e r m i n t , i b i v i d e l i c e t : atque haec de ea quaestione intelligenda sunt. Q u a e s c i l i c e t h y p o t h e t i c a q u a e s t i o q u a e e x d u a b u s affirmationibus constat non effugit divisionem praedicativarum q u a e s t i o n u m , h o c est e a d e m i n m a t e r i a v e r s a t u r . Q u o d o s t e n dit a c a u s a sic, q u i a v i d e l i c e t p r o p o s i t i o n e s h y p o t h e t i c a e e x q u i b u s ipsae quaestiones descendunt in e a d e m m a t e r i a m a x i m e p o n u n t u r , p r o eo s c i l i c e t q u o d m a x i m e r e c i p i s o i e n t et h o c est. Nam ut praecedat aliquid etc., h o c est c o n s e q u e n t i a e x d u a b u s a f f i r m a t i o n i b u s i u n c t a solet m a x i m e p r o p o n i i n h i s r e b u s q u a s p a u l o a n t e c o m m e m o r a v i , id est i n t e r t e r m i n o s p r a e d i c a t i v a e q u a e s t i o n i s q u o s s u p r a a n n u m e r a v i in d i v i s i o n e p r a e d i c a t i v a r u m q u a e s t i o n u m , q u a e s c i l i c e t s u n t : g e n u s , diffinitio, p r o p r i u m , a c c i d e n s . I l l u d fere n o n e s t e x c l u s i v u m sed a u g m e n t u m , a c si d i c e r e t fere i n a l i i s t a n t u m , q u i a v i d e l i c e t fit et i n a l i i s q u a e ibi i n c i p i t d e t e r m i n a r e . Inter haec autem etc. E t a t t e n d e q u o d h o c l o c o c u m a i t re bus t e r m i n o s a c c i p i t , id est v o c e s , s i c u t e s t g e n u s , diffinitio, non accipit res. Nam si homo est, animal. P r o b a t a p a r t i b u s p e r e x e m p l a q u a e s u p e r i u s d i x i t , q u o d s c i l i c e t g e n u s s e q u i t u r s p e c i e m etc. A l i a p r o b a b i l i t e r , q u i a h o c s e q u i t u r i l l u d p r o b a b i l i t e r , ideo d e t e r m i n a v i m u s q u i a p a u c a s de h o c m o d o c o n s e q u e n t i a s r e c i p i m u s . Sed s i c u t q u a e s t i o n e s v e l l o c o s a s s i g n a t q u a n d o q u e se c u n d u m o p i n i o n e m , ita e t i a m v e r i t a t e m c o n s e q u e n t i a r u m m a gis s e c u n d u m o p i n i o n e m c o n s e r v t . Q u i p p e c u m q u e i n Topicis m a x i m e p r o b a b i l i t a t e m i n t e n d a t , n o n e s t a b s u r d u m i s t a q u a n d o q u e s e c u n d u m v e r i s i m i l i t u d i n e m , id e s t p r o b a b i l i t a tem, assignare. Nota hoc loco quod non solum propositiones d i c u n t u r a n t e c e d e n s et c o n s e q u e n s , v e r u m e t i a m s i m p l i c e s termini in q u i b u s consistit vis inferentiae. Praeter haec autem. P o s t illos t e r m i n o s q u o d h a b e t c o m 1 7 9

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

munes hypothetica quaestio c u m praedicativa, addit ano s dic e n s : Praeter haec, id e s t p r a e t e r s u p r a d i c t o s t e r m i n o s , alias, id e s t a l i q u a n d o e t c . Integra domus dicit, ne q u i s e x i s t i m e t i m p e r f e c t a m d o m u m appellari domum. Modus. M o d u s a p p e l l a t u r a d v e r b i u m i n f i e x u m a p r i n c i p a l i , id e s t a p r i m i t i v o n o m i n e , u t a iustitia v e l a iustus derivatur iuste. Accidentia quoque. H o c e t i a m e s t de [ a d ] d i v i s i o n e , q u i a aliter accidens accipit hic q u a m in divisione praedicativae q u a e s t i o n i s . Q u i p p e album a c c i d e n s corpori n o n p o t e r a t ibi esse, c u m n o n esset m a i u s . S i c l e g e : Id quod subiectum est, id e s t f u n d a m e n t u m c o m i t a t u r s u a a c c i d e n t i a q u i a c o n c e d i t u r sequi fundamentum adiacens. Quae cum ita sint, id e s t q u a n d o q u i d e m h y p o t h e t i c a e p r o p o s i t i o n e s e x d u a b u s a f f r m a t i o n i b u s c o n s t a n t e s in h u i u s m o d i c o n s i s t u n t ; a c a u s a ; h o c l o c o fere p o n i t u r a d e x c l u s i o n e m q u a e s t i o n i s i n t e r a c c i d e n s et s u b i e c t u m , q u a m h i c n o n c o m mmort ac fortasse ad exclusionem aliarum m u l t a r u m quae fieri p o s s e n t e x c o n s e q u e n t i a p r o b a b i l i i n t e r d u a s a f f i r m a t i o n e s . Quae cum sit || hypothetica simplex, id e s t d e s c e n d e n s e x 178 v. s i m p l i c i c o n s e q u e n t i a q u a e v i d e l i c e t e x solis c a t h e g o r i c i s c o n stat, n o n e x a l i i s h y p o t h e t i c i s . In eisdem autem. O s t e n s a m a t e r i a h y p o t h e t i c a e q u a e s t i o n i s constantis e x duabus affrmativis, ostendit etiam constantis e x d u a b u s n e g a t i v i s et d i c i t i n e a d e m m a t e r i a v e r s a r i h a n c et i l l a m q u a e s t i o n e m de q u o c a u s a m h u i u s m o d i p r o p o n i t , q u o d quotiens aliquid antecedit ad aliud, destructo consequenti, des t r u i t u r a n t e c e d e n s . Q u o d a i t In eisdem differentiis talis est e i s d e m t e r m i n i s , p e r q u o s differt a b a l i i s q u a e s t i o n i b u s . E arum vero quaestionum. Materiam quoque constantis ex a f f r m a t i v a et n e g a t i v a d c l a r t . Fere a d e x c l u s i o n e m p o n i t q u a r u m d a m quae hic non continentur, sed in sequentibus (57) u b i d i c e t : Postremo in omnibus quae eadem non sunt, id e s t si p e n i t u s n o n c o n s e n t i u n t ; et a t t e n d e q u o d h i c q u o q u e a d propria respicit secundum hoc quod huiusmodi consequentiae i n t a l i b u s t e r m i n i s m a x i m e r e c i p i soient, s i c u t et i l l a e de i m mediatis quas supponet, quod omnino reprobandum a plurib u s esse r e c t e i u d i c a t u r . Ut enim. B e n e d i x i q u a e s t i o n e s e x affrmatione et n e g a t i o n e

(57) BoETii, De differentiis

topicis,

I, P. L., LXIV, 1 1 7 9 D.

veri in talibus terminis q u i a consequentiae quae descendunt m a x i m e recipiuntur in talibus t e r m i n i s ; a causa. Itaque. Q u a n d o q u i d e m i s t a q u a e s t i o e x d i v e r s i s g e n e r i b u s c o n s t a t et i l l a e x d i v e r s i s s p e c i e b u s etc., e r g o q u a e s t i o e x affrm a t i o n e et n e g a t i o n e ; a p a r t i b u s . Ut aiitem negatio. O s t e n d i t ad u l t i m u m m a t e r i a < m > q u a e s t i o n i s c o n s t a n t i s e x a f f i r m a t i v a et n e g a t i v a . Quae erat enim differentia, id est q u a t t u o r s p e c i e s differ e n t e s a c a e t e r i s t r i b u s , non potest fieri, id est r e c i p i r e g u l a riter, s c i l i c e t n i s i i n h i s c o n t r a r i i s . S e d si c o n t r a r i a p r o p r i e a c c i p i a m u s , f a l s u m est, et c u m s u b s t a n t i a e n i h i l sit c o n t r a r i u m , sit t a m e n p r o b a b i l i t e r h u i u s m o d i c o n s e q u e n t i a de q u a l i b e t s u b s t a n t i a et i n t e r c o r p u s et s p e c i e m , v e l de q u a l i b e t r e [ m ] i n t e r h o m i n e m et n o n h o m i n e m . Q u o d si c o n t r a r i a l a r g e s u m a m u s pro quibuslibet scilicet oppositis, tunc etiam falsum v i d e t u r , q u i a et i s t a n o n m i n u s r e c i p i t u r : Si non est homo, est animai, n e c t a m e n non homo et animal o p p o s i t a s u n t . S e d p r o f e c t o h o c q u o d s u b i n t e l l i g i m u s regulariter, h u i u s m o d i terminos excludit, qui non sunt opposita. Q u i vero sunt regulares termini h u i u s complexionis ipse patenter in hypotheticis insinuat, c u m ait ex h u i u s m o d i cons e q u e n t i i s q u a e s u n t i n t e r a f f r m a t i o n e m et n e g a t i o n e m q u a t t u o r n a s c i s i l l o g i s m o s , [ p r o j p o s i t i o n e m s c i l i c e t a n t e c e d e n t i s et d e s t r u c t i o n e m c o n s e q u e n t [i] is q u o d n o n fieret n i s i i m m e d i a t a e s s e n t o p p o s i t a . P o s s u m u s e t i a m sic e x p o n e r e : N o n p o t e s t fieri in aliquibus supra p o s i t o r u m t e r m i n o r u m nisi in oppositis imm e d i a t i s . Q u i p p e non homo et animal q u a e e x c e d e n t i a s u n t et e x c e s s a in n u l l a m a t e r i a s u p e r i u s c o n n u m e r a t a s u n t . Et semper. E x p o n i t q u a e v o c a t carentia medio, i l i a v i d e l i c e t quorum alterum necesse est, id e s t d e t e r m i n a t u m et c e r turn est, inesse. Si dies est. D i e s et n o x s i c u t l u x e t t e n e b r a e p r o c l a r o et obscuro possunt accipi, quae sunt immediata circa e a m d e m r e m , q u i a o m n i s a e r v e l c l a r u s e s t v e l o b s c u r u s ; v e l si s i n t n o m i n a temporis, q u o d a m m o d o poterunt dici i m m e d i a t a non q u a n t u m a d p r a e d i c a t i o n e m sed q u a n t u m ad e x i s t e n t i a m . N o n e n i m o m n e t e m p u s a u t n o x est a u t d i e s , s i c u t h a e c h o r a , h i c m e n s i s , sed e x i s t e n t e o m n i t e m p o r e c e r t u m est e x i s t e r e v e l diem vel noctem. Facta igitur. A l i a m d i v i s i o n e m q u a e s t i o n i s p o n i t , q u o d v i d e l i c e t a l i a q u a e r i t de h i s q u a e p e r t i n e n t a d l o g i c a m , a l i a de
1 8 0 1 8 1

10

15

20

25

30

35

40

1 8 0

Cod.: Cod.:

finis. tribus.

1 8 1

10

15

20

25

30

35

40

h i s q u a e p e r t i n e n t a d p h y s i c a m , a l i a de h i s q u a e p e r t i n e n t a d e t h i c a m . Sed q u o d ait o m n e m q u a e s t i o n e m t r a h i e x ali q u a h a r u m s c i e n t i a r u m , s c i l i c e t t r s , h o c est e x h i s r e b u s q u a r u m cognitionem habemus per aliquam h ar u m scientiarum, f a l s u m v i d e t u r q u i a q u a e s t i o n e s g r a m m a t i c a e sive r e t h o r i c a e a d a l i a s seien tias p e r t i n e r e v i d e n t u r , c u m v i d e l i c e t g r a m m a Lic a m et r e t h o r i c a m o m n i ( n o ) a p h i l o s o p h i a d i v i d a m u s . Si q u i s i l a q u e q u a e r a t c u m d i c i t u r Romam venu, u t r u m Romain sit a d v e r b i u m v e l n o i n e n , et si sit n o m e n , u t r u m n o m i n a t i v i c a s u s vet n o n , v e i utrum Verres furatus sit e quam, g r a m m a t i c a est q u a e s t i o et i l i a c i v i l i s , id est r e t h o r i c a , n e c ad s u p r a d i c l a s s c i e n t i a s a t t i n e t , n i s i forte s e c u n d u m eos q u i g r a m m a t i c a m q u e r e t h o r i c a m l o g i c a e s u p p o n u n t . B o e t i u s tarnen h o c n o m e n logica n o n p o n i t , sed disserendi ratio s c i e n t i a m , q u o d m u l t o minus applicare potest grammaticae, quae nullo modo disserere, id est a r g u m e n t a r i v e l d i s p u t a r e d o c e t . S e c u n d o . C u m d i c i t u r omnis quaestio i l l u d omnis a d q u a t t u o r m a n e r i a s q u a e s t i o n i s s u p e r i u s d i c t a s r e t o r q u a t u r , hoc est q u a e s t i o n e m de g e n e r e , de dilTnitione, de p r o p r i o , de a c c i d e n t i . Q u i a taiis est ac si d i c a l u r : O m n i s q u a e s t i o , id est de o m n i g e n e r e q u a e s t i o nes pertinent ad a l i q u a m h a r u m s c i e n t i a r u m ; nota quod c u m ait a d l o g i c a m p e r t i n e r e de c o n s i d e r a t i o n e g e n e r i s et s p e c i e i s e c u n d u m eos q u i g e n e r a et s p e c i e s in r e r u m n a t u r a c o n s i d rant, non m a g i s speciem ad solam pertinere logicam. Q u i p p e v o c u m i m p o s i t i o s e c u n d u m q u a m g e n e r a c o n s i s t u n t v e l spec i e s n o n est n a t u r a l i s , sed a d p l a c i t u m . Praeterea aliam quaestionis divisionem ponit novissime, q u o d s c i l i c e t o m n i s q u a e s t i o v e l s i m p l e x est v e l c o m p o s i t a . Simplex, quae videlicet dividitur s e c u n d u m Constitutionen! s u a m i n u n a m a t f r m a t i o n e m et u n a m n e g a t i o n e m , a c c i p e r e m u s q u a n t u m a d naturami v o c i s et m u l t i p l e x in s e n s u p o s s e t e s s e . U t u n i t a t e m q u o q u e s e n s u s a c c i p e r e m u s d e t e r m i n a i dic e n s : Ita scilicet ut a l t e r i d i s p u t a n t i u m conveniat totani q u a e s t i o n e m a f l r m a r e , id est t o t a m a b s o l v e r e d u b i t a t i o n e m p e r affirrnationem r e s p o n s a m , et a l t e r i p e r n e g a t i o n e m . Q u i e n i m u n a m partem simplicis quaestionis absolvit dubitatione [ m ] , et a l t e r a m . Q u i p p e n e u t r a d i v i d e n t i u m p r o p o s i t i o n u m p o t e s t esse c e r t a v e l d u b i a sine a l t e r a . Q u i e n i m est c e r t u s v e l d u b i u s de u n a d i v i d e n t i u m , c e r t u s e r i t v e l d u b i u s de f a l s i t a t e a l l e r i u s . A t v e r o si s i m p l e x fuerit q u a e s t i o , n o n n e c e s s e est p e r
1 8 2 1 8 3 1 8 4

1 8 2
1 8 3

1 8 4

Cod.: Cod.: Cod.:

quattuor. saeculo. disputationum.

u n a m p r o p o s i l i o n e n i totam q u a e s t i o n e m , s e c u n d u m s c i l i c e t o m n e s p r o p o s i t i o n e s s u a s , a b s o l v i d u b i t a t i o n e . Si e n i m q u a e r a t u r utrum sit album vel non, ut rum sit nigrum vel non, utrum sit medii coloris vel non, si r e s p o n d e a t u r non est album, non sunt caeterae propositiones omnes absolutae dubietate. Hie enim. C o m m e n d a i e x e m p l u m d a t u m e x q u a e s t i o n e u n a in q u a s c i l i c e t u n a est t a n t u m affrmatio et u n a n e g a t i o , q u i a s c i l i c e t ita est h i e . Q u o d statini p r o b a t a b effectu d u p l i c i , q u i a alter s c i l i c e t d i s p u t a n t u m , p r o p o s i t a s c i l i c e t ilia q u a e s t i o n e , affirmat cum defendit esse, id est c u m c o n t e n d i t ad hoc u t sit, alter vero negai, q u i c o n t e n d i t ad h o c , u t n o n sit. Composita vero. P o s t s i m p l i c e m v e r o q u a e s t i o n e m , e x e m plificat de c o m p o s i t a ; distribuitur, h o c est d i v i d i t u r , in plures afflrmationes et s i m i l i t e r n e g a t i o n e s . A t t e n d e p l u r e s n o n sec u n d u m m a t e r i a m v o c i s , sed s e c u n d u m s e n s u m e t i a m . Utrum caelum. H a n c q u a e s t i o n e m ad h o c ut sit m u l t i p l e x ita i n t e l l i g e ne i l l u d utrum s u b i n t e l l i g a t u r h o c m o d o : Utrum sit longum vel non, utrum sit rotundum vel non etc. S i e n i m i l l u d utrum p r o p o n e r e m u s , u n i c a t h e g o r i c a e p r o p o s i t i o n i h a benti disjunctivum praedicatum vel uni hypotheticae disiunctae u n a m q u a e s t i o n e m f a c i m u s , s u b i n t e l l e c t a e x t r a n e g a t i o n e i l l i u s c a t h e g o r i c a e et i l l i u s d i s i u n c t a e , ac si ita d i c e r e t : U t r u m v e r a sit f^aec p r o p o s i t i o caelum est rotundum vel quadratum vel longum vel cuiuslibet alterius formae v e l n o n sit v e r a , de q u a s u p r a satis e g i m u s . iV/c enim. C o m m e n d a t e x e m p l u m de c o m p o s i t a q u a e s t i o n e o s t e n d e n s a b effectu h a n c e s s e c o m p o s i t a m , q u i a d i v e r s o s h o m i n e s c o n t e n d e n t e s q u i d i v e r s a s e n t i u n t de f o r m a c a e l i c o n tingit probare plures affirmationes ex hac quaestione. Q u i a iste p r o b a t esse r o t u n d u m , ille q u a d r a t u m . Conclusio vero. P o s t p r o p o s i t i o n e m et q u a e s t i o n e m , a g i t de c o n c l u s i o n e et n o t a n d u m q u o d a r g u m e n t u m q u o d i n diffinitione conclusionis ponit duas acceptiones nobis habere videtur, u n a m s t r i c t i o r e m , a l i a m l a r g i o r e m et s i m i l i t e r f o r t a s s i s c o n clusio. E a namque tantum argumenta dicuntur quandoque q u a e c o n v e n i e n t e r i n d u c t a fidem f a c i u n t , s e c u n d u m q u o d des c r i b i t u r a r g u m e n t u m rei dubiae ratio faciens fidem et a b a r g u m e n t o s o p h y s t i c o d i v i d i t B o e t i u s . O m n i a ilia e t i a m d i c u n t u r a r g u m e n t a q u a n d o q u e q u a e i n d u c u n t u r ad p r o b a t i o n e m a h c u i u s et t a m q u a m p r o b a n t i a d i s p o n u n t u r , sive s c i l i c e t p r o bent, sive f a c i a n t fidem, s i v e n o n , s e c u n d u m q u o d v i d e t u r arg u m e n t u m a c c i p i in diffinitione a r g u m e n t a t i o n i s . O m n e m sii1 8 5

10

15

20

25

30

35

40

io

15

20

25

30

35

logismum convenit a r g u m e n t u m habere, quare etiam ilium qui e x o m n i b u s c e r t i s p r o p o s i t i o n i b u s t e x i t u r c u i e t i a m diffinitio s i l l o g i s m i p o t e s t a d a p t a r i . A t v e r o si c e r t a e s u n t o m n e s p r o p o s i t i o n e s , n u l l i fit i n eo fides. U n d e n e c a r g u m e n t u m h a b e t <quod> f a c i a t , s e d q u o d d i s p o n a t u r et t r a c t e t u r tamquam <argumentum>, secundum q u a m etiam acceptionem argument a s o p h y s t i c a a r g u m e n t u m r a t i o d i s s e r e n d i d i c i t u r et artiic i u m d i s s e r e n d i , i d e s t a r g u m e n t u m ei s u b i e c t u m esse B o e t i u s dicit, u t s o p h i s t i c a q u o q u e a r g u m e n t a n o m i n e t . U n d e e t i a m in p r i m o s u p e r Topica C i c e r o n i s (58) e t s o p h y s t i c a m l o g i c a e s u p p o n i t , id e s t s c i e n t i a e d i s s e r e n d i , id e s t a r g u m e n t a n d i et a r g u m e n t a e j u s a r g u m e n t a n o m i n a t i O m n i s n a m q u e seien lia vel v i s l o g i c a e d i s c i p l i n a e a u t diffnit, a u t p a r t i t u r , a u t c o l l i g i t . Colligendi etiam facultas triplici diversitate tractatur; a u t enim veris, a c necessariis argumentationibus disputatio discurrit et d i s c i p l i n a l i s d e m o n s t r a t i o n u n c u p a t u r , a u t t a n t u m p r o b a b i l i b u s et d i a l e c t i c a [ s ] d i c i t u r , a u t a p e r t i s s i m e f a l s i s et s o p h y s t i c a i d e s t c a v i l l a t o r i a p e r h i b e t u r . L o g i c a i g i t u r q u a e est p e r i t i a d i s s e r e n d i v e l d e diffinitione v e l d e p a r t i t i o n e v e l de c o l l e c t i o n e , i d est de v e r i s a c n e c e s s a r i i s v e l de p r o b a b i l i b u s , id est v e r i s i m i l i b u s v e l de s o p h y s t i c i s , id est c a v i l l a t o r i i s a r g u m e n t a t i o n i b u s t r a c t a t . H a s e n i m c o l l e c t i o n i s p a r t e s esse d i x i m u s . E x h i s i t a q u e p a t e t q u o d a r g u m e n t a d i c i m u s o m n i a illa quae t a m q u a m probantia inducuntur; et h o c est haec larga acc e p t i o a r g u m e n t i A l i a v e r o s t r i c t i o r e s t a c c e p t i o q u a n d o scilic e t e a s o l a v o c a m u s a r g u m e n t a q u a e r a t i o n a b i l i t e r i n d u e ta fid e m f a c i u n t , s e c u n d u m h o c q u o d B o e t i u s i n s e q u e n t i b u s (59) l o q u e n s de a r g u m e n t i s n e c e s s a r i i s a c n o n p r o b a b i l i b u s dicit e a non posse esse a r g u m e n t a quae necessaria sunt ac n o n p r o b a b i l i a a l i i s q u i b u s ]| n o n s u n t d e m o n s t r a t a . S e d h i s q u i 179 r, e a r e c i p i u n t p o s s u n t afferri a d a r g u m e n t a et h a e c e s t s t r i c t i o r acceptio a r g u m e n t i . C u m itaque duae sint acceptiones huius n o m i n i s q u o d e s t a r g u m e n t u m , u n a q u i d e m l a r g i o r p r o eo scilicet quod inducitur t a m q u a m probans, alia strictior pro e o s c i l i c e t q u o d e s t r e i d u b i a e r a t i o f a c i e n s fidem, q u a e r e n d u m est i n q u a s i g n i f c a t i o n e [ m ] a r g u m e n t u m p o n a t u r i n h a c d i s t i n c t i o n e c o n c l u s i o n i s . S e d si i n o m n i s i l l o g i s m o , sive d u b i a sit c o n c l u s i o s i v e c e r t a , v o l u m u s esse c o n c ' l u s i o n e m , oportet,
1 8 6 1 8 7 1 8 8

1 , 6

1 8 7

1 8 8

Cod.: Cod.: Cod.:

tractatur. aut. quam. Topica Ciceronis topicis commentario, libri 1, P. L., LXIV, 1045 C. P. L., LXIV, 1181 A .

(58)

BoETii, In

(59) BOETII, De differentiis

quattuor,

c u m d i c i t u r p r o p o s i t i o a p p r o b a t a a r g u m e n t i s , a c c i p i l a r g e ar gumentum e t probari, u t s c i l i c e t o m n i s c o n c l u s i o d i c a t u r a p p r o b a t a a r g u m e n t i s , id e s t i l l a t a e x a l i q u o q u o d t a m q u a m a r g u m e n t u m t r a c t a t u r . Q u o d e n i m d i c i t u r t a n t u m de a r g u m e n t i s v a l e t q u a n t u m de a l i q u o a r g u m e n t o r u m . Q u i p p e n o n o m n i s conclusio per plura argumenta tractatur. Quod ergo o m n e m c o n c l u s i o n e m a p p r o b a r i a l i q u o a r g u m e n t o r u m tale e s t q u a s i d i c e r e m u s earn t r a c t a r i t a m q u a m p r o b a t a m . S i c e n i m e t q u a e s tionem omnem quaesitam quantum ad tractatum dubiam app e l l a m u s , n o n q u i a s c i l i c e t de e a d u b i t e t u r , s e d q u i a de e a tarnq u a m d u b i a t r a c t e t u r d u m de i p s a q u a e r i t u r . N o t a e t i a m q u o d p r i u s approbata, s u b i u n x i t argumentis, id e s t a l i q u o a r g u m e n t o r u m q u i a , u t d i c i t B o e t i u s i n p r i m o s u p e r Topica (60) C i c e r o n i s , a l i a f a c i u n t fidem, id e s t p r o b a n t , q u a e a r g u m e n t a v o c a m u s , u t v i s u s f a c i [ a ] t fidem h i s q u a e v i d e n t u r . S e d q u i a v i s u s n o n e s t ratio, n e c a r g u m e n t u m , i n q u i t , esse p o t e s t . S i m i liter, si q u i d p r o b a t u m est, et n o n p e r a r g u m e n t u m , c o n c l u s i o n o n d i c i t u r . N o t a n d u m v e r o [ q u o d ] , s e c u n d u m h a n c diffinition e m c o n c l u s i o n i s , n o n o m n e m a r g u m e n t a t i o n e m i n se m a t e r i a l i t e r c o n t i n e r e c o n c l u s i o n e m , v e l u t i i s t a m : Socrates est homo, ergo ipse est animal. Q u i p p e ipse est animal o m n i n o p r o p o s i t i o n o n est, n e c e t i a m v o x s i g n i f i c a t i v a , p r o eo s c i l i c e t q u o d v o x r e l a t i v a , s i c u t est ipse, p e r se s i g n i f i c a r e n o n potest, sed gratia eius tantum vocis, ad q u a m refertur.
1 8 9

10

15

20

De qua eadem (e)>tiam fere. Istud fere ditfinitionem p r o p o - 25 sitionis excipere videtur. N a m easdem habet divisiones con c l u s i o q u a s h a b e t et p r o p o s i t i o , sed n o n e a d e m diffinitione n o m i n a t u r h o c n o m e n conclusio q u a et propositio. N a m quod d i c i t u r t a n t u m d e m v a l e t a c si d i c e r e t de nomine cuius. Q u i p p e e a d e m e s t o r a t i o p r o p o s i t i o et c o n c l u s i o , sed d i v e r s a e o r u m .50 n o m i n a d i v e r s i s diffinitionibus n o m i n a n t u r , sed e i s d e m d i v i s i o n i b u s q u a s c o n t i n e n t d e c l a r a n t u r . A d n o m i n a v e r o tarn diffinitiones q u a m d i v i s i o n e s r e d u c i m u s , q u i a n e c e s s a r i o diffinitio c o n v e r t i b i l i s e s t c u m diffinito, n e c d i v i s i o f a c t a e s t de a l i q u o diffinito. C u m e n i m d i c i m u s p r o p o s i t i o a l i a c a t h e g o r i c a a l i a 35 h y p o t h e t i c a e t s i m i l i t e r c o n c l u s i o , de q u a c o n c l u s i o n e v e l p r o positione i d [ e m ] dicimus<?> P r o f e c t o de n u l l a i d e o q u i a universalis nominis confusa significatio ad n u l l u m n o m i n a t u m d i r i g i t n o s . S e d c u m n e c de n o m i n i b u s i p s i s a g a m u s , [ s e d ] p e r n o m i n a n o m i n u m tarn d i v i s i o n e s q u a m diffinitiones esse 40
1 9 0

1 8 9

Cod.:

omnes. Ciceronis commentario, I, P . L . , L X I V , 1 0 4 8 B .

1 9 0

Cod.: perfecta. (60) BOETII, In Topica

10

15

20

25

30

35

dicimlur, per quas ostendimus quas proprietates nomina contineant. Argumentum est ratio rei dubiae faciens fdem. Argii m e n li n o m e n t r i b u s mot lis accipi p o t e s t . Modo a u l e m a r g u m e n t u m nomen est propositionum quae p r a e m i t t u n t u r ad p r o b a t i o n e m a l t e r i u s p r o p o s i t i o n i s , sive u n a p r a e m i t t a t u r sicut i n e n t h y m e m a t e vel e x e m p l o , sive p u r e s sicut in sillogismo vel <in> i n d u c t i o n e . U n d e i n s e q u e n t i b u s (61) B o e t i u s dicet m a ximam propositionem inter a m b i l u m aliquotiens argumenti contineri hoc est inter ipsas praecedentes propositiones quae a r g u m e n t a s u n t q u a s i u n a e a r u i n i n c l u d i . At vero c u m m a x i m a p r o p o s i t i o i n a m b i t u a r g u m e n t i est, q u a s i p a r s la teat, o p o r t e t a r g u m e n t u m vocale inteligi c u i u s vocem dicit esse p a r t e m . Q u o d e t i a m i n s e q u e n t i b u s (62) o s t e n d e n s n e c e s s a r i a a c n o n p r o b a b i l i a a r g u m e n t a esse, dicit ea p o s t q u a m p r o b a t a s u n t aliis a r g u m e n t i s posse afferri a d a r g u m e n t a , u t scilicet s i n t a r g u m e n t a a d a l i u d . At vero id q u o d p e r a r g u m e n t u m p r o b a t u r p a r s ipsa est q u a e s t i o n i s q u a e , p r o b a t a , c o n c l u s i o d i c i t u r , q u a e d u m a d a l i u d sit a r g u m e n t u m a p p a r e t p r o p o s i tiones a r g u m e n t u m dici, u t h i c q u o q u e vocale a r g u m e n t u m esse c o n t i r m e m u s . Q u i d a m vero n o n i p s a s p r o p o s i t i o n e s , sed earuin intelectus a r g u m e n t u m v o c a n t (Meentes id scilicet ree l e a r g u m e n t u m dici i n q u o vis e s t p r o b a t ion is, h o c est {idei c o n s t i t u e n d a e , q u o d e s t i n t e l e c t u s . Q u i p p e i n a n i s e s t vox a d a r g u e n d u m nisi p e r c o n c e p t i o n e m s u i i n t e l e c t u s . Ipse vero i n t e l e c t u s a d fdem sufficit sine voce et saepe m e n s tacite a p u d se, c u m d e a l i q u o d u b i t e t , r a t i o n e s c o n f e r t ex i n t e l l i g e n t i a s u a , q u i b u s d u b i t a t i o n i s u a e fdem a s s e r i i . C u m i t a q u e vis a r g u e n d i vel et p r o b a n d i <in> i n t e l l e c t u sit, i u r e ibi a r g u m e n t u m esse <dicunt>. Cui e t i a m sillogismo c o n c o r d a r e d i c u n t q u o d a i t ratio. Q u i p p e ratio p r o p r i e n o m e n est d i s c r e t i o n i s intelligentiae. A l t e r i m i vero a r g u m e n t u m v o c a n t p r o p r i e n e q u e i p s a s p r o p o s i t i o n e s , n e q u e e a r u m i n t e l e c t u s , sed e a s r e s vel eos t e r m i n o s p r o p o s i t i o n u m p r a e c e d e n t u i m , u t in q u i b u s vis est p r o b a n d i , q u o d n o s a p p e l l a m u s locos; veluti c u m d i c i m u s : Socrates est homo, quare est animai, i p s u m hominem q u i locus est a r g u m e n t u m n o m i n a n t , q u i b u s T u l l i u s in p r i m o Inventio1 9 1 1 9 2

1 9 1

Cod.: Cod.:

promittnntiir. vocatur. topicis topicis libri libri quatluor, quattuor, P. L., LXIV, 1185 B. P. L., LXIV, 1181 B.

1 9 2

(61) BOETII, De differentiis (62) BOETII, De differentiis

mim (63) c o n s e n t i r e v i d e t u r . U b i s c i l i c e t p r o b a b i l e a r g u m e n t u m d i v i d e n s ait : O m n e a r g u m e n t u m , u t i n c e r t a s p a r t e s tribuamus, probabile quod sumitur ad argumentationem a m S i g n u m est, a u t c r e d i b i l e a u t i u d i c a t u r a u t p r o b a b i l i s . S i g n u m a u t e m esse d i x i t q u o d s u b a l i q u e m s e n s u m c a d i t et q u o d d a m significat q u o d e x i p s o p r o f e c t u m v i d e t u r , u t c r u o r f u g a p a l lor p u l v i s . Q u a e q u i d e m v e r b a p l a n e v i d e n t u r e s t e n d e r e S i g n u m i p s u m q u o d a d p r o b a t i o n e m c a e d i s a d d u c i t u r . Ipse e t i a m B o e t i u s i n p r i m o (64) s u p e r Topica C i c e r o n i s , c u m d e a r g u menta sillogismi loqueretur, ipsum medium terminum visus est a r g u m e n t u m v o c a r e d i c e n s : A r g u m e n t u m , n i s i sit o r a tione p r o l a t u m et p r o p o s i t i o n u m c o n t e x i o n e d i s p o s i t u m , fdem t a c e r e d u b i t a t i o n i n o n p o t e r i t . f g i t u r illa p r o p o s i t i o n i s prolatio ac dispositio argumenti argumentatio nuneupatur, quae dicitur sillogismus. Omnis vero sillogismus vel enthymema propositionibus constat; omne igitur a r g u m e n t u m sillogismo vel enthymemate profertur. E n t h y m e m a est imperfectus sillogismus, cuius aliquae partes, vel propter brevitatem vel propter notitiam, praetermissae s u n t . E t rursus: Quoniam igitur sillogismus o r n n i s propositionibus constat, proposition e s t e r m i n i s , t e r m i n i i n t e r se differunt, eo q u o d u n u s m a i o r est, a l t e r m i n o r , fieri n o n p o t e s t u t e x p r o p o s i t i o n i b u s c o n c l u sio n a s c a t u r , n i s i p e r t e r m i n o s p r o g r e s s a e q u a e s t i o n i s e x t r e mos terminos alicuius propositionis mediante termino coniunx e r i n t . E t i t e r u m : Q u o n i a m i g i t u r , m e d i i t e r m i n i interpositione, extremi copulantur, e o q u e modo membra quaes t i o n i s i n t e r se c o n v e n i u n t , a d h i b i t a q u e p r o b a t i o n e s o l v i t u r dubitatio, nihil est aliud a r g u m e n t u m q u a m medietatis inventio; haec enim vel coniungere, s i affrmatio [ v e l d i s i u n g e r e ] d e f e n d a t u r , <vel d i s i u n g e r e ) si n e g a t i o v i n d i c e t u r , p o t e r i t e x t r e m o s . Q u a e c u m i t a sint, d u a r u m p r o p o s i t i o n u m a c t e r t i a e conclusionis, maior quidem propositio dicitur quae maiorem t e r m i n u m c o n t i n e t , id e s t in q u a m a i o r t e r m i n u s p r a e d i c a t u r , m e d i u s v e r o s u p p o n i t u r , u t omne animal est substantia. Minor vero propositio est quae m e d i u m t e r m i n u m praedicat, su1 9 3 1 9 4 1 9 5 1 9 6 1 9 7

10

15

20

25

30

35

1 9 3

1 9 4

1 9 3

Cod.: Cod.: Cod.:

19(1

1 9 7

probatum. omnibus. eaque. Cod.: vel. Cod.: vere dicetur.

(63) CICERONIS, De inventione rbetorica, I, 30, 47-48. Hic l e g i t u r : ... a u t S i g n u m e s t , a u t c r e d i b i l e , a u t j u d i c a f z ; m , a u t comparabile . (64) BOETII, In Topica Ciceronis commentariorum libri sex, P. L., LXIV, 1 0 5 0 B - 1 0 5 1 A , p a s s i m .

10

15

20

25

30

35

40

bicit m i n o r e m , ut omnis homo est animal. Sed q u o n i a m a m a i o r i b u s n e c e s s e <est> m i n o r a descendere, eius conclusionis q u a e e x d u a b u s p r o p o s i t i o n i b u s n a s c i t u r i l l a q u a s i p r o p r i e effectrix p r o p o s i t i o d i c i t u r , q u a e p r i m a est . E x h i s e r g o c o n i c i u n t t a m T u l l i u m q u a m B o e t i u m v o c a r e a r g u m e n t a ead e m q u a e l o c o s differentias a p p e l l a n t . Sed a l i u n d e a r g u m e n t a dici v o l u n t , a l i u n d e l o c o s differentias. N a m a r g u m e n t u m a p p e l l a n t a p p e l l a t u m ac si d i c e r e t u r h o c s i m p l i c i t e r q u o d f i d e m facit, l o c u m d i f f e r e n t i a m s e c u n d u m p r o p r i e t a t e s h a b i t u d i n i s ad t e r m i n u m q u a e s t i o n i s e x q u a fidem f a c i t ; v e l u t i homo a r g u m e n t u m a d animal in eo d i c i t u r q u o d i p s u m p r o b a [ n ] t , l o c u s v e r o differentia c o n s i d e r a t u r s e c u n d u m s p e c i a l i t a t e m e x q u a r e c i p i t animal. A t v e r o n o b i s h o c l o c o v i d e t u r a r g u m e n t u m dicere solas propositiones quae ad probationem quaestionis induc u n t u r , u t s i c u t q u a e s t i o p r o p o s i t a <et> c o n c l u s i o p r o b a t a v o c e s sunt, ita e t i a m a r g u m e n t u m et a r g u m e n t a t i o v o c e s s u n t . Q u o d e n i m u n u s q u i s q u e a p u d se c o n t e m p l a n d o a r g u m e n t a d i s p o n i t q u i b u s sibi c e r t i t u d i n e m facit, n o n m a g i s ad l o g i c a m q u a e est r a t i o d i s s e r e n d i p e r t i n e t , q u a m ad c a e t e r a s s c i e n t i a s . At v e r o i p s e p r o p o s i t i o n u m c o n t e x t u s q u i i n d u c i t u r ad p r o b a n d a m a l i q u a m p r o p o s i t i o n e m ad r a t i o n e m t a n t u m p e r t i n e t s c i e n t i a e , q u i a r a t i o c i n a r i , id est d i s s e r e sive a r g u m e n t a r i , i n c o g n i t i o n e n o n a g u n t u r , sed i n c o l l e c t i o n e d i s p u t a t i o n i s . Q u i a u t e m a i u n t v i m a r g u e n d i c o n s i s t e r e i n i n t e l l e c t u , in eo sciicet q u o d sine i n t e l l e c t u i n u t i l e s s u n t p r o p o s i t i o n e s , a t q u e ideo i n t e l l e c t u s ad a r g u e n d u m sufficere o p i n a n t u r , et i n d e i p s u m p r o p r i e a r g u m e n t u m [ n o n p l a c e t ] a p p e l l a n t , <non p l a c e t ) , q u i a si i n t e l l e c t u s p r a e c e d e n t i u m p r o p o s i t i o n u m ad fidem c o n f e r e n d a m sufficere d i c a t u r q u a r e c u m d i c i t u r Socrates est homo, ergo est asinus a u d i t o r q u i h a b e t i n t e l l e c t u m p r a e c e d e n t i s p r o p o s i t i o n i s n o n a d q u i e s c e t s t a t i m c o n c l u s i o n i , c u m scilicet j a m i n t e l l i g i t q u o d dicit p r a e c e d e n s p r o p o s i t i o ? N o n i t a q u e sufficit perceptio intellectus praecedentium propositionum, quia postquam bene intellexerit quod dicunt praecedentes proposit i o n e s , c o n c l u s i o n i tarnen i d e o n o n a d q u i e s c i t . A m p l i u s : Si enim dictum e s t [in] i n t e l l e c t u s p r o p o s i t i o n i s u t a r g u m e n tum dicatur, cur non etiam intellectus m a x i m a e propositionis u t i p s e p o t i u s l o c u s d i c a t u r , q u a m m a x i m a || p r o p o s i t i o ? Q u i p - 179 pe i n a n i s est m a x i m a p r o p o s i t i o sine i n t e l l e c t u , u t s c i l i c e t i p s a a r g u m e n t a c o m m e n d e t . N e c tarnen l o c u m a u c t o r i t a s a p p e l l a t nisi ipsam m a x i m a m propositionem, vel l o c u m differentiam.
1 9 8 1 9 9

1 9 8

Cod.:

maiora.

P r a e t e r e a c u m l o c o s d i f f e r e n t i a s v e l v o c e s i p s a s s i c u t diffmitiones v e l res appellamus sicut integrum totum v e l eius partem, oporteret m a g i s intellectus locos differentias appellari. Q u i p p e i n a n i s e s s e t v e l v o x v e l r e i n a t u r a a d firmitudinem a r g u m e n t i , n i s i i t a esse i n t e l l e c t u c e p e r i m u s . 5 P r a e t e r e a si i n t e l l e c t u s a r g u m e n t a h i c v o c e t , q u o m o d o h a e c n e c e s s a r i a dicit, i l l a p r o b a b i l i a ? I n q u o e n i m i n t e l l e c t u m n e c e s s a r i u m p o s s i m u s appellare, sicut ipse in sequentibus necessarium describit? P r a e t e r e a c u m a i t a r g u m e n t u m s e m p e r n o t [ i t ] i u s e s s e 10 q u a e s t i o n e , d i c e m u s i n t e l l e c t u m n o t i o r e m esse i p s a p r o p o s i tione, q u a e i n q u a e s t i o n e p r o p o n i t u r ? A u t , si q u a e s t i o q u o q u e n o m e n sit i n t e l l e c t u s et c o n c l u s i o , q u o m o d o d i c i m u s i p s u m i n t e l l e c t u m q u a e r i v e l c o n c l u d i ? Q u i p p e n e q u e de i n t e l l e c t u a r g<uitur> n e q u e p e r i n t e l l e c t u m de a l i q u o sed p e r p r o p o s i t i o - 15 n e s de r e b u s l o q u i m u r . A m p l i u s . Q u o m o d o p o t e s t esse c e r t i o r i n t e l l e c t u s h u i u s p r o p o s i t i o n i s : Socrates est homo, q u a m h u i u s : Socrates est animal, c u m v i d e l i c e t ille q u i hominem c o n i u n g i t Socrati i n a n i m o animal rationali mortali i b i d e m , et animal Socrati c o - 2 0 p u l e t ? Q u o d si i n t e l l e c t u s h o m i n i s n o n p o t e s t e s s e c e r t i o r intellectu animalis, vel intellectus illius propositionis certior q u a m i n t e l l e c t u s i s t i u s , p r o f e c t o n e c a r g u m e n t u m a d e u m esse poterit. Unde illorum sententiam non approbamus, qui intel l e c t u m p r o p r i e a r g u m e n t a d i c i h o c l o c o v o l u n t . S e d n e c i l l a 25 n o b i s p l a c e t q u a e t e r m i n o s i p s o s , q u i loci s u n t differentiae, a r g u m e n t a d i c i t . C u m e n i m o s t e n d i t u r hoc compositum non esse animatum corpus, quia neque corpus est, n e m o a r g u m e n t u m n e c e s s a r i u m h i c esse d u b i t a t , n o n q u a n t u m a d t e r m i n o s , sed q u a n t u m a d t o t a s p r o p o s i t i o n e s . Q u i p p e c o r p u s o m n i n o 30 sine a n i m a t o c o r p o r e e s s e p o t e s t . U n d e id q u o d d i c i t p r a e c e d e n s p r o p o s i t i o s i n e eo q u o d d i c i t p o s t e r i o r n o n p o t e s t c o n t i n g e r e , et q u o t i e n s e s t ita, q u o d s c i l i c e t n o n p o t e s t c o n t i n g e r e q u o d d i c u n t p r a e c e d e n t e s p r o p o s i t i o n e s sine eo q u o d d i c i t c o n c l u s i o , n e c e s s a r i u m e s t a r g u m e n t u m , sive i t a sit i n a c t u , 35 sive n o n . Q u o d e n i m d i c i t : Non est corpus, quare non est animatum corpus, l i c e t c o r p u s sine a n i m a t o c o r p o r e p o s s i t esse, n e c e s s a r i u m e s t a r g u m e n t u m , q u i a v i d e l i c e t p r a e c e d e n t i s p r o p o s i t i o n i s s e n s u s n o n p o t e s t a t t i n g e r e sine s e n s u p o s t e r i o ris, e t q u i d i c i t non est animatum corpus, quare non est cor- 4 0 pus, l i c e t a n i m a t u m c o r p u s sine c o r p o r e n o n p o s s i t esse, n o n est t a m n e c e s s a r i u m a r g u m e n t u m , q u i a s c i l i c e t s e n s u s p r i o r i s
200
2 0 0

Cod.:

compositus.

10

15

20

25

30

35

40

p o t e s t c o n t i n g e r e sine s e n s u p o s t e r i o n s . Q u i a i g i t u r de neces s i t a t e argumenLi ad totas p r o p o s i t i o n e s u n i q u e r e s p i c i e n d u i n est et s i m i l i t e r de p r o b a b i l i t a t e , b e n e eas u b i q u e a r g u m e n t a v o c a m u s , n o n i n t e l l e c t u s e a r u m vel t e r m i n o s . Sed fortasse q u i s dicet m a x i m e s e n s u s p r o p o s i t i o n u m , id est ea videlicet q u a e a p r o p o s i t i o n i b u s d i c u n t u r , d e b e r e dici a r g u m e n t a , p r o eo videlicet q u o d h u i u s m o d i n c e s s i t a s i n t e r ea m a x i m e sit a s s i g n a n d a . Sed i a m profecto a r g u m e n t u m n o n esset n o m e n e x i s t e n t i u m , n e c saepe p r o b a n t i a n o [ t i ] t i o r a e s s e n t p r o b a t o . Q u i p p e saepe i d e m est p r o b a n t i s p r o p o s i t i o n i s s e n s u s et p r o b a t a e . V e l u t i c u m diffinitio et diffinitum a p p o n u n t u r q u a e e i u s d e m p e n i t u s s u n t significationis. U n d e n u l l a r a t i o n e v i d e t u r posse esse c e r t u m quod dicit h y p o t h e t i c a p r o p o s i t i o Socrates est homo, id est animal rationale mortale, q u i n sit c e r t u m q u o d ipse sit animal. U n d e n u l l o m o d o hoc ad illud p o t e s t ad a r g u m e n t u m a d d u c i , c u m videlicet necesse sit hoc p r o b a n s esse d u b i u m q u o t i e n s illud p r o b a t u m sit d u b i u m . P r a e t e r e a si a r g u m e n t a d i c i m u s dicta p r o p o s i t i o n u m , q u a e o m n i n o n i h i l s u n t , q u o m odo in a m b i t u e o r u m d i c i m u s p r o p o s i t i o n e s i n c l u d i ? Solas i t a q u e p r o p o s i t i o n e s h o c loco a r g u m e n t a v o c a m u s , in d e s i g n a t i o n e q u a r u m d e s c r i p t i o a r g u m e n t ! sic e x p o n i t u r . Argumentum est ratio etc. Ratio hoc n o m e n t r i b u s m o d i s accipi solet; n o m e n scilicet d i s c r e t i o n i s a n i m i , et n o m e n diffinitionis i u x t a illud A r i s t o t e l i s ratio substantiae, et n o m e n voc u m q u a e c o n v e n i e n t e r in r a t i o c i n a t i o n e d i s p u t a t i o n i s i n d u c u n t u r , q u a e q u i d e m acceptio h u i c loco c o n g r u i t et m a x i m e est u s i t a t a . C u m e n i m s o l e m u s dicere nunc audiamus rationem alicuius, talis est u t aus cult emus quibus verbis id quod dicit confirmet, q u a e q u i d e m v e r b a c o n f i r m a t u m , id est a r g u m e n t u m , h o c loco d i c u n t u r . T a l e est ergo c u m ait. Argumentum est ratio. Ac si d i c e r e t : V e r b a ad r a t i o c i n a n d u m c o n v e n i e n t e r i n d u c t a , id est r a t i o n a b i l i t e r in d i s p u t a t i o n e a s s u m p t a , n o n q u i d e m u t fidem r e c i p i a n t sicut conclusio, sed ut v d e m r f r a n t rei diibiae, id est q u a e s t i o n i q u a e s i t a e . U n d e supponit. Faciens fidem, id est c r e d u l i t a t e m rei diibiae, id est q u a e s tionis q u a e s i t a e ; et n o t a quod, u t i a m m e m i n i m u s s < u p r a > Boetius n o n dixit s i m p l i c i t e r faciens fidem, q u i a m u l t a fac i u n t fidem q u a e a r g u m e n t a n o n s u n t , sicut visus et p l e r a q u e e x p r i m e n t a . Q u i p p e c u m r a t i o n e s n o n sint, nec, teste Boetio, a r g u m e n t a dici p o s s u n t . U n d e necesse e r a t ut p r a e t e r m i t t e 2 0 1

01

Cod.

secundum.

r e t u r ratio; et n o t a in h a c diffinitione, s o p h y s t i c a n o n i n c l u d i a r g u m e n t a , s i c u t p o s t e r i u s os tendit. Q u i p p e nec c o n v e n i e n t e r s u n t a d i u n c t a c o n c l u s i o n i u t ratio d i c i q u e a n t . R a t i o n a m q u e , teste P r i s c i a n o , a b s o l u t u m n o m e n est, i n eo s c i l i c e t q u o d ratio d i c i n o n p o t e s t n i s i sit r e c t a c o n v e n i e n s . U n d e et <so>physl i c a q u a e q u a n d o q u e fidem c o n f e r u n t a u d i t o r i b u s i m p e r i t i s , qui eorum fallacias non deprehendunt, quia tamen rationes n o n sunt, n e c a r g u m e n t a s u n t d i c e n d a . E a v e r o s o l a p r o rat i o n a b i l i b u s h a b e n d a s u n t q u a e c o n v e n i e n t e r i n d u c u n t u r sec u n d u m positionem sententiae eius, c u m quo sermo conseritur. Si q u i s e n i m p o n a t h o m i n e m c o m p o s i t u m esse s p e c i e m a n i m a t i , et c o r p u s et a n i m a m s i m u l c o n i u n c t a m esse a n i m a tum, quia sunt h o m o compositus, ex vero falsum convenienter o s t e n d o n o n q u a n t u m ad r e r u m n a t u r a m , sed q u a n t u m ad p o s i t i o n e m s e n t e n t i a e a d v e r s a r i i , ad o p i n i o n e m c u i u s m a x i m e r e s p i c i e n d u m est, si ei fdem t a c e r e c u p i m u s . S o l a e n i m ad fdem sufficit, q u i a sive q u o d in v e n t a t e c o n s i s t t sive n o n , n i h i l a t t i n e t a d p r o b a t i o n e m , si ei m i n i m e v i d e t u r , c u m q u o s e r m o c o n s e r i t u r . R u r s u s sive sit sive n o n sit, n i h i l i m p e d i t a d p r o b a t i o n e m , d u m m o d o i n o p i n i o n e c o n s i s t t . N o n est a u t e m s o p h i s t i c u m a r g u m e n t u m q u i a i n c o n v e n i e n s o s t e n d i t , sed q u i a i n c o n v e n i e n t e r a r g u i t , c u m v i d e l i c e t n o n est c o n v e n i e n t e r a d i u n c t u m c o n c l u s i o n i , s e c u n d u m id q u o d i n o p i n i o n e c o n s i s t t a u d i t o r i s . V e l u t i c u m q u i s r e c e p e r i t omnem hominem esse quoddam animai, si sic a r g u a t u r q u i d e m , q u i a omne caput hominis est in homine, omne caput cuiusdam animalis esse in homine, n o n est a r g u m e n t u m c o n v e n i e n t e r a d i u n c t u m c o n c l u s i o n i , s e c u n d u m p r i o r e m c o n c e s s i o n e m , q u i a et v e r a est c o n c e s s i o et e x a r g u m e n t o c o n c l u s i o n o n p r o v e n i t . A t v e r o si q u i s arborem speciem animalis esse p o n a t , r e c t e a r g u i t u r sec u n d u m p o s i t i o n e m s e n t e n t i a e quercus esse animai, quia est arbor, q u i a v i d e l i c e t n a t u r a s p e c i e i q u a e p o s i t a est et c o n c e s s a e x i g i t ut q u o d p r o p t e r a r g u m e n t u m i n d u c a m c o n v e n i e n t e r sit a d i u n c t u m c o n c l u s i o n i , u t i n d u b i t a n t e r t e n e t u r q u o d de q u o c u m q u e p r a e d i c a t u r s p e c i e s , et g e n u s . N e c u l l o m o d o s o p h i s t i c u m est h o c a r g u m e n t u m q u o d a u d i t o r e m n o n d e c i p i t , sed causa e u m inde positionis seduxerat, quod videlicet arborem s p e c i e m a n i m a l i s esse p u t a b a t , s e c u n d u m q u a m q u i d e m o p i n i o n e m a r g u m e n t u m recte p r o c e d i t . Sic e t i a m m u l t a s i n sequentibus argumentationes disponet q u a r u m argumenta m a g i s s e c u n d u m o p i n i o n e m c o n v e n i e n t i a sunt, q u a m s e c u n d u m rei v e r i t a t e m . S i c u t est i l l u d a c o n t r a r i i s v e l a b a d i u n c t i s
2 0 2

10

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

v e l a b a u c t o r i t a t e v e l a n a i o r i v e l a m i n o r i et q u a e l i b e t c o n iecturalia argumenta. C u m enim a contrariis ostendimus q u o d , c u m b o n a sit s a n i t a s , m a l a e s t a e g r i t u d o , v e l q u o d a m b u l a t i o f u e r i t q u i a s t r e p i t u s p e d u m e s t a u d i t u s , si r e i v e r i t t e m p e n s e m u s n o n est a r g u m e n t u m a d i u n c t u m c o n v e n i e n t e r c o n c l u s i o n i , s i c u t n e c si d i c a m u s aliquid esse Socratem, quia est animai. Q u i p p e c o n t i n g i t esse a n i m a i q u o d t a m e n n o n e s t S o c r a t e s ; i t a c o n t i n g i t s t r e p i t i m i esse sine a m b u l a t i o n e et q u a n d o q u e d u o c o n t r a r i a e i d e m c o n t r a r i o s u p p o n u n t u r , ut e g e s t a s et s u p e r a b u n d a n t i a m a l o . A t v e r o c u m h u i u s m o d i q u a li tatis e s t h o m o c u m q u o d i s p u t a t u r , u t p e r e a q u a e f r e q u e n t e r eveniunt alia facile recipiat, aut c u m in eius opinione constat quod semper contraria contrariis conveniunt, vel adiuncta s e m p e r s u n t c u m a d i u n c t i s , b e n e s e c u n d u m h o c q u o d se h a b e t q u a l i t a s h o m i n i s , n o n n a t u r a rei, a r g u m e n t a d i s p o n i m u s et fortasse quae infirma sunt secundum n a t u r a m rerum, valida sunt ad a e d i f i c a t i o n e m fidei i u x t a o p i n i o n e m a u d i t o r i s , q u i videlicet h u i u s m o d i est quod quotiens alia c u m aliis frequenter c o n t i n g e r e v i d e r i t , h a e c p e r i l l a r e c i p i a t f a c i l e . U n d e r a t i o n e m q u o d l i b e t a r g u m e n t u m v o c a m u s , id e s t r a t i o n a b i l i t e r i n d u c t u m a d f a c i e n d a m fdem, n o n t a m s e c u n d u m r e i v e r i t a t e m , q u a m s e c u n d u m a n i m i q u a l i t a t e m et a e s t i m a t i o n e m e i u s c u i f i t , ut saepe quod est i n c o n g r u u m s e c u n d u m veritatem conv e n i e n s sit s e c u n d u m o p i n i o n e m . N a m c u m a r g u m e n t a a m a i o ri v e l a m i n o r i s e c u n d u m v i s u m p o n i m u s , s a e p e e x v e r o f a l s a a r g u i m u s , q u i a f r e q u e n t e r c o n t i n g i t u t id q u o d v e r u m e s t m i n u s v i d e a t u r et q u o d f a l s u m est m a g i s . V e l u t i si c o n t i n g a t <non> v e r b e r a r i e p i s c o p u m a b eo q u i <non> p e p e r c i t s e r v i s i l l i u s . U n d e si o s t e n d a m s e r v o s v e r b e r a t o s , q u i a n e c d o m i n o p e p e r c e r u n t e x v e r o f a l s u m a r g u o recte q u o d e s t s e c u n d u m o p i n i o n e m e i u s q u i || h o c f a c i l i u s q u a m i l l u d r e c e p e r a t . S i m i - 180 r. l i t e r si q u i s a u c t o r i t a l e m a l i c u i u s u b i q u e r e c i p i a t , q u i t a m e n in aliquo deceptus falsam sententiam astruit, falsam sentent i a m esse v e r a m p r o b a b i m u s , p e r h o c q u o d sic e s t v i s u m a u c tori, quern u b i q u e ille r e c i p i t , n e c v i t i o s e a r g u e m u s e x v e r o falsum propter opinionem auditoris. Faciens fdem. Q u a e r e n d u m v i d e t u r u t r u m t a c e r e fidem actualiter accipiamus, ut videlicet n u n q u a m a r g u m e n t u m dici d e b e a t n i s i a c t u a l i t e r fidem f a c i a t . S e d si h o c est, i a m o m n e a r g u m e n t u m videtur probabile. Sed falso. N o n enim o m n e q u o d fidem facit p r o b a b i l e est, sed q u o d s t a t i m u t a u d i t u m
2 0 3 2 0 4

edifficaciam. sit.

e s t , fdem f a c i t . S i e n i m a l i q u o d a r g u m e n t u m p r o f e r a t u r et m o x , u t a u d i t u m est, n o n r e c i p i a t u r , s p o s t e a p r o b e t u r et p r o b a t u m fidem facit, l i c e t fidem f a c i a t , tarnen p r o b a b i l e n o n est, q u o d s t a t i m p e r se sine u l l a p r o b a t i o n e r e c e p t u m n o n fuit. U n d e si t a c e r e fidem a c t u a l i t e r n i h i l i m p e d i t , q u o q u e n o n m o d o 5 naturaliter accipiamus. Rei dubiae. H o c a d d i f f e r e n t i a m p o n i n o n v i d e t u r , c u m v i d e l i c e t fides, i d e s t c r e d u l i t a s , fieri n o n p o s s i t c e r t a e r e i , s e d t a n t u m d u b i a e , de q u o t a m e n B o e t i u s i n p r i m o s u p e r Topica (65) C i c e r o n i s m u l t u m a m b i g u e l o q u i t u r i n e x p o s i t i o n e e i u s - 10 d e m diffinitionis a r g u m e n t i , d i c e n s : S i i g i t u r id esse a r g u m e n t u m d i c i m u s , q u o d r a t i o e s t f a c i e n s fdem, n u m tota arg u m e n t i n a t u r a m o n s t r a t a sit? M i n i m e . Q u o d si e i u s rei, d e q u a n e m o d u b i t a t , a l i q u a r a t i o n e q u i s v e l i t fdem t a c e r e , n u m i d c i r c o ilia, q u o d fidem f a c i a t , v o c a b i t u r a r g u m e n t u m ? N u l l o 15 m o d o . A r g u m e n t u m n a m q u e e s t q u o d r e m a r g u i t , id e s t p r o bat. Nihil enim probari, nisi dubium, potest. A d d i t a igitur a l i a differentia, f a c t a e s t i n t e g r a diffinitio a r g u m e n t i , c o n s t a n s e x g e n e r e et d u a b u s differentiis . I n q u i b u s q u i d e m v e r b i s i t a r i d i c u l o s u s e s s e v i d e t u r q u o d , c u m d i c a t n u l l i r e i p o s s e fieri 20 fidem n i s i d u b i a e , t a m e n a s t r u a t s e c u n d a m d i f f e r e n t i a m p e r rei dubiae supponi. Sed hoc magis s e c u n d u m opinionem alior u m p r o t u l i t q u a m s e c u n d u m v e r i t a t e m . U n d e n u l l o m o d o rei dubiae a d d i f f e r e n t i a m s u p p o n i c o n c e d i m u s , sed a d e x p r e s s i o n e m c u i v i d e l i c e t r e i fides fiat p e r a r g u m e n t u m . R e s v e r o d u b i a 25 ipsa est propositio dubia, q u a m quaestionem, scilicet quaes i t a m , d i x i t esse, d u m d e e a q u a e r i t u r e t c o n c l u s i o n e m p o s t q u a m approbata est. Sed fortasse dicitur quod magis r e m dub i a m oportet dicere sensum propositionis, v e l r e m ipsam de q u a a g i t u r , q u a m i p s a m p r o p o s i t i o n e m . Q u i p p e c u m q u a e r i - 30 t u r utrum Socrates est homo, de p r o p o s i t i o n e n i h i l q u a e r i t u r , n e q u e a g i t u r , s e d de i p s o S o c r a t e v e l de die to p r o p o s i t i o n i s . Unde potius dictum propositionis, vel r e m de q u a agitur, c o n v e n i t r e m d u b i a m a p p e l l a r i . S e d si h o c est, q u o m o d o a d p r o b a t i o n e m q u a r u m d a m p r o p o s i t i o n u m i n d u c e m u s a l i a s q u a e d e 35 e i s d e m a g u n t ? Q u i p p e n o n p o t e r i t h o c illi t a c e r e fidem, q u o d n e c e s s e e s t i g n o r a r i , q u a m d i u i l l u d i g n o r a b i t u r , v e l u t i si q u i s diffinitionem a d p r o b a t i o n e m d i f f i n i t i ducat, vel speciem ad probationem generis, non videtur congruum. C u m enim eam2 0 5 2 0 5 2 0 6 207
2 0 5

Cod.: non.
Cod.: Cod.: audita. diffinitum. Topica Ciceronis commentar io rum libri sex, P. L.,

2 0 6

2 0 T

(65) B OETII, In L X I V , 1048 B.

10

15

20

25

30

35

40

dein r e m p e n i l u s c o n l i n e a t uilTnitio q u a m diffnitum, q u o m o d o q u i s de r e li ni us d u h i u s tu er il et n o n de r e illius? A n i q u o m o d o q u a m d i u q u i s c e r t u s n o n erit <de> a n i m a l i , poteri esse c e r t u s de li ornine, q u i est a n i m a i ? Q u i p p e si c e r t u s esi de h o m i n e , c e r t u s e s t de a n i m a l i , Sed f r e q u e n t e r c o n tingi 1 d i e t a p r o b a n t i u m p r o p o s i t i o n uni et p r o b a t a r i m i e a d e m esse p e n i l u s , v e u t i c u m diinitio i n t e g r e s e n t e n i a m con line t si ve diflinila. U n d e s e m p e r d i c t u m p r o p o s i t i o n s p r a e m i s s a e n e c e s se est esse d u b i u m , q u a m d i u d u b i u m Inerii d i c t u m p r o p o s i tionis i l l a t a e ; q u i p p e i d e m s u n t p e n i l u s . Male i g i t u r h i e ad p r o b a tionem illius i n d u c i tu r. Q u o d si q u i s n o n r e m ex r e p r o b a r i dicat, vet d i c t u m ex dicto, sed i n t e l l e c t u m u n i u s p r o p o s i tion is ex i n t e l l e c t u a l t e r i u s , m i n u s a d v e r i t a t e m a c c e d i t ; n o n e n i m de i n t e l l e c t u q u a e r i t u r vel dubitatili-. P rae te rea m u l t a p e r <aliud s u n t ) a r g u m e n t a q u a e friniora s u n t , veluti c u m ad p r o b a t i o n e m p r a e m i t t i t u r vox, in q u a c o n t i n e t u r s e n t e n t i a s u b m i s s a e vocis. Ut si o s t e n d a m u s a l i q u i d esse sensibile quia est a n i m a i , vel q u i a est p o t e n s s e n t i r e , vel q u i a e s t h o m o . Q u a m d i u eniin q u i s de eo q u o d p e r sensibile concipit, necesse e s t u t d u b i t e l de eo quod p e r aliud intelligit vel p e r alias voces p r a e m i s s a s , q u i a profecto u n a q u a e q u e i s t a r u m v o c u m intellect u m s e n s i b i l i t a t i s i n se c o n t i n e t , sicut et sensibile e t c . s e c u n d u m i n h a e r e n t i a m intelligi. C u m ergo n e c r e m de q u a agitur in p r o p o s i t i o n s nec dictum propositionis, nec intellectum p r o p o s i t i o n i s h o c loco r e m d u b i a m con ven il a p p e l l a r i , r e s t a i u t p r o p o s i tionem i p s a m r e m d u b i a m a p p e l l e m u s , de q u a et ipse Boetius q u a e r i d i c a t et i p s a m p o s t q u a m a p p r o b a t a est et c o n c l u s a [et] c o n c l u s i o n e m a p p e l l a i . N a m et A r i s t o t e l e s (66) c u m a i t in sillogismo ex h i s q u a e p r o p o s i t a s u n t et concessa a l i u d a b ipsis n e c e s s a r i o evenire, aliud n o n q u a n t u m a d m a t e r i a m vocis. Q u i p p e saepe evenit c o n c l u s i o n e m a r g u m e n t a t i o n i s e a m d e m i n s e n s u esse c u m p r a e c e d e n t i p r o p o s i t i o n e . Veluti si d i c a m : Omnis gladius est ensis, sed nullus ensis est cultellus, ergo nullus gladius est cultellus; e a d e m est i n s e n s u c o n e l u s i o c u m a s s u m p t i o n e , c u m sii in m a t e r i a vocis d i v e r s a . C u m i t a q u e i n o m n i a r g u m e n t a t i o n aliud p r o b a n s a r g u m e n t u m a i u d p r o b a t u m esse c o n v e n i a t , n e q u q u a m aliud nisi q u a n t u m a d vocis d i v e r s i t a l e m p o s s u m u s a c c i p e r e . R e m itaq u e d u b i a m , q u a m p e r a l i u d s e m p e r p r o b a r i convenit, p r o p o s i t i o n e m a p p e l l a m u s , de q u a dubitatili , u t r u m scilicet dicat id q u o d in r e sit. D u a b u s vero de c a u s i s d ubi tari p o t e s t u t r u m p r o p o s i t i o sit vera, id e s t dicat id q u o d in r e est, vel q u i a n e -

(66)

BOETI, De m/llogismo

categorico,

P . L . , L X I V , 821 A .

s c i m u s earn d i c e r e id q u o d i p s a d i c i t et q u o d c e r i u m est n o bis, v e l q u i a c u m s c i a m u s earn d i c e r e id q u o d i p s a d i c i t i l i u d t a m e n q u o d i p s a d i c i t n e s c i m u s si in re sit. Si q u i s e n i m videns Socratem legere nesciat e u m vocari Socratem, et ei dic a t u r q u o d S o c r a t e s legit, n o n r e c i p i t p r o p o s i t i o n e m , licet c e r t u s sit de eo q u o d p r o p o s i t i o d i c i t . N a m q u i a c e r t u m e s t ei h u n c h o m i n e m l e g e r e , p r o f e c t o et S o c r a t e m ; et c u m i d e m d i c a n t h a e c d u a e p r o p o s i t i o n e s hie homo legit et Socrates legit, de v e r i t a t e h u i u s , n o n i l l i u s d u b i t a t , q u i a v i d e l i c e t s i g n i ficationem subiecti huius propositionis non agnoscit sicui ill i u s , n e c s c i t i n i s t a p r o p o s i t i o n e Socrates legit a g i d e h o m i n e i l l o quern l e g e n t e m c o n s p i c i t , q u i a hoc n o m e n Socrates eius esse i g n o r a t ; scit t a m e n i n re esse i l l u d q u o d p r o p o s i t i o dicit, sed q u i a n e s c i t i l l u d a p r o p o s i t i o n e dici, de v e r i t a t e p r o p o s i t i o n i s d u b i t a t . D u o e n i m s u n t n e c e s s a r i a a d hoc ut d e v e r i t a t e propositionis certi s i m u s , ut videlicet sciamus propositionem d i c e r e id q u o d d i c i t et ita esse i n re s i c u t i p s a d i c i t . S i v e a u t e m h o c , s i v e i l l u d i g n o r e m u s , c e r t a esse n o n p o t e s t p r o p o s i t i o . Q u o d et si s c i a m u s ita esse ut p r o p o s i t i o dicit, nec earn i l l u d d i c e r e n o s c a m u s , n e s c i m u s ideo i s t a m esse p r o p o s i t i o n e m , u t s u p r a d o c u i m u s . R u r s u s si b e n e t e n e a m u s v o c u m o m n i u m sig n i f i c a t i o n e m et s c i a m u s q u i a h o c dicit, nec i l l u d s c i a m u s in re esse, d u b i a e s t p r o p o s i t i o . V e l u i t si q u i s S o c r a t e m et n o m e n e i u s c o g n o s c a t , a u d i a t dici eo a b s e n t e Socrates legit, scit q u i d e m q u o d p r o p o s i t i o d i c i t et de q u o in p r o p o s i t i o n e a g a t u r , sed u t r u m ita sit e x a b s e n t i a S o c r a t i s i g n o r a t . Q u a e i t a q u e d u o n e c e s s a r i a c o n c u r r u n t ad h o c ut v e r a sit p r o p o s i t i o , p r i raum q u i d e m u t a l i q u i d in re sit et p o s t e a q u o d p r o p o s i t i o i l lud dicat ; c e r t a esse n o n p o t e s t V e r i t a s p r o p o s i t i o n i s n i s i
2 0 8 2 0 9

10

15

20

25

et i l l u d s c i a m u s esse i n re q u o d p r o p o s i t i o d i c i t et e t i a m s c i a - 30 m u s propositionem illud dicere. Unde, altero istorum inco g n i t o , d u a b u s istis de c a u s i s , d u b i a n o n c e r t a erit p r o p o s i t i o , s c i l i c e t q u o d si c o g n o s c e n t e s id e s s e i n re q u o d p r o p o s i t i o dicit, n e s c i a m u s p r o p o s i t i o n e m i l l u d d i c e r e , v e l s c i e n t e s p r o p o s i t i o n e m i l l u d d i c e r e , id esse i n re i g n o r e m u s . R e m i t a q u e 35 d u b i a m hoc loco propositionem ipsam appellamus, q u a pro bata h a e s i t a m u s u t r u m i p s a v e r a sit, i d e s t d i c a t id q u o d in re e s t , de q u a e t i a m B o e t i u s d i c i t q u a e r i , h o c e s t de i p s a d u b i t a r i et ad earn a r g u m e n t a p e t i . C u m e n i m d i c i t u r utrum Socrates est homo, l i c e t de p r o p o s i t i o n e n o n a g a m u s s e d de re i p s a q u a e 40
2 1 0

2 0 8

2 0 9

2 1 0

Cod.: Cod.: Cod.:

de veritate sumus. dicere.

tis

huius.

10

15

20

25

30

35

40

est S o c r a t e s , i n t e n t i o t a m e n d u b i t a t i o n i s a d p r o p o s i t i o n e m p e r i i n e t et, l i c e t de re p e r v e r b a q u a e r a t , i n t e n d i t t a m e n v e r i t a t e m p r o p o s i t i o n i s sibi m a n i f e s t a r i , l i c e t n o n q u a e r a t u t r u m i p s a p r o p o s i t i o h a b e a t v e r i t a t e m . C u m i t a q u e de v o c e i n t e n d a t u r et p r i n c i p a l i t e r q u a n t u m ad i n t e n t i o n e m de p r o p o s i t i o n e d u b i t e t u r , v e r b i s tarnen p r o p o s i t i o n i s i n d e m o n s t r a t i o n e t a n t u m r e r u m u t i m u r , ac de re i p s a l o q u e n d o a g i m u s et l i c e t a c t i o sit c i r c a r e m , t a m e n i n t e n t i o est c i r c a v o c e m . S i c u t et i n Pracdicamentis c u m de d o c t r i n a v o c u m i n t e n d a t u r , a d r e r u m n a t u r a m p r o p t e r i p s a s v o c e s t r a c t a t u s t r a n s f e r t u r , sic i t a q u e de rerum statu quaeritur u t ex hoc V e r i t a s propositionum appareat, q u a e v i d e l i c e t V e r i t a s s t a t u m r e r u m s e m p e r c o m i t a t u r et ex eo p e n d e t et c u m eo n e c e s s a r i o p e r m a n e t a u t p e r m u t a t u r . C u m v e r o i t a q u e de r e b u s est a c t i o , de p r o p o s i t i o n e h a b e t u r int e n t i o et q u o d de re d i c i t u r g r a t i a p r o p o s i t i o n i s tit et s a e p e c o n tingit ut idem penitus propositiones diversae materiae dieant et t a m e n u n a c e r t a e x i s t e n t e , a l t e r a sit d u b i a . Q u i p p e h a e c p r o p t e r a l i u d est c e r t a , ilia p r o p t e r || a l i u d est d u b i a . U t c u m 180 v. portasse i d e m d i c a t substantia corporea animata sensibilis q u o d animal d i c i t ; for tasse a u t e m h a e c p r o p o s i t o quoddam animai est homo a l i c u i h o m i n i d u b i a est p r o p t e r hoc q u o d i g n o r a t earn d i c e r e id q u o d d i c i t et q u o d i p s e seit esse i n re, cui i s t a est c e r t a quaedam substantia corporea animata sensibilis est homo, q u i a i s t a m seit d i c e r e id q u o d d i c i t et q u o d seit e s s e i n re. U n d e b e n e h a e c p r o p o s i t i o ad a r g u m e n t u m i l l i u s afferri p o t e s t , q u a e c e r t a esse p o t e s t u b i i l l a est d u b i a , l i c e t i d e m d i c a t c u m i l l a . N a m c u m q u i s a u d i t substantia corporea animata sensibilis q u a m i a m f o r t a s s e n o v e r a t e s s e diffinition e m a n i m a l i s , sed id o b l i t u s fuerat, s t a t i m a e q u a l i t a t e m diffnitionis et diffniti r e d u c e n s a d m e m o r i a m , p e r p r a e c e d e n t e m p r o p o s i t i o n e m q u a m r e c i p i t p o s t e r i o r i a d q u i e s c i t . Sed d i citur quia non per propositionem praemissam recipit submiss a m , s c i l i c e t m u l t a c o n c u r r u n t ad h o c u t earn r e c i p i a t , q u o d v i d e l i c e t et p r a e m i s s a m p r o p o s i t i o n e m i n se r e c i p i t et earn a d i u n c t a m c o n v e n i e n t e r c o n c l u s i o n i esse v i d e t , u t p e r earn c o n c l u s i o r e c i p i d e b e a t , p e r h o c s c i l i c e t q u o d i s t u d diffnition e i n i l l i u s esse et q u i s sit m o d u s p r o b a n d i diffinitionis ad d i f f m i t u m c o g n o s c i t . S e d si i n t e l l e c t u m v o c a r e m u s a r g u m e n t u m , p r o f e c t o i n o m n i a r g u m e n t a t i o n e p l u r a a r g u e r e n t . Sed q u i a id s o l u m q u o d p r o b a t u m est a r g u m e n t u m d i c i m u s , s o l i u s e i u s q u o d p r o f e r t u r a r g u e r e est, sed ita u t i n se r e c i p i a t u r et convenienter adiunctum conclusioni videatur; nihil quippe
2 1 1

e s t q u o d a d e f f i c i e n d u m a l i q u i d p e r se suffciat, q u i a n e c v o x a l i q u a a d s i g n i f c a n d u m a l i q u i d p e r se sufficit, u b i h u i u s d i s c r e t i o n i s <non> sit a u d i t o r , u t e i u s i m p o s i t i o n e m t e n e a t et a d q u o d signifcandum inventa sit cognoscat. V o x tamen ipsa i n t e l l e c t u m c o n s t i t u i t , s e d n o n i n q u o l i b e t a u d i t o r e , sed i n eo 5 t a n t u m q u i i a m hanc discretionem habet, ut sciat ad quid desig n a n d u m i n v e n t a sit. S i m i l i t e r a r g u m e n t u m p r o l a t u m n o n c u i libet fdem facit, sed ei q u i i n s t r u c t u s est i a m v e l r e r u m v e l n o m i n u m p r o p r i e t a t i b u s , q u a e a d C o n s t i t u t i o n e n ! fidei s u n t c o m m o d a ; v e l u t p r a e d i c t u m a r g u m e n t u m ei q u i i a m e t i a m n o - 10 vit i s t u d i l l i u s esse d i f n i t i o n e m , e t q u a e s i t diffnitionis et diffniti p r o p r i e t a s . S i c u t e n i m e a q u a e i n d i s p u t a t i o n e a r g u u n t propositiones ipsas a p p e l l a m u s , ita etiam res dubias ipsas p r o p o s i t i o n e s v o c a m u s , q u a e c o n c l u d u n t u r et p r o b a n t u r . Q u i p p e d i s p u t a t i o n o n e s t r e a l i s p u g n a v e l p e r s c r u t a tio u n i u s h o m i n i s 15 i n c o g n i t i o n e , sed a l t e r c a t i o et c o n t e n t i o r a t i o c i n a n t i u m de p r o posita quaestione probanda vel improbanda. Unde bene quae a d d i s p u t a t i o n e m c o n c u r r u n t , sive p r o b a n t i a sive p r o b a t a , v o c e s a p p e l l a m u s ; et n o t a q u o d c u m d u b i a m p r o p o s i t i o n e m d i c i m u s q u a e a r g u m e n t o o s t e n d i t u r , t a n t u m d e m v a l e r e a c si 20 d i c e r e m u s earn n o n esse c e r t a i n , h o c e s t n o n r e c i p i p r o v e r a . S a e p e e n i m fides fit e i s q u a e o m n i n o p r o f a l s i s h a b e n t u r , q u a e q u i d e m , q u i a de e o r u m f a l s i t a t e c o n s t a [ n ] t , d u b i a p r o p r i e n o n d i c u n t u r . S i c u t Socrates est homo, q u i a v e r a t e n e t u r d u b i a n o n est, i t a n e c Socrates non est homo, q u i a p r o f a l s a t a n t u m h a - 25 b e t u r , d u b i a r e c t e n o n d i c i t u r , q u i a a d o p i n i o n e m t a n t u m falsi i a m e s t i n c l i n a t a . A c de e x p o s i t i o n e q u i d e m a r g u m e n t i diffnit i o n i s h a e c d i c t a sunt, e x q u o e t i a m a p p a r e t a r g u m e n t a t a n tum appellari voces arguentes, velut ipsas propositiones quae a n t e c o n c l u s i o n e m i n a r g u m e n t a t i o n e p r a e m i t t a n t u r , u t ei fi- 30 d e m f a c i a n t . S i q u i s a u t e m n o m e n a r g u m e n t i in a l i a a c c e p t i o n e vel apud T u l l i u m vel apud alios inveniat, non est huic accept i o n i c o n t r a r i u m . Q u o d v e r o B o e t i u s a g e n s (67) d e a r g u m e n t o s i l l o g i s m i f i g u r a t i d i x i t n i h i l a l i u d a r g u m e n t u m i l l i u s esse q u a m m e d i e t a t i s i n v e n t i o n e m p e r q u a m e x t r e m i t a t e s a d i n v i - 35 c e m c o n i u n g u n t u r , v e l a b i n v i c e m d i s i u n g u n t u r , tale e s t a c si d i c e r e t a r g u m e n t u m esse i n i p s u m i n v e n t u m s e c u n d u m d i s p o s i t i o n e m m e d i i . Q u i p p e in p r a e m i s s i s p r o p o s i t i o n i b u s s i l l o g i s m i , q u a e a r g u m e n t u m e i u s sunt, i p s a s i l l o g i s m i f i g u r a s e c u n d u m m e d i i t e r m i n i d i s p o s i t i o n e < m > c o n t i n e t u r et i p s a e p r o p o - 40 sitiones, quae sunt a r g u m e n t u m , dicuntur inventio medii ter-

(67) BOETII, In 1051 A .

Topica

Ciceronis

commentario,

P . L., LXIV, 1 0 5 0 D -

io

15

20

25

30

35

40

m i n i , id est i n v e n t a e et a d d u c t a e ad a r g u e n d u m s e c u n d u m ispositionem medii termini, v i cuius extrema coniunguntur vel d i s i u n g u n t u r . Hoc semper. P o s t diffinitionem a r g u m e n l i , s u p p o n i t q u a m d a m i p s i u s a r g u m e n t i p r o p r i e t a t e m ex q u a diffinitionem comm e n d a t , ac si d i c e r e t : Bene dico a r g u m e n t u m t a c e r e fdem rei d u b i a e , id est q u a e s t i o n i , q u i a videlicet h a e c r a t i o faciens fid e m rei d u b i a e , id est a r g u m e n t u m , n o t i u s est q u a e s t i o n e , id est i p s u m est n o t i m i et q u a e s t i o i g n o t a . N o n enim compar a t i v e a c c i p i e n d u m est q u o d ait notius, sed elective s e c u n d u m q u o d statini s u p p o n e t q u i a ignota n o t i s probantur. Necesse est, id est d e t e r m i n a t i m i est et c e r i u m . Nam si. Vere a r g u m e n t u m est n o t i u s q u a e s t i o n e , n a m id q u o d fdem tacit q u a e s t i o n i n o t i u s est q u a e s t i o n e ; a p a r i ; et ita illud nam q u o d p r a e m i l t i t u r ad fdem o r a t i o n i s respicit et vere id quod ad fdem quaestionis a If e r tur est n o t i u s q u a e stione, q u i a n o t i s t a n t u m i g n o t a p r o b a n t u r et a r g u m e n t u m p r o b a t r e m d u b i a m ; ab effeciu; q u o d e n i m p r o b a t ex eo eontingit q u o d est n o t i u s ; et ita illud s e c u n d u m si ad s e c u n d a m probationem perline!. Argumentorum. P o s t diffinitionem a r g u m e n t i in q u a o m n i a c o n v e n i u n t , a r g u m e n t i s u p p o n i t d i v i s i o n e m u t ea de q u i b u s i n t e n d i l a c a e t e r i s s e p a r e t , scilicet p r o b a b i l i a ; et n o t a q u o d l a r g i u s in divisione n o m e n a r g u m e n t i v i d e t u r a c c i p e r e q u a m in diffinitione, q u i a q u a r t u m m e m b r u m in s e q u e n t i b u s omn i n o a b a r g u m e n t o v i d e t u r s e p a r a r e . V i d e t u r i t a q u e h o c loco a r g u m e n t u m vocare q u o d c u m q u e t r a c t a t u r t a m q u a m p r o b a n s , sive scilicet probet, sive n o n . In q u a q u i d e m l a r g a a c c e p t i o n e a r g u m e n t i q u i d a m p u t a b a n t T u l l i u m diffinisse a r g u m e n t u m , q u o s o m n i n o i m p r o b a t B o e t i u s q u i a r g u m e n t u m h o c loco accipi n o n vult, nisi q u o d conveniente!* a d i u n c t u m c o n c l u s i o n i , ut d i x i m u s , fdem a c t u a l i t e r facit. C o n t i n u a t i o : Sic diffinitur a r g u m e n t u m ; sic vero a q u i b u s d a m d i v i d i t u r , q u o d omnium argumentorum etc. Probabile vero Q u i a Iota divisto c i r c a p r o b a b i l e et nec.ess a r i u m consistit, sive c o n i u n c t a sive s e p a r a t a , d e s c r i b i t u t r u i n q u e ac p r i u s probabile '' d i c e n s q u o d p r o b a b i l e est q u o d s t a t i n i v i d e t u r , id est q u o d statini, u t a u d i t u m est, a p p r o b a t u r t a m q u a m v a l e n s et r e c i p i t u r t a m q u a m i d o n e u m ad c o n f e r e n d a m fdem q u a e s t i o n i ; et cui v i d e a t u r i d o n e u m s u b i u n g i t : vel om2 1 2 2 1 3 2 1 4 21 2 1 2
2 1 3

Cod.:
Cod.:

in. nunc.

2 1 4

Cod.:
Cod.:

ignotis.
probabit.

2 1 5

nibus h o m i n i b u s , vel pluribus, id e s t m a i o r i p a r t i h o m i n u m , et si n e q u e o m n i b u s n e q u e m a i o r i p a r t i h o m i n u m , s a l t e m sapientibus; et his, scilicet s a p i e n t i b u s , vel omnibus, vel m a i o r i p a r t i , s a l t e m s a p i e n t i b u s m a g n a e f a m a e et excellentis s a p i e n t i a e ; et si n o n o m n i b u s vel p l u r i b u s s a p i e n t i b u s , s a l t e m uni- 5 cuique, id e s t alicui n o t o d e o m n i b u s a c p r a e c i p u o secundum proprium facultatem, id e s t s c i e n t i a m s u a m , u t m e d i c o n o t o de m e d i c i s ; vel i t a : quod videtur secundum proprium facultatem, h o c e s t q u o d v i d e t u r ei d e eis q u a e a d s c i e n t i a m s u a m p e r t i n e n t , u t q u o d v i d e t u r medico de medicina. 10 E t p r a e t e r e a illud e s t r e c t e p r o b a b i l e q u o d v i d e t u r ei c u m q u o d i s p u t a t u r , vel ipsi e t i a m qui indicai i n t e r e o s . Sed h i c i u d e x , s i c u t i n q u a r t o libro (68), d i c i t u r i n d i a l e c t i c a d i s p u t a tione, id e s t c u m eo cum quo sermo consevitiir; in rethoricis vero a l i u s ; et a t t e n d e q u o d si i n divisione a r g u m e n t i s u p e r i u s 15 ita large acceptum est probabile sicut hic describitur, omnia v i d e n t u r p r o b a b i l i a esse, e t i a m illud q u o d n o n p r o b a b i l e vocat, c u m a i t (69) o b i e c t u l u n a r i s c o r p o r i s solis e v e n i r e d e f e c t u m ; h o c q u i p p e alicui s a p i e n t i u m v i d e t u r . Sed p r o f e c t o l a r g i u s d e s c r i b i t p r o b a b i l e q u a m s u p e r i u s a c c e p e r i t i n divisione. Ibi 20 e n i m t a n t u m accepit p r o b a b i l e q u o d s t a t i m v i d e t u r ei c u m q u o s e r m o consentili*, q u o d i n n u i t i n v e r b i s ipsis q u i b u s a c a e t e r i s s e p a r a v i ! d i c e n s : Et praeterea quod videtur ei cum quo sermo conseritur. H i c vero l a r g i u s d e s c r i b i t p r o b a b i l e u t n u l l a m eius acceptionem p r a e t e r m i t t a t et v i d e t u r a e q u i v o c e 25 accipi, c u m m o d o large, m o d o s t r i c t e s u m i t u r p r o b a b i l e .
2 1 6

In quo, scilicet a d h o c u t p r o b a b i l e sit a r g u m e n t u m , n i h i l attinet ut rum sit verum, id e s t c o n v e n i e n t e r a d i u n c t u m c o n c l u s i o n i annon, d u m m o d o i t a esse v i d e t u r , q u o d p r o b a b i l e ex sola o p n i o n e d i c i t u r . N e c e s s a r i u m vero s e c u n d u m n a t u r a e 30 v e r i t a t e m a c c i p i e n d u m est. N e c e s s a r i u m vero, sicut a r g u m e n t u m , q u a n t u m a d c o n c l u s i o n e m d i c i t u r q u a m a r g u i t , id e s t p r o b a t ; i t a et p r o b a b i l e et n e c e s s a r i u m n o n in se d i c i t u r , sed q u a n t u m a d c o n c l u s i o n e m , q u i a p r o b a b i l e e s t a r g u m e n t u m n o n q u i a facile in se r e c i p i t u r , sed q u o d s t a t i m u t a u d i t a 35 est a r g u m e n t a t i o a d c o n f e r e n d a m fidem c o n c l u s i o n i , i d o n e u m i u d i c a t u r , u t videlicet p e r se tale esse a p p a r e a t u t p e r i p s u m c o n c l u s i o recipi d e b e a t . S i m i l i t e r n e c e s s a r i u m a r g u m e n t u m n o n in se, sed q u a n t u m a d c o n c l u s i o n e m i u d i c a t u r , q u o n i a m

2 1 6

Cod.: BOETII,

praetermittit. De differentiis topics topicis libri libri quattuor, I V , P. L., LXIV,

(68)

1206 C.
(69) B O E T I I , De difjerentiis quattuor, P. L., L X I V , 1 1 8 1 A .

io

15

20

25

30

35

40

v i d e l i c e t ita est ei a d i u n c t u m u t q u o d in a r g u m e n t o d i c i l u r esse n o n p o s s i t sine c o n c l u s i o n e sed n e c e s s a r i o id q u o d c o n clusio dicit exigit. Q u o d q u i d e m Boetius his verbis qualiterc u m q u e e x p r i m i t : Quod ut dicitur ita est et aliier esse non potest, i n q u o , q u o d c u m q u e v e r b a s o n e n t , n i h i l a l i u d i n l e l ligit n i s i q u i a ita est a d i u n c t u m ei, ad q u o d i n d u c i t u r , q u o d s e c u n d u m s e n s u m i l l u d n e c e s s a r i o e x i g i t . Si q u i s a u t e m d i c a t a r g u m e n t u m in se n e c e s s a r i u m v e l i n se p r o b a b i l e hic a c c i p i et n o n q u a n t u m ad c o n c l u s i o n e m , a u d i e n d u m est. N a m i a m p r o f e c t o et p l u r a , q u a e n e c e s s a r i a esse a r g u m e n t a n e m o d u bitat, n e c e s s a r i a n o n esse, || et q u a e c e r t u n i est n o n esse n e - 181 r, cessarla, necessaria argumenta dicerentur. Quippe argument u m h u i u s s i l l o g i s m i : Omnis homo est animai, omne animai est animatum, ergo omnis homo est animatus, n o n esset n e c e s s a r i u m ; n e c i l l u d e t i a m de q u o B o e t i u s e x e m p l i f c a t p r o necessario, dici potest necessarium, c u m videlicet ait solis e c l i p s i i n c o n t i n g e r e q u i a l u n a est i n t e r p o s i t a soli et t e r r a e . Q u i p p e l u n a e i n t e r p o s i t i o , q u a e ad a r g u m e n t u m affertur, t r a n s i t o r i a et r a r i s s i m a m i n i m e a d n e c e s s i t a t e m a t t i n e t . Nec m i n u s ea q u a e n o n s u n t n e c e s s a r i a a r g u m e n t a , p o s s e t d i c i n e c e s s a r i a , ut s i q u i s d i c a t : Socrates non est qualitas, quia non est albedo, nel quia Plato non est qualitas, q u i p p e n e c e s s e ita esse, u t p r a e m i s s a e p r o p o s i t i o n e s d i c u n t . S i c u t e r g o a r g u m e n t u m n o n i n se d i c i t u r , sed q u a n t u m ad c o n c l u s i o n e m d i c i t u r q u a m p r o b a t , ita n e c e s s a r i u m q u o n i a m v i d e l i c e t i t a e s t c o n c l u s i o n i a d i u n c t u m u t h o c q u o d in eo d i c i t u r esse n e q u e a t a b s q u e eo q u o d in c o n c l u s i o n e p r o p o n i t u r . S i m i l i t e r et p r o b a b i l e n o n in se d i c i t u r a r g u m e n t u m , sed q u a n t u m a d c o n c l u s i o n e m , non q u o d v i d e l i c e t i p s u m in se s t a t i m r e c i p i a t u r , sed p e r i p s u m statini c o n c l u s i o c o n c e d a t u r . M u l t a e n i m in se r e c i p i m u s q u a e , q u i a a l i i s c o n v e n i e n t e r a d i u n c t a n o n sunt, ad a i l o r u m fdem n o n v a l e n t , n e c a r g u m e n t a e o r u m esse p o s s u n t ; et c u m s i n t p r o b a b i l e s p r o p o s i t i o n e s , n o n s u n t a r g u m e n t a p r o babilia, q u i a in a r g u e n d o n o n r e c i p i u n t u r in v e r i t a t e s u i p r o poni. Et probabile quidem. Post divisionem a r g u m e n t o r u m nec n o n e t i a m diffinitiones m e m b r o r u m s c i l i c e t e x e m p l a s u b i c i t de s i n g u l i s d i v i d e n t i b u s et p r i m u m de eo a r g u m e n t o q u o d nec e s s a r i u m est et p r o b a b i l e ; et n o t a q u o d i l l u d si a p p r o b a t i v u m est, n o n c o n d i t i o n a l e u t sit a r g u m e n t a t i o , ac si d i c e r e t : Q u a n d o q u i d e m a l i q u i d a l i c u i est a d d i t u m , e r g o t o t u m m a i u s efficitur, h o c est p l u s e s t ibi q u a m p r i u s e s s e t ; et i l l u d q u o d p r a e m i t t i t u r , s c i l i c e t aliquid alicui est additum a r g u m e n t u m est

n e c e s s a r i u m et p r o b a b i l e q u a n t u m a d a l i u d q u o d [ r ] e i s u b i u n g i t u r , q u o d s c i l i c e t t o t u m m a i u s effcitur. Neqae enim. C o m m e n d a t i o e x e m p l i a c a u s a . A c si d i c e r e t : B o n u m e x e m p l u m d e d i p e r i s t u d de a r g u m e n t o q u o d est p r o b a b i l e et n e c e s s a r i u m , q u i a s c i l i c e t u t r u m q u e i s t u d e s t ; 5 et q u o d a i t nemo ab hac propositione dissentiet <hoc> e s t : Omnes concedunt statim praemissam propositionem conven i e n t e r a d i u n c t a m c o n c l u s i o n i , a d c o n f e r e n d a m fdem ei, si q u i s d e e a d u b i t e t ; q u o d p e r t i n e t a d p r o b a b i l e ; et i n s u p e r necesse est ita se habere, h o c e s t : Ita est e a d e m p r o p o s i t i o c o - io niuncta probatae propositioni, ut hoc nequeat contingere sine i l i o ; et a t t e n d e q u o d a l i t e r a r g u m e n t u m sive a r g u m e n t a t i o n e cessaria dicitur, aliter antecedens sive consequens. Orane enim a r g u m e n t u m necessarium dicitur quod ita est adiunctum conc l u s i o n i , sive e x n a t u r a r e r u m sive e x p r o p r i e t a t e t e r m i n o r u m 15 vel ipsius constructionis, quod n o n queat contingere id quod a r g u m e n t u m d i c i t sine e o q u o d c o n c l u s i o p r o p o n i t . A t v e r o sola illa necessario antecedunt quae in sensu suo sensum c o n sequentis includunt. Unde c u m omnia necessaria antecedentia, n e c e s s a r i a p o s s i n t esse a r g u m e n t a , n o n e c o n v e r s o c o n t i n g i t . 20 N a m etsi Socrates est homo, n e c e s s a r i o a r g u a t e u m non esse lapidem, n o n t a m e n n e c e s s a r i o a n t e c e d i t a d i p s u m , q u i a affirmatio negationis ipsum vi suae enuntiatonis non continet. Probabilia vero. V e r i t a t e m a r g u m e n t a n e c e s s i t a t e m e i u s appellat. Si mater est. Si a p p r o b a t i v u m . L i c e t o m n i s m a t e r d i l i g a t , quia tamen proprietas matris non requirit dilectionem, non est n e c e s s a r i u m a r g u m e n t u m ; f o r t a s s e et q u a e d a m filios, q u o rum desiderant mortem, non diligunt; quia tamen rarissime contingit, probabile est a r g u m e n t u m . Quae ita quidem e t c . h o c e s t q u a e sic s u n t a d i u n c t a h i s q u a e p r o b a n t . Sed his facile , hoc est non statim p e r haec recipit illa. Obiectu. Materiam non formam argumentationis ponit. A c si i t a d i c e r e t : V e r e sol q u a n d o q u e deficit l u m i n e q u a n t u m a d visum hominum, quia l u n a interponitur; hoc q u i d e m licet i n n a t u r a n e c e s s a r i o c o n c l u s i o n i sit a d i u n c t u m , t a m e n p r o b a bile n o n est a r g u m e n t u m , q u i a p h y s i c a e c l i p s i s o c c u l t a est et ignota. Habere cornua Diogenem. Sic est disponenda argumentatio : V e r e D i o g e n e s h a b e t c o r n u a , i n c o n s t i t u t i o n e scilicet s u a e
211 2 1 8

25

30

35

io

2 1 7

Cod.: faciens Cod.: lumina.

fidem.

2 1 8

io

15

20

25

30

35

40

s u b s t a n t i a e , n o n in possessione, q u i a u n u s q u i s q u e h o m o h a b e t a l i q u i d q u o d n o n p e r d i d i t , siculi c a p u t vel c o r n u a ve! a m m a n i ; h o c a r g u m e n t u m , c u m o m n i n o v e r u m in se a p p a r e a l et c o n c l u s i o falsa, n e c etiain p r o b a b i l e est. S u n t a u t e m q u i p r o b a r e n i t u n t u r liane c o n s e q u e n t i a m : Si q u i s q u e h a b e t q u o d n o n p e r d i d i t , Diogenes h a b e t c o r n u a , q u i a si Diogenes n o n h a b e t c o r n u a , n o n q u i s q u e h a b e t q u o d n o n p e r d i d i t ; et h a n c f a l s a m c o n s e q u e n t i a m p e r m e d i u m sic p r o b a n t i Si Diogenes n o n habet c o r n u a , c o r n u a n o n h a b e n t u r a Diogene, et i t a h a b e t aliq u i d q u o d n o n p e r d i d i t Diogenes. Q u o d si a l i q u i d q u o d n o n p e r d i d i t Diogenes, n o n h a b e t u r a Diogene, l u n e Diogenes n o n h a b e t a l i q u i d q u o d n o n p e r d i d i t ; a p a r i ; vel: Si hoc, t u n c n o n q u i s q u e h a b e t q u o d <non> p e r d i d i t ; a p a r t e . Solutio. F a l s a est il la c o n s e q u e n t i a : Si a l i q u i d q u o d n o n p e r d i d i t Diogenes, n o n h a b e t u r a Diogene, Diogenes n o n h a b e t a l i q u i d q u o d n o n p e r didit, q u i a v e r u m est a n t e c e d e n s et falsimi c o n s e q u e n s . Similit e r et h a e c falsa e s t : Si a l i q u o d c a p u t n o n h a b e t u r a Diogene, Diogenes n o n h a b e t a l i q u o d c a p u t ; q u i p p e si n o n h a b e t aliq u o d c a p u t , n o n h a b e t s u um, q u i a si h a b e t su u m h a b e t a l i q u o d . Quae quidem. P o s tq n a m , a Horum o p i n i o n e m s e c u t u s , inter a r g u m e n t a p o s u i t ea q u o q u e q u a e a p e r t i s s i m e falsa s u n t , c o r r i g i t e o r u m o p i n i o n e m et s e c u n d u m rei v e r i t a t e m et r e c t a m a c c e p t i o n e m a r g u m e n t i , ea a b a r g u m e n t i s s e p a r a t , q u a e videlicet a p e r t e falsa s u n t , sic ut p r a e m i s s u m est; q u o d n o n s o l u m n o n est p r o b a b i l e , id est facile c o n c e d i t u r , v e r u m e t i a m , ait, in n u l l a h o m i n u m o p i n i o n e u n q u a m consisti!. Q u i p p e ex a p e n r vero a p e r t e f a l s u m a r g u i t u r . U n d e n u n q u a m p e r i p s u m fieri tides p o t e s t . A t q u e ideo n u n q u a m i p s u m con t i n g i ! a r g u m e n t u m e s s e ; et a t t e n d e quod n o n o m n i a q u a e n e c e s s a r i a ( n o n ) s u n t a r g u m e n t a nec p r o b a b i l i a , ab a r g u m e n t o d i v i d e n d a s u n t , sed ea q u a e a p e r t e falsa s u n t , sicut p r a e m i s s u m . P o t e s t e n i m contingere ut aliquid indue tum per a r g u m e n t u m nec necess a r i u m sit n e c p r o b a b i l e a u d i t o r i , id est statini a b eo r e c e p uni, et t a r n e n p r o b a t u r p o s t e a et recepitili! (idem facial et sit i a m a r g u m e n t u m , q u o d t a r n e n n e c n e c e ssa riun sit n e c p r o b a b i l e , id est s t a t i n i r e c e p uni sine p r o b a t i o n e . N a m , licet r e e i p i a l u r , q u i a t a r n e n statini ree ep t u m n o n est, p r o b a b i l e n o n dici tur. licet i a m a c t u a l i t e r a r g u a t et ree te argu<ere> dica tur. Velli i si q u i s , c u m p r i u s n e s c i r e t o m n e s E t h y o p e s n i g r o s e s s e , p o s t e a id p e r a u c t o r i t a l e m a l i q u a m vel q u o v i s alio m o d o o s l e n s u m , c o n c e d a t a r g u m e n t u m i n t e r E t h y o p e m et n i g r u m ; quod p r i u s n o n r e c e p e r a t , i a m r e c i p i t ; q u o d t a m e n n e c n e c e s s a r i u m est
2 1 9
2 1 9

Cod.:

argumento.

nec probabile. A t vero suprapositum non solum probabile non est, id est s t a t i n i r e c e p t u m , sed n u n q u a m e t i a m r e c e p l u m . U n d e i p s u m n o n s o l u m d i x i t n o n esse p r o b a b i l e , sed nec u n q u a m opinione consistere. E t c u m in caeteris m e m b r i s a r g u menti ad e x p l a n a t i o n e m probabilis descriptione eius u t a t u r , q u a e e s t c u i f a c i l e c o n s e n t i t a u d i t o r , h i e e a m n o n r e p e t i i t , sed illud dixit ex quo piane ostenderet propositum e x e m p l u m non p o s s e a r g u m e n t u m esse, c u m v i d e l i c e t ait i p s u m n e c i n o p i n i o n e c o n s i s t e r e . N o n e n i m sufciebat ad o s t e n d e n d u m h o c , n o n e s s e a r g u m e n t u m , u t d i c e r e t i p s u m nec n e c e s s a r i u m esse n e c p r o b a b i l e , s i c u t i l l u d sufficit q u o d a i t i p s u m i n n u l l a o p i n i o n e n u n q u a m consistere. Non itaque omnia ilia quae neque necess a r i a s u n t n e q u e p r o b a b i l i a a b a r g u m e n t i s d i v i d i t , sed ea q u a e s u n t t a l i a q u a l e est a p p o s i t u m e x e m p l u m , id est a p e r t e f a l s a ; et q u o d a i t e a q u a e n e c e s s a r i a <non> s u n t n e c p r o b a b i l i a n e c i n v e r i t a t e n e q u e i n o p i n i o n e c o n s i s t e r e , n o n fuit d e s c r i p t i o , sed e x e m p l u m n o n n e c e s s a r i o r u m et n o n p r o b a b i l i u m . Q u i p p e n o n est i d e m p e n i t u s q u o d in o p i n i o n e est et q u o d p r o b a b i l e est, q u i a o m n i a p r o b a b i l i a i n o p i n i o n e sunt, sed n o n c o n v e r t i t u r ; n e q u e n e c e s s a r i u m [est] n e q u e p r o b a b i l e e<s>t q u o d n e q u e i n v e r i t a t e n e q u e i n o p i n i o n e c o n s i s t i t ; sed q u i d q u i d n e q u e in v e r i t a t e n e q u e in o p i n i o n e est, i l l u d est n e q u e n e c e s s a r i u m n e q u e p r o b a b i l e ; sed n o n c o n v e r t i t u r . Q u o d i t a q u e n e q u e n e c e s s a r i u m est n e q u e p r o b a b i l e est, t o t u m ad id q u o d n e q u e v e r u m est n e q u e c o n s i s t i t i n o p i n i o n e ; et i d e o i l l u d e x e m p l u m q u a s i p a r s i l l i u s esse p o t u i t et p e r i l l u d i n p a r t e de ilio e x e m p l i ficavit. Q u a e d a m i t a q u e n e q u e n e c e s s a r i a n e q u e p r o b a b i l i a s u n t a r g u m e n t a , q u a e d a m n o n . A t q u e i d e o n o n est g e n e r a l i t e r h a e c e n u n t i a t i o i n t e l l i g e n d a , q u i a t a n t u m o s t e n d e r e v o l u i t hoc q u a r t u m m e m b r u m a r g u m e n t i n o n i t a u n i v e r s a l i t e r s u p p o n i ! arg u m e n t o s i c u t c a e t e r a tria, q u a e o m n i n o s u b a r g u m e n t o q u a s i s p e c i e s c o n t i n e n t u r . U n d e in d i v i s i o n e s u p r a p o s i l a , a r g u m e n t i n o m e n i n d i v i d e n t i b u s u b i q u e r e p e n t e n d u m e s t et c o n i u n g e n d u m c u m n e c e s s a r i o et c u m p r o b a b i l e hoc m o d o : A r g u m e n t u m , a l i u d est n e c e s s a r i u m a r g u m e n t u m et a r g u m e n t u m p r o b a b i l e . A l i u d est a r g u m e n t u m p r o b a b i l e et n o n a r g u m e n t u m n e c e s s a r i u m . A l i u d [ n e q u e ] est a r g u m e n t u m n e c e s sarium, neque probabile. Sic enim, repetito nomine argumenti et coniuncto ubique singulis dividentibus, poterunt tria m e m b r a o m n i a s u b a r g u m e n t o c o n t i n e r i , sed n o n ita q u a r t u m . Si v e r o n o n r e p e t a t u r argumentum, non poterunt. Plura enim nec e s s a r i a s u n t et n o n p r o b a b i l i a , q u a e n o n s u n t a r g u m e n t a q u i a
2 2 0

io

15

20

25

30

35

40

2 2 0

Cod.:

utentur.

10

15

20

25

30

35

40

n o n d u m fidem f a c i u n t , sed si s u p p o n i t u r argumentum, verum est [ e s s e ] a r g u m e n t u m n e c e s s a r i u m et n o n p r o b a b i l e esse ar g u m e n t u m . S e d d i c i s q u o d s i m i l i t e r v e r u m est [esse] a r g u m e n t u m j | q u o d n e q u e est n e c e s s a r i u m n e q u e p r o b a b i l e esse 181 v. a r g u m e n t u m ; q u o d n o s q u i d e m c o n c e d i m u s sed eo l o c o B o e t i u s n o m e n a r g u m e n t i n o n p o n i t sed p o t i u s s i n g u l i s d i v i d e n t i b u s a d i u n g i i n t e l l i g i t u r , n e c e s s a r i o s c i l i c e t et p r o b a b i l i , h o c modo: Aliud neque argumentum necessarium, neque argu m e n t u m probabile. N o t a q u o d , c u m i d e m a r g u m e n t u m a l i i h o m i n i sit p r o b a bile, a l i i n o n p r o b a b i l e et o m n e f o r t a s s i s a r g u m e n t u m a l i c u i sit p r o b a b i l e , n o n est s i m p l e x affirmatio et n e g a t i o a c c i p i e n d a c u m d i c i m u s p r o b a b i l e v e l n o n p r o b a b i l e ; sed est t a l i s c u m d i c i t u r a r g u m e n t u m esse p r o b a b i l e ac si d i c e r e t < u r > q u o d i t a a l i c u i sit u t a b i p s o s t a t i m r e c i p i a t u r , et n o n p r o b a b i l e q u o d i t a a l i c u i sit u t n o n s t a t i m a b i p s o r e c i p i a t u r ; a t q u e i t a n o n p r o b a b i l e e t i a m affirmatione m a g i s q u a m n e g a t i o n e a c c i p i m u s . O p o r t e t a u t e m [ u t ] ad h o c u t p r o b a b i l e sit a r g u m e n t u m u t et i n se re c i p i a t u r , q u i a a l i t e r f i d e m n o n f a c e r e t n i s i et i n se c e r t u n i esset, et i n s u p e r u t v i d e a t u r et c o n v e n i e n t e r a d i u n c t u m c o n c l u sioni, u t p e r h o c i l l a d e b e a t r e c i p i . Argumenta enim. Probat huiusmodi aperte falsa argu m e n t a n o n esse a r g u m e n t a , e x a r g u m e n t o et diffinitione e i u s , ita d i s p o n e n s s i l l o g i s m u m : A r g u m e n t a rei d u b i a e f a c i u n t fid e m ; h a e c v e r o id n o n f a c i u n t ; q u a r e n o n s u n t a r g u m e n t a ; c o n c l u s i o n e m v e r o , q u i a p a t e n s est, s o l a m p r a e t e r m i t t i t . Dici tarnen . P o s t q u a m recte ab argumentis separavit h u i u s m o d i a r g u m e n t a q u a e a p e r t e f a l s a s u n t et i t a o s t e n d u n t quartum m e m b r u m non omnino sub argumento concludi, mon e t o p i n i o n e m de tertio m e m b r o q u o d s i m i l i t e r v i d e b a t u r a b argumento omnino separari, per hoc scilicet quod probabile n o n e s t et i n d e affert q u o r u m d a m p h i l o s o p h o r u m rationem secundum q u a m videbatur n u l l u m non probabile esse argu m e n t u m ; et p o s t e a m o d u m f a l l a c i a e d i s s o l v i t . S i c i u n g e : D i x i non esse a r g u m e n t a ea sola quae neque necessaria sunt neque p r o b a b i l i a ; sed l i c e t de illis t a n t u m d i x e r i m , tarnen et de aliis recte dici potest, de h i s v i d e l i c e t q u a e , l i c e t n e c e s s a r i a sint, n o n tarnen r e c i p i u n t u r ; e x q u o q u i d e m v o l e b a n t o s t e n d e re q u o d i a m s e c u n d u m h o c n e c e s s a r i a et n o n p r o b a b i l i a a r g u m e n t a , n o n e s s e n t a r g u m e n t a , q u i v i d e l i c e t i d e m esse p e n i t u s p u t a b a n t p r o b a b i l e et q u o d r e c i p i t u r ; et i t a o m n e a r g u m e n 221 2 2 2

2 2 1

Cod.:

Dicit

fi.

2 2 2

Cod.:

falsorum.

t u m c o n c e d e b a n t e s s e p r o b a b i l e , ut i a m r e m o t o p r o b a b i l i n e c r e m a n e [ n ] t a r g u m e n t u m ; s e c u n d u m quos ipse Boetius postea i n f e r t : Sic itaque ex huiusmodi ratione etc. Sed m a l e h o c i n f e r e b a t u r , s i c u t ipse o s t e n d i t , q u i a n o n est i d e m non recipi et non probabile esse. Q u i p p e recipi t o t u m est ad probabile, 5 q u i a , u t d i x i m u s , p r o b a b i l e est n o n q u o d r e c i p i t u r , sed q u o d statini r e c i p i t u r , sine s c i l i c e t u l l a p r o b a t i o n e , s i c u t et ipse sta tini a p e r i e t i n c o n c l u s i o n e s o p h y s m a t i s ; et s i c u t recipi t o t u m est a d probabile, o p o r t e t non recipi esse p a r t e m a d non probabile[m]. U n d e n o n c o n v e n i t q u o d , q u i a n u l l u m n o n r e c e p - 10 t u m est a r g u m e n t u m , n u l l u m n o n p r o b a b i l e esse a r g u m e n tum, quia pars remota non removet totum. Et attende quod s e c u n d u m h o c q u o d non recipi et non probabile i d e m v i d e b a tur, r e c t e p r o c e d i t , p r o b a n s s c i l i c e t id q u o d p r a e m i s e r a t , q u o d v i d e l i c e t ea q u a e n e c e s s a r i a s u n t et n o n s u n t r e c e p t a , n o n s u n t 15 a r g u m e n t a ; ad q u o d p r o b a n d u m t a l e m s i l l o g i s m u m d i s p o n i t : O r a n e f a c i e n s f i d e m d u b i a e rei, id est o m n e a r g u m e n t u m p e r h o c q u o d ei a d q u i e s c i t u r , h o c e s t p e r h o c q u o d r e c i p i t u r , fidem f a c i t c o n c l u s i o n i ; et p r o p o s i t i o e s t i b i .
2 2 3

Nam si rei dubiae etc. S e d e a q u a e n e c e s s a r i a s u n t et n o n p r o b a b i l i a , id e s t n o n r e c e p t a , c u m n o n r e c i p i a n t u r , [ r e c e p t a ] fidem n o n f a c i u n t . Q u a e a s s u m p t i o s u p p o n i t u r i b i : Quod si quae tantum etc., q u a r e a r g u m e n t a n o n s u n t ; et hanc quoque conclusionem subicit dicens: Itaque ex huiusmodi etc. S i c l e g e l i t t e r a m : Cum, id est q u o t i e n s fit fides dubiae rei, a l i q u o s c i l i c e t a r g u m e n t o , cogendus est animus auditoris per ea quae recipit, ut conclusioni quoque quam nondum probat, id est n o n d u m r e c i p i t , possit accedere, u t v i d e l i c e t ei c o n c e d a t . Quod si, id est sed cum ea quae necessaria sunt sed non probabilia non probat, id est n o n r e c i p i t , i u d e x a r g u m e n t a t i o n s c u i v i d e l i c e t i p s a p r o p o n i t u r , necesse est, id est c e r t u m e s t ut p e r e a non probet, id e s t n o n r e c i p i a t , Mud quod conficitur, id e s t i n f e r t u r , ex ratione huiusmodi, id e s t e x a r g u m e n t o q u o d est r a t i o f a c i e n s fidem d u b i a e r e i ; et a t t e n d e q u o d p e r h o c q u o d a i t si, q u a s i dubi<e>tatem i n n u i t n o n h o c s u a e s e n t e n t i a e esse, q u o d e a q u a e n o n s u n t p r o b a b i l i a n o n r e c i p i u n t u r . Itaque eventi, id e s t c o n v i n c i t u r , ex huiusmodi ratione, id e s t p e r t a l e m p o s i t i o n e m s e n t e n t i a e , q u a e s c i l i c e t probabile et probari id e s t r e c i p i p r o e o d e m a c c i p i t , ea quae tantum necessaria sunt e t c . ; v e l huiusmodi ratione, id est s e c u n d u m h u i u s m o d i argu2 2 4
2 2 3

20

25

30

35

40

Cod.:
Cod.:

et.
huius axim.

2 2 4

10

15

20

25

30

35

40

m e n t a t i o n e m . Sed non est ita. P o s t a r g u m e n t a t i o n e m q u a e inc o n v e n i e n s concluclit s e c u n d u m m a l a m a c c e p t i o n e m p r o b a b i li s, s u p p o n i t s o l u t i o n e m d i c e n s : Sed non est ita, h o c est n o n v a i c i r a t i o e o r u m qui p u t a n t i d e m probabile q u o d probari, ve! n o n est v e r a conclusi q u o d n u l l a n e c s s a r i a et n o n p r o b a b i l i a sint a r g o m e n t a , vel e t i a m n o n est v e r a a s s u m p t i o q u a e diceb a t ea q u a e n o n s u n t p r o b a b i l i a n o n r e c i p i ; et s t a t i m s u p p o n i t r a t i o n e m q u a r e , q u i a scilicet haec interpretatio, id est d e s c r i p tio p r o b a b i l i s q u a e s e c u n d u m eos <est> id q u o d p r o b a t u r , id est q u o d recipi tur, non tenet intellectual ree te probabilis, id est n o n e x p r i m i t ree te et d e t e r m i n a t e signifcationem p r o b a bilis. Q u i p p e l a r g i u s est p r o b a r i , id est recipi, q u a m p r o b a b i l e . Q u i p p e n o n o m n e q u o d r e c i p i t u r est p r o b a b i l e , sed q u o d statim r e c i p i t u r ; et h o c est q u o d s u p p o n i t : Ea enim sponte, id est sine u l t a c o a c t i o n e p r o b a t i o n i s , consentitur, id est c o n c e d i t u r ; q u o d a p e r t i u s e x p o n i t d i c e n s : Scilicet mox etc. Q u o d a i t : Ea enim, e a u s a m s u p p o n i t q u a r e n o n r e c t e signifcationem p r o babilis intellegeba<n>t. Quae vero. P o s t q u a m o s t e n d i t p r o b a b i l e esse q u o d p e r se s t a t i m r e c i p i t u r , o s t e n d i t i n s u p e r ea q u o q u e q u a e n o n s u n t p r o babilia p e r p r o b a t i o n e m q u a n d o q u e recipi et t u n c esse a r g u m e n t a , ex q u o p i a n e o s t e n d i t recipi l a r g i u s esse q u a m probabile, ac p e r hoc, r e m o t o p r o b a b i l i , n o n r e m o v e t u r a r g u m e n t u m . C o n t i n u a t i o : O m n e q u o d p e r se r e c i p i t u r p r o b a b i l e e s t ; sed n o n o m n e q u o d n o n r e c i p i t u r <non ) est p r o b a b i l e , c u m scilicet n o n p r o b a b i l i a q u o q u e ree i p i a n t u r p e r p r o b a t i o n e m et t u n c sint a r g u m e n t a ; et hoc e s t : Quae vero necessaria sunt etc.; vel i t a : N o n s o l u m p r o b a b i l i a r e c i p i u n t u r u t a r g u m e n t a p o s s i n t esse, sed e t i a m n o n p r o b a b i l i a , et hoc e s t : Quae vero etc. Ut sunt speculationes. Ad s i m i l i t u d i n e m a r g u m e n t o r u m logicae, r e a l e s p h y s i c a e p r o b a t i o n e s i n d u c i t , q u a n d o scilicet in g e o m e t r i a ad p r o b a t i o n e m q u a r u m d a m fgurarum quaedam a l i a e fgurae s u b i e c t a e oculis i n d u c u n t u r , q u a e i n d u c t a e , d u m n o n d u m r e c i p i u n t u r , n o n d u m p o s s u n t esse a r g u m e n t a , id est p r o b a t i o n e s ad a l i a s fguras. Nam[que] (quae} Mie. C o m m e n d a i s i m i l i t u d i n e m i n d u e t a m de s p e c u l a t i o n i b u s ad a r g u m e n t a n o n p r o b a b i l i a ; a c a u s a . Itaque. A d a p t a t s i m i l i t u d i n e m s p e c u l a t i o n u m ad a r g u m e n ta n o n p r o b a b i l i a . Hii autem qui iam ceperunt fidem eorum quibus non adquiescebant prioribus rationibus, id est c e r t i o r i b u s et m e l i o r i b u s a r g u m e n t i s ; vel prioribus q u i a p r i u s f a c i u n t illis fidem, q u a m il la aliis. Sed quia. E n u m e r a t i s s u p e r i u s in divisione a r g u m e n t a t i o -

n i b u s m o d i s a r g u m e n t o r u m , n e ideo de o m n i b u s i n t e n d e r e vid e r e t u r , i n h i s Topicis o s t e n d i t se i n t e n d e r e t a n t u m de p r o b a bilibus, h o c e s t se t r a c t a r e a r g u m e n t a in eo t a n t u m q u o d s u n t p r o b a b i l i a , n o n i n eo q u o d s u n t n e c e s s a r i a ; a t q u e u t m e l i u s haec intentio videatur, dislinguit intentionem uniuscuiusque 5 logici c i r c a a r g u m e n t a , id e s t s e c u n d u m q u a m p r o p r i e t a t e m a r g u m e n t o r u m u n [i] u s q u i s q u e t r a c t a t o r logicae i n t e n d i t t r a c t a r e a r g u m e n t a . H i c e n i m opifices sclentiarnm vocat ipsos t r a c t a n t e s , s i c u t ipse est, n o n u t e n t e s ; e t dicit d e m o n s t r a t o r e m , id e s t i l l u m q u i t r a c t a t d e m o n s t r a t i v a m logicam, h o c est 10 scientiam sillogismorum, necessitatem t a n t u m intendere, n o n p r o b a b i l i t a t e m . Q u i p p e c u m o m n i s c o m p l e x i o sillogismi n e c e s s a r i a sit, n o n o m n i s e s t p r o b a b i l i s . U n d e s e c u n d a m et q u a r t a m f g u r a m q u a e e v i d e n t e s n o n s u n t , o p o r t e t i n p r i m a m iigur a m resolvi. D i a l e c t i c u s v e r o et o r a t o r , scilicet r h e t o r , i n suis 1 5 t r a c t a t i b u s s o l a m p r o b a b i l i t a t e m i n t e n d i m i . S o p h y s t a vero sec u n d u m h o c s u a a r g u m e n t a t r a c t a t q u o d ea n e q u e n e c e s s a r i a n e q u e p r o b a b i l i a c o n s i d r t . B e n e a u t e m h o c s e c u n d u m opiices t r a c t a n t e s , n o n s e c u n d u m u t e n t e s d i c i m u s , q u i a et ipse t r a c t a n s s u a m i n t e n t i o n e m h i c a p e r i t et i n t e n t i o a r g u m e n t o - 20 r u m c o m m u n i s e s t o m n i b u s u t e n t i b u s , sed n o n t r a c t a n t i b u s . U n u s q u i s q u e e n i m q u i a r g u m e n t u m i n d u c i t , h u n c h a b e t in e m et i n t e n t i o n e m , u t fdem facial. U n d e p o t i u s sii h a e c d i stinctio intentionis secundum tractantes, n o n secundum utentes, licet ipse B o e t i u s de u t e n t i b u s m a g i s v i d e a t u r a g e r e u b i 25 ait i n s e q u e n t i b u s (70) : Q u a e q u i b u s u t i n o v e r i t a r g u m e n 182 r. t i s . E t r u r s u s ( 7 1 ) : Mii q u o q u e h i s d u a b u s || s p e c i e b u s a r g u m e n t i e t c . . E t r h e t o r e m n o m i n a t h i c o r a t o r e m . Q u i p p e o r a t o r p r o p r i e d i c i t u r u t e n s , r h e t o r vero t r a c t a n s . Sed t a r n e n n i h i l i m p e d i i a b u t i q u a n d o q u e v o c a b u l o , u t videlicet r h e t o r e m 30 q u o q u e v o c e m u s o r a t o r e m , sicut o r a t o r e m q u a n d o q u e r h e t o rem. Usum quoque a r g u m e n t o r u m abusive videtur accipere in t r a c t a n d o , sed n o n i n e x e r c e n d o , q u o d ipse salis i n s i n u t c u m a i t : Dialecticus vero et orator in communi materia argumentorum versantur. Q u i p p e a r g u m e n t a t r a c t a n t i s s u n t m a t e r i a , 35 n o n u t e n t i s , sed p o t i u s i n s t r u m e n t u m . T r a c t a t o r e n i m de a r g u m e n t i s agit, i d e o q u e e a m a t e r i a m h a b e t . U t e n s vero agit p e r ea et eis u t i t u r t a m q u a m i n s t r u m e n t o , d u m p e r ea p r o b a t p r o p o s i t a m q u a e s t i o n e m , q u a e est eius m a t e r i a . Q u i a e t i a m c u m a i t : Philosophus vero ac demonstrator de sola veritate pertractat, o s t e n d i t p i a n e d e t r a c t a n t i b u s a g i , n o n de u t e n t i b u s .
4 0

(70) BoETii, De differentiis ( 7 1 ) BoETii, De differentiis

topicis, topicis,

P . L., LXIV, 1 1 8 1 C. P.L., L X I V , 1 1 8 2 A.

10

15

20

25

30

35

40

S u n t a u t e m m u l t i q u i , de u t e n t i b u s h a e c a c c i p i e n t e s , p h i l o s o p h u m p u t a n t a p p e l l a r i p h y s i c u m , et h a n c d i s t i n c t i o n e m s e c u n d u m u t e n t e s fieri v o l u n t . A t v e r o si ad u t e n t e s r e s p i c i u n t , q u a r e et g r a m m a t i c u m p r a e t e r m i t t u n t v e l e t h y [ t i ] c u m ? Q u i p pe u s u s a r g u m e n t o r u m c o m m u n i s est o m n i b u s h o m i n i b u s . Q u o d si d i c a t u r eos n o n uti s c i e n t i a a r g u m e n t i e x s u i s s c i e n t i i s , scilicet e x g r a m m a t i c a v e l e t h y c a , s i m i l i t e r n e c p h y s i c u s ex p h y s i c a seit a r g u m e n t i s uti v e l ea c o m p o n e r e , sed e x l o g i c a t a n turn, q u a e q u i d e m q u a t t u o r s p e c i e s h a b e t , s e c u n d u m q u a s h a e c quadrifaria distinctio argumentorum facta est: demonstrativ a m , scilicet logicam, dialecticam, temptativam, s o p y s t i c a m , de q u i b u s i n p r i n c i p i o satis l o c u t i s u m u s , s e c u n d u m t r a c t a tores quorum, non secundum utentes, hanc intentionem cons i d e r a m u s , ut i a m d o c u i m u s . C o n t i n u a t i o : N o n s o l u m e a q u a e de a r g u m e n t i s d i c t a s u n t d i c e n d a f u e r u n t , sed e t i a m d i c e n d u m est et d i s t i n g u e n d u m q u a e s c i e n t i a q u i b u s a r g u m e n t i s u t a t u r , id est s e c u n d u m i n t e n t i o n e m c u i u s p r o p r i e t a t i s a r g u m e n t o r u m . t r a c t e t u r , et ut cui disciplinac, id est c u i s c i e n t i a e , paretur in hoc o p e r e copia locorum et a r g u m e n t o r u m ; et c u m potissimnm, id est m a x i m e , dicit q u i a , s i c u t ipse dicit, d e m o n s t r a t o r q u o q u e i n n u a t u r hie, sed p r a e c i p u e d i a l e c t i c u s et o r a t o r q u o s int e n d i ! i n s t r u e r e ; et q u a l i t e r sit h a e c d i s t i n c t i o f a c i e n d a p r a e m i t t i t , q u i a s c i l i c e t omne artificium disserendi, id est o m n e a r g u m e n t u m per quod disserimus, secundum aliquam propriet a t e m i p s i u s de q u a t t u o r p r a e m i s s i s p r o p r i e t a t i b u s i n d i v i sione a r g u m e n t i , contine [n] tur quattuor facultatibus , hoc est in a l i q u o t r a c t a t u q u a t t u o r s c i e n t i a r u m t r a c t a r i i n t e n d i t u r . Quattuor igitur. I s t u d igitur i n c e p t i v u m est. A c si d i c e r e t : Q u a n d o q u i d e m d i c e n d u m est, e r g o d i c a m u s ; a c a u s a v e l a p a r i s i c : Q u a n d o q u i d e m o m n e a r t i f i c i u m d i s s e r e n d i , id est o m n e a r g u m e n t u m , est s u b i e c t u m a l i c u i q u a t t u o r f a c u l t a t u m , id est o m n i s r a t i o d i s s e r e n d i , id est r a t i o f a c i e n d i fidem p e r q u a m d i s s e r i m u s ; et q u o m o d o sit c o n t e n t u m i l l u d s c i e n t i i s d t e r m i n t c u m s u b d i t : Earumque ve.lut opifcibus. Non enim i p s a e s c i e n t i a e , q u a e q u a l i t a t e s sunt, t r a c t a n t a r g u m e n t a , sec! opifices e a r u m , id est h i i q u i s u i s p r a e c e p t i s s c r i b e n d o e a s o p e r a n t u r i n a n i m i s l e g e n t i u m ; b e n e a u t e m n o n opifices, sed velut opifices v o c a t , q u i a opifices p r o p r i e n o n d i c u n t u r , q u i manibus exteriora opera faciunt. Quorum, id est o p i f i c [ i ] u m , dialecticus t r a c t a n s , atque orator, id est r h e t o r , versantur s e c u n d u m i n t e n t i o n e m s u a m in communi materia argiimen[ta]tor(um}.
2 2 5 226
2 2 ! i

Cod.:
Cod.:

nisi.
facilitates

2 2 6

Uterque enim. V e r e v e r s a n t u r in c o m m u n i m a t e r i a , q u i a i n ista, q u o d u t e r q u e t r a c t a t m a x i m e p r o b a b i l i a ; b e n e d i c i t maxime sequi probabilia, quia licet inter probabilia etiam ne c e s s a r i a tractet, m a x i m e probabilitatem sequitur, q u a m in tendit, n o n necessitatem. His igitur. Q u a n d o q u i d e m h i i d u o p r o s e q u u n t u r t r a c t a n d o p r o b a b i l i a a r g u m e n t a , c u m c o n s t e t p r o b a b i l i a a l i a esse n e c e s s a r i a a l i a n o n , i g i t u r p r o s e q u u n t u r p r o b a b i l i a n e c e s s a r i a et p r o b a b i l i a n o n n e c e s s a r i a ; a c a u s a . Famulantur ' eis, id e s t d e s e r v i u n t et q u o d a m m o d o o b o e d i u n t t r a c t a t u , q u i a e a q u a e i p s i v o l u n t de e i s s c r i b u n t . Philosophus vero. E t q u i a d i a l e c t i c u s q u o q u e d i c i t u r p h i l o s o p h u s , a d d i t demonstrator, id e s t s i l l o g i z a t o r ; q u a n t u m a d i n t e n t i o n e m s u a m de sola ventate, i d e s t n e c e s s i t a t e , pertractat, h o c est d e a r g u m e n t i s i n t e n d i t t a n t u m s e c u n d u m n e cessitatem, non secundum probabilitatem. Atque ideo. Q u i a s c i l i c e t t a n t u m n e c e s s i t a t e m i n t e n d i t , ni hil refert q u a n t u m a d i n t e n t i o n e m s u a m e t c . ; a b o p p o s i t i s . H*'<c> quoque, scilicet philosophus, utitur tractando d u a bus speciebus argumenti. Boetius dicit quoque quia dialectic u s et o r a t o r , s i c u t i p s e ait, duabus utitur; e t q u i b u s u t a t u r p h i l o s o p h u s s u p p o n i t , his s c i l i c e t quae sunt e t c . Patet igitur. Q u i a scilicet i n h o c differunt, q u o d iste i n t e n d i t t a n t u m n e c e s s i t a t e m , ille t a n t u m p r o b a b i l i t a t e m , e r g o dif f e r u n t i n s u a c o n s i d e r a t i o n e , i d est i n t e n t i o n e , q u o d v i d e l i c e t c e r t u n i e s t h i s , q u a n t u m a d i n t e n t i o n e m s u a m , esse propositam probabilitatem etc. Quarta vero species argumenti. E t quia saepe quoque re c t a a r g u m e n t a n e q u e n e c e s s a r i a n e q u e p r o b a b i l i a esse c o n tingit, ut supra diximus, addit d e t e r m i n a n d o : E a videlicet q u a e d i x i m u s n o n esse a r g u m e n t a , s i c u t e a v i d e l i c e t a r g u m e n t a q u a e a p e r t e s u n t f a l s a , s o p h y s t i s solis t r a c t a t u s u n t a t t r i b u t a , q u i a t a l i a a r g u m e n t a soli s o p h y s t a e t r a c t a n t . Q u o d a u t e m v o c a t s p e c i e m a r g u m e n t i id q u o d n e q u e n e c e s s a r i u m e s t a r g u m e n t u m n e q u e p r o b a b i l e , c u m n o n sit p r o r s u s s u b a r g u mento contentum, secundum opinionem aliorum dicit qui v i delicet omnia h u i u s m o d i a r g u m e n t a volebant hie dici. Topicorum vero. H i e t a n d e m v e n t u m e s t a d i l l u d , g r a t i a c u i u s id t o t u m p r a e m i s s u m e s t d e d i v e r s i t a t e i n t e n t i o n u m . Continuatio : Alii tractantium argumenta, necessitatem tantum intendunt, alii probabilitatem, alii n e u t r u m . Sed intentio est Topicorum [ e s t ] , id e s t m e i t r a c t a n t i s Topica e s t i n t e n t i o
22
2 2 7

10

15

20

25

30

35

40

Cod.:

familiantur.

io

15

20

25

30

35

40

de copia a r g u m e n t o i ' u m v e r i s i m i l i u m , hoc est i n t e n d o scilicet s e c u n d u m p r o b a b i l i t a t e m t a n t u m . N o t a q u o d ait copioni, quia c u m u n u s q u i s q u e h o m o n a t u r a l i t e r sciat a l i q u o d a r g u m e n l u m c o m p o n e r e , c o p i o s u s a r g u m e n t o r u m efficitur p e r t r a c t a t u m . Designatis e nini. R e d d i t c a u s a m q u a r e t o p i c e m , id est localem scientiam tractans, a r g u m e n t o r u m copiam comparare i n t e n d a t , q u i a videlicet c e r i u m est ex locis diveniri a r g u i n e n i a , q u a e v o c a t m a t e r i a m d i s s e r e n d i , id est m a t e r i a l i ! I r a c t a n t i s , p e r q u a m u t e n s disserit de p r o p o s i t a q u a e s t i o n e . Sed quoniam. Licet de p r o b a b i l i t a l e t a n t u m i n t e n d a t u r , q u i a probabilia q u a e d a m necessaria sunt, convenit probabilia tractari u n d e e t i a m n e c e s s a r i a a r g u m e n t a c o m p o n u n t u r . Nec ex e i s d e m t e r m i n i s sillogismi c o n s t a n t ex q u i b u s c a e t e r a e a r g u m e n t a t i o n e s , licet in sillogismo [ c u m ] in vi l o c o r u m t e r m i n i n o n sint, u t in t r a c l a t u loci d e m o n s t r a b i m u s . Quo fit. Q u i a h i c d o c e n t u r et p r o b a b i l i a et n e c e s s a r i a e t i a m , ergo hic q u o d a m m o d o i n s t r u u n t u r illi et i s t e ; sed p r i n c i p a l i t e r illi, q u i a m a x i m e s c r i b i ! h o c o p u s p r o p t e r dialecticos et o r a lores i n s t r u e n d o s . Nam in quo. Vere o r a n e s i u v a n t u r in hoc opere, q u i a in hoc et in h o c ; a p a r t i b u s . Non modo igitur. Q u a n d o q u i d e m d e m o n s t r a t o r q u o q u e i u v a t u r , ergo non modo, id est n o n t a n t u m m o d o i u v a n t u r illi; a b o p p o s i t i s ; et hoc est q u o d s u p p o n i t c u m a i t : Verum etiam demonstrator (et q u i d p e r d e m o n s ! r a l o r e m i 11 e intelligat, ex pu nii : effector, id est e x p o s i t o r nera e id est n e c e s s a r i a e , argumentationis); q u a e possit sibi (assumere} habet quidem, hoc est a r g u m e n t a q u a e s u m u n t u r , id est c o m p o n u n t u r , ex locis e i s d e m ex q u i b u s c a e t e r a e a r g u m e n t a t i o n e s ; traditio, id e s t t r a c t a t u s iste q u i a s c i e n t i a m t r a d i t ; d i c i t u r mixta, q u a e t r a c i a ! <!>am n e c e s s a r i a q u a m p r o b a b i l i a a r g u m e n t a et c o n t i n e ! p r i n c i p i a u t r o r u m q u e , id est locos ex q u i b u s u t r a q u e a r g u m e n t a consti l u u n l u r . Illa vero etc. Ab h a c c o n s i d e r a t i o n e , id est i n t e n t i o n e , q u a m hic h a b e o , q u i a videlicet n u l l o m o d o de eis i n t e n d o , e t i a m si e i s d e m locis fieri p o s s i n t ; nisi quod, id est nisi forte in eo q u o d cognitio h o n o r u m l o c o r u m ad d i s c r e t i o n e m f a l s o r u m l o c o r u m proficit, ut videlicet illos locos q u e a m u s a n i m a d v e r t e r e , q u a n do g r a t i a e x e r c e n d i lectoris e o r u m s o p h i s t i c a a r g u m e n t a ind u c i s o l e n t ; vel i t a : Nisi q u o d i n t e r d u m a m e q u i d a m loci sophistice, id est n o n recte, a s s i g n a n t u r in hoc o p e r e p r o p t e r
228 2 2 9

exercendum lectorem, quando videlicet m a x i m a e proposition e s , q u a e e t i a m loci sunt, v i t i o s e a s s i g n a b i t , ut se l e c t o r e x e r c e a t d i s p u t a n d o de eis et i n q u i r e n d o e a s . Quocirca. Q u i a s c i l i c e t h a e c i n t e n t i o , q u a e est de p r o b a b i l i b u s a r g u m e n t i s , e r g o i n t e n t i o ; et q u i a h a e c u t i l i t a s q u o d isti i u v a n l u r , e r g o u t i l i t a s ; a d u p l i c i p a r t e et s t a t i m s u p p o n i t u n d e intulerit utilitatem dicens: || His praeceptis, s c i l i c e t m e i s , a u g e t u r facultas di[s]cendi, id est s c i e n t i a a r g u m e n t a n d i p e r p r o b a b i l i a a r g u m e n t a , et in vestigate veritatis, h o c est s c i e n t i a v e r o r u m , id est a r g u m e n t o r u m n e c e s s a r i o r u m , p e r q u a e firme i n v e s t i g a t u r a l i q u i d et probatur. Nam quod. E t v e r e h i s p r a e c e p t i s a u g e t u r u t r a q u e s c i e n t i a , quia cognitio [ c u m ] locorum, de quibus hie a g i t u r , ad utrumque proficit; a causa. Praestat cognitio per inventionem, id est a r g u m e n t o r u m p r o b a b i l i u m , q u a e s o l a i n v e n t i o n e c o n t e n t a est, q u i a c u m sta tim recipiatur, non eget iudicio. Quod vero necessariorum. N o t a q u o d ad d e m o n s t r a t o r e m , id est e f f e c t o r e m n e c e s s a r i a e a r g u m e n t a t i o n s , n o n s o l u m s i l logismi pertinent qui locos non habent, v e r u m etiam neces s a r i a e c a e t e r a e a r g u m e n t a t i o n e s , q u a l i s fuit i l i a : Obiectu lunaris etc. Q u a e e n i m n e c e s s a r i a e s u n t et n o n p r o b a b i l e s ad n u l l u m a l i o r u m p e r t i n e n t et i d e o ad d e m o n s t r a t o r e m o p o r t e t e a s r e f e r r i ; et h a e e q u i d e m n e c e s s a r i a e a r g u m e n t a t i o n e s , q u a e s i l l o g i s m i n o n sunt, l o c o s h a b e r e p o s s u n t , in v i s c i l i c e t l o c o r u m ; et i d e o d i x i t quodammodo, id est in p a r t e , i l l u m i n a r i h i e d e m o n s t r a t i v a m d i s c i p l i n a m , v e l in eo e t i a m q u o d loci ipsi q u o d a m m o d o sillogismorum dici possunt, quia videlicet eis q u o d a m m o d o e v i d e n t i a m c o n f e r u n t , m e d i a n t i b u s s c i l i c e t entimematibus, quorum sunt proprii.
2 3 0

10

15

20

25

30

Quo magis, s c i l i c e t q u i a t a n t a est u t i l i t a s h u i u s m e a e d i sciplinae; a causa; quod statim supponit dicens: Magnum enim etc., s c i l i c e t u t i l i t a t e m m a g n a m p r o m i t t i t c o g n i t i o l o corum. 35 Quod quidem, s c i l i c e t v i a s i n v e n i e n d i a r g u m e n t a , hoc e s t s c i e n t i a m l o c o r u m p e r q u a m v e n i t u r ad a r g u m e n t a et i n v e n i u n t u r a r g u m e n t a ; hii qui sunt expertes huius rationis, hoc est h u i u s d i s c r e t i o n i s q u a m h a b e o in h o c t r a c t a t u , deputant omnino soli ingenio suo, q u o d d i c u n t se satis e x i n g e n i o s u o 40 sufficere a d i n v e n i e n d a a r g u m e n t a , e t i a m si n u l l o t r a c t a t u sint i n s t r u c t i ; et hii t a l e s non intelligunt quantum adquiratur

10

15

20

25

30

35

40

hac in e a consideratione, id est p e r h u n c t r a c t a t u m non te m e r a r i e , sed c o n s i d e r a t e et d e l i b e r a t i v e f a c t u m . Q u a e c o n s i d e r a t i o , id est q u i c o n s i d e r a t u s t r a c t a t u s , redigit in artem, id est in p r a e c e p t a c e r t a , vim naturae et possibilitatis, h o c est eos q u o q u e q u i n a t u r a l i t e r v a l e n t i n v e n i r e a r g u m e n t a ; et h o c facile p o s s u n t , s i c u t s u n t illi q u i b o n i s u n t i n g e n i i , q u i q u a n doque, licet b o n u m haberent ingenium, ultra trminos verae s c i e n t i a e v a g a r e n t u r , n i s i a r s , id e s t p r a e c e p t i o , esset, q u a e a r t a r e t et c o n s t r i n g e r e t eos s u b c e r t i s r e g u l i s . V e l i t a : H o m i n e s q u i n a t u r a l i t e r h a b e n t o m n e s s c i e n t i a s n o n a c t u a l i t e r re digit in artem, id e s t f a c i t a c t u a l i t e r s c i e n t e s . Sed de his, q u a t tuor scilicet, h o c est de p r o p o s i t i o n e q u a e s t i o n e c o n c l u s i o n e et a r g u m e n t o ; nunc de reliquis d u o b u s , id est de a r g u m e n t a t i o n e et l o c o , explicemus. Omnia quidem. Q u i a ea q u a e s u p e r i u s d i c t a s u n t a q u i b u s d a m iudicabuntur superflua, responde! eorum reprehens i o n i hic, a n t e q u a m a l i a t r a c t e t , p o n e n s e o r u m r a t i o n e m , q u o d v i d e l i c e t , q u i a i n t i t u l a v e r a t l i b r u m De topicis differentiis, sta tini v o l e b a n t u t de locis a g e r e t . I p s e a u t e m d i c i t n o n p o s s e fieri b e n e n o t i t i a m l o c o r u m , n i s i p r i u s i s t i s t r a c t a t i s q u a e s u n t q u i d a m g r a d u s d o c t r i n a e , p e r q u o s a d c o g n i t i o n e i n loci v e n i t u r , de q u i b u s i n p r i n c i p i o o s t e n d i m u s q u o m o d o u n u m quodque convenienter inducitur. Continuatio: De his quattuor p r a e m i s s i s h a c t e n u s d i c t u m est, sed t a m e n o m n i a q u a e s u p r a d i c t a s u n t s u p e r f l u a v i d e n t u r quibusdam minus eruditis, id e s t i m p e r f e c t e e r u d i t i s ; forsitan t e m p e r a m e n t u m est, n e [ c ] , c o n fidenter a l i o s r e p r e h e n d e n s , a r r o g a n s esse v i d e a t u r . Et quasi dependentia, e x p o s i t i o p o t e s t esse de eo q u o d d i x i t superflua, q u a s i d i c e r e t d e p e n d e n s est q u o d n o n c o n v e n i e n t e r a l i c u i a d i u n c t u m est; vel potest ad aliud induci ut videlicet superflua sint quae omnino ad r e m non pertinent, dependentia q u a s i a l i q u a n t u l u m , n o n m u l t u m . U t sic l e g a s : S u p e r f l u a , id est s u p e r v a c n e a , e x t o t o : et si n o n o m n i n o s u p e r f l u a , v i d e n t u r de pendentia. Nam cum. C a u s a m r e d d i t s e c u n d u m e o r u m r a t i o n e m , q u a re v i d e a n t u r s u p e r f l u e r e , q u o d v i d e l i c e t , c u m ipsi l e g e r u n t titulum istorum quattuor librorum qui sunt in his topicis, q u i s c i l i c e t t i t u l u s t a l i s est De topicis differentiis, id e s t l o c a l i b u s , omissis, id est p r a t e r m i s s i s , h i s q u i s u n t q u a s i g r a d u s d o c t r i n a e a d l o c u m , s t a t i m v o l u n t t e n d e r e ad l o c u m , q u i est u l t i m u s t r a c t a n d u s . Mihi autem. Illis ita v i d e n t u r s u p e r f l u e r e p r a e m i s s a ; s e d m i h i n o n s o l u m n o n v i d e t u r s u p e r f l u u m q u o d p r a e m i s s u m est, v e r u n i e t i a m n e c e s s a r i u m , q u o d v i d e l i c e t nisi p r a e c o g n i t u m

e s s e t , l e c t o r n o n i n t e l l i g e r e t r e l i q u a . HU etiam. E t n o n t a n t u m mihi n o n videtur superfiuum, sed etiam h putabunt n o n e s s e s u p e r f i u u m , si c o l l u s t r e n t t o t i u s o p e r i s c o n t e x t u m mente ac ratione, i d e s t r a t i o n a b i l i m e n t e u t i n d e i u d i c e n t q u a m c o n v e n i e n t e r p r a e c e d e n t i a s e q u e n t i b u s c o h a e r e a n t , qnod viderint 5 necessario, i d e s t v a l d e u t i l i t e r in parte operis m e i , id e s t i n superiori libello. Atque haec, c o n t r a s c i l i c e t c a l u m n i a n t e s . Argumentatio est explicatio argumenti, id e s t o r a t i o q u a e c o n t i n e t a l i q u i d s i c u t a r g u m e n t u m , id e s t t a m q u a m p r o b a n s 10 d u b i u m . M u l t a e a u t e m o r a t i o n e s h a b e n t i n se id q u o d a r g u m e n t u m est, sed n o n ut a r g u m e n t u m , h o c est dispositum t a m q u a m p r o b a n s . C u m e n i m d i c i t u r : si Socrates est homo, Socrates est animal; Socrates est homo q u o d p r a e c e d i t , l i c e t a l i b i s i t a r g u m e n t u m a d Socrates est animal, i n h a c c o n s e - 15 q u e n t i a n o n d i s p o n i t u r s i c u t a r g u m e n t u m , id e s t f a c i e n s fidem, sed s i c u t a n t e c e d e n s s i m p l i c i t e r . I d e o q u e h a e c c o n s e q u e n t i a a r g u m e n t a t i o n o n d i c i t u r . S i v e a u t e m p r o b e t , sive n o n p r o b e t , semper ut a r g u m e n t u m disponitur aliquid, quotiens t a m q u a m p r o b a n s d i s p o n i t u r , c u m v i d e l i c e t a l i q u a p r o p o s i t i o , q u a s i p e r 20 i p s u m p r o b a t a , s u p p o n i t u r h o c m o d o : Socrates est homo, quare est animal. Q u i p p e s i c u t si c o n i u n c t i o e s t s i g n u m c o n s e c u t i o n i s , i t a ergo s i g n u m p r o b a t i o n i s ; e t q u o t i e n s ergo p r o positionibus aliquibus in oratione interponitur, tractantur illae propositiones sicut probantes et probatae. 25 Q u a e r i t u r a u t e m , c u m s i l l o g i s m u s o r a t i o d i c a t u r et q u a e libet argumentatio, u t r u m sit perfecta oratio a n imperfecta. Sed i m p e r f e c t a e s e n t e n t i a e n o n est, c u m a u d i t o r e m s u s p e n s u m n o n f a c i a t . Q u o d si p e r f e c t a e s t , q u a e r e n d u m e s t q u a e s i t de q u i n q u e s p e c i e b u s p e r f e c t a r u m o r a t i o n u m , u t r u m v i d e l i c e t 30 sit oratio enuntiativa, v e l interrogativa, s i v e imperativa, sive vocativa, vel deprecativa, v e l desiderativa; sed nulla [ r ] e i a p t a r i p o s s e v i d e t u r , n i s i e n u n t i a t i v a o r a t i o , id e s t p r o p o s i t i o . Q u i p p e e t i a m difnitio p r o p o s i t i o n i s ei c o n v e n i r e v i d e t u r . N a m i p s a a r g u m e n t a t i o v e l v e r a d i c i solet, v e l f a l s a . S i 35 q u i s e n i m d i c a t : Socrates est homo, ergo est animal; dicimus e u m d i x i s s e v e r u m . S i v e r o d i c a t : Socrates est homo, ergo est lapis; d i c i m u s e u m d i x i s s e f a l s u m . U n d e e t i n s e q u e n t i b u s d i c e t (72) q u o d s i l l o g i s m u s , si v e r i s p r o p o s i t i o n i b u s < c o n t e x a 2 3 1 2 3 2 2 3 2

2 3 1

Cod.: Si.
topicis, P. L., LXIV, 1184 A.

2 3 2

Cod.: sine. (72) BOETII, De differentiis

10

15

20

25

30

35

t u r ) f i r m a e t i n c o m m u t a b i l i s Veritas . C u m i t a q u e s i l l o g i s m u s et o r a t i o s i t et v e r a , o p o r t e t i p s u m p r o p o s i t i o n e m d i c i . E t est q u i d e m c o m m u n i s s e n t e n t i a et s i l l o g i s m u m e t o m n e m a r g u m e n t a t i o n e m esse h y p o t h e t i c a m p r o p o s i t i o n e m . U n d e e t B o e t i u s i n s e q u e n t i b u s (73) c o n s e c u t i o n e m s i l l o g i s m i n o t a r e videtur c u m ait : P e r propositiones enim quae concessae s u n t , c o n s e q u e n s n e c e s s a r i o c o n c l u s i o n i s i n f e r t u r , i d e s t i n eo c o n c l u s i o n e c e s s a r i o c o n s e q u i t u r . Q u i e t i a m i n p r i m o (74) Hgpotheticorum, terminos hypotheticae propositionis assignat sillogismo, antecedens scilicet et consequens. A i t enim : C u m d i c i m u s si dies est, lux est, atqui dies est; h a e c a s s u m p t i o p r a e d i c a t i v a est, et, si q u a e r i t u r , p r a e d i c a t i v o p r o b a b i t u r sillogismo, l u c e t ; igitur consecuta est rursus praedicativa c o n c l u s i o . U b i e r g o c o n c l u s i o n e m s i l l o g i s m i B o e t i u s c o n s e quens appellai, oportet ipsam ibidem antecedens habere, ubi conclusio sequi dicitur; et ita terminos hypotheticae propositionis manifeste attribuii sillogismo. E x q u o etiam sillogism u s h y p o t h e t i c a p r o p o s i t i o c o n v i n c i t u r esse. O m n i s i t a q u e s i l l o g i s m u s et o m n i s a r g u m e n t a t i o h y p o t h e t i c a p r o p o s i t i o esse d i c i t u r ; n o n tarnen o m n i s s i l l o g i s m u s e s t h y p o t h e t i c u s , l i c e t sit h y p o t h e t i c a p r o p o s i t i o , s e d ille t a n t u m s i l l o g i s m u s e s t h y potheticus q u i aliquam propositionem hypotheticam habet partem sui. Si quis autem, c u m sit hypothetica propositio, q u a e r a t u t r u m s i t c o n i u n c t a v e l d i s i u n c t a , d i c i t u r esse c o n i u n c t a . N a m ergo, q u o d i n t e r p o n i t u r , t e r m i n o s a d i n v i c e m c o n i u n g i t ; s i c u t e t si i n f e r e n t e s , s c i l i c e t p r o p o s i t i o n e s , q u a s i in u n u m adnectens conclusioni quasi e a r u m consequenti; sed id d i c u n t r e f e r r e i n t e g r o c o n i u n c t i o n e m e t si, q u o d si c o n i u n c t i o e s t c o n t i n u a t i v a , ergo v e r o s u b c o n t i n u a t i v a , s i c u t e t quia; continuativas autem, teste Prisciano, eas coniunctiones esse dicunt quae simpliciter, sine ulla concessione propositionis praec e d e n t i s , a l i q u i d a l i c u i c o n i u n g u n t , s i c u t si q u a n d o p o n i t u r dubitative, id est n o n confirmative. Subcontinuativas vero eas d i c u n t J! q u a e a l i q u i d q u a s i i a m p o s i t u m e t c o n c e s s u m a l t e r i 183 r. c o p u l a n t , s i c u t ergo, q u a e n u n q u a m a p p o n i t u r , n i s i p r o p o s i tionis a l i c u i u s c o n c e s s i o n e f a c t a . U n d e e t i a m s u b i u n g i t u r i n o r a t i o n e , e t n o n p r a e m i t t i t u r , s i c u t si. S i q u i s a u t e m r e q u i r a t , c u m quaelibet argumentatio sit hypothetica propositio c o n 2 3 3 2 3 4 2 3 5 2 3 6
2 3 3

2 3 4

2 3 5

2 3 6

Cod.: Cod.: Cod.: Cod.:

sententam. notate. probabiliter. judcet. topicis, P.L., LXIV, 1183 B . P. L., LXIV, 833 C-D.

(73) BOETII, De d/ferentis (74) BOETII, De syllogismo

hypothetica,

i u n c t a , u t r u m n a t u r a l i s v e l t e m p o r a l i s est, d i c u n t n a t u r a l e m esse, s e d n o n d e illis d e q u i b u s B o e t i u s i n Hypotheticis (75) a g e n s d i c i t s i l l o g i s m o s fieri v e l p e r p o s i t i o n e m a n t e c e d e n t i s v e l per destructionem consequentis; aliquibus ipse Boetius disiunctas hypotheticas aequipollentes assignat. Nobis autem argum e n t a t i o n u l l o m o d o p r o p o s i t i o esse v i d e t u r , n e c u l l u m s e n s u m e n u n t i a t i o n i s h a b e r e . Si e n i m e n u n t i a t i o esset, v e l affrm a t i o v e l n e g a t i o . Q u o d si a f r m a t i o , s i c u t c o n c e d u n t , u t i q u e n e g a t i o n e m h a b e r e t , c u i u s i p s a p a r s esset, q u i a o m n i s afrm a t i o , teste B o e t i o , i n t r a n e g a t i o n e m s u a m q u a s i p a r s i n toto latet. A t vero quibus verbis n e g a b i m u s hunc s i l l o g i s m u m : Omnis homo est animai, omne animai est animatum, igitur omnis homo est anima? Si enim negativum adverbium praeponam, ut totum sillogismum exstinguam, non video sensum u n i u s n e g a t i o n i s . Q u i s e n i m s e n s u s e s t i n i n f e r e n t i a siilog i s m i d e s t r u e n d a , si d i c a m : Non omnis homo est animai, omne animai est animatum, igitur omnis homo est animatus? Sed fortasse quis dicit n e g a t i v u m a d v e r b i u m ad a r g u m e n t a t i o n e m d e s t r u e n d a m n o n e s s e p r a e [ t e r ] m i t t e n d u m toti a r g u m e n t a t i o n ! , s e d i n t e r p o n i d e b e r e et a p p o n i c o n i u n c t i o n i , u t totarn d e s t r u a t i n f e r e n t i a m q u a m i p s a c o n i u n c t i o f a c i e b a t , h o c m o d o : Omnis homo est animai, omne animai est animatum, non ergo omnis homo est animatus; hoc est non sequitur: ideo omnis homo est animatus; et videtur bene apponi negatio ipsi coniunctioni quae terminos copulat ad faciendam negationera; [quae] etiam i n cathegoricis propositionibus ad v e r b [ i ] u m quod copulat praedicatum subiecto negationem apponi iudicat Aristoteles u t inhaerentia destruatur quam verbum faciebat; et in caeteris quoque hypotheticis propositionibus, siv e t e m p o r a l i b u s sive n a t u r a l i b u s s i v e d i s i u n c t i s , i p s i c o n i u n c tioni negatio cohaeret ut totam destruat consecutionem, q u a m facit coniunctio. Unde et hie similiter videtur, sed falso. Si enim praecedentes propositiones, quae in sillogismo ponuntur et c o n c e d u n t u r , p r a e c e d a n t p o s i t a e et c o n c e s s a e s i c u t i n sillogismo fuerant, n o n est dividens negatio, quia, rebus destructis, n e q u e a f r m a t i o n e q u e n e g a t i o v e r a esse p o t e s t . Q u i e n i m sillogismum facit n o n simpliciter consecutionem facit ut dic a t , si v e r a e s u n t i s t a e d u a e p r o p o s i t i o n e s , v e r a e s t illa, s e d p r i m u m constituit veritatem s i n g u l a r u m propositionum et eas t a m q u a m v e r a s c o n c l u s i o n i c o p u l a t . A l i o q u i n , si v i d e l i c e t sine p o s i t i o n e v e r i t a t i s p r o p o s i t i o n u m fieret c o n s e c u t i o i n a r g u -

10

15

20

25

3D

35

40

(75) BOETII, De sijllogismo

hypothetico,

P. L., LXIV,

835 B - 836 C .

io

15

20

25

30

35

40

mentatione, sicut in caeteris consequentiis, oporteret semper e x i p s i s a s s u m i u t c o n c l u s i o n e m p e r se v e r a m h a b e r e t . V e l u t i h i c s e n s u s s i l l o g i s m i : Si omnis homo est animai et omne animal est animatum, omnis homo est animatus; ad certifcand a m omnis homo est animatus, oporteret praemissas propositiones rursus assumi. A t vero quia positae sunt constitutae s i c u t v e r a e a n t e q u a m e x eis i n f e r a t u r , n o n e s t n e c e s s e . Q u i a i g i t u r i n s i l l o g i s m o e t Veritas s i n g u l a r u m p r o p o s i t i o n u m p r o p o n i t u r et c o n s t i t u i t u r et c o n s e q u e n t i a simul ostenditur, n o n p o t e s t i t a esse u t p e r s i l l o g i s m u m d i c a t u r n i s i < s i ) s i n g u lae v e r a e sint p r o p o s i t i o n e s et i n f e r e n t i a v e r a sit. Q u o d si in negatione sillogismi propositiones praecedentes similiter verae c o n s t i t u a n t u r et p o s t e a non s u b i u n c t u m c o n s e c u t i o n e m d e s t r u a t , d u o esse o p o r t e t a d h o c u t i t a sit, s i c u t tota n e g a t i o s i l l o g i s m i dicit, u t v i d e l i c e t p r a e m i s s a e p r o p o s i t i o n e s v e r a e sint s i c u t p r o p o n u n t u r , et q u o d i n f e r e n t i a n o n sit v e r a ; et ita, destructis rebus propter veritatem propositionum quae non p e r m a n e t , n e q u e p r a e m i s s u s s i l l o g i s m u s v e r u s e s t n e q u e negatio ipsius; quare dividentem negationem sillogismus non h a b e t ; s e m p e r e n i m , u t i n t r a c t a t u o p p o s i t o r u m A r i s t o t e l e s (76) ait, s i v e r e s sint, sive n o n , o p o r t e t v e l [ p e r ] a f f r m a t i o n e m v e r a m esse vel negationem. Amplius. Propositiones quae praemittuntur in argumento sillogismi nulla ad invicem coniunctione [m] copulandae sunt u t v e r a m faciant orationem. A l i o q u i n u n u m praemittitur ad p r o b a t i o n e m , n o n p l u r a s i c u t diffnitio s i l l o g i s m i e x i g i t ; et m a g i s e n t h y m e m a d i c e n d u m esset q u a m s i l l o g i s m u s , c u i e t i a m bene proprietas enthymematis aptaretur, quod videlicet imperf e c t u s esset s i l l o g i s m u s , si, i n q u a m , p r o p o s i t i o n e s d u a e , q u a e i n a r g u m e n t o p r a e m i t t u n t u r , c o n i u n c t a e a d i n v i c e m p e r et vel p e r aliam coniunctionem, u n a m facerent propositionem. A c si i t a d i c e r e t u r : Omnis homo est animai et omne animai est animatum, ergo omnis homo est animatus; p o s s e t e n i m fieri t a l i s s i l l o g i s m u s h y p o t h e t i c u s : Si omnis homo est animai et omne animai est animatum, omnis homo est animatus. Sed omnis homo est animai et omne animai est animatum, quare omnis homo est animatus. E x quo quidem sillogismo, subt r a c t a p r o p o s i t i o n e et r e t e n t a affrmatione et c o n c l u s i o n e , s i l l o g i s m u s r e l i n q u i t u r i m p e r f e c t u s , h i c s c i l i c e t : Omnis homo est animai et omne animai est animatum, quare omnis homo
2 3 7
2 3 7

Cod.:

consequitur.
Aristotelis, I V , P . L . , L X I V , 280 A ; ARISTO-

(76) BOETII, In Categorias TELIS, Categorae, 13 b, 27-30.

est animatus; et e x u n a p r o p o s i t i o n e h y p o t h e t i c a q u a e e s t omnis homo est animai et omne animai est animatum, infertur omnis homo est animatus. S i c u t e n i m s i l l o g i s m i quando v e l quia v e l vero v e l postquam diversas propositiones ad u n u m s e n s u m c o l l i g u n t , ita et c o n i u n c t i o ; et s i c u t h a e c o r a t i o q u a e omnis homo est animai, omne animai est animatum u n a est o r a t i o v e r u m v e l f a l s i m i s i g n i f c a n s , ita et i s t a omnis homo est animai et omne animai est animatum; et u n a m n e g a t i o n e m h a b e t q u a e ait non omnis homo est animai et omne animai est animatum, q u o d in h y p o t h e t i c i s n o s t r i s d i l i g e n t i u s o s t e n d e m u s . Si e r g o p r a e m i s s a e p r o p o s i t i o n e s i n s i l l o g i s m o d i s s o l u t a e s u n t , u t o p o r t e t , et n u l l a ad i n v i c e m c o n i u n c t i o n e [ m ] c o p u l a t a e , u n a m h y p o t h e t i c a m r e d d e r e n o n p o s s u n t . N a m et animal rationale mortale q u a e est u n a o r a t i o , d i v i s i m et c u m i n t e r v a l l o p r o l a t i s d i c t i o n i b u s , u n a m p r o p o s i t i o n e m n o n facit, n e d u m d i v e r s a e p r o p o s i t i o n e s q u a e c o n i u n c t i o n e m q u a e r e n t ad i n v i cem u n u m orationis sensum reddant, quae etiam a dialectico ut singulae concedantur, sub interrogatione sunt proferendae et eis s i l l o g i s m i s a b a u d i t o r e c o n c e s s i s , p o s t e a c o n c l u s i o est i n f e r e n d a . U n d e m a x i m e i n t e r v a l l u m f a c i u n t i n t e r r o g a t i o n e s infertae. Nullo itaque modo sillogismum vel a l i q u a m argumentationem c o n c e d i m u s esse propositionem, nec orationem quae a d u n u m s e n s u m a c c o m o d e t u r , sed q u a e ad u n u m e f f e c t u m i n s t i t u i t u r , a d fdem s c i l i c e t f a c i e n d a m c o n c l u s i o n i . S i c u t e n i m et orationem rhetoricam q u a m perorat aliquis, q u a e m u l t a s orationuin species continet, u n a m orationem v o c a m u s , secund u m u n u m l n e u i ad q u e m o r a t o r i s a n h e l a t i n t e n t i o , q u i a o m n i a q u a e d i c i t ad p e r s u a s i o n e m u n i u s rei q u a m i n t e n d i t i n clint; similiter u n a m h y p o t h e t i c a m m e d i a m dicimus, quae ex d i v e r s i s c o n s e q u e n t i i s c o n s t a t , n u l l a ad f n v i c e m c o n i u n c t i o n e [ m ] c o p u l a [ n ] t i s , n o n q u i a ad u n u m s e n s u m e n u n t i a t i o n i s s i n t a c c o m o d a t a e d i v e r s a e i l l a e c o n s e q u e n t i a e , sed q u i a ad u n a m c o n s e q u e n t i a m de e x t r e m i t a t e [ m ] i u n c t a m , q u a < m > i n nuunt non quam proponimi, accedunt; duobus itaque modis d i c i m u s u n a m o r a t i o n e m , v e l q u a n t u m ad u n u m s e n s u m quern m a n i f e s t e t , v e l q u a n t u m ad u n u m e f f e c t u m ad quern i n t e n d i t ; v e l u t tota a r g u m e n t a t i o v e l tota d i s p u t a t i o q u a e ad fidem a l i c u i u s p r o p o s i t i o n i s a c c o m o d a t u r , u n a q u a n t u m ad i n t e n t i o n e m n o n q u a n t u m ad u n u m i n t e l l e c t u m d i c i t u r ; et p r i o r e quidem modo oratio accepta, ab Aristotele describitur c u m ait vox significativa ad placitum etc. et e o d e m m o d o a c c e p t a a B o e t i o d i v i d i t u r p e r p e r f e c t a s <et i m p e r f e c t a s ) . N o n e n i m v e l p e r f e c t a s v e l i m p e r f e c t a s o r a t i o n e s a c c i p i m u s , nisi q u a n t u m a d s e n s u m . U n d e a r g u m e n t a t i o n e s etc. q u a e u n a o r a t i o se-

io

15

20

25

30

35

40

10

15

20

25

30

35

40

c u n d u m sensum non dicuntur, eque perfectas orationes eque imperfectas appellamus, c u m videlicet ad n u l l a m s i n t a c c o m o d a t a e s e n t e n t i a m q u a m p o n u n t . S e d si q u i s forte et e a s q u o d a m m o d o p e r f e c t a s o r a t i o n e s a p p e l l a r e velit, s i c u t et diffinitiones q u a e i m p e r f e c t a e s u n t o r a t i o n e s q u o d a m m o d o e t i a m p e r f e c t a s i n diffiniendo d i c i m u s , n o n p r o h i b e m u s , u t v i delicet argumentatio sillogismi perfecta dicatur q u a n t u m ad i n t e g r a m c o m p l e x i o n e m ; sed h a e c p e r f e c t i o c o n s t i t u t i o n i s n i h i l ad i l l a m p e r f e c t i o n e m o r a t i o n i s q u a m B o e t i u s i n t e n d i t , q u i n q u e p e r f e c t a r u m s p e c i e s o r a t i o n u m p o n e n s . Illa e n i m p e r f e c t i o in d e m o n s t r a t i o < n e > s e n t e n t i a e , n o n i n c o n s t i t u t i o n e m a t e r i a e consistit; fortasse etiam plures species perfectae orationis s u n t q u a m ille q u i n q u q u a s B o e t i u s p o n i t . U n d e et i p s e i n p r i m o ( 7 7 ) Cathegoricorum sillogismorum has quinqu plures o r a t i o n e s d i c i t esse in a n g u s t i s s i m a d i v i s i o n e . N a m p r a e t e r q u i n q u q u a s c o m p u t a i , v i d e t u r a d m i r a t i v a o r a t i o esse u t i s t a : O virum ineffabilem ! v e l p e r s u a s i v a , v e l d e c o r a t i v a , v e l c o n solativa, vel desolativa, vel comprobativa, sicut sngulae argum e n t a t i o n e s q u i b u s d u b i a e rei p r o p o s i t i o s i t ; et a t t e n d e q u o d licet ergo c o n i u n c t i o sit p e r q u a m c o n c l u s i o a r g u m e n t o c o n i u n g i t u r , n o n i t a tarnen c o n c l u s i o n e m a r g u m e n t o r u m c o p u lai ut ad u n u m sensum ea reducat. N o n enim semper coniunct i o n e s a d u n u m s e n s u m r e d u c u n t e a q u a e c o p u l a n t u r . Si e n i m d i c a m : Non est albus sed niger, vel animai est, est enim homo, sed v e l enim c o m p r o b a t i v a i n t e r p o s i t a ad u n u m s e n s u m o r a tiones quibus interponuntur non reducunt [ u r ] . Similiter nec ergo n e c c a e t e r a e || c o n i u n c t i o n e s c o m p r o b a t i v a e . S e d a d h o c 183 v. t a n t u m i n t e r p o n i t u r ergo et id s o l u m i n n u i t , u t p e r i p s u m i n t e l ligamus praecedentes propositiones praemissas fuisse ad p r o b a t i o n e m c o n c l u s i o n i s et i n eo c o n i u n g e r e c o n c l u s i o n e m a r gumento dicitur, ut c u m audimus ipsum supponi argumento et p r a e p o n i c o n c l u s i o n i , p e r i p s u m i n t e r p o s i t u m i n s i n u a n t u r e a q u a e p r a e m i s s a s u n t ad h o c p r a e m i s s a esse, u t id q u o d s u b i u n c t u m est, p e r e a fdem r e c i p i a t , et a u d i t o ergo, a n i m u s auditoris statim praemissas propositiones et subpositam conclusionem amplectatur, illas quidem attendens sicut inducas ad hoc ut probarent, conclusionem [ut] ad hoc u t probaretur. Sed d i c i t u r q u o d si ergo i n t e r p o s i t u m id i n n u i t q u o d p r a e m i s sae p r o p o s i t i o n e s p r a e m i s s a e s u n t a d p r o b a t i o n e m c o n c l u s i o nis, profecto sensum propositionis c u i u s d a m implet, quod nos q u i d e m c o n c e d i m u s , n e c tarnen i d e o i p s a m p r o p o s i t i o n e m esse
2 3 8
2 3 8

Cod.:

sicut. cathegorico, I, P. L., LXIV, 797 B.

(77) BOETII, De syllogismo

v o l u m u s , c u m n o n sit o r a t i o . N a m c u m a l i q u i s p r o f e r t heu, v e l pape, v e l attat, e u m c o n d o l e r e v e l a d m i r a r i v e l t i m e r e p e r i n t e r i e c t i o n e s o s t e n d i t u r , n e c tarnen ideo p r o p o s i t i o n e s e s s e c o n c e d i m u s i n t e r i e c t i o n e s , c u m n o n s i n t o r a t i o n e s ; v e l si e t i a m o r a t i o n e s e s s e n t et e u m d e m i n t e l l e c t u m h a b e r e n t q u e m propositio, n o n ideo propositionem esse c o n c e d i m u s , nisi aliq u i d a f f i r m a n d o v e l n e g a n d o p r o p o n e n t . Q u i p p e hoc currens e t hoc currit e u m d e m i n t e l l e c t u m c o n s t i t u u n t , n e c tarnen h a e c s i c u t i l l a est, c u m n i h i l a f f i r m a n d o v e l n e g a n d o e n u n t i e t . S i m i l i t e r ergo, l i c e t i d e m q u o d p r o p o s i t i o i n n u a t , n o n tarnen i d e o p r o p o s i t i o n e m esse c o n c e d i m u s . N a m l a t r a t u s h u i u s c a n i s h u n e c a n e m i r a t u m d s i g n t esse et c i r c u l u s v i n u m esse i n d o m o m o n s t r a t ; et l i c e t id i n n u a n t q u o d p r o p o s i t i o n e s , p r o p o s i t i o n e s t a r n e n d i c i n o n debent, c u m n e q u e a f f i r m a n d o e n u n t i e n t n e q u e n e g a n d o . S i m i l i t e r n e c ergo p r o p o s i t i o d e b e t i u d i cari, licet id innuat quod propositio proponit, quod etiam per s e n o n f a c i t sed p e r p r a e m i s s i o n e m e t s u b m i s s i o n e m p r o p o s i t i o n u m . S i e n i m p r o f e r a t u r ergo p e r se, n i h i l t a m q u a m p r o b a n s vel t a m q u a m p r o b a t u m concipio; t a n t u m significare proprie n o n h a b e t , s i c u t h a b e n t p r o p o s i t i o n e s ; sed c o n s i g n i f c a r e , q u i a q u o d iinuit p r a e c e d e n t i b u s appositum propositionibus, per se n o n i m p l e t . S i <quis> a u t e m q u a e rat ( c u m ergo} i n t e r p o s i t u m i n n u a t p r a e c e d e n t e s p r o p o s i t i o n e s esse p r a e m i s s a s a d probationem conclusionis, et ideo t a m de praemissis propositionibus q u a m de conclusione intellectum constitut, u t r u m e t i a m p r o p o s i t i o n e s significet, d i c i m u s i t a esse, s e d p e r se h o c n o n h a b e t s i c u t i n t e r p r e t a t i v a , sed p e r h o c q u o d e i s e s t a d i u n c t u m . S i q u i s a u t e m q u a e r a t , c u m ergo i n t e r p o s i t u m i d e m innuat quod propositio monstrare, utrum a propositione int e r p o s i t a l o c o ergo a r g u m e n t a t i o n e m s i m i l i t e r f a c e r e t , n e g a m u s quia compositio v o c u m competens n o n esset. Saepe enim v o c e s e i u s d e m s i g n i f c a t i o n i s s u n t c u m a l i a , n e c tarnen e a m d e m i n serie o r a t i o n i s s t r u c t u r a m s e r v a n t . N a m q u a m v i s heu a m e p r o l a t u m id d e n o t e t q u o d h a e c o r a t i o : Dolet, n o n tarnen d i c i t u r s i c : Heu quantum est damnum; ita convenit dici: Ego doleo quantum est damnum. Quod autem auctoritas appellat conclusionem consequentis vel argumentum antecedentis, s e c u n d u m h o c d i c i t u r q u o d i l l u d p r a e m i t t i t u r u t p r o b a n s , h o c s u p p o n i m i * u t p r o b a t u m ; et t a l i s e s t a c si d i c e r e t < c o n s e q u e n s > et a n t e c e d e n s q u a l e est p r o b a n s et p r o b a t u m . M u l t a a u t e m p r o b a r e , i d e s t fidem t a c e r e p o s s u n t q u a e c o n d i 2 3 9 2 4 0

10

15

20

25

30

35

40

2 3 9

Cod.: Cod.:

praecedentes. sicut.

2 4 0

10

15

20

25

30

35

40

t i o n a l i t e r n o n a n t e c e d u n t , v e l u t i p e r h o c q u o d Plato dixit cae lum rotundum esse, c r e d o ita esse, n e c tarnen v e r a est h a e c c o n s e q u e n t i a : Si Plato id dixit, ita est. M u l t a e t i a m c o n d i l i o n a l i t e r a n t e c e d u n t [et] alia, nec t a m e n p r o b a n t ilia, h o c est f i d e m illis f a c i u n t , v e l u t i h a e c p r o p o s i t i o : Socrates est margarita c o n d i t i o n a l i t e r a n t e c e d i t a d Socratem est lapis, sed q u i a nec i n se r e c i p i t u r Socrates est margarita, non potest alicui fidem f a c e r e . M u l t a i t a q u e a r g u u n t , id est p r o b a n t , q u a e n o n a n t e c e d u n t c o n d i t i o n a l i t e r , et e c o n v e r s o ; e t i a m m u l t a c o n c l u d u n t u r et p r o b a n t u r q u a e n o n c o n d i t i o n a l i t e r c o n s e q u u n t u r <vel> p r o b a n t u r , et e c o n v e r s o . Si q u i s i t a q u e a n t e c e d e n s et c o n s e q u e n s s e c u n d u m c o n d i t i o n a l e m s e n s u m a c c i p i a t , n o n est v e r u m a r g u m e n t a t i o n e m h a b e r e a n t e c e d e n s et c o n s e q u e n s , q u a e s c i l i c e t i n e a d i s p o n a n t u r t a m q u a m a n t e c e d e n s et c o n s e q u e n s . S i q u i s a u t e m a n t e c e d e n s et c o n s e q u e n s <pro> p r o b a n t e et p r o b a t o s u m a t , v e r u m est e a r n h a b e r e a n t e c e d e n s et c o n s e q u e n s sed n o n i d e o p r o p o s i t i o n e m h y p o t h e t i c a m e s s e . Q u o d a u t e m s i l l o g i s m u m et a l i q u a m a r g u m e n t a t i o n e m a p p e l l a m u s v e r a m , t a l i s est ac si d i c a m u s n e c e s s a r i a m , v e l n o n f a l l a c e m , v e l n o n v i t i o s a m sed r e c t a m . N a m T u l l i u s in s e c u n d o (78) Rhetoricae ad Erennium diffinitionem v o c a t f a l s a m d i c e n s : V i t i o s u m f a l s i s a u t v u l g a r i b u s diffinitionibus u t i . F a l s a est diffinitio e a q u a e p r o diffinitione i n d u c i t u r , n e c e a v e r e c o n v e n i t ad q u o d d i f f i n i e n d u m i n d u c i t u r , h o c m o d o : Sapientiae est quaerendae pecuniae int eilig entia. S i c u t a u t e m f a l s a m diffinitionem ita et v e r a m esse p o s s u m u s a p p e l l a r e , i m p e r f e c t a m <et p e r f e c t a m > et c u m sit diffinitio o r a t i o , a d q u a m e t i a m v e r a q u o d a m m o d o v e l f a l s a v e l e t i a m p e r f e c t a i n diffiniendo; n o n ta m e n sicut propositio vel aliqua perfecta oratio dicitur secund u m sensum vera vel perfecta, quod videlicet v e r u m vel fals u m e n u n t i e t v e l p e r f e c t a m s e n t e n t i a m t e n e a t . S i m i l i t e r et c u m s i l l o g i s m u m v e r u m d i c i m u s , non est v e r u m in e a s i g n i ficatione a c c e p t u m q u a p r o p o s i t i o n i t a n t u m c o n v e n i t , q u o d v i d e l i c e t e n u n t i e t v e r u m , h o c est p r o p o n a t q u o d i n re sit. S e d v e r u s d i c i t u r , h o c est n e c e s s a r i a e c o m p l e x i o n i s , v e l n o n d e c e p t o r i u s , s i c u t et verum hominem d i c i m u s q u i n o n est f r a u dulentus. Nunc autem litteram prosequamur. Huius autem. P o s t diffinitionem a r g u m e n t a t i o n i s , s u p p o nit d i v i s i o n e m i p s i u s p e r q u a t t u o r e i u s s p e c i e s , q u a e s u n t s i l l o g i s m u s , i n d u c t i o , e x e m p l u m , e n t h y m e m a . Sed q u i a s i l l o g i s 2 4 1 242

2 4 1

Cod.:
Cod.:

eum. adhaerens. Herennium, II, 26, 41.

2 4 2

(78)

C I C E R O N I S , Ad

m u s et i n d u c t i o d i g n i o r e s s u n t et f i r m i o r e s , e x q u i b u s a l i a e duae per subtractionem alicuius propositionis ducuntur, prim u m eas ponit. Hiiius di/finitionis. N e e x p o s i t i o n e m diffinitionis s i l l o g i s m i hinc exspectaremus, invitat nos ad secundum librum, scilicet Cathegoricorum sillogsmorum, ubi p i e n e e s t e x p o s i t a . Sed propter, h o c e s t u t e x p o n a m diffinitionem p e r s i n g u l a , sed e x e m p l u m u n u m de sillogismo supponam, in q u o poterunt a s s i g n a r i s i n g u l a q u a e i n diffinitione s u n t d i c t a . Sit enim. V e r e exemplo, quia isto; a parte. Totum igitur. Q u i a v i d e l i c e t e s t s i l l o g i s m u s , e r g o e s t o r a tio e t c . ; a diffinito. Per propositions. V e r e efficitur, id e s t i n f e r t u r a l i u d e x c o n c e s s i s , q u i a necessario-, a parte inferri. V e l i t a : V e r e efficitur, q u i a i n f e r t u r ; a p a r i . Consequens conclusionis, id est c o n c l u s i o c o n s e q u e n t i s e s t supposita. Concluditur enim. V e r e a l i q u i d a p r a e m i s s i s p r o p o s i t i o n i b u s i n f e r t u r , qui<a> h i c <hoc>; a p a r t e ; igitur n o n e s t d e conclusione sed propter s i g n u m conclusionis apponitur. Qui ex omnibus, id e s t c u i u s p r o p o s i t i o n e s o m n e s s u n t praedicativae. Omnibus enim. C o m m e n d a t i o e x e m p l i , h o c e s t e i u s o m n e s p r o p o s i t i o n e s s u n t p r a e d i c a t i v a e . Quorum propositiones, id est p a r t e s a l i q u a e coniunguntur conditione. Demum, scilicet necessario. Atque ideo, i d e s t h a c d e c a u s a , q u i a s c i l i c e t p a r t e s e i u s c o n d i t i o n e i u n g u n t u r , c o n d i t i o n a l i s d i c i t u r s i l l o g i s m u s , id e s t hypotheticus. Inductio vero. O s t e n s a s i l l o g i s m i n a t u r a t a m p e r diffinitionem q u a m per divisionem, supponit proprietatem inductionis dicens in ea aliquando ad praemissionem particularium, id est p a r t i u m a l i c u i u s u n i v e r s a l i s , s u p p o n i c o n c l u s i o n e m d e aliquo universali, a l i q u a n d o supponi c o n c l u s i o n e m de alio part i c u l a r i e i u s d e m u n i v e r s a l i s ; et p r i m u m e x e m p l i f i c a t d e i n ductione in q u a procedit a r g u m e n t a t i o de particulari ad universale. Sunt autem partes rei regendae, navis, c u r r u s , res p u b l i c a et p l u r a a l i a de q u i b u s i n d u c t i o d i s p o n i t u r . N a v i s r e c tor e l i g e n d u s s e c u n d u m a r t e m r e g e n d i , n o n s e c u n d u m s o r t e m ; et s i m i l i t e r r e c t o r c u r r u s et r e i p u b l i c a e et s i m i l i a pariter conquirantur, id est similiter quaerantur in pluribus aliis rebus, ut s c i l i c e t i n d u c a n t u r a d p r o b a t i o n e m u n i v e r s a l i s , h o c e s t
2 4 3 2 4 4

10

15

20

25

30

35

40

2 i s

2 4 4

Cod.: Cod.:

nisi. cursus.

illius propositionis in q u a universalis istorum particularium e s t ; e x q u i b u s o m n i b u s sic i n f e r a t u r : Q u a r e r e c t o r c u i u s l i b e t rei r e g e n d a e e s t e l i g e n d u s a r t e n o n s o r t e . L o c u s a b e n u n t i a tione partium, quia per ista particularia similiter in caeteris 5 esse s u b i n t e l l i g i t u r . Gnaviter, id e s t p r o b e , q u i a g n a v u s p r o bus dicitur et i g n a v u s e contrario. Vides igitur. Q u i a s c i l i c e t h a e c o r a t i o d e d u c i t u r e x p a r t i cularibus ad universale, ergo; argumentatio a parte; et hoc e s t : V i d e s t u a l i q u i s , i d e s t v i d e r e p o t e s e t c . ; et v e r e e x p a r t i io c u l a r i b u s a d u n i v e r s a l e , q u i a e x i s t i s p a r t i c u l a r i b u s . Nam cum i p s a m o r a t i o n e m i n a r g u m e n t o c o l l e g i s s e t e t c . Saepe autem. P o s t i l l a m i n d u c t i o n e m q u a e e x p a r t i c u l a r i bus probat universale, ostendit illam quae ex particularibus probat aliud particulare; hie a simili locus est assignandus. 15 Quod argumentationis. Propositis exemplis utramque in d u c t i o n e m c o m m e n d e t . Hoc genus, id est h a n c m a n e r i a m a r gumentationis quae est inductio... .
2 4 5

Reliqua desiderantur.

FINITO DI STAMPARE L' 11 OTTOBRE 1969 DALLA TIPOGRAFIA EDITORIALE VITTORE GUALANDI - VICENZA, CORSO S. FELICE 259

Potrebbero piacerti anche