Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Corjcettp
Marchesi
\^^/\j/
""V/VV
\/\/s/
^^
L'Etica J^icomachea
^
latina
s^Mi
nella tradizione
Medievale
(])ocumenfi ed appunti)
MESSINA
LIBREJRIA EDITKICE ANT.
231
-
TKIMARCHI
-
Corso Cavour
231
1904
3%^'i
PROPEIETA LETTERARIA
\_Jl/\j.
Q.\i^<
1188508
PREFAZIONE
La
una
storia
dell'
aristotelismo ancora
da
farsi
e sar
storia grandiosa.
si
umano
finale
Ricercare le vie per cui il pensiero lasci condurre nella successione di molti secoli
il
trionfo
una
civilt
vero.
Oggi pare gran trionfo di verit, e ne colga letizia e fiducia; ma non strappiamoci dal passato da cui non pos-
emancipar l'opera nostra n ci lecito trarre profondi rammarichi o soverchi entusiasmi. La mente pi. vasta della
sibile
un sistema che
fu universale
storia di
parti
definitivo
il
e ci vanto della
segn un'orma indelebile e profonda nel cammino dell'umanit. Una lunghissima et di uomini e di pensatori attacc
ad Aristotele
ne trasse succhi
metodo
scientifico fu
principio
la tradizione
nuovo balzato su dal cervello degli uomini avverso poi che la verit non scaturisce mai repen,
una insperata sorgente ideale. La storia non ha interruzioni ne novit ha periodi di elaborazione e di ritina da
:
velazione
questa
de' risultati
impone con 1' evidenza e la seduzione recenti e non lascia scorgere la tentezza utel
s'
PREFAZIONE
la riconnette al
punto
di distac-
La
neo-
latino, e
della
va indagata e scritta senza lo sguardo ombroso scienza moderna che bada solo alle sue applicazioni
lungo e penetrante sguardo sereno che abbisogna alla storia di ci che fu necessit secolare nel pensiero delle genti. Forse quando sar messo da parte tra i tumori ma-
un
organismi novelli, il vecchio ingombro scolastico, quando la materia aristotelica cesser con la sua stasi mortale di aduggiare nel suo rigoglioso fiorire l'albero
lefici, recisi dagli
indagare fin dalle origini questa grandiosa immortale azione che il genio di un filosofo e la sua tradizione
continuata ed evoluta ha esercitato sulle genti.
occorreranno prima molte ricerche minuziose e molti elementi positivi e sicuri. Io ne somministro uno umile e
,
Ma
vie
:
si
diffusero
che
questo argomento largo e complesso cui gere attraverso 1' esame particolare delle
nella tradizione e nel contenuto
;
si
deve giunopere
rias-
singole
del resto
un buon
che tennero letterati e studiosi per pi secoli fino a noi, dato dal Jourdain che per il primo rivolse le sue ricerche a indagare l'epoca e l'origine delle
sunto
delle
opinioni
(1).
che nei primi secoli della chiesa la patristica accolse e ridusse a sostegno del dogmatismo cristiano delle vicende
,
(1)
Amable Jourdain,
et l'origine
des
PREFAZIONE
diverse che accompagnarono la tradizione della logica e della
metafisica, dell'influenza
conoscenza diretta delle opere aristoteliche e in fine dell'ampio vigoroso abbraccio cattolico con cui la chiesa si
tenne strettamente avvinta sV Organo, da quando l'aristotelismo parve penetrato nelle menti e rifuso col sangue delle
tratti in
una
ho
fatto
risultati di
ri-
il
avr un documento
si-
XIV:
Non
opera compiuta o tale che possa con signorile larghezza sodisfare alle esigenze e a' bisogni degli studiosi; ma tenen-
domi lontano
restando
pago
ho fiducia
di
non aver
ma-
La
r
ria.
bibliografia,
pe-
alcuno
potrebbe accusarmi
d'
ad Aristotele e
medioevo
fino
dell' Alighieri.
Ma
mezzo
al
cumulo
di opinioni e di notizie
ho preferito sce-
gliere la via pi
PREFdfZIONE
diretta e sicura
ho raccolto
la
voce dei
documenti.
se
gi espressa o
mi toccher esporre pi volte una opinione dare una notizia gi conosciuta mi valga la
ha sempre
il
scusa
gio di
d'
vantagini-
ziandola
tro a
del resto
dire-
me
INTRODUZIONE
La
tradizione aristotelica
si
presenta
come uno
di quei
fenomeni
;
storici
ha
la continuit
la
progresse-
sione la universalit
dell'aristotelismo
i
non
possibile
gnare
sero
musulmano ne
accol-
e rigogliosa in diversa
stagione la messe.
Lasceremo
enunciare
le opinioni diverse
agitate in
opere
aristoteliche
in
:
si
Spagna
della
merito di aver presentato all'occidente Aristotele, l'altra che guarda con occhio desioso a Costantinopoli donde vede venire
i
cognizione e
all'
intelligenza
fin
La
storia
Quando
ben volgere
lo
sguardo dai
si
luoghi ove
il
vigore
filosofico
musulmano
si
consolid e
potranno percorrere
le tracce
INTRODUZIONE
alla
divulgazione delle
le genti latine
eran
d'al-
aristotelica. In Italia
procediamo sicuramente su questa affermazione ora che abbiam visto dileguare il barbaro pregiudizio della barbarie medievale.
tele:
diciamo pure, ininterrotta nella storia del passato. Gi bisogna notare che il periodo dell'eclettismo neo-platonico il quale mirava a conciliare
tradizione aristotelica
,
La
tendeva sopratutto ad
;
l'
influenza aristodi
pi tardi, alle esagerazioni dell'ascetismo. Durante i primi secoli della chiesa i santi padri si eran levati contro la
dottrina di Aristotele e gii
tone, ch'era
si
avevan
ai
ben pi conforme
che
lo studio di Aristotele si
,
della logica
Magno
suoi sueesposti.
il
come
maedei
stro
supremo
Boezio
ma
ben
e lo studio
tele
non
ma
,
nelle pro-
dagine naturale
(1)
e nel
secolo
Gonzone
nella sua
(1)
A. M. S. BoBTHii,
t.
I,
p. 318.
INTRODUZIONE
invettiva
S. G-allo
armi
di
di furore:
compendiosa
(1).
greco
non
meno
in Italia,
ed anche alla
manla
Novati,
dove
corti
ma
nella
in
Roma
grazie sopratutto
(2).
Ma
La
come il gran maestro della logica; e ad altre parti del suo sistema solo avea volto l'attenzione e lo qualcuno filosofo ed erudito
,
,
le
si
presenta intero
nella
grandezza del suo sistema che diffuso, per via delle traduzioni, in tutte le scuole d'occidente, letto e
commentato pub-
blicamente, prende funzione direttiva delle coscienze e delle idee e diventa il solo obietto degno di meditazione.
(1)
DuRAND, Veterum
t.
script, et
monum.
cfr.
histor. et
nova
dogm.
L' inediz.,
I,
e.
294
sg.,
F.
Novati
2-
Op.
cit.
p. 50.
8;
INTRQDFZIONE
stotelica,
appare compiuta nella seconda met del secolo XIII. Alberto Magno che per il primo si accinse a
quale
ci
Stagirita,
oltre
a'
trattati
coelo
e>t
conobbe ed espose i libri de physico auditu, demuado, de natura locorum, de proprietatibus ele-
meitorum, de generatione et corruptione, Metheorum, Mineralium,. de- anima, de nutrimento, de sensu et sensatu, de
memorila et reminiscentia
de intellectu et
intellegibili
de
sonano et vigilia, de iuventute et senectute, de inspiratione et respiratione, de motu animalium, de plantis, de animalibus, de causis et de natura et origine aniraae ]Mjetapliysicae
,.
Vincenzo
riale
di
histole
un
di cui
enumera
,
opere
lecito
il
com' pur doveva in buon numero possedere dedurre dalle tre parti dello Speculum rnaius. Ecco
ebb'ei
brano
goriarum
praedicamentorum,
:
et
secundum quosdam,
intei-pretatione
,
libros
quoque de
libros analytieorum
et
et posteriorum,
,
topicorum etiam
,.
de anima, de sensu et sensato, de memoria et reminiscentia, de somno et vigilia, de morte et vita, de vegetabilibus et etiam de animalibus; secundum quosdam de quatuor eiementis libros quoque Metheorum et Metaphysicorum. Extat
;
eiusdem
ad Alexan-
drum de
dieta servanda
>
(1).
Ethicorum quatuor
(1)
lib.
Ili,
e.
INTRODUZIONE
Il
le versioni latine di
opere aristoteliche, afferma che prima della conquista di Costantinopoli e dell'emigrazione dei Greci
ci
:
nessuno
avrebbe
ma
mente del
critico
deve abbando-
per questo
le
vanno ora
in qualche
esporre i risultati del critico franmie dar le cese n conclusioni, giacch in materia siffatta,
Non mi fermer ad
non mai
lecito
giungere ad una
di
affermazione decisiva e
finale.
ad
ogni
d'indagine.
370(2).
Membran.
sec.
XIV,
Liber francisci
(1) (2)
Op.
cit.
pag. 41.
Di questo codice d una notizia imperfetta ed errata il P. M,, Antonio Josa [ codici mss. della Biblioteca Antoniana di Padova^ Par dova 1886, p. 34]. Il descrittore non d l'elenco completo dei trattati, afferma che il'^at.tribuzione della versione a Bartolomeo di Messina rir
tutte le opere contenute nel codice, sbaglia qualche volta nella trascrizionefdeir incipit. Il codice Antoniano molto importante per la storia delle traduzioni e dei traduttori latini d'Aristotile. Il Jourdain (Op. cit. pp. 71 e
guarda
Bartolomeo di Messina solo come traduttore dei libri magnar moralium', dice che il suo nome si legge su tina traduzione dei magna moralia, eh' egli viveva sotto il regno di Manfredi, a cui aveva dedicato la sua traduzione. Il Jourdain, che si vale della testimonianza
181) cita
rum
10
Contiene
:
INTRODUZIONE
I)
Prohlemata. Gom.
Propter quid
si
magne
superabiin-
(1).
Alla fine
causa
de principiis translatus
Sicilie
Scientie amatoris,
Quomodo determinare
oportet et
de mirahilhus au-
Messana
etc. etc.
(?)
aquam
esse.. . IV)
De Eupragia. Com.:
solimi... .
V) Incipit liber physiagnomonoie (sic) Ar. translatus de greco in laUnum, a magistro Bartholomeo de Messana etc. etc. e. s. Com.
et ipse
secundum se
ipsas.. (2).
Com.
sic
aliis
Signa aquarum et
uentorum
et
tempestatum et serenitatum
Propter quid
Multoties mihi, o Alexander.. (3). Dopo foglio bianco. Nel seguente comincia (IX)
,
trattato de
Animalibus
dal libro
nono
Circa
omnem
specula-
del Tiraboschi
{St.
della
leti, it., t.
opere aristoteliche avea tradotto, per incarico speciale {de mandato suo) di Manfredi, dal greco in latino Bartolomeo di Messina.
il
Ora
codice Antonano
ci
non aggiunge pi
nulla.
ultimo, neir appendice alla sua opera, pubblica i principi delle traduzioni latine da lui conop. 461)
sciute
blematum
traduzione greco-latina dei ProproblematibuS' que sunt circa medicinalia. De bis que sunt circa sudores. De bis que sunt circa ebrietatem. De bis que sunt circa uenera. De bis que sunt a labore. De
:
ecco
il
brano
{Op.
al principio della
libri
cit.
De
que sunt ex modo iacendi. Propter quid magne superhabundantie aegritudinales aut quare superbabundantiam ... . Pare dunque sia la stessa versione.
bis
(2)
Physiognomia,
riferita
dal
JouRDAiN
(3)
[Op.
cit.
p. 431)
come anonima.
L'unica traduzione greco-latina di quest'opera, riferita dal JouRDAiN [Op. cit. p. 417), cosi comincia Multociens mihi diuina quedam ac mirabilis quippe res, Alexander... .
INTRODUZIONE
tionem
et
11
il
artem similiter
morte
et ulta
\
(1);
libar de respira-
tione et de
de iuuentute
et senectute^
senza alcuna
in-
expiratione
,
de iuuentute
senectute et de causis
:
mortis et ulte
de^Animalihus. XI) Incipit liber de diiferentia spiritus et anime. Com. Interrogasti me ... Xll Incipit liber aristotilis de motu anima.
lium. Com.
De motu
(2).
AntonianaXX,
marginali.
428.
Membran.
I)
diverse. Contiene
Physicorum
Com.
Quoniam autem
intelligere et s cir
Parec-
membranacei
De anima libri III. Com. Honorum honorabilium notitiam (4). Ili) De memoria et reminiscentia lib. I. Com. Reliquorum autem primum considerandum de memoria et memosupplemento.
II)
rari
(5).
IV)
De
causis
lib.
I.
Com.
plus
re,
V) Metheororum libri IV. Com. Postquam precessit (6). memoratio (7) Quest' ultima opera scritta di mano diversa
est
due colonne.
(1)
di
cui
omnem
(2)
cit.
affinit con la traduzione greco-latina t^epariz&wsammaZmw brano al principio (Jourd. Op. cit. p. 429) comincia Circa theoriam et methodum, similiter humiliorem et honorabiliorem ..
il
.
p.
Corrisponde alla traduzione greco-latina, di cui ilJouRDAiNfO^?. 427) riferisce il brano iniziale De motu autem eo quidem aniexi.
Quoniam quidem
(4)
Corrisponde alla traduz. greco-latina (Jourd. p. 406) che com. igitur intelligere et scire ... . Di quest'opera sono
la ti-aduz. greco-latina (Jourd. p. 418)
:
latina.
(5)
Non
principio dal Jourd ain, p. 421. (6) Non tra gli specimina del
la tmxLz. elliber de causis; v' solo riprodotto un estratto da Alberto relativo a questo libro e che afi'atto diverso dal cominciamento del
,
codice antoniano.
(7)
una greco-latina.
Il
codice
l2
INTRODUZIONE
sec.
le ini-
ziali dei capitoli e delle opere colorate e con fregi in tutte le pag-ine.
Contiene la MethapMsica
et
(libri
XIIII), la Phisica
(libx'i
Vili), de celo
,
mundo
(libri
IV)
de generatione et corruptione
,
(libri II)
de molibri
Metheororum
libri IV,
de anima
de progressu animalium, d& differentia corporis et anime, de plantis, de causis con commentario continuato; in fine Explicit liber de causis
e pi sotto
Capitolare (Padova) D.
tapliysicorum, libri
41.
Membran.
sec.
XIII, con
le iniziali colo:
I)
Me-
XIV.
II)
Physicorum,
libri Vili.
Ili) de genera-
gitudine et breuitate
uite.
M'ARGiANO [Mss. latini] VI, 33. Membr. sec. XIV ine. a due colonne di ce. 343. Contiene la Metafisica, la Fisica, de celo et mundo translatus de latinum (indie, nella soscrizione finale), in greco
, :
Meteororum,
de nona translatione
de generatione
et
corruptione;
somno
de longitudine
uita
',
et breuitate uite;
de
ifmrte et
de spirita
et respiratione ;
al prin-
Incipit
liber
differentie Inter
animam
et
spiritum
constabe
et
(sic)
(1)
de causis; de proprietatibus
antoniano in gran parte un documento dell'opera e della cultura occidentale fino al secolo XII, ne' riguardi aristotelici. Sono tutte traduzioni greco-latine fanno eccezione i libri delle Meteore. Ci pu significare che dei libri meteorici al sec. XII si conosceva questa sola tra;
duzione
(di
dall'
il
arabo
dal greco
cui
tardi..
(1)
p. 415) fu
pi
Questa traduzione contenuta pure in un ms. francese della Soubona, 1545, dove si legge la medesima notizia, posta per alla fine del tx'attato invece che al principio; riprodotta dal Jgurdain (p. 117
INTRODUZIONE
elementorum
;
13
indiusihitihus ; de
de progressu animalium\ de
;
liieis
de phisonomia'^ de
Aristotlis
\
mundo ;
epistola
ad Alexandrum; de uita
de morte Aristotelis;
Il codice,
medicine doctor
[mss.
latt.]
Marciano
VI, 47.
Membr.
307, scritto
elegantemente e
:
Ph/sicorum
libri Vili;
de celo et
mundo;
de
et uita ;
de sensu et sensato
sompno
et uigilia: finisce
e.
255; a
e. 225',
molto sbiadito
I-X; XII;
manca
l'unet
decimo].
Il
Marchanova artium
medicine doctor
nel 1467.
al
Marciano
Membr.
sec.
19^1 di ce.
celo
com.
;
De
celo liber
primus
incipit
slatus
memoria
et re-
de
m^tu animalium;
de progressu animalium
de physionomia
de astrologia nauali ; de
nota)
Explicit textus de differentia spiritus et anime. Costa ben luca cuidam amico, scriptori cuiusdam regis, edldit; et Johannes Hispolensis ex arabico in latinum Ramundo Toletane (sedis) archiepiscopo transtulit . Afferma il Jourdain (pp. 116 sg.) che questo piccolo trattato
preceduto nella maggior parte dei mss. dalle seguenti parole In dei nomine et eius auxilio. Incipit liber de differentia Inter animani et spiritum quem fllius Lucae medici, nomine Costa ben Lucae , cuidam amico suo scriptori cuiusdam regis, edidit. Johannes Hispanensis ex
,
,
arabico in latinum reuerendo Toleta.no archiepiscopo transtulit In un altro ms. si legge un po' diversamente Et Johannes Hispanensis ex arabico in latinum Ramirando toletano archiepiscopo transtulit Osserva giustamente il Jourdain che le parole reuerendo e Ramirando sano una corruzione di Raimundo.
.
14
INTRODUZIONE
mundo:
alla fine
Finis Ar. de
mnndo a Nicholao
Il
Siculo ex greco
in latinum translatus
drum de
pac
ad Alexan-
bona fortuna
(1);
de coloribus.
Marciano
tiene
:
[mss.
latt.]
VI, 142.
Membr.
sec.
te] (2);
Porphyri Isagoge ad Categorias Aristotelis [Boethio interpreArist. Liber praedicamentorum, [eodem interprete] perierme,
[Abramo de Balmes
;
in-
elenchorum, libri 2
analyticorum priorum
analyticorum
posteriorum,.
Marciano
[mss.
latt.]
VI, 143.
Membr.
sec.
\
Porphyrii Isagoge ad
torum,'^
categorias Aristotelis
analyticorum posteriorum
latt.]
Marciano
[mss.
VI, 146.
,
Membr.
sec.
XIV, 256
X 180,
;
di ce. 294,
scritto
ricco di fregi
colorati e miniati
liber
praedicamentorum
elenchorum
[Gilberti
corwn priorum
libri 2;
topicorum
libri 8;
libri 2;
analy-
ticorum posteriorum
libri 2.
Nazionale
Membr.
sec.
Phisicorum
libri 8;
Inci-
et corruptione;
rorum; de
de causs.
dfferentia spiritus et
,
anime; de anima
;
libri 3,
;
de sensu et sensato
de memoria
de somno
24.
Membr.
sec.
14
de celo et
mundo
libri 4;
(1) (2)
Questi due trattati sono scritti di mano diversa. Nel codice non alcuna indicazione dei traduttori.
nomi sono
aggiunti nella notizia stampata, attaccata alla guardia del codice, estratta dalle illustrazioni del Valentinelli.
INTRODUZIONE
sicormn
slatione
libri 8
15
noua
tran-
Methaurorum
de
sompno
et uigilia ;
de motibus
anTnalium; de longitudine
et breutate;
de iuuentute et senectute; de
memoria et re-
de finosomia
(sic);
de morte; de intelligentia; de progressu anim,alium\ de lineis; de inundacione Nili; differenta inter animam, et spritmn; de colorbus; de
uita].
Nazionale
libri 8
libri 3;
5
Membr.
sec.
XIY
Contiene: Phisicorum
4;
de celo libri
de
anima
et breuitate
de inspi[rafione] In fine
.
qui legit
Nazionale
Membr.
sec.
;
XIII. Contiene
de celo
et
Metaphi
sica libri
tilis
Liber phisicorum
(libri 8)
mundo
Aristo-
phi. de celo et mundo liber primus incipit translatus de greco in latinum de generatione et corruptione ; metheororum libri 3
,
de
anima
libri 3
sompno
causis.
et
uigilia;
Nazionale
phisica
Membr.
sec.
il
phisicorum immediate*,
anima;
<Ze
sewsw
metheororum.
:
RiccARDiANO
cipiorum
libri 2.
126.
libri
Membr,
2;
sec.
XIV,
libri
di ce. 133.
topicorum
elenchorum
posteriorum
RiccARDiANO
160.
Membr.
sec.
XIV
di
ce,
306
miniato
Contiene
(1) Il codice scritto da mani diverse , e presenta molte slegature e qualche sconnessione nell'aggruppamento della materia.
16
INTRODUZIONE
diuisionwm oetii
pici); liher
;
tiber
et
noua
(i
to-
lenchorum\
Universitaria [Padova] 848. Membr. sec. XIV, di con le sigle dei paragrafi colorate e con fregi
Contiene
molte e
:
194
267
X 196,
pnn-
liber Porphirii
(l'
fitte
Tho. libri
IV
prorum
libri 2.
2-,
topicorum
libri 8;
posteriorum
esiste
ufficiale
la
libri della
Fisica
mundo, de generatione et corruptione, de motibus, de causis longitudinis, i libri Metheororum (2), de anima, de sensu et sensato, de memoria et
de iuuentute et sede sompno et uigilia nectute, de tona fortuna, de coloribus, de motibus animalium, de progressu animalium, de differentia corpor is et anireminiscentia
,
mae, de plantis, de causis, de longitudine et breuitate, de respratione, de morte et uita, il libro della fsonomia, de mundo,
de proprietatibus elementorum, de intelligentia, de de inundatione Nili.
lineis,
filosofia
naturale
Essa
gii
comprendeva
topicorum,
il
due elenchorum,,
di Porfirio. la
Una
tra-
XIV
nuova
(1)
Comincia
Omnis
ratio disserendi
quam
patetiei appellauerunt in duas diuiditur partes : unam inueniendi, alteram iudicandi . In fine ricordata la tojnca di Cicerone [M. TuUius]
tre libri
il
quarto fu ag-
INTRODUZIONE
**Wfc****l*
17
I
"
H mMBIIIWMM
l^-^
III
II
-i.i.i-^i
Il
(1)
dei
pr-
auditioni-
de
signis.
In queste e in altre raccolte parziali di opere aristoteliche V Etica non compresa: pare dunque ch'essa abbia
seguito
una tradizione
tutti
singolare, separata
da
tutto
il
resto
In
come
c'
s' visto,
il
che
titolo
una lacuna affannosa quella del nome; non dell'opera e una solitaria indicazione di aucompendi tradusse o riprodusse resta una ragione larga e generale e comil
ombra.
Di
ci
Medio evo
ci
rappresenta un pro-
cedimento collettivo nell'arte nella dottrina, fino al collettivismo sociale del comune. I nomi scomparivano dinanzi
alle cose
;
il
chiudeva
campo a
:
monografie o a ricerche particolari su uomini; rimangono i fenomeni grandi e complessi. Il primo nome fu Dante
egli la
massima
risultante del
i
movimento ideale
sistemi.
del tempo,
giacch
si
tratta di
una vera
anonima
scrittore,
pensiero, dalla scuola unica alla scelta dei metodi, dal quie-
della critica;
della
e nella
signoria.
(1)
C.
18
INTRODUZIONE
comune
all'affermato diritto
primitivo popolare di una nuova letteratura. Del passato rimanevano frantumi ridotti e viziati gli ultimi prodotti originali del romanesimo eran ve;
si
era fatto
loro
buon
di
viso.
Comincia
il
latina. Grli
appassionati e severi ne' conventi, dove rimase salda tenace costante l'attivit intellettuale: ma fu quella un'adorazione
fredda
silenziosa
monastica;
furon tra-
essi attraverso la
mica del
mo-
premeva
la vita feudale e
dogma
della confessione
rigidit d'in,
religiosa che
tutti,
tendimento e immutabilit di principii a tutti amore per la verit stabilite da tutti. Pertanto sulle riduzioni sulle
,
manipolazioni, sui compendi, sugli indici, su tutta quanta quell'opera collettiva, si venne costituendo la nuova scuola
per la nuova gentej e quando gi la folla laica, depostele si fu stretta attorno a' manuali e a' compendii, alle armi
,
grammatiche e
a' trattati di
logica e di morale,
si
senti la
norme
E
tutti;
sistema fu un solo
testi
furono additati
per
pi
spesso semplificato
o condensa-
comune.
il
Si
quei sistemi
si
allargava
campo
alle interpretazioni
si
INTRODUZIONE
19
ampliava o si riduceva la materia; e l'opera dell' individuo diveniva ben presto strumento della scuola o libro d' interesse pubblico; e le copie
l'autore
si
moltiplicavano e
il
il
nome
del-
scompariva o cedeva
magari del possessore del codice. L'originale, poi rimaneva in ombra; esso ha valore ora per noi e allora per i pochi rifacitori che avevano la possibilit d' intenderlo direttamente per il lettore non esitore e
;
steva.
Tornando
il
fatto
modo
nelle
traduzioni
maneggio del
i
trattato scolastico.
Sono
di
gran lunga
ci natudi
pi noti
ramente famosi
rale
:
lo studio aristotelico
era manifestazione
energia
nuova nella
letteratura
musul-
ha
l'
maggiore e
raccogliamo un po' da fonti indirette e dalle dirette dei manoscritti gli scarsi indizii che valgano a indicarci con
sicurezza
latino.
i
Ma
Boezio fu
completa
prodotti della
pretatione dichiara
la
di
morale e
la fisica di Aristotele, e
i
gramma
egli
di traduttore
dialoghi di
vagheggiava
di conciliare in unico
consentimento idea-
20
le
INTRODTTZIONfi
abbia condotto a fine per intero il suo divisamento non possiamo stabilire con certezza. Abbiamo testi(1).
S'egli
stesso
monianze sicure per la Logica (2) della Fisica parla egli una sola volta a proposito dei suoi libri de Interpre;
de quibus melius in physicis tractavimus (3). Quanto alla Morale, la sola testimonianza, molto recente invero
tatione
e indeterminata
dell'
Aventino
il
Magno
si
esposizione
traduzione
boeziana,
molto perplessi.
Ma
di ci di
avremo da par-
come
gli
tradut-
tore
e di questa sopratutto
il
Roggero Bacone
d vanto,
i
ponendolo come
padri
(4).
,
santi
Seguono a molta distanza altri due. Griacomo chierico di Venezia che fece una nuova traduzione dal greco
,
,
io)
Op.
ct. 1. e.
manus
venerit, in romanum stylum vertens, eorum omnia commenta latina oratione perscribam, ut si quid, ex logicae artis subtilitate, et ex moralis
grauitate peritiae, et ex naturalis acumine ueritatis ab Aristoconscriptum est, id omne ordinatum transferam, atqueid quodam lumine commentationis illustrem omnesque Platonis dialogos uertendo, uel etiam commentando, in latinam redigam formam . (2) In una lettera di Teodorico a Boezio, scrive il re al filosofo de'
tele
,
benefici che questi con le sue traduzioni aveva reso alle lettere latine aggiunge che per le sue translationes , Plato teologus , Aristoteles
e
lo-
Rotomagi
1769,
t.
I, p.
21.
(3) Il JouRDAiN {Op. cit. p. 55], che non si mostra inclinato a prestar fede a queste traduzioni boeziane, sospetta che si debba leggere tractabimus.
Boetius quidem fuit longe post SS. doctores (4) Opus Maius p. 19 qui primus incepit libros Aristotelis plures transferre. Et ipse aliqua logicalia et pauca de aliis transtulit in latinum .
INTRODUZIONE
chi
ai
21-
quali aggiunse
un commento
(1).
Di Bartolomeo da
fin
adesso
Morail
lium
tolo e
(2)
il
ora
il
370
ci
ti-
de principiis de mirabilibus auditionibus physionomie de signis. Occorun rono finalmente i nomi di altri due traduttori minori
di re
Manfredi
Problemata
,
il
liber
mundo,
e maestro
nia
il
cui
(3).
nome
si
Sono poche indicazioni personali scampate all'enorme naufragio dei nomi per l'inconsapevole virt di una semplice notizia di cronaca o della soscrizione
nomici
qui basta.
di
un
sol codice.
tutto
Di traduttori dall'arabo
un elenco numeroso
for-
gran
soffio della
lay, inglese,
commenta
;
libri
Metheororum e de
i
uegetabilibus
libri
de celo et
mundo
commentari
di
Averroe
ai libri
de
(dieci), aiu-
(1) La cronaca di Roberto d Torigny dice di lui sotto l'anno 1128 Jacobus clercus de Venitia transtulit de graeco in latinum quosdam libros Arstotelis et commentatiis est, scilicet Topica, Analyticos priores et posteriores et Elenchos quamvis antiqua translatio super eos
,
,
[Roberti de Monte, abbatis S. Michaelis Chronica etc. ap. Opp. Guiberti de Novigenfce, Parisiis 1651, p. 753], Arstotelis (2) Magnorum Ethicorum liber seupotius libri duo^ translati de greco in latinum a magistro Barptolomeo de Messana in Curia Il.
^
haberetur
lustrissimi
Maynfredi Serenissimi
si
t.
manBan-
JOURDAIN, Op.
p. 71.
22
INTRODUZIONE
da Griovanni Avendeath
ebreo
universalmente noti
Gherardo
di
Cremona
del XIII
hanno intrapreso
il
XII e
sui
primordi
(2)
:
pellegrinaggio di
Spagna
(1),
e Michele Scoto
traduttori e pensatori.
Tripoli
un
il
Secreti, che fu tra le opere aristoteliche pi fortunate per l'enorme popolarit affidata alla diffusione dei
Secreto dei
della
lo stellato
il
del
Arabia
vede sorgere
cose.
lume
che
umane
Ho
gi notato
come
non compresa. Essa ebbe una tradizione isolata, pi complessa e soggetta a vari accidenti di forma e di sostanza, con uno sviluppo proprio e indipendente da
stoteliche l'Etica
tutto
il
mente e
si
r Etica
(3),
Su (1) Cos con molta efficacia e verit il Novati [Op. cit. p. 99]. Gherardo scrissero il Boncompagni, Della vita e delle opere d Gherardo Cremonese, Roma, 1851; il Rose, Ptolem. u. die Schule von Toledo in
Hermes, Vili, pp. 328 sg\ Gfr. Giorn. Suor. leti. it. IX, 1887, pp. 157 sg. (2) La nomenelatara delle sue opere data dal Bal3 {Scriptorum illustrium Maioris Britanniae Calai. Basileae, 1557, p. 351) e dal Pits [De rebus anglicis, p. 374]; ma incerta ed oscura. Cfr. Jourdain, Op.
cit, p. 120.
(3)
Come
nei codd. Laurenz. XIII Sin. 6; 11; XII Sin. 7: del sec.
Sup.
Capitolare
XIV;
Assisi, Bibl. di S.
INTRODUZIONE
specie con la Metafisica e la Politica, ci
si
23'
deve attribuire
letteraria e storica
comuestratti
e dei
prontuari
XIV
doveva procedere isolata. Nella prima met del sec. XIII Aristotele
studiosi di
U Etica
occidente.
Ma
il
un risorgimento
di
aristotelico. II filosofo
greco
nell'ampiezza di tutto
un abito speciale
alle
tendenze e
a'
adattamento
nel sec.
XV, quando
furon ricer-
ammessi
alla signorile
premura
il
gran
,
fiume, di cui si
piezza
ma
da cui
si
sufficiente
ad alimentare
a disciplinare il movimento delle idee prevalenti. levano allora in occidente due correnti ideali.
E prevafermava
agi-
Una che
nell'
spirava
ultimo mezzogiorno
Europa ad alimentare e ad
(1)
Uno
sec. XIII-XIV, di ce. 119 non num. 24, 5 con aggiunte suppletive intercalate nel testo di mano diversa che occupa le ultime 17 e una tabula alla fine carte. Nella prima carta vuota scritto di mano molto recente: Index Aristotilis. Il ms. napoletano assai importante perch un rarissimo esempio di prontuario aristotelico di cultura geneiale, fatto certamente ad uso privato, tratto dalla Raccolta comune delle opere latine di Aripoli, Vili. F.
;
membr.
;
X
,
16, 5
iniziali colorate
,
stotele
e ci dimostra
come queste
fossero
allora considerate
come
il
massimo fondamento
24
3JJTI10I)1?ZIPNE
il
Spagna
misteri di una
madi
thematica
filosofica
in
Ispagna Alfonso X,
Saggio,
promuoveva
gli studi
sua capitale molti ebrei convertiti e cristiani esperti nelle matematiche, impiegandoli a tradurre molte opere dall'arabo,
uno dei pi grandi divulgatori in occidente della naturale e matematica di Aristotele (1), dar mano
alla tra-
avevano sempre
te-
dirizzi, di cui la
dandola
sec. XIII, ci
dalla Sicilia,
stituito
dall' Italia
di
studii
aveva
co-
Federico II
(2).
p. 36 Et licet alia log-icalia fuerunt per Boetium de graeco, tamen tempori Michael! Scoti qui annis 1230 transactis apparuit, deferens librorum Aristotelis partes aliquas de naturalibus et mathematicis cum
(1)
Abul-Fda parlando
di Federico,
dice
l'
imperatore un prin-
cipe pieno di eccellenti qualit, egli ama la filosofia la logica e la medicina, ed essendo stato allevato in Sicilia ha molta inclinazione per i
t.
IV, p. 348.
INTRPD^ZIONE
del secolo
di
vS.
25
1'
a Colonia e
nell'
Universit di Parigi
ordine
di Alberto
Magno
e di
Tommaso
nella
d'Aquino schiuder
storia di
nuovi orizzonti
filosofico
dell' aristotelisiuo
un avviamento
montato.
La
dottrina morale
l'
V interesse
occidente,
vivo dei
dotti.
un
frantume
(1);
dimenticata e occulta
il
Tedesco
si
accinger a tradurre
,
cemento
di
Averro^
alessan-
alla
Nicomaohea
Quando
,
la chiesa,
devoti
cercher di
Aristotele e d chiamarlo
teistica., allora
i
a fondamento comodo
sicuro di
una morale
Tommaso
frati del
d'
Aquino,
suo ordine a
libri
a Nicomaco.
filosofia
Ci
si
comprende bene, La
,
naturale
prestava
spontaneamente
astrologiche e favoriva
dal pensiero orientale
il
;
tempo
la
mo-
Non
ci
il
famosa traduzione latina completa delle opere aristoteliche promossa da Federico II, di cui bau parlato il Tieaboschi (t. IV, p. l!69) il Mbiju il Ba^dini {Op, cit. t. Ili, col. 233). La. lettera famosa diretta a* maestri e ag-li scolari dell' Accademia di Bologna la quale del resto non tale da essere accolta con piena sicurezza dalla critica, parl^^dl opere appartenenti a s^rmoniales e mathematicae di^qiplinm, e non ben chiaro se la traduzione sia stata fatta da testi greci o arabi. Il JourDAiN (Op. cit. p. 165) conclude bene affermando che in quella lettera sono
,
alla,
anche rimovendo ogni sospetto circst. l'autenticit e la seriet della materia contenuta in quella epistola, allo stato dei documenti e degli studi attuali ci par lecito affermare che alla corte di Federico II nessuna traduzione latina fu fatta, n dal greco n dall'ftrabo, dell'Etica Nicomachea.
sia,
Ma comunque
26
INTRODUZIONE
si
rale
offriva
come
all'
la parte
nuova
del
,
sistema
non
si
accompagnava
attraverso
il
se ne togli quello
in veste latina,
e allora
,
comparsa
tramite arabo
o escussa
Roberto di
Le traduzioni
arabo-latine di
Ermanno
il
Te-
desco solo pi tardi avranno credito e saranno ampiamente sfruttate, presso gli studiosi laici del 1300 e presso gli editori delle
XV
XVI;
il
lavoro
del vescovo
Lincoln
ci
tendenze e
all'interesse
nazioni, n
sentiva ancora
il
bisogno
di
estrarre dalle
finalit
societ
una
conoscono cinque redazioni latine nel 1300; delle quali tre derivano direttamente dal greco: V Etilica uetus che comprende solo il secondo e il terzo libro, VEthica nona che contiene il primo
Concludiamo.
Della Nicomachea
si
libro, e
il
tutti
libri e al
noua
Ethicorum, che fu commentato da Tommaso d'Aquino, ebbe larghissima diffusione, come pare anche dal numero e dalla
importanza
de' manoscritti
che
lo
commento
per
l'insti-
INTRODUZIONE
27
Per
il
tramite arabo
ci
latini della
Nicomachea, d'indole
corum, eh'
fiorentino
il compendio volgarizzato da maestro Taddeo e servi di fonte al VI libro del Tresor; e il liber
Minorum Moralium
in latino per
opera
Ermanno
questa la
il
Cominceremo
PARTE
I,
LE TRADUZIONI GRECO-LATINE
a)
V Ethica
uetus
e V Ethica
noua.
Codice
sec.
ce. 153, con le iniziali colorate precedono tre contengono una darte del commentario di Alberto sopra
XIII, 192
Albert, super.
VI. phisicorum.
Anepigrafo.
noua che comprende solo il primo libro; Ethica uetus (e. 16^-47'); Explicit ethica noua . 2)
uerum
est; comprende
il
2 e
il
de morte
libro al
(48-49) che cont(mgono frammenti del liber Ethicorum, del comm. di Tommaso dal 4
,
(e.
50*
147*).
Nessuna soscrizione
finale.
,
Il testo dell' Etica nei primi tre libri , nel 1 sopratutto presenta molte chiose marginali e interlineari, di cui alcune puramente illustra-
commento
come
1'
sconvolgimenti di parola.
;
codice Ashburnh.
il
scritto da
mani diverse
una per
sec.
il
libro
una per
2 e
il 3,
rimanenti dal
4 al 10.
de anim,a libri
et uigitia,
XIV, 200 155, con le iniziali colorate, miseellan., anepigr. Precedono 3, de generatione et corrutone (sic) libri 2, liber de somno
:
membr.
Metaphysica
il
principio del
3),
devege-
In fine
physicorum
manus
si ita
fratris Riccardi
MCCCLX
est .
altre
e.
le
Ar. Ethica uetus . Comaggiunte marginali si legge il titolo prende il 2 e il 3" libro. Nessuna soscrizione finale. A e. 155 seguono i 4 libri delle Meteore.
LE TRADUZIONI GftEOO-LATINE
Cod. Laurenz. Pluf. Vili Dext. FI,
138.
^9
XIII-XIV, 190
membr.
sed.
di
mano
e di et
diversa.
La
trascrizione
est con-
A&W Etica
XIV. Nell'ultimo
ordinis
foglio segnato
.
Iste
ventus S. Crucis
Contiene
libri
:
flor.^
minorum
,
Postillae
super paralipomenon
(e.
25)
31),
(e.
ricum
(e.
Summa
Ili),
de divinis
beati
ofjciis
(e.
threnorum,
stillae
Sermo
frat. m,in.^
,
Excerp-
ta
S.
theologicis
Hugone de
200),
284).
Seguono
il
ser-
A
libro
;
e.
325 comincia
1'
2 e il 3"
al
margine
istius
superiore di
libri
mano
pi recente scritto
Me
deficit
principiutn
per omnia equidem seeula seculorum amen . secondo libro la seguente soscrizione esplicit primus .
.
nel
ribel
3" libro
notato
Expli-
e pi sotto
Deo
gratias
Amen
Segue
d' altra
mano, un
Come
parsa
di
dell'
si
la
si
manoscritta
nome
dell' autore.
cheremo appresso di spiegarci lo stato ridotto di queste due traduzioni latine. Dell'anonimo nella produzione letteraria medievale
ed evidente che
di notizie sicure
mancanza
difetto
del
nome
campo
pretesa di
Il
proclamare
numero
30
PARTE PRIMA
poi un lungo
periodo silenzioso di nomi fino a Giacomo chierico di Venezia del sec. XII, e a' due maestri Bartolodi
meo
storo
sec. XIII.
co-
non da pensare
sia
mancanza
di
qualunque
della
ri-
farceli
sospettare
come
traduttori
Nicomachea,
per lo
uetus che
monta
un periodo anteriore alla scolastica. Resta Boezio. Questi matur un grande progetto tradurre in latino con ordine e intendimento letterale {id omne ordinatum
certo a
:
transfe'am)
(1)
tutti
gheggi di potere conciliare Aristotele con Platone, che molto pi tardi il Ficino tenter di conciliare con la Chiesa. Di
Aristotele egli nel
commentario del
libro de interpretatione
gica di morale e
La
dichia-
razione di Boezio ha
difetto di contenere
una promessa,
testi-
non
ci
soccorrono altre
al filosofo
romano
in
nome
come
accenna
Di una versione
Ma
se
pur v' luogo al dubbio, non tuttavia lecito negare recisamente che Boezio solo per la morale sia venuto meno alla sua solenne promessa n lo stato ridotto in cui ci giunta
;
la
impedimento: Boezio stesso ci dice di voler tradurre tutto ci che al suo tempo si conosceva di Aristotele, e vedremo
come
del trattato a
il
secoli
del
cristia-
nesimo
secondo e
(1)
Op.
cit.
1.
e.
LE TRADUZIONI GRECO-LATINE
di conoscenza, d' interesse, di diffusione.
indizi.
31
altri
E passiamo ad
Roggero Bacone (I. e.) a proposito dei libri aristotelici afferma che Boezio aliqua logicalia et panca de aliis transtulit in latinum Un'altra testimonianza molto tardiva,
.
ma
negli
Ari-
Annali
stotele
di
che
domenicano Enrico
Usus
est Albertus
(1).
di
incarico di
Tommaso
berto
Magno
quam
Boethianam uocant
Nicomachea, dVEthica uetus e deVEthica noua. La testimonianza dell'Aventino non fondata su una
astrazione
,
ma
su una tradizione
rono pei secoli possono talvolta, anche a dispetto dei critici diffidenti, avvicinarsi molto alla verit. Aventino non pu
essere accusato di
menzogna;
fama
del
l'altro attribuiva
dell' Ethica
comunemente a Boezio
la tra-
uetus.
compiuto la promessa e sodisfatto al desiderio di tradurre la parte morale di Aristotele, e che la tradizione raccolta dall'Aventino e la testimonianzia di Bacone
e corrispondano alla verit. Certo
si
estendano all'Etica
we^i^s,
V Ethica
pervenutaci
antichit che
non
il
primo
non eccessivamente
arri-
(l I.
lib.
VII,
e.
9,
p. 673.
32
PAME PMM
una fatica
filosofo, in
mezizo a quell'infinito
di
smarrimento della lingua e della coscienza Si osservi ancora come le parole di Bacone
transtulit in latinum
Roma
antica.
aliis
pauca de
pare si accordino mirabilmente allo stato ridotto deVEthica uetus. Ad ogni modo se per V Etilica uetus si pu molto vagamente sospettare un' attribuzione
boeziana, V Ethica nona resta ugualmente esclusa dal conforto di qualsiasi congettura.
avessero
le
si
traduzioni complete
(2),
specialmente
trovano frequenti citazioni deltratti evidentemente l' Etica e vi sono inseriti molti brani
silVEthica uetus e nona. Verso la
met
all'anima
mezzi
di
reggere
il
la
duce alla conoscenza del bene supremo, delle sostanze superiori, e la facolt di elevarsi a questa conoscenza si chiama
uirtus
titolo di
XIV,
cap. 11).
Sotto
il
latina della
medesimo
rimasta
{Ivi,
Vincenzo
di
Beauvais
ci
schiude la via.
il)
(2)
Cfr.
IouRdain, Op.
cit.
pp. 76-77.
1228,
LE TRADUZIONI GRECO-LATINE
33
L
il
iari-
stotlica
r EtMca utus
il
coiriprendeva
solo
due
libr-i
scoiido e
piarti
ferzo.
Badando
al lorO contenuto
vedremo
quali
pare jprobabie mniettere cli di tutta l'opera aristotelica il secondo e il terzo libr soltanto fossero allora tramandati e conosciuti. Ad ogni modo siano qitei due
Gi'ccii
libri
un estratto proprio dell'anno in cui la traduzione fu compiuta, od anche un avanzo del patrimonio morale aristote,
lico
il
essi
ci
danno tuttavia
solo
a quella parte dell'opera di po(iuafe tersi diffondere. E poi bisogna pur dire che nella itrsinissione dei testi classici non si deve sempre pensare puri accidenti di fortuna
,
aveva permesso
ma
bisogni
il
ideali del
tempo
dif-
due
libri,
secondo e terzo,
ci rajppreseritario
l parte
cijpio
secondo libro che tratta della virt, iponehd il priiiche la virt morale si acquista con 1' abito col co, ,
stume
che non
si
ma
si
diventa
r esercizio, d il presupposto necessario alla matria del terzo libro, che parla della libert del volere; h.el secondo libro son poste le norme pratiche della virt, del
tali ipei"
ben operare, che consiste nel tenere il mezzo fra il troppo e il poco, ed data una visione pratica degli abiti nostri
viziosi nel cui
mezzo
sta la virt.
cbii
34
PARTE PRIMA
medievale.
Ma
diciam pure
libri
isolamento di questi
tutto rintracciare nei
due principi
ivi
stabiliti
della
ir re-
sponsabilit della
nome
di
un principio,
1'
un presupposto, che
intendevano come
;
come
Il
bili
secondo e
il
terzo
libro
costituivano
unifi-
dunque da s un
trattato
mondo
con
il
lo
sgomento
propria e con
formidabile terrore
oltretomba
Tutto
il
resto
dell'
in cui si
morale, per
,
le distinzioni particolari
,
1'
analisi
,
le connessioni logiche
offrire
V elemento critico
non
offriva
n poteva
nessuno
immoti, circoscritti,
tali
e del resto
andava
oltre la
con-
del
formula
individuale e politica.
Il
primo libro
si
e gene-
rale,
ma
e stabilisce la
LE TRADUZIONI GREOO-LATINE
35
Y oggetto di una tendenza e del sommo bene umano, la felicit, che sta nell' operare dell'animo secondo virt perfetta. Era anche questa senza dubbio una
,
eh'
ma
,
era di un interesse
licit e indicarlo
meno immediato, giacch collocare in dio il concetto di fecome il sommo bene come 1' oggetto di
tutte le tendenze, certo
il
ma nell'assoggettamento
fede
l'
della
imposi-
del procedere del pensiero nella storia delle religioni si nota com' cosa pi naturale e anteriore, nelle fasi diverse
sgomento
aggiunge
il
i
la
coscienza
si
etica
progredita e
bisogni ideali
sono allargati,
da permet-
parte
dell'
Poco dopo abbiamo la traduzione completa letterale ma questa un effetto del contraccolpo naturale e necessario
:
il
fiorire dell'aristote-
wv>v>.r,r,/vs/>w%Arf
h)
Il
I
Liber Ethicoirum.
GODICI AMBROSIANI.
in
fol.
F. 14 Sup.
ce. 22,
Membran.
del sec.
:
di
con note marginali di niano divrsa. Precedono due carte membranac. di un' opera di materia giule iniziali fregiate e colorate
,
con
ridica
norme
legali
del possesso
:
e della
Contiene
libri
,
Ij
Libri
Ethicormn
manca
la
eccetto
10"
quella
continuata a capo di
(liber
ogni foglio
soltanto
il
lib.
S e
il
sono indicati
igitiir
Vili; liber
X)
.
Dicamiis
incipientes. ExplicU
Pi sotto
linus
di
mano
quattrocentina
e. 68^.
L'Etica va sino a
,
2)
deo gratias 1436 12 Augusti HugoA e. Qi^^ seguono gli tto libri Po-
liticorum
mano
83*
e di tempo diversi.
:
3) e. 157*
due
libri
Magnorum MoraliuTn
4)
(nella soscriz.
e.
i
explicit liber
Re-
alla fine
A. 204 Inf.
Membran.
in
fol.
sec.
XIV, con
il
le iniziali
fregiate e
a'
colorate, di ce. 86 n.
num. In mezzo
il
testo
latino
dell'Etica;
,
margini superiori
laterali inferiori
commento
tomistico
scritto in
Comincia a
e.
alla indicazione
,
dfe'
capitoli
.argomenti.
quella degli aggiunta pure negli spazi in carattere rosso I libri sono indicati dalla iniziale fregiata e miniata e
Diamo
le indicazioni
particolari.
e.
\
A
:
e.
9*
Explicit
liber
primus Ethicorum.
liber tertius
\
Incipit secimdus
liber
16*
Explicit
e.
\
secundus.
Explicit
de uoluntario et inuoluniario
26^
liberalitate et
prodigalitate
e.
35
Incipit liber
V
\
44'
nis
e.
\
septimus
e.
60^:
Incipit
liber
octauus de
est necessaria
ad uitam humanam
e.
68*:
Incipit liber
mentis amicicie cicius XIII sunt capitula. Caput primum in quo ostendit e. 77 quod impedimentum amicicie est ex non debita recompensacione
\
IL LIBER
ETHIOORUM
37
Finisce a
e.
86'
Dicamus
s.
et
moralem
. Il
commento
e.
86'
Quod quidem
libri
est continuatio
ad
summe
totius
amen. Expliciunt expositiones fratris Thome de aquino ordinis fratrum predicatorum super decem libros Ethicorum Aristotilis phylosophy, E
poco pi sotto nello stesso margine a carattere pi grande,
ma della
scrip
|
stessa
mano
CITBR
johbs db cbr
1
taldo
|
sit fbli(
e pi gi
.
HOC OPUS EX
PLBVT
TBMP
ORE CREDO B
REVI
BT CBT.
un autografo di Giovanni Boccaccio. B. 50 Sup. Membran. del secolo XV. Manca al principio ogni
questo dunque
divisione della materia
e.
:
libri
sono indicati
dalla
iniziale rossa
da
32 in
posterioril
mente
testo
arresta a
e.
Expli-
die
textus Ethicorum Aristotilis. Incepi scribere p Januarii et compleui xmj. febr. in festo catie. Anno a natiuitate domini MCCCCXIII.
<>
Incipit liber
num.
I Bihliot. del
CODICI DI ASSISI
(1).
XIV,
di ce.
e.
V Etica, da
79
mss. francescani, membranacei, del sec, XIV, l'uno commento di Gerardo all' Etica {Incipit scriptum magistri Gerardi super librum Ethicorum Aristotelis. Qui liber est domni nostri Jhesu christi concessus ad usum fratris nichole de burgo fratrum seri{,oruni sancte marie et amicorum suorum fideliitm), il quale presenta
(1)
Di due
altri
(cod. 283)
contiene
il
qualche variante con il testo della edizione quattrocentina (Impressa Brxie ad expensas dni. Bonifacii de manerda CCCC LXXXII die ultima Aprilis). L' altro codice (285) contiene il commentario di Torn-
d? Aquino. Queste notizie sui codici d'Assisi e sul loro eonteniito mi furon comunicate dal prefetto della Bibl. di S. Francesco, il chiaro prof. Leto Alessandri, al quale rendo pubbliche grazie.
ili a{jp
38
(Incipit liber
IL
LIBER ETHICORDM
primus textus ethicorum) a e. 145 (Explicit textus Ethicocon alcune rare glosse marginali e interlineari; e) de celo et mundo rum),
(de greco in latinum) e. 147-182; d)
Ily^282,
Metheororum
fine
:
lib.
I-IV,
e.
183-216.
memb.
\
sec.
explicit liber
Ethicorum
deo gratias
Qui scripsit scribat semper cum domino uiuat. come apparisce chiaramente dall'alterazione delle lettere e
Un burlone,
dall' inchio-
stro diverso,
ha cambiato
il
uiuat in hibat.
CODICI FIORENTINI.
Contiene
il
testo dell'Etica
con
commento
di S.
Tommaso. Membran.
le lacune;
XIII di
ce. 127;
mano
posteriore,
il
mezzo
del foglio, scritto a caratteri molto pi grandi che quelli dell'espositrascritta a' margini. Nella carta 1* si legge di mano ,
cum
scripto sancii
uentus sancii marci de ftorentia ordinis predicatorum. quem, emit cosmas de medicis pr dicto conuentu. Nella carta 1^ che serve di tegu-
mento
al codice si legge
frater
Alamannus
in tota philosophya in
uno uolumine
Scriptum
.
Physicorum et Me-
anima
et
tractatum
collealto
anime separate
frater
Oddo de
I libri
sono
4., sec.
Precedono 14
il
liber
de causis
92) col
com-
mento frapposto.
Seguono due
fogli
scritti in pirte e
ultimo porta
nome
Massa massa
quod ad
Manca
i
ove son
libri
il
mano
d'
Eustratius
[s2c],
membran,
in
:
di ce. 377,
con
le iniziali colorate
IL LIBEE
ETHICORUM
39
il
com-
mento
di
mano
diversa. Inc.
Lih.
1.
comen.
Eu.
statti
Uhrum
pu leggere appena
il
rum
il
il
resto affatto illeggibile. I libri 2-5 sono indicati nel testo con
titolo di:
Moralium
Aristotilis
ad Nicomachum
liber....\ il
commento
com-
indicato
come: enarraUo
3 libro:
mentario al
in tertium
il
Ubrum moralium
ad Nichomacum,.
commento
di Eustrazio,
Micliaelis Ephesiiin
va sino a
VII,
e.
172.
e.
150'
IX
particolare indicazione.
VIII in
incipit
luogo della indicaz. latina: moralium^ ha la greca pi comune Vili ethicorum Aristotilis. 11 testo dell' Etica finisce a e. 336*.
Laurenz. Plut. XIII Sin. Cod.
tilo
(e.
6^
membran.
i
mu-
in pi parti
1-75'; in fine
Precedono
14
Metafisica
secundum
Ale-
nouam
translatonem) e
magnum,
xandrum.
A
il
e.
77^
Ethicorum
primus
incipit.
Capitulum
primum
di
manca
(si
XV e).
,
Seguono
mancanti del
1" e
una parte
1<*
del 2 (in fine del lib. Ylll: Reliqua huius operis in greco
i
nondum
lum
(il
inueni)
due
il
libri degli
Economici
2"*)
,
libri
Magnorum
,
m.ora:
libro e
principio del
libri
rhetoncorum
il
(in fine
liber
de
mundo, un frammento
liher de
,
inundatione Nili.
,
le altre iscrizioni
erase
si
legge
Iste
emtus a matre magistri lohannis de Tasso pretio florenorum trium per fratrem Monaldum guardianum fiorentini conuentus pr
armario
libri e
dicti
MCCCXIX
per
per capitoli
questi
ultimi
pi
grandi, colorate.
Laurenz. Plut.
del sec.
XII
Sin. Cod. P,
membran.
molte chiose marginali e interlineari nelle prime pagine (e. 1-16) e nelle ultime dove diversa la mano del trascrittore. Precedono e seguono
,
40
parecchie tracce
IL LIBEJp
ETHIGpRUM
il
testo
I.
a dirittura
illegg-ibili.
per
le raschiature. l^'Etica
com. a
e.
4^:
L.
explicit. textus
iV.
ethicorum\ pi sotto di
mano pi
re;
cazione della proyenienza e del contenuto del codice IJber conuentus Ethica Arisfotelis secundum Saricte Crucis de fioxentia ordinis minorum
\
il
testo
l'
nessuna indicaz.
di libri, tranne
rabescate e
FU, membran.
:
XIV,
ce.
scr. 2,66.
AH-
stptilis pMlosophi-, in cui si tratta della vita delle opere e dell' attivit
filpsofipa di
rubrica
segue la Metafisica^ eh' preceduta da qxiesta notevole hunc librun primum oranes homines natura scire etc. (1)
;
.
A.
Andronicus hemippus ignorant, Neque enim ipsius memoriam faciuntomnino in enumeratione lihrorum Aristotilis. Nicholaiis outem in theoriea
methaphisice Aristotilis Tnemorattir ipsius^ dicens
stilus eius in greco
eum
esse theoprasti, et
non assimilatur
stilo aristotilis.
habet
eum pr eum a
libro Aristotilis et
giamplatonis inducit
limus
libri
quaedam
75^.
verba ipsius
metaphisica Aristotilis
3 a
e.
va da
e.
Mancano
due ultimi
libri.
e.
1^^ segue
libri della
l'Etica, in
e. 142*'.
:
Seguono
gli
Vili
Politica [143-258*,
nondum
liber
nueni] e
liber
explicit
contiene
dell'
libri
1'"
le sigle
a colore segnano
le
si
legge
ad usum
de casa
quem uiuens
. I.
n.
25).,
membran.
lib. Ili
in
fol,
min. del
Il testo dell'Etica,
:
comincia
1^)
a met della
lectio
IV
del
puta instrumen-
tum
et gratia cuius
e. 52''
:
Finisce a
come
inchiostro nero, sono il principio della (1) Queste parole, scritte in Metafisica latina. Era uso allora citare il libro dal suo cpminciamento.
11^
hi^f^n
ET};B,;po^jjffi
4.1-
al.
solito, in
libri
inter|i^eq,ri.
pri'fri,if,pjib^$x
I CODIC]:,
MARCIANI
exc. a
[Ms?, latini].
le iniziali dei libri
XIV
miniate e fregiate
La
lettera
con entro
Com. Incipit
Ethicorum Ar.
stragirite
nessuna soscrizione
cui
recto
alla fine.
una
scrittura di
mano
e.
zioni
69' de
aristoteliche.
Segue a
\
^5
il
liher et
e.
morte
et uita
\
e.
72* de iuuentute
e.
nomis animalium
le
e.
va sino a
e.
e.
137* Politicorum
libri.
204* di
mano
206*
per
unum
archiepiscopum
et
unum episcopum
de Grecia et ma,gistrum
durandum de Aluernia latinum procurato rem uniuersitatis Parisiensis (Paisien) tunc temporis in curia romana actum Anagie (Anagnie) in
mense
aug^usti pontificatus dni. Bonifacii pp. octaui
anno primo
(1).
Seguono due carte bianche. Sono aggiunti in fine alcuni fogli cartacei. Nel 1 un elenco delle opere contenute nel cod. nel 2 un' epistola
;
f.';
Sunt
,
mercatoi'es
(2)
data da Venezia
24 Gennaio 1558.
'L' Etica
5 a
e.
63*,
membr.
le
sec.
grandi colorate, e
U Etica
d'ogni libro
finisce
ms. francese (Bibl. Roy., Eonds de Sorbonne, 841) es.amin^lo contenente la versione latina degli Ecqcit., p. 71) nomici presenta presso a poco la, stessa soscrizione, (2) L'autore della dissertazione critica intorno a' commentari aristo(1)
Un
dal.
JouEDAiN [Op.
,
telici
1872 pag.
le stesse
impressa nel primo volume delle opere di S. Tommaso (Roma CCLXI) ebbe notizia di un codice veneto della Biblioteca di S. Giovanni e S. P9.0IP, che forse lo stesso del Marciano, cQntenejite
,
42
a
e.
IL
LIBER ETHICORUM
,
131*
poco pi sotto
Stragerite ad
si
soscrizioni
Explicit liber
.
leggono alcune
deo
de instructione
morum
Aristotilis
Nichomachum
ploratur gracias.
La
liher
il
Seguono
tre carte
bianche.
dice;
Ethicorum presenta
mano
opere aristoteliche
e.
208-261 Analytico-
rum
chorum
explicit
le ini-
VI. 43,
membr.
sec.
ogni
rate. Miscellan.
Comincia con
liber
Ethicorum,
il
quale finisce a
e. 55*:
Dicamus
:
Ethicorum
e,
Seguono
al-
VEtica
della Retonca
in fine a
6)
2S^
i
Explicit
libri otto
e. 98',
infine a
e.
170*
:
e) e. 170*,
libri
Magnorum Moralium
lib. II.
e.
infine a
191
Explicit
Magnorum
Ethi-
corum
Nella
Aristotelis Stragerite. d)
a. 191*, liber
de problematibus;
in fine a
258^
amen
membrana
(retro) di
materia preceduto da questa iscrizione 1440. Joannes Marchanoua artium et medicine doctor. P. S.Pec. Em. (pr sua pecunia ertiit) Il co.
Marcano va donato
agli ecclesiastici
Giovanni in Viridario.
CI.
VI
44
membr.
,
sec.
XIV
,
233
^^^
^ ^^^ colonne
con
colorate
e le indicazioni dei
capitoli a colori.
Anepigrafo
manca ogni soscrizione finale. Misceli. I primi tre libri dell' Etica mancano di titoli questi cominciano dal libro IV (rubriEthicorum presenta molte note marginali V ulcati). Il testo del liber
;
; ;
tima finisce
et propter
tudinibus.
Incipiamus ergo
dicamus
che ha riempito
margini del
a
XIV, contemporanea
alla trascri-
zione del testo del liber Ethicorum, e pu darsi che sia del copista stesso.
L' Etica va da
e.
e.
35.
IL tiIBER
ETHICORUM
43
Seguono a) Problemata 88. Inc. Propter quid mag-ne superhabundancie egritudinales, aut que superhabundanciam uel defectum faciunt (e. 35-77). 6) Ler de arte fidei catholicae (97-100). e) [Augusttni] liber de
:
spiritu et
anima
{100-108)
d) et
e)
M.
Tulli Ciceronis
paradoxa
Orosium
(135-141).
Il
codice scritto
dalla stessa
mano,
eccetto
fogli 97-100.
CI.
VI^ n. 122,
membr.
see.
XIV
in fol.
all'
la
;
prima pagina
il
ricca-
Etica
testo
:
Aristotelico
commento. Cora.
Pbilosophia
.
autem
in theoricam et praeticam
et timocratia.
Finisce
comra. a
e.
204
Similiter et aristocratia
Hic qui-
meam
et erit
que in decimum interpretationes. Hec secundum sententiam. Si autem aliquis habet meliora et puleriora dieere
et
utique
.
domine
et
phi-
lantropiam
et
in
mihi et mea quidem fuit igni tibet iste uenerabilissimus curem animab. bonum amantibus et dei formissimus . illius semper que Il commentario molto esteso. Una targhetta apposta alla guardia car-
doctorum
ni
tacea, recente, d
EthicoruTti.
il
Michael. Ephesii in
Arist.
CODICI NAPOLETANI.
11,
Nazionale Vili. G.
scr. 48,
membran.
del sec.
XIV
ex.,
305X210 di ce.
in fine: Expli-
Anepigrafo. In capo
cit liber
Ehc,
ethicorum.
mano
diversa e pi recente, tranne quelle suppletive del testo, che sono con-
temporanee.
l'
Le note marginali
esposizione sommaria
testo diviso,
libri
,
vanno
fino
Etica diviso in
singolarmente in-
dicati.
sec.
XIV
exc. di
e.
50,
240
160,
a due colonne, con note marginali di cui talune tratte da' commenti pi noti; con le iniziali e le sigle colorate. Com. Incipit liber Etico:
rum
Aristotelis de
all'
iti
44
IL LIBER
ETHIOORUM
utique et ut oportet
curare
dicamus igitur incipientes sed ut sanentur Dopo la e, 25 una grande lacuna che
principio del
va
dalla
met
della lezione
Naz. Vili.
130.
XV- del 4" libro sino a tutto il mancano poche righe iniziali. G. 25, membran. del sec. XIV exc., 260
de' libri e de' capitoli
,
180, di ce.
Mancano
da'
le iniziali
tratte
commentatori
specialmente da
Tommaso. Anepigrafo
mano molto pi recente apposto un titolo: Ansfotelis ethicorum libri. Manca la indicazione dei libri a e. 126^ segue il trattato de bona for;
tuna
anepigr.
finisce
e.
127^
corum
tutem
Quoniam autem non solum prudencia facit eiipragiam et uir finisce a e. 130^: Quoniam autem segregare uoluimus
;
* impotentiam ipsarum ut de uirtute articulatim ea que ex bis quam uocamus kalokagachyam. Explicit de bona fortuna. In fine, di mano
:
molto pi recente
Aristotilis
ethicorum
libri.
CODICI PADOVANI.
n. 466,
Antoniana, Scaff.
270
XX,
membr.
98 non numer.
X 200,
con elegante iniziale colorata e con le sigle dei paragrafi e Nei margini, grandi, un'altra mano di-
lacune del testo, altre sono illustrazioni tratte in parte dal commento
tomistico. Alla fine Explicit liber
Ethicorum
Manca
particolare indicazione di
di
libri.
Nella
membrana
,
libri
dichiarati secondo
loro con-
tenuto
d'altra
mano
poi scritto
il
un voto a
fedele promette
il
una
un anno
Nella digiuno erasa tutto seguente di guardia era una iscrizione ora del
al,
alle vigilie.
membrana
,
che come
pare ricordava
il
Capitolare, C. 54,
membr.
del sec.
XIV,
le
e.
di e. 200
riccamente
miniate e dorate
iniziali
1
colori.
Anepigrafo. L'Etica va da
e.
Manca pure
Al
liher
IL LIBER
ETHICORUM
45
Huc usque
immediate de greco in latinum frater guilielmus de ordine fratrum predicatorum (1) residuum autem huius operis in
transtulit
.
della stessa
mano. Sotto
Amen. La
e.
e.
segue la
198'.
Nel
mano
quo
quondam reuerendi
Septembris, cui
Thomasins origine uenetus, qui die XV octobris eiusdem anni fuit per dnm. Eugenium qiiartum de Ecclesiis acanatensi et Maceratnsi
simul nitis trnslatus ad dictas Ecclesias Feltrehsem et Bellu'nensem
Thomae de bonis
dicti defunct
remahsit
aliis uoluminibus et fere nihil aliud. Qui d.nus uolumina anno d.ni MCCCCXLII in feste sancseptem torum apostbiorum Simonis et Inde dedit librarie Ecclesie Feltrensis
cum
sex
Thomas
dieta
cum hac conditione, quod non possint uendi nec alienari, sed semper ad usum et commoditatem cleri seruari. Predicta autem uolumina hec sunt Primum Postilla super libri Prouerbiorum, Ecclesiastes et CanI
ticorum
sine
tertium
Scriptum
]
nomine super
phisicorum
pontificale
nouum quidem
sed dictus D.
T
|
recepit
spptimum
presens liber.
in pluribuslocis
balneatum
Gli
scritture; prima
una
indicazione
mihi
fratri
MCCC
XX
Quindi viene un'epistola mandata da Henricus de Scalampis Eps. Feltrensis et Bellunensis ad fratreni Sebastianum
die octubris.
quinquagesimo sext
(1)
si
Il tx-aduttore
Guglielmo
di
Moerbeka.
Il
nome
del traduttore
un ms.
fr,nces dlia
:
Biblioteca de
Arts^ 19. Cfr.
Arsenal contenente
cit.^
Politica aristotelica
Sciences et
Jourdain (Op.
pg. 70).
46
IL LIBER
ETHIOORUM
de Lanzauegiis ordnis nxinorum, niagistrum in sacra pagina , nella quale il vescovo di Feltre e di Belluno risponde a varie questioni mossegli
,
d'
questa
segue
200
guardia membranacea
intero.
di ce. 70
in principio
del codice
e che
Universitaria^
XIV-XV,
non numerate;
,
330
215
-,
con
splendidamente
miniate
a diversi
La prima pagina ha
il
intento ad ascoltarlo)
e con
graziose vignette
animali
di caccia. I libri
margine inferiore raffigura una scena sono particolarmente indicati. Nel margine superiore
scritto, a colori
della
Ethicorum
Alla fine
.
;
Di-
camus
Ethicorum
Univ. 788,
membran.
sec.
XIV-XV,
di ce. 74
non numerate
'
234
colori. Titolo
Incipit
'.
fine
Dicamus
igitur
incipentes. Explicit
Eustchius. exposit.
septem primos
ni rn
libros.
Aspasius octauum.
lettere
Michael ephesius
quintum.
9.
X. .
Pi sotto ancora a
grandi,
ma
Qui
scripsit
et
manus
sint
seribat semper cum domino uiuat Scribentis scripta pes benedicta. Considerans enim his forte utique magis
Explicit
liber
Ethicorum
deo gratias.
Amen
(1).
d'
Questa traduzione, che servi al commento di Tommaso tutti autorevoli Aquino contenuta in molti codici
,
lezione.
La
notevole
concordia
della
materia
ci attesta
V au-
Ed
(1)
Ethicorum
\\
3 ovm) km {Op.
cit. p.
Fonds de Sorbonne
IL LIBER
ETHICORUM
47
diuna bella e limpida tradizione questa e fortunata ciamo cosi giacch cosa molto rara, in quel tempo, che
un' opera
goda
il
studiosi
ad interpolazioni e
di ogni copista
:
tagli,
concessi al gusto o
all'
ignoranza
diffu-
come
codici
prima
Etica.
Non
voglio tuttavia
di le-
affermare che
dove pure
e tenace),
d'
ma
rispetto
d'
ad
altri rifacimenti e
ad
altre opere
uso immediato e
ma
essi
ci
danno idea
Tommaso
unit
gi fissato in un cominstituto
filosofico etico
si
e anche l'ortutti
i
codici
libri
che sono
o sono
per
che per libri per capitoli in altri le anche una divisione della materia in paragrafi. L' opera porta costantemente al principio il titolo liher Ethicorum
: ;
\T\
alcune soscrizioni
finali
ha
tex-
tus
legge con
m^rum,
IL
LIBER ETHICRUM
iiel
Lairenz. 79, 13
sempre detto
Mralmm
Uher.
si
accenno particolare nel ISTap. Naz, Vili. Gr. 27 ncipit Uher EtMcorum ristotelis de nua translatine; nella prima
pagina del Laur. XII. Sin. 9 si legge Etilica ristotelis secundum traduciionem antiquam\ ma la indicazione di
:
mano
Il
met
del sec.
;
XV.
Uher Ethicorum nei manoscritti anoninio per questa parte dalla tradizione diplomatica e' nulla d trarre. Occorrono pero alcune testimonianze
:
la
prima quella
di
Leonardo Bruni che tradusse dal greco in latino chea dedicandola al pontefice Martino V (1).
la Nicoiha-
Kel proeni'o l'Aretino parla con molto dispregio di lina antica traduzione fatta da un frate dell'ordine dei predicatori,
nuova versione
dell'opera aristotelica.
latinos institui,
quam
latini
effecti
enim
illius traductioriis
auctorem, qui-
cumque tandem is fuerit, quem tamen ordinis predicatorum fuisse manifestum est, ncque grecas neque latinas
litteras satis sciuisse.
pit, et
Nani
et
greca multis in
locis
male
acci-
pudendum sit tam supine crasseque ruditatis. Quin etiam frequenter uerborum que optima et probatissima latinitas
Il
(1)
libri Vili,
Florentiae,
Bruni (tom. I, p. 76) dice della versione 1741] parlando dell'Etica huius uersionis meminit Manettus ac Pog-gius, editamque faisse per Henricum Stephanum Paris. 1504 et anno 510, testatur ci. Nicerohs. Ascensianm Parisiensem ann. 1516 adinxit Gas. Oudinus ete. .
IL LIBET?,
ETHTCORUM
49
habet ignarus, atque in opulentia nostra mendicans cum greco nerbo latinum recidere nesciat, qui desperans et consilii
et semiltinus
in utraque
integer. Quid
est
dicam de transformat.ione orationis ? qua nihil turbatius, nihil perversius (1), E riferisce un esempio
maniera
di tradurre:
di quella
In
mediorum extremorumque
inquit: circa delectabile
quodam
loco sic
in ludo
me-
dius
quidem eutrapelos
et dispositio eutrapelia.
Superhaqui
eam bomolochus,
autem
di
habitus agrichia
!
E aggiunge
pieno
sdegno
ferreum hominem
.
legns
me
continere!
Da
mente che
accenna
Bruni ap-
punto il liber Ethicorum commentato da Tommaso d'Aquino: il passo citato appartiene di fatti a quel testo [Lib. II
lect. IX].
del
lib.
(2),
le
summum
bonum
dove
il
accennare 2iXVantiqica interpretatio greco TaYa^v era stato malamente reso con bonum
,
ha motivo
di
primus interpres
bonum
qiiod
Ethicorum.
La
il
nell' epistola
eh'
libro
(1)
tratto
F.
9,
versione dell' Aretino contenuta in molti oodd. rnss. Ho brano da un codice della Nazionale Braidense di Milano: A. cartac, della seconda met del sec. XV.
cit.,
(2
Op.
C. Marohksi,
L'Mica Mcomachea.
'
50
IL*
LIBER ETHIOORUM
(1), polemizza aifermando della merito traduzione sua rispetto a quella angrande tica, di cui riferisce a proposito della stessa espressione x-
lib.
(lectio II)
altri
se
notevolissimi.
per documenti
dopo aver pubblicata la traduzione dell'Etica. La lettera di carattere polemico molto acerbo (2) diretta a un Demetrio (3)
il
da questo espressi nel Prologo della sua traduzione, in cui aveva dato ad Aristotele lode di grande maestro dell'eloquenza e di artefice squisito del dire e aveva affermato che Fautore dell'antica versione era stato
un cattivissimo
interprete.
La
Leonaedus Demetrio
Tria, ut
S.
te in
ex
litteris tuis
animaduertere potui, a
libris
crimen uocantur
ex
illa
prefatione
mea
quam
Ethieomm
quem
adscripsi.
Unum
quod
tem
curauisse quidem ut eloquens esaet. Alterum, quod interpreter illum , qui ante me hunc librum traduxit , ordinis
fuisse
unquam nec
Tu
nero
,
putas esse
ipsi
,
quod buie
nullo
quam ordinem ipsum exquo fuisse affirmo. Tertium , interpreti maledixerim indignaris. Sunt et alia quedam
sed mehercle ita caliginose
et illa ipsa
,
in litteris tuis
scripta ut
retuli
,
sensum eruere
modo potuerim
que supra
allucinando potius
quam
tu dicas.
Ad
(1)
Ivi,
pp. 81 sgg.
Ep. 22, lib. IV, pp. 137 sgg. non si ricava chi sia: dice solo ch'egli (3) Dalla lettera del Bruni era discepolo di un maestro famoso per cultura teologica, ma non let(2)
teraria.
IL LiBER ethioorum:
51
alia
uero
si
forsan id cupies,
cum
ig-ifcur
An non
curauit
ille
ut eloquens
esset?
nam
utriim fuerit
mox
ab
eodem philosopho
,
summo
diligentiaque perscripte
sed rursus
atque iterum pluribus uoluminibus explieate. Nec est quicquam in ea sed etiam alios facultate , quod non illum non modo pr se didicisse
,
docere uoluisse
appai-eat.
Tanta uero
scrutari
in eo cura
eloquentie
fuit
ut
etiam minutissima
queque
et indagari niteretur.
Quis enim
et syllabas
Ut dactylum iambumque
elatum nimis,
,
alterum ut depressum: peana uero illum duplicem probaret qui est aut ex longa, quam tres breues subsecuntur, aut ex tribus breuibus et
longa postrema
gnavit.
quorum alterum
principiis
alterum
clausulis
,
assi-
An non
qui eloquen-
minutissima queque tanta diliperscripsit est? certissime scio nec te nec praecepAtque ego gentia perscrutatus torem illum tuum hominem, ut audio, magna tbeologie scientia, sed
tie artes
tam curiose
et
nuUum
eloquentie intueri.
Nec
id
sane in uobis
re-
ista discernere:
sed
id reprehendo,
quod tam
est igitur
fuerit
Falsum
non curauisse illum ut eloquens esset, sed an quod uidendum est. Nam fieri potest ut curauerit quidem eloquens
scribis
,
nec tamen
dicii,
eloquentiam consecutus. Equidem quantum est in me iunon uideo quo modo, quas Aristoteles tractauit, aut aptius aut
sit
quisquam
quibus
potuerit.
Lege eius
libros
et ciuiles, in
magna
eos qui physici aut metapliysici scribuntur. Inuenies locos nuUius elo-
splendorem
et
De quo
si
non miCicero
Quamquam
,
nec tu forsan
qui fuerit
intelligis
egoque fatuus
tamen Cicero
piam
et
sum summus
aureum
Ex quo magis
lco,
quod huius philosophi libros admirabili facundia suauitateque in greco scriptos, tam absone nobis conuerterunt. Sed non sunt illi Ari-
52
stotelis libri,
IL LIBER
ETHICORUM
tielit,
nec
si
ineptie. Ille
enim
et qiiod iiohiit
Quid ergo me in crimeia uocas? Quid eloquentissimum infatitie condemnas ? An non pudet de rebus tibi incog-nitis ita louiter asseuerare? Sed satis de hoc. Ad aliud transeamus.
Eum
me
torum
fuisse dixi.
Hoc
Nullam enim Boetii interpretationem habemus preterquam Porphyrii et Predicamentorum et Perihermenias librorum, quos si accurate
ras.
leges, uidebis
lisse
:
libros
transtu-
respondens. At enim in Ethicis et Physicis quid tandem est praeter ineptias meras? Non nerba in bis latina, non dicendi figura, non eruditio litterarum: preterea ab
textus
nitidus et planus et greco
uiro in
architectonicam^ numNumquam quam eutrapeliam^ numquam homolclios, numquam agricos, quorum uocabula in latino habemus grece reliquisset. Numquam tristiciam pr dolore posuisset, numquam honestuon cum bono^ eligere cum expetere con,
duo fuerunt ante me, quod equidem uiderim, intei'pretationes Ethicorum. Una, quam ex arabe lingua traductam confudisset.
Atque ut
scias,
tempora
quodam
tra-
ducta
cuius
Prcdicatorum
in quo et fratem se ordinis etiam proemium legimus scribit et rogatu confratum de his transferendis labo,
,
rem
suscepisse.
ipse institutus
Quomodo igitur interpretatio ista prius fuit, quam Ordo est? Aut quomodo Boetii fuit ista nona interpretatio, cum
]
uetusta
culis
illa et
anterior post
Averroim
fuerit,
Auerroim antceat? Keliquum iam crimen est quod buie interpreti si mores si genus insectatus maledixerim. Equidem si vitam illius essem tunc faterer me illi maledixisse. Sed nichil tale attigi neque
, ,
attingerem. At enim de
litteris
studiisque
contendere,
ac interdura
uehementius urgere,
id
et si res exigat,
quidem
est
iure
an iniuria illum repreheuderim. Dixi greca uerba ob ignorationem lapr quibus latina uel optima hiberemus.
,
Nec
dixi
modo
Cetera quoque
IL lbe
errata, nec ea
thicorum
Atitig-i turista
53
defende
si
potes,
aut
me
pupugisse illum
cum
Aristotelis
Equidem non possem. Quid ergo existimas mihi aclibros omni pictura preciosiores tanta traductiosi
non moleste
feras.
in pictura Yotti
nis fece
coinquinari uideam?
turbari
Maledictis
tamen abstinui
ac
palam
feci.
Vale
(1).
Oltre a questa
va ricordata un'altra
epistola lunghissi-
ma
un
(lib.
Fran-
la
traduzione
Bruniana
moIl
Bruni anche questa volta ha parole di alto rammarico e di profondo disprezzo per coloro che di fronte alla sua noua
ac nera tradiictio osavano farsi ancora
illius
i
difensori ueteris
delirationis. Alfonso
aveva detto
,
al
Bruni
l'Aretino gli
sua
ediz. d
M. BuHLB
(cfr.
p. 234) nella
Aristotele {rist. Opp. t. I, p. 910) applica a torto a una versione araboe ag'g-iung-o hec quidcra {se. latina le parole d Leonardo d' Aresjzo
nerbai ad ueterem illum interpretem latinum spectant cuius uersione^ non tamen e graeco sed ex arabico aut hebraco facta, plerique ante Leonardi Aretini et Joannis Argyropoli operam usi fuerunt. Queste
come
dei'
neuem
2}ilo-
prime versioni aristoteliche e quanta presophie ignorasse sunzione avesse per andar contro a un documento ch'egli stesso allega
lo stato delle
:
Alfonso di S. Maria o di Cartagena episcopus Burgensis . La e sul polemica seguit a svolgersi largamente sugli stessi argomenti medesimo tono in un' altra lunghissima lettera (lib. X, ep. 24 pp. 195-,
(1)
217 tom.
stesso Francesco Piccolpasso, in cui l'Aretino II] diretta allo Johanni Niribatte le crtiche di Alfonso; e nell'epist. 26 del libro in cui torna a sostenere la necessit di tradurre txaGv con colae
summum bonum
si sia
conciliato con
il
vescovo Alfonso
(lib.
54
IL LIBER
THICORUM
in
di
queir an-
di pi
:
lo
il
spagnolo riteneva
Boezio la
,
traduzione
dell'
Etica
Bruni
gii fa osservare
come
si
ab
E
<
Demetrio (tom.
ante
pag. 89):
Atque ut
scias
due fuerunt
me, quod equidem uiderim, interpreta tiones Ethicorum: una quam ex arabe lingua traductam constat post
tempora que quoniam anterior est uetus appellatur. Altera hec posterior et nouior a Bri,
,
Auerrois philosophi
tanno quodam traducta, cuius etiam proemium legimus Ma lasciamo ora da parte lo spirito agitato e ombroso
i
superbi giudzi e
1'
tiche
sue
lasciamo eh'
ei
meni vanto
signorile
conoscenza e del giudizio fine su Aristotele retore e maestro della parola e dalle epistole sue ricaviamo quel che e'
,
d'
importante e sicuro per la questione nostra. Il Bruni conobbe dunque due versioni latine della Ni:
comachea
dal
liher
Ethicorum che
ci
giunto con
il
commen-
tario di
Tommaso
un inglese [Britannus guida'm], frate dell'ordine dei predicatori. Su questo ultimo particolare bene insistere l'Are:
come
an-
ei
possedesse
sul!'
autore
dell'
epistola polemica
1^1)
sec.
XIV]
liber
Ethicorum
citato
come noua
translatio.
IL LIBER
ETHICORUM
55
La
sua lettera di risposta nella quale egli chiamato, costretto anzi, a riferire tutti i particolari conosciuti intorno
all'autore della nouior translatio, giacch
una
delle critiche
che sa e ad allegare
letterari e dialettici,
oltre quelli
frase
,
cuius
[scil.
trans-
etiam proemium legimus la quale non significa come potrebbe sembrare: e di quella versione ci siamo
degnati di leggere perfino
il
proemio
ragione di dir questo l'Aretino: di un'opera va letto tutto, anche il proemio, anzi prima di ogni altra cosa questo
quando
presso
e' .
tempi, e
gli
tutti
i
lettori,
umanisti,
badavano
da quella smania di critica scontrosa ed acerba delle persone. La frase va intesa dunque
dell'opera, mossi com' erano
:
il quale abbiamo potuto leggere anche il proemio tutte le del liher Ethicorum copie per non accompagnava
possiamo confermarlo noi che in tutti i manoscritti, veramente numerosi, l'abbiamo invano cercato. Ma ce ne diamo
facilmente ragione
presto col
:
il
testo della
traduzione
s'
imbagagli
commento
Bruni pot leggere anche il proemio della versione e ce ne riferisce; la sua relazione ripetiamo ancora ha molta importanza. G-li
e
si diffuse
Dunque
il
come
il
dono quasi mai a pure e semplici constatazioni di fatto come facciamo noi moderni educati al pi grande rispetto della
storia e della verit
;
essi
amano
IL
LBR tHICGRUM
'
il
za del loro
ingegno.
Per
una grande
fortuna
quando
li
vano per
pi.
le
mani
colto
e che ora in
Abbiam
tunati, e la
autore
della
versione
aristotelica
fu
un
frate
suoi confratelli.
Un
il
nome
del traduttore
risulta
non doveva
Bruni, se ve
lo
riferito.
E
Il
passiamo ad altre testimonianze. Jourdain (1) ebbe in esame mi ms. della Biblioteca Reale
(2)
di
Francia
Ermanno
il
di Aristo-
Ermanno
traduzione
giustifica
,
F oscuresto
rit e la ineleganza
della sua
che
del
monca
ma inoltre
s
multo
difficilius et rudius>.
Ad
sua
traduttore
ripromette qualche
utilit dalla
qiiam
derelictos
compimento
dell'opera sua; che cos era appunto avvenuto diQlV Etica. Eiportiamo il brano fondamentale Quemadmodum contine
git in libro
Nicomachie
quem
latini
Ethicam
Aristotelis
(1)
(2)
Sorbonne, 1779.
cit.,
(3)
p. 140.
'
il'- tiiBfit?
f HibRtr^
7
in latinuiii eloquiiini
ajppeilanti'isram et
ex arabico redegi. Et postmodo reuerendus patei^ magistr Robertus Grrssi capitis, sed subtilis intellectus, Linkolniensis
episcopus
,
ipsum est completius interpretatus et grecorum commentis precipuas annexens notulas cmmentatus .
greco
uidelicet
Ermanno
l'
jE'^eca
Tedesco avea compiuta la sua versione delnell'anno 1240, e nel 1256 secondo che il Jouril
,
dain afferma, la versione dii Retorica. In questo tempo, dal 1240 al 1256, Robert Grostbead vescovo di Lincoln pare
aristotelica,
diretta'
La
testimonianiza di
Ermanno
machea fa il nome del vescovo di Lincoln. Ma quella del nome appunto la lacuna pi molesta dei codici. N il proemio di Ermanno ci d della traduzione di Roberto Grosthea,d indicazioni che possano rivelare particolarrhente
il
completius interpretatus:
Ora
non pu esserci rappresentata che dal liber Ethicorum, commentato da Tomma,so, l' i^mca traduzione completa grecolatina. Ci
il
tino,
sarebbe da aggiungere la testimonianza dell' Ar'quale dice che la traduzione greco-latina, da lui
conosciuta, appartiene a un ecclesiastico inglese ed pi recente [nouior] dell'altra arabo-latina, fatta in tempo posteriore ad Averroe: Ermanno dice appunto che la tra-
dopo quella sua arabo-latina, che con molta probabilit la m^^ws o we^wsif a versione coduzione del Grosthead fu
fatta,
58
IL LIBER
ETHIOORUM
Ethicorum
di
Lincoln
Il
(1).
Ma
Bruni
ci
d un particoe il
Demetrio
tradut-
>.
il
liber
Ethicorum fu
no, frate
la base del
commentario
Tommaso
d'Aqui-
ferma
dell'
Roberto Grosthead appartenne a queir ordine ? Il Jourdin che sta per il vescovo di Lincoln dice a tal
, ,
Ma
proposito
e' <
La
me
faire,
est
compt parmi
les
frres de l'ordre de Saint-Dominique. Mais ne sait-on pas qu' il rgne quelque confusion dans l'histoire des premiers
de cet ordre, et qu' on ne possed point un catalogue complet de tous ceux qui en ont fait partie ? En
sicles
resum, la tmoignagne
rain
,
d'
Hermann
crivain contempo-
on doit r adopter
par aucune autorit du mme ge, et Ora Roberto Grosthead non solo (2).
non appartenne
chiesa romana.
all'ordine di S.
Domenico,
ma
fu
uno degli
quale pubblic una nota posta in fine a una versione dell''^^ca contenuta in un ms. della maison Saint-Honor (3).
Una nuova
testimonianza
ci
data
dell' Echard, il
in maniere diverse: Grosthed Grosthead, Gra(1) Lo si appella des Sciences Philosotheard, e in francese Grosse-tte; efr. Dictonnaire phiques, Paris, 1885, p. 1486.
,
(2)
(3)
Op. cit,
p. 62.
,
t. I,
p. 469; cfr.
Jourdatn, Op.
cit.,
p. 60.
IL
LIBER ETHICOEUM
:
59
La nota
cosi concepita
Finit liber
(ut
Ethicorum Ariet
stotelis
ad Nicomachum, interprete
nonnulli astruunt)
quem
omnes textus
eiusdem philosophi traduxisse dicunt, adjuncta familiari explanatione litterali per totum, ac per primos sex libros
ad singulos tractatus, interjectis questionibus et dubiis non minus fructuose quam succinte discussis. Ex Parisiis,
VI Kal.
oct.
1500
L'Echard
fa osservare
si
Tommaso
nome
di
translatio
Aretino dandoci
il
nome
dell'autore
Enrico Kosbien.
Tommaso
si
sia
unicamente servito
Tommaso,
dice po-
et
moralem
et
curauit ut fieret
lis
Aristote-
Aventino,
cedenti, ci dice
il
quale trae senza dubbio da scrittori anteche Henricus, domenicano di Brabante, fece
versione di tutti
tino:
libri di Aristotele.
Haenricus Brabantinus, dominicanus, rogatu D. Thomae e graeco in latinam linguam, de uerbo ad uerbum, transfert omnes libros Aristotelis (2).
Christi 1271,
Anno
importanza fondamentale, ci richiama subito il luogo dell'epistola a Demetrio, nella quale il Bruni afferma di aver letto il proemio del liber Ethicorum^ dove
Questo brano,
d'
(1)
(2)
Ada
t.
I, p.
665.
Annalium Boiorum,
e. 9, p. 673.
B
il
11 LlBER RtrtlCORUM
traduttore
frat rem
se ordinis
Praedicatorum
scribit
rogatu confratrum de his trasferendis [se. libris] laborem suscepisse . E un riscontro che porta la luce.
et
Di questo frate Enrico di Brabante, che alcuni identificano con Enrico Kosbien, mentre altri ne fanno uno scrittore distinto (1);
sec.
positiva di Aventino
Jourdaiii
(2)
Completus
est liber
Me-
arabico in latin um
in latinum
:
quartum
transtulit
Henricus de greco
tria
La
testimonianza addotta,
che Enrico
di
Brabante aveva
;
di opere aristoteliche d'altra parte la notizia dell'Aventino merita tutta la nostra fede, per le fonti cui attinge lo scrittore, e viene ancora confermata dalla nota apposta al ms.
della
maison Saint-Honor
, in
cui cenno di
una ver-
Tommaso,
frate dello
stescso
or-
mancanza
di quella
servi l'Aquinate
(3).
per
'
suoi
commentari
Cit.,
al testo
morale
aristotelico
(1) (2)
JOURDAIN, Op.
Op.
ciY.
p. GQ.
della Bibl. Eoyale, Ancien fonds, 6325. da osservare che accanto a Enrico sorge un altro autore (3) di traduzioni aristoteliche g-reco-latine", anch' egli frate brabattno ,
uno
IL
UBER ETHICORUM
61
Jourdain nega valore alla nota del ms. della maison Saint-Honor il tenore della nota pare a lui troppo indeciso; l'attribuzione, egli dice, fatta a Enrico Kosbien riposa
Il
;
{!).
poi
non
sono citati
1' Etica; giacch ne' commentart due traduttori umanistici dell'Etica, Leonardo Aretino e Giovanni Argiropulo.
Il
bio
ma
)
scrittore
eie
pu essere (ed naturale che sia cosi) che il sonon abbia inteso riferire la seconda parte {adiunct'a
ed abbia voluto soltanto accennare alla
il
al Kosbien,
libro,
materia del
del"
Guglielmo di Moevbeka. Roggero Bacone dice dilu: ut notum est omnibus Parisiis literatis, nullam nouit scientiam in ling-ua graeca de qua praesumit, et ideo omnia transfert et corrumpit sapientiam latinorum {Opus Maius, ap. lebbi Praef.) . Parecchi altri scrittori fanno di lui, onorevole testimonianza e confermano eh' egli avea fatto una traduzione d.i tutti i libri d'Aristotele, dal greco in latino uerbura ex nerbo , usata molto nelle scuole, e fatta ad istanza di Tommaso d'Aquino.
res
p.
Questa notizia si legge nella Cronica slava (ap. Lindenbrog Scripforerum germanicarum septentrionalium eie. ex edit. Fabric. 1706 ed Enrico di Hervordia riferendo lo stesso fatto aggiunge 206)
,
che Guglielmo tradusse tutti i libri d'Aristotele di filosofia naturale e morale e della metafisica e compose un libro de Ajnhus gi-atiosus e uno de Naturis Rerum. (Ap. Gel. Bruns Beitrage fase. 1, p. 43',
, ,
Cfr. Schneider, Arist. de Anim. Hst. Epim. IV, t. l,p. CXXXIV). intorno a questo scrittore molta confusione ed incertezza. Il Jourcit., pp. 67 sqq.) d l'attribuzione a Guglielmo de
Ma
dain {Op.
un
non
dubbia
Morbeka
fra queste
torica e gli otto libri della Politica: deV Etica nessun cenno. Del resto non abbiamo alcun motivo di agitare una nuova questione
Guglielmo di Moerbeka la traquando la nota del ms. Saint-Honor parla di un Henricus^ e noi sappiamo di una larga traduzione aristotelica fatua ad istanza di Tommaso da Enrico di Brabante. (1) Il ms. and smarrito e forse distrutto per la dispersione avven\ita, d'.irante la rivoluzione, della biblioteca dei Giacobiiii della maison S. Honor .
intorno
alla
possibilit di attribuire a
,
62
IL LIBER
ETHICORUM
Kosbien un commentario che pu non avere alcun rapporto di tempo con il traduttore dell' Etica. Per la perdita del ms.
Jourdain pot naturalmente pronunciarsi allora circa r indole di quella esposizione n ora noi lo possiamo. Ma
il
,
ci
come
Il
eccessivamente sbrigativi egli ritenuta falsa solo perch tradizionale ed affidata all' opinione di taluni, 1' attribuzione
,
al
Kosbien
Bruni e deir Argiropulo trova il modo di accordare l'epistola dell' Aretino con la nota dell' Echard e col prologo di
ravvisando nella familiaHs explanatio e nella questiones interiectae della nota del ms. di S. Honor, le pt^aecipuae notulae del prologo di Ermanno.
,
Ermanno
E
Il
Jourdain
fondandosi
la
sul
prologo
di
Ermanno
at-
tribuisce
senz' altro
traduzione del
ci
liber Ethicoi^um a
di
d della traduzione
che possa farci identificare il liber Etkicorum con l' opera del vescovo di Lincoln. Egli dice solo che appresso a lui, Roberto sul testo greco aveva interpretato (interpretatus) V Etica. Un lieve dubbio pu sorgere
circa questa parola
:
lo
alcuna importanza.
sta sola volta
il
altrove in eloquium
latinuri
redigere.
dall' anti-
IL LIBER
ETHICORUM
63
pretari e Grerolamo il re dei traduttori distingueva r interpres, traduttore letterale, dal paraphrastes traduttore libero (1); ma altres vero che per fissare il significato
,
badare
all'
ed in quel tempo la parola generalmente usata per indicare il tradurre era trans ferre (2). Di pi queir espressione completius
comparativo alla precedente versione di Ermanno, la quale rispetto al testo originale abbastanza larga ed estesa non
che completa
;
d' altra
si
parte
si
tratta di essere pi o
meno comple-
ma
pi
il
meno
zarsi
dubbio che
di
una dichiarazione
ma
si
compiuto del tutto , qualit ritenuta certo importante e notevole da Ermanno traduttore dei rifacimenti arabi non sempre perfetti n compiuti, come quello della Retorica.
Quanto
al
subtilis intellectus
>,
temente un' antitesi retorica al nome del vescovo inglese G-rossum caput ; ma potrebbe anch' essere intesa a mettere in rilievo le qualit, particolari del dichiaratore.
Del
dimento delle parole non hanno per noi alcun serio valore; giacch si potrebbe sempre rispondere che Ermanno parla
di
due opere
distinte
una interpretatio
Ermanno
in Atene e
(1)
classici antichi
in Italia,
Roma,
(2)
Alberto
Magno
nel
comm.
al Uh.
cennando alla imperizia del traduttore latino dice ex uitio transfec rentium librum Aristotelis de plantis cuius ego interpres et relator in capitulis inductis. Lib. I, tract. 1, cap. 4 , adoperando evidentemente la parola interpres nel significato di commentatore.
64
IL LIBER
KTHieORUM
-
silenzio di altri
anche contemporanei, i quali si occuparono molto onorevolmente di Robert Grosthead, senza far cenno d'alcuna
sua particolare versione. Roggero Bacone lo pone tra gli scrittori del sec. XIII che si distinsero pi per la conoscenza
delle lingue classiche
(1);
cultura
classica
un
e
Physicorum
riora
(3);
(2)
una esposizione
in Analytica Poste-
sappiamo invece che per ordine suo Nicola chierico dell' Abbazia di Saint- Alban tradusse in latino il testa-
mento
(4).
di
commentario di
Ma veniamo
d'
Leonardo
l'
autore
della
Arezzo
Britannus quidam: e questo il sostegno principale, del Jourdain. Ora noi non sappiamo come il Bruni abbia fatto a sapere che l'autore era inglese; giacch nel proe-.
ma
mio
il
nome non
troppo
il
e'
era.
Ma
in
Roberto
di
Lincoln
fa
un
personaggio
illustre
Inghilterra e in Francia e
nel proemio o
altrove, perch
suo
non ispirasse un certo riguardo all'Aretino, il quale se ne sbriga con un Britannus quidam; e poi l'Aretino certamente,
superbo com'era,
si
sarebbe compiaciuto
di quella
sua grande
Mathieu Paris lo chiama uir in latino et graeco. peritissitnus.\ffisto''a Major Avxjloriim, Londini 1784, p. 538.
(1)
Op.
cit.^ p.
48.
(2)
;
1497, impressa pi volte a Venezia nel sec. Cfr. Dictionnaire de. sciences Philosophiques^ p. 1486.
(3).
(4)
Padova
XV e
XVI.
Mathieu
Paets., P/?;
pif,
,,,1.
c.
IL LIBER
ETHICORUM
d'
65
ri-
interprete
appartenne all'ordine dei Predicatori. E pure necessario che il traduttore del Uber Ethicorum appartenga a quell'ordine
per sodisfare alla testimonianza dell'Aretino e alle esigenze
storiche.
suoi
anatemi contro
fatte
quel tempo,
per
lo
la Chiesa,
sap-
piamo ancora che alla severissima condanna pronunciata contro le traduzioni latine aristoteliche dal concilio di Parigi nel 1209, e
IX
nel 1231,
interesse e
il
aderito
Tommaso
d'Aquino.
E per va
cuna limitazione
l'Aquinate avea
la notizia data
fatta intraprendere
filosofa
nomi
dal-
Questo possiamo asserire fermamente: Tommaso, pieno di scrupoli ortodossi per la traduzione del testo aristotelico che
accingeva a commentare, non si era fidato che de' confratelli dell'ordine. Egli osserva bene uno studioso dell' opera sua,
si
,
volle provvedersi di
dirittura sul
persona stessa del traduttpre (1). Insomma, volle un testo nuovo per s. Per dare ragione al Jourdain bisognerebbe senz'altro
(1) Carlo Jourdain, La filosofia diS. Tommaso d'Aquino^ tradotta da Nicola Nicodemo. Napoli 1860, p. 47.
66
IL LIBER
ETHICORUM
all'
di
or-
Predicatori
versione
Tommaso. Or bene eh' egli sia stato dell'ordine di S. Domenico non risulta per nessuna testimonianza, e nella nota di Ermanno non alcuna parola
Etica per incarico di
dell' Aquinate in
quel
sulle
traduzioni
fulet-
rono
Kosbien e
di
Una
;
traduzione di Roberto di
e in ogni
Lincoln, se ci
fu,
essere utilizzata da
Tommaso.
che Roberto Grosthead non avesse assunto posizione di battaglia nella sua interpretazione di Aristotele contro la precedente comune scuola averroista. Ma c' un argomento molto importante.
Il
sempre recisa indipendenza dalla chiesa di Roma cui assunse e mantenne una posizione apertamente
verso
ostile.
di
Roma
gii
scomunica, e dopo la sua morte avvenuta nel 1253, dicesi che il pontefice ne avesse ordinato il disseppellimento. Sappiamo ancora che Roberto Grosthead appartealla setta dei realisti, e nell'universit di Parigi,
le dottrine
neva
dove
avea esposto
riti (1).
Ora,
(1)
Tommaso
IL LTBER
ETHIOORUM
della
67
devoto
della
curia papale e
alla
chiesa di
Roma
che
IX
contro
che la curia romana aveva seriamente in sospetto ? E poi la traduzione di Roberto non pot essere posteriore al 1253 (l
;
all'esposizione aristotelica, ordin una traduzione latina spe chiaro che quest'incarico egli non pot darlo prima ciale
:
del 1253,
solo al 1261
si
Una
fatta dal
vescovo
di
Lincoln o non
si
divulg.
Una
testimo-
nianza notevole ricaviamo dal cod. Marciano VI, 44, del sec.
XIV, contenente
il
pato di aggiunte marginali le quali riproducono molte espressioni e spessissimo presentano delle
manno
il
tedesco
(2). Il
copista o
evidentemente completare e chiarire il testo del liber Ethicorum con quello di altre versioni pi chiare e pi estese
:
si
valse
della
il
traduzione
dell'arabo. Ci
significa
Nicomachea non
domenicana greco-latina e
arabo-latina di Ermanno.
avremmo
traccia
Marciano.
alla
(1)
1'
(2)
che riempi
il
cod. fu
trascritto.
68
IL
LIBR ETHcoRUM
si
Eciard.
Il
ma
nella
stessa
dubbiezza parmi
debba
dell'
trovare
,
una
in
autore
il
diffusa
1'
au-
particolare versione
Etica;
tradizione
che aveva certo, come l'ha, la sua base storica e alla quale il soscrittore dava molta importanza, come la diamo ora noi.
E
manno
poi
e'
la
nota
di
Er-
greco, essa
d alcun particolare che possa dirci sicuramente quale esso sia; la nota del ms. S. Honor apposta invece al testo del liber Ethicorum. Vero che il ms.
ci
non
non
ci
rimasto
ma
materia ecclesiastica, tratt l'opera sua con molta erudizione e con vero scrupolo critico (1). Accresce poi molta autorit
alla nota
l'
il
Baviera che
egli
compil
dopo
1512,
quando
si
fu recato a
il
passo
liome.
l'
quindi da ritenersi indipendente dal proemio e dalepistole dell'Aretino, le quali restituiscono alla nota il suo
Tuttavia
,
ci
Il
primo
(1)
cit.^
IL LIBER
ETHICRUM
69
la versione delle
Meteore appare un Enrico traduttore di opere aristoteliche, che l'Aventino ci d un Enrico di Brabante domenicano traduttore di tutte le opere di Aristotile
e la nota del ms. S.
Honor
riferisce Enrico
,
Kosbien come
autore del
carli
liher
Ethicorum
un
si
tutti e tre in
solo
e brabantino.
di
Non
ma
testimo-
XIII e XIV, in cui si era soliti dare soltanto delF individuo, omettendo quello della famiglia, che
coli
il
nome
trova
aggiunto invece nella nota del ms. vSaint-Honor, scritta nesl 1500, quando quell'usanza era da parecchio tempo comu-
nemente cessata
Il
(1).
maggiormente perplessi. Leonardo Bruni, nelle epistole da noi ricordate, dice che 1' autore della traduzione del liher Ethicorum un Britannus.
Questo particolare circa la patria compare solo nell'epistola nel proemio alla versione a Demetrio e al Piccolpasso
;
secondo punto
ci lascia
quem tamen
il
ordinis
si
fuerit
est
duzione
poteva affermare eh' era un frate dell'ordine dei predicatori. E che fosse un
solo
inglese
liher
del
Ethicorum] perch la frase del Bruni su questo pare che non lasci luogo a dubbio. Egli dice parlando delle due versioni una la vecchia altera hec posterior
:
et nouior
a Britanno
poco po-
steriori.
70
IL
LIBER ETHICOEUM
scribit et rogatu
suscepisse
si
>
;
pare
Bruni
e in che
affermare.
Ma
quest' unico
di
Ethicorum ad Enrico
Bruni pieno di sprezzo per 1' autore di quella traduzione che ha trattato il testo aristotelico in modo veramente barbaro
;
egli
di
greco n di latino.
Fra
Fin da quando apparvero i magnifici albori dell' umanesimo, il Boccaccio notava la tardezza e la freddezza britanna
per
gli studi
nuovi
\\).
G-li
si
curarono
mai
di conoscer
bene gT inglesi e
cose loro
di essi anzi
popolo certo in maniera cortese e lusinghiera; Enea Silvio Piccolomini che si rec in Inghilterra con una missione di-
plomatica ne riport pure un' impressione poco favorevole. Il duca Umfredo di G-locester fu 1' unico che gli umanisti
italiani ritennero
;
ri-
guardo anzi con esso era in relazione il Bruni, largamente famoso in Inghilterra questi dal duca avea ricevuto grande lode per la sua traduzione dell'^E'^zca, che si era rapidamente
;
diffusa,
anche fuori
d' Italia.
il
Ma
pi tardi
il
Bruni
si
guast
una parte
della
quale non avea risposto all' invio Politica (2). Del resto questo concetto
, : ;
p.
stitdiis tardusque Britannus p. 243 (1) Lettere ediz. Corazzini 363: sernH Britannus. Cfr. Voigt, voi. Il, p. 241. ed. cit. (2) Epp. Vili, 6, pp. 119 sqq.
,
IL LIBER
ETHICOEUM
71
Inghilterra appariva
come
terraqueo
(1). Il
dei pochi persoche naggi ragguardevoli quella nazione, pur gli furono amici non parla mai senza molte e curiose riserve. Cosi
sua
condizione
Segretario di
di
Stato
presentando, al Niccoli forse (2), uno studioso inglese, Tommaso, egregio amico suo e amantissimo, quantum Illa natio
capii
,
delle lettere
aggiunge eh'
libri
egli
vago
sideroso di acquistare
contemporanei
[lihros
nouorum poetarum
e qualche veduta
i
emere). Tuttavia prega l'amico che l'assista e r avverte a non aversi a male qualche espressione
speciale
dell'
giacch vecchio adagio con taluni bisogna far pazienza e pigliarli cos come sono (Vetus est enim: ut homo est, ita morem geras) (3).
suoi sentimenti
,
quale a
lu
appariva evidentemente
zione
d'
per una naturale e spontanea associaidee abbia potuto facilmente ritenerlo inglese una
Italia
, ;
g'
inglesi
erano pi
(1)
vano
Battista Guarino accenna alla moltitudine di g-iovani che affluianche dai paesi pi lontani ex Britan:
nia ipsa, quae extra orbem terrarum posita est (nella lettera al fratello Leonello del 24 dicembre 1460 pubblicata nelV Egyetemes pdlologai
Kozlony 1880,
(2)
p. 633).
:
Leonardus Ni-
colao S.
(3)
Ep.
II, 18,
t.
I,
p. 55.
72
IL
LIBEE ETHICORUM
* *
quali
il
Touron
G-.
(1),
hanno sup-
d'
sua dimora a Colonia, sotto la disciplina di Alberto Magno, vale a dire non oltre il 1254, Ma G. Tocco dichiara che Tom-
le lezioni di
Alberto
sull'
Etica
e profondit era
e'
degno
un maestro
si tratti
grande
(2)
non
ragione di pensare
che
del
commento
fatto su
una
nona
translatio
(3).
di
il
Tommaso
fu composta in
pontificato di
Urbano
professava a
Roma
Tommaso
sunse tutta la
filosofia
naturale e morale,
ma
fermossi spe-
cialmente sopra i libri dell'Etica e della Meta-fisica (4). Ed fors' anco vero che l'Aquinate abbia indugiato tanto nelVie de Saint-Thomas^ Paris, 1737, p. 91 ; l'errore del Touron Carle, Histoire de la vie et des crits de S. Thomas^
(1)
degit in scriptum, opus stj^o disertum, subtilitate profundum, siout a fonte tanti doctoris haurire potuit , qui in scientia omnem hominem
in sui temporis aetate praecessit . L' EcHARD, in un ms. della Sorbona, del sec. XIII, trova questo (3)
titolo
nouam
mae
(4)
Op.
cit.,
t.
I,
p. 286.
Tolomeo [Hist. Eccles. lib. XXII, cap, XXIV] Isto autem temfrater Thomas tenens studium Romae quasi totam philosophiam pore Aristotelis siue naturalem siue moralem composuit et in scriptum siue
compendium
siug-ulari et
redegit
quodam
IL LIBER
ETHICORUM
73
pi fedelmente
il
Dunque
Enrico
di
nome
di
che attribuisce la traduzione a Guglielmo di Moerbeka opere di Aristotele furono tradotte uerbum de uerbo
richiesta di
si
le
>
Tommaso
d'Aquino. Naturalmente
le
due date
compimento ammettere che un' impresa cosi ampia e faticosa sia stata compiuta in un anno. Carlo Jourdain osserva giustasibile
riferiscono al
non pos-
mente che
la
nuova traduzione
non
che
e
al principio della
sua carriera
Tommaso come
dei
scrittore
come
professore
non aveva
tele
;
commentari va riportata per ci al tempo della sua dimora in Italia e agli anni susconforme al racconto di Tolomeo (1). Nelle noseguenti
e la composizione
,
tizie
dell'
:
dizione
sono
trambe
la verit.
Tommaso non
ad uno dei
stotele
tire
il
;
confratelli
domenicani
quando pens
bisogno di ricorrere a coloro dei confratelli ch'erano pi adatti per la conoscenza del greco a fornirgli i testi letterali aristotelici tra questi furono i due brabantini En, ,
:
rico
Kosbien e Grugiielmo
di
Moerbeka
(2).
(1)
Op.
cit.,
p. 52.
Guglielmo di Tocco ci dice solo che Tommaso volle procurarsi uua nuova traduzione latina delle opere aristoteliche {procurava quod unifieret nona translatio), e non fa cenno di alcuno cixi queg-li avesse camente affidato r incarico dell' impresa.
(2)
74
IL LIBER
ETHICORUM
L'autore della dissertazione sui commentari aristotelici, premessa alla novissima edizione pontificia delle opere di
Tommaso, chiede
nate
(1),
il
di quale traduttore
temio,
Tommaso
libri di Aristotele
all'
uso
della scuola
di
(2)
2)
Cantipr condiscepolo dello Aquinate alla scuola di Alberto Magno fece a istanza di
,
Tommaso
3)
il
passo
dell'
Aventino.
La testimonianza
la versione di cui
valse Alberto
di traduttore,
giacch
Tommaso non
da
Federico
n pot conoscerne alcuna altra: e ci perch Gruglielmo di Tocco parla chiaro: S. Tommaso
II imperatore,
quali
son
si
valse l'Aqui-
nate
sia
;
Tommaso
Cantipr brabantino. Sbagliano tutti e sarebbe grande ventura per noi se potessimo
di
,
e a tanti errori,
f.darci al
giu-
Ma
a proposito del
testo
latino che
,
(1)
S.
XIII. P.
Thomae Aquinatis, Opera omnia iussu impensaque Leonii> M. edita Romae 1882, a cura dei cardinali Antonio De Luca
^
Giovanni Simeoni
(2)
Tommaso Maria
sg'g-
De
Scriptoribus Ecelesiasticis,
IL
LIBER ETHICORUM
75
quindi non afferma nulla per conto proprio; la seconda obiezione circa Enrico di Brabante a dirittura spoglia di se-
primo perch l'esser nuovo il nome del dotto domenicano di Brabante non un argomento sufiiciente per rigettarlo, mentre un Enrico appare come trariet e di coscienziosit:
duttore dal
greco
in
latino
di
una parte
ci
delle Meteore.
Non
so
cosa
di
abbia da
fare la tra-
dell'Aventino:
traduzioni
aristoteliche
fatta
traduzione
Tommaso. Quanto a Tommaso di Cantipr, certo che la sua opera come traduttore di Aristotele appare molto
dubbia e confusa.
editore
Ma
1'
romano
interprete delle
dogmatismo una quando accenna, senza mostrare dubbio alcuno, alla dimora in Italia di G-uglielmo di Moerbeka, il quale vi si do-
G-.
Tocco,
suoi
e Tolomeo
quale
ci dice
che
a tempo di Urbano IV, Tommaso aveva esposto la filosofa Urbano IV mor nel 1264 morale naturale e metafisica
; :
dunque prima
termini
il
di quest'anno Gruglielmo
traduceva
libri di
Aristotele, e l'Aquinate
ne illustrava
le traduzioni.
:
In
altri
Tommaso
pri-
ma
tele
del 1264
;
commentava
in Italia
il
76
IL LIBER
ETHICORUM
dunque
mo
di
Moerbeka era
in Italia.
non
altro per
pochi
che arreca. Dalle notizie raccolte non possiamo dire se Tommaso d'Aquino abbia dato a' due domenicani di Brabante V incarico per tutte
le
una parte
i
distinta.
Comunque
:
che
confratelli
componevano
ed Ensua
versione.
per
rico
lui,
secondo che
gli
erano
allestite
ed inviate
dell'altro la
Nicomachea non possiamo giudicare. La notizia Cronaca Slava molto vaga essa accenna alla
:
delfilo-
sofia
morale; e
non sappiamo
se
in
mente
e di abbracciare,
come aveva
fatto Alberto
Magno,
tutta la
modo
se pure
Nicomachea, di questa versione non sappiamo nulla, n per documento originale n per testimonianze. E e' motivo di sospettare che neanco
Guglielmo
il
di
Moerbeka tradusse
la
liber
Ethicorum sarebbe
ci
forse
sopravvissuto o almeno
che non
di copie, se
non
muove Amable
e,
Jourdain
(1).
in ta-
il lihe'
Ethi,
corum
il
commento
di
di
Alberto
Magno
alla
Nicomachea
con l'evidenza
esempi
,
tratti dal
primo
libro,
giunge ad
,
ebbe
Op.
cit.,
pp. 351
sg-g.
IL LIBER
ETHICOEDM
77
assegnata in un tempo
molto anteriore a
Ma non
Ethicorum
tizie
ci
al
commento
intorno
di
Alberto
si
oppongono
le
nola
pervenuteci
di
alle
traduzioni
ci
tomistiche e
mancanza
le
l'
documenti
traduzione
che
della
attestino di
una
letteraal-
completa
Nicomachea precedente
dal Jourdain, con esempi tratti dal primo libro, appaiono ef-
fettivamente gravi.
Ma
la difficolt
il
rum, non fece che accogliere e rimaneggiare le versioni precedenti ^elV Etlica
e
nona
a queste quindi
i
non
al liber
nello stabilire
testi
aristotelici di cui
zione.
non accolse
e in molti
immutata
lezione
delle precedenti
versioni
,
e che molti di
albertino
ma
si
hanno pieno riscontro con il testo badi che l'autore del liber Ethicorum ac,
lad-
l'originale;
1'
opera per incarico di Tommaso d' Aquino, dovea indubbiamente conoscere la parafrasi albertina e riguardarla con amore ed osservanza
speciale
al
,
vecchio testo
letteralmente fedele
dell' originale.
con
il
commentario
pure
nel
riferire
di
il
con-
cetto
aristotelico
ha
cui'a
tante
volte
renderne
con
78
la
IL LIBER
ETHICORUM
espressione
:
pi
scrupolosa
fedelt
la
e in questo
la
modo agevolata
modo che
avea
dietro
nelle
precedenti
traduzioni
greco-latine
egli
col testo
originale.
andava
d una
ci all' intendimento dell' opera aristotelica testimonianza diretta nel prologo del suo trattato sulla Physica in cui dichiara volere Aristotelis ordinem et senten-
e.
,
1).
Il
frate
domeni-
cano
Ethicorum
dall'
oltre
alla
pur poteva pienamente affidarsi senza alcuno scrupolo di religioso e senza alcun sospetto d' interprete. Concludiamo. Il liber Ethicorum fu senza dubbio tradotto,
quale
ei
ad istanza
predicatori.
di
Tommaso
di
una traduzione greco-latina fatta appunto per incarico dell' Aquinate, dal domenicano Enrico di
Sappiamo
cui
Brabante,
il
quello di
Kosbien; e ad Eurico Kosbien frate dell'ordine dei predicatori, una nota apposta a un codice del libe7^ Ethicorum
attribuisce la traduzione di questo trattato aristotelico. Sap-
piamo che
il
liber
Ethicorum
fu
dopo Enrico avrebbe appunto tradotto Aristotele trentun anno pi tardi: Nella concordanza di questi dati non arrischiato
,
la versione arabo-latina di
come autore
ci
della traduzione.
Que-
sembra
la congettura
migliore.
Ma
;
fin
ora non
la questione
a far questo necessaria la indiscutibile conferma del documento contemporaneo che indichi particolar-
mente
La
IL LIBER
ETHIOORUM
79
letterale:
de uerbo ad uerbum
di
sione di Enrico
Brabante
non
si
una
ora una traduzione di una fedelt immobile, rigida: il traduttore doveva abbandonare tutte le pretese di buon gusto
latino, di
eleganza di espressione
il
non
si
trattava di avvi-
vare precisandolo
buon gusto nel tradurre non ancora da parlare nella seconda met del secolo XIII; ancora si pu dire che esistano le due correnti che mossero dal ristagno della lingua latina,
quando questa cess
ratura
:
di essere
lette-
r una,
il
r altra, il latino popolare, piazzaiuolo, vivace, mobilissimo, che gi volgarizzato nel contenuto morfologico e lessicale
avea
(1).
Ora
procede
si
conta un buon
,
numero
nella
quattrocento, queste
sicamente
latine, ci
sosti-
lessico
(1)
letto
Cfr. su questo argomento il memorabile discorso inaugurale da Remigio Sabbadini nella R. Accademia Scientifico-letteraria di
Milano, nel 25
Novembre
1902
Lo stadio
).
80
IL LIBER
ETHICORDM
lingua greca con la latina. Nella seconda met del sec. XIII
non
possibile
ammettere
greco non
si
studiava. I
emanciparono dalla fatica del comprendere e del rendere con propriet e perfezione il pensiero ci che la fatica
;
merito maggiore di chi traduce. Nel caso nostro da osservare poi che ci troviamo di fronte a un'intrapresa dee
il
licata
guidata da
condotta con
si
il
pro-
posito della
maggiore
del resto
fedelt. Allora
non
poteva comprentraduttori
dere
come
non
,
tutti gli
umanisti
dal
tutta V agilit
sorprendente e vera-
mente privilegiata
il
rendere in qualsiasi altro idioma, senza alterarne l'organismo. Cos avviene della comunismenti,
sima particella S resa costantemente dal traduttore con autem nero o Uaq%ie, di |j.v con quidem, di av con utique. Dice il Sabbadini a proposito della traduzione guariniana di Strabone:
sfumature,
traria
all'
ma in tal modo
s'
(1).
Di
fatti
nella
come
si
aggiunge l'oscurit o la de
liber
Ethicorum
un documento notevolis-
(1)
La
Scuola
e gii
IL LIBER
ETHICORUM
e
il
81
latino rappresentava
fio-
un privilegio
di cultura,
un avanzo persistente
raffronto
con
l'originale.
Tsx.^7] /.al
llaa
l(tq
uaa
|j,s9'o5og, 5|j,o-
Omnis
ars et
5 upc^ig xsv.al upoaipsaig ya^-oO Si aoi.X&c, Tcsiivoq cpCsa^'ai So/.e ou Tidvx' cpisxat,. cpYjvavTO xyafl'v 5iacpop 5 xic, cpaivexai, x3v xsXiv
,
'
omnis dottrina similiter autem et actus et clcctio boniim quoddam nppotero uidotiir. Ideo bene enunciaiierimt bonnm qnod omnia appetunfc.
x |isv ydp stoiv svspysiai, x STrap'axg spya xivd. (ov 5'sJat xXv) xw uap xg Ttpdgeig, v xouxoig psXxto) Ticpuy.s xcv vepYELcv x spya. uoXXwv S Ttpdgecov
Differenza nero quedam uidetur fninm hi quidem eniin snnt operati ones hi nero preter
,
oacSv >cal
xe^vw
y.ac
iriax y)|jl(v
.
laxpixYjs
yp
has opera quedam. Qnorum autem sunt fines quidam preter operationes, in his meliora existnnt operati onibus opera. Multis autem operationibus entibus et artibus et doctrinis multi sunt et flnes. Medicinalis quidem enim sanitas, nanifactiue nero naui^atio, militaris
TiXoxoi;.
ixiav
oaai
xoioxtov uix
uti
xtjv
xiv. 5uva|uv,
xaS'doiEp
luuLXYjV xo'-^-t'VOTionrjxiy.T) xac oaai XXai xcBv muty.wv pydvwv eIov, auxY) 5 "/al
di-
up^ig uti xy)v oxpaxv axv 5 xpTtov XXai, x'/iyw^v v ndaaiq 5 x xwv pucp' IxEpag
,
7T;aa uoXe|j.ixy)
)(i,xExxovi,x(v
Quecumque autem suiit talium sub una quadam uirtute, quemadmodiim sub equestri frenifactiua et quecumque alle equestrium
insti'umentoi'um sunt
et
;
xtbxEpa xtv
omnis
,
bellica operatio
Ttp^EtjDV
xg vspyEtag axg elvcci x xXt] xcv XXo xi, xar) uap xauxag
ETt
litari
S-duEp
x)v XE)(0sta3v
TCt,axT)|i.t5v.
modura
omnibus sunt desiderabilores hiis que sub ipsis. Horum enim g'ratia' et illa prosecuntur. Differt enim
nihil operationes ipsas essci fiiis
dictis doc-
Una
fedelt maggiore
non
possibile:
ma
una fedelt
tante volte le
le
Bruni che pieno di bile per il traduttore, tinche per critiche che a lui furono mosse e per le polemiche che
sostenere
,
gli
rimprovei'a sempre
6
V Etica
Mcomachea.
82
l'ethioa nova
un gravissimo sproposito: l'aver tradotto l'espressione greca r^aGv con bonum, invece che con summum bonum. E cita
l'autorit gravissima di Eustrazio
composto da
il
summum
(1).
il quale distingue TYaOv, che significa il primum bonum o bonum, dal semplice Ya6v che una scientia
t e ^aOcv
una uirtus
Cicerone
Per certo
il
d a vedere
di
averla
almeno
cri-
prima
* *
Il
traduttore deVEthica
noua
fa
Ma
dal
che pubblichiamo in appendice appare evidente quanto uso il frate domenicano abbia fatto, per il primo libro, delV Etlica noua di cui, sostituendo qualche vocabolo e riempochissime e insignificanti lacune, accolse del resto quasi integralmente le espressioni. L' autore dell' Etilica noica bada, pi che a mantenere scrupolosamente
piendo qua e l
le
a rispettare in qualche modo l'organismo della lingua in cui traduce quando 1' espressione
buoni
diritti del latino e
,
greca non
:
Un
,
esempio il testo greco ha (I, IV, 3) alrtv soti zoo etvat '^a.b che il traduttore dell'^. N., con giusto riguardo alla sintassi latina, traduce: est causa ut sint bona\ l'autore del liber
(1)
Op. ciL,
lib.
4.
h'
ETHICA NOVA
83
Ethicorum. riproduce ad ogni costo T espressione grecca zob slvai e butta gi un genitivo verbale: essendi.
D'altra parte, ripetiamo, nel liber Elhicorurn uno stu-
maggiore della corrispondenza lessicale pi solita e comune. Eccone alcuni esempi: voixoOstoo-/]? E. N. legem iubendio
,
te, L. E.
E. N. custodire, L. E. saluare;
disciplinati.
non possiam dire che lo scrupolo della traduzione letterale sia sempre a vantaggio della propriet e del lessico. Qualche volta
l'espi'essione
(ow
i
s;
come per
l'idea dell'utilit,
meglio corrisponde
sione
:Laf/
ar?
(E.
1.2),
gii
'pva
come
{se.
un
actus),
L. E. interpreta:
ope-
rationes), badando a rilevar meglio il Trap che denota una certa distanza
significato letterale di
caso
il
come
fuori dell'operazione
medesima,
dell' atto.
Qualche volta no, come l'attesta per es. TroXiT-.y-fj tradotto con polltic'i, mentre nell'/s. N. con buona espressione
latina detto: ciuills doctrinct] e nella ti-aduzione dei versi
Esiodei
(T,
IV,
7)
il
il
bene docenti
tore del
L.
significato particolare di so
sti'etto
:
ma
l'au-
E.
alla parola
sostituisce
corrispon-
dente letterale
beninteso
sv
8o[j/])
in
mente
iacit] nel
L.
E.
con
comune
detto, in
animo.
Quelle espressioni greche che eran di pi penetrate nell'uso
comune
della lingua
E.
84
l'
ethioa nova
che riguarda la parte finale delle parole composte. E in questo anche una prova della grande alterazione e del profondo sovvertimento che il latino aveva subito e continuava a subire per l'azione direttamente e inconsciamente
modificatrice del volgare,
neologismi d'uso
la
lettura
delle
poche opere greche venivano allora largamente diiondendo nel linguaggio scolastico. 'NelVE.N. c' per questo un maggiore riguardo alla parte etimologica latina; cos Tupax-raa? in essa tradotto con operathds; nel L. E. rimasta la parola greca, ormai d'uso
L' Etilica
comune
noua ^bada
il
di pi alla frase
si
sente
ma
anche nel miglior modo che gli sia possibile. E pi volte noi lo vediamo scostarsi dalla ristrettezza letterale a un pi
largo intendimento del testo e ad una certa libert esplicativa.
la
preoccupazione unica ed
tava di dare un travestimento latino all'opera greca senza spostarne la minima particella e senza alterarne in nessun
modo
la
forma.
Il
la
sostitu-
vede bene, ha prefisso lo scopo di non dover nulla concedere al latino sotto la sollecitudine
duttore. Chi^traduce,
si
'1) Il traduttore dell' ^. N. qualche volta non si d pensiero della parola latina quando non riesce a trovarla e lascia intatta l'espressione greca; cosi avviene con izpooLigeoiq^ TUTtcp, cppvYjaLg, che nel L. E.
, ,
hanno invece
dentQ,,
il
electio, figuraliter^
pru-
L,'
ETHICA VETUS
85
timorosa di non toglier nulla di fedelt alla forma e quindi al pensiero greco. Quella traduzione il prodotto dell' incarico grave dato, con l'annuncio solenne della
nuova opera
da compiere, da
sibile rigidit
Tommaso
d'
Aquino
domenicana.
* * *
UEthica
uetus, pur
al testo,
alcuna aggiunta alquanto libera nella scelta dell'espressione che non sempre il sostituto lessicale
dove pure il latino dell' Et hica uetus fu pienamente accolto con talune modificazioni che dessero una corrispondenza maggiore con l'origipi diretto
nel
,
come
Mber Ethicorum
esempi
x.c,
Dv[xei(;,
E. u. virtutes,
;
owcppova, E. u. casta, L. E.
;
temperata
ta^?
E. u. uirtus, L. E. fortitudo
stis;
s7rrctvo(jiv'/]v
jE/.
p'(ol%oi,
E.
io.
ruricale, L. E. agre-
w. flentem, L.
il
lessico
da
notare che
1'
autore
E.
ti.
espressione
Es. oDvau6avo[ivY]
,
coaucta
auvcpxstwoeat
coappropriari
Il
olaxLCovTsc
oeacizontes etc.
la-
tino
domenicano accolse quasi integrahnente il dell' ^. l. ritoccandolo con gli stessi intendimenti
frate
1'
coi
Etlica
noua
ma
scostandosi questa
volta assai
quella prima versione che gli offriva un modello abbastanza comodo e scrupoloso di traduzione
meno da
letterale.
Alcuni vocaboli modificati sempre nel latino delV Etilica noua sono rimasti nel secondo e terzo libro; come
per
es.
il
greco
ttci.)
libro
sempre con
il
figuraliter.
mente
tutti
costrutti della
li-
80
l'
ethica vi:tus
latino,
mite,
non
buon uso
ma
assegnando alla funzione classica della lingua. Tutto questo pu non compromettere il buon gusto e la cultura grammaticale del traduttore
,
affatto
la cultura del
tempo,
il
quale
veniva bene
atteggiando a compostezza
si
stilistica,
per
quando
a'
avviava
latino
arti-
rinascenza
del
Ripetiamo il libe' Ethcoruin non un documento letterario, un documento storico; riguarda pi il pensiero che la forma; anzi l'asservimento della parola all'idea,
:
che
si
lieve della
se
il
forma.
frate
domenicano avrebbe potuto dare un travestimento latinamente migliore all' opera aristotelica ma certo prima del trecento il latino aveva pure stormito frescamente tra le
;
e al-
nel dugento,
e'
della lingua di
Roma.
la differenza
tempo.
il
Ambedue sono un
latino
si
vilt nuova,
quando
come
per la cui conoscenza doveano disciplina da apprendersi escogitarsi i mezzi e si dovea trovar la via pi adatta. Da
quando
il
noscenza della lingua di Roma fu affidata alla fortuna dei tempi, che trascorrevano incerti per la cultura e all' evo,
l'
ethica vetus
stilistico
87
Nelle traduzioni
V organismo
deve apparire
per ren-
atteggiarsi
pensiero concepito in una lingua diversa. Ora questa penetrazione della frase e della parola latina non poteva
dere
il
che precedettero il declinare delle origini nostre. L' Ethica uetus ci rivela pi della scuola. che r Ethica noua lo sforzo diciam cosi
ultimi
secoli
,
Questo
si
vede
all'
nella
fedelt pi
si
tiene stretta
sicale,
originale, 2) nella
maggiore incertezza
les-
che produce tante volte confusione neirintendimento. ^qW Ethica noua la frase latina pi complessa, si move
meglio, e pare talvolta avvivata da
di classicismo.
un melanconico ricordo
fatiche.
Dovendo
fare
letterale,
alla,
in cui la parola
rola,
pa-
da una parte
latino delle
due
versioni a disporsi
rigidamente sotto ogni singola espressione del testo: e ci era tenue fatica, come s' visto, e un
;
bad
alla corrispondenza
letterale latina
anche incosciente verso la propriet del tradurre. poi da osservare che il liber Ethicorum fu compilato nella seconda met del secolo XIII, quando molte espressioni erano
gi state fissate dall' incremento degli studi
filosofici.
Con-
cludiamo.
La
zioni
d'
occidente
assai
,
meschina
1'
1'
Ethica uetus
in
ci
,
Ethica noua
le
un
solo
fra
maggiori biblio-
88
l'
ethica vetus
teche d'Italia; e
si
ad
affluire
come ad un
si
aggiunge
del testo
guasto
nei
,
codici reciprocamente
prima traduzione completa greco-latina ci dice qualche cosa. Ci dice che 1' Etica di Aristotele in Italia, in occidente, non aveva scavato ancora
anteriore
alla
,
comparsa
della
pubblico
non
1'
avrebbe
fatto forse
senza
il
vomere benefico
in
Italia e
Europa
fruttare
scolastico, etico.
si
tratta di con-
un
fatto
la esposizione di Alberto
col
commento
si
gi latinizzate e largamente
d'
era sviluppato
il
bisogno
un intendimento
di-
retto d'Aristotele;
come pi
fondamentale
di Alberto e di
Tommaso,
dalle compilazioni e
dalle
suoi
precetti.
le
affermazione circa
dente
dell'
aristotelismo in occidente
tuttavia necessario
come
Europa
Aristotele a
una co-
PARTE
I
II.
RIFACIMENTI ARABO-LATINI.
a) Il
liber
minorum moralium
liber Nichomachiae.
A ver-
impresso in tutte le edizioni di Aristotele con il commento Averroe [Venezia, Andrea d'Asolo, 1483; Giunta, 1550, 1560, 1562, 1574], ed pure contenuto in due autorevoli codici della biblioteca Mediceo-laurenziana.
Sup. cod. 49, membran, del sec. XIII, in fol. min., con molta dilig-enza, a due colonne. Nel margine superiore della prima pag-ina si leg"g-e il nome del possessore Joannis abbastanza Gaddii . Il foglio di g-uardia contiene un istrumento
.1)
Plut.
LXXXIX
lung'o
lar;
liber primus in gamente enumerate. Com. Incipit liber AristotiliH fine a e. 43* Explicit liber rainorum moralium. seciintur post quem magna moralia uidelicet poUitica et yconomica La materia distribuita
. .
in dieci
lbici
o tractatus
enunciano
il
LXXIX,
cod. 18,
membran.
sec.
XIV,
in 4 major., di ce.
73, a
XV con-
tenente alcune versioni latine aristoteliche di Leonardo d'Arezzo. Anepigrafo. In fine dell'opera, a e. 61'"^, dopo un breve spazio vuoto, r epilogo di Averroe che si legge pure nell' edizioni a stampa del parafraste arabo (1): Et hic explicit sermo, in hac parte huius scientie.
ciuili
(1) Tanto, l'epilogo di Averroe quanto la soscrizione finale, a e. 73', sono di mano dello stesso copista che trascrisse tutto il codice. Questi a giudicare dalla scrittura verticale e stentata e da taluni spazi vuoti,
per cui pare eh' egli non comprendesse talune parole o indicazioni, fu
certo
uno straniero
e molto probabilmente
un
tedesco.
90
IL LIBEB
MINORUM MORALIUM
LIBER NICOMACHIAE
Et illa quam promisit est pars in habet se hac scientia habitudine effectiue sanitatis et distribuque
sanitas et egritudo in arte medicine.
tiue eg-ritudinis in medicina
,
qui
nominatur de
regimine
uite.
Et
nondum
Quemadmodum non
uir nobilis
pervenerant ad nos primitus de isfco libro nisi primi quatuor tractatus donee perduxit eum ad nos amicus noster
,
domnus Omar
ei
flius
deus retribuat
pr nobis
regratiatione completa. Et fortasss ert aliquis amicorum qui adducat librum in quo est complementum huius scientie, si deus uoluerit. Ap-
Aby
non
Si nero hoc
perscrutabimur de hac intentione iuxta mensuram nostri posse. Nam apparet ex sermone philosophi in hoc loco, quoniam quod est in libro
Platonis de regimine uite incompletum
est
,
et
Nam
duobus
deinde
quomodo permutantur ciuitatessimplices ad inuicem. Sedperscrutatio artificialis exigit ut rememorentur leges et fori communes ciuitatibus siraplicibus
.
ex aggregationibus. Et
quod mpedit univeisas aggregationes et quod impedit modos sinsingulos ex ipsis. Et inquirantur exempla huius in uita inuenta in ilio
tempore. Et hoc est illud ad quod innuit Aristoteles hic.
Et
est res
(Z.
aggregatione nobili iam expedita erat in libro platonis et quod loqui de eo in quo iam locutum est, dummodo inueniatur, est superfluitas aut ignorantia aut malitia.
Abugekrin
flius aurificis
quod
locutio de
in ca-
Unde
e
Segue a
e.
62'
il
un largo
lungo sommario
(o.
di libri e di capitoli in
73^):
cui distribuito
Expliciunt
summa-
IL
91
Ubrorum moralium ad JsfichomacJium. Unde inscribitur libar Nicholamachie (sic) quem transtulit hermannus Alematinus ex arabico in latinwm.
ria
La
mento
lezione perfettamente
e appare
una
giacch sebbene
codici siano
due soltanto
essi ci rappresen-
tano ad ogni
modo due
et.
Di questa versione latina della parafrasi d'Averroe dunque autore Ermanno il tedesco ne danno fede la data,
;
l'entit della
Di Ermanno
il
il
Jourdain
si
(1),
e da ultimo
compiutamente
il
Luquet
:
(2).
Di
ta-
lui
luni
ebbe notizia molto confusa in passato giunsero a confonderlo con Ermanno, figlio
si
che
del conte
Wolferad, morto nel 1054, soprannominato Contractus per la sua costituzione rachitica ed il Morelli (3) e FHarles (4) avean
;
di cui si
pone
la
Ma
premurose attenzioni del Luquet, egli ci appare nella sua vera entit. Della vita si conosce ben poco. Visse molti anni, tra il
1240 e
il
si
poteva procurarli dei testi ignorati fin allora alle genti occidentali. Molto incerte si fanno le notizie della sua vita dopo il 1256. V. Cousin, seguito dal
arabo in latino
via
via che
Renan
ritenne che
(1)
(2)
l'
liistoire
des
Religions, Paris, 1901, t. 44, p. 407-422. (3) Biblioth. Mapheii Finelli, Venetiia, 1787, t. Ili, p. 3. (4) Introd. in Hist. linguae grecae , t. I, p. 440; cf. Jourdain
cit.^
Op.
p. 142,
92
IL LiBER
falsa interpretazione di
9)
latinum
Gerardus Cremonensis, Michael Scotus, Aluredus Angiicus, Hermannus Alemannus et translator Mein. .
.
nuper a domino rege Carolo deuicti . Il Cousin intende Ermanno, tedesco e traduttore di Manfredi ; il
fredi
Luquet
(2)
Ermanno
traduttore di Manfredi
costui
molto probabilmente Bartolomeo di Messina. Nel Compendhm Studii philosop/iiae, scritto nel 1271, Roggero Bacone annota Hermannus quidem Alemannus
:
adhuc
uiuit episcopus .
Toledo Ermanno
di
si
era trovato
stato
nominato a un vescovado
questo
di
reame
dove
infatti
Asterga dal
1266 al
1272
ed questo
Il
il
solo tra
vescovi spagnuoli
minato vescovo dopo il 1256, poich fino a questo tempo il nostro non era ancora stato innalzato a tale dignit egli
:
lavorava a Toledo
possiamo ^accettare
D'un ouvrage
Il
Luquet
il
quale riu-
(1)
inedit de R.
Bacon
Luquet oppone due ragioni, molto evidenti. Una gTammaticale per cui non si uniscono mediante la congiunzione e,t due qualificazioni relative a una medesima persona, enuncianti 1' una la nazionalit l'altra la funziono sociale; una ragione storica: nel medioevo
(2)
, ,
il
nome
un vero nome
proprio.
IL LIBER
93
vescovo
di
1272 e
il
commen-
poich
nell'opera di
Ermanno
citato molte
volte Averroe
eh' di pi
secoli posteriore
al
ad Alfarabi
di
da pensare
commentario
Averroe
col testo
probabile invece
Renan, con una felicissima congettura, designa il contenuto: Expos des opinions d' Alfarabi dans son traile de logique et de
mme
Non
si
il
sujet
avec un jugement
>
(1).
sione,
che
il
Ermanno
dice nel
del
prologo
testo
eh' essa
per
la
mutilazione e la corruzione
gli
fatica.
Ancor prima
egli
lui
,
corrispondeva al contenuto
Alfarabii
(S)
d'
Alfarabi.
La versione
(1)
Averros et
Z'yluerroi'.smfi," 3.
eclit.,^ Paris,'!
1866, p. 69.
{la Retorica)
(2)
in glosa saper
;
hunc librum
exquisite Alfarabins portractaiiit cuiiis g-iosae plus quam duos quintornos ego quoque transtuli in latinum. Il prologo riprodotto dal
di
JoURDAix, Op. clt., pp. 139-142. (3) Si conserva in un ins. lat. della Bibl. Nat.
f.
Francia, n. 169975
188 sgg.
94
IL LIBER
MINORUM MORALIUM
(1)
LIBER NICHOMACHIAE
comprende il commentario di Averroes (2) accompagnato da un prologo e da im epilogo dove Ermanno parla in suo nome. Il prologo ci dice che la trarelativa alla Poetica
ci fa
cono-
criteri
del traduttore
il
(3)
marzo
Di un'altra ad
versione
dell'Etica
die
(1) Questa traduzione, di cui la Bibl. Nat. di Francia possiede due mss. [rune, mss. lat. 16709, che contiene solo il principio; l'altro, niss. latt. 16673, che la contiene intera], stata impressa nella ediz. della Retorica e della Poetica di Venezia, presso Filippo, 1481. Intentio nostra est in hac editione (2) Com. Inquit Ibinrosdin determinare quod in libro Poetriae de canonibus universalibus ;
:
finisce
Sed exempla redarg-utionum non reperiuntur apud nos, cum poetae nostri non distinxorint neque etiam perceperint istas poetriae
maneries
(3)
transla-
tionem Rhetoricae Aristotelis, uolens manum mittere ad eius Poetriam, tantam inueni difficultatem propter disconuenientiam modi metrifcandi in g'raeco cum modo metrifcandi in arabo et propter vocabulorum obscuricatem et plures alias causas, quod non sum confisus me posse sane et integre illius operis translationem studiis tradere latinorum. Assumpsi ergo editionera Avenrod determinatiuam dicti operis Aristoet modo telis, secundum quod ipse intelligibile elicere potuit ab ipso latinum >. in eloquium redegi quo potui Anno Domini millesimo ducentesimo Explicit deo gratias (4)
;
,
quinquagesimo sexto, septimo die Marcii, apud Tolodum urbem no bilem . A proposito di questa data alcuni critici hanno sollevata la questione se si debba riferire all' era cristiana ordinaria o all' era di Spagna, che avanza la prima di 3b anni; secondo la quale l'anno 1256 verrebbe a con-ispondere all' anno 1218 dell' era cristiana. Il Luquet ha dissipato vittoriosamente ogni dubbio dimostrando la impossibilit che si tratti dell'era di Spagna. Fra gli altri porta un argomento decisivo. Ermanno nel prologo della Retorica dice che Giovanni
vescovo di Burgos e cancelliere del re di Castiglia lo consigli a tradurre in latino la Retorica e la Poetica. E questi Giovanni III Dominguez de Medina, il quale, vescovo d'Osma nel 1231, divenne arcivescovo di Burgos nel 1240. Dopo il 1240 adunque va messo il tempo di quelle
traduzioni.
IL LIBER MIN-QRUM
95
Riguardo al metodo che Ermanno teneva nel tradurre, Roggero Bacone dichiara eh' egli nec arabicum bene sciuit,
quam
secum
in Hispania, qui
phiL,
ed.
Brewer
hi
p.
472
medesimo
lo
confessa
apud arabes
laborare
.
duo
unum
inue-
raecum studendo, in ipsis uellet diligentius Del resto era metodo comune ai traduttori
di latinizzare
;
del
medioevo questo
il
testo
arabo attravei'so
tini si
i traduttori launa prima versione volgare valevano molto degli ebrei convertiti: raro invece
e a tal uopo
che ricorressero, come fa Ermanno, agli arabi stessi. Sul merito di queste traduzioni di Ermanno grava
giudizio severissimo
del
il
Renan che
le
ha stimate presso a
gli studiosi di
poco
illeggibili
(1).
quel
grande critico francese il quale indicava come specimen de la barbarie una frase della Poetica, a me pare di dover notare pi che una condanna isolata del traduttore,
del
,
il
braccia la conoscenza e
uso
in
Occidente
della lingua
me,
nelle scuole
barocco
ad verbum, non poteva comunemente dare, in quella prima met del secolo XIII che tutto si schiudeva alle riconosciute nuove forme volgari, il
prossima gio-
ii)
96
IL LIBER
Ermanno
si
trovano molte forme che non sono latine, pur non essendo
depravazioni individuali di gusto o di cultura: sono espressioni volgari.
curioso
come
il
il
Renan,
di
mente
cosi vasta
farneticato
delle
per molto tempo la lingua latina avea coi gramatici o s'era imbizzarrita rivestendo
vecchie forme grammaticali espressioni nuove. Oi'a nel secolo XIII trionfo di volgare. E questo volgare gio-
vane
sviluppato, vicino a
nobilitarsi
infrenato
Fra
le traduzioni di
;
giore fortuna
essa fu tenuta
la
mag-
ufficiale
edizioni
di
Aristotele
,
il
commentario
,
di
Averroes.
di
Leonardo Bruni
nell' epistola
a Demetrio
dice
aver conosciuto due traduzioni latine oiV Etica: una proveniente dall' arabo fatta in tempi posteriori ad Averroe
, ,
h' ntrEi
et
il
liber
Ethicorum
del
commento
tomistico, posterior
no-
uior\
Le
titolo
di
Mcoper
ci
,
machea
tino
greco-latina.
Minorum Moralium
arabo
la quale
,
era che
dall'
al
Bruni
conoscitore profondo
originale aristotelico
dovea
evi-
dentemente apparire come un semplicissimo compendio. Comunque sia il liber Minorimi Moralititi ebbe fortuna e ci
:
IL LIBER
97
e indeciso di cultm^a.
Prima ancora della traduzione e dell'esposizione domenicana Averroes aveva schiuso i segreti dell'Etica aristotelica alla intelligenza delle genti d'occidente. Aristotele apri
la palestra dell' esercizio intellettuale
diosi,
alla
mente
degli stu-
secoli.
si
venne man
:
appunt su una parte del suo sistema mano allargando ed estendendo a tutto
usciva da quei
il
quanto
ma
non
si
limiti, in cui
il
pensiero
umano sembrava
che, per
il
piuto definitivamente
suo giro e
La lunga
instituzione retorica
mole teologica del medio evo avean preparato le menti ad esercitarsi attraverso gii schemi o in calce al dogma della
fede; e attorno alla partizione retorica e al
siero
dogma
il
pen-
avea svolto
la
sua trama
preparandosi
alla succes-
mover da
Aristotele e tutto
ricondurr a
lui.
contenente
i
germi
di
questioni
,
principii di tutti
fatti
le vie del
processo logico
il
fon-
damento
sempre
si
trov
che bi-
sognava talvolta
dimostrazione sta
gione di quei
ed applicare
insomma
missione in occidente.
Il
lihcr Miioruin
Moralium ha
,
il
duzione
larga dichiarativa
di
con
le
illustrazioni
,
am-
pliamenti propri
e. Makchksi,
una explancUio
snodando
muscoli
7
L'Mica Mcomachca.
98
IL LIBEE
mente con
singoli
fili
chiaro che
rifacitore
non ha voluto
ma ha
do
dati
dimostrativi
semplicemente
risultati
logici.
accennati o ridotti
alle
motivi
hanno
il
(1).
Aristotele dice
fi/ni
sono diversi
cio
fini
non variano
ma
perch
essi
stessi si
e d l'esempio.
rifacitore sovente
il
aggiunge
dell'
di suo la di-
mostrazione
vizio
andar dietro
,
al proprio desiderio
fraste spiega:
non dipende mica dall' et e il paranam si esset sic non inueniretur senex perseMolto spesso
il
cutor desiderii
rifacitore definisce
larga-
mente
la semplice espressione in
mai
aggiunta
complemento sempre
con
da
le dottrine
Aristotele parla dell' importanza che la co(1) Cosi per OS. quando gnizione del fine nmano ha riguardo alla vita ( upg xv ptov A. II, 2) il
rifac.
(2)
aggiunge: intelligo per ultmn ciuilitatem. Come avviene per il voc. xutccj), che il parafr. qualche volta
tra-
duce
secundum uam
sali .
IL LTBER
MINORUM MORtiTUM
(1).
LtBER NIOHOMA.0HIA.E
99
stesse
del filosofo
Il
il
intendimenti
del
bene
secondo
diversi
modi
dell'
ente
enunciati da Aristotele
nei predicati di
sostanza qualit
:
quantit
relazione
tem-
po e luogo
quibus
mentis,
aggiunge
Eodem modo de
entis uidelicet
reliquis rebus de
dicitur
nomen
svolgere ampiamente
concetto
idea
,
Aristotele dice
si
il
bene
non pu esser
volte
dell'
1'
ente
poich
predica altrettante
ente
dovrebbe predicare in una sola categoria non in ed ecco il motivo Nam natura una communis non
:
Et cum non
sit
hic
natura
tunc non
uniuersa-
extra
animam
il
una.
E pone
si
la designazione storica
del
sistema
confutato:
Plato.
al testo
;
chiarezza
o
cui resa
ampliata o dichiarata
agli
espressione
originale; anzi in
alle
lito
ampliamenti alle dichiarazioni aggiunte possiam dire che il concetto aristotelico di sosi rivela molto chiaro nella parafrasi araba, e qualche
mezzo
(1) Valga quest'esempio. Arist, (A. 2, IV, 5) dice delle coso note in doppio modo, molto seccamente: toc |iv yp '^nv x. S'.nk&Q. Il parafr. svolge ampiamente il concetto quedam earum [se. rerum] sunt mani feste secundum nos tantum et sunt ille ex qubus procedimus ad principia absolute, et quedam earum sunt manifeste simpliciter, et sunt ille que manifeste sunt secundum nos et secundum naturam. Et ex bis equidem procedimus a priori ad posterius .
,
100
IL LIBER
di
mente
alterato;
un esempio:
parlando della esperienza dice che chi pratico di una cosa sa giudicarla rettamente e sa per quali mezzi e in che modo condotta a termini, e conosce la convenienza tra le varie
cose
:
chi
quando giunga a conoscere che 1' opera sia stata bene o male compiuta il rifacitore nega in modo assoluto Qui nero
;
et
ex actione bona
aut mala
V attivit vir-
il
sommo
;
pup
-csXsiti)
{in
Ulta completa)
il
rifacit.
si
non sempre
di
vamento
trova
:
non
si
e se pure
accade talvolta
riscontrarsi
ci in
che infarcisce
sua chiarezza
,
il
sola; aggiunta alcuno alla contributo senza portare testo, disturbando anzi nella sua limpida connes-
non
forse
una volta
D' altra
troversi
citore
,
parte
nell'
a'
interpretare
giorni
,
alcuni
passi
molto conil
anche
nostri
le
notevole
come
ri fa-
opponevano alla interpretazione pi semplice e abbia dato una spiegazione sodisfacente del brano. Al cap. VII del lib. IP Aristotele dice
difficolt
si
abbia previsto
che
bene perfetto e compiuto, che non viene mai desiderato, come mezzo ad altra cosa, e non ha mai bisogno d' altro, ma sufficiente a se stesso: e agdella felicit (sSatjAcvia) che
Questa
para-
controversia.
IL
LIBER NICHOMACHIAE
101
fraste interpreta in
modo da
che verrebbe dall'ammettere un bene perfetto e pur capace d' aumento, come avviene seguendo la interpretazione dello
scoliaste
:
anche se
non
le si
aggiunga nulla
di fuori delle
il
sue parti.
si
parafraste
accinse solo a
comprender bene Aristotele e a trasmetterne il pensiero nella maniera pi chiara ed agevole: e al rifacimento dell'Etica
trasse gli
altri
l'Etica
si
intelligenza
a ogni singolo vocabolo che avesse bisogno di essere illua ogni singola espressione pronominale riassuntiva strato
,
cisa
il
riferimento e sviluppare
rifacitore svolge
per conto suo, dichiarandolo con nuovi esempi, ampliandolo nei particolari distinguendolo e facendone un' analisi pi
,
minuta del contenuto. Qualche accenno ed esempio storico richiamato da Aristotele omesso dal rifacitore, addotto
che altre volte invece ne adduce di
,
suoi, in
forma
di
larghe
aggiunte dichiarative traendoli dal corredo di cognizioni pi comuni. Cos quando Aristotele parla dell' uomo divino
eh' raro a trovarsi nelle societ
bestiale,
che
si
bai'bari,
il
parafraste
umana poco
:
evoluta, rac-
sv
-coi?
papppot? (H.
1, 3),
passa alla
uiri ferini uel sunt in distantia nota ex parte australi et sunt nigri siue
et sunt
quidem
in
hominibus qui
ethiopes et
eorum contermini
102
IL LIBER
sclaui
et
eorum
Ci forse desiderio di
;
chiarezza
maggiore con
trattazione
anche qualche spostamento nell' ordine della che possiamo attribuire al rifacitore il quale
,
maniera
di
ma
prima
pen-
sare a un nuovo ordinamento della materia, voluto dal parafraste, bisognerebbe riflettere sulle probabili inversioni dei
testi greci aristotelici.
La
ticolare
si
nota
altres
in
Quanto
alla
forma
all'
il
e'
rifacitore
ginale,
come per
quando interpreta
Tcpaxxv
con inuenibile.
Talune espressioni greche poste come definizioni speciali sono rimaste nel rifacimento e accanto ad esse il tradut;
tore latino
lasciato
1'
rifaci toi'e
excessus
{sic)
autem
dicitur grece
quidem apeirocalia
{sic) ;
et
uanausalia
si
e al 13 in cui
parla del di
urbano
(suTpTueXoc) e dell'
urbanit
(sTpaTusXta) eh'
,
mezzo
(P(0|AoXoxta)
il
concetto
:
Medius
in
IL
LlBER NICHMACHIAE
103
eiitrapelia
loochia
{sic),
:
verecondo
diviene in
plex e cocopleo);
(v^eaiq) eh'
al 15 A.
mezzo
:
dia
il
rif.
Inter inui-
ephycherechacliiam et arabice. schemetin que grece dicitur nemesis Le parole greche, cos stranamente contorte, rimasero negli altri rifacimenti latini e volgari a
et grece
.
diam
nostre letterature
Concludiamo. Nella parafrasi d'Averroe un'opera continua di richiamo. Attraverso il rifacimento arabo Aristotele
crebbe a dismisura; e l'opera dello Stagirita alle menti ignare
e inadatte agli esercizi di quella logica rigorosa, fu presen-
tata
nella
serie
primitiva
Il
dei
suoi
abbozzi
nella
pi
ftto
:
ma
ne
tolse le asperit
il
grave
di applicazione e
condensazione che
trattato
il
sistemi
in questo
la filo-
la politica
dovea assolvere
umane
(1)
ma
comune
e alle
mancanza
di
compendi ge-
li) Etlica.
K.
10,
IX, 22.
104
IL
LIBER NICHOMACHIAE
damentali
processo
razionale di
ri-
chiamo
di
come opera bisogno di presentarsi completa e dichiarata a s, alla capacit intellettiva, all' interesse attento e vivo
nuovo pensiero che ignaro sorgeva dal grembo delle nuove confessioni religiose, e si destava all' indagine timida
del
umane.
b) Il
Mediceo-laurenz., Plut.89
del sec. XIII, a
inf., 41,
gk Gaddiano
(1),
,
membr. 328
e
X 240
una
due colonne,
1)
non
tutto di
mano; contiene:
rete frigio,
una Cronica
i
:
smonimo]
2}
la.
salutem ;
3)
;
anonimo
Graphia aureae urbis lioniae seu antiquitates urbis Romae di 4) Eutropi liistoria romanae Civitatis dilatata a Paullo Dia'^
6)
intorno
alle
Indie
9)
7)
Liber
Sibyllae, di
un'orazione di
Seneca a Nerone
10)
Libn de
e.
re
militari
e.
di
;
Ethicorum^ d'Aristotele; va da
in ventidue capitoli indicati
divisione.
131 a
142
Com.
Incipit liber
manca ogni altra ; Ethicorum. alla fine primus R] Incipiadalla iniziale colorata
:
mus
per
tice.
modum theorice
Et
est
prima pars nichomachie Ar. que se habet secunda pars que se habet per modum 2}raexpleta eius translatio ex arabico in latinum. Anno incarnaM." CC." XL.
III.
tionis uerbi
La soscrizione, importantissima per la storia di questa redazione, mano dello stesso copista scritta con lo stesso inchiostro e coi medesimi caratteri di tutto il testo aristotelico. Seguono di mano pi
di
,
dell' J57it-
nuco
di Terenzio.
La
Dopo
il
trattato de Senectute,
orazione di Sallustio
,
contro Cicerone
l'
,
Sallustio
le oi-azioni
libri de Officiis,
;
Paradoxa e
di
Giugurtino di Sallustio
seguono
mano
del
XIV, alcune
bolle di
(1)
Cfr.
Bandini
III
402-408.
Anticamente era
106
Il testo di
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
il
Jourdain in base a
la versione
ha confuso con
del
Laurenz. 79,18 (2), trovasi pure in parecchi mss. delle biblioteche di Francia. Di questi mss. francesi ci d la notizia
Luquet, il quale, insieme col Jourdain, trascura r epoca a cui i mss. apparteng-ono e questo motivo che ci rende pi cauti e meno sicuri nei giudizi e nella conpi recente
il
:
clusione.
Secondo
le indicazioni del
Luquet
(3)
questo com:
pendio si trova nel cod. 12954 della Bibl. Nation. col titolo lihros Eihicorum; il Luquet Translatio Alexandrina in scritta non ci avverte se la sia di mano dello stesso copista.
In fine
il
cod. presenta la
medesima soscrizione
:
del Laui'en-
ziano, con
Explicit prima
pars
(4)
que
se habet per
modum modum
IIII, VlII^^die
Un
pi largo: Incipit
excerpserunt ex
Hermannus Alemannus
corda
il il
ms. fiorentino, possiamo dedurre con sicurezza che compendio traduzione latina dall'arabo, compiuta nello
(1)
(2)
cit.,
cit.,
t.
Ili,
p.
178.
p. 144.
(3i
(4)
cit.,
p. 410.
trois mots entre Mi CC. XL. IIII VIII die Aprilis; l' interversion est manifeste . di cui parlali (5) forse questo lo stesso ms. della Sorbona, 1771, ci riferisce la inscrizione. che identica Jourdain,
et
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
i
107
il
nome
del tra-
Ermanno
il
Tedesco.
Il
fort
anciens
'.
Ad
ogni
mo
motivo
d'
notizie
codici
francesi.
Ammesso come
certo che
un
ristretto
,
compilazione alessandrina
motivo per rinnegare 1' attribuzione di questa versione, compiuta nel 1243 o 44, ad Ermanno il Tedesco, il quale appunto in quel tempo a Toledo faceva le sue
, ,
Ma
in tal caso
ad Ermanno, come fa senz' altro il Luquet, non pi una ma due versioni dell'Etica Nicomachea e di carattere affatto opposto una lunga ed estesa
bisognerebbe attribuire
,
:
del ristretto
debba
rica
Ermanno accenna
sembra naturale supporre che scrivendo dell'opera impiegata intorno alla Nicomachea in un tempo vicino al 1256, egli avrebbe dovuto accennare a questa sua duplice versione,
,
sarebbe
decisiva se
Ermanno
chea
Prologo della Retorica avesse esplicitamente affermato di aver fatto una sola versione della Nicomaliei
dall'
arabo
ma
molto larga
et
hunc
tui in latinura
uerti
108
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
tutte
le
sue
latina
forze e la sua
della morale a
distinto
interpretazione
alcuna limitazione
quindi
eh' egli
rale
dell'Etica, una larga ed estesa, poderoso lavoro di analisi e d' interpretazione l'altra limitata a un succinto chiaro e
,
facile
conoscenza e
greco e
dell'
arabo.
;
{hunc
librum) V Etica
re
il
testo cosi
per hunc librum non bisogna intendecom' era nella materia originale aristotecaso non
si
potrebbe
applicare nem,
meno alla versione del commento di Averroe) ma cosi come 1' avea trovata ampliata o ridotta nella
tura filosofica araba.
1'
Etica
lettera-
eh' egli
alla
induce a crederlo
seguente
,
1'
espressione
periodo
al
maggiore
che
aveva
interpretazio-
ne
dell'
Robert Grost-
a quest' ultima del 1243 anzi che alla prima del 1240, la quale rappresentava pi che la Il Renan si domateria d' Aristotele 1' opera di Averroe.
,
trattandosi di
traduzione del-
manda
senti
Compendio tradotto da Ermanno rapprel'Abrg d'Averroes, che non giunto fino a noi (1).
se questo
Ma
il
Luquet
ritiene
inutile
questa supposizione
poich
(1)
Op.
cit.,
p. 213.
IL
COMPENDIO ALESSANDRIN-ARABO
il
109
compendio a filosofi Alessandrini (1). C per da rispondere che Averroes pot servirsi del comil
ms.
attribuisce
il
fatto
che Ermanno
il
trattati
Tedesco pare abbia tradotto Aristotele solo per via de' di Averrroe ci autorizza ad accogliere con una
,
spensieratezza e
critico francese,
il
Trattasi
dunque
di
una traduzione
latina
gi com.
alessandrino-
arabo della Nicomachea, elementarissmo, semplice e piano, ridotto a una esposizione riassuntiva molto breve e talvolta
anche
efficace, nonostante
l'
difficolt
di
contenuto critico
vengono senz'
altro
omesse
interamente o ridotte alla loro ultima e pi semplice espressione. Cosi, per dare qualche esempio, del
il
libro saltato
in cui Aristo-
Ili,
tile
nega
la possibilit di ottenere
zione
altra omissione
met
supremo
accinge a discutere
bene assoluto;
pla-
1'
astrusa enunciazione
fonda-
ci,
Ojj.
cit.
p. 411.
110
IL
mentale
dell' ESat{i,ovia
come bene
vero ed assoluto che comprende in s, unificandoli, tutti gli altri beni necessari all'autarchia della vita e della seguente
;
non
alcun
cenno
bamento
dell'
ordine logico
cos
quando
Aristotile
pone
il
si
limita nel
l'egoismo
d'
una vita
solitaria poich
1'
nuovo
il
com-
non d pi ragione di quell'osservazione sulla natura socievole umana. Non mancano tuttavia le aggiunte dila prima,
ampliamento; come per es. in principio Aristotele dice che se delle azioni umane e' un fine voluto per se stesso,
,
supremo, questo si il bene per eccellenza il compendiatore si richiama al concetto metafisico che d un
un
fine
fine
finalit l'attuazione di
dall' interno,
un concetto,
ciali.
quale pu muovere
come
nelle
produzioni naturali, o dall'esterno, come nelle opere artifiFin dal principio si nota una frase suppletiva omnis
solHcUudo uel propositum, con cui il compendiatore intese fuor di dubbio completare la serie delle attivit che aspirano al
arti
fine
e poco appresso
speciali
si
generali
e individuali
le ragioni
dell'
giunte hanno
carattere dichiarativo
come per
t
laddoaTv
ve
si
dice della
scienza
politica
il
stcsiStj
tXos
Yvwot?
XX
Ti^jiK;,
rende
latino
IL
111
Altre
invece sono vere esplicazioni; cosi costantemente il greco xa-c XYov reso con secundura quod oportet et quantum oportet et quando oportet etc. etc... Altrove un largo am.
pliamento e un vero arruffio del pensiero aristotelico (1). Ad ogni modo il testo si prestava benissimo all' intelligenza co-
mune per
mento
scito
;
r intendimento pi facile e semplice e la forma pi piana che non V oscurissimo liber Ethicorum del comtomistico.
proporzioni V Etica Nicomachea, eh' da per s una condensazione poderosa delle norme logiche e de' principi esposti nel!' Or-
gano
tutti
luoghi
pi
l'aiuto di richiami
e di collegamenti e semplificarne e chiarirne il contenuto eliminando la rassegna delle opinioni e la parte critica, sop,
primendo le divisioni minori, togliendo il carico degli argomenti favorevoli o contrari ad ogni problema e riducendo
questo alla sua pi semplice ed elementare espressione.
in molti punti difatti
spigliato,
il
tale
anzi tutto
si
come ne
fa
(lGoSo?,
yp x Stt xal si xQto (paivotxo pxotJV'cws, oyp ToioTOg 17 sxet y] \<i.^o\. v pxg pqc5tt)?. Il compend.: Opiniones autem recte sunt ut in arte ciuili incipiatur a rebus apud nos eognitift et in consuetudinihus pulcris et honestis facta sit assuetudo, principium enim est et inceptio a qua res est. Ex manifesto exisfenfe sufficienter^ quia res est,
non indigetur propter quid res est. Indiget hdbitationis ueritatis rerum honarum.aut
aptitudine bone instrumentalitatis eoe qua sciai uerum,, aut form,a per quam accipianfur principia rerum, ab eo facile. Cfr. il testo (in App.)
dove pure
112
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
il
medesima.
Ma
come
nella definizione
il
significato di informare,
ma
ci
anche
di
il
d'
etimologico che
tivo aTpaTTTjYaT]
di
:
si
n del resto mancano esemp d'incertezza e poca fedelt; ma dobbiamo altres osservare che il trasi
avverte
:
dalle
prime parole.
i\.ristotele definisce
Tcvr'
'-pistai,
il
bene
il
quello
latino dice:
quod intenditur ex mod omnibus] chiaro che all'espressione latina siamo giunti attraverso la espressione araba,
che
ci
il
pas-
saggio di significato.
:
gii
esempi
si
potrebbero moltiplicare.
;
ben fatta tale che Ripetiamo pure compendio avrebbe dovuto richiamare particolarmente l'attenzione degli
il
cosa
studiosi
altro
che
l'
di
Brunetto o
di
qualunque
compendiatore toscano. Ai compilatori latini del medella esatta condio evo mancava il criterio della misura
,
temperanza nelle varie parti e il-senso rispettoso di conservazione del concetto originale. Traevano quanto volevano e amplificavano o modificavano quanto loro piaceva. Ci
non avviene
compendio
della
di riduzione
contenuta nei
comuni..
Dall'arabo
ci
IL
COMPENDIO LESSANDRlNO-ARBO
113
commentario nello
tempo;
l'altra
stema
all'
1'
Etica
Organo
sole; quindi, o
iiljpe-
suo sistema^ o
lirtiitarsi
a comprenderne ed accoglierne nella maniera pi seniplice e piana il pensiero contenuto in una sola parte; quindi la
all'
intelligenza
;per
il
intenderlo senza gravi difficolt e di molte senza esigenze penetrazione e di cultura (1).
Il
popolare fortuna
rivestito
come vediremo,
manuale
* * *
Italia della
dall'
commentari,
1'
esposizione di Alberto
e le postille di
(1)
Un
codice della Biblioteca di S. Francesco in Assisi (Cod. 584: Uber di del sec. XIII. Questo compendio Aristotelis EtJcorum ahreuiatus)
in
,
un
cui diamo in fine pi ampia notizia (cfr. Docum, I), ha solo importahza locale e individuale. Esso ci dice che nel sec. XXII nell' Umbria fii chi
lesse la
Nicomachea
ne volle
fissati
principi
ritenuti
di
maggiore
8
importanza.
C. Marchesi, JJ'Mica Nicomachea.
114
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
il
Tommaso
mano,
tali
il
che pi tardi
si
consideravano come
opere fondamen-
per la retta intelligenza del trattato aristotelico. Ma secolo XIII, verso la fine periodo di grande risveglio
,
oramai
mente
e della
cultura
avea
le
alle
ma
vorr
il
nel chiuso
manto
siil
gramaticha
Everr
XIV
acca,
demici impoltriti 0, bersaglio di parole aspi-e e di risa al malessere degli insofferenti. E i primi vollovo con essi mostrare qual fosse
il
nostro
ignari
che la lingua viva di una nazione non tollera ('onfni del lessico r imbavagliamento dinanzi c'illo hvo1.>':m;sl dello idee che chieggono la formula nuova
per dispetto hanno negato
zioni volgari
,
deli' cs;).i-csslone.
Gli altri
il
come
un
falso
il
ed
Bibbia
libro
1'
Dio
e-
popea grande e complessa del popolo ebraico e come oggi taluni tra i moderni pensatori legano Aristotele con gli
scolastici,
movendo
I
la
vosa tolleranza.
1200
e
nel
volgarizzamenti delle opere classiche nel trecento hanno solo un grandissimo valore
storico. Oltre
tori antichi
a mostrarci parte della fortuna che gli scritessi ci rapebbero attraverso il medio evo
,
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
115
presentano
il
movimento ideale e
lingua nel tempo in cui furon composti. Per quanto -riguarda gii scrittori di filosofia chiaro eh' essi furono largamente
ed ebbero Tonore de' primi volgarizzamenti, in quanto aderivano o facean di sostegno alla morale cristiana. Allora gii scrittori di filosofia ebbero
accolti e
studiati,
difi'usione e popolarit
tenacemente
non
solo perch
sembravano aderenti
ma
perch sodisfa-
cevano anche
enunciati e le dimostrazioni
costituivano bens
il
ma
E
conforsa
si
come
Amicitia di Cicerone
morta.
E
e le
non
si
ancora studiato
con larghezza d'intendimenti, notizie che ne abbiamo non sono affatto sufficienti ad
e
con seriet
illustrare
latina.
argomento tanto grave per la nostra cultura neoOccorre attraverso uno studio accurato dei volgariz-
zamenti pre-umanistici svelare la cultura letteraria e le condizioni ideali di un periodo che per la massima grandezza
gran nome di Dante tutti pretendono di conoscere senza che siasi ancora da tutti trovata una suffiitalica e per
il
farebbe certamente
opera buona chiunque volesse connettere le sue ricerche con la pratica della scuola e con le tendenze della vita. Poich
cos
troveremmo
XV
le
nuove
L'
umanesimo
(e
insistito
Re-
ma
ha rapi-
116
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
i
damente sviluppati
germi anteriori
sviluppo e nella scelta degl' indirizzi precedenti sta quella che agli occhi nostri appare come una rivoluzione.
Tra
il
medicina
nell'Universit di Bologna, uno dei personaggi pi notevoli del suo tempo; egli pure il primo traduttore italico della
che volgarizzata entra oramai a far parte della cultura generale. Di traduzioni della Mcoma,
morale a Nicomaco
ca nona, frammentarie
pleta letterale
servirsi di
;
Ethicorum com-
ma
il
un
C'erano
;
le traduzioni
si
arabe
Averroe
ma come
Etica ?
difatti
compendio alessandrino-arabo
e questo
ammesso
morale
divenne
il
testo
aristotelico di
moda
pi recente
(1).
Al principio della seconda met del decimoterzo secolo maestro Taddeo ridusse in volgare toscano il compendio alessandrino-arabo della morale a Nicomaco poco pi tardi
;
Ho in un lavoro precedente trattato dell' Etica volg-aro e frana cese; quel lavoro modesto richiamo il lettore il quale, trattandosi di una questione gi molto controversa, voglia con sicurezza accogiiere le nostre conclusioni giacch ora alle conclusioni sono costretto dalle necessit e dall'economia dell'argomento. (C. Marchesi, Il Compendio
(1)
;
le
fonti del
1-74).
VI libro
del Tresor in
Giorn.
voi.
XLII, pp.
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
nella seconda parte del
117
il
Brunetto Latini
Tresor accolse
volgare di Taddeo, modificato secondo il testo originale latino eli' ei conobbe e a cui port contributo di novissime meditazioni.
renza
netto
due compendi una notevole diffeuna diierenza che va tutta a favore di ser BruSicch tra
i
il
quale
ebbe
il
novelle,
cultura.
si
La
eh' egli
ha
spesso compendia la
il
ma-
teria, d'
concetto
testo
come
fa in
razioni proprie.
letterale che
si
un interprete
acconciare
,
occupato del
secondo
General-
a'
come
iiita
quando per
dersi
a inten-
e disponendole in maniera pi
finale,
esempio
118
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
Rerum quodam sunt coapud nos et quedam sunt cognite apud natugnite
Sono cose
le quali
Il
connues nature
ram. Oportet
sit
erg-o ut
ama-
sono mani;
feste a noi
ili
onde
ad res eximias
rectas.
et sciat
opiniones
si
elee
conneues nos
car
sono manifeste a
noi.
le si
in
et
des choses
assuetuest et
enim
inceptio a
qua
res est.
Ex
non
li
manifesto existente
cienter quia res est
suffi,
buone
oneste
e giuste
;
e
g-li
naturaament ordene
ceste science
cil
:
onde
mais
conviene avere
l'a-
Indiget autem
homo
nima sua
natural-
mente disposta a
quella scienza:
quello
Homerus
premiers
dist:
ma
di
Se
li
est
uomo che
bons,
sciat
quam
seigne,
il
est
dou tout
rum aptitudinum
sermonem Homeri
Hesiodi) poete ubi
audiat
(
mescheanz.
corr.
dicit:
il
testo dice
che l'uomo
ri-
fugge dai luoghi solitari o deserti o ermi, e Taddeo aggiunge: percli 1' uomo naturalmente ama compagnia ; altrove
detto che beatitudine cosa
IL
COMPENDIO ALEStANDRINO-ARABO
119
d' altra
cosa
Taddeo chiarisce
di fuori
da s
Altre
aggiunte, come quelle di aggettivi, tendono solo ad accrescere r efficacia del concetto
;
d'altra parte
il
volgarizzatore
coordina spesso
dell'
periodo.
Brunetto riempie
le
lacune
molte espressioni
trascud' in-
per
es.
il
testo fa
una
divisione
delle arti:
quedam
liabent se habituet
dine generum et
quedam
habitudine individuorum
tegoria delle
arti,
Taddeo omette
notando solo
aii."'nc
le generali e le particolari;
Brunetto, traducondo
loLvica,
(.'om)ic!:a,
et
.'iiic.iines
ti
Altrove
sono
intei'i
bi-ani del
Ilo
compendio
da
aristotelico.
Dia-
mone un esemnio.
Av.s chiilis
inici'o
nmi
i)Cvti.noi;
L;i
scienza
1
La
science de
cit
g-o-
no([ac
j.a-oscH-.n.to-
]'Ofj,'i;'ere
a ci ttade
verner ne aHert pas enA, home qui vueille ensuirre sa volont, porce que andui sont nonsa-
ri (icsidoi'ii
ai:.{[uc
uicto-
iou
conviene a
fant no
rie,
ri
g'ai'/one
n a uo-
mo
che
seg'Liiti le
nequeproflcit
e/aim
Non
ista
intendit ars
sie-
de
nem hominis
tem.
ad,
honita-
me
mais que
il
se
toriie
bont.
il
ultima
difatti
legame il com-
pendiatore o
il
Aristotele
non acconcio
1'
120
Iti
GOMFENPJ0 ALESPAJSrpRINOrARABG
si
scienza da queste
(ot
si
aggirano
X^ov
ocai
ToTwv).
Non per
tutte le lacune
sono supplite
dia
Brunetto
giustificata
dal
rispetto al
bene
ars directiua
ciuitatum
che Taddeo
principaus et
dame
.
et soverai-
semplice
princeps
mentre
principale e sovrana
L' aggiunta
comunemente: fatta per maggiore precisione e per un pi sicuro intendimento dell' espressione dice il testo che
:
la.
beatitudine
virt
come
1'
al-
cuna
atto
,
quando V uomo
ne
le fait
non
in
e Brunetto aggiunge
fa.ire et il
il
porroit
bien
mie
e poco
prima
alla defini-
che
il
il
(car se
il
ne
le fait,
n' est
me bons)
Talune espressioni
i
bisogni
il
della
testo
pi degno
di tutti,
Brunetto inserendo
la
il
ragione
il
car
d
ci est
biens de Dieu
il
evidentemente
il
per
bisogno
ribadire
sommo
bene- e di asservire
il
TL COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
121
lit
contemporanee della
il
fede.
testo,
G-eneralmente Brunetto ha
con-
corregge la
frase talvolta
malamente resa
si
o ingiustamente
compendiata
mal
si
adatta al concetto
periti agonistae
atque rofrancese
busti
si
colui
che sta
nel
travito
il
riconduce
all'
.
esatta
interpretazione
li
sages
cham-
pions et fors
1'
esatto inten-
dimento della parola e riducendo smarrisce V idea che vi racchiusa; il t. ha quemadmodum periti agonistae atque
robusti coronantur
agonis et uictorie
quello che sta nel travi to a combattere che solamente quelli che combatte et vince, quelli la corona della vittoria , e fa vera illustrazione della frase finale e se alcuno uomo
sia pi forte di colui
che vince
s'
egli
abbia
la potenzia di vincere ;
Brunetto
si
ferma
alla
si
comme
li
sages champions
et fors qui se
la corone de victoire
trascurando
post.
significato particolare
testo fran-
trova sconvolto
1'
(1)
t.
in
Un esempio: t. difflcile: Tadd. impossibile^ Brunet, dure cIiose\ omnibus artificbus, T. nelle cose artificiali, B. choses de mestier et
de, art..
122
IL
eiiim
possibile
all'
Brun. car
cliose
il
est dure
uomo
abbia
convita
,
que
les oevres, se
n'
pere
e eh' egli
si
arte la quale
a buona
habondance d'avoir
d'amis
et
de parenz,
parentum
et
et pr speri t
de fortu-
prosperitatem fortune.
rit di
li
ventura sanza
ne
..
beni di fuori.
Taddeo traduce
la
pot...
come
opera
decora exerceat
absque materia. Nel volgare italico e talvolta ancliC; in maniera alquanto diversa, nel francese V espressione latina
possono correggere con parole, per cui occorre assiduatio uerberum taraquam in bestia Taddeo traduce vagamente pena
; ;
si
si
Brunetto
pi civile
ancora
v<
menaces de torment
il
Il
fio-
medico
sembrano asperit
di
,
giudizio o durezze
de' delinquenti
d'
espressione.
brano
toUendi sunt
*;
de medio
Taddeo letteralmente
tei
Brunetto
meno severo
home doivent
si
ne demourent avec autres gens. E un riscontro casuale; ma si noti ad ogni modo come 1' urbanit dell'espres-
que
il
si
positivi di
si
un
diritto
criminale molto
recente!
Brunetto
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
del testo
123
fieri
diflcare le opinioni
come quando
il
atnendue
testo
latino e
al volgare
di
espressioni
perdi'
ei
si rifiuta
accoglierne
il
giudizio.
Ci
risulta
chiaro
dalla
costanza
si
con cui
nell'
1'
espressione
soppressa
dal-
ogni
l'
qualvolta
presenti
:
intendimento
voluto
autore.
Una prova
il
al
principio del
IP
libro (cap.
VII
ediz. Gaiter)
compendio
Taddeo
,
fa
una
sa-
virt
intellettuale
come
ghezza umilt
e poi lo
esempio
un uomo
di virtude intellettuale
:
uomo uomo
intendevile e sottile
di virtude morale,
diciamo
umile e largo
(l.
Neil'
uno e
nell'altro caso
il
La prima
chaste et largesce
e soggiunge
un
po' infastidito e
;
non-
et autres choses
semblables
nella se-
ce est uns
hom
chastes
Ed
curioso e notevole
tra
po,
i3
illustri
uomo
di
parte
si rifiuta
guelfo
ardente, che
cos
chiaramente
di accogliere l'umilt
uomo umile
uomo
virtuoso.
qui
1'
(1) ex parte morulium largum nel eastum uel humilem nel modestum eum appellamns .
124
rito
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
sdegnoso e la boria cavalleresca del tempo, che si annidava bens nella fierezza solitaria e nella severa integrit
dell' dell'
il
Qom uom
casto
o sorrideva nel
,
magnifico gesto
si
signorile
largo e cortese
ma
non
acconciava a indossare
Quale dei due traduttori abbia merito maggiore non possiam dire. Taddeo ha il merito della priorit ma egli
;
compendia troppo
zioni e di
abbrevia
toglie
;
parte di
considera-
esempi
lui
al testo latino
fine e
presso a
cese
si
pi
completo
e poi
anche
il
franitalico.
Brunetto
traduce con maggiore fedelt sia nelF evitare le ripetizioni inutili del volgare sia nel colmarne le lacune rispetto all'originale
latino
,
le
cui
espressioni
segue
con
attenzione e
pendi e
dell'
enciclopedia.
Un compendio
sparmiata al maestro che deve dire le chose universali Brunetto, che aveva intelligenza fine, trasse il compendio
italico alla lingua di
Francia e
i
l'
sua e
ne colm
al testo
tratto,
le
lacune e ne affin
da cui
aver
Tad-
deo
una letteratura e una divulgazione anonima quella che dale i diritti di propriet l' ultimo medio evo va al trecento
,
letteraria
per da osservare che sorti. materia nel ritocco della volgare Brunetto non va oltre
qualche singola espressione o frase, trascurata o ridondante. Egli non si attenta mai a rimaneggiare e ad acconciare la
il
modo con
cui le
idee
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
125
terpretate. Questo
anche da un uomo per cultura famoso come ser Brunetto, sebbene al grande discepolo di costui non appastotelico
risse
ugualmente
Tuttavia
le
mo-
dificazioni introdotte
elementi
etici o
tore spinto da
scrittori
una evoluta coscienza sociale del tempo. Gli del medio evo accolgono e credono sono ansiosi di
;
notizie
il
come sono
anzi pi
il
pieni di
falso
fede.
il
Si accetta tutto,
il
vero e
falso,
che
vero
(1)
un sonetto
ancora intatto
morto edi-
teria
la
compendio alessandrino-arabo prest dunque la maetica aristotelica al volgare d' Italia e di Francia e
;
.
di attualit
adoperato e sfruttato, nella valutazione dei principi etici e nella decisione delle finalit umane, dai nuovi scrittori volgari
:
tra questi
Dante
Alighieri, a cui
Taddeo
die motivo
cartac. sec. XV. Carmina mag'istri (1) Magliabboii. XVI, 7, 75 Tadei de floreutia super scientiam lapidis philosophorum ex Alberto Magno edita feliciter, Soluete i corpi in aqiia a tuti dico Voi che intendete di far sol et luna Delle duo aque poi prendete l'una Qnal pi vi piace e fate quel chio dico Datella a ber a quel nostro inimico Senza manzare 1 dicho cosa alg'una Morto larete e riuerso in bruna Dentro dal cuore del lion Anticho Poi su li fate la sua sepoltura Si e in tal modo che tuto si sfacia La polpa e lossa o tuta sua .g'iuntura La pietra arete e da poi questo si facia {sic) De terra aqua et daqua terra fare Cos la pietra uuol raultiplicare E qual intender ben sto;
|
|
sonetto
126
IL
volgar di Toscana (1), e Brunetto Latini avea ad ora ad ora insegnato come V uom
s'
eterna
La
nel
qualche cosa; un dato storico, anzi Ja migliore testimonianza di cui deve servirsi
lo storico.
Attraverso
il
quello che
da Tommaso d'Aquino, allorch la Chiesa att'reddata e sorpresa si destava alle pressioni instancabili
da Alberto Magno
di quella
maturo
il
frutto del
pensiero.
tificia,
La morale
ritorta, tra
un Concilio
Tommaso
amico dello
scrupolosamente,
mento
i
scolastico; la
morale antica,
ripeto,
contorceva appena
membra
cidentale di
Roma
il
do-
vecchia e zoppicante ne' libri, vagiva tra '1 popolo. Diciamolo pure francamente. Dalla coscienza sociale del
tempo non
Tra
il
Cobi-
mune
la
morale ha
sogno dell'individuo, d'una interpretazione e d'un riconoscimento soggettivo; ammeno che non si voglia pensare agli
(1)
Convito^
tratfc.
I,
ca}).
10.
IL
COMPENDIO ALESSANDEINO-ARABO
127
di
fatti
stadi
confusi
della
italica
popolare fino al 1200, sorretta ed alimentata nella scuola dall' apologo esopiano e dagli aneddoti di Valerio Mas-
sovrappose la Chiesa poi l'imitazione. Non indaghiamo quale sarebbe stato lo svolgimento del pensiero etico neo-latino abbandonato a una ipotetica evoluzione stosimo. Poi
si
;
rica indipendente.
La
storia
non
tollera ipotesi
n va sog-
getta a rimpianti.
Dante
stica del
medio evo, e produce: produce l'uomo. Intendiamoci, l'uomo, non il miracolo; il genio non gode privilegi da dio. I tempi in cui visse l'Alighieri potevano darci un individuo forte
e complesso, e questo fu lui.
La
immenso sogno
catto-
od imperialista,
tutti
alloi'a
poco rimossa
dalle
armi e imbizzarrita
si
di
cultura
;
no-
desta
la rigi-
di giusti-
la
scienza della
acque e de' cieli i possenti dubbi logici e il quetismo ammonitore teologale la dottrina dello stato che piegava a Signoria e lo smarrimento del valore umano nel
terra delle
,
,
mondo,
l'attivit civica e
1'
abbandono
lui,
ineffabile nell' al di
si
l, tutto tutto
fece impeto in
e afflu e
umanizz. Dante
del
umanizz
la
medio evo, e
grammatici e
fu lo scolaro pi glorioso di
retori e
interpreti
fluirono
VP
secolo al
a'
il
poeta raccoglievasi
128
IL
COMPENDIO ALESSNDRINO-ARABO
raccoglievasi a pensare
Taddeo
ammonimenti
e di secura
dottrina
Taddeo che
fu
il
primo presentatore di Aristotele in veste volgare: e il volgare fu diletto a lui. Dante appartenne alla minoranza dotta e pensosa dell' ultimo trecento che attanagliata dal
ferreo avvolgimento
dell' aristotelismo
,
viziato
nell' inten-
di
sus-
umane contemplazioni
che ora hanno potuto dar luogo ad insensate applicazioni e a riscontri farnetici. Dante ricevette quel poco che pot
della morale aristotelica, e di quel poco fece potenti appli-
il
si
agit
una societ
si
:
contorse.
Tommaso
affiss
i
Dante ne
commento
giornate comunali.
Concludiamo. La conoscenza e l'apprezzamento dell'Etica Nicomachea in occidente rimasero affidati a due testi il
:
il
liher
Ethicorum
dall'arabo, compendiato.
L'
uno
eh'
ebbe
il
battesimo dalla
suggestiva
,
Tommaso
d'
Aquino
dal
il
patri-
batdif-
volgare di Toscana e di Frane prest materia alla bella schiera di quanti maestri
il
,
poeti e novellieri
Comune
italiano.
EPILOGO
Veniamo a un documento latino pi recente. In un codice della Biblioteca Marciana (1) si conserva
una
scelta di sentenze di ventidue sapienti, seguita
:
da un'al:
tra raccolta
Incipit
libe?"
philoso-
phorum eompilatus ex
per serenissimum prineipem dominum Robertum dei gratia regem Jherusalem et Cecilie coniitemque p?'ouincie et forcalquerij
1.
Seguono
et
le sentenze.
fuit
Sedechias primus
per
cepta natus
fuit
sapientia intellecta.
lex reegipto.
fuit et
hermes
in
greco
Taeh. Tac
iram
Qui non continet sensum sub posse suo non continet 4. Maehalquin dixit Qui diem cognoscit non (e. 7*).
|
obliuiscitur apparatus
antiquio[r/s]
fuit post
(e.
S'').
5.
Homerus
fuit
uersificator
apud grecos
(e.
8-).
et maioris
status Inter
eos
qui
moysen
fuit
6.
\
statuit.
Za|
bonorum
fuit
Rbion
magnus
deffensor
suorum proxiraorum
secundi et
uidit
|
8.
Ipocras
de genere
esse
esculapij
primi
10').
9.
)
Pictagoras
bonum
negligere
mundum
et seruire
deo
(e.
12'').
10.
abhominator
Mss.
il
con
le sigle
;
fregiate
C.
203, di ce. 68 ; latini, ci. VI, 144, membr. sec. XIV, 280 dei parag'raf a colori e le iniziali dei capitoli colorate e codice assai scorretto.
,
130
EPILOGO
(e.
grecorum
24).
in
ydomate
grecorum completus bonitatibus qui patrem habuit nomine nichomachus et interpretatur disputator uincens hic fuit
. .
in uilla
fuit
quadam
14:.
|
Alexander
Regis philippi
.
f
|
fllii
epichi
annis regnauit
intelligens
(e.
(e.
|
15.
Ptholomeus
dixit
.
homo ualde
50').
16.
Assaron
17.
|
quinque de causis
nigerin ethiopia
Rex dampnifcatur
natus
(e. 52*).
(e. 51').
Loginon
.
fuit
18.
|
Euesius dixit
Cum
deteriorantur tempora
(e.
Q"").
despitiuntur
uirtutes
decidunt utilitates
16.
\
Mac-
captis
paruorum oclorum
dixit.
gracilis
56*).
20.
|
Thesilus
locundis
eloquiis
(e.
non frauderis
21.
et dulcibus
.
que pr
stafuit
malo feruntur
57*).
Gregorius dixit
(e.
In
deum
57*).
22.
|
Galenus
(e. 57*).
Seguono a
hec.
detti
dei sapienti
Interrogauerunt prothegum de
quodam qui
suos capillos
procurauerat nigros
ut
fieri
Fi-
nisce
codice
e.
68''
Explicit
latina fu
dieta philosophorum.
Questa compilazione
francese, seguendo
pi
tardi
voltata
in
la sorte di altre
Il
,
di
sentenze
Dicts
moraulx des
philo-
che secondo
Paulin Paris
Firenze 1884 (1) Della vita e delle opere di Brunetto Latini pp. 47 sq. Questa raccolta fu stampata col ttolo: Cy commence un petit trattie moult prouffltable intitule les dicts "moraulx des philosophes Et
,
EPILOGO
dotta
()$<
131
dal
latino
(1).
per opera
di
Gruillaume
de Tignon ville
auto-
1414)
ri
Zaqualquin
Homer, Zalon,
Alexandre, Ptholomee, Assaron, Longinon, Anese, Sacdarge Thesille G-alien Prothege. A queste seguono sentenze spicciolate di Azee Discomes Mconnia Figance
stote,
,
TMmetus, Amonius, Dichomates, Oricas, Saraaron, Gregoire, Thales Milesius, Pigones, Eugene, Adrian, Hermes, Quirianus, Dimicrates, Molens, Phelippe roy de Masedonne, ArsiAnaxagoras. Vengono poi oltre uno scritto su Aristote qui fut le souverain philosophe alcuni estratti Plusieurs bonnes parolles de dall'Etica ed altre Moralits
des, Pitagoras
,
le livre
des
moeurs de Seneque,
miensis.
eh'
il
liber de
morbus
Martini
Du-
Una
pure nel Fiore di filosofi che taluni attribuiscono a Brunetto Latini e che presenta per altro molte differenze e specialmente minori fantasticherie.
,
Il
codice
Marciano
ci
offre
incipit
apprende che
opera
la
di
compilazione fu fatta
su
Roberto re
di
Ge-
rusalemme e
di Sicilia e conte di
Provenza e
di Forcalquier.
Non abbiamo
Angi com' egli avesse una cultura speciale nel campo della teo,
;
Sappiamo
di
re Roberto
d^
raire clu
(1)
XV siede,
V, pp.
1-3,
1S2
EPILOGO
di lui
vano
buon numero
di scritti, fra
prediche e sermoni.
La
non
ma
poi meraviglia n dispiacere che siaci rimasta che de' principi si tramandano ed hanno interesse anche le
Roberto d'Angi ebbe smanie da frate domenicano, e compose e recit sermoni e prediche che allora i sudditi suoi ebbero la pazienza di ascoltare e la cura di
sciocchezze.
,
raccogliere.
Per questa logomania morale e specialmente religiosa egli ebbe occasione di rendersi variamente famoso e tra i contemporanei ci fu chi ne alz le spalle e ne
,
sorrise
Dante
(1).
e assai leggera
dello
La
una
(3)
in
molti punti
caratteristica
volgarmente
estratte
di
diffusi della
dalla
forma con
redazioni latine
sono evidentemente
risma.
molto probabile che provengano da un testo arabo, ed alcune espressioni e la riduzione stessa della materia oriil
arabo
dato so-
raccogliere
le
arabo.
tali
Ma
altres
vero
che presso
arabi correvano di
raccolte
ed
(1) (2)
Paradiso^ Vili, vv, 145 sg-g. Gr. B. SiEAGUSA, Roherto d'Angi, Palermo, 1891, pp. 32.
Cfr.
sqq,
(3J
Docum.
U.
EPILOGO
estratti di sentenze
133
morali
(1)
Sicilia
largamente interpreti alla cultura musulmana, dall'arabo si traeva ampiamente e continuamente nuovo tesoro di pensieri
e di opere.
Il
Siragusa
sospetta
(2);
comunque
lo stile
ha
Le
-poi
Nicomachea
coelo et
la parte prai
tica aforistica
morale
che racchiude
precetti vol
Ed
ammessa
fcil-
che
s'
impone tanto
mente
comune, che riduce alla pi semplice esposizione pratica l'ammaestramento di virt, nel trecento
all'intelligenza
popolare di
stiana
gerire
:
Eoma
uomini
il
mezzo pratico
i
commentare
virtuosa
;
di sug-
agli
precetti
della vita
i
e nello
motivi comuni e
gli
esem-
la necessit
il
stampa apposta alla g-uardla membranacea, avverte molto opportunamente che le sentenze d questa raccolta Marciana, contenuta pure nel cod. laurenziano 29, 8 (cfr. BanDiNi, Op. cit., Il, 9), corrisponde in molti punti ad alcuni brani pubIl
blicati
dal
WoLF
(Bihliotheca Hebraca)
pM-
fil. Isaac, e poi tradotte losophomm, in ebraico da R. luda f. Saloraonis Charisii, pubblicate nel 1562 a Riva di Trento. Nell'opera di R. Chanania sono riferite sentenze di Solone,
scritte in
arabo da R. Chanania
Galeno.
(2)
Op.
cit.^
p. 35.
iSi
EPILOGO
vuole saggi e prudenti
i i
re,
obbedienti
popoli. I re sono
questi
:
se ne aduggiano
ma
garzoni dei loro precettori attendano essi V ora buona che verr dal saggio reggii
come fanno
e
mento
dei principi
esperienza.
Ed
dimentichino
le fatiche della
narchie, presso cui soltanto era la forza delle armi, la volont di dio
,
Ma
sofferenza che
li
bus magnis,
il
risponde
<
eum
puer
tione refrenet
stati confusi di
smarrisce e
tradotta,
scompare
precettistica
aristotelica
commentata,
di Aristotele
gli
La
il
scolastica
avea abituati
gli
uomini a sillogizzare
vano.
come una
all'
visione, che
intelligenza nedi
era visione
cre-
Dio moveva
i
volont divina,
e
i
mondo. Nel dugento e in parte anche nel trecento impossibile trovare una formula etica che non
ai reggitori del
Ma
spesso
sapiente sillogizzava
,
invidiosi veri
e ci che proce-
nel sec.
XIV,
si
BPIL
&o
135
secoli appresso far
suggello air inflessibile necessit del dominio tra gli uomini ed un' affermazione cieca senza dubbio ed innocua, ma pur positiva della sovranit popolare: il mondo un
;
che accolgono la semenza stabilisce il re il i regni si mantengono con le leggi che re sostenuto dalla milizia che bisogna governare col deorto, e
i
regni ne sono
fossati
naro
il
stizia, e la giustizia
,
appunto regna sul mondo . Potrebbe a un curioso sillogismi; ma nella e torto sembrare oggi calma infantile e rassegnata della parola, smarrita dietro il miraggio d' una virt che sta fuori del mondo, si vede tutto
,
il
cupo fatalismo
di
il
un popolo che
suo re.
si
Cos di mezzo alle fantastiche esposizioni dei raccoglitori e le dicerie dei moralisti e
il
commento
diretta,
raccolto e
ti-
moroso
il
naturalmente,
del sonetto e
precetto d'Aristotele
artificiosa gravit
alla
del
dolce
il
stil
nuovo
Ed
ebbe gloria
trecento.
sentenze e di rime
libro a
Nicomaco, nel
Intanto
sacrificio
crificio
;
si
esumano
l'
classici
con un
fervore
il
pieno di
difatti
ultimo
trecento
prepara
occupato
grande saeleganza
che
dell'
formale del dire, spoglio di originalit o di sincerit, si volse tutto all' imitazione e all' adorazione ipnotica dei classici
antichi
,
dimentico delle
,
sue giornate e
della
sua
storia.
del
patrimonio
classico
era rimasto
ci a cui la
dare funzione
viva sociale, in mezzo all' affluire di tutti i nuovi elementi che se 'n vennero tracciando e svlgendo il pensiero
me
neo-latino
gnoria.
Il
,
p ti/ &
attraverso
il
feudo e
il
comune
verso la Sidi
di
credenza
sapienza
ma
non
ci fu
germi
intellettuali e let-
terari del
medio evo, elaborandoli; ma si ebbe uno sviluppo assai rapido, un accrscersi vertiginoso e smanioso d' inte;
rsse letterario
e gli
sentire
prima
gli scrit-
Con
gli albori
;
aristotelismo
e gi
fomentato dalla
opere del
filosofo attico
come il Pequalcuno dei pi grandi letterati trarca. Ma diciam pure per quanto col progredire della cultura classica anche gii scrittori e i filosofi greci siano
Aristotele
,
,
per quanto nella met del 400 si fossero accese dispute molto elevate tra platonici ed aristotelici e Marsilio Ficino traduceva e prosestati
diligentemente
ricercati e studiati
massa
degli umanisti
anche
pubblicavano
traducevano
si
commenta-
vano
le
tenne attaccata
cosi
avvenne
d'Aristotele.
Acccanto
alla traduzione
(1)
;
quella di Leonardo
Bruni
l'Aretino
(1)
La
traduzione
del Bruni ci
rimasta im
molti
codici
oltre
quelli conservati in
nelle Biblioteche di Firenze, sono degni di nota tre mss. Marciani (mss. latt.) [1) ci. VI, cod. 40, membr. sec. XV, 69 ; 2) ci. VI, cod. 244, cartaceo, di ce. 90; manca il prologo; 259
buon numero
in fine
Decimus
'finiuit
et
finit:
dem
quem quiCCCC.
LXXXXI
primaque
uigilia noctis
EPILOG
mena gran vanto
de.
1^37
ed esalta
il
L'Etica a Nicomaco
,
il
1417,
sollev
come abbiam
sollecita
stile
visto
gli
attacchi
e
acerbi di coloro
che alla
eleganza formale
al periodo
armo-
nioso dello
aveano con
g'
la pi
intendimenti alla
commentatori e
Osserva assai giustamente il Rossi che la preoccupazione del periodo armonioso e fiorito il prin cipio cui si informano in generale i traduttori latini del
scolastici.
sec.
XV
stilistici
che della
fedelt,
intenti a riprodurre
insieme che nelle particolari determinazioni, pi desiderosi che imdi offrire al pubblico libri di piacevole lettura
,
(1).
La
,
volgar di Toscana
1)
3) ci. VI, cod. 251, memb. [e. 1-134=^] ], Biblioteca Universitaria, cod. 881, membr. In fine LXIIII CCCC millesimo IX Kl. Apribisextili
;
. .
XXXVIIl
(1) Il
luce
ieiuni
Xriani
2)
Biblioteca
i
del
Seminario
XV:
libri
degli Economici].
(2)
Quattrocento^ Milano, Vallardi, p. 65. traduttore con molta probabilit Bernardo di ser Francesco
^
Nuzzi maestro fiorentino [cfr. C. Marchesi, Bartolomeo della Fonte Catania 1900, pp. 15 segg. 190-192]. Il volgarizzam. toscano contenuto in pi codici 1) Ashburnham. 493, cartaceo, sec. XV, di ce. 174; com. Proemio di messer Lionardo d'Arezzo nella tradutione de greche
, ;
;
in latino
Bernardo
e.
d'Aristotile tradutta di latino in toschano da Francesco ciptadino fiorentino 1' Etica comincia a 7*^ Eticha d'Aristotele tradocta di grecho in latino da messer Leonardo d'Arezzo e di latino in toschano da Bernardo di ser Francesco ciptadino fiorentino . Finisce a e. 174'^ Qui finisce l'ethica d'Aridell'
eticha
di ser
188
EPILOGO
L' Etica
non
si
ap-
ma come
Mae-
Nicol trasse
,
co eh' ei volle
ammodernato
se ne conservano due
(2),
eseml'altro
stotile
da Bernardo di ser Francesco ciptadino fiorentino et finita di copiare questo di II di febbraio 1493 da me Luigi di giovanfrancesco de pazzi . A e. 174* si legge questo ricordo f Xhs 1494.
in toschano
Richordo questo
il
di
ore 23 in Lunedi
chome
mila huomini armati di diuerse armi et huomini robusti et si bella et floi'ita gente che nessuno de nostri uiuenti antichi si richorda auer mai uisto chosa simile et alloggio in sul chanto della uia lar gha, nella chasa per l'adrieto di piero di Lorenzo de medici et par tissi addi XXVITI di detto per ire all'acquisto del reame di Napoli 2) Marciano (mss. ital.) ci. II, 1, del sec. XV. Sulla guardia membran. mano recente not traduzione dell'Etica d'Aristotile di Leonardo AreC."
Re
in circha
tino fatta
non
si
sa da chi
Finis die
quale potrebbesi riferire al compimento dell' opera anzi che alla sua trascrizione 3) Palatino 24 E, 5, 1, 26] cartac. sec. XV, 287 200, di ce. 411 [vecch. segn. 291
^
X Sectembris
MGCCCLXIII
.
a e. 28; seguono alcune opere sacre di Gioda S. Vittore Ugo Agostino 4) Riccardiano 1690, membr. sec. XV, 230X155) di ce. 212, con rubriche d'inchiostro rosso ed eleganti iniziali dorate. A terg-o della seconda guardia dentro un tondo fregiato il titolo dell' opera In questo uolume si contiene r etica d' aristotle tradocta da meser Lionardo d' arezo di greco in latino e tradocta in Firenze di latino in uolgare . Nel catalogo generale dei mss. il volgarizzam, indicato come opera di Filippo Adimari.
e.
num. L'etica va da
vanni Crisostomo
,
(1)
finora,
un
largo sagg-io.
(2)
XV,
n. VII,
membr.
del sec.
XV,
:
di ce. 64
Nella parte inferiore della prima carta a lettere grandi colorate in rosso, si legge Incomincia l'ethica de aristoniato
nelle lettere iniziali.
EPILOG
nella biblioteca
139
Marciana
imbastito di venezianismi
filtrar tutto
(1).
per
quella caratteristica
attra-
In quest' ultimo
volgarizzamento
;
sussiste
,
soltanto la
di
reminiscenza
di
aristotelica
Si
lingua e
pensiero.
degli
propria
umanisti sdegnosi e incapaci di affidare il pensiero antico ad altra lingua che non era il latino. Nel
quattrocento volgarizzare funzione ignobile
,
se ne togli
pochi esempi
di umanisti
illuminati che
si
chinarono alla
Antonio Loschi,
di cui si aspetta
il
mente studiare
Scorse le belle giornate del Concilio fiorentino, Aristotele rest per gli umanisti
uno
scrittore eloquente, e
:
come
che prostrazione nei volgarizzamenti rari e dispersi, senza vanto e senza nome, e che sonnolenza disonorevole di fronte al trecento che fu tutto lieto del suo
volgarizzato
ma
traducta in uolgare da maestro Nicolao Anglico. Neil' ultima carta legge la seguente soscrizioae, pure in caratteri rossi Petri Strozae Fiorentini discipulus orundus Magnanimae Ducissae Andriae Neapoli Anno salutis 1466 18 aug. Valeas qui legis. tranquille transcripsit Marciana (mss. latt.) ci. XIV n. 43 , cartac. del sec. XV , di (1) ce. 171 n. num., 270 215, misceli., sono pi quaderni rilegati assieme contenenti opere diverse non tutte di una mano. Da e. 13 a e. 35* contenuto il riassunto della Nicomachea: Incipit ethica anstotilis libar primus. Il testo diviso in molti capitoletti rubricati ; a e. 31* intercalato un lungo brano latino in luogo del principio del libro VII
tile
,
si
Gapitulum septimum quod legis positiua ed precipua circha res humanas de manifestacioie cuiusdam dicti supra et de comparacione prudencie
ad scientiam
(2)
et intellectum.
(140
/EPl-LGO
secolo
,
XIV
il
raccoglimento
evo;
l'
e di conclusione
fa
pone
umanismo
vibrare
il
pensiero
medievale nella
imitazione appassionata e nell'analisi accurata della civilt antica il cinquecento, trarr da quella assimilazione e da
;
mancanza
di
una valutazione reale ed utilitaria della vita; nell'et del Bruni e del Filelfo smania di nominanza, .nell'affermazione boriosa
delle individualit e nella elaborazione dei
Ma
tra
l'
il
cielo e
traduttore
pom-
poso che volge l'ampio gesto solenne alla posterit, la morale ancora esclusa, dalla coscienza e dalla dignit degli uomini
.
ricadeva
fede.
dell'
obbedienza e della
DOCUMENTI
AVVERTENZA
Nel curare la stampa dei documenti e, in modo speciale, dell'Appendice, ho dovuto incontrare gravi difficolt prima la scarsezza dei manoscritti, che mi ha tolto di scorgere
:
sanare
per prova quanto mal sicura e fastidiosa ne sia la stampa priva del riscontro continuo con 1' originale ms.
il
Solo per
riscontro di
,
una parte,
al princpio, del
compendio
ho potuto valermi dell'aiuto prezioso del prof. Enrico Rostagno nel resto ho cercato di supplire con la rassegnazione e con la buona volont.
alessandrino-arabo
;
per
;
testi
dirsi
definitivi
ch la scoperta di nuovi codici non toglier nulla al contenuto di quelle traduzioni e di quei rifacimenti n potr modificare il giudizio che ne abbiam dato quanto alla forma:
,
ma
non
il
pi notevole intendimento
Mi ha poi lusingato
evo
si
che al Medio
filologi
gli
sguardi dei
destati dallo
autorevoli.
rino,
esempio e dalla parola dei nostri critici pi una novella assai buona ci viene ora da Todi
sotto
migliori auspici
diretta
Francesco Novati e Rodolfo Renier; e all'augurio dei buoni possa degnamente rispondere la fortuna per Y incremento
,
e per
il
buon nome
d'Italia.
Tornando a
me
potrebbero muo-
vere all'imperfezione del presente lavoro, vorrei prevenirla dichiarando eh' io non ho pensato di potere svolgere com-
piutamente l'argomento: ho rivolto solo un invito e un aiuto ad altri che voglia e possa trattarlo in maniera pi
compiuta e pi degna.
DOOUME^TI
I.
Assisi: Biblioteca del Conv. di S. Francesco, cod. 584, memb., sec. XIII, misceli. (1) Contiene in principio (fl.1-2^) pa-
recchie narrazioni ed alcune favole esopiche con intendimento ascetico e morale, poi VElucidiario attribuito a S. Anselmo
e alcuni sermoni.
Il
compendio
dell'
Etica
scritto
a due
colonne in
mina
<
modo assai scorretto, va da e. 49 a e. 52''; terinterrotto col riassunto del cap. 2 del libro IV. Com.
Incipit liber Aristotelis ethicorum abreuiatus In nomine domini. Sciendum quod secundum philo-
sophum ethicorum primo operationes humane diuersificantur ex parte principii et ex parte finis. Ponit autem quod sunt
principia humanarum operationum', scilicet doctrina que pertinet ad intellectum practcum
tria
,
ars que
pertinet
ad intellectum speculatiuum actus in electione que pertinet ad appet tum; et diuersificantur que[dam] ex parte finis dicitur cnim quod quedam operationes terminantur
,
:
quod finis philosophi est philosophari et uenatoris uenari. Sciendum quod auditor bonus in morali philosophia est ille qui uult uiuere secundum rationem et ille qui est expertus in moribus. Unde dicit quod oportet consuetudinibus duci bene. Malus autem auditor est qui est nimis iuuenis. Item qui sequitur passiones, unde quod non differt iuuenis secundum etatem iuuenilem. Item malus auditor est ille qui est incontinens. Nota quod omnia hec adaptari posProbat philosophus quod sunt ad auditum scientie diuine. felicitas non consistit in uita uoluptuosa quia sequeretur quod ammalia bruta essent felicia cum secundum istam opinionem felicitas consistit solum in delectatione sensuum. Finisce:
,
\ |
et in particulari
cIqI
cod. di Assisi
mi fu comunicata dal
prof.
C. Maiicuesi,
VEtica Nitiomachca.
10
146
DOCUMENTI
Determinai pliilosophiis de magniflcentia que differt a liberalitate quia, licet ipsa magniflcentia sit circa pecunia (sic) scut liberalitas, tamen in expendendo et dando semper est
circa magniflcentia (sic) servato medio rationis. Ultra dicit quod uitum deflciens opponitur nerbo paruitcentia; superlia-
bunda[n]s
nerbo baunisia
j^er
banausia
Ulterius
dicit
in opere
biliter
est quia debet esse proportionatus in expensis, sicut artifex secunda est quia debet con sumere sua propter ;
tertia est quia debet expendere delectaet pro[m]pte; quarta est quia magniflcus est etiam
bonum honestum;
liberalis.
cundum quod
Sexta est quia cum opus reputetur magnificum seapretiatur in pecunia ideo in opere pr magniflcus (multis ponit de pecunia.) sic. dicit philosopliLis quod magniflcus debet facere su(m)ptus
circa
eam
(sic)
scilicet nel
honorem politicum
ultra dicit
quod
propter persone indecentiam quia [expendere] debent secundum condictionem persone uel pecunie. Ultra dicit quod primo in liiis magniflcus secundario expendi t in tribus
:
que contingunt semel circa ipsum puta quando efficeretur miles uel aliquid tale. Secundo in hiis in quibus comuniter
;
quod
IL
VI, 144, memb., sec. XIV, 280X203, di ce. 68; titolo Incipit liber quii ntitula tur dieta et opiniones p hilo sopii or um compilatus ex diuersis et antiquis libris extractus per sereni s s i m u m p r i n e i p e m d m i n u m R o b e t um d e i g r a[Mss. latini], CI.
i*
MarcAana
tia
regem Iherusalem
et
Cecilie comitemque
e.
prouincie etForcalquerii. A
di Aristotele.
Aristotiles interpre-
tatur in ydiomate
cens
DOCUMENTI
meclicus epichi p.ris philippi p.re
(sic)
147
Alexandri Natus
.
fuit
idem
39'
si
aristotiles in uilla
quadam dieta stagira. etc. etc. trova una parte estratta dalla morale a Nicomaco
:
e.
Et
gubernare populum non conuenit puero nec ei qui est mundanorum negociorum ignarus nec suam imitanti concupisoentiam nec ei qui sine deliberatione agenda presumit, nec ei qui pluriraum uincere concupiscit. Et dixit non est
dixit
. .
differentia
Inter
puerum
etate et
puerum
raoribus
quare
mores liominura non pendent ex tempore sed ex eo quod in suis actibus semper [concupiscent] nisi quando et quantum et ut conuenit f imitatur bonus ad gubernandum. Et dixit necesse est quamquam ad hoc ut sit bonus uel quod sit per se liabilis ad ueritatem sciendam et actum operandum per eam uel quod ab alio discat, quare qui per se intelligere non potest nec per alium apprehendere bonus non potest esse. Et
.
.
dicitur dupliciter unum appetitur propter se, aliud propter aliud. Illud quod propter se appetitur eo quod propter aliud appetitur melius est. Et dixit. Bonum diuiditur
dixit.
Bonum
unum consistit in corpore secundum in anima et tertium extra corpus. Nobilius tamen Inter omnia est anime bonum, cuius boni forma in bonis apparet operibus. Et in
tj'iplici ter,
acquirendo liuiusmodi bono et usu ipsius felicitas consistit. Et dixit. Necesse ha.bet anime felicitas bonis existentibus extra corpus quod difficile est homini pulcra opera agere
,
que sunt materialia negligere. Sicut divitem esse et parentatum* et propterea sapientia indiguit gubernantium auxilio,utsuam nobilitatem ostenderet et ueritatem. Et dixit. [procreatur] in liomine sapientia longo tempore a discendo et boni mores ex bonis consuetudinibus. Et dixit. Superhabundantia et defectu opera corrumpuntur quare sicut paucitas et multitudo ciborum formam sanitatis corrumpunt et ipsorum temperantia sanitatem efflcit auget et conseruat similiter mores corrumpuntur superhabundantia et defectu sicut timore et audacia. Nani aliquis ad omnia timidus est et alter intrepidus et audax ad omnia et temperantior est Et dixit. Oportet uos ad nullum extremorum accedit. qui hominum ex delectamores ostendunt agnoscere signaque tionibus et tristiciis que suis recipiunt operibus. Nani qui
et
|
148
DOCUMENTI
delectationibus ooi'poralibus abstinet sibi ex hoc piacendo ills abstinet dolendo est am-
mores omnes eodem modo se habent. Et dixit. Quidam plures bona cogiioscentes opera et operantes bonos extimant, sed tales sunt uelut infirmi qui attendentes ad Consilia medicorum niliil operantur ex eis. Et propterea sicut eorum corpora sunt a sanitate remota ita anime predictorum sunt a felicitate long-inque. Et dixit bene agere est res terminata, tamen est graue peruenire ad eam, et ad male agere
.
quare recedere a signo est facile et difficile peruenire ad ipsum pluribus enim modis esse possumus mali, boni uero non nisi uno modo. Et dixit. Mors acceptadeffectus bilior est quam turpibus operibus uti. Et dixit sciencie maliciarum est causa eo quod per ignorantiam eorum
facile peruenitur
: ; .
que agere conuenit et que fugere plures errant illicitis operibus abutentes. Et dixit senes constantes se inuicem diligunt
quare mutuis amoribus proflciunt sibi pueri uero ex oblectamentis pluribus amantes se inuicem cito abhorrent nam delectabilium imperio ipsorum annorum mutatur cum delectationes sint in eis mutabilitatis festine. Et eodem modo bonorum amor stabilis est et firmus quare sibi inuicem assimilari nituntur in bonis abstinentes a malis prauorum uero amor deficiente delectatione carnali deficit. Et dixit felicitatis hominis complementum est amicos acquirere. Quis enim solus poterit esse felix, cum felicis perfectio sit bene
,
:
facere aliis
quernadmodum
rum? Et
dixit.
est opus; quare cum male successerit amicorum eget auxilio, cui uero bene indiget solatio eorundem. Et dixit. Non delectatur in iusticia nisi iustus et in sapientia nisi sapiens; in
scitur amicicias
amicitia non nisi amicus exultat et qui bene agendo adipiest boni successus, et qui hoc acquirit ob
corporales delectationes decipitur, quare corporalium delectationum cupiscentia censetur ex moribus puerorum. Et dixit.
Deum
recto
amore
diligens et
amans
sapienti am ipsius
opera bona deus honorat eum et curiosus eius benefacit eidem. Et dixit. Mali fortitudine corporis pericula sustinent. Boni uevo fortitudine anime ea patiuntur. Boni enim patientia
et
DOOUMENT]:
in
149
manuum
{sic)
ac
uelaliorura membr-orum fortitudine non consistit enim patientia bruta participant sed anime patientia
|
bona
grauia cupiditatum et uoluntatuni sustnere pericula propter boni finis fiduciam quam intendit. Et scripsit
est
Alexandro dicens. Et quoniam deus quod optasti et quantum obtinere concessit suis in parcendo acquiesce manet ideo datis. Et dixit. Scire est uiuere et ignorantia mori uiuificat quare opera que agit intelligit. Et iussiens qui non intelligit que agit opera mortifcat et annullat. Et dixit homines absque discipline inforni atione intelligere non possunt sicut eorum uisus formas uisibilium absque luce uidere non possunt. Et dixit antiquitas temporis opera facit senescere, linit uestigia famam delet nec renlanet nisi amor qui ex
uoluisti
,
bonis gestis preualuit hominum cordibus et que fllii a patribus suis hereditant * igitur ad bonam famara que nunquam
nec abest a cordibus hominum f cum hac enim bona Et dixit insipiens est similis caduti in aqua. Igitur a longe munias eum ei non approximans, quare si euadet lucraberis et si moriaturnil perdes, quare a te remotus ad moriendum cum eo te trahere non potest. Et dixit. Mendacium est anime infirmitas que ratione mediante curatur, quare nunquam mentitur ratio. Et quodam introeunte ad eum uidit coram eo sportam cum passulis et interrogauit eum quo modo emisti. At ille mensuram dari hac mensura metiti sunt eas sibi precepit dicens et posuerunt in sporta. Cui dixit ille non de esse quero sed pr quanto emisti. Et tunc respondit Aristotiles pr tanto,
deficit
fama
et nobilitas perdurabit.
eorum
non acceptat prius quam intelligat et allegator melior est qui non refert referenda donec uerbum peruideat. Et melior artifex est qui ad opus non accelerai prius quam
est qui scibilia
ipsum bene discutiat nec est aliquis qui in cogitando tantum rancoris habere debeat sicut sapiens in sapienta quam intendit Nam necesse habet preuidere bene in illa prius quam sapiens teneatur et conetui* agonizare in ea donec fructum
.
.
uolitum consequitur
uenerit
et
cum
collectionis fructus
tempus ad-
eum
mundi
150
DOCUMENTI
fecit pr
acquirende substancie sustinet detrimenta, mortem retrbutionem accipiat et deinde cum morti approximat dolet in ea quod de eo rideant et uituperent e uni mereri autem ex bonis operibus censetur, uelut qui arbores plantat et edifcat aliquam
quos
et
domum
perficitur
sperabat. Et
per
eum quod
gere suis inquisitoribus querentes soientiam est quod docentes eos conentur nera proferre. et audientes eos non nsi in recipienda[m] ueritate[m] nitantur. Moliar igitur in ueritate dicen-
da etuos ad eam appreliendendara moliamini toto posse. Et pluribus liominum uincunt concupiscentie rationem; quare cupiditates ab infantia concomitantur eisdem ratione nero non assecuntur nisi etate perfecta propter quod ad se Et dixit conuertunt. populi pocius reges sicut cupiditates liora qua disciplinantur bona pueri magistros abliorrent, quare ex:inde prouentura non attendunt set sentiunt discendi Jabores. Et uocauit Alexandrum, ex quo destitit a docendo eundem,
.
dixit. in
magnatum
et populi
qui Alexander bene respondit; tamen. Aristotiles uerberauit eum uerberibus magnis. Quare interrogauit eum quidam quare hoc fecit. Respondit puer iste habilitatus est ad regnandum et ideo eum uolui horrendum gustare saporem ut ab iniusti se fruitione refrenet. Et dixit aliumreccifirare(6"/c) si potest cupias sicut cupis te ipsum quare honor est et nobilitas anime tue. Et dixit ei quidam iuuenis. Quare es pauper? respondit Ar non oiendit in ea paupertas, nec aliquid protulit malj et tibi mala plurima pertulerunt. Et dixit in libro celi et mundi, conuenit ratione indicare nolenti non odire sibi con. . .
tradicentem.
Imo
iusticiam eligat ueluti pr se ipso. Et dixit. Mundus est quidam ortus et fossata eius sunt regna. Regna nero manute-
nentur per leges; rex statuit. Rex nero per miliciam manumilicia nero pecunia gubernatur; pecunia autem tenetur a populo colligitur populus nero est iusticie seruus. lustitia
; ;
DOCUMENTI
151
HI.
Napoli: Bibliot. dell'Oratorio, Pil. XV, il. VII, del sec. XV, membr. di ce. 64 non num. con le iniziali miniate prov. forse dal fondo Vallettiano. Alla parte inferiore della
,
prima pagina
si legge: Incomincia lethica de Aristotele traducta in uolgare da maestro Nicolao Anglico (1).
(1)
Marciana [Mss.
ce.
latt.]
ci.
XV, mise,
>.<
270
e
X -15, di
171 n.
num.
13
il
2>nmuH. Tute
In-
bene
bene quello che tute le cose domandano, e sono molti beni seg'ondo diuerse cose, ma tutte so redueono ad uno il qual principal de tuti
il quale sempre da elegere per si medesimo e no per altro, e questo la felicita la quale portiene a l'optima disciplina cio ai gouernamento
de le citado, sotto il quale g-oucrnamento sono tatti gli altri beni, e lo conoscimento de esso bene io grande accrescimento a la ulta che per esso s'aquista, si come il saetatore conosciendo il segno se li fiori. Alora manifesta la cosa chiaramente quando ella mostrata segondo che la rechiera d'esser mostrata grossamente, prima per la certanza de le opere humane, segondo che nui diciamo azo che l'omo adoperi non per che l'omo sapia, e le ragioni sutili degli aluminati t lo intendimento che grosse ensegnano ad operare; terzo dice che '1 populo e lagrossagiente la intenda; e gli omeni snuii li qual sono siguorizatori de la lor uoluiitade sono propri uditiiri di questa scicncia e non gli garzoni ne li seguitatori do le loro uoUintade malvagie; e garzoni sono di due mainiere segondo etade et segondo costume. Segondo il nome ciascuno confessa la felicita ma qual sia ella in zo molti discordano, nude alquanti la pongono ne le cose aperte sicome nei dilocfci corporali e chi nelle richeze e ne l'onore et in somiglianti et alcuni in alcuna cosa di fori da tute queste si come nella idea. De principio operis. E douemo comenziare da le cose conosciute a noi zo essere amacstrati o adotrinati delle bone cosse e delle
1' omo '1 principio il quale non a misteri di perche de sapere da si et impar da altrui. De sunimo bene. El summo bene par che sia nei dilletti corporali prima por lo so contrario zoe tristicia, segondo che nulla cosa bona senza dilletto, terzo ch'esso cosa naturale che tutti lo dexiderano. De felicitade. La felicita non ni delletti ne ui de esser posta: prima ch'essa bene perfetto, il diletto corporale no. etc. Il testo diviso in molti capitoletti rubricati. Nel testo volgare a e.
giuste e questo
31
intercalato
un lungo brano
et
usdam
elicti
swpva
de comparaclone prudencle
ad sclentlam
et in-
152
DOCUMENTI
Segue
il
primo che tracia de felicitade. (1) Tutte le cose desiderano alcuno bene et bene quello che tutte le cose domandano. Et sonno molti beni secondo diuerse cose: ma tutti se adducono ad uno el quale principale de tutti, el quale sempre da llegiare por se medesimo et non per altri et questo la felicit. la quale
testo
:
Incomincia
el libro
pertiene all'optima disciplina cio al gouernamento della cita, sotto el quale gouernamento sonno tutti gii altri beni. El
conoscimento d'esso bene fa grande accrescimento alla vita che per esso s' acquista, si come el saettatore conoscendo il segno si lo fiere. Del modo dell' operatlone in questa scientia. Allora manifesta la cosa chiaramente quando ella mostrata secondo che ella rechiede Questa scientia richiede d' essere mostrata grossamente et per la incerta uanita dell' opere humane: et che noi dicemo accioche l'iiuomo adoperi:
.
non perche
l'
intendimento
huomo sappia et le ragioni sottili allummo {sic) lo esse muouono ad operare: et accio che '1 popolo
]
et la grossa gente lo intenda. Et gii homini sauii gii quali sonno signorgiatori della loro uolunta sonno propri uditori di questa scientia et non gii garzoni ne gli seguitatori delle loro uolunta malvagie. Et gli garzoni sonno in due maniere: secondo citta {sic) et secondo costume. Del nome della felicit.
tellectum.
e.
35
finisce
il
latino
e seguita
il
libro
VII nel
testo
:
volgare.
Il
riassunto diviso in 10
libri.
regitore de le
le
homo
quali sono per alcuna operacione due sono le cosse per le quali lo n' perfecto operatore, zo sapere li modi e le ragion de l'arte e poi
li diti modi e le dite ragioni auer prouate per zo che le arte si sono in generale * e cusi quelli che noie esser perfecto rectore de la cita [conjuene auer le dite cose: prima sapere e cognosere el bon stado e meglioramento de
la terra ouer
e sapere le mainere de la iusticia e generali e particulari e quele sieno le bone legi e le rie, e la segonda cessa si ched eli abia proua[te] et
esperimentate le dite eosse in fra diverse mainere de genti e uedute le condicion e li modi de uiuere e li costumi de le diuersita de li homeni et en zo sia esercitado per longa usanza, et alora sera perfecto ni la sapiencia de gouernar la citade. Espllcit dea yratias amen.
cod. Antoniano pieno zeppo di errori di che rendono a dirittura insanabile la lezione. senso,
(1) Il
trascrizione e di
DOCUMENTI
Secondo
il
153
modo ciaschuno confessa la felicita: ma quale essa sia, in ci se discordano. Onde alquanti la ponghono nelle cose aperte si come negli dilecti corporali et ancho nelle
:
,
richeze et negli lionori et de somiglianti. Et alcuni in alcuna cosa di fuori di tutte queste si come nella iddea. Del
'principio.
buone cose et delle et questo lo principio el quale non ha mestiere giuste de perche: che V huomo de sapere da se o imparare d'altrui. Del sommo bene. El sommo bene pare che sia negli dilecti
noi cio amaestrati et addoctrinati delle
:
corporali idest per lo suo contrario cio tristitia et che nulla cosa buona senza dilecti et che esso cosa naturale che
tutti el
lecti
De felicitate. La felicit non negli didie essere idest, che dessa bene perfecto et satia el dilecto corporale non ; che gli dilecti non sonno
desiderano.
ui
ne
secondo ragione
discono
,
turbano e la turbano et impeche la felicita bene dell' anima et non ordinato ad altro et gli dilecti sonno ordinati al corpo et sonno contro l'anima. Che 'l sommo bene non e dilecti. Ancho uiuere in dilecto corporale ulta di bestie:
,
che
essi la
:
et la
felicita si
et
chel'huomo ne perde lo essere, ci e perdendo la ragione: che quelli che segueno debbono essere semi per natura. Ancho non nelle ricchezze el sommo bene. Non el sommo bene nelle richezze che d'esse sonno due maniere ci sonno dinari et biada, e denari non possono per loro fornire e bisogni de l'huomo se non per l'ordenanza degli huomini: molti hanno dinari che morono di fame: et non sonno per se. Del grano non bisogna ad un huomo pi ch'esso ne possi mangiare. Ne die essere posto el sommo bene nelle richeze idest che non se saranno expendere per amore de essi, et doneranno l'huomo de misero animo dottando di perderli, et faranne l'huomo molto sconueneuole negli guadagni per hauere richeze et cessare dall'opere de uirtu. Ancho non nello honore i che lo honore ordinato ad altri ma la felicita non et che lo honore de fuori dallo huomo ma la felicita non. Non ui die essere posta la felicit che 1' huomo amara di pare buono, et non d'essere; et accioche l'huomo non ne prenda ne faccia cosa ch'elli non debbia, et accioche
et et
: : :
. .
154
DOCUMENTI
rhuomo
.
doni agii buoni et non agii buffoni, perche u ciano portando parole. Ancho non in hauere forza o signoria di i la signoria per forza et contro natura et le cose gente contra natura non bastano et molti possono essere signori di gente et essere de maluagia uita et che l'huorao ne lassa Anche l'opere della uirtu, auezandosi a quelle dell' arme.
.
che essa e bene del corpo et la sonno mutama la felicita no. La uerita magiormente de amare bili che lo amico: che la propria uerita lo uero dio: et che esso sia magiormente d'amare che l'iiuomo manifesto. El conoscimento del bene uniuersale o uero seperato ad alchuna cosa non utile all'artefice della lana o delle statue et perci nullo debbe pi uolere sappere che bisogni. El bene di ciaschuna cosa quello per la cui gratia l'altre cose sono operate per la fine dunque el sommo bene de tutti sar la felicita: per ci ch' '1 fine de tutti gli beni operati. Essere felice et essere per se sofflciente quasi tutto uno entendo per se sofficiente: non nasse solo secondo uita solitaria ma dalli parenti et dagli amici et dagli uicini per ci che l'huomo ciuile per
la felicita
in sanit
felicita nell'anima; et sanit belleza forteza
,
.
j
non
La prima della quale el uita ciuile et uita contemplatiua fine suo si luxuriare mangiare et somigliante cose che pertengono a bestia. El fine della seconda si honore. El
.
fine della
terza
conoscere la uerita
uita diuina.
La
come
dell'odilo
nello intendere et nel conoscere, la seconda nell'operare et questa pi principale. Ciaschuna cosa ha la perfectione
del bene, secondo la sua propria Uirt si come el perfecto bene del cavallo il bene correre, el perfecto bene dell'echio il bene uedere: et cosi degli altri. La propria uirtu del-
l'huomo
si
come
que sua perfectione, sar operatione d'anima secondo uirtu, et de uita perfecta. Et dicemo quasi essere equiuoci, onero uniuoci lo bene uiuere et lo bene operare alla felicita: et o uero pochi discordano. El da questo tutti concordano
|
la felicita la quale
DOCUMENTI
bene diuiso
nima,
si
166
dell'a-
in tre
le
come
come
sanit
belleza et somiglianti, et in
questi
ma
principalmente magiormente in quelli dell'anima. La ulta de felici delectabilissima et non lio bisogno di ninet
:
na agionta
quello che a llui amico, et delecteuole per natura de se medesimo. Et quelli ad cui non pare cosi infermo et ha corructo el gusto si come
che
ciascuno
ama
lo
'nfermo che giudica altrimenti de sapori che non sonno. Ancho la felicita optima et bellissima et delectabilissima
ma
essi
delle richeze et degli beni di fuori non per per potere magiormente operare le virt et accio ch'essa non sia laidita. Et pare che la felicita sia dono di
ha bisogno
ma
dio se alcuno dono dato agii huomini da llui: et se questo d'ai eh una virt sar per disciplina et per exercitatione: et sar comunissima ad bavere aiuti, gii quali non sieno
non
et sarebbe pericolosa cosa ponerla nella per ci ch' meglio essere cosi beato se le cose che sonno secondo natura et secondo arte sieno possibili
fortuna
essere optimo
(?).
,
Ancho la felicita non pu essere nelle bestie che non sonno operatine de cotali operationi, ne
per ci
possibile a loro: ne anche gii fanciulli possono esser felici perla et:
per experienza [ne non (?) loda da operare cotali opei^ationi della quale gii felici abisognano possono essere dicti]. La fecosa stabile et non permutabile in alchuno modo alcuno superabunda in gran beni essendo beato abelllsce magiormente la felicita: et se a lini devenghono molti
licita
:
ma
et se
infortuni!
se muta de bene operare et allora che nelle fortune non il bene o vero el male, ma bisogna d'esse la ulta umana, che l'operationi sonno donne della ulta onde nessuno beato se transmuta in miserato esso aduiene non legiermente douenta felice. E beni o nero gii mali degli amici pare che facciano alchuna cosa agii morti et se fanno non intanto che perci faccia felice lo misero: n Ilo misero felice. Ciaschuna cosa che se loda in rispecto ad alcuna altra o nero essendo quale
,
non perci
:
ad alcuna
altra, si
come
156
alla forteza.
DOCUMENTI
Onde deiroptime
:
et perfectissime non laude uomini si come perfectissimi et diunische Ila laude relata simi, delli quali non conuiene laude ad essi, si come ad magiori beni od a precipuo d'essi: ma conuiene alchuna maggior cosa ci honorare, et cosi la felicita delli beni honorabili magiormente che de gli laudabili per ci ched principio, et desso ponemo honorabile et diuino. Douendo sapere dell'anima li politici dicemo che essa ha due potentie. L' una la quale dicemo intendimento, per la quale conosce et giudica. L'altra dicemo essere la uolunta o nero l'appetito lo quale nelli buoni obediente allo intendimento o alla ragione et nelli maluagi no et allora somigliano alle bestie. Le Virt sonno de due Alchune maniere. et morale alchune intellecfcuali ragione La sapientia e Ilo intellecto et la prudentia diremo intella giustitia liberalit et somiglianti morali lectuali si come nelle laude delli costumi de gii huomini. Finisce el primo libro. Incomincia el secondo libro el quale tracia de la uiriu generalmente. Le uirt intellectuale se acquistano
per doctrina et per sollecitudine et perci abisognano de longo tempo e d'experimento et le morali s'acquistano per usare la boutade e con quelli [non] ch'amano la boutade. Perci si mostra che noi non siamo ne buoni ne rei per natura ne centra natura id est che le cose naturale non si mutano ne si possono transmutare, et che delle cose natu,
: :
rale prima hauemo le potentie et poi le operationi ma nelle uirtu hauemo prima l'operationi si come ne le altre arti, che per molte uolte sonare deuenimo sonatori et non per molto
:
che da une medesime cose se fa che per ogni uertu et corrempesi somigliantemente 1' arte citarizare aduenimo buoni cytharsti, e se non fosse cosi non sarebbe mistieri di docienti che tutti adiuerrebbero buoni o nero rei et cosi delle uirtu che usate quelle che sonno
udire deuenimo uditori
;
et
negli pericoli
deuenimo
|
forti o
le-
giere a mutarsi se poi che 1' huonio e' ha usato nella giouentu eh' in ci statuita la bontate et la malitia. Segno che noi non siamo ne buoni ne rei per natura si el ponere delle legge per le quali molti per la paura de esse aduen,
:
DOCUMENTI
:
157
ghono buoni et cosi manifesto si come dicto. Ma semo apti nati ad receuere le uirtu et le malitie per usanza. Et douemo sapere che le uirtu sonno nate ad corrompersi dal troppo et dal pocho si come quelli che non amano nessuna delectatione magiormente saluaticho che temperato, et per
:
lo raezo se saluano.
malitia et della delectatione la tristitia superuegnente all'opere che quello che se parte dalla uolupta et de ci s'al:
legra e n' temperato et se atiista e n' intemperato, per ci che la uirtu morale intrno alle uolupta et le tristite
:
idest, che per la uolupta operiamo li mali et per la tristitia dipartiamo dalli beni etc. etc. etc. Finisce il decimo libro. Ma sonno utili cotali sermoni ad prouocare et ad mouere gli huomini che sonno di buona natura et amano la bontate naturalemente Et quelli che non sonno nati alla bontate conuiene che ui sieno menati per pena et per paura. Et al.
non
quanti huomini sonno che essendo indurati nella maluagitate possibile per alcun modo cessameli. Ponendo le cose
per le quali pare aduenire l'huomo uirtuoso extimiamo alchuni deuenire buoni per natura et alchuni per consuetudine et alchuni per doctrina: et la bontate ch' per natura non in noi ma aduiene per alcuna gratia diuina, si come agli boni infortunati. Et lo sermone et la doctrina non sempre p in
tutti
1'
anima
dell'
auditore
essere apparecchiata et accontia ad amare la bont et odiare la malitia, si come la terra che dee receuere el sieme. Et
legge le quali usano per modo de piacere et non per abstinentia senza dilecto in fine ad tanto debuono stare
:
in doctrina et in castighamento degli buoni costumi habbiano facto abito et buoni menare alla uirtu mostran:
del bene et quelli che sonno inobedienti per punimenti et per pena et quelli che sonno in tutto insanabili in tutto destruggere. Et accio che gli huomini adoperino secondo drictura, conuiene che essi uiuino secondo el giudicio dello intendimento, el quale contiene ordine diricto senza permutatione, et habbia potentia de essere ubidito: et
dolo le ragione
in ci fare gii
comandamenti de
gii
158
si
DOCUMENTI
tutti
che
sie
si
come conuiene
dotata et honorata da
contra la quale nessuno possa senza pena uenire. Et questo non pu essere altro che '1 sermone el quale chiamato lege,
per ci ch'esso procede dalla drictura dello intendimento. Dunque l'optima uia de fare gli huomini buoni si de hauere
commune regimento generale, et dricto prouedimento del uiuere degli homini, per gli quali possono essere dirizati; et quello che ci pu fare si il ponitore della legge o nero el
trovatore di essa. Et nell'arti tutte le quali sonno per alcune operatione due sonno le cose per le quali l'huomo u'perfecto operatore. Ci sapere gli et poi gli dict modi et le diete
modi
et le ragioni dell'arte
ragione
hauere prouate
per ci che l'arte si fanno in generale et operansi in particulare. Et cosi quelli che uole essere perfecto regitore della citta conuiene auere le diete due cose i sapere et cono.
.
'1
miglioramento della
citta
et pei"
quelle cose ella se corrompe et si salua. Et stipere le maniere della lustitia et generali et particulari et quali sieno le buone lege o le rie. Et la seconda cosa si ch'egli habbia prouate et experimentate le diete cose infra diuerse maniere de genti et ueduti gli modi del uiuere et gli costumi
,
et in ci sia exercitato per degli huomini usanza et allora sar longha perfecto nella sapientia de gouernare la citta. Finisse el libro del' Etica d'Aristotile.
delle diuersit
APPENDICE
ETHICA
VETUS
II.
(1)
g'onerationem et
augmentum
et
ideo
Ea autem que
cDiisuetudinalis est
tempo-
nomen
ex quo et manifestum quoniam accepit paruin decliiians ab assuetudine; nulla consuetudinalium uirtutum natura in nobis fit. Niliil eorum que
natura sunt nere assuescitur
:
uerbig-ratia lapis
ferri,
doorsum natura
latus
numquam
sum
ter
assuescetur sur.^um
;
nec
si
milies
eum
eiciens
neque
ig-nis
turam sunt uirtutes sed innatis quidem nobis suscipere eas, porfectis autem per assuetudinem. Adhuc quecumque natura nobis adueniunt
uirtutes
horum primitus ferimus postca reddmus, quod in sensibiNon enim ex sepe uidere et sepe audire sensus accepimus, sed e conuerso habentes usi sumus non utentcs accepimus.
,
libus manifestum..
Virtutes a.utem
aliis.
et in artibus
g'ratia,
sic
ig'itur
et
casti,
fortia
autem
et
quod
in ciuitatibus.
quidem omnis
Qui-
ciiniue
ciailit'ite,
igitur hoc
et diffort
hec ciuilitas a
et
fit
ipsis et per
;
eadem ipsa
omuis uirtus
aut mali funt cithariste; proportionaliter autem et fabri et rcliqni omnes: ex bene enim fabricari boni funt fabri, ex male autem mnli. Si enim
non
sic
uc^l
(1)
Il
iiiss.
foroiitini
insaufibilniente giiaslo
ed incerto por lo coiitiuuo reciproclie discropanzo. Dalla collazione accurata dei codici Lo tentato di ricavare, jier quanto nA era poBsilnlc, la lezione a parer mio
meno
C.
Makchesi.
II
ARISTOTELIS
cum
ho-
minibus
hii
vero
insti, hii
periculis et assueti
similiter et ea
quidem
dem
hii
que circa concupiscontias et ea qiie circa iram, hii quihii autem incontinentes et iracundi fiunt,
,
quidem ex sic in eis conuerti, hii vero ex sic. Et uno utique sermone ex similibus actibus habitus fiunt. Propter quod oportet actus
,
quales attribucre
tus.
diiferentias
sequuntur habi-
opus non contemplationis gratia est quemadmodum alia (neque enim ut sciamus quid est uirtus scrutamur sed ut boni faciamur quoniam nulluin esset proficuum eius)
igitur presens
,
,
necessarium est scrutari ea que circa operationes quomodo faciendura eas. Hee enim domine ut quales fiant habitudines, quemadmodum diximus.
Secundum
cetur
commune
et
supponatur. Di-
autem postea de eo et quid est recta ratio et quo modo se habet ad alias virtutes. Illud autem prius confiteatur qxioniam omnis qui circa ea que facienda sunt sermo typo est, non certi tudin ali ter oportet dici
, ,
ut in principio diximus
rendi.
inqui-
Ea autem que sunt in operationibus et conferentia nihil habent, quemadmodum neque ea que sana. Tali autem existente et
stans
totius
;
sermone, adhuc magis qui de singulis sermo non habet certitudinem neque enim sub arte neque sub narratione inciditur; oportet autem eos
semper qui operant ea que ad tempus intendere quemadmodum et in medicina habet et in gubernatione. Et si talis sit presens sermo temptandum auxiliari. Prius igitur hoc inspiciendum quoniam hec innata
,
quemadmodum
:
perflua
enim gymnasia
et cibus et facit et
et indigentia
amplius uel
auget
et saluat.
timet et
sed ad omnia fit, qui autem omnino nil timet uadit audax; similiter autem et qui omnem uoluptatem habet et a nulla semotus est incontinens; qui autem omnes fugit ut ruricale insensibisustinet
timidus
lis.
et fortitudo
a superfluitate et indigentia,
ETHICA VETUS
erunt. Et
HI
Qui
enim
multum
autem habet
et in
casti, et fientes
et fientes
maxime possumus
,
Sig'num autem oportet facero habituum fientem uoluptatem uel tristitiam in operibus. Qui enim quiflem remouetur a eorporalibus uoluptatibus et hoc ipso gaudet castus; qui
autem
tristatur incontinens,
et qui
quidem
lis
non
et
tristatur, fortis
tristitias
,
qui autem
enim
est consuetudina-
nis
remoueinur
ideo
oportet
ag'i
qualitercumque ex iuuentute
:
ut
recta
enim
Adhuc autem
et
si
autem passioni
omn
action!
sequitur dilectio et
tristitia
et
propter hoc
fientes
pene per hec ad inuiceiri. Et medicine enim quedam sunt; medicine autem per contrarium innate sunt fieri. Adhuc, ut prius diximus, omnis
Demonstrant
et
anime habitus a quibus innatus est fieri deterior et melior, ad hec hec [naturam] habet. Per delectationes nero et tristitias boni non
persequendo has et in fugiendo, aut quas non oportet oportet aut quot modis aliter a sermone determinantur
terminant
uirtutes
axit
et circa
fiunt in
quando non
inpassiones
quoniam
quando
multipliciter dicunt.
et
et [non] ut oportet et
quanto
alia
tribus
contraris
et tribus
in fugis
bono
tristi.
mag'is autem circa delectationem. omnibus que sub uoluntate seqxiuntur. Etenim bonum
delectbile
tritur.
et
et
conferens et
uidetur.
Adhuc autem ex
pueritia
Regulant autem operationes Mi quidem magis lectationis et tristitie propter hoc ergo necesse
;
uero
minus
de-
est circa
hoc totum
delec-
operandum
in operationes uel
IV
tari uel tristari.
ARISTOTLIS
Adhue enim
quam
ire,
qiiemadmodiim dicit Eraclitus. Circa difficillima autem semper et ars fit et uirtus. Etenim bonum melius in hoc. Quare et propter hoc circa delectationes et tristitias [orane negotium] et uirtutis et ciuilitatis. Qui
quidem beet
ne
bis utitur
bnus
erit,
Quoniam
fit
deloctationes et tristitias
et
quoniam ex quibus
,
ex ipss aug-etur
et
est.
mus quod
stos. Si
oportet quidem insta facientes iustos fieri casta autem caenim faciunt iusta et casta iam sunt insti et casti, ut si gra-
Sed neque
in artibus sic
nente
et
quidem igitur gramaticua si quid gramaticale feeerit hoc autem estsecundum eam que in ipso gramaticam. Adhuc gramatice,
;
tunc
erit
autem neque
ab artibus
fieri,
fiunt,
bonum habent
uirtutes fiunt
si
non
sed
autem
habendum
artes
operatur. Hec autem quidem ad alias non connumerantur preter scire. Ad habendum autem
uirtutes scire quidem parum aut nil potest; alia uero non parum sed totum esse potest quia et ex multotiens operari iusta et casta adue,
niunt. Ees
quidem
quando sunt
et
tales
quales
lustus
autem
operatur sed et qui sic operatur ut insti et casti operantur; bene ergo
quoniam ex iusta operari iustus fit ex non operari autem hec nullus [functus] est fieri bonus. Sed multi quidem hec non faciunt; ad radicitur
,
tionem autem confugientes existimant philosophari et esse bonos; simile autem aliquid facientes egrotantibus qui medicos audiunt quidem studiose, faciunt
autem
nil
operandorum
bene habebunt corpus sic curati , philosophantes. Post hec autem quid est uirtus scrutandum. Quoniam igitur ea que in
igitur
neque
illi
anima
horum autem
aliquid
Dico autem passiones quidem concupiscenti am iram timorem audaciam inuidiam gaudium odium amicitiam amorem zelum mierit uirtus.
sericordiam
tentias
po-
uerbigratia
ETHIOA VETUS
secxmdum quas potentes irasci nel tristari uel misereri; habitus autem secundum quos ad passiones habemtis bene nel male nerbigratia ad irascendum si qnidem uehementer nel remisse male habemus, si autem
,
ig-itur qnidem non non dicimur secundum quoniam uel malitias diuel uirtutes autem mali uel secundum boni; passiones cimur et quoniam secundum passiones qnidem neque laudamur neque uituperamur: non enim laudatur qui timet et irascitur, neque uitupe-
medie bene
similiter
autem
et
ad
alia.
;
Passiones
ratui'
secundum autem
uir-
laudamur nel uituperamur. Adhuc irascimur quidem timemus inuoluntarie; uirtutes autem uoluntates quedam uel non sine uoluntate. Adlxue autem secundum quidem passiones moueri dicimur,
tutes uel malitias
et
secundum
uirtutes
et
malitias
non moueri
,
sed
adiaceri
qualiter.
,
possumus pati
simpliciter
nee mali
boni autem uel mali peramur. AdhUG potentes quidem sumus natura de non sumus natura. Diximus hoc priiis. Si igitur neque passiones
sunt neque potentie uirtutes relinquitur eas esse habitus. Quid qui-
dem genere
quoniam
reddit
est uirtus
dictum
est.
sic,
Dicendum
quoniam omnis
uirtus,
cuiuscumque
,
fuerit uirtus id et
bene habens
perfcit, et
nerbigratia
;
oculi
uirtus et oculum
bonum
enim uirtute bene uidemus; similiter autem et equi uirtus equum bonum facit etbonum ad currendum et ferendum ascendentcm et expectandum bellantes. Si utique in omnibus hec sic se habet et hooculi
bonum
minis uirtus
reddit
erit habitus a quo bonus homo fit et a quo opus suum bonum. Quomodo autem hoc erit iam quidem diximus. Adhuc autem et sic erit manifestum si inspexerimus qualis est natura eius.
In omni continuo
et
et discreto est accipere hoc quidem plus hoc vero rem aut hoc secundum secundum nos. Equale autem medium equale superfluitatis et indigentie. Dico autem rei mcdiiim quod equaliter re, ,
mouetur ab utraque extremitatum quod est unum et idem omnibus. Ad nos autem quod neque superhabundat neque deficit. Hoc autem non unum neque idem omnibus: nerbigratia si decem multa duo panca sex
,
media accipimus; equaliter enim secundum rem superhabundant et superhabundantur. Hoc autem medium secundum arithmeticam proportio-
sic
si ali-
decem minas coraedere multum, duas autem parum, doctor sex minas
"^I
ARISTOTELIS
iubet est enlm forsitan et hoc miiltum accepto nel parum. Miloni quideni enim parum, dominanti autem gymnasiorum multum. Similiter aiitem in circu o et in palestra. Sic itaque omnis sciens superfluitatem
;
quidem et deficientiam fug-it, medium autem querit et hoc uult. Medium autem non quod rei, sed quantum ad nos. Si utique omnis doctrina sic opus bene perfcit ad medium respiciens et ad hoc ag-ens opera, unde
assueti sunt dicere bene habentibus operibus,
ut
si
superfluitas et indig-entia
artifices ut
bonum
diximus ad hoc respicientes operantur: virtus autem omni arte certior et melior est quemadmodum
et natura, medii utique erit inspectrix.
autem boni
Hecenim
autem est
superfluitas
et indigentia et
medium; uerbigratia
et
magis
et
et
minus
quos
et
et in
quibus
ad
est
et
medium
et
optimum, quod
autem circa operationes superfluitas et indigentia et medium. Virtus autem circa passiones et operationes est, in quibus suuirtutis. Similiter
perfluitas
quidem
medium autem
lau-
uirtutis.
Adhuc
Malum autem
autem
fluiti;
est influiti
quemadmodum
bonum
hoc quidem
facile
hoc nero
diffcile: facile
quidem
hoc
inalitie
quidem superfluitas
Boni quidem enim simpliciter, mali autem omni fariam. Est igitur uirtus habitus uoluntarius in mediotate existens quo ad nos, determinata ratione,
et ut sapiens determinabit; medietas autem duarum malitiarum,huius quidem seeundum superfluitatem, huius nero secundum indigontiam. Et adhuc
deflciunt hoc
medietas autem
Ideo secundum subioctam et rationem, quod quid est esse signiflest uirtus; secundum perfectum et bonum extromitas.
suscipit
nequo omnis passio medietatem. Qnedam enim mox nominata sunt, coniuncta cum malo uerbigratia in malorum gaudio et inuerecundia et inuidia et in operationibus aduloperatio omnis
; ,
Non autem
terium
furtum homicidium.
et similia
dicuntur esse
non
superfluitates
et defcientias.
Non
est igitur
ETHICA VETUS
VII
umquam
semper peccare
ncque
est
bonum
nel
non bonum
umquam
quomodo
adul-
horum peccare
est.
Simile igitur
medietatem et super-
enim
me-
Quemadmo-
quoniam medium
fluitas et defectio,
extremorum,
sic
ncque medietatis est superfluitas et indigentia. Uportet autem hoc non solum uniuersaliter dici sed et singulis aptari. Idcirco operationes in sermonibus
saliter
enim nec
particulares
autem
circa
singula ue-
Operationes autem oportet in bis concordari, Suscipiendum igitur hoc ex descriptione. Circa timores igitur et audacias fortitudo medietas, superhabundantium autem ille quidem qui in timiditate innominatus.
Multa autem sunt innominata. Qui autem in audendo superhabundat audax, qui in timendo quidem superhabundat, in audendo deficit timidus. Circa delectationes
circa tristitias, medietas
tinentia.
quidem et tristitias non omnes, minus autem autem castitas, superhabundantia autem incon-
Deficientes
isti
ideoque nec
nomen
autem circa delectationes non multi inueniuntur; inueniunt: sunt autem insensibiles. Circa autem
,
dationem pecuniarum et acceptionem medietas quidem liberalitas superhabundantia autem et defectio prodigalitas et illiberalitas. Contrarie
autem superhabundant et deflciunt. Prodigus quidem in emissione superhabundat in acceptione autem deficit; illiberalis quidem in acceptio,
deficit.
,
Nunc quidem
igitur typo
quidem magnificentia
circa
magniflcus quidem
differt
a liberali
hic qui-
dem
ab
magna
autem micro[pre]peia. Differunt aiitem hec Quo modo autem differunt postea dicetur.
quidem magnanimitas
, ,
superhabundantia autem chaunots quedam dieta defectio autem pusillanimitas. Quemadmodum autem diximus babere ad magnificentiam
lberalitetem circa parua differentem, sic habet
quedam
et circa
circa
magnaniexisten-
paruum
vili
ARISTOTELIS
Est enim ut oportet desiderare honorem et inagis
teni.
quam
oportet et
minns. Dicitur qui siiperhabnndat quidoiu desiderila filotimus, qui auteiu delcit alilotimus
;
Innounnate autem
litig-ant extrenii
et didpositioues
uisi
quod ea que
(iloti
mia.
Un de
de
media regione; et nos aiitem est quando medium filotimum uocamus, est autem quando alilotimum. Propter autem quam causam hoc facimus in antea dicetur. Nunc autem de reliquis dicamus secundum enarra-
medi-
medium humilem
habundat iracundus
ft
malitia autem
Sunt autem
et alie tres
medietates
diffe-
et
operationum
circa
communionem;
quod
in eis,
differunt
uerum
hec quidem in omnibus que circa uitam. Dicendum igitur de his ut magis cognoscamus quoniam in omnibus medietas laudabile^ extrema autem
ncque recta neque laudabilia, sed estiniurandum. Sunt igitur et horum multa innominata. Temptandum autem ut et in eis aliis nomina fingere, ut aptius et leuius intelligamus. Circa quod nero medius igitur quidem
uerus, et medietas ueritas dicatiir. Fictio quidem ea que ad maius su-
autem
delectabilia qui in
ironia.
et
Circa
dispositio
cutrapelia; speri3uitas
autem bomolochia
et qui
quod in ulta
ilio
amicus
et
medietas amicitia
quidem qui prout oportet delectabilis est qui superhabundat autem qui nullius
;
autem gratia placidus, qui autem emolumenti sui ipsius autem deficit et in omnibus indelectabilis litigiosus et autem
tes.
blanditor.
discolus.
Qui
Sunt
et in aliis et in
passionibus et in
eis
quidem dicitur medius; qiii superhabundat autem ut ille qui cataplex qui omnia uerecundatur qui autem deficit uel nequaquam inuerecundus medius autem uerecundus. Nemesis autem medietas indus; et in his hic
; ,
que que accidunt proximis fiunt. Nemesetichus quidem enim tristatur in his qui indigne bene agunt. Invidus autem superhabundans huuc
autem
ETHICA VETUS
in
IX
omnibus
tristatur;
et letetnr; de his
quidem
tempus
erit.
De
iustitia
autem quoniam
non
modo
secundum
iiirtute
secundum indig-entiam
una autem
et
medie ad inuicem opponuntur, media autem extremis. Quemadmodtim enim equale ad minus mag-num ad maius autem minus, sicmedii
deflciunt et in passionibus et in operationibus.
autem
Fortis
sic
enim ad
et ca-
autem
quidem incontinens ad incontinentem autem insensibilis liberalis autem ad illiberalem quidem prodig'us, ad prodigum autem illiberalis. Ideo et proiioiunt medium extremi alter ad alterum
, ;
et
aiiis proportionaliter.
quam ad medium. Longius enim hec distant ad inuicem quam a medio, quemadmodum mag'num a paruo et paruum a magno, quam ambo ab equali. Adhuc ad medium aliquibus
rietas est extremis ad
inuicem
et prodiga-
Ea
Quare
magis conti-aria, que multum discedunt. Ad medium autem opponuntur in hiis quidem magis defectio, in hiis autem superhabundantia:
uerbigratia fortitudini quidem non ]n*ocacitas superhabundantia existens
sed timor defectio existens; castitati autem non insensibilitas indigentia
existens sed incontinentia superhabundantia existens.
Propter autem
est.
Quoniam
proximius est et similius alterum extremum medio non hoc sed contrarium opponimus. Que enim discedunt multum a medio contraria magis esse uidentur.
Una quidem
que enim
autem
ex nobis
ipsis.
Ad
ipsi innati
magis contraria
Quoniam
igitur
quidem
ARISTOTELIS
et
quomodo
et
dum superhabundantiam,
talis est qiiare
unoquoque medium accipere non enim medium accipere difficile, uerbigratia omnis sed sapientis; sic utique et irasci quidem omnis et facile et dare
difficile
Ideo
bonum
est esse; in
circuii
pecuniam
et qualiter
et
et
facile;
quantum
dabile et optimum.
medium quidem
Calipso suadet
:
quemadmodum
et
quidem
inuenire
nauem. -Extremorum enim hoc maius peccatum, hoc uero minus. Quoniam igitur medium
difficile
summe
nima percipiendum mala est. Hoc autem erit magis hoc modo quo diximus. Intendere autem oportet et ad que et ipsi habiles duci sumus.
Alii
autem ad
erit
notum ex
delecta-
dium ueniemus quod qui tortuosa lignorum dirigunt faciunt. In omni autem magis cauendum est delectabile et delectationem; non enim indecepti iudicamus eam. Quod igitur plebis senes passi sunt ad Helenam hoc oportet pati et nos ad delectationem et in omnibus eorum di,
cere uocem.
facientes
Difficile
,
Sic
igitur
ut in capitulo dicamus
et
magis determinare
tempus
sit
damus
et
et quibus et in quolibet et quantum etenim nos quaiidoque quidem deficientes lauhumiles dicimus quandoque autem grauantes uiriles uo-
quomodo
irascendum
camus. Set qui quidem parum a bono secedit nel detrahitur non uituperatur neque ad maiu.s neqtie ad minus. Qui autem plus hic enim non
latet
;
determinare; non enim aliquid aliud sensibilium. Hec enim in singularibus et in sensu iudicium.
Hoc quidem
igitur ostenditur
quod medius
medium
et
bonum inueniemus.
ETHICA VETUS
XI
III.
determinare
et
eis
ad honores
et
ad penas. Videntur autem inuoluntaria esse que uioautem cuius principium extequo
nihil coiifert qui operatur ut qui patitur; uerbi-
bonum
ali-
malum
aliquod facere,
dominus existens
tur,
et
non
facientes
parentum et natorum, quidem facientes saluabunautem morientur, dubitationem habebunt utrum inTale aliquid accidit
et circa eos qui in
uokmtaria
autem
sui ipsius et
quidem igitur sunt hee operationes; uoluntariis autem magis assimilantur. Voluntarie
finis
autem operatonis
secundum tempus
pcU'tes in talibus
Et uoluntarium
et
autem uolens,
operationibus in
et inuoluntarium quando operaenim principium mouendi offieiales ipso est. Quorum autem in ipso prin:
cipium, in
non
autem
In
enim
eligeret
et
:
per se aliquid
horum.
operationibus
autem
talibus
quandoque
et
triste sustinent pr
magnis
bonis
autem
e conucrso
uituperantiir.
aliquibiis
talia
que
humanam
naturani excedunt et
,
autem laus quidem non flt, ignooperatur aliquis que non oportet nulhis utique sufferret Quedam autem
,
,
non est cogi sed magis moriendum patientem (1) pericla et enim ea que Euripidis Alcimeona cogunt matrem occidere derisoria uidentur. Est autem difficile quandoque indicare quale pr quolibet eligendum, et quid pr quo sustinendum. Adhuc autem difficilius immoforsitan
rari cognitis; sepius
enim sunt
tristia
(1)
I codfl.
et
paUendum.
XII
ARISTOTELIS
turpia:
Hec
habendum
rius fiunt
,
que exte-
se
quidem inuofa-
luntaria sunt
nunc pr
bis uoluntaria,
[quorum] prncipium in se
Magia autem assimilantur uoluntariis. Hec autem uoluntaria, Qualia autem pr qxiibus eligendtim non facile tradere; multe enim differentie sunt in singularibus. Si quis autem ea
que delectabilia dixerit uiolenta esse, cogunt enim exterius entia, omnia erunt sic uiolenta borum enim gratia, omnes omnia operantur. Et ut
:
quidem
et
non
uolentes
tristitia,
qui
autem propter
delectabile
cum
de-
Ridiculum autem causari que exterius set non se ipsum habilem ut capiatur a talibus [se ipsum redditionem] et bonorum quidem
lectatione.
,
se ipsum
turpium autem
delectabilia. Videtur
Quod
aiitem per
quod tristitiam offert et penitudinem. Qui autem per ignorantiam operatur aliquid non autem tristatur in operatione uolens quidem non
cum non
tristatur; eius
utique
non
lius
penitet,
quoniam
alius
dijffert [ut]
me-
babet nomen proprium. Aliud autem uidetur et [per] ignorantiam operari et ignorans operari, Ebrius enim uel qui irascitur non uidetur per
ignorantiam facere sed propter aliquid predictorum, non sciens autem set ignorans. Ignorat quidem enim omnis malus que oportet operari et
a quibuslibet secedendum est et propter hoc peccatum iniusti et simpliciter
mali
fiunt.
Inuoluntarium
autem
dicitur
non
si
quis ignorat
quidem quod
confert.
Non enim
qvie in electione
;
ricordia
et
et
quandoque autem
et
,
et
quomodo uerbigratia quiete aut uehementer. Hec quidem igitur omnia nuUus ignorabit non insanus manifestum autem quod nec facientem, quo modo enim se ipsum? Quod autem operatur ignorabit quis,
;
uerbigratia dieentes
inqiiiunt
ETHIOA VETUS
effabilia
XHI
ant estendere nolens
sunt
quemadmodum
Eschilus mistica
Meropen
et
et
dem
percutit. Circa
in quibus
operatio, qui
horum
maxime
in principalibus. Principalia
in
quibus operatio et
,
cuius gratia
secundum itaque talem ignorantiam inuoluntario dicto adhuc oportet operationem tristem esse et in penitudine. Ente autem
;
prineipium in se ipso cognoscente singula, in quibus operatio. Forsitan autem non bene dicuntur inuoluntaria esse ea que propter furorem uel
desiderium; prius quidem enim
tarie operabitur
nuUum adhuc ex
aliis
animalibus uolun-
neque pueri. [Deinde utrum] eorum que per dsiderium aut irara aut bona quidem uoluntarie, mala autem inuoluntarie ? sed ridiculum una causa existente. Inconueniens
nil
uoluntarie operatur
autem
autem
forte inuoluntarium
et irasci in
Oportet
quibusdam quedam, uerbigratia sanitatem et disciplinam. Videntur autem inuoluntaria quidem et tristia esse: ea
autem que secundum dsiderium
ferunt quoniam
inuoluntaria
delectabilia.
Adhuc autem
aliquid dif-
fiiiut
ea que secundum
notionem
aut
iram peccantur? fugienda quidem ambo. Videntur autem non minus humaue esse irrationales passiones; operationes alicuius hominis ab ira et
desiderio. Inconueniens utique ponere inuoluntaria hec. Deterrainatis au-
tem uoluntarie
et inuoluntario
de prohereseos
[sic;
sequitur ut dicamus.
Valde enim proprium uidetur esse uirtutis et fmagis] consuetudines indicare operationibus. Proheresis autem uoluntarium quid uidetur-, non
autem
illud
pueri et
idem sed magis uoluntarium dicitur. Voluntari a quidem enim alia animalia comunicant proheresim non autem. Et repen;
tina uoluntaria
dam autem
dicunt
eam dsiderium
aliir-
dicere recto.
ira; et
Non enim
proheresis et
desiderans autem non est. Et eligentie quidem dsiderium aduersatur; dsiderium autem desiderio non. Et dsiderium autem dolectabile et triste eligentia autem ncque tristis neque delectabilis ira autem adirne minus: nequaquam enim ea que per iram secundum
dicans quidem
,
,
XIV
ARISTOTELIS
eligentiam esse uidenfcur. Sed neque ixolinitas est eligentia, etsi prope esse
uideatur. Elig-entia
rit eligi iiidebi tur
quidem non
autem impossibilium,
iierbigratia
operantiir uerbigratia jpocritam aliquem uincere aiit athletam eligit hec nullus, sed quecnmquo exisSimat fieri per se ipsiim. Adhiic uoluntas quidem finis est magis; eligentia autem eorum que sunt ad finem, uer-
autem uidetur
erit;
electio
utique opinio
omnia esse
quam
autem
et ueritati diuiditur,
tem bis
aliqxiis.
neque bono aut malo eligentia [nam] auUniuersaliter magis. igitur opinioni idem forsitan neque dicit Neque alieni. Cum eligimus enim bona uel mala quales aliqui
Eligimus quidem accipere aut fuautem opinamur quid est autem cui confort uel quomodo. Accipere uel fiigere non ualdo opinamur. Et eligentia qui,
sumus
non.
dem
esse,
laudetur quoniam
est,
quonam
recte;
opinamur autem quo non ualde scimus; et uidetur non idem ipsa eligere bona et opinari; set quidam opinar! quidem melius, propter malitiam
autem
eligere
que non
oportet. Si
differt.
sit
quam
si
intendimus, sed
est,
idem
quoniam
igitur
Voluntarium utique uidetur, uoluntarium autem non omne eligendum, sed quod autem est consiliatum. Eligentia autem cum
ratione et intellectu. Subsignare
aliis lecturn.
predietorum non
autem uidetur
quibusdam non est consilium. quo non consiliaretur aliquis insanus uel demens, sed pr quibus qui intellectum habent. De sempitornalibus autem nullus cmsiliatur uei'bigratia de niundo aut diametro et latere quoniam non
bile est, set de
consiliabile pr
eommensurabiles.
motu
semper autem
circa
idem ipsum fientia siue ex necessitate siue ex natura siue propter aliam causam talium, uerbigratia solstitiis aut ortibus; noque de bis que ex
fortuna, uerbigratia thesauri inuentione, nec autem de
humauibus om-
ETHICA VETUS
in nobis et operabilibus; hec
XV
autem
et
natura
adhuc autem
intellectus et
omne
quod per homines hominum autem singuli consiliantur de bis que per eos operabilia. Et de cunctis quidem artibus non est consilium, uerbigratia de litteris: non litigamus quomodo scribenda; set quecumque sunt
per nos.
de bis que circa negotiationem et circa gubernationem magis quam circa gymnasium in quantum minus certificamur, et adhuc de reliquis simiiter.
Magis autem
circa artes
quam
circa disciplinas,
eas dubitamus.
certis]
autem in bis que sepius uel multotiens [in et in quibus indeterminabile*, consiliarios aceuenient quomodo
Consiliari
cepimus in magnis; non credimus enim nobis ipsis quasi non suffici entibus dinoscere. Consiliamur autem non de fine set de bis que ad finem;
consiliatur
si
sanabit
nec rethor
si
suadet ncque
bonam diuisionem
fieri
faciet,
ncque reliquorum quis de fine; set poper que erit intendunt. Et si videtur
si
per multa
perfieitur quomodo per hoc erit et illud per [quid] quousque peruenerint ad primam causam, quod inuentione ultimum erit. Qui enim consiliatur
uidetur
querere
et
dissoluere
predicto
modo quemadmodum
autom non omnis quidem questio esse consilium mathematica. Consilium autem omne questio et quod quemadmodum ultimum in dissolutione primum autem erit in generatione; et si imposflguras exponere. Videtur
quidem inuenerint discedunt, uerbigratia si pecuniarum est necessitas, eas autem non possibile- est inuenire; si autem possibile uidetur incipiunt operari. Possibilia autem per nos fiunt; ea enim que peramisibile
similiter
principium enim in nobis. Quenintur autem instrumenta quandoque autem necessita.s horum
:
:
reliquis
q\iid.
homo
Non
,
uerbigratia
hoc. Si
si
panis
hoc uel
digestus
est
ut oportet:
autem semper consiliabitur in infinitum deueniet. Consiliabile autem et eligibile idem. Set tamen determinatur iam eligibile. Quod
Consilio proponitui- eligibile est; requiescit
enim ex
enim unusquisque
in se
XVI
in antecedente id,
ARISTOTELIS
hoc est enim quod eligitar. Manifestum autem hoc ex antiquis civilitatibus qnas Homerus seciitus est reges enim que eligebant annunciabant plebi. Existente autem eligibili consiliabili deet
:
leetabili
eorum que
in nobis.
Ex
consiliari
Eligentia quidem igitur typo dieta est et circa et eorum est que ad fncm. Voluntas enim quoniam quidem quoniam que iinis est dictum est. Videtur autem his [quidem per se boni esse, his
consiliura.
secundum
autem apparentis boni; et contingt quod] qui uoluntarium quidem esse bonum dicimt, non esse uoluntarium quod tiult qui recte non uult. Si
enim
et erit
uoluntarium
et
bonum
erit,
aiitem
,
si sic
contingit raalum.
autem
alterum uidetur
et si sic
hoc non placeret dicendum igitur simpliciter quidem et secundum veritatem bonum uoluntarium osse. Unicuique autem uidetur. Bono quidem
est
modum
et in
corporibus eis
malo autem quodcumque quemadquidem que bene disposita sunt, sana sunt
, ,
Similiter
que secundum ueritatem talia sunt, infirmis autem existentibus [altera]. autem et amara et dulcia et calda et horum singula. Bonus
;
enim singula iudicat recte et in sngulis ei uerum uidetur secundum enim unumquemque habitum propria sunt bona et delectabilia. Et differt
multum
forsitan
bonus
et
enim uerum
in singulis uidet ut
regula
et
autem deceptio propter delectionem fit; non enim existens bonum uidetur. Volunt autem delectabile ut bonum,
existens. Multis
tristitiam
mensura eorum
quidem
finis
autem ut malum fugiunt. Existente autem quidem uoluntario consiliabili autem et eligibili eorum que ad finem que
, ,
secundum eligentiam erunt et uoluntatem uirtutum autem actus circa hef.. In nobis autem uirtus. Similiter autem et malita; m quibus enim est oporari ec non operari, et in his utique et
circa hec operationcs
;
tamen; quare
si
operari
bonum
est
ens
turpe ens et
in nobis est. Si
autom
;
in nobis
et
non operari
hoc autem
similiter
autem
in nobis igitur
Set dicere
est
ncque nolens beatus, uidetur hoc quidem mendacium, uidetur hoc autom uerum. Beatus quidem enim nullus nolens, inalitia autem uoluntarium. Set in his que nunc diximus dubitandum et hon'inem non di-
cendum principium
et
esse, ncque generatorem operationum quemadniodum natorum. Si autem hec udentur et non habemiis ad alia principia
ETHICA VETUS
reducere preter ad ea que in nobis sunt
XVII
quoram
:
ig-itur
principia in
puniunt enim operanmala non ui aut secundum ig-norantiam cuius non ipsi causa bona hos autem autem operantes honorant quasi hos quidem instigantes
et singulariter unusquisqiie et ipsi legislatores tes
;
,
Quecumque autem nec in nobis sunt nec uoluntaria nullus instigat operari. Non enim conueniens est suadere non calefieri aut dolere aut famem pati aut quodcumquo aliud tale. Non enim minus
prohibentes.
si
principium enim
que
puniuutur. Similiter
autem
et in aliis,
quoniam non
non ignorare; studer enim domini sed studuit. Sed tales non ipsi causa
hee enim que
uiuentes desides et iniustos et incontinentes esse. Hii quidem mala facientes, hii nero in potatonibus et in talibus degentes
;
ex
his qui
insudant
[de]
esse. Si
autem
erit iniustus
uolens utique
;
Non
taraen
si
non enim qui egrotat sanus et si sic contingit uolens egrotat incontinenter uuens et non credens medicis tunc igitur quidem inerat
, ;
ei
non egrotari [emisso] autem non adhuc quemadmodum emittenti lapidem adhuc enim impossibile recipere sed tamen accipere et eicere:
: ,
et
incontinenti: in principio
quidem
erat tales
non
quoniam quibus-
que corporis quibus et iniuriamur, eis quidem enim qui per naturam sunt mali, eorum nullus iniuriatur, set his qui propter desidiam et ingymnasium. Similiter autem et circa imbecillitatem et
et
dam admodum
debilitatem
egritudine aut
ex plaga,
magia miserabitur; ei autem qui ex nini bibitione aut alia incontinentia omnis iniurabitur. Earum igitur que circa corpus malitiarum que in nobis iniuriantur, que autem non in nobis non si auset
,
tem
que iniuriantur
uetvs,
in
Marchesi.
Aristotelis
Mhica
XVIII
ARISTOTELIS
autem quis dicit quoniam omnes desiderant id quod uidetur bonum fantasie autem non domini sed qualiscumque iinusquisque est talis et finis
uidetur
ei.
Si
quidem
ig-itur
causa
si
autem nuUus
sibi ipsi
causa mala facere, sed propter ignorantiam finis hec operatur per hee existimans sibi ipsi esse bonum finis autem desideriiim non per se uo:
bene
et id
quemadmodum uisum habentem quo iudicabit quod seeundumueritatem bonum uolet; et erit bene natus cui hoc
est.
bene innatum
Quod
eniin
maximum
et
hoc innatum esse, perfecta et nera erit utique bona natiuitas. Si utique hec sunt nera quod magis uirtus quam malitia erit uoluntarium; utrique
enim
similiter boiio et
malo
finis
natura
[uel]
qualiscumque uidetur
;
iaoet;
reliqua autem ad hoc referentes operantur si enim utique finis unicuique natura non uidetur qualemcumque sed quidam et preter ipsum
est sii^e
finis,
num,
erit.
si uirtus
quidem naturjalis .reliqua autem operatur uoluntarie bouoluntarium est non minus et malitia uoluntarium utique
:
Similiter
enim
et
malo
[existit]
sumus,
et ut tales
enim utraque
Com-
ig'itur de uirtuibus dictum est et [quoniam] habitus in qiiQuiam medietas et habitus ex quibus fiunt, quoniam horum
operatiue
secundum
.
cas et
Non
principio. Singularium aucognoscentes singulara tem adieetio non. quemadmodum cog-nita in eg'rotationibus. Set quoniam in nobis sic uel non, sic, propter hoc adhibendum habitum. Sed
habitus atitem
Resumentes
autem
erit
manifestum
sint et prius de
fortitudine.
festum
Quoniam quidem igitur medietas circa timores et audacias iam manihec nero sunt simpliciter dieta est. Timemus autem terribilia mala: ideo et timorem dif&niunt suspitionem mali. Timemus que mala
;
fortis.
ETHICA VETUS
quoniam qui
fcimefc
XIX
Ino-
non oportet timere neque egritudinem neque uniuorsaliter quidem quecumque non a malo neque propter se ipsum. Set neque circa liec quidom intimidus fortis dicimus autem et hunc secunforsitan
;
piam autem
dum
similitudinem fortem
quidam
enim
in bellicis
periculis timen;
tes liberales
ncque tamea
ros
neque
tur
audet
futurus
fortis ?
iierbera exspectare
circa
fortis.
Circa
ig'i-
terribilium
timenda quam
[nequa] circa
fortis;
nuUus enim magis sustinet terribilissimum autem mors; finis enim unicuique,
?
maxima
bonum
uel
malum
esse. Videbitur
autem
mortem que
mari
uel
in
omni loco
;
dus
est
:
in
talis
eg'ritudinibus
in
quibus
et
ig'itur?
in
optima
morte
autem qui
in legione et in
maximo
autem dicetur
fortis
qui circa
bonam mortem
quecumque mortem inducunt, repentina entia. Talia autem maxime que circa bella; sed tamen in mari et egritudinibus intimidus qui fortis, non
sic,
autem
ut marinarii
hii
[et]
qui desperant
de salute et
mortem talem
Similiter
aspernantur,
circa experientiam,
autem
et uiriliter ag'it in
opoL'tet uelut
bonum
mori. In talibus
autem corruptionibus neutrum existit. Terribile autem non omnibus idem; dicimus autem quid et super hominem; hoc quidem igitur omni terribile habenti intelloctum. Quod autem secundura hominem differt
magnitudine et in magis et in minus; similiter autem et audacia. Fortis autem inammii-abilis xit homo; timebit quidem et igitur hec ut oportet
et ut ratio
suffert
boni gratia
hoc enim
finis
uirtutis.
Est autem
et adhuc ea que non terribilia sunt ac si autem peccata quedam que non oportet quedam autem quoniam non ut oportet quedam autem quoniam non quando similiter autem et circa ea que oportet timemus aut aliquid talium
magis
et
audacia. Qui quidem igitur quo oportet et cuius gratia suffert et timet
ut oportet et quando,
similiter
autem
et
enim
et
sccundum rationem
est qui
patitur
et
operatur
forti
fortis.
Finis
autem
,
omnis actus
secundum habitum,
XX
tfilis
ARISTOTELIS
est utqtie et finis.
foi'tis
Diffinitur
enim unumquodqiie a
ille
fine
boni
utique gratia
sunt.
suffert et opei'atur ea
Eorum autem
qui superhabundant
quidem in
timiditate
in-
nominatus. Dictiim est autem a nobis in superioribus quoniam multa sunt innominata. Sit autem quidem inanimosus aut indoloratus si nil timet;
neque terremotus ncque fluctus quemadmodum apud [amw^?] Celtas. Qui autem in audendo circa terribilia audax et superbus audax uidetur
,
[ille]
et timidi. In hiis igitur audentes terribilia non sufferunt. Qui autem in timendo superhabundat timidus et enim que non oportet et ut non oportet et omnia que terrent talia assecuntur eum; deficit autem
daces
audendo sed in tristiciis superhabundans magis timore manifeMale confidons utique quis timidus, omnia enim timet fortis autem contrarius audet enim bene sperans. Circa hec quidem timidus
et in
stus.
;
et
audax
et fortis
diiferenter
se.
dem superhabundant
tet
:
et deficiunt, hii
et audaees quidem preuolantes et uolantes ante pericula, in ipsis autem desistunt; fortes autem in operationibiis acuti, primitus autem
taciti.
Quemadmodum dictum
;
audacia et
quibus dictum est quoniam bonum uult et sufi'ert et quoniam turpe non mori autem fugientes iuopiam aut egritudinem * turpitudinem aut quiddam turpe non fortis sed timidi mag'is est. Molterribilia in
,
et
non quoniam bonum sufFert set fugiens tale quid, Dicuntur autem et alle secun-
primus quidem ciuiUs maxime enim assimilatur. Videntur enim sufferre pericula ciues et propter legum iniurgationes
:
improperia
apud
enim
Homerus
facit,
uerbigratia
Diomedem
etDiomedes: Plectoretiam quandoqueut adTroianos concionans est, Tidides me. Assimilatur autem hec maxime ei, quo primitus dieta est, quoniam propter uirtutem fit propter uerecundiam enim et propter desi,
derium honoris
et propter
sub principibus coacti sunt in idem: deteriores autem in tantum quod non propter uerecundiam sed propter timorem id operantur et fugientes non ttirpe sed triste. Cogunt enim eos domini que-
autem eos
et qui
madmodum
Hector:
bello
THICA
sibi sufficiens erit
VttiS
si
XXi
decedant percu-
tientes
Id operantur
isti
Omnes enim
esse sed
quoniam bonum. Videtur autem experientia que circa singula unde existimauit Socrates disciplinam esse fortitudi-
alii quidem in aliis, in bellicis autem milites; uidenautem multa inania in bello que maxime uiderunt isti .Viden tur antera
fortes
quoniam nescierunt
alii
ex experientia et custodire
bentes qualia erunt ad faciendum et ad [non] patiendum optima; quemadmodum igitur non armatis armati bellan tur et athlete idiotis. Etenim in
talibus agonibus
non qui
maxime;
possunt
et
magna
primi enim fugiunt, ciuilia autem permaner! tiamoriuntur: quod inHermeo contingit; his quidem fugere turpe et mors tali salute eligentior. Hii
autem ex principio perieli taban tur ut meliores entes; cognoscentes aufortis autem tem fugiunt mortem magis quam turpe timentes
,
non
est
talis.
Et furorem
et
fortes
enim
uidentur esse
qui propter furorem ut fere ad insurgentes feruntur, quoniam et fortes irascibiles mobilis enim furor ad pericula unde et Homex'us uirtutem immitte furori et uirtutem et furorem erige
: ,
per nares eiciebant iram et ebulli uit sangis. Omnia enim uidetur significare furoris exigentiam et motum. Fortes quidem igitur
et fortes
propter
bonum
ti'istitiam:
quoniam
nil
si
in silua uel
paludibus essent
ad periculum tendere
periculorum pre-
uidentes.
Quoniam
famem
patientes: percussi
enim
audacia multa
,
operantur. Naturalissima autem uidetur que propter furorem esse si suscipiens eligentiam et cuius gratia fortitudo. Ethomines irati quidem
dolent, puniti
fortes
bellicosi
sunt
autem: non enim propter bonum neque ut ratio sed propter non passionem. Simile autem habent aliquid. Neque utique bone spei sunt fortes enim qui sepe et multos uicerunt audent in periculis. Consimiles
autem quoniam ambo audaces sed fortes quidem propter ea que primitus dieta sunt, audaces autem hii quoniam optimi esse putant et nil
,
XXfl
aRISTOTELIS
putant centra pati; tale aliquid faciunt et qui inebriati: enim bone spai
quando autem eis non conting'unt talia fugiunt. Foitis autem erit que terribilia homini et que uidentur suteere quoniam bontim, et turpe
sunt:
non. Et ideo fortioris esse uidetiir in repentinis timoribus esse intimiet intiirbatum magis quam in manifestis, et ab habitu magis quam ex preparatione. Manifestum quideni enim saltim ex mente et ratione elig'et repentina autem secundum habitum. Fortes autem uidentur et
;
dum
non longe ab
hiis qui
bone
spei; deteriores
autem
quantum dignitatem nullam habent. Illi autem habent ideo et permanent aliquo tempore decepti autem si cog-nouernt quoniam aliud
,
quam
suspicanttir fugiunt:
credentes esse sieionios. Utique fortes diotum est quales et qui existimantur fortes. Circa audacias autem et timores fortitudo
stens circa
non
similiter exihiis
ambo
est sed
magis circa
terribilia
est.
Qui enim in
quam
circa
Quoniam
enim
est
quam a
cundum
scit
fortitudinem
in
tnis
ab
liiis
que
in circuitu euane-
quale
nudis agonibus
corona
et
honores
perenti
autem dolorosum
si
sunt
si utique tale est quod habere mors quidem et uulnera et tristia forti et nolenti erunt. Suffert autem ea quoniam bonum et non quoniam turpe. Et in
omnem et felicior est tanto magis enim maxime dignum uiuere, et iste maximorum priuatur honorum sciens falli autem nescientes sib bonum, scientes autem se inopes non miruni si contempnunt mortem]: triste autem hoc
quantum magis utique
uirfcutem habet
tristabitur in morte: tali
forsitan
Non
utique in
existit
preterquam in quantum
bet qui
non
tales
bonum non habentes parati enim hii ad pericula et uitam ad parua proficua permutant. De fortitudine quidem igitur dictum sit. Quid autem
non
difficile
Quoniam
ETHICA VETUS
est
XXIII
et
non
eisdem
autem
minabmus. Defcerminenfcur autem et corporales et animales, nerbigratia honoris amor, doctrine amor; utroque enim horum gaudet in quo amet,
nil patiente
nque
alias
et
neque incontinentes dicuntur similiter autem neque circa quidem quecumque non corporales sunt. Fabularum autem amatores
casti
autem non
neque qui
omnes
haS. G-ait^'
et
sictit
in coioribus
neque
casti
[ut]
oportet gaudere et
in hiis
autem
et in melodiis et ypocrisi nuUus incontinentes dicit; neque eos qui gaudent ut oportet dicimus castos, neque qui gaudet seundum odoratum
nisi
secundum
accidens. Graudentes
ro-
incontineiltes
qtii
oleris'
pulmentorum. Gaudent enim qui incontinentes quriianl propter hoc flt eis memoria desiderabilium. Videbit enim quis et aliquos quando faniescunt letari odore ciborum. In hiis autem letari incontinents
:
huic
d-
enim
delectabilia hec.
[anirnalibus]
secundum sensus
lectatio nisi
tantur,
secundum accidens; non enim odoribus leporumcnes delecde uoratione autem: sensum autem odor facit: rique leo uoceboquoniam autem prope esD[bti]peru"ocem sehtit et letari Similiter autem neque canis uidens neque inueniens ceruum
tales igitur delectationes castitas est
uis sedcomestione,
et incontinentia
cum
parum tiel nil iiti; guenim saporum iudicium, quod faciunt qui pr'obant pulmenta et uina: non multum letantur animo hiis, sed non hii incontinentes sed usu qui dictis. Et orabat quis Filoxefit [per] tactum in cibis et potibus et ueneriis
stus
animalia comunicant, Uvide qiiidem contemptibiles et nullius inomenti uidentur': hee autem
qtiibus et reliqua
nus
et enixiiis
fieri
ut qui delcta-
bitur tactu.
incontinentia
et uidebitur iuste
se-
cundum
bus
id
letari
quod homines sumus sed secundum id quod animalia; sed taliet maxime diligere ferarum est, quoniam libralissime omnium
JCXIV
AtlSTOTEiit
qtie
ille
quein gymnasiis
per frigescionem et ealefationem fiunt*, non enim circa omne corpus tactus incontinentis sed circa alquas partes. Desideriorum hecquidem communia
et adiectiua
cibi quidem naturale: omnis enim desiderat indigens siecum uelhumidum cibum quandoque autem ambos, nel leetulum, sicut inquit Homerus, et iuuenis et senex. Sed taleni uel talem non omnis neque eundem ipsuni
nostrum
alia
enim
aliis
sunt delectabilia
et
desiderabilia.
immo
plurimi,
multitudiiieij repletio
hii
enim
dicuntur
^astrides quasi
quam
multum
uoluptuosi. Circa proprias autem delectationes multi multis modis peccant: eorum enim qui talia diligunt aut in gaudendo in quibus non oportet
Secundum
non oportet
quibus oportet gaudere talium oportet et magis quam multi gaudent. Que quidem
:
et si in
manifestum.
Circa
tristitias
non incontinens
dem
eius
in tristando
magis quam oportet quoniam delectationes non inuenit Castus autem in non trist and absentia
quidem
igitur desiderat
quod
omnia
hec
deeli-
lectabilia aut ea
que maxime
et dueitur
a desiderio ut pre
aliis
gat ideoque
et tristatur
non inueniens
et desiderans;
cum
tristitia
enim
tristari.
autem
fiunt,
circa delectationes et
non ualde
est talis
autem
non. Si cuique
autem
neque
diifert aliquid
ab alio
longe utique erit ab hominis esse, non autem nomenuero habet hic talis propter ea quod non ad ualde fit. Castus autem medie circa hec habet,
his quibus
maxime
tur, neque uniuersaliter quibus non oportet neque uehem enter tali nullo; neque absentibus his tristatur neque desiderat aut men surate aut neque
T.HOA
VTUS
XXV
oportet in nullo neque quando non oportet neque uniuersalihorum; quecumque autem ad sanitatem sunt uel bonam habitudinem, delectabilia entia, hec cupit mensurate et ut oportet et alia
niagis
quam
ter aliquid
non impedimenta hiis existentia aut preter bonum aut super substantiam. Qui enim sic se magis habet magis diliget has delectatones quam. dig'num castiis autem non talis sed ut recta ractio exigit. Voluntario
:.
autem magis incontinentia uidetur quam timor. Hec quidem enim propter delectationem, hic autem propter tristitiam. Quorum hoc quidem uoluntarium hoc autem fugibile
habentis naturam
;
;
et tristitia
quidem extare
facit et
corrumpit
delectatio
autem
nil
horum
facit
enim
in ulta talia et
usus
autem
e contrario;
tristitia,
et secundum alia deformes efficiantur ideoque uidentur esse uiolenta. Incontinentia autem e contrario. Singularia enim quidem uoluntaria desideranti et cupienti totum autem minus. NuUus
:
nomen autem
incontinentie et ad pue-
transferimus peccata.
Qui
il
si
arrestano
appunto
cod.
Ashburnhamiano giunge
Habent enim
simile;
et si
si
altero sit
non
est
necessarium dicere
esse
:
ultimum a primo transumptum ab his remoueri uidetur enim bonum Oportet enim penas infligi
manifestum
:
talia
autem
In
pueri enim
magno
desiderio uiuunt.
in
enim maxime
unde excedunt
querendo
intellectum.
Omsuum
magna
rationem f habe-
bunt, et
Quemadmodum
au-
XXVI
ARtSTOTELlS
ita
bonum
Ca-
quod oportet
et ut oportet et
De
castitate
igitur
uerum
est.
Ayws/s/\^>r>x*s^v^rf\
ETHICA NOVA
I.
a)
Omnis
ars et
omnis doctrina
et
omnis
operatrix alicuius boni esse iiidetur. Ideoque optime enunciant bonum quod omnia desiderant. Differentia autem quedam uidetur flnium : hii
quidem enim snnt actus hii quidem circa hos opus aliquid; quorum autem sunt fines circa operationes quidam autem in hiis consistit me,
et actis et doctri-
medicine quidem est sanitas, nauium autem strucmilitaris uictoria yconomice nero diuitie. Quecumque
; ,
uirtute,
quemadmodum sub
equestri faetrix
quecumque
alie
Horum enim
gratia et
illa
secuntur.
Differt
autem
nihil
actus
quoddam quemadmo:
dum
mus,
manifestum utique
cog-nitio
erit
quod esset uanum et inane desiderium hic bonus et optimus; ac si sibi adiuncta quod
incrementum,
et
maximum
sibi erit
quemadmodum
sagittatores
[sic]
que
ciuilis est.
Quas enim
tibus et quales
unumquemque
uidemus
et clarissimas uirtutes
micam
(1)
La
frequeatissimi e in-
mi fu
agevole non ritenendo opportuno alterare ancora con nuove intrusioni un r indicazione testo inedito cos malamente ridotto nella sua tradizione manoscritta.
,
dalle espressioni consimili che si succedono a breve distanza. Ho corretto, laddove delle lacune, che per la grande affinit possibile, gli errori di trascrizione colmare con la traduzione tomistica, lyj dato solo dei due testi mi era
;
XXVII
AIRISTOTELIS
oportet operari et a
quibus absti-
huius
quidem
complectitur utique catisam aliarum. Quapropter erit hic humanum bonum. Si enim uni est idemquo ciuitati mafinis
,
ius et perfectius
quod
,
Amabile
quidem
utique
et
uni
soli
magis autem
gentibus et ciuitatibus.
Subposito
ciuilis
quedam
ens. Dicetur
sic sufficienter si
Certum enim que dicuntur non similiter in omnibus querendum. Bona autem et insta de quibus ciuilis scrutabitur tantam habent differentiam
errorem *** quod multis contingunt detrimenta ab ipsis. lam enim quidam perierunt propter fortitudinem; amabile ergo de talibus quidem ex hiis dicentes grosse et typo ueritatem demonstrareetex eis que sepius
et
ex talibus concludere. Eodem autem modo explicare unumquodque eorum quo dicuntur utile. Prudentis enim est interius certitudinem inquiet
rere
secundum unumquodque genus in quantum natura recipit; par enim uidetur mathematicum probabilia dicentem placare et rethoricum demon strati onem experiri. Unusquisque enim bene iudicat que cognoSeit
,
et
horum
circa
est
optimos index
simpliciter
omnia edoctus. Ideoque ciuilis doctrine non est puer expers enim est earum que ad uitam sunt operatiopToprius auditor num. Rationes autem ex hiis et circa has. Amplius autem et passionum autem qui
;
non cogni:
sed operatio. Differt aut autem nil puer etate aut moribus piieris
ncque enim a tempore defecto intellectus sed quod secundum passiones uiuere et persequi singula. Talibus enim hec cognitio inutilis fit quemadmodum incontinentibus. Secundum rationem autem desideria facien-
multum utique erit et de hiis scire; et de auditore et qualiter demostrandum et quid proposimus de proemio in tantum. Dicimus autem resumentes quoniam omnis cognitio et proheresis bonum
tbus et operantibus
quod dicimus ciuilem desiderare et quid summum omnium operatorum bonum. Nomen qiiidem pene a pluribus concordatum est: felicitat[em] enim et multum excellentes dicunt: bene autem
uiuere et bene operari existimant idem
felicitati.
De
felicitate
autem
:
hii
diuitias
quidem apertorum et manifestorum, ut puta uoluptatem aut honorem aut multotiens antem et idem ipse aliud egroalii autem aliud
;
mendicans autem
diuitias
conscii
autem
sibi
magnum
ETHIOA NOVA
XXIX
tamen existimant
quod
quas
cipiis
hiis
omnibus
Omnes
*
autem existimantes
rationes.
sunt
et
autem nos quod differunt rationes que a prinad principia. Bene enim et Plato inquisiuit hoc utrum a
lateat
Non
idem
iter esset
est
enim queraadmodum
quidem a hec autem simpli-
Hec autem
dupliciter
Forte igitur incipiendum a nobis cognitis. Ideoque oportet consuetudinibus bene instinctiim esse de bonis autem et iustis et uniuersaliter civilibus
auditurum
sufflcienter.
,
re
si
talia
stit
audiat Hesiodum
intelligit,
omnia
audit
;
bonus autem
non
enim
et
et que dieta est, que ciuilis, simique contemplatiua. Quare multi quidem omnino bestiales uidentur uitam peeudum eligentes. Adipiscuntur tamen gloriam f et
liter et tertia
leniter aufertur.
norem querere
igitur
enim et a sapien[ut] credant se ipsos bonos esse. Querunt tibus honorari et a quibus cognoscuntur et ob uirtutem. Mauifestum quod
et
secundum hos
autem
et
ma-
autem imuirtu-
hec
habentem
non operari multa et cum hiis multa mala pati et infortiinatum esse plurimum ita autem habentem nullus felicitabit nisi positionem custodiens et de hiis quidem sufflcienter. Satis enim et in Enchidiis
tem
et
;
dicuntur de
ipsis.
sequentibus faciemus.
utiles
autem
et alterius gratia.
Ideoque ma-
XXX
ARISTOTELIS
:
per se enim
ills
autem neque
ig'itur
illa et si
multi sermones de
ef-
sunt.
Hec quidam
etsi
relinquantur.
commodius
unam ideam
uiri introdii-
fiat,
qunre amici
xerunt ideas. Videbitur autem forsitan melius oportere pr salute ueritatis et familiares destruere, aliter
atque philosophos entes. Ambobus enim entibus amicis sanctam magis honorare ueritatem. Qui autem indu-
xerunt secundum opinionem hancnon faciebant ideas in quibus prius et posterius dicebant; ideoque neque numerorum ideam constituerunt. Bonum
autem
dicitur in eo
in eo
quod quid
et in quali et in
quanto
et in
ad aliquid ****
Et enim
quod quid
dicitur,
utputa deus
et in
et intellig'entia, et in quali
uirtutes, et in
quanto mensuratum,
ad aliquid quod
utile est, et
Manifestum quod non erit commune quid utiliter et unum; non utique diceretur in omnibus praedicamentis sed in uno solum. Amplius autem eorum que secundum unam
in tempore*, et in loco dieta et alia talia.
ideam una
doctrina
;
et doctrina et
niinc
et
bonorum quidem omnium erit una quidem autem sunt multe non solum diuersorum bonorum ge,
nerum sed
temporis
:
ut puta boni
et
in bello
autem medicinalis
mensurarum
mine una
tem quis quid uolunt dicere per se unumquodque semper enim de hoet eadem ratio est que hominis secundum enim hoc quod
;
homo
nil differt, si
ta-
men
in
turnius eo quod
perpetuum eundo magis bonum erit, sed neque albius quod diuuna die. Probabilius autem uidentur pithagorici dicere
de ipso bono ponentes in bonorum sistica quod unum* f qui utique sepaBona autem dixerimt secunratiui, de omni bono sermonem fecerunt
.
|
modo
alio.
bonum,
et
hec quidem per se altera nero propter hec. Divisecundum [se] intueamur [si] dicunt[ur] secun-
dum [unam]
que
et solitaria
ideam. Secundum se autem qualiaponit quis utique? quecumsecuntur ut puta scire et uidere et uoluptates quidem et
et si
Si
se
bona boni
ratio-
ETHICA NOVA
XXXI
nem
rusa
in
et
omnibus
niue
illis
eam que
tis alie et
Non
est igitur
secundum unam ideam; sed qualiter dicuntur bona? Non enim uidentur hiis que a casu equiuocis; sed [omnia]. utique eo quod ab uno esse aut ad unum omnia proficere et conuenire aut magia
secundum proportionem?
et alia utique in alio.
Sic
in
anima
intellectus
enim de
idea. Si
hiis alterius
Sed forsitan hoc relinquendum nunc. Certificare erit philosophie proprium similiter autem et de
;
enim
est
unum
bonum non
et
est"^
neque habendum homini. Nunc autem quid nidetur utique commodius esse cognoscere
bilia
et [si]
illud
ad sensibilia
opera-
bonorum
sciemus
et
exemplum sciemus et que nobis bona inueniemus ea. Probabilitatem quandam sermo uidetur
omnes enim bene concupiscenquo indigent inquirentes relinquunt cognitionem eius; sedtamen auxilium tale omnes artifices ignorare et non inquirere non rationabile.
habere; uidetur autem disciplinis dissonare;
tes et
Ignotum autem et quid proficiet textor aut rector ad suam artemcognoscens id bonum? aut qualiter medicus uel magis miles erit et qui ideam
hanc contemplatur? Videtur autem neque sanitatem ita scrutar! medicus sed hominis * forsitan eam que huius; singulare enim medicatur; et de hiis
quidem
in
,
tantum dictum
sit
;
sit.
et
ad quesitum
similiter.
bonum
arte
;
quid utique
aliud
enim
quare
si
omnium
bonum, si autem plura hec. Pertransiens utique sermo ad hoc deueniat; hoc autem magis adhuc explnare temptandum. Quoniam aurabile
fines,
manifestum
quod* sunt omnes fines, sed optimus perfectus quis uidetur; quare siquidem est unum solum quod perfectum, utique hoc erit quod queritur; si nero plura quod perfectissimum horum. Perfectius autem dicimus
quod per se prosequibile eo quod propter
simpliciter utique perfectius
* aliud; et per aliud eligibile*.
quod per
se eligibile
semper
et
numquam
eli-
propter aliud
tale
autem
felicitas
maxime
gimus
propter aliud.
Honorem
XXXII
propter se
ARISTOTELIS
nullo enim utiqiie aciaeuiente optaremus sing'ulum
et
eorum.
lgimus autem
he
felicitatis gratia,
beari-, feli-
horum
perfectum enim
bonum
per se suffieientia idera conting-ere ** enim dicimus non se solo per se sufflciens
i
;
filiis
et uxori et
uniuersis
su-
amicis et ciuibus, quoniam natura ciuilis est homo. scipiendus est tcrminus quis
;
Horum autem
in infinitum procedit;
tandum
est
modo affectum
et
(?)
eligibilem [uitam J
omnium
non con-
numeratam
aliis uirtutibus,
manifestum quoniam olig'ibilior se ipsa ente sola cum numero honorum, superaugmentatio habundantia enim fit quod adicitur. Bonorum au,
tem quod
ficiens
in se raagis eligibilius
semper
perfectum utique
finis.
et ipse suffelici-
Sed forsitan
dem
rum
dici; forte
quidem
fiet
quemadmodum
esse uidetur,
opus aliquod
et operatio in artis
si
opere
bonum
tamen
est
quidem,
manus
et pedis
quis
utique opus
hoc
erit
utique proprium
et
communo
arboribus
et
ulta
uniuersaliter
autem uidetur
et
hec
communis
et
equo
et
homini
et o nni
quam rationem
ammali. Relinquitur utique uita operatiua alihabcntis: huius quidem ulte hoc uelut obaudiens
,
et
intclli:
gens. Dupliciter autem et h<anc, eam que secundum actum ponendum principalior enim hec uidetur dici. Si autem est opus hominis anime [ope]ratio
quemadmodum
;
citharisto et boni
est cithariigare
studiosi
autem bene.
Si
ETHJOA NOVA
{lutem* hominis uitam ponimus
npni et operationem
XXXIII
quandam
;
optime.
cum ratione Unumquodque bonum autem et secundum propriam v^iftuteiii perflcitur. Si autem* humanum bonum anime actio fit secijndurn iiirtu;
autem plures uirtutes secundum optimam et perfectissjnijam, Amplius autem et in uita perfecta. Una enim yrundp non facituer ncque una dies; ita neque beatum et felicem ncque una dies neque p3,ruum tempus. Circumscribitur autem sic bonum. Oportet enim sic forsitan prefisi
tem
producerc
et
et particulatim
mule
et
additamenta. Omnis enim a[pponcrc] est detcions: meminisse autem et predi ctorum in
exquirere, in singulis
omnibus oportet et certi tudincni non in omnibus similiter secundum matcriam subiectam et in tantum in quan
doctrine. Etenim tector
[et]
tum proprium
geometra
dilerenter inquirupt
est,
qTj,{}.Ie
* iitile
facien-
dum
et
in
aliis
ne[que] extra
opera
autem
similiter in omnibus; sed suffir quibusdam aliqud determinare bone ut puta et circa principia; secundum quod est aliquid primum et principium ut quod inferiores
cicns in
inductione
aliqtia
;
conalia
autem
aliter.
studendum ut terminentur bene. Maguum enim influxum habent principia et auxilium ad sequentia uidetur autem amplius quam
[innata] sunt et
:
manifesta fieri que sciunautem de co non solum ex conclusioTemptandum nibus [et] ex qubus serrao, sed ex /lictis de eo uero quidem enim omnia consonant existentia; uerum dissonat autem falso. Triplici ter autem
totius esse principium et
dimidium
multa
in co
quidem exterius
et
dictis, hiis
autem
circa
et
que
circa
animam sunt
animam maxime
;
actus animales
animam opponimus
quare utique bene dicetur secundum hanc opinionem ueterem entem et confessam a philosophis. Recte autem et operationes que anime sunt et actus dicuntur fines. Ita enim [honorum] circa animam fit et non in
exterioribus bonis. Concordat enim rationi et bene uiuere et bene operjiri
telicitas.
C
Makcuesi.
Arislo^elis
Mhicu
notia,
XXXIV
ARISTOTELIS
Vdentur autem omniu que qtieriraiis circa felicitatem existere in hiis que dieta sunt hiis qiiidem uirtus hiis autem prudentia aliis autem
;
peccare uniuersis
sed et
commuque
nem
huius enim et
forsitan in pos;
optimum existimare
habitum quidem non contingut ullum bonum perfcere existentem ut actum uero non possibilem puta dormienti uel alifcer qualiter ocioso
;
non
tur
bonum. Operabitur enim ex necessitate et bene operabitur; quemadmodum enim in Olimpiadibus non optimi et fortissimi coronanfacere
,
sed ag'onizantes
et ita
eorum qui
sunt in ulta honorum et optimorum operantes bene illnstres sunt uel fiunt. Est autem ulta eorum per se delectabilis. Delectari enim quidem
ex animalibus uirtutibus
dicitur
oquum
inspectiones autem
diligentibus eas.
uersaliter
et insta
diligeutibus ea et uniigitur
secundum uirtutem
dilig'enti
bonum
tales
secundum
secundum
nuUus
quare
et hiis
quandam delectationem
Cum
predietis
enim
est bonus qui non delectatur in operatione bona ncque utique iustum nuUus dicet eum qui non operatur in operatione bona ncque liberalem non delectantem liberalibus operationibus, similiter et in aliis.
Si
autem in
delectabiles.
si
Quin immo bene et optime*, et maxime horum unumquodque enim bene iudicat de hiis studiosus. ludicat autem ut diximus. Optimum igitur et deleetabilissiinum felicitas; et non determinata sunt hec
'*'
optimis
inquimus esse felicitatem. Videtur autem exterioribus bonis indigens, quemadmodum diximus. Impossibile enim operari bona indigentem en-
ETHIOA MOVA
tein;
XXXV
multa quidem operantur qnemadmodum per organa et per amicos Quibusdam enim denudati coinqtiinantbeatitufiliis
pulchritudine.
felix
aniplius
minus
felix
si
cui
sunt
fllii
pessimi et
amici et
optimi
Quemadmodum
;
ig-itur
diximus uidebitur
felix indi-
gere
tali felicitate
unde
in
felicitatem
et prosperitatem,
quidam nero
Unde
quesitutn
est
utrum
est
discibile
uel
assucscbile
aut secundum
quandam
datam esse
et
donum hominibus rationabile felicitatem diuinitus maxime humanorum in quantum melius sed hoc qui;
dem
erit
utique
alterius scrutationis
est sed propter
proprium
uidetur autem et
si
uirtutem et
quandam
disciplinam et
et
possibile
quandam
fortunam
habere
ita;
ram ut
secundum artem
Ma.ximum autem
erit.
et
optimum concedere fortune ualde peruitiosum utique erit quod dicitur. Dictum est enim
;
anime
ganice. Concessa autem hec utique erunt etiam hiis que in principio dieta sunt. Ciuilis eiim doctrine finem optimum ponimus. Ipsa autem
plurimum studium facit ut quales quosdam bonos facit ciues et operatores bonorum. Decenter igitur ncque equum * neque aliud nullum felix dicimus. Nullum enim eorum possibile est participare taliactu; propter hanc
causam neque puer felix: nondum enim et operator talium propter etatem deficientem. Quidam autem propter spem dicuntur beatificari. Indiget enim ut diximus et uirtute perfecta et ulta perfecta. Multe quidem enim
transmutationes tunt
et
quemadmodum
i^i;i(;ur
de Priamo in Heroicis.
miserabiliter
usus fortunis
et deficientem
utique beain
tificabit. Utviui
^XXVI
Tiita
,
ARISTOTELIS
Si
autem
utique ponendtim ita [ergo] est felix tiinc cura morietur; aut hoc omnino
inconueniens et
ali[ter]
quondam
felicitatem. Si
autem
* dicimus
quis infallaciter
morientem felicem, non autem * hoc uult, * tunc utique beatificabit hominem ut extra iam mala entem et infor-
bonum
et
malum
et
si
sentienti
autem
hec tribuunt:
ei
ui-
et
deficit
secundum rationem
;
conting[it]
multas transmutationes accidere circa nepotes et hos quidem eorum et bonos esse et habere uitam secundum dignitatem, hos autem e coiiuerso; manifestum
quoniam
et
interuallis
si
tuus fiat quandoque quidem felix rursus autem miser. Inconueniens autem nequiquam neque in aliquo tempore redundare que nepotum ad forsitan patres. Sd reuertendum ad id quod prius est quesitum
:
enim inspicietur
et
quod quesitum
(5st
nunc ex
ilio
soluto
si
oportet
unumquemque non
si
ut entem beatum
felix,
quandoque
non
nequaquam
et
^?)
circa
sequamur fortunas
-,
eundem
felicem
camaleonta felicem
quondam
nunciantes et [egritudijnaliter constitutum. Has igitur fortunas quidem sequi nequaquam rectum. Non enim in hiis bene uel male, sed indiget hiis
exterioribus
humana
vita
qnemadmodum
diximus*,
qui secundum urtutem actus felicitatis: contrarli uero contrarli. Testatur auteoa sermoni et quod nunc quesitum est. Circa nil enim ita existit humanarum operationum constantia, ut circa actus qui secundum uir-
tutem
harum uero
et certis-
ipsarum honorabilissirae que pormanentissime t sime uinunt beati in ea. Hoc enim uidetur causa ut non
obliuio. Existet utique
maxime
fit
a pud
eam
quod queritur
Semper
enim
et
maxime
***
quod
Multis ** itaque prosperitates, similiter autem et oppositorum manifenon faciunt influxionem ulte; magna uero et multa Sentii gtum
quoniam
ETHIOA NOVA
bene uitam beatiorem faciimt. Etenim
e ondecorare
tt^ii
innata sunt
si
su
eorum bonus
et
studiosus
fit
e coniierso tiero
,
contingere
accidentia
tribulant et conturbant
tibus
,
beatitudinem
hiis
et
sed tamen et in
et
refulget
bonum cum
utiqiie
quis
ferat
multa
magna
infortunia
et
non propter uidolositatem et insensibilitatem magnanimtis. Si autem sxxnt actus domini uit
fit
quemadmodum diximus
[miser].
Nunquam enini
bonum
et
sapientem existinamuS
omnes fortunas decenter fer re et existentibus semperoptima operari: quemadmodum et ducem presenti exercita uti bellicose et coriorum incisorem ex
artifices
et alios
omnos. Si atttem
si
;
ita
miser
numquam
flet
felix
non tamen
beatus utique
paucis
(1)
fortunia succumbat,
felicitate
(2)
transmutabili s
neque enim ex
in
rursus
et
felix
bonoram
cere
magnorum
consiliator.
secundum uirtutem operatur perfectam et extrioribus non in quolibet tempore sed in ulta perfecta? aut apponendam et uicturum ita et finiturutti secundum rationem ququi
eum
habundat
sufficienter
et per-
et
omnino. Si autem
ita
quibus
sunt. Beatos
autem
ita
sit.
homines ut
tantum determinatum
in
Pronepotum
omnium
multorum
et omnimodas accidentbus difi'erentias habentibus et singula quidem gis redundantibus hiis autem minus
,
quidem maet
igitur [di]uidere
longum
et
autem dictiim
forsitan
et circa
quemadmodum
que contra eos infortunia hec quidem habent aliquod pondus et inflUxum ad uitam. * Nam facilius assimilantur ita et ea que circa amicos
omnes. Differre autem passionum unamquamque uiuos uel deficientes
contingere multo magis
iniusta ed odibilla preexistere in tragediis
quam
(1) Il t.
(2)
npiaiiwag.
Il
t.
forse
magnis
et multis.
XXXVni
et operari
;
ARISTOTEMS
sillog-izandum utique et sic differentias
,
mag'is
autem
in-
quirendo dubia circa eos qui defecerunt si aliquo [bono] participant aiit oppositis. Videtur autem et ex hiis et si i*edundat ad eos quodcumqiie siue
bonum
esse, et si iiiuentibus
quoddam et paruum et simpliciter nel illis mag-uurn. Si autem non tantum utique et tale ut
hiis qui
ferre [est]
mag-na ut neque felices fiant neque contrarium neque aliud talium nichil. Determinatis autem hiis scrutemur de felicitate utrumne laudabilium est aut magis honoramiliter
talia
et tani
autem
bilium. Manifestum
est.
Videtur autem
omne
lustum enim
uirilem et uniuersaliter
bonum
et
uirtutem laudamiis
aliorum unumquodque in quale [et] propter opera in habendo et esse qualiter ad bonum aliquod [et] stuquiddam iunatum
fortem
et
cursorem
[circa]
relationes ut diximiis. Si
autem laus
est
sed maius
quiddam
et melius,
quemadmodum
uidetur, et
quod beatica-
mus deos
autem
autem
et
uiroram dig'uissimos (1) beatificamus. Similiter optimorum unumquodque. Nullus autem feiicitatemlaudat quemet felicitamus et
admodum etiustum:
et
Non
laudari
fg'urare existiiuabat
et
quoniam melius
est laudare-
bonum.
Ad
autem honorum ab hac; laudes ferri; laus quidem est uirtutis. Operatores autem operum corporum et corporalium et animalium. Sed hoc quidem
proprium certificare forsitan hiis qui circa autem manifestum ex his que dieta sunt quoniam
et
laudes insurg-unt
(2).
Nobis
est felicitas in
numero
honorabilium et perfeetorum. Videtur autem et ita se habere et omnia operamur ompropter principium; huius enim gratia reliqua nes: principium autem et causam honorum honorabile quid et diuinum secundum uirtutem perfecponimus. Si autem felicitas [est] actus quis ita enim forsitan utique de felicitate contam, de uirtute scrutandum
;
et
(1)
Il
t.
Tog deiaxA-zonq
Ti;sTCovYj[j,svot,c;
cliuinissimos.
t. (2) Il
il
THICA NOVA
circa
XXXlX
studiose.
Exemplum autem horum habemiis Creticonim et Lacedemoniorum leg'islatores, et si qui alii tales sunt facti si autem ciuilis
legis obauditores.
:
quoniam
fiet
eam
que a principio est electionem. De uirtute axitem scrutandum, [non qualibus sed] humana. Manifestum enim quoniam humanum bonum que-
rimus
et felicitatem
humanam
uirfcutem
;
autem
nem
anime actum ponimus. habent manifestum est quoniam oportet ciuilem homisciro de anima quemadmodum et oculorum medicatorem oportet
et felicitatem
ita se
scire oculos et
bilior ciuilis ars
totum corpus,
medicinali.
dant circa corporis cog'nitionem contemplandum autem horum gratia et in quantum sufficienter se habent ad quesita. Ad plurimum enim de hiis operabilius forte est propositorum. Dicendum de hiis ** puta dictum est hoc quidem inrationabile eius esse, hoc autem habens
certificare
rationem.
cule et
corporis parti-
omne quod
periferia
duo
indiuisibilia *
dum
muni
in
in
circumflexo linee
curuum
et
quemadmoconcauum nil
diifert
.
ad presens ut uidetur. Inrationalis quidem hec assimilatur comi piantatine. Dico autem plantatiuum quod causa nutriendi.
.
nutritiuis ponet quis uti[Dico autem] talem uirtutem anime in omnibus in et eandem hanc in et perfectis. Rationabilius autem infantibus, que
humana quedam
rari particula hec.
uidetiir.
Bonus autem
malus minime
secundum sompnum,
unde
tigitur
inquiunt in nullo differre in dimidio ulte felices a miseris. Conautem hoc decenter. Quies enim sompnus anime que dicitur stu-
motuum,
et ita
hiis qui-
dem sufficienter dictum sit et nutritiuum relinquendum quoniam mane uirtutis expers innatum est. Videtur autem et alia quedam
huna-
tura inrationalis esse partici pans quidem qualiter rationem. Continentis enim et incontinentis rationem laudamus et quod anime habet rationem
optima deprecatur sermo. Videtur auLem eis obuiat et contrarie mouetur raaliquid preter rationem innatum quod tioni. Similiter autem quemadmodum paralitice particule corporis ad
et
XL
ita et in
ARISTOTELIS
anima.
Ad
sed in
corporibus uidemus
ts et
quidem quo deferuntur in anima uero continenincontinentis non uidemus forsitan autem et in anima nichil
;
minus intelligendum
tione
Ra-
autem
et
ig'itur rationi
quod
toni et
quod honesti
Videtur itaquc
Amplius autem forsitan subiectius rafortis. Omnia enim que honesti concordant
plantatiuum enim quidem
et uniuer.saliter desiet
rationi.
et inrationabile duplex;
nequaquam communicat
derabile parfcicipat
obedibile. Ita
rationi. Irascibile
autem
qualiter secundum id quod est exaudibile oius utique et patris et amicorum inquimus habei-e rationem
et
qualiter
suasio
"*'
oportet hoc dicere rationem habere, duplex igitur quod habet rationem,
hoc quidem principaliter in se ipso hoc autem ut pa[tre] audibile quid. Detorminatur autem et urtus secundum differentiam hanc. Dicimus
autem harum
et
et
morales
;
sa-
liberalipientiam quidem et fronesini et intelligentiam intellectuales tatem autem et honestatem morales. Dcentes igitur et moribus non
dicimus quare sapientes uel intclligentes sed quare humilis uel honesfcus Laudamus autem et sapiontem secundum habitum. Habituum
.
et intellectuales.
./^A.A.AJ\A^^.^./"^r^./
Il
(i)
incessus et oninis
sollicituclo
uel proposituin
uidetiii-.
aetionum
et
omnis
electi
Optime ergo
quod intendiuersa.
artes multas
actio ipsamot et
Ac
ipsarum actiones multe, erunt intenta per ipsas multa. iji,'itur intentum per
nauig-atio et per
niedicinam
uietoria et per
nauium structiuam
domus rectiuam
se
ut sub
factum frenorum
et cetere
Et simpliest perfec-
citer
omnium artium
terarura.
tio
quam
quam
effectis
quam
ipsum
niim ad quod intenditur, et est optimum eornm que queruntur propter et ipsius causa. Scientia ig'itvir istius est scientia diuina niaximi
existens iuuamenti in uita
et
ig'itur
intentionem ac propositum dignum ualde est ut inueniaraus inquisitione rem que est perfectio uoluntatis. Ars igitur directiua ciuitatum
princeps est artium
lide consistentie
; ,
domus
dispen-
(1)
Etliicorum tratto da
di errori e di lacune
il
un sol codice, non privo Laurenz-Gadd. 89 inf. 41, 1' unico che ho poLaddove l'emendamento era chiaro e sicuro ho
ho indicato
le
la lezione;
i
del resto
luoghi evidentemente guasti e qualche aggiunta necessaria al senso, non volendo prevedere, per semplici congetture, la lezione originale qiiale potrebbe ottenersi con l'aiuto di altri mss. a me ignoti.
parentesi
XLIl
satina ac rethorica
et eo
ARISTOTELIS
componit
et orrlinat leges
quod ipsa utitur artibus actiuis omnibus et carum atqiie iiiclicia et distinguit iiiter laudapropositum adpro-
omnium artium reliquarum. Bonum igitur usitatum secundum suum modum est bonum humanum ipsum namque effectiuum est ceterorum bonorum omnium artium et saluat artiflces ne quid
priat
proposita
Et saluatio quidem unius laudabilis existit, quanto magis gentium ac ciuitatum. Recta doctrinatio est inquirere in unoquoque genei'um iuxta mensuram quam sustinet natura
agant horridum
aut illaudabile.
illius
generis
et ut exigtur
rethore sufficientia
iudicat de eo
quod
ciuilis
habitum sue
science
est
omni
peritia
imbutus. Ars
,
non
pertinet puero
ignai'i
ad bonitatem
neque
differt
moribus pueris
non
enim aduenit quidem defectus ex parte temporis sed propter usum uite in moribus puerilis pueri ergo dissoluti et desideriorum prosecutores
;
arte ciaili.
dum quod
tet,
oportet et
quando oportet
ex scientia
quantum
nos
et
hic
plurimum
proficit
artis ciuilis.
,
cognite apud
Opiniones
autem
,
incipiatur a rebus
sit
et in consuetudi-
qua
res est.
Ex
non
Indiget autem
homo ad promtitudinem
ex qua sciat uerum, aut forma per quam accipiantur principia rerum ab eo facile. Qui nero neutram habuerit harum aptitudinum audiat
dicit
Ille
quidem bonus
sunt.
est
hic
autem
Vita concupiscentie et
;
plures
nero
hominum
harum uitarum
distantes et
est
bonum quod
in
arto
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
quod
est in
XLIIi
arte medicinali
sic
ab inuiest
cem
alia
,
quidem medicine
bonum exercitualis est tiictora. Est autem bonum secundum duos modos bonum per se et bonum propter aliud et quesitum quidem propter se melius est quesito propter aliud. Nos uero beatitudinera ultimam propter se uolumus, cum sit finis noster et intentum a nobis
sanitas
:
;
honores autem
et uirtutes
tingimus ad illam.
Homo
exercet
naturaliter
ciuilis
est
et
cum
artiflcibus decenter,
sertum neque heremum. Beatitudo est res comjjleta, nullius indigens, per
quam
ulta homi-
sit
perfectio
est in qualibet
libet
cat,
bonum quod
illa ars
merabrorum corporis actus proprius in quo ei aliud ncJn comunisic est homini actus proprius in quo alkid ei non comunicat. Ho-
mini autem secundum animam uegetabilem comunicant terre nascentia, et secundum animam sensibilem comunicant ei animalia actus uero
;
ei
aliud ipsi
comunicat
est actus
secundum
rationem
et ratio potentialis
magis
Et omnis actio quara agit actor aut est bona aut est mala. Actor
,
autem bene agons in omni arte meretur' intentionem uirtutis ut bene citharizans autem male malus. Actus cthavizans cifcharedas bonus
,
igitur hominis
scilicet
una estuitaruin famosarum trium prenomiuatai'um, ulta rationis et sclentie et sapientie. Et omnis quidem res bona
decora propter uirtutem sibi propriara.
Vita
;
existit et
ergo
sed
bominis
uirtuet
cum
anime multe
sint
erit
per optimam
et
honoratissimam in
fine
dignisshnam sic nec uita non pi'onosticatur uer neque dies unica temperati aeris certum sunt Bonum beatitudinis. panca et tempus modicum signum
,
tripliciter
diuiditur;
est
bonum anime
et
bonum
corporis
et
extra
corpus.
Bonum
dicitur est
bonum bonum
anime, neque apparet forma istius boni, nisi in actibus qui sunt a uirtute. Et beatitudo quidem est in acquisitione uirtutum et in usu earum
XBIV
simul.
ARISTOTELIS
Gumque
fuerit beatitudo in
,
homine tamquam
in possessione et
apparet actio neque uirtus. Beatns autem actu necessario exercet beatitudinem. Et
quemadmodum
periti
quidem
electi
et accipiunt
dum
ap-
in eo
quod
uirtutem in
Beatitudo autem
omnium
rerum
que
est
rerum bone uite pertinentium et copamfamilie et parentum et prosperitatem fortune. Et hac quidem de causa indiget ars sapientie arte regnandi, ut
apparer faciat honoi-ificentiam sui atque ualorem. Et
si
aliqua rerum
est ut beati-
dignum
felicitas donum sit diuinuni secundum quod ipsa est optima omnium rerum humanarum est igitur de rebus prehonorabilibus, cum
;
uirtutis siue
forma
et fructus ipsius
alio aliquo
animalium huiusmodi
pueris,
quod
sint beati, eo
quod neque huiusmodi animalia neque pueri Et beatitudo est ree firma stabilis secundum di-
unam
in
quam non
et
non
columpna beatitudinis
est
et
que mala
ea tollerantia decenti
temporis malitia
nisi
que impedient secundum uirtutes operationes. Quedam autem actionum malitie diffciles sunt ad sufferendum sed quando acciderint homini et eas sustinuerit, demonstrant eius ma:
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
XLV
gnanimitatem. Alie nero quedam facile possunt sufiFerri et hee cum inciderint homini et eas sustinuerit, non demonstrant eius mag-nanimitatem et mortuis ex bonitate actioniim filiorum et ex malitia ipsarum
;
contignt
felices a
[modioum
sua
aliquid tante
inquam
,
quantitatis]
infelices a
** transrnittet
felicitate
ad infelicitatem
et
felici tas
ncque
sua infelicitate
ad
felicitatetn.
Bonum
atque
felices et
deus benedictus et
excelsus
dig'niora
sunt et honoratiora
quam
cum
ut laudentur.
Immo
con-
deum
et
ipsum
et g-ratia
quorum omnia
bonoruin
et
alia ag'untur;
et creditur
de eo
quod
est
priucipium
ipsonim causa, quod sit res diuina. quidem actus anime procedens a uirtute perfccta, non corporis sed anime. Necessarium est ergo artifci scientie ciuilis specuFelicitas est
lari in re
et
cxcellentiores medicoriim
et
soliicite
consernandi
forraam
sanitatis in ipso
et studiosi
sollicitantur
citatis
humane que anime pertinet intellectiue instig-antes eos ad tutum exercitia, quarum finis et fructus est felicitas nominata. Est
,
uir-
au-
autem hoc quidem plantatiuiTm comunicans plantis et animalibus deo que non proprium est homini. Et hpc quidem potentia actiones suas
agit
,
etiara
attenditur
bonitas
homine dormiente. Potentia autem anime secundum quam uel malitia in homine bora sompui non operatur
medietate ulte ipsoruin. Sompnus igitur est uacatio anime ab actione secundum quam uirtuosa uel uitiosa dicitur, nisi fortasse quod niotiua
ipsius interdum faciant ymaginationes
modo
et
rationein, sclicet
tamquam obediens
fortassis
ei,
nobis
redarga-
tionis
corruptionis.
Verumtamen
oportet
non ignorare
in
in
anima
quemadmodam
occultatur.
centra in anima et membris hoc quidem manifestum una Manifestum igitur est quod uis rationalis duplex est
,
rationalis
si
nere
scilicet
apprehensiua discretiua
recti-
ficabiliter se habucrit.
Ad
similitudinem
nequam
XLVI
licet intellectualis et
ARISTOTELIS
moralis
intellectiialis,
ut sapientia et pi-iidentia et
ni riun intellectualium sa;
similia.
pientem eum
dicimus aut scientem aut [secunduna aliquid huiusmodi] sed ex parte moralium largam uel casfcum nel humilem uel modestum
eum
appellamus.
Et uirtutum quidem intellectualium g-eneratio et incrementum iit in homine per doctrinam et disciplinara ideoque in eius acquisitione
\
noque sunt
ut petra, que semper tendit ad ceiitrum naturaliter, ad circumferentia, numquam assuescunt huiusmodi oppositiim; neque aliaruin rerum uUa assuoscet oppositum nature sue. Attamen cog'nationem aliquam habet consuetudo eum natura et cog'nationem ali,
assuetudnem
et ig'nis
quam
cura intellectu.
Non sunt
;
sed nati sumus ad earum receptionem raliter, neque preter naturam et perfltiuntur in nobis ex bona consuetudine. Item omne quod in nobis
est naturaliter preextitit in nobis potentialiter, deinde apparet actualiter.
Et hoc manifestum
est in sensibus.
in no-
Habemus enim
lusti
centos.
seilicet
biis.
ex usu aetuum
et
artiflci-
cytharedi ex usu.
in hiis
,
cytharizandi
sumus
ex male
autem mali.
Ex eisdem
erg'o et per
eadem
fit
uirtus
et
corrumpitur
autem
similiter (sanitatis).
nutrimenti susceptio
,
tbrmam
sanitatis corrum-
punt aug'et et conseruat. Et uirtutes morales corrumpuntur ex paucitate et multitudine, ut timiditas et procacitas. Timidus enim fugt omnia procax autem omnia inuadit. Fortitudo autem in bis est habitus medius Inter extrema dieta,
sanitatera facit et
,
habitus
acquiritur
ex consuetudine ulipendi
tcrribilia. Sic
castitatis
IL
tibus
COMPENDIO ALESSANDEINO-ARABO
XLVII
et similiter se
autem ut distinguamus
les
non uirtua-
enim
a uoluptatibus
;
ribilia sustinet et
non prosternitur ex hiis quidem fortis est qui nero tristatur hic timidus est. Et omiiera quidem actionem et morem sequitur delectatio aut tristitia et signum hoc est quod faciunt rectores ciuita;
tum
debito uero
modo
homo
luin
et
tres
bilo et
;
bonum
indecens et contristabile
mapec-
et uir
cans est
se habens in hiis,
malus uel
ipsis,
cum
hec coniuncta
circa
hanc f
rectificatio.
erit tota
Nam utaitEraclitus
tum oportet et quando oportet etcuiusgratia oportet et qualiter oportet et ceterahuiusmodi. Circa enim omnia hec directus bonus
est, indirectus
uero
iusttie et
ex
castitatis operibus
calia
musicus
est,
sic
enim gramaticalia agens gramaticus est et miisiinsta agens iustus est et casta castus. At non simile
ipsis exi-
cum que
;
iam habet quod intendit neque exigitur ab eo in arte sua nisi scire solum artifex uero uirtutis indiget in actione sua ut sit sciens et sit
eligens actionum uirtutis propter se ipsam, et ut sit eius uoluntas stabilis
aotiones uirtutum
et in
medicorum diligentes animaduertunt eorum autem que mandant operantur. Et quemadmodum huiusmodi inflrmorum corpora longe
stantia sunt a salute, sic et taliter philosophantium
nil
di-
niuutur
amor
lestia
omne quod
mo-
XLVIII
et similia
ARISTOTELIS
mur
tutes
psas
nel iiituperamur
mediocri tas in ipsa, que est habitudo optima. Et non sunt quidem uiripse
eo
permansiui et stabiles per quos ft homo uirtuosus bonus et actiones ipsius bone. Et iam. determinauimus uiam perdueontem ad hoc. Qui
ergo sciuerit naturam uirtutis sciet uiam ad ipsain, et est quidem hec
que habent cxtremitates addens super equalitatem et res defciens ab equalitatc et res distans equa diatantia ab extremis. Ethoc est medium et est dictum dupliciter s medium in re et meet
media. In
hiis
quippo inuonitur
res
dium
tioiie
in j'elatione
((uo
ful
t ab extremis suis
FA
medium autem
in relatione
def-
medium
per
suam
sinsit
g'ularitatem
-,
et
quod decem excedunt sex tanto excessu quanto excedunt sex duo. Non autem sic se habet medium quo ad nos. Quidam enimhominum modico nutrimento indi-
multum
et
duo parum
sex nero
medium
inter \itraque, eo
geni,
alii
tudinis nisi
quantum sapiens expertus ipsum determinai, qui superfluitaet defectum, medium autem inquirit. Ideoque homines
quod superfluitas
et
dicunt quod actiones laudabiles et recte sunt actiones que non recipiunt
mag'is neque minus. Sciunt enim
;
diminutio corrum-
punt rem medium autem conservat ipsam. Et uirtutis quidem artificum omnibiis artibus aliis subtiiius est et ocirtius omnibus et honorabilius
:
dignum
est ergo ut
medium
uelit et inquirat.
Et moralis uirtus
est quideii
medium
quo ad
et est
extremitas
est,
(!t
finis
bonum
finitum et
intluitum.
et
malum
jiutem multipharium et
lit,
labore et difficultate
fiunt multis
malum nero
absque labore
et
homines mali
modis
modo. Actionum quedam male sunt secundum suam totalitatem, neque inueniuntur in eis cxtremitates laudabiles neque laudabilia media, ut
furta adulteria et homicidia. In hiis i^ero non est dicere
quod aliquando
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
XLIX
se ipsis male
sitonibus
,
et similiter
medmm
non innenitur
in hixiusmodi dispo-
siciit in
dispositionibus landabilibns
non innenitur
extre-
non superfluitas neque dimimitio neque fortituneque alicuius hniusmodi, fortitudo medium est timiditatis et audatie et castitas medium inter uoluptatum persecutionem et ab hiis
,
penituR cessationem
litatem
tiono,
,
et larj^itas est
medium
et pfodig'us
quidem
superfluit in
auarus autem
equalitatem tenet
et
hee
et
sunt dispositiones
cii'ca
acceptioneni et
medium
magnificentia
extremi-
innominate sunt. Medius autem circa appetitum honoris et eius priuationem nominatur equanimus, suporhabundans autem in hoc
nel auditiosus
magnanimus
irascitur
cui f
et deficiens in
hoc pusillanimus
et
man-
suetus
est
qui
oportet et
super quod oportet et quantum oportet et huiusmodi medius enim est et medium in
in hoc iracundus est, et de-
medium
est inter
nero
modo
se
superbus, deficiens
,
nero humilis
et
medius in
apte iocans
et super-
homo
dicitur.
autem sed minus commodi causa potest placidus nominari propter commodxtm autem superfluens adnlator dicitur qui nero deficit discolus est. Verecundia passio est non laudabilis neque
ceptabilis, superfluens
; ;
urtus, et
est
uerecundus
:
in hiis
que contingunt de malo uel bono proximis f medium est extrema. Et medius quidem est qui gaudet quod bonis bene confcing'at neque tristatur quod mali penis mentis affitiantur, inuidus autem est qui tristatur
de bono cuicumque contingenti misericors autem qui tristatur de malo cuicumque contingenti. Et tam circa actiones quam passiones omnes tres
;
sunt
uirtus.
due extremitates que sunt malitie et unum medium quod est Et omnes contrariantur sbi ad inuicera quoquo modo et extre,
:
mitates
namque medio
alteri
;
contrariantur et
medium
ipsis, et
utraque extre-
enim equale paruo comparatum magnum est et magno comparatum paruum sic dispositiones medie comparate extresicvxt
,
mitatum
C.
Makchesi.
Arslotelis Liher
Mhicorum.
ARISTGTEWS
mitatibus deficientibus superflaentes sunt, et comparate superfluentibus
deficientes. Fortitudo
enim
timiditati
et
com-
uirtutibus similiter se
est
contrarietas
enim
et
distant extrema
inuicem quam utrumque eorum distet a medio extr^fflo^um f quod[dam] ipsius appropinquat medio
cum
uidetur quod
et sit similius
ipaum
quam
l^itas
quam
quam
auaritia
attamen insensibi-
que contraria
rei et
est uoluptuositati
^x parte
dio
ex parte nostri.
Ex
natura quidem
rei
quam
ex parte uero nostri eo quod extremitas ad quam uos proniores u,mu.s amplius contrari atur medio. Cum ergo iiaturaliter simus ad eoncupiscentias proniores et ad uoluptatum perseeutionem erit uoluptuositas magis contrarians castitati
quam
et esse
inson.sibilitas.
Cum
ergo
ut
di-
medium
fieri
est
aliquem
in qualibet re
in circulo
ut sumptio medii in et ad similiter instructura geometria, pertinet pertinet ad instructum et exeicitatum in unaquaque manerie actionum aut passioest
,
non cuiuslibet
num
autem
quaslibet actiones
et
quolibet
modo
facile est,
modo
omnibus
debitis
qui in
intendit,
quidem obseruans medium laudabilis est et decora et meritohac de causa oportet ut quilibet nostrum animam suam inclinet
ad oppositum desideriorum donec uergat ad medium etei appropinquet. Initium enim rectitudinis attingere laboriosum et difficile , unde multi
errant 9t pauci tenent recti tudinem.
nibus
Medium ergo est laudabile in ommodo excedendo modo deficiendo intendimus quod oportet est enim uia attingendi ipsum. hec rectitudo. attingatur quousque ipsius Quedam actionum humanarum sunt uoluntarie et quedam iiaturales
;
et g.d
et
quedam composite ex
in
utrisqi^e. Voli^ntarie
quibus mouemus nos membra nostra, et animas nostras proprio arbitrio ut in acquisi ti 0J3,e uel inqusitione iiirtutum atque uitiorum laudamur ergo in his et uituperamur
rriotionum quavuin
nobis est et in
in
illi^.
Naturales
Jtii,te.m
et
inspontanee sunt
ille
priucipiiu'p mptiouTJiEi,
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
et
LI
est,
siile uelifc
siue nolit,
efc
ut
rex qui
hominem ad
suam
bus absolute datur indulgenza; et fortassis culpa et uituperium non cadit in ipsis et hoc modo se habet ras in. conferendis premiis uel infigen:
dis penis a
legum
autem composita a uoluntate et nacum iubet tirannus potestatem habens ut fllii parentes *
latoribus. Actio
quodcumque
:
exerccant
ipsos ad inuicem, dicens aut facietis hoc aut diuersis moriemini. penis [Sunt autem in hoc facto fedo intra spontaneum] (1). Attamen propinquiores uidentur spontaneo et remotiores ab inin
>se
spontaneo eo quod huiusmodi actiones in bora qua quis agit eas spontanee sunt quamuis uiolentia duxerit ad eas. Ideoque uituperatur qui
permittit se cogi ut occidat patrera aiit
iilium,
in-
ilJe,
actio cuius
Et
cuiuscumque
et
horribilis
tollerantia
quam
perpetratio facti ignominiosi. Paucitas nero scientie et discretioms occasio est malitie
eius a quo
omnis malus ignoransest eius quod agendum et fugiendum est. Et ex hoc modo peccati multiplicantur ini,
dum
facit
quod ignoranter faciat ipsum et si fuerint ignorantes in factis suis non tamen occasio malitie extra hominem est, et quod non euadit eius scientia ab aliquo nisi fuerit demens uel qualiter est possibile ut euadat
hominem
ire
,
Homo
et est actio
et est impossibile
aut
communior
et
est electione eo
pueris
electio
retinct se ab ira et
concupiscentia.
uult
impossibile aliquid, numquam autem eligit aliquid impossibilium. Et uoluntas proprie finis est electio autem eorum quo ad finem
;
homo
sunt. Sanitatem
felicitatem
eligimus autem
:
ea
electio est
ex opinari autem sic uel sic non fit aliqualiter i bonus uel malus. Et opiiiio neri uel falsi est, electio autem boni uel mali.
(l)
Al marg.
et
nspontaneum-
LII
ARISTOTELIS
est qiiod
electio
non ualde
st
scitur
electio
autem alicuius
est cniuslibet
et ra-
et
quamuis
autem
medicine
ut lacedemoniorum
;
optime iuuant
et in artibus facilibus et
omnino
certis
nemo
non
non
consiliatur, ut
artibus; et in
in similibus huiusmodi
in rebus perpetuis
consiliamur
tione.
omnino dubiis ut
hiis
et
in thesauri
absconditi inuen;
finis est
complementum
consiliatur
,
medicus,
neque rethor de persuasione neque legis lator de felicitate sed uuusquisque horum finem supponit. Et ea que in consequendo finem necessaria
sunt, consiliando inquirit a principio usque ad
tans
et si aliquid impossibile
occurrert desistit.
:
possibile
que enim
modo
complementum du-
erni t, et relinquit
Etiam diximus quod uoluntas finis est finis ergo uolitum est. Videtur nero quibusdam quod uolitum sit bonum aliis autem uidetur
;
quod uolitum
ritatem est id
sit id
quod apparet bonum. Bonum autem secundum uequod uidetur sic esse uiro bono. Homo enim uirtuosus
Quemadmodum
;
sanus iudicat de dulci quoniam dulce, et de amaro quoniam amaruni eger uero opposito modo se habet uel iudicans dicens amarura non
amarum
et
et sic
malus
similiter
omne nempe
malo
,
delectabile
lectabile inquirit
et
malum bonum et bonum iudicat et indelectabile tamqxiam bonum et ab indelectabili fugit tamquam a
:
eorum
et in
uoluntate
,
et in
electone
Et
res
quas
non agere
testo
eas in nobis
(1)
il
ha
olov utg av
pouXeexat.
IL
COMPENDIO ALSSANDRlNO-ARABO
Llt
est.
Si ig'itur agere actiones pulci-as in nobis est, etiam res turpes ag-ei'e
in nobis est.
eligere
autem
et
melius
malum
est.
Et
est
homo
genitor actionum
suarum
earum
in ipso est;
est, et ipsiim quoque in nobis est et de que fiunt sponte. Testifcantur autem buie facta latorum legum
quod turpia agentibus penas infligunt et bona agentes honorant, instigantes hoe modo homines ad appetitum et opera uirtutum ad respui,
tonem uitiorum.
Nomo autem
quod non
instigat
hominem ad
quod non
et
est in
eius potestate, ut
non patiatur
sitim aut
famem
hoc modo
in similibus puniunt
ignorantes pr
in adiscendo
propter pigritiam
suam
et
ad sciendum
et uecessariis in lege.
Leges
igitiir
cum
essent habiles ad
operandam (?) legis impletionem. Inconueniens enim est ut dicant quod iniustus non uolens iniustus
est,
cum
sciat opera
,
per que
fit
quis iustus
et
ciendi ea uolens
luntarie eger est
Quemadmodam quidem
cum
noluerit credere
;
a principio ergo in eo erat non infirmari ; iam in eo non est ut cum uelit sanetur: ut pot uero facta egritudine a principio quidem in ipso erat non procere in proiciente lapidem
,
ipsum
facile
Eodem modo
spontanee,
resumet aut retinebit ipsum. quocumque peruerso habitu confirmato non est a malitiis abstinere. Non solum autem malitie anime sunt
,
cum
uoluerit
in iniusto uel
sunt
immo
in
men
cit
prohibitio non
profi-
que a uoluntate est et que fit per negligentiam et per dimissionem rerum conferentium et por uoluntariam ingestionem sui unde cecitas uel quecumque alia occasionum non rebus pernitiosis
in ea
;
autem
accidentium ipsi non improperatur sed potius misei-entur sui homines et benefciorum impensione ipsum supportant. Ceco autem propter nimiam uini potationem uel quacumque alia
propter sui culpamhomini
Unicuique hominum
talis finis
LlV
Si erg-o habitus sui
ARiSTOTELiS
unusquisque quodam modo sibi causa est et ymaaut g'natonis sue quam de fine habefc quodam modo sibi causa erit
,
certe indiget
homo
ut preter
omnem
in bonis
exercitationem
et
aliquid
habile ad inter
bonum
malum discvetionem
appetitum et huius respuitioneni. Optima enim rerum est quam non est possibile accipere per assuetudinem uel doctrinam sed naturaliter nsita est
,
Non
igitur
:
inspontanee
quam
;
uitia
eis
opposita
non eodem modo actiones spontanee et habitus actiones enim spontahabitus autem in principio solum. De unoquoque autem habitutim deinceps dicendum et primum de fortitudine. Et est forttudo
nee semper
,
quidem
hominis
ut predictum est
et
quedam
est
famam
denigrant
talia
infi'onitus
et
et
quidam hominum
nec magis quam
timidi
fortis
existunt et habent
expensionem
oportet, et
tet et
promptus
quando oportet
est res
audax
su-
autem deficiens
homo malus
et uilis.
Et non
Quedam
tiero ta-
nis
lium rerum absolute excedunt naturam hominis et expauoscit eas omhomo intellectum sanum habens alia autem quibusdam sunt pro;
pria
elig'ere
fugere
namque
.
res
molestiam
inest
alii
modi
fortitudinis V,
quorum primus
i
.
opera
fortitu-
enim in
teruerecundie euasionem. Secundus est propter peritiam agendi: edocti bellis de sua confidentes peritia opera fortitudinis exercent
;
mortem
ampliurf
uero non
fortis persistit
plusquam rem
pi'ouocantes.
Quartus
est qui
ft
quelibet terribilia
IL
fortitudinis
COMPENDIO ALSSANDRlNO-ARABO
LV
cere
consueuerint
exercent qua[re] diu opinantul' bellar contra eoa quos uinperseuepercipieates uero alios adesse fugiunt
; ;
fotfci-
quam
castitas
difficilras
est
enim
tristia
tollerare
quam^
retrahere se ab delectationibus.
Castitas
est medietas in delectationibus
,
non.
autem in omnibus.
et picturarura
licet
raro
oportet et
quantujn
oportet et
delectari
et ctefa
in
hiis ut
huiusmodi.
ammalia sunt
ualde delectantia. Incastitas igitur et castitas circa duos sensus attenditur residuos in quibus ceteris animalibus commuiiicamus, sed maxime
circa tactum
potius animalia
mines.
bestiale
,
Vehementer
et
hiis sensibilibus
precipue tactualibus
et
de
;
hiis in eis
tactui
quorundam membrorum
secundum quod
corporis
in
est
lectantur
re
taotus
quidem
tium peccant quidem more bestiarum replentes se; in non naturalibus autem multis modis peccavi contingit Incastitas ergo excessus est in
.
delectationibus
quibusdam corporalibus in tristitiis autem non, nam in Interdum tamen incastus dicitur qui
;
.
inueniri
tationibus.
est in hiis.
hominem qui minus quam oportet gaudeat ex delecUndo neque nomen huic positum est. Castus itaque medius
superflue gaudet ex del-^ctabilibus noe ultra
;
Non enim
modum
tristatur in
ex ipsorum ablatione
moderantiam
quantum expediunt
si
et eius
nam
coacti
ad bonam uifce consistentam productionem. Reluctari enim oportet desideriis dclectubilium preualuerint uiam absorbent rationis uel hebetabunt et tunc
et necessaria sunt
,,
insatiabilis
fuerint ad
bene uiuendum
a pedagogia
ad insolentiam nos
conandum
subiecta
ambe bonum
uelint et intendant, et
et
Lvi
Liberalitas
Aristotels
est mediocritas in datione
pecuniarum
et
ipsarum
ac-
usu decenti
unde oportet
tet et
et
oportet, et dat
quod oporoportet
,
quantum
in
et
dando
et delibe-
dignius est ut
quam
enim
et laudabilior existit
;
abstinens ut oportet
et utiliter
;
rectum operari quam a recto abstiuere utcunique tamcn equalitatis. Modicum tamen laudatur mediocria accipiens
laudatur ualde propter utilitatem
dans uero
ne
et
quam habent homines ex eius dationon unquam uero recte accipiens odio
:
autem largus qui ex datione tristatur non enim eius datio ex largitate sed propter uerecundiam uel quamlibet aliam passionem ylaris igitur dator est largus et modico nititur esse contentus in
habetur.
est
;
Non
propria
siue
necessitate ad
siue
et
modicum
eum
Non enim
mirabile
opum aceraus
spar-
nempe uidetur
sicut anxie-
quam auarus
nulli
multis enim
proficit
et
idcoque diligitur
autem
est ut
ad medium reducatur
auarus
autem nulluni habet remedium, et fere quicumque uel quilibet humane nature defectus ad uitium auaricie faciunt declinare. Et sumus naturaliter
proniores ad auaritiam
quam
prodigalitatem
critate recedit.
ut nix uel
numquam
enim quis auare sua retinet enim e contrario ut in hiis quorum animo
cupiditas habendi et
codem uno aliquo reperiantur. Aliquando sed non concupiscit aliena aliquando
;
insatiabilis est
appetitus uel
illi
omnibus
igitur
modis
qui manutenent
px'ostibula
quecumque
offi-
ignominiosa. Et
et
modicum
hiis distant
ciales
exeniorum extortores
tyranni
omnium
indifPerenter occupa-
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-AEABO
in prodigalitate.
LVII
peccant hotnines
quam
qiie
est
maior
sit
quam
ad
in hoc
uergit parcitatis.
ut in templorum constructionibus et eorum ornatibus que circa cultum diuinum impenduntur et in nuptiarum celebrationibus et extraneorum hospitationibus et exeniorum oblationires spectabiles
et in ceteris
,
bus
et similibus
;
est
sed
aliorura
et in
rum expendendarum sed expensorem conuenit aliqualem uel ex seuel ex progenitoribus horum autein utroque carens * de magnificentie ope:
dieta
nominatur. Superfluit autcm ab isto qui circa hoc ultra debitum expendit et plerumque in rebus ubi
suificerent
modica
facit
hoc amore
uirtutis,
sed ut in conspectu
hominum
tur. Deficit
que
possit quantumlibet
modicum
expendendorum retinere sicque corrumpit decorum ac deflorat et pr modica parcitate multariim expensarum grates amittit. Dieta igitur extrema malitie sunt, non tamen uidentur uituperabiles ualde cura non
sint
dampnose
uicinis.
Magnanimus autem
ad res arduas
Qui autem se
et delectatur tractatione.
omncm
susceptionem
precipue
si sit
iti
hiis
honor
est
summus
et
optimum
eo-
rum que ab
extra sunt.
est,
Cum
igitur
quod optimum
optimus hominum
inclinabit
dignus existat
eius
animositatem eius
et
ad
aliquid turpe
agendum
neque
est
corona uii-tutum,
magnanimitas
uero.
magnanimus
Cum
necesse talem
bonum
esse in se et bene-
LVlll
ABISTOTELIS
si
rem
sibi
exhibitum;
ham
ei
raagnanimus equelatice
{sic)
leuat
extrinsecus neque elatus in prosperis ncque in aduersis inuenitur. Et nobilitas quidem generis et potestas depressus
quecumque contingant
et
At magnanim.us
uero.
solum bonus
honoretur.
In quo uero utreque res reperiuntur dignior est ut Et magnanimus peruipendit discrimina nam uitam suam
:
et gaudet ingruente necessitate quidam beneficio impendendo uerecundatur autem ex impenso sibi beneficio. Actio enim nobilior est passione. Recipiens autem beneficium
,
fine
laudabili
;
retribuii
et studet
ne piger
sit
in retribuendo
et
:
amat,
nam
celare
factis arduis
et
uile reputat, et
seuerum se exhibet
uiuapt homines
,
preterquam in solatio
quorum
et
qUam
plebei
seruos conductiuos
ac mercenarios eos
;
et
homines
maxime
adulatores inueniuntur
gnanimus seruat
neque sui
deiractor est
pulcris
memoriam sed
minus aliorum
neque uerbosus
umquam
utilibus
,
quam
inimicorum suorum qui instant amplius rebus ut pot sibi sufficiens; et est morosus in moiu,
loquendo
:
cui
enim
cordi multa
egei agilitate.
Descriptio [utriusque]
Superhabuiidat autem ab hoc ut dixiraus gloriosus et est qui rebus supremi honoris se ingerii
ens
,
tamquam dignus
honorabilem se
reciteutur et
preciosis
uestibus ei
homines
et per
Discreti uero
eum
deficit
quidem ut dictum
magnanimo
efc
sibi
bonum
proportionaium;
:
quantum a medio receduni ueruntamea Hec igitur que dieta sant medium et exireextrema
est
ma circa
etiam ia
noribus similiter
medium
est et
enim
appetiiio
honorum
oportet.
oporiei et
minus quam
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
LX
Non
quam quod
et
interdum eodem
nomine superhabundantem nominamus defcientem nero nominamus non amatorem honoris. Intercedentibus autem dieta est comparatio larg
ad magnanimum et amatoria honoris ad magnifioum, et similiter extremorum estrema non hec quidem circa maiora illa nero circa minora
;
fere
Et quidem etiam in hiis que circa iram medium et duo extrema et tam medium quam extrema innominata sunt nominamus uero
; ;
medium mansuetum
et
superhabundan-
tem autem iracundum dicimus, deficientem uero inrascibilem; etmansuetus quidem qui irascitur ex quibus oportet et cui oportet et quantum
oportet et ut oportet et
tem
et
hoc est melius quod in ipso est. Non enim et eodem hoc enim tale intole:
quod malum
omnibus
sui parti-
bus aggregatis. InirascibiUs autem est qui nec irascitur ex quibus oportet et cui oportet et in similibus hiis. Et hec quidem illaudabilis
est tollerantia
.
illati
suis, et
non com-
interdum laudamus
eis attribuentes
ex
difficillimis
enim
certe est
sermone determinare
ira-
dicendum quod ut
extrema uero
uituperabilia existunt.
et societatibus et col-
nam
in hiis
niuntur
extrema nero
illaudabiiia.
Et medium quidem in
homo
et in
quibus oportet et gratia cuius rei oportet et quantum oportet et ut oportet et quando oportet et ubi oportet, et fere dispositio hec similis
amicitie existit
diuersificatur
et
compassio per
quam
amicitia
subsistit;
superhabundans autem ab isto est qui ndifferenter cuilibet tractabilem se offert tam ignoto quam noto et tam extraneo quam uicino. Et agens
flexibilitatis
5
emoluagre-
tamquam
LX
stis est et
ARISTOTELIS
seueritatem inculti hominis pretendlt, nulli contractabilis ens et uel discolus appellari. Veritas uel falsitas uel mendaelum
potest
mordax
magnanimus
uti-
buie
pomposum
eo
qui ostentat se
et se
aptum
qui simuiat
rebus similibus
Verax igitur concedit et affirmat inesse sibi quod in ipso nec plus nec minus asserens esse quam quod est. Et est rectus quidem melius dispositus pomposo, hic enim mentitur qudem in suo dicest
to
,
facto et
in dicto
est,
simul.
uerax quidera bonus est et laudabili s bilis. Et uerax existens ueritatis amore melior est eo qui ueritatem seet qui quitur circa eorum concessionem que spectant ad inixiriam ostentat de se plus quam in ipso sit non emolumenti causa minus ma,
enim uituperabilis existit. Qui autem ostentat se honorandi causa minus uituperabilis eo qui seeundum suam opnionem
uel argenti
:
talis
pomposus. Et quidam hominum mentiuntur eo quod alacritatem habent ex mendatio alii .'lutem quia desiderant per hoc exalintrandus
(?)
est
tari et
ipsos
delectant f mateiiam
preten-
alii
aiitera
et
qui
f; et
se
ostentat
quemadmo-
dum quidem
etagrestis;
omnino
alacer
:
autem
conueniens
et agt
et tractabilis
loquitur enim
ea que
;
similantur liberalitat-
neque
contristai
aut prouo<.-at
et
in uita.
quare est quidem f in consensu et concordia tranquillitatis Verecundia quidem passio est et g^eneratio eius generationi timoris similis existit propter res terribiles. Et enim qui uereeundatur
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
efficitnr
:
LXI
metut ex
ex omni re rubeus
pallet
autem eius
imltiis [qui]
,
passio corpoi*alis
et passio
ex uere-
uerecundiam "prohibentur a peccando seniores axitem non laudancum non pertineat eis ag'ere aliquid unde sit
:
uerecundia
das turpes
et propter hoc non oporfcot ut uirtuosi agant actiones feque ducant ad uerecundiam. Et sunt quidem iste uirtutes liberalitatis.
fit
omnes de speciebus
quis iustus
et peragit ac-
omnes de bine
;
uir-
tualem
cumque
malus
fuerit uirtualis
ei
bonus apparens
habitus quidem
erit
etiam habitus
bonus apparet siue manifestatur ex uirs bonis]. lusticia tribus modis dicitur et iustus similitcr dicitxir enim iniustus aduersans leg'i, et dicitur iniustus qui
contrainus
apparens. Et
acquirit
naturam
equalitatis.
consistens
stus est, et
secundum naturam
lex quidem
equalitatis
Lex etcnim
mandat bonum
uirtuosis dominantibus et
et beatitudinis
mandat
conseruant beatitudinem
et
mandat
actiones strenuitatis
et
ut seruatio-
nes ordinis
aciebus agonis,
,
et
et ut
caueat a turpiloquio,
ut in
summa
dicatur,
mandat
uirtutes
omnes
et prohibet malitias
tarie fiunt.
Et quidem
amplius mirantur homines et delectabilius conspitiunt quam stellam lucidam rutilantem ante solis ortum uel post eius occasum. Hec enim
uirtus
est
pars
uitii est
imo
et
Quedam
iubendo
furtum
accomandando
et
latentes ut
et perditio
adulterium et incantatio
et
falsum testimonium
et defrandatio [mag"istratuum].
Et quedam
ut uuhieratio et ininculatio
et interfectio
autem
IjXII
aristotelis
commendatio aut
,
in relatione se
commendator
est
commendator
et iustus
est prout est coequator inter duos; et iustus in relatione se habens est
inter
quatuor res et iustus est iustus quidem ad minus in rebus quatuor. Res etenim in quibus iustus est coequans due sunt et res ex quibus est iustitia dtie sunt ot sit quidem coequatio una pluribus. Res in qui:
bus
fit
coequatio sunt
fieri
ille in
quibus etiatn
ft
non coequatio.
coequatio
in
et
Nisi
enim
possit
in eis
erit in eis
ex bine
contrarietatem
i-ecipiunt
connegationis
cnm
fuerit
equatione non
proportio-
est proportionalitas eo
quod propor-
ad minus
erit in
si
tunc sumentur
sic se
unum
ipsorum
bis,
eum
ad h
e, hic ergo h bis siimptum est quare proportionalia huius sunt in ratione pvoportionis qiiatuor quidem quamuis tantum tria sint in subiccto Si autem discreta fuerint tunc fiet hoc modo pi'opor-
habet h ad
tio
sieut
se habet a
ad &,
sic se
habet
ad d^
et est
quidem
ratio
proportionis
tionis.
proporsiue
Et
iustitia
que est
in
connegotiationibus res
.
equalis est
equalitas, iniustitia
tie ut
autem
:
res inequalis
coequet inequalia
alium in
uidetur
et
passo
satisfaciat, et sic
inequalitates
,
diminutionis ad
medium
equalitatis reducat
illine
subtrahendo equiparendo et illinc addendo, Oportet ergo ut sciat ubi et quantum addendum maiori et ubi et quantum addendum minori et ubi et quantum subtrahendura maiori et ceteras
moditatibus et
iuducendam
huiusmodi circumstantias reliquas ad repellendas iniurias et iustitiam et ad conservandos hoc modo subditos in bona mediocritatis consistentia.
Ciuitatum habitatores
alii et
sibi
inuicem seruiunt
,
et obse-
CLintur et
dmt
alils
petnnt
alii
ab
aliis
et
exigant retributio-
secundum oppositionem ad moium oppositorum que aggregat commedians dyameter. Sic ergo f fabricator habens o, artifex calciamentorum II, et domus III, et calnes seeundum proportionem cogitationis, que
est
ceus
mi:
calceamentorum
artifice
opus suum
artifici
calceamentorum. Et
non
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
LXIH
Oportet igitur ut aliquid statuatur quod equans sit inter eos ipsorum conservans in inedia consistentia participationem et conneg-otiati onera. Huinsmodi itaque causa statutus est denarius ut sit mediator inter con-
negotiantes ut imparitates
igitur
redueat ad
:
paritatem
tamquam
iusticia
animata
erit igitur
proportio fabricatoris ad
artificem calciamentorum
narii mediatione
tamquam
proportio
domus ad calceum
et de-
conuiuendi
denariu.s
et
connegociandi
in hac uia
intentionem suam iudicem qui iustitia animata est; denarius ergo est
lex inanimata et index est lex animata.
blimis
et exeelsus
est
;
deus supropter
cum
ipse
ductor
sit
legum uniuersarum
legum ciuilium obseruantiam consistit uigor equitatis et augmentatur numerus ciiiium et crescunt habitationes et in bona consistentia perseuerant
,
et extenditur
aruorum cultura
,
et
tandem habtationes ad
here^
mum
conseruator
sibi ipsi
Cumque
fuerit equitatis
:
de bono commediato plusquam alii ideoque dictum est quod honores siuc principatus patefaciunt hominem. Et populi quidam ponunt
[animum] principatus Iibei*alitatem et quidam eorum causam eius ponunt diuicias alii uero generis nobilitatem. Sapiens uero intelligens
;
discretus
causam
est
in
sit
Hec enim
tem.
bet
priucipacum secundum
Quedam
quidem
iustitia
naturalis uirtutem
unam
in
Et ha-
dum
ignis qui
mes ut
plantarum
et
equalitatis.
ipsum deponuntur
minatur quidem factor iustitie nisi per accidens; qui uero restituit ipsum honostatis causa atque spontanee hic uero iustus est. Dampn.a
quecumque contingunt in conuitibus et connegociandi modis trium sunt specierum. Non quedam fiunt ex errore siue ignorantia alia autem ex
;
negligentia sed
alia
uero ex premeditata
LXIV
AEISTOTELIS
causa ut occidens patrem extimans ipsum aliquem ex hostibus esse pumicom esse existimans aut ut [medcari] uolens
,
Dampnum
cum
quidem
cauit
potuit
iniusti
in facto suo
ueruntamen non
quantum
oriri.
dampnum
cum non processerint facta ipsoruin ex malitia. Cum nero infert homo dampnum ex precogitata malitia et spontanee re nera iniustus est omiii carons circumstantia excusante factum ipsius. Unde malus et absolute uituperabilis est. Non enim sic iniuriam irrog'at (juis alteri
nisi quia egressus est a nr.tura temperantie et equalitatis.
Quidam
au-
fuerit
hiis
quam quod
ipsi sint
sibi ipsi
causa sunt sue ignorantie mnime excusantur, quemadmodum circa ebrietatem so habet et circa obmissionem studii in hiis que pertinent ad neri
cognitionem
et
appetitum
boni.
Supererogatio iustitie
]
melior est ipsa iustitia. Veruntamen non est accipere plus uel minus
in nero
est
.
Tale autem medio ndiuisibilo enim est quod sic medium est iustitia. At non est huius iustitie supererogatio, sed isticie posite
in lege cuius
prememorata
iustitia rectificatrix
est; hec
enim
iustitia
fieri
.
solum
bonum
melius
Optimum enim est tainquam a deo glorioso donorum suis seruis, ut per hanc sibi assimilentur et deo quidem assimilari uirtus diuina est.
;
species
uirtus
,
anime
intellectoalis
que
pei'tinet
anime
rationali
rationem
discretionem et intellectum.
Anima
tione
et electione.
Anima nero
assentit et discernit ex
consiliatione
electione.
intellectus
autem
non
electio nisi ab intellectu principium ergo electionis intellectus est. Et electio est desiderium intellcctualo alieni us gratia. Et ille quidem
qui bene
utituf
electione
non
consiliatur
de re
preterita
(non
enim
eam non preterisse) ncque de eo quod impossibile est aliter neque de eo quod impossibile est contingere ncque de eo cui non est compleraentum. lies in quibus anima ueritatem accipit afpossibile est
se habere
,
irmando
et
et
IL
intellectus.
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
LXV
impossibile
quam
est
aliter se habere.
Et scibile est
g-encrabile nec
corruptibile.
;
et scibile discibile
et
scientia
tionem
et
ex principiis notis per se. Et est scientia per demonstranon est demonstratio in rebus quarum principia possibile
est
,
nec um-
quod enim principia necessaria sunt et ars est dispositio artificialis cum ratione ueridica. Consultus autem et prudens est ille qui potens
tionis
quam
mentittir eo
aliter
se
habere
demonstra-
est
cum
circa
bona
et
mala hu-
mana,
et consiliatur circa
et prerog-atiua
in artificiis; dicitur erg"0 talis sapiens, in arte sua, et signatur per hoc
bonitas
Intellectus
autem
est
principia
atque initia
sunt naturaliter
ili
aliquibus certis
co
in cog*nifcionem per experientiam multam et multa expemulto sed non ricntia adolescentes habent temporis tempore indiget longitudinem. Prudentia in uia rerum f earumque exitum utque finem
ueniunt
est
,
propositi
bonum
tur
:
cum
nero ad
;
ex eo
ipsam
-,
non
sicut res que inducit sanitatem sed sicut anime sunt secundum mensuram iiirtutis mosolertie et prudentie
et
secundum mensuram
astutie. Virtus
igitur dii'igit propositum ad rectitudinem et prudentia firmat res et ponit eas bonas et instaurai ad iustitiam. Virtutes figuratine siue morales sunt
tamquam mores
et iustos
naturales. Interdum
ab adolescentia sua,
Mhicorum.
Makchksi.
Aristotclis Liber
LXVI
ARISTOTELIS
natura esse
electio
cum
Neque enm
est
;
sana sine
neque
completa in
fieri
:
quod oportet
complementum
operatonis.
audacie
et
foi-tis
et
ex quo homo est intevdum terretur attamen non patitur ab patitur ab eis
;
uilipendit
et
opera
urtutis aggreet
impro-
peria fugientes
preeligentes
discrimini
quam
quam
exercet
homo
furoris causa
cum
uindicte iniuriarum
dampnum cet homo causa explende uoluptatis ardenter concupite. Fortitudo spiritualis est quam exercet homo causa eonsequendi honorem et famam
.
inhyat uehementer anxiatus propter illatum aut nocumentum Fortitudo autem animalis est quam exer-
et
sublimationem
,
est propter se
ipsis fortibus
et diuini
quidem suot
uiri
fortes.
hiis
laudabile
est.
est.
Nam
quantum
oportet et
secundum quod
quando oportet
et
ubi oportet.
a nature motibus, ut
cum
rum
in commessationibus
inquinamentis
xurie.
Mansuetudo habitus
laudabilis inter
superfluitatem ire et
irascitur
pr
illatis sibi,
,
[Alio]
homo mortui
sensus
imprimunt dolores. Liberalitas et magnificentia et magnanimitas ad unam naturam tendunt et concomitantiam habent ad inuicem sunt enim acceptio pecuniarum et datio earum unde oportet
cui
intus
et
quantum
oportet et
quando oportet
et cui
oportet.
Et est quidem
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
LXVII
apud habentem istos habitus datio pulcrior et decentior quatn acceptio. Et uifcat lucra turpia Et avarus inhyat acceptionem denarij amplius
.
quam
auri.
ncque
est
affert
eis eo
animam suam
expendit res
eximias
non oportet
autem
norum
horum
Qui se
malorum
indifferenter.
Et huic con-
quorum cumque successibus bonis. Et medius de malorum autem succesde honorum quidem gaudefc
,
.
sibus bonis
tristatur
est.
ostentat
tamquam
omnia bona
sunt
alios
aspernans
et
Hominum quidam
difficiles
;
ad con-
uiuendum
sibi
et
intractabilis
alii
autem
;
tamquam amicos
et hic
offerentes
et qualiter et
nero lauda-
et
uxorem
derideat
aliis
et huic
contrarius
horum uero mecolloquitur nec eos audit dius est qui mediocriter se habet in hiis. lustus est equalis siue equans. Equans autem duobus modis est
:
quedam autem
ab
aliis
aliis
Et legis lator sanat contractus et equat inter defectus et superfluitates. Et iustus equans qui dedit pecunias et honores facit hane diuisionem ad minus inter duos. Erit ergo commendatio in rebus et
per res.
Et
iustitia
diuidit in
tertii
ad quartum est igitur ipsorum equatio secundum proportionem ipsorum ad se inuicem. Et iudicat iustitia in ipsis secundum mensuram uirtutis et meriti. Sanator autem qui sanat
modos connegotiationum
et
et legis lator et
iudex
hii
nempe discernunt
suam
quosdam
modo
LXVIII
ARISTOTELIS
et superfluentes.
adequando diminutos
perfluit super id
eo quod ei
quod suum est, ec cui irrogatur iniuria diminutur ab pertinct et index quidem adequai inter eos secundum men:
suram seu moderamen proportionis arithmetice, et propter hoc accedunt homiries ad itidicem. Index enim per modum transumptionis est iustitia
est.
moderamen quod
fiat
possibile
Et non
est
quidem
,
iustitia
in
omni loco ut
ei
factori
tantum
quantum
stulit.
ipse facit
ncque ut auferatur
consistit
est contrarius
Non enim
in hoc
semper
quemadmodum
alteri
iustus
iniusto
medius equalis
medium quidem oppositum interdvim amplius extremorum; extremorum oppositio ad se inuicem maior est oppositione ipsoiiim ad medium. Iustitia in ciuitate est medium intra
contrarius est inequali. Et
perditionem et lucrum, et non est possibile ut fit absque acceptione et datione et concambio; ut textor qui dat pannos pr rebus aliis et ferrarius
qui dat
fei-ramenta
pr rebus
aliis.
cambia
incidit difficultas
statuerunt in ciuitatibus
:
qua adequatio fiat inter connegotiantes enim mediante structor domus adequatur
et
in opere
calcea-
mentorum
condigna
iustitia
.
et
medicus agricole
et sic
de ceteris modis
omnium
eritque
reti-ibutio
iuxta meritum
offitii.
plus est
Qui ergo bone melior est bonus est modis omnibus et qui quam iustus iustxis est modis omnibus et iustitia naturaliter
,
dulcius * eximelle quod positione dulce est; et iustus uiuit uta diuina
secundum
eius
enim rebus
legis lator
iustis utitur
amando
Non
oportet ut
ponat leges uniuersales in omnibus actionibus; nam non est possibile ut dicantur sermones uniuersales in rebus non uniuersalibus.
Sermones
cum
iudicet
et sentiat
fugiendum
tria
sunt: malitia
:
fe-
Et uirtutes
hiis
benignitas cle-
mentia
multam excellentiam
sitie
tensionem uirtutis in ipsis ultra solitimi modum in omnibus quemadmodum diuina bonitas omnem mensuram bonitatis excedit. Alii autem
sunt crudeles
et ferini in
alii
Il
compendio ALSSANDRNO-ARABO
et
LXlX
assi-
sunfc bestialis
nature in desideriorum
uoluptatum persecutone
pertinentes
et iioluptatibus
Epicuri.
Et
uir
quidem divini [et] morum feralium pauci sunt, iiterque in omnibus qui morantur in extremitatibus habitationum ut pot australes s ethiopes,
. .
et septentrionales ut sclaui
(1).
Homo
liabet
metas
suas ad quas mouetur naturaliter et centra quas reuoluitur circa ipsarum centrum nisi acciderit nature sue occasio ad mores bestiarum ipsum
que solutis habenis secundum morem proprii appetitus uagantur per pascua ncque continent se ab aliquo eorum ad que ducit eas natura sua. Et hoc modo fcransgreditur ambitum metarum suarum.
inclinans
,
,
efficitur bestiis
propter sue
eligentie prauitatem.
et
et utitur eius scientia in eo in quo mandat.sententia diuina sequens naturato uirtutis moralis et uirtutum diuinarum et uirtutum intellectualium^ hic quidem mouetur ad metam suam et girat circa centrum
suum, et utitur propositionibus utilibus concludentibus conclusionem sanam. Quedam rerum delectabillum sunt secundum neccssitatem, quedam
nero secundum electionem:
alie
et
.
harum quedam
rei
Delectationes necessarie
sunt ut nutri-
mentum
et coitus et cetere
homo
uina que delectaut delocfcationc diuina. Delectationes nero que alicuius alterius causa sunt ut uictoria et honor et diuitie
et
cetera
bona
comunicant. In quibus mediocritas semper laudatur, superfluitas nero et deficientia uituperatur. Delectationum quein quibus bestie
dam
sunfc nafcurales et
quedam
besfciales et
quedam
ferales et
quedam
ratione temporis et
,
quedam
rafcione egritudinis et
suetudinem quedam propter naturas malas. Mores ferales delectantes sunt ut mores quorundam hominum qui flndebant uentres pregnantium
(1)
L' esempio
manca
;
nell' originale greco ed escludiamo che fosse qui da notare piuttosto l' influenza della para-
txx
rsttls
manis
et
carnibus crudis
delectantes
stio luti et
suetudinum sunt ut euulsio pilorum aut corrosio unguium aut commecarbonura; delectationes uero propter naturam malam sunt
ut concubitus
cum
Quedam
ille
que contingunt in freneticis maniacis et melanconieis et eonsimilibus hiis. Vir furibundus quasi pr sententia tenet quod ei bellandum sit contra
omnes homines
irascendum esse
multe
Cum
ei ratio intellectus
statini prosilit
ad iram
ad similitudinem seruientium
properant ad obsequendum ante quam percipiant ad modum canum latrantium ex quacuraque noce quod man datar et non diiudicantium an sit uox amici an inimici. Et hec quidem inconagilitatis qui
,
naturam
caliditatis et
uelocitatem motionis
sue
quam
cupiscentias. Concupiscentia
enim statim ubi cognouerit quoniam hoc delectans non expectat iudicium aliquod a ratione sed incumbit ei. Nalatebras
querit
Ideoque dieta
**
et
non penitet
aliquas
Carentes [initium] meliores sunt habentibus inhabet spei reliquias tellectum et discretionem et non agentibus seoundum ea. Qui enim
propter intellectus
similes sunt eis
sui debilitatem a concupiscentiis prauis uincuntur
uino inebriantur.
perseuerat
recto.
moderamine
Permutatio
consuetudinis permutatio
bet
sit
propter similitudinem
quam
ha-
cum natura. Quibusdam hominibus uidetur quod nulla delectatio aliis autem uidetur quod bona ncque per se neque per accidens bona sed aliis uero uidetur aliqua plures male; quod omnes delectationes bone sint Delectatio absolute non est bona eo quod fit in natura
;
. ;
sensualitatis
non
est igitur
cognata complementis
Castus
fugit
de-
nem honorum
non
requirit
Quedam
et
Intelligens igitur
ai
1^^
IL
COMPENDIO ALESSANDRIN-ARABO
MI
111
I
LXXt
II
HW
I
Il
...Il
coutinenfcia non sunt idem neque eius opposita sunt eadem, Castitas
enim habitus
luptatum
iamdudum
pugne uo-
et quasi
Continentia nero
,
temptationum sustinet moleatias consulte tamen rationis existens uoluptatum persuasioni resistens ad ultimum
.
quemadmodum
Incastitas
autem
est
uehementem temptationum instantam peccat circa uoluptuosa sed proprie malitie causa quasi uenando delectationes. IncontiIncastus autem non imnens igitur a uiolenter impugnante uincitur
non
proptei'
.
pugnanti
se susternit.
ter rationis
Non
igitur simrectifcari
pliciter,
sed quasi
Incastus
autem
fere
Et discernitur quidem uirtus a malitia per et plerumque est, in uitio nero corrupta uehementiam Constantie sunt tres concupiscentie corrumpitur propter modi unus s in eo qui constans est in omni opinione siue uera siue
.
falsa
est in
bono
Et alius oppositus huic (1). Et tertius qui est in eo qui constans et a malo facile conuertitur Et simpliciter constans sim.
Nam
hic ad
uariatur
ille
tamen propter delectationem bonam nobilem mutatur ut cum falsam suam credulitatem mutat acquiescens et condelectans ueritati Impossi.
bile est ut
sit
et
incontinens
Non
in scientia so-
lum sed
ficantur
in operatione prudentia
consistit.
;
incontinentia conueniunt in
eodem
et
et malis. Et sciens quidem secundum suam operans scientiam uiro uigilanti similatur, non operans autem secundum suam scientiam dormienti similatur aut ebrio.
admodum
in dormiente
sensuum
ligat
principia
cerebro
transmissa
(1)
In margine aggiunto di
mano
pi recente: s
instans in
omni
tXXli
iudicium
tione et
RISTOTELIS
Fraudolentus est quiiniuriam infert ex premeditata consiliaelectione rationali. Et mala que sic fuerint pessima sunt et ip.
sorum actiones minime remedia consequuntur. Amor siue dileetio est una uirtutum nostrarum
ductioni uite necessariis. Et
bonis, et potentes atque
et est
de rebus deceteris
homo
indiget amicis
quemadmodum
principes ac diuites
amicis
quidem indigent
quibus impendent beneficia et a quibus recipiant honorationes et actiones gratiarum. Decora nempe sunt maxime beneficia amicis impensa
et seeuritas
hominum
in amicis est, et
est
precipitii si ruat
Sustentatione
igitur
que ab amicis est indiget et cuiuscumque calamitatis refugium uersus Et est quidem homo solus sine amico cum amico uero est amicos
. ,
Ex duorum enim
coniunctione perfectior
amplius
est
operatio et intellectus.
quam inducendum
dileetio
iustitiam
Oum enim
fuerint
homines amici ad
in-
iustitia. Insti
ergo amatrix conseruatrix amicitie secundum suam naturam et tutrix ipsius ab inimicitiarum incursu et tollit discordias et rixas inter
homines
Dilectionum species cognoscuntur per species dilectorura delectabile bonum et utile. Et non
.
Non enim
-,
est
in eo
ncque
reci-
oportet ut
.
uelimus bona
Verumtamen
bona uolunt
in hoc solo
aliis
Nam
castiga,
amicos esse
equalis in
et
castigatio dileetio
est
cum
exigentia corrotributiohis
actio-
nibus
',
In unoquoque trium
debita
modorum
dilec-
sit corretributio
non
latens. In
coamantibus
enim
modum
coa-
mationis
utilitatis
amant quidem
utile et delectabile
Et ueterani ut plurimum amant se inuicem propter utilitatem iuuenes autem propter delectationem ideoque cito funt amici et rescinduntur
:
cito
delectationis
Et perfecta quidem dileetio est honorum dileetio cite inter quos uera est amicitia, consimilium in uirtute hii nempe uolunt bona sibi inuicem per se ratione sue consimilitudinis in eo quod boni
:
li.
COMPENDIO ALSSANDRIlSfO-ARAB
ex se
ipsis
httit
inuicem simpliciter
Et hec
quidem
dilectio
uicem diligentibus neque recipit detractationes Boni ergo sunt amici per se Amicitia autem que est propter iitilitatem et dilectionem potest
.
malos
aut dilectabili
est
tia ornatus
laudabilis et
separatis
inuicem actiones
eorum ad inuicem
non interimuntur
Attamen
si
dissoluit amicitias
Amatum
siue dilecsit
tum
sit
bonum
absolute. Et uir
bonus cum
amicus
eius amicus
bonus
.
et diliget
causa passionis
tribuit
Uterque ergo ipsorum amat bonum suum et correcum equalitate et uoluntate. Et ista amicitia est equalitatis ami-
citia, et
est in
est amicitia
bonorum coitinerantium
participatio t in
bono
et in malo.
Et conuersatio[nes] ipsorum ad inuicem cause consueuerunt esse amicitiarum. Et quod amicorum est et confratrum et sociorum comune
est.
est
et
omnis
comunitas
ap-
conueniens in concupiscentia et uictoria et sapetit pientia .'Ideoque statate fuerunt sollempnitates pascales et sacrifitiorum oblationes et uictimarum immolationes et ciuiles aggregationes ut ex
desiderai
sibi
,
hiis
nascatur
societas
et
generetur amor
et
et amicitia
.
exaltatio
uidelicet
temporibus
post
frugum coUectionem.
querendum amicitias
benefciis.
erant homines ad
principatus boest
norum
principatus comunitatum
et
Et
omnium
optimtis
regum
omnis principatus contrarium habens corrumpet ipsum principatus, et tollet a forma sua. Eegum ergo principatus contrarium habet tyrannidis principatum
.
Nam
cum
intentio regis
non
est sui
quidem
est
rex secun-
dum
ueritatem
sed
peruenit ad
;
utilitatem
non
utilitatem gregis
LXXiV
tyrannidis principatum^
et est
ARtSTOTELl
quidem tyrannides
.
(1)
malitia huiusmodi
principatus semper
eorundem non egrediens eorum genealogiam, neque considerauerint honorabilitatem aut meritum et dignitatem siue ydoneitatem transfertur
iste
usuum legum laudabilium Et secundum hune modum habet regnum domus siue familie Nam patris conuersatio cum filiis est sicut conuersatio regis cuoi grege suo linde
tollitur
dicitur
quoniam
oportet
quod
sit
et principatus
fratrum
bonorum
siue
magnatum
et sicut principatus
honoris
tantummodo.
Et in unoquoque istorum uiuendi modorum s prelaturarum et subiectorum est de iustitia et delectione sepundum mensuram bonitatis et
bonorum
et
Cum
quemadmodum bonus
:
pastor
gregis
quidem regis prelatura a prelatura patris, eo quod hoc in pluribus est istud atitem in paucioribtis genere nero unum sunt Et pater causa est generationis fliorum et enutritionis ipsorum et docsui
Et
difFert
trinations
est ergo
.
dominus
fliorum naturaliter
et
exuberante
regio
ipso
;
rex honoratur
et iustitia uniuscuiusque est secundum mensuram uirtutis in Debetur igitur de bonis et honoribus meliori plus quam cuilibet eo quod indifPerenter, Et amor fratrum similis est amori sociorum
.
uterque simul conuictum habuerunt et compassionum similitudines Ubi aduenit tyrannides ibi deperit iustitia et dilectio dominus et sub.
ditus habent se
tamquam
artifex et
instrumentum
et
tamquam anima
et corpus. Et utens quidem instrumento proficit per ipsum in tantum quod ipsum diligit in instrumento autem. non est dilectio circa uten;
tem se
est
instrumentum tamquairi
suura et
filius
seruus inanimatus,
pa-
Veruntamen
patris dilectio
,
tus
erga filium magis propria est filius enim factura patris est et cogniei statim a natiuitatis primordio; pater uero incipit cognosci a filio
post processum
suum
in
tempore
et
et
(1)
Agg. marg.
IL
compendo ALESSANDRlNO-ARAB
Et pater
diligit fllium per se
LXXV cum
sit
discretionis confortationem.
alter ipse
sit.
:
quasi
filius
autem
diligit
tiones]
cem
ab inui-
tiam in dilectione.
Dilectio
hominum erg^a deum et filiorum erga pacum sit utraque dilectio propter accepti
,
.
Attamen dei dilecgratiarum exhibitionem patris dilectioni prepollere debet iuxta collati benetcii nobilitatem
;
et
amplitudinem propinquorum dilectio siue fratrum siue sociorum siue uicinorum extraneorum dilectioni preponderai Et quanto cause
.
que
est
Inter
uirum
.
et
mulierem
est di-
Et in hac dilectione
Viri
nempe
musunt
Et ex utrisque conficitur indigentie supplementum et eos metiens lig-amentum coniungens ipsorum colligationem
derans eo quod
flli
et confe-
bonum comune
eis
flii
se
beneficium
Cum enim
stratur
et
fru-
serit se plus
alteri contulisse et
non
se recepisse talionem.
.
Dilectio iu-
quemadmodum
sic
,
igitur iustitia
quedam
est legalis
quidem
alia
autem naturalis
est et dilectio.
Quedam
autem naturalis
et dilectio
ft
quidem legalis {1) particularis est et merciper dationem et receptionem manualem sine
siue decens uolunt, preeligunt
Plures
utile
.
autem
(1)
Agg. marg.
hlX^t
respectu ad retributionem
.
BlSTOTELtS
Utile uero
est per
ampliorem
et
buendum
Honor
premium
uirtutis
et
.
luerum est supplementum indgentiarum impendatur a minoribus honor et reuerentia. Minores uero a maioribus
neitates
consequuntur lucra releuandi inopias, et hoc secundum merita et ydohoc enim modo fiunt et conseruantur repertas in utrisque
:
amicitie
debiti deo
et patribus ydoneitate
ficit
quemadmodum
enim
suf-
condigne honorare eos [eorum consideratio] merito siue ydoneitate quamuis ad ultimum sui posse pertin^at seruiendo et honorando. Unde
huiusmodi aliquid condignum ponendum non est nisi ultimum posse in obediendo et obsequendo et cauendo ne unquam in aliquem modum
incidant ingratitudinis.
Dilectiones que
secundum
artifox
Quemadmodum repertum
cai ciamentorum
est in co-
enim
uendit calciamenta
et inter eos est
quod ipsorum coequatur et firmatur connegotiatio uidelicet argentum et aurum. Quando amasius amauerit amasiam ratioue delectionis et amoris, amasia autem amauerit
:
amatum apud
eos per
amasium
utilitatis
amor
uelociter
causa neque amauerit uterque alterum per se, talis Et quecumque dilectiones sunt propter dissoluetur
.
Cause
iiero
permanent
Virtus enim
[difficile]
soluitur utili sublato uel modo quo ipsum cupitum finitur ut si cantantem sub spe muneris cantatione similiter uelis remunerare non et satisfacies ipsi, non enim hanc remunerationis speciem expectabat
,
in reliquis similibus
steterit
Non ergo
stabit
cum uterque
aceipit
Et interdum opere non querebat pretium est reuerentie et honoratius repensi quemadmodum aliud Pictagoras a suis discipulis pr sue doctrine emolumento. Interpr eo quod dat desideratum et
modo
desiderato
dum
desudant; secus est enim in philosophica et in mechanica contractione. Nobili orum enim contractuum nobiliores merito sunt corretributiones ;
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
LXXVII
patribus
atque deo.
Oportet
ut cognoscatur
tribuatur honor
dignitas
hominum ad hoc
;
ut secundum debitum
alii
alii
suum
unicuique
ab honorbus matribus
tur uicinis
ab bis qui debentur extraneis Qui fraudem circa amiille qui fraudem facit circa aurum
.
quemadmodum
auro est pretiosior sic [committator] fraudis circa ipsam deterior est
defraudatore circa
deus,
aurum et argentum Equus distributor honorum est secundum sue capacitatismensuram impertiens. Bonus unicuique
.
et emeritus
omne bonum sue nature proportionale appetit et desiderai eo quod bonum bonus in se ipso delectatur ipse se
;
quem
a
tamquam alterum
uiis
salutiferis
et
se
et fugit
ab operationibus
immo
superfluens in
.
Nam
solita-
miniscentia molestatur
sibi ipsi
ergo horribilis
efficitur
nec amat se
profundo sue
ipsum nec
iniquitatis
alios
.
Nam
est in
Et etiam delectans in malo non bene nec saporose delecnatura mali distrahit ipsum in contrarium delectationis
in se ipso diuisus continua
et
;
tatur
nam
unde quasi
amaritudine
p[ecu]nia.
laborat inquietudine
et
repletus
inebriatus
tabe
peruersitatis
distortus
medicata
cum
in eo nichil sit
talis
iniquitatis
et malitie
quam
premia posInitium
complementum
delitiarum, Exhortatio
ei
.
est et si
Vinculum amicitie
et ipsam iuseparabiliter concomitans est delectatio; habitus a quo procedit cxortatio transumpto nomine poterit dici amicitia dura per tem-
LXXVIIl
poris assiietudinem sumpserit
ARISTOTELIS
incrementum
exor-
tandi
et
pertinet
officium
cum morum
grauitas
uirtutixm
exercitia
Opinioniira
ydemp.
titas et
Ideo-
que eliminanda sunt sciamata opinionum ag-gregationi nobili ut permaneat in pacis unitatc concordia uoluntatum: quodueram confert regnandi
dignitatem uirtutes sunt
peritur proprie in bonis
:
et
earum opera
opinionum conuenientia
re-
bona enim
atque uolunt
astutie
et
ad circumueniendum
est et iurgiis
.
eum
qui
unde
tota uita
ipsorum in rixa
Beneftioipsi
isti
quam
amen-
ex mera liberalitate
autem
ex debito
regratiandi
et
illi
tamquam
suspicatur
uero
tamquam
debitori
debitores.
Et non
umquam
tur occursu
ditor
dum
receptionem
crediti
Letatur uero
cre-
occurrens
quia iam
et
eius beniuolentiam
compai-auit et
guantur Receptio beneficii est tnmquam factura beneficii et omnis factor facturam suani diligit naturaliter Et potissime cum factura
.
Et poete ualde tenere amant carmina quorum sunt ipsi factores. Et causa quod omnis homo naturaliter amat facturam suam
animata
sit
est
Ens enim
cum
in
futuro sperando
in preterito reminiscendo
et
diutius
perseuerant ulto
.
ad recitandum
et
Nam
Omnes homines amant plus cum difficultate ut pot diuitias. plurimum studiose custodiuntur, et cum
.
.
Ab
moderamine expenduntur
IL
LXXIX
anxietatis
ipse
nempe multum
laboris et
indi-
quam
be-
Quidem homines tamen nimis amant se ipsos ideoque nominantur suimet amato res, tamquam hoc turpe sit. Malus namque omnia que agit propter se ipsum agit bonus autem et uirtuosus honorabilis
;
operatur
bonum
gratia boni
nens amico posponentes proprium bonum propter nobilitatem animi sui et animaduertentes quoniam actiones decore permanent in memoria
permanentia diuturna
alter tui est
,
Et quod
in
significit
tibi
est
prouerbium quo quod amici sunt anima una et unus et ea Sunt communia sunt secundum amicorum sanguis quod que
dicitur
equalitatem
tibie et sicut
nasus
manui
amico propter amicum. Debitum est ut homo amet se ipsum ueraci ter, non ad honores et delicias corporales et passiones animales que pertinent parti eius bestiali
ergo amat
se
et
Qui
ipsum
proportionata sibi
secundum ueritatem
et agit
proficiat
proximo
et elargi-
amicorum,
et si necessitas
Et obedit rationi
.
et intellectui et
omni quod
hu-
Complementum
felici tatis
mane
omnia
stat
est
in
amicorum acquisitione
et cui
ita ut ulta
beneficus
Homo namque
se, et de-
cum
sua
Bonum
.
agere modis
omnibus nobile
;
se delectabile
clam uirtuosi bonum agentes sunt pauci utiles autem et delectantes Et ex amicis qui sunt delectationis causa pauci sufficiunt demulti
;
bent enim esse tamqiiam condimenta cibariorum Amicus autem uirtuosus amatus propter se ipsum unus est Impossibile namque est ut
. .
uni amasio plus una amasia, eo quod amor est exeessus siue superhabundantia dilectionis, et quod in superhabundantia est uni soli consit
LXXX
ARISTOTELIS
debitum
ritatibus
quam
et
in
Et
est uita
tium iocosa
delitiosa ideoque
conueniunt ad ludos
uenationes et ad cetera huiusmodi, ut utantur bone in quo comunicant, et ut fiat uterque melioi- ex alterius conuictu per assimilationem utrius-
siue
delectatio
.
a primeuo
tristari
;
sui
et in
processu
hoc nempe delectans appetit et fug'it a contristante Et plures hominum semi sunt uoluptatum, unde oportet ut eoruni intentiones distrahantur ad conti*arium ipsarum: conuertentur
temporis auget iute beatitudinem
,
modum
ad medium laudabile
tamen utuntur
quod non
Sermones ueridici
iiite
.
proficiunt in
modorum
et
quam
dictio
Optimum
est
desideratum
eligibilis
;
cum
intellectu
est
est per se
tristitia et
;
ergo
bona
molestia de
et
opponuntur delectationi
homo quia mala, delectationem ergo apbona Delectatio et laudabilis cuicumque honorum addita facit petit quia addictum bono facit ipsum melius bonum melius. Omne ipsum quod fortassis qui dicunt quod est, Plato negat delectationem esse bonam
honorum
;
et a predictis fugit
.
bonum insufficienter dicunt In rebus malis fortasNichil prohibet ut in delectatione sis est aliquid bonum naturaliter sit aliquid bonum naturaliter possibile est ;it contrarietur malum malo Ab utroque consimilium in malitia fugiendum est. Et in bonitate cousimilia eque sunt appetenda. Non solum in genere qualitatis bonum
nulla delectatio est
.
que bona sunt non sunt qualitates: habitxis uirtutum latitudinem habent Contingit enim magis et minus iustum esse et castum et similiter in cetoris Et sanitas corporalis
est
.
et beatitudo
et nichil similiter
prohibet esse
rei
delectatione
Delectatio
non
est niotus
nam
unicuique
mobili
IL
COMPENDI ALESSANDRINO-ARABO
propria
.
LXXXI
eadem
rcvsoluitur
.
Cuus generatio
est aut sen.
delectansesthuius corruptio est contristans sualis aut intellectualis, et ubi fuerit sensus
Delectatio
Sensus
autenvnon
sibilis est
.
est
absque anima
anime senratio-
delectatio
.
Sed anime
nalis
intellectus
igitur
et eius
delectatio
Delectationem sensualem
plerumque precedit
tandi
sitis
contristatio ut
precedit.
auditum
et
uisum non
tristitia
Et delectationes intellectuales
non. precedit
et
quascumque apprehensiones intellectuales. Delectabilia apud naturas peruersas non sunt delectabilia secundum ueritatem, quemadmodum non
quecumque
lia
ta-
sunt in ueritate
sibi propriam" et
et
proprium delectatorem Unde ex actu iustitie proprie deleetatur iustus, ex sapientia sapiens et ex amioitia amicus Omnes homines natu.
raliter student
ab eis allquam molestiam in gerenti a quanto magis cum habent sibi coniunctam delectationem ut est speculatio uirtutum et earum operatio!
Delectatio est forma completa in se
non egens
;
in sui
Non
secundum formam in aliquo tempore lcet enim motus omnis in tempore sit eius tamen complementum extra tempus est: nisi fortassis motus sit circularis totius Homo percipit delectationem in actu et
.
motu
et
tempore
secundum
m en sur am
forme
sensus
ipsorum utrorumque habitudo ad inuicem expressior.. Bonitas enim actionis omnis circa tria hec
:
existit
et
debitam
Delectabilior actionum
egt ea
que completior fuerit. atque perfectior Et est quidem delectatio perfecta actionum sed modo alio quam quo passibilia perflciuiit ,ipsam
sensus
.
et
[hastentia?]
deleetationis
secundum quod
complementum
et actionis
secundum quod
ex actione delectatio
debilitatis soluitur
solutis uel
delectatio et
MMcorum.
LXXXII
debilitatur
.
ARISTOTELES
Ideoque non continuantur neque perpetuantur humane deet debilitantur in senio a statu in quo erant in iuuontute
.
lectationes
Est enim
completio
ac-
Delectatio intellectualis
est delectatio cuicumque actionum propria intendit et adaug'et ipsam. Et per hunc modum multiplicata ,est scienti arnm atque artium adimientio. Et quarundam actionum delectatio aliarum est impeditiua ut inter-
dum
manus
versat.
Actionum no-
insequendauilium
differentium
.
diiferunt
ut intelui-
et specie
specie differunt ut
suales a tactualibus
et theorice
,
a praticis
Unicuique animalium
5
est
naturaliter
delectans ipsum
et
.
nobiliorum
dic-
actionum
uehementius delectans
intelligibiles
Ideoque
tum
fuit
delectabiliores
hominum
Verumtamen
Unde dictum est quod uirtus est moderatrix rerum omnium. Non ergo malum uel ipse delectans nisi eos quibus accidit corruptio in natura. Et in generationibus hominum corruptiones multe
ture sane uirtutis.
Delectatio delectans
si
uirum perfectum
et
approbata ab
plu-
res fuerint, est nero delectatio pertinens homini, et huius certitudo co-
ei
actus qui
perficiamus uerbis de
cum ipsa sit completiua totius complementi actionum humanarum. Etiam quidem diximus quod felicitas in habitu non est sed est ipse actus ad quem intenditur propter se non propter
felicitate siue
de beatitudine
aliud. Felicitas
enim in
.
egens ab extrinseco
sufficiens est nullius ipsa completa est Qui non habent sufficientiam intra eo quod
, ,
,
se
non
umquam
est delectatio
ad delectationes corporales confugiunt , quorum propinquior est experientia Sed neque delectabilia sunt nero que tales delectabilia iudicant
.
quemadmodum neque
eligibilia a uiris
IL
est
COMPENDIO ALESSANDRlNO-ARAB
non
est in ludo
LXXXII
efc
iiile
quod
neque in
studium
et labor et soUicitudo
Et neque requies quidem habitudo est sed propteirequirtur actum requirtur. Et patens est quod uita fecontinuandi impotentam
.
maxima
licis est
que
fit
cum
uirtute et est
quidem
in [intellectu]
.
non
in lud-
cris
Ideoque dicitur quod intellectus melior risu Membrum quod noactum exercet et homo melior meliora operatur
.
Ex quo
dig-num
et
om-
omnium
earum
dictum
dum actum
proprium
felicitas et
agendi
perfectissima delec-
tationum
perto sunt in pbilosophia propter id quod in actione eius existit de certitudinis soliditate et intuitu. ueritatis est actu scientibus
.
quam
eis qui
uirtutis ultima et
suprema
.
gentiam habent alicuius ab extrinseco ut iusiitia castitas fortitudo et Materia enim operationis sue extrinserelique que ad operationes sunt
.
cus
est,
quod
ag-at.
Attamen
adiutores
;
sapiens
.
cum
habuerit
quidem presens
felicitas in colluctatione
uniuersis
et ciuibus
pacem
nisticis
et tranquillitatem;
culatus
semper ad aliquod extrinsecum iutendentes Actus autem spemaxime in tranquilli tate et pace existit attamen spatio uite
;
.
completo indig'ct Non enim comparatur felicitati aliquod incompletum. Et homo quidem cum liunc g-radum felicitatis attig'erit non est eius
uita
illius ,diuini
quod
est in
homine
Est
ergo uita que huic pertinet actui diuina et que ceterarum uirttum pertinet actibus uita
huvuana
Non decet igitur \xt sit desiderium hominis humana neque eius appetitus mortalis et si ipse
.
LXXXIV
mortalis appareat,
litatem nature
,
ARISTOTELES
conetur ad immortalitatem iuxta sue ppssibisemper contendat ad uiuendmn uita nobiliore que
immo
et
positus
est aliis
enim homo paruus sit corpore, premio ethonore supercuiuscumque enim hominis in quantum homo est
,
proportionata
est.
Unde
sunt
homine
Virtutes
in ampliori
turbatione
quam
speculatione.
stitie
Nam
,
exactoi'ibus
noque enim
iustitia in uoluntate
sola est
sed in
suum
est
Et
laborat et similiter
castus
turbas concupiscntiarum
.
eum
et similiter in similibus
Virtutes nero
extriu-
speculatine
seeis,
perfecta
humane
exemplar nere beatitudinis p[onetur] ex hoc quod per hunc assimilatur homo deo glorioso et angelis eius. Nam omnium aliarumuirtutum actiones exiles sunt neque digne dici de deo
et celcstibus
.
dormientes
Actum
igitur
et
habebunt
mum
talis
indefessus
Homines
et
magis usum
eius continuantes
sunt feliciores
cum
sic
quia uere felicibus similiores. Veruntamen fclix homo indiget in uite deductione commoditate rerum ab extrinseco;
sufficientiam
intra
ut
Noe tamem opinandum quod dictarum rerum non sufficiat moFelix enim potest esse quis et opera felicitatis agere derata quantitas
quiis
. .
complete, licet
non
sit
dorninus terre
et
maria
Immo
fortassis inferio.
Unde
neque Anaxagoras
testates consistat
,
dum
dixit
non
est
reputa-
IL
COMPENDIO ALESSANDRINO-ARABO
LXXXV
bant inconueniens esse diuitias et potestates non esse felicitatem cum Et meretur quidem ipsi numquam aliquid potius hiis gustauissent
.
dictorum sapientum ut credant f ei in eis cum dictioni eorum testmonium prohibeat concordia operatonum Verax namque eius assertio
.
non
conti'adicunt
Homo
dinans et dispositioues suas componens secundum obedtionem suam Et si quidem dignum est credi intellectui uidetur amator dei existere
.
ciiram
plius
esse deo
dc>
hominibus
hiis
qui amet in
nituntur
ei assimilari et hiis
eis delectatur
sunt in
in amico.
Secundum
et amicitia
et ceteris
,
in operatione est.
Nam
solum
citur
.
et 'dicere
sed et facere
sunt et amant
bonum secundum
,
ueritatem
Alios
autem uix ducit ad eas metus aut pauor neque deserunt uitia quia mala sed timore pene, neque uero bonum eogitant solum quanto minus
operantur ipsum Impossibile est induratos in malitia facile per sermonem ad melius transmutare Hominum quidam uidentur boni per naturam, alii uero per doetrinam Et hoc quod natura est non a nol)is
.
gratiam quandam diuinam, et horum fortuna est bona ueCuius ergo anima imbuta est in bono et amore recti et odio mali in hoc efficax est doctrina et persuasio ad generandum in ipso
est sed per
.
raciter
uirtutes,
terram bonam proiectum semen germinat et bonos mores substerni uirtutum superplantamultiplicatur Oportet tioni et assuescere amare pulcrum et turpe detestari.
quemadmodum
.
in
ducendum
delectabilis
eis
per
modum
est
castitatis et
continentie. In-
continentie.
apud plures hominum usus uirtutum per modum Neque abstrahenda est eis manus statim post pueritiam
enim
,
quosdam
sufiBcit
redargutio et castigatio
assiduatio
sermocinalis
in
sufficit
et
legem
et
opera legis
cxercentcs aduersantur
iam
abiit re-
gimen
ulte
hominum ideoque
dissolute
uiuunt
et
proprias sectantur
LXXXVI
uohiptates.
aristoteles
Et regiinen quidem conuenieutius est communis prouisio usum obseruare possibile est et non summe difficile
:
moderata
cuiiis
iliis
et f amili a.
ille
Et presciuei'it
cipue ydoneus ad
talis reg'minis
constitutionem
est
qui
quod dictum
est in
cularia distrahere.
Communis namque
et
queminten-
admodum
in
medicina
ceteris potentiis
operatiuis
in
hac
tione non modica est differentia. In omnibus ergo huius necessaria co gnitio uniuersalium simul et particularium. Experieiitia
est sufficiens in hiis
,
ncque scientia uniuersalium in ipsis secura est absque experimento. Multi ergo medicorum sola freti experientia in se ipsis quidem intendunt bene uidentur operari et in aliis
et certa
.
eo
Considerandum
est itaque qualiter et per que erit quis peritus legislator. Erit autem hoc per noticiam rerum ciuilium que subiectum sunt huius potentiese in habet ceteris artibus consimilibus huic Quemadmodum posse
,
,
non
est
et
modicum.
idem
:
Quidam putauerunt
quod
unum
in
esse uiliorem
hanc rethorica
est
et lene
-,
dendi leges.
Non
autem
sic
electio
namque
nobilis est, et
est,
et per scientiam
quidem
experientiam est
legum similatur
scien-
tiam istius
artis.
non, non.. Et
cum
non
recte discernent.
multa nature
suppleat
At quantumcumque natura
bene disposita sit, est tamen promtior et expeditior in nere indicando, cum secum habuerit certudinem artifcialem. Quoniam itaque propon-
mus
speculari in rebus
substinemus
pri-
quibusdam
ciuitatum
et qui rectificatiui in
et
rum
Abramo de Balmes
Abug'Gkrin 90 Abul Feda 24
14
Cicerone
136
7,
Cousin 91
Dante Alighieri
128, 140
3, 17,
Alfonso di S. Maria 53 Alfredo di Morlay 21 Aluredus Anglicns 92 Andria (d') dnchossa 139
Demetrio
Durando d'Avernia 21, 30, 41 Echard 59, 58, 61, 62, 68, 72
Ekkelardo 7
Enrico di Hervordia 61 65 Enrico [Kosbien] di Brabante 31,
59-62, 66, 68-70, 73-75, 78, 79
Avendeath G. 22
Aventino
75,79 Averroe
20, 31, 60, 65, 68, 69, 73-
Enrico do Scalampis 45
27, 42,
113, 116
107, 109
Esiodo
20, 24, 31-32, 61,
83.
Eugenio IV, 45
' Eutropio 105 Eustrazio 38, 39, 46, 82 Falcone 29
Bandini F. Bartolomeo
21, 30
21,. 25,
105-106
9, 10, 17,
di
Messina
Beda
105
Benci Ugo 49 Bernardo (San) 29 Boccaccio Giovanni 37, 70, 114 Boezio 6, 14, 16, 19-20,29-31, 52,54,
74, 82, 115
Bruni Leonardo
140
Fonte (della) Bartolomeo 139 Gaddi Giovanni 89 Gerolamo 63 Gherardo Cremonese 22, 37, 92 Giacomo di Venezia 20, 21, 30 Gilberto Porretano 14
Giotto 53
Buhle M. 53
Carle 72
Carlo Vili 138
Gonzone
Carlo
Magno
Cassiodoro 20, 30
G-tiarini Gtiarino
139
,
Grostheacl Roberto 26
68, 108
Guerricus
(raj
29
Olimpiadoro 40
Omar
Tocco
59, 66, 72-75
90
Gugiieltio di
Orosio Paolo 29
12, 13
Paolo Diacono 105 Paris Mathieu 64 Paris Paulin 131 Petrarca Francesco 136 Petrinus de Corterolis 45 Piccolomini Enea Silvio 70
Piccolpasso Francesco 49, 53, 69 Platone 6, 7, 19, 20, 30, 40, 99, 136
Poggio 70
Porfirio 14-16
Jourdain C. 65, 68, 72, 73 Josa Antonio 9 Jsaac 28 Laurus Antonius 136 Latini Brunetto 112, 117, 119-126,
128, 131
12, 13
Lattanzio 82
Sallustio 105
Marcanova Giovanni
13,
42
Sebastiano de Lanzavegiis 45
Seneca 105
Siragusa G. B. 132, 133 Sixtus (fra) Medices 41
Spinellis (de) N. 40
Mehus L. 48
Michele Efesio 39, 43, 46 Michele Scoto 19, 22, 24, 92
Strabone 80
Strozzi Pietro 139
Monaldo
(fra)
39
fiorentino
116-
Morelli 91
Napragarius Conrado 40
Natalis Alexander 74
Teofrasto 40
Thedaldo
37
(fra)
de Casa 40
45
de
Burgo
Thomas Thomasinus
Tiraboschi 25
Niccoli Niccol 7J
Tolomeo
72, 73
Tommaso d'Aquino
Tommaso Tommaso
ianglicus
quidam) 71
Umfredo (duca di) G-Iocester 70 Urbano IV 72, 75 Valerio Massimo 45, 127, 132
Vegezo 105
Touron 72
Tritemio 74
COEREZIONI.
Pag. 15
lin.
32 Porphyirii
9 affannosa quella 25 delle norme
si
17
18'
norme
20 nota 2 benefici 28 lin. 3 darle 32 27 piemente 42 35 delle lunghe 50 23 exquo 72 12 Urbano 79 25 quattrocento, 81 16 TEX,V(5
benefici
parte
quattrocento
tsxvttiv
Da
LXXX
nell' indicaz.
mi sono
stampa
corregger
il
UNIVERSITY OF
44 753
-.-.^Satn
sjff
WM
/
/^^
0-^)3