This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
 BIBLIOTHECA

CLASSICA LATINA

SIVE

COLLECTIO

AUCTORUM CLASSICORUM LATINORUM

CUM NOTIS ET INDICIBUS

 On souscrit, h Paris ,
Chez N. E. LEMAIRE , Éditeur, boulevard Italien, n" », en face
des Bains Chinois.
BARROIS l'ainé , libraire , rue de Seine , n° i o , Fbs St-Germ.
DE BURE , frères , libraires du Roi et de la Bibliothèque du Roi ,
rue Serpente, n° 7.
P. DIDOT l'aîné, imprimeur du Roi , rue du Pont de Lodi, n° 6.
F. DIDOT, imprimeur du Roi et de l'Institut, rue Jacob, n° 24.
TREUTTEL et WURTZ, libraires, rue de Bourbon, n° 17.
Ant. Aug. RENOUARD, libraire, rue de Tournon , n° 6.
BOSSANGE , père, libraire, rue de Richelieu, n° 60.
BRUNOT-LABBE, libraire, quai des Augustins, n° 33.
MONGIE aîné, libraire, boulevard Poissonnière, n° 18.
DONDEY- DUPRÉ , imprimeur -libraire, rue St -Louis, n° 46,
au Marais; et rue Neuve-Saint-Marc, n 10.
H. VERDD3RE, libraire, quai des Augustins, n° i5.
N. PICHARD, libraire, quai Conti, n° 5.
ARTHUS- BERTRAND, libraire, rue Haute - Feuille , n° 3 3.
Et chez tous les libraires de France et des pays étrangers.
CAII JULII GiESARIS

QUiE EXTANT

OMNIA OPERA
 EXCUDEBAT FIRMINUS DIDOT,
KEGIS ET GALLICARUM ACADEMIARUM TTPOGRAPHUS.

i
 301154

CAIUS JULIUS

CJESAR

AD CODIGES PARISINOS RECENSITUS

CUM VARIETATE LECTIONUM

JULII CELSI COMMENTARIIS

TABULIS GEOGRAPHICIS ET 8 E LE CT I SS I M I S ERUDITORUM SOTIS

- QUIRUS SUAS ADJECERUHT

N. L. ACHAINTRE et N. E. LEMAIRE

VOLUMEN QUARTUM

COLLIGEBAT NICOLAUS ELIGIUS LEMAIRE

POESEOS LAIIMi PROFESSOH

MDCCCXXII
LECTORIBUS ERUDITIS

S. P. D.

N. E. LEMAIRE.

Tandem hanc nostram C. J. Caesaris editionem ad finem

optatum per diuturnas elucubrationes et labores omni-
modos perduximus. Si , quein praenuntiatum vidistis post
praefationem primi voluminis pag. xxv, is rerum ordo
paulisper immutatus fuit, saltem in deteriora perversum
promissisque fraudatum non invenietis : immo pluribus
supplementis notarum et novis excursibus amplificatum ,
si non ditatum , agnoscere licebit : qui quidem tractant de
veterum navigiis; de vario pontium genere quibus fluvios
trajecerirtt; de quatuor preeliis insignibus ad Ruspinam,
Uzitam , Thapsum , et Mundam ; de Galliarum divisione
et antiquis urbibus, etc. Indici geographico, plurimum
desudato , cujus praemonitionem videte infra pag. 1 66 ,
quae morarum nostrarum causas et excusationes habet,
Mappam Agendici subjunximus, ut argumenta conjectu-
rasque de hac urbe allatas vol. I, pag. 471 , rebus ipsis
factoque comprobaremus , illiusque auctori1 doctissimo
gratias ageremus amplissimas.
Nobis aliquandiu mens fuerat duo Caesaris castra de-
scribere et aereis tabulis caelare ; sed attentius rem per-
pendentes sumptui parcendum censuimus, quum jam in
secundo hujus editionis tomo , pag. 275, castrorum roma-
norum fidelem Iconismum ex Polybio Lipsioque desum-

1 . M. Opoix , ins/iecteur des eaux minerales de Prorins.

 PRjEFATIO.
ptum, et praeterea ex aliis gravissimis auctoribus1 emenda-
tum publicaverimus : quod quidem unum etidem videbitur.
In capite hujus ultimi voluminis occurrent omnia quae
supersunt C. J. Caesaris fragmenta, ea mente hic lpcata, ut
eorum notas ad J. Celsi et Plutarchi libellos tomo praece-
dente excusos certioribus paginarum indiciis iisdemque
facilioribus remissas reperire , collatasque judicare queatis ;
quae quidem Csesarei ingenii reliquiae, quas undique dili-
genti ac religiosa sedulitate collegimus, ne parvi forte
momenti esse primum adspicientibus videantur, vobispro-
fecto indicabunt, qualis et quantus in omni genere orandi,
agendi, scribendique vir ille exstiterit.
Miram erga Ciceronem atque illius amicos solertiam
et propensae voluntatis affectum semper et ubique candi-
dus aperit : Tullii consilia , gratiam , dignitatem , opem
rerum omnium exposcit et implorat; sua facta ab illo pro-
bari triumphat , gaudet : nihil a se abesse longius crudeli-
tate testatur : amicissime monet, atque pro jure communis
amicitiae petit, ut ille a civilibus controversiis abstineat,
et fortunae quorumlibet eventuum Dominae ac Magistrae
obsequatur : honores , pecuniam , regum vices , oratorum
principi ipsiusque clientibus pollicetur.
C. Oppium et Balbum Cornelium qui res absentis
Caesaris curabant , rogat , ut consiliis suis adjuvent in
tentanda ratione nova Pompeianos vincendi, nempe ut
misericordia et liberalitate semetipsos muniant.
Denique, ut ad caeteras fragmentorum partes , vos,
lectores benevoli, cum bona gratia remittamus, nusquam
C. J. Caesaris totam effigiem magis ad vivum depictam
adspicietis. Vivite et valete.
Lutetiae Parisiorum, anno mdcccxxii.
N. E. L.

I. StEVECKIUS , ToULOHGEON , DuCHOLIUS , et RoLLIN.

 INDEX

,#%RERUM ET LATINITATIS.
[3 LYON

Littera A. , numeris prcefixa, refertur ad librum de Bello

Alexandrino ; littera C. ad • libros de Bello Civili;
litterce Af. ad librum de Bello Africano ; littera
H. ad librum de Hispaniensi Bello; numeri, quibus
nulla littera prafixa est, pertinent ad libros de
Bello Gattico.

A porta , ea parte, qua porta est,
VI, 37. Sic a novissimo agmine,
I, »3; ab labris, vi , 28; ab Se-
tjuanis, i, 1 ; a Delta, ea parte,
qua Delta incipit, Alex. 27; item
ab ramis , ea parte , qua rami inci-
piunt , vii , 7 3 ; ab ( ex ) aliqua re
cognoscere, ut e signo, 1, 22; a
domo ducere, 1, 53 ; unus ab (ex)
novissimis , 11 , 1$; ab re frumen-
taria ( ratione rei fr. ) laborare,
VII , 1 o ; a duobus millibus passuum ,
intervallo duorum millium pas-
suumremoti, v, 3i; vi, 7.
A,ab, loco genitivi,v, 5/i;imperia
a P. R. C. 1, I ; litteras a C. Cee-
sare, 111, 36; o M. Favonio, ibid.
Abditus (remotus) ab aliquo loco,
Abf.ssk, non longe abest, quin, m,
1 8 ; V, 1 ; longe mihi abest hac res ,
nihil mihi prodest, 1, 36 : nam
quod nohis adest , quod in prom-
IV.
ptu et ad manum est , id est utile,
et habet aliquid adjumenti. Exem-
pla collegerunt ad h. 1. Ciacconius
et Oudendorpius.
Abies, in Britannia non provenit,
v , 1 2.
Abjiceke , in locum destinatum tra-
jicere,v, 48. Conf. H. 18.
Abjukctus , separatus , remotus ab
altero , vid. ad vn, 56.
Abhipere quid ab aliquo, C. 1,2.
Quod plerique codd. h. 1. corripere
habent , id videtur a correctoribus
esse.
Abbogare alicuifidem, eum non di-
gnum fide habere , ei nihil crede-
re, vi, 23.
Absentia vehementius hominum
mentes perturbat, vn , 84.
Absentis etiam perinde ac prae-
sentis Ariovisti crudelitas timetur
Sequanis, 1 , 32.
Abstiicebe se cibo, vm, 44- ,
A
 11 INDEX
Acceptas referre pecunias , scribere
in tabulis , pecuniaa alicui solutas
nunc redditas domino esse,A. 56.
Accidere, telum accidit navi, alla-
bitur adeam; eam ferit, m, i4>
2 5 ; species accidit alicui, oculis ejus
offertur , vm , 8 ; male alicui acci-
dit, de exitu funesto , quem res ha-
bet , i , 3 1 .
Accipere calamitatem, 1 , 3 1 ; detri-
mentum, v, 2 2 ; injuriam ab aliquo,
11,33; dolorcm ex aliqua re, A. 2 5;
orationem alterius, probare, v, 1 ;
in deditionem, I, 28; male accipi,
Af. 18, 41.
Accis* copia, imminut«,debilitata;,
viii , 3 1 .
Accommodare insignia, aptare, alli-
gare ,11,21.
Accurate adificare, cum cura et di-
ligentia.v, 22. Opponitur casis
ad tempus structis.
Accusake aliquem , de eo conqueri ,
I, 16.
Acies oculorum , splendor eorum ,
alteri affulgens , 1 , 3 9 ; acie triplici
instructa venit , en trois colonnes ,
1 , 49 ; iv , 1 4 ; C. 1 , 4 1 ; et om-
nino, c. 64, vid. Memoires crit.
et histor. par Guischard. Tom. I ,
p. 53 et87,vel p. igi ;uciem sim-
plicem dirigere , milites ita in acie
collocare, ut unus tantum ordo sit,
A. 37; Af. i3.
Acquiescere alicui, Af. 10.
Actuaria navis remis impellitur,
v, 1 ; C. 1, 27; A. 9, 44; Af.
28. Est sTnxums , vid. Gellius, N.
Attic x, 26.
Ad, motus ad usum expeditus, quod
ad usum attinet , iv , a 5 ; ad spem ,
quod ad eam attinet, C. 1, 29;
nultum tempus intermittitur ad la-
lorem, quo non labor fiat , V , II,
40 ; impedimento est ad pugnam ,
RERUM
quominus possint pugnare, 1,
25; ad numerum ( prsescriptum ) ,
V , 20; esse ad ( apud ) uliquem , I ,
3 1 , ubi interpretes multa exem-
pla collegerunt. Legatus ac?(apud)
omnes sanctus inviolatusque, v, 9;
magna opinio ad (apud) omnes na-
tiones, IV, 16; electi ad pernicita-
tem , propter eam , ratione ejus
habita, C. 111 , 84; ad hunc mo-
dum loquuti sunt, 11, 3i ; ad , vo-
cabulis numerorum junctum , est
circiter; 1 , 5 , numero ad duodecim.
Sed pluribus modis variatur syn-
taxis : nain , 1 , 1 5 , legitur , eaui-
tatus ad numerum quatuor miltium :
rursus , 11 , 33, est , occisis ad
hominum millibus quatuor, quocum
Cellarius contulit e Suetonio, Ju.
lius, c. 20 , haec verba , ad viginti
mitlibus civium divisit. Rursus de
B. G. iii, 53 ,ad duorum millium
numero ceciderunt , v. intt. ad h. 1.
In tanta varietate, qua? sermoni
vitse communis debetur, nihil te-
mere corrigendum , et ad certas
regulas revocaudum est.
Ad£QUabe, vi, 12 ; verhum neu-
trum.
Adaquare, C. 1, 66 , et adaquari ,
viii, 4i , pro simpl. aquare.
Addicehe bona in pub/icum , aerario
addicere, C. 11, 18.
Adducere se in consuetudinem , as-
suefacere se , iv , 1 . Sed ,111, 1 4 ,
adducere est ad se trahere, rem
versus pectus incurvare , ut qui
nervum arcus adducunt.
Adequitare ad locum, 1, 46.
Adhiberr aliquem, ut testis sit, 1,
20; adhibitis omnibus, cum omni-
bus, iv, i3.
Adigere telum aliquo, C. III, 5i,
56 ; adigere aliquem ( ad ) jusju-
randum, postulare ut juret, C. 1«
 ET LATl
7 6 ; ii , 1 8 . Hac in formula loquen-
di omittitur fere to ad. Fistuca adi-
gere, iv, 17.
Adihe in jus ad magistrat. C. I, 87.
Aditus sermonis, occasio et venia
adeundi alterum et cum eo collo-
quendi , v, 4i » aditus ad conan-
dum , occasio , G . 1 , 3 1 ; aditum non
habere ad aliquem, nullis meritis
esse, ob qua; precari sustineas , 1 ,
43 ; aditus commendationis ad ali-
quem, venia adeundi , seque alteri
commendandi, C. 1, 74.
Adjicere telum in littus, iv, 23;
conf. 11, ai ; iii, i3, i4; in his
locis est, jacere usque ad certum
terminum. Adjicere aggeremadmu-
nitiones hostium, eum facere prope
castra, v, g.
Adjuvare , hoc adjuvat ad illud, V , 1 .
Adlegere , vi , 1 3 .
Admaturare, vii, 54.
Admimistrare naves, gubernando,
remigando, iv, »9; C. 111, 14,
A. 2 1 ; administrare classem , C. III ,
1 8 ; administrare imperia omnia, om-
nia jubere et constituere , 11 , i>;
adm. cadem, patrare , H. 36.
Administratio portus tribuitur ei,
qui portu utitur, ut vult, C. 1, 2 5.
Admittere equum, ei frena dare,
C. II, 34; admissus equus , conci-
tatus , 1 , 22; Af. 63.
Admodum ante numerorum voca-
bula , est circiter , v , 4°-
Adolescentes facile seducuntur,
vn, 37.
Adoriri , adgredi, 1, 40; 11 , n-
Est surgere, ut alterum invadas.
Adsciscere sibi socios , 1, 5.
Adservare portam, custodire, C.
1,21. Hinc ih\Aem , exitus occultos
adservare , observare , ne iis locus
detur.
Adversus collis, 11 , 8 ; adversum os,
lMTATIS. III
conversum ad hostes, v, 35; ad-
versi 'vutnerantur, os et pectus vul-
nerantur, A. 3o ; adversa nox, ini-
mica , contraria incoeptis , iv , 28.
Advertere , animadvertere , C. 1 ,
8 1 ; A. 3 o ; advertere animum (ad)
aliquid, I , ■>. f\ ; cf. animus.
Adytum definitur, C. III, io5.
/Egri militis ingens animus adver-
sus hostes, vi , 38.
jEqualiter declivis, 11, 18.
jEquihoctialis navigatio periculo-
sa, iv, 36 ; v, 23.
j'E«nin: secturae, seu strio.turae in
Aquitania, III, 21.
.£rarium sanctius , C. i, 14 ; pe-
cunia , in eo reposita , ad ultimos
casus servabatur , Liv. xxvn , 10.
jEs , ejus usus in fabricandis navi-
bus, iv, 3i ; apud Britannos non
nascitur , v , 12; airata navis ,
quae rostrum seratum habet , aut
sereis clavis compacta , oinninoque
aere inunita , fortasse etiam laminis
eereis tecta est , ut hodie nonnun-
quam cupro teguntur et muniun-
tur, C, 11, 3 ; Veget. de re milit.
v , 4 > utilius confinguntur ( navigia
liburna) clavis cereis, quam ferreis.
jErki nummi et talese ferrex pro
pecunia apud Britannos, v, 13.
jEstimatio rerum et solutio arbi-
traria ex decreto Csesaris sequissi-
ma, C. iii, 20.
jEstimatiohes rerum et possessio*
num in angustia iidei, C. m, 1.
jEstiva ( castra ) opponuntur hiber-
nis, viii, 6 , 46-
iEsTUARIUM, 11, 28 ; iii, 9.
^Estus , fluxus et refluxus maris ,
iv, 29; v, 1; fluxus maris, rv,
23; astus insulas efficerc solet, vl,
3i ; asius ( fluxus maris) ex alto
(mari) bis se incitat , irruit cum
vi duodecim horarum spalio, 111,
IY INDEX
i 2 ; astus minuit ( se ) ibid. cf. de-
cessus.
Mstvm ut vitent Galli, vi, 3o.
Afpici difjicultate , vn , 6 , 17;
quum , ut est vn , 1 o , res difficul-
tatem consilii capiendi affert.
Affirmatio, certissima promissio,
vii , 3o.
Afflictare, tempestas afflictat (ve-
xat ) naves , rv , 29 ; afflictari, ve-
lut hserentem teneri ,111, 12.
Afflictus, prostratus, vi, 27;
afflictw naves, collisae et diffractae,
v, 10.
Apfligere , vexare , vastare , aut
potius evertere, humi prosterne-
re , IV , 35; affligere arborem , hu-
mi prosternere, vi , 27.
Apri insidiosa navigatio, Af. 10.
Africe calamitas, Afr. 26.
Africait* Csesaris copise, Afr. 77.
Apricus , ventus , inter occidentem
et meridiem spirans, V, 8.
Afrorum mos frumenta sua in spe-
cubus subterraneis condentium ,
Af. 65.
Ager Helveticus, quidquid terra-
rum est Helvetica? ditionis ,1,2.
Ageke cuniculos ,111,21; viii , 4 1 »
agere aggerem , AI. 7 3 ; Hisp. 7 ;
vineas, II , 12 ; H. 7 ; agere copias,
ducere , vm , 7 ; Af. 2 6 ; Virg.
Mn. v, 833 ; agere bellum, gerere,
iii , 28; agere sublicas , adigere ,
iv , 17; cf. Fistuca. Illo auctore et
agente , dicitur de eo, qui inter-
pres duorum et sequester est , C. 1 ,
*6;agere, cogitare, de bello, C.
I, 26.
Aggek , terra egesta , quse una cum
fossa castra cingit munimenti cau-
sa, iii , 5. Sed et alius agger est,
qui jacitur, 11 , 12; aut exstruitur,
II, 3o; aut instruitur, viii, 4ij
cum terra egeritur et accumula-
RERUM
tur , ut in ea ponantur promovean-
turque machinae oppugnandarum
urbium, ut 11, 3o ; ex lateritiis
muris confectus, C. 11, i5; ag-
gere exstructo turris constituitur, cf.
III, 21; C. II, 1; aggerem ferre ,
petere, comportare, conferre, id est,
lapides , palos , cespites conferre ,
unde agger fit : nam terra egesta
habet ligna infixa , ut densetur ,
iii , 2 5 ; C. 1 , 4 1 ; Alex. 7 3 ; ag-
gere vestire, terra accumulata ob-
ruere, vn , 23; aggere (congesta
terra ) paludem explere , vn , 58»
85 , 86 ; C. 1, 4° ; aggerem ( ter-
ram congestam ) injicere trabibus ;
ut pons fiat, A. 29; cf. adjicere.
Aggerem agere, vid. ad Alex. 73;
Hisp. 7.
Aggregare se aliis , socium et co-
mitem se adjungere , iv , 2 6 ; aggr.
se ad alicujus amicitiam , vi , 12.
Agitare rem , de ea cogitare, de-
liberare, colloqui, vn, 2.
Agmen , exercitus iter faciens : unde
in agmine dimicare, in itinere, A.
43; agmine impediti , qui, quo-
niam agmine incedunt , non ex-
pediti sunt ad prselium, rn, 24;
vii, 66; agmen quadratum, vid.
Vin, 8; longissimum, opponitur
conferto , v , 3o. Cf. cap. 33, lon-
gitudo agminis; novissimum, extre-
mum , 1 , 1 5 .
Agricui,tuh* cur non studeant
Germani, vi, 22.
Agri privati olim Suevis nulli, iv, 1 .
Agros a finibus suis latissime va-
care pulchrum ducunt Suevi, iv, 3 .
Alacritas animi.pugnse studio in-
cenditur, C. 111 , 92.
Alarii ,pedites et equites sociorum,
qui in alis pugnant, 1, 5l ; ubi a
militibus legionariis, id est, Ro-
manis, distinguuntur alarii, seu so
 ET LATINITATIS. Y
cii; alarice colwrtes, C. i, 73; ubi Amicitia populi romani foederatis
cohortes (pedites) alarue a cohor- ornamento debet esse et prsesidio ,
tibus romanis seu legionariis dis- non detrimento, 1, 44-
tinguuntur. Similiter, C. i, 83; Amittere supcriorem locum, dejici
ii, 18. Omnes viri docti laudant monte , eum non obtinere posse ,
et probant qua? de alis in exer- viii, i3.
citu romano disputavit Schelius Amplitudo cornuum , vi , 2 8 .
ad Hygin. de castrametat. p. 66 ; Amplius (plus) obsidum, vi, 9.
et Lipsius de milit. n , 7. Add. Amplus genere et copiis , VI , 1 5 ;
Drakenborch. ad Liv. x, 4o. Con- amplum convivium, vi, 28; amplior
fectum est, equites alarios esse ordo , una e primis legionis cen-
equites sociorum , cohortes alarias turiis, C. 1 , 77 ; amplce copice, exer-
vero pedites socioruni; cf. Gesn. citus magnus , V , 19; ampla mu-
Thes. nera , 1 , 43.
Alces ferae , vi , 27. Anceps prcelium, quum et a fronte
Alere aliquem , ei alimenta curare , et a tergo hostis instat , VII , 76.
agrum ejus causa colere, iv, 1 ; Alibi est grave , periculosum , de
alere civitatem, humaniter susten- cujus exitu diu dubitatur.
tare et adjuvare, vn, 33. Amchora , in anclioris exspectare , IV ,
Alga jumentis in pastum data , Afr. 23; in anchoris commorari, Afr.
»4- 63; ad anchoram consistere, Civ.
Alienata mens tribuitur ei qui men- III , Io3 ; regio habet locos egregios
tis non est compos, vi, 4i. ad tenendas anchoras, A. 9.
Aliehus (non opportunus) locus, Aicguste pabulari, exiguo circuitu ,
1, i5. C. I, 59; anguste uti frumento ,
Alius; unus, alius , tertius, 1, 1. In- penuria laborare, C. m,i6;raa-
terdum omittitur alius in alterutro ves anguste transportant multos, vix
coramate, ubi bis ponendum erat, capiunt illam multitudinem , justo
1, 8. plures in una nave densandi sunt ,
Altitudo parva fluvii, 1, 8. C. 111, 2 : unde angustius mitites
Aluta , pellis bestiarum , arte tra- collocare , plures in eadem navi ,
ctata , ut mollior et tenuior fiat, quam pro capacitate navis,v, 23;
iii , 1 3 . Hinc corii tenuioris genus angustiusproveneratfrumentum, par-
est. cius, V, 24.
Ambactus , vi , 1 5 . Angusti montes , vid. ad iv , 2 3 ;
Ambulatoria turris , A. 2. Impo- angusta castra , exiguo ambitu , IV ,
sitae fuerunt rotis, quarum ope 3o; angusta aquatio, quum non
promoveri e loco in locura pote- multum aquae reperiunt aquantes ,
rant. Descripsit Vegetius de re Af. 5i.
militari , iv , 17; Lipsius Poliorc. Ahimadversio non ubique exercen-
1, 4; 11, 4. da , C. iii, 60.
Amentuk tragulai, lorum tragulae Amimarum immortalitas , vi, i4-
affixum, cujus ope tragula vehe- Ajtimum advertere aliquid videtur
mentius vibrata longius mittitur Caesar maluisse, quam animad-
et altius infigitur corpori, v, 48. vertere, 1, 24; iv, i>; Grasv. ad
VI INDEX
Cic. offic. II, 1 9. Negat Bentleius,
ita dici posse, ad Cic. Tusc. v,
a3. Sed satis defenderunt inter-
pretes Caesari» , et tot locos cor-
ruptos existimare velle, nimium
fuerit. Quidni ea ellipsis usitata
fuisse dicatur , unimum advertere
(ad) aliquid? aut ciir non animum
vertere ad aliquid mutatum videa-
tur in animum advertere aliquidP
Ahimus Cxsaris altus et erectus,
Af. 10.
Akimus indomabilis Caesarianorum
militum, vn , 17, 19.
Ahimi fortitudo,maximumhominis
praesidium , C. 111, 28.
Animi magnitudo facilia ex diffi-
cillimis facit, n, 27.
Ahimos ad audendum facientia , C.
iii, 36.
Ahimus, animi (delectandi) causa,
V , 12; cf- relinquere.
AnnoKiE difficultas ut ingravescat,
C. 1, 5a.
Aknotiha navis , superiore anno
structa, v, 8.
Anserem Britanni non gustant, v,
ta.
Aktecessohf.s in re militari , pars
exercitus prxmissa, ad curanda et
prospicienda ,quse sequuturo exer-
citui necessaria sunt , Afr. la;
Turneb. Advers. xxiv, 16.
Antf.cuksores exercitus, C. I, 16;
iii , 36; sunt iidem , qui untecesso-
res.
Aktemka , lignum transversum , per
malum uavis transjectum , ut funes
et vela ex eo nectantur , 111 , 1 4 ;
A. 45.
Ahtesignani , C. iii, 75, 84; qui
in cohorte ante sigjia locati; dis-
tinguuntur a prosignanis , qui in
secunda acie stabant equitibus im-
mixti , vid. Froi.tinus Strat. 11 , 3,
RERUM
1 7 ; conf. Guischard Mem. mf.VoI.
1, pag. 108.
Apertum corpus , nudum , iv , 1 ;
apertus humerus , scuto non tectus,
C. 11 , 3 5 ; aperta navis , A. 11, 1 3,
oppon. constrata aut tecta; ; aper-
tum castrorum latus , ubi nulli sunt
defensores , 11 , a 3 ; apertus locus ,
non silvosus , 1 , 4 1 j n , 1 8 ; vn ,
18 ; apertus campus, planities, III,
a6 ; apertum et planum littus , iv,
23; v, 9; apertum latus, nullo
monte, aut munimento tectum, iv,
25; apertum mare, 111, 8, 9, ia;
apertus cuniculus , vii , 2 2.
Appeli.are in jure, C. 111, 20;
appellare et cohortari , appellando
cohortari, v, 33.
Appetere , appetit dies, vi , 35 ; lux,
vii, 82 , appropinquat.
Applicare se adarborem, reclinare,
VI , 27. Hinc applicare navem loco,
appellere,A. 17, et applicata ad
tcrram navis, C. III, 101.
Apprehehdere locum , eum sibi vin-
dicare, occupare, C. 111, 112.
Aqua, mensura ex aqua, v, i3.
Aqua dulcis ad littora marina , A .8.
Aqu* avertendse labor , A. 6.
Aqu£ dulcis magna vis inventa,
Aqvje et ignis interdictio, vi, 44-
Aqu« inopia Pompeiani laborant,
C. ni, 49-
Aquam intrant Csesariani, ut cum
Britannis decertent, v , 18.
Aquatio, iv, 1 1 ; aquator, H. 21;
aquari, C. 1 , 68 , 73 , 78 ; H. 37.
Aquilifkri Caesariani moribundi
fortis animus, C. 111, 64.
Aquiliferi decimte legionis virtus,
rv, a5.
Aratores, Af. ao, 36.
Arborum incidendarum astus in
remorandis hostibus, 11, 17.
 ET LATINITATIS. VII
Arcv.n.i concilii jurejurando san- A. 1 3 , cf. Liv. xxxviii , 5 ; asse-
ciuntur, i, 3o. res falcati; cf. Tacit. H. iv, 3o;
Arcaho, adverb. C. i, ig. Sic ibi ubi Qsseres et trahes.
in codd. scribitur. At refertur ad si, et est tamen, sal-
Arcessere , i, 3 i ; v, II, ubi ar- tem, 1 , 43.
cessiri, ut apud Colum. u , 8 , la- Atque , est hoc loco adificium non
dissimile atque altero, non aliter
cessiri. atque altero loco structum , non
Abdet animus ad ulciscendum , vi ,
dissimile bis, qux sunt in altero
34. loco , A. 18; utitur 'veste eadem
Aridum, terra continens, iv, 29.
Aries , trabs, ferro praefixa, qua atque alter , Af. 57; cf. Par ; at-
muros quassant, 11, 3 2. que pro statim ex mente Markian-
Argilla fusilis, v , 43. di , C. i, 24 ; 11 , 4a > cf. not. ad
Arma «<w'.t, 111, i4i sivearmamenta, Afr. 3 8 ; pro at , vero , iv , » 5 ,
rv , 2 g ; quidquid ad eam instruen- C 11, 29.
dam pertinet. Similiter armare na- Attisgerk locum, ei finitimum esse,
ves, apparare,instruerenecessariis iv, 3.
rebus, 111 , i3 ; v , 1 ; C. 1, 36 ; Attributus. Conf. Pratfecti equ.
et armare elephantum , Af. 4l- Auctio bonor. Jubse regis, Afr. 97.
Armis concrepandi mos apud Gal- Auctior, 1, 43.
los , vil , 21. Iisdem despoliari Auctor cadis, cujus suasu, horta-
timent Atuatici , 11 , 3 1 , et seq. tu , opera, caedes fit, v, 25.
Armorum officinae Alexandriae in- Auctoritas et tiraor romani exer-
stitutee , A. 1. citus apud Barbaros , iv, 19.
Armorum similitudo nonnunquam Auctoritas, cohortatio ejus, qui
fraudulenta est, vn , So. persuadet, 1, 3 jexemplum, iii, 8.
Armatum concilium Gallorum, v, Aucupari, exspectare et observare,
56. donec fiat, Af. 58.
Ars locorum angustiis impedita , Audacter, sine metu, 1,18.
Audax facinus Fabii Peligni, C. 11 ,
Alex. i5.
Arta silva , arboribus densissima , 35.
Auditio , sermo , rumor , iv , 5 ;
vn, 18.
Artipicium opponitur virtuti , C. vii , 4»'
Aurigarum britannorum in pras-
1, 58; Af. 14. liis mira dexteritas, iv , 33.
Arukdihum radicibus pasti equi ,
Aurium desectio in minoribus sup-
C. iii, 58.
Arx, rudiore structura sic instituta pliciis, vii, 4-
fuit , ut aliquis mons muro cinge- Auspiciorum et religionum obser-
retur. Ea ergo fuit arx, 1, 38. vans Pharnaces, A. 74.
Aspbrkari pass. Af. g3. Auxiliaribs , VIII, 5.
Asseres, tigna tenuiora, quam tra- AuxiliUM hortandi deest , deest ali-
bes esse solent , ut si trabes disse- quid , quod cohortationi vim ad-
ct» essent in tigna tenuiora. Ut- dat, eam efficacein reddat, A. io.
cunque verti poterit Starke Stan- Avariti^ comraenta, C. m, 32.
gen , des perches epaisses , C. II , 3 ; Avariti£ imperator, malum, 1, 4°-
A4
VIII INDEX RERUM
Aveksus , fugiens , i , 26; 11, 26; Bellum agere , m , 28; bellum fa-
aversi 'vulnerantur , a tergo, A. 3o. cere , 111 , 2 9 ; vii , 2 .
Avertere flumen fossis , C. 1, 61 ; Bellum sectantes otii et praedae
avertere iter ab hoste, eum non diu- gratia , 111 , 17; confici nollet qui
tius insequi, 1, 23; avertere iter licentia peccandi gaudet, A. 56 ;
ab loco, contendere aliorsum, 1, idem sine magistratus et prin-
16. cipum consensu geri non posse ,
Axis vel assis, C. 11, 9. vm, 22.
Bejve magnus, H. 1, 4 ; et saepissime
B. in hoc libro.
Balista , machina bellica , qua tra- Beheficiarii milites, qui beneficio
bes et asseres , et lapides , omnino- ducis vacationem a duriore mili-
que tela maxima , summa vi mit- tiae labore habent, C. 1, 75 ;iii,
tuntur. Veget. de re mil. iv, 22 ; 88. Est ergo genus honestioris mi-
C. n, 2 ; ut Tac. A. 11, 20 ; mis- litiae. Vegetius de re milit. 11, 7,
sae e tqrmentis hastae, H. i3. quum eos dixisset inde appellatos,
Barbarorum mos in castris iigen- quod beneficio tribunorum pro-
dis , viii, 36. moverentur ( ad altiorem locum),
Barbaros se vocant Morini , iv , 2 2 . refert eos inter milites, qui pri-
Basilica , publicum aedificium, ma- vilegiis muniri solent. Conf. Lips.
gnifice exstructum , praesertim co- de milit. rom. v , 6 ; Guischard
lumnis, seu porticibus exornatum, Memoires crit. et histor. tom. 11,
in quo , praeter alia , judicia ha- pag. 190.
bentur; A. 52. Bemeficium maximum quod Ro-
Bellv parvis mdmentis magnos ca- mani exteris conf. possent, 1 , 43.
sus admittunt, C. 1 , 21. Bebokes, A. 55. Sed lectio dubia
Bellandi cupidi Helvetii , 1 , 2 . est.
Belle , minus belle habet, de aegro- Bipedalis trabs, iv, 17.
to, H. 3a. Bonitas agrorum, 1, 28.
Belli communes casus, C. m, 72. Bowa regis Jubae sub hasta vendita,
Belli eventu milites praemia sui Afr. 97.
laboris exspectant , Civ. 11 , 32; Bokum , dos , A. 1 2 .
exitus durissimi, vn , 14 ; jus, Bos cervi figura, vi, 20.
1, 36; jure in captos victor vitae Brachium est genus munitionis , v.
necisque potestatem habet , AfrU c. aggeris, fossae, ut plurimum re-
can. 4 5 ; de summa judicium ducis liquae munitioni superadditum, ita
esse debere, non militum, 1,10. conjungens duos locos , ut ab uno
ratio nova et inusitata,B. C. 111, procuriat transversim ad alterum,
47- Alex, 3o; Afric. 38 (qui locus
Bellica porta Uticae, C. 11, 2 5. omnino videndus), 49 , 5 1 ; Hisp.
Bellica laude semper inclyti Galli , 5, 6, i3. Dicitur brachium duci,
v, 53, 56; vii, 1 , 76. vid. Lips. Poliorc. n, 2 ; Draken-
Bello cimbrico aetate inutiles apud borch. ad Liv. xxn ,52; brachium
Gallos comesti, vn, 77; inutiles ad flumen Salsum Pompeius facit,
ejiciuntur, vn , 78. H. 14.
 ET LATINITATIS. IX
Brevitas, parva corporis statura, Capreolus, C. II, 10.
n, 3o. Ex hoc loco verbum repe- Captus, subst. iv, 3; ut est captus
tiit Vegetius de re milit. i, i. Germanorum , ut pro ipsorum na-
tura , indole, institutis , fieri po-
c. test et solet , ut inter eos locum
Cadavera hostium pro cespite , habet.
Hisp. 33. Caput fluminis , ostium , iv , 10;
Cadit , accidit , evenit , A. 1 1 . fontis , origo , initium , vm , 4 1 ;
Cscum ■vallum , sudes et stipites , tigni, extremitas , C. 11 , 9 ; capita,
ante fbssam defixi, iidemque terra ipsi homines , 1 , 29; capita homi-
obtecti , ne cerni possint , C. i , num occisorum adversus hostium
28; cf. c. 27 ; cacus stilus , occul- oppidum conversa, Hisp. 32 ; in
tus , Afr. 3 1 . Ergo in talihus cce- capita singula liberorum ac servo-
cum est, quod cerni non potest; rum tributum impositum , C. 111 ,
metonymice. 32.
C«latum opus , H. 3 5 ; constat figu- Carina, infima trabs navis, fun-
ris sculptis, quse alicui rei, ut h. dus, iii , i3 ; C. 1, 54-
1. scuto, illigantur, seu affiguntur. Carpere agmen , insectando minue-
Est vero etiam omnino opus, quod re, passim interficere et capere,
figuras insculptas habet. C. 1, 63, 68; conf. c. 64; ubi
Gsixb leges , C. 111, 20, 11. idem agmen pralio premi dicitur,
C^ruleus color, V, i4- et c. 78, carpere et impedire.
C/Esakiani centurionis captivi ad Carrus , 1 , 3 ; iv , 1 4 ; vi , 34; aut
Scipionem forte et intrepidum re- carrum , H. 6 , est vebiculum Gal-
sponsum, Af. 45. lorum et Germanorum. Carri Hel-
CfsARiAiroRUM militum diligentia vetiorum pro vallo, 1, 26.
ac industria singularis, v, 2 , 11; Casa, v, 43.
constantia , seu pertinacia miran- Castellaki , prSBsidium castelli ,
da , v, 43 ; H. »3. Alex. 4'.
Calamitas ez amicis inimicos facit, Castellumi vid. ad vn, 69; C.
C. iii, 104. iii, 43.
Calamitatem aut suam aut tem- Castigare, gravius reprehendere ,
porum queri , mediocris est animi , C. 1, 3 ; iii, 57.
C. iii , 20. Castra , hiberna ,111, 3 , castra na-
Calones, vi, 36; dicuntur, cap. valia , in quibus et tentoria sunt ,
Sy , mercatores , conf. Civ. 1, 52. et naves subductse , uno vallocom-
Cameli regis Jubae capti, Af. 68. prehensse , v , 2 2 ; cf. v , 11; quin-
Capere locum , v , 8 ; et portum , iv, tis castris eo perpenit, quinto die,
36 ; in eum venire. Sed capere lo- quum quinquies milites sub tento-
cum, iii, 23 , eligere; ceperat opi- riis noctu fuissent, vn, 36; vid.
nionem , consequuta erat, vm, 8; Ciacconius ad h. 1. castra stativa
capere damnum de re aliqua,vxn , 3o. in quibus aliquandiu morantur,
Capillo promisso sunt Britanni,v, Civ. iii, 3o, 37; Afr. 26. Conf.
14. Lips. de mil. rom. v, 1; castra
Caprea, vi, 27. sensu latissimo, African. 38; ca
 X INDEX
stra munire quando primum ce-
perint Galli, vn , 3o.
Casus, casu magno accidit, pro quo
paulo post legitur , magmefuitfor-
tunce , vi, 3o; cf. ibid. cap. 35;
C. n, 5.
Catapujlta , machina bellica , unde
lapides torquentur , Afr. 3 1 ; cf.
II, 9. Cf. Vitruv. x, i5 seqq.
Catascopus , xaraffxoTCOc , vid. ad
Af. 26.
Catehs ferreaepro funibus, III,1 3.
Causa, in eadem causa ( conditione)
fuerunt , iv , 4. Omittitur post ge-
nitivos, ut quum dicitur, destruendi
operis causa, Al. 17; v, 8; vid.
Oudendorp. ad iv , 1 . Sic et Grae-
ci omittunt ivexa. Cf. C. 1, 82;
A. 65.
Causujla parvula, Af. 54.
Celeberrimus locus , hominibus
abundans, A. 2..
Celeritatis in bellis momentum,
v, 19, 48; vn, 45; C. 11, 7;
A. 3a.
Cewsus, quo horainum numerus
initur, 1, 29.
Cemto , vilior pannus , quo quid
tegitur, C. 11, 9, 10; C. 111,44.
Cerimomia gravis, vn , 2.
Certus ventus, ex eadem plaga spi-
rans , qui non mutatur in horas ,
Af. 2.
Cervices , numero plurali pro sin-
gulari , ut antiquissimi plerumque
usurparunt. H. 20.
Cervus in re militari, vn, 72.
Cetratus, C. 1, 29, 48; qui ge-
stat cetram , h. e. scutum loreum ,
idque levius. Serv. ad Virg. JEn.
vii, 732.
Cetrati Afraniani occiduntur, C.
1, 70.
Chara, radix qusedam, C. 111, 48.
Sed lectio est incerta.
RERUM
Ciraria molita , farina, 1 , 5. In gr.
metaphrasi aXyrra. Contra Liv.
xxi, 49) cib.cocta.
Cibis quibus Britanni abstineant,
v, 12.
Cibus servitute oblata petitus , vn ,
78.
Cippus, vii, 43- Pr- est truncus
erectus , deinde columella , lapis
erectus ; in sepulcris , terminis
agrorura.
Circinus , instrumentum , quo cir-
culus describitur , 1, 38.
Circiter, adverb. 11 , 32 ; Af. 8g,
Circulari dicuntur , qui consistunt
in circulis colloquendi causa , C.
1, 54; Cic. Brut. c. 54.
Circumcidere cespitem ferramentis ,
v, 42 ; circumcisus collis, airoTO|j,o;,
steil, vil , 36.
Circumcludere argento, vi, 28.
Circumdata palude silva, vm , 7.
Sic et alias circumdare, ut oppido
munitiones , vm, 34; multitudinem ,
Af. 74.
Circumiri , passive, m, 2 5 ; C.
iii , 94 ; Af. 1 4 , 83.
Circumjicere milites mcenibus, 11 , 5.
Circummumire , 11 , 3o ; circummu-
nitio, C. 1, 19.
Circumscribere atiquem , coercere,
ne suo jure , suaque libertate pos-
sit uti , C . 1 , 32.
Circumspicere se, respicere ad se,
prospicere sibi, Af. 47.
Circumvemire urbem vallo, cinge-
re, C. 1, 18. Sic h. 1. codd.
Citatus , celer , iv , 10; citatim ,
celeri itinere, Af. 80.
Civilis dissensio Romanorum,vin,
prsefat.
Civilis dissensionis remed.vm, 5 a.
Civii-ibus (in) dissensionibus quid
accidere soleat , Af. 6 5 .
Civitas, der Staat , VEtat, 1,2:
 ET LATINITATIS. XI
nam civitates gallicse in pagos snnt dicuntur alterius gentis clientes,
divisae , pagi continent oppida. Sic intelligendi sunt socii, et qui sub
et cicitas Arvernorum, vn , 4,<*tc. alterius gentis imperio sunt, v,
civitatum germanic, laus , VI , 3 3. 39 ; qui in ejus Sde sunt vi , 4 ; se
Civium romanoruin bona , qui con- ad amicitiam ejus aggregarunt , vi,
tra populum romanum arma tu- 1 2 . Cf. invicein , 1 , 3 1 et vi , 1 2 ,
lissent, Zamac vendita, Af. 97. ubi eadem res describitur. Hinc
Clades Caesarianorum , C. m, 63, clientelce /Eduorum , vi , 12, sunt
64, 65, 71 et seqq. Cladibus de- socii eorum. Clientium gallorum
cessorum suorum posteriores du- fidcs, vii, 40.
ces prudentiores fiunt, III, 20. Coactu alicujus aliquidfacere, V, 27.
Clv.w aliquem, H. 3 ; et saepe alibi. Coactum. (opus) , e lana , aut potius
Clamor exercitus et signorum can- pilis arte densatis , to mXnTov ,
tus auditus Antiochiae , C. 111 , C. iii , 44-
10 5. Clamor in pugna non inu- Coagmewtum lapidum , C. iii , 1 o5.
tilis, C. iii, 92. Clamoris terror , Cogere , congregare , 11 , 5 ; nuves,
vii, 84; H. 3i. 111 , 9 ; milites , 1 , 5 ; quod , 1 , 4 ,
Clvssi vrii , milites in classe, A. 30. est conducere.
Classioum in re militari est signum Cogwitus virtute, 1, 28.
quod tuba datur, aut cornu , non Cognoscere iter, de exploratori-
semper piaelii committendi, sed bus , 1 , 21; controversias de pro-
etaliorum negotiorum. Ubi autem consulis jurisdictione , vm , 46.
datur , ibi necesse est imperatorem Cohors prcetoria, quam veluti suam
praesentem esse : est enim signum sibi delegit prsetor, id est, sum-
imperii, C. m, 83 ; Veget. de re mus dux , ut proxiraa ei sit, 1,
mil. 11 , 22. 4o. Res exemplo illustratur, I,
Classis Pompeiana,C. III, 5. Cae- 42. Cf. Liv. 11 , 20 , Dictator co-
sariaiiic incendium , C. III, 101; horti sua? , quam delectam manum
gallicaadversusRomanos, 111, 14. prcesidii causa circa se habebat, dat
Clussem fucere, parare, iv, 21. signum. Cohors legionaria , quae pe-
Claudere , acies clauditur oppido , ditibus constat , 111, 1 1 ; cohorti
finitur prope muros , non potest uni Pompeianse decem Caesariani
ulterius extendi , tegiturque muro , decertare non detrectant, Af. 45.
Af. 59. Veget. de re mil. m, 6 : Collatio , comparatio , vm , 8.
impedimenta a latcribus claudere ( te- Collatus (armorum), ipsa pugna,
gere) manu armatorum. H. 3i.
Clkmentek jus dicere, lenissime, Colligata scuta, qus cohaerent ,
C. III , 20; clementia, lenitas pu- quia plura uno pilo transfixa sunt ,
nientis, 11, i4- I, 25.
Cliens. Quum multi homines in Collocare alicui mulierem, t, 18;
Gallia clientes uniils dicuntur, sunt ibid. , nuptum collocare. Rebus col-
iidem , qui alio nomine ambacti et locandis, HI, 4j vid. notami.
soldurii appellantur, vi, i5. At- Colohic* cohortes. vid. ad C. 11 ,
que hos etiam, vi, 19 , puto in- 19, cf. H. 7.
telligi. Sed quum integrae gentes Colokus, C. 1, 34. Est homo li
xii INDEX RERUM
Ler, cui fundi dominus aliquam venire, Civ. III, 8, vid. notam 5.
sui fundi paftem colendam mer- Complures, multi, 1, 18; 11, 17;
cede elocat. Cf. i , 56, ubi colo- iv , 4- Sic differt a verbo plures.
ni pastoresque dicuntur conjun- Compositio controversiarum , C. 1,
ctim, etsi pastores sunt servi, cf. »6, 3a ; C. iii, i5 , 17.
c. 56. Colonorum delectum ha- Comprehekdere ignem, de strami-
bent Pompeiani, C. i, 14. ne, v, 43 ; comprehendere aliquem,
CoLUMKARIUM, C. III, 32. ejus manum prehendere rogandi
Comitatus , une caravane , C. I, causa, v, 3i.
48, 5i, 54. Sic verti potest -h Comprimere lacrimas alicujus , con-
ouvo&a in evang. Luc. 11 , 44- solando, A. 24.
Comitialis dies , C. 1 , 5 . Cokata, orum, 1, 3.
Commeare, ire etredire, vii, 36; Concedf.rf.factum beneficiis, veniam
de mercatoribus , 1 , 1 . facti dare propter beneficia, A. 68.
Commeatus , signiiicat interdum Cokcertare, certare , vi, 5.
omnes eos, qui una meant, com- Cokcessu alicujus , vn ,20.
meant, aut qui una navibus trans- Comcidere animis, animum abjice-
portantur («n transport), v, a3; re, minus spei habere, 8, 19.
A. 2 5 ; Afric. 8 ; ubi secundus com- Cokcidere , occidere , 1 , 1 2 ; 11 , 1 1 ;
meatus dicitur ,3i, 34, 37,44; •via concisa, passim impedita, III, 9.
commeatus datus , venia absentise, Comciliare aliquem alicui ( favorem
African. 77 ; commeatibus duobus alicujus), v, 4i conciliari alicui,
reportatus ex Britannia romanus VIII, 52.
exercitus, v, 2 4- Cohcilium , conventus,i, 18, 3 o.
Commimari , Af. 7 1 . Concilium armatum apud Gallos,
Commikus seu cominus, e propin- v , 5 6 ; concilia nocturna et occulta ,
quo ,1, 5 2 ; Veget. de re mil. 111 , v, 53.
2 3, explicat , manu ad manum. Cohciowari cum aliquo, apud ali-
Commirari, Af. 35. quem , vn, 47-
Commode pugnare , sine impedi- Cokcipere (animo), capere, di-
mento, 1, 25. scere,Af. 63;flammam, C.n, i4-
Communis lex, v, 56. Cokcitatio , irritatio ad tumultus ,
Comparatio pugna, apparatus, prae- C. iii, 106.
paratio, Afr. 35; Liv. r, 36. Sic Cokcitator multitudinis , viii , 21;
fugam comparare, apparare , iv, 18. concitator belli , viii, 38.
Compekdium , Iucrum, vii, 43 ; C. Cokclamare, clamare de uno, 1,
rrf, 32. 47 ; ubi interpretes plura exempla
Complecti locum (opere), circum- collegerunt ; conclamare ad arma
munire,vn, 72; C. 111 , 112; (capienda), C. 1, 69; conclamare
complexus locapramunit, ambitum, (ad) vase, ( colligenda ), clamare
seu spatium , in quo sunt illa loca , et strepitum facere vasorum col-
munit. Sic complecti colles , Af. i4- ligendorum causa, C. 1, 66 ; m,
Complere, his rebus completis , per- 37,75; conclamare victoriam, v, 3 7.
fectis, C. iii, 46. Cokclusio, obsidio, C. 11, 22.
Complexus, in complexum alicujus Cohclusum mare , non late patens ,
 ET LATINITATIS. XIII
angustum, ut fretum, m, 9 , cf. ponere, viii, 9; C. m , 79; et
ibid. c. 8. omnino,A. 61 bis,68;H. ao, 9.3.
Concobdub bonum, v, 3i. Conferta (densa) acies , 1, »4-
Concbepabe armis , VII, ai. Mos Conficere numerum militum, 11, 4»
gallicus , quum armis collidendis conficere obsides , numerum obsi-
seu complodendis strepitum cient , dum, viii, a3; conficere ( consi-
ut hostibus terrorem iojiciant. gnare ) tabulas litteris grancis , 1 ,
Concubinus, H. 33. »9; confecta vigilia , finita, vn, 3;
Coxcukkf.be contra aliquem, Af. 6. confectus dies, finitus , Afric. 83;
Concursus navium , quae procella sidus confecium, vide ad Af. 47»
colliduntur, v, 10. confcctus atate ,Aeh\\\\dA\is ,yu , 5y.
Condensus, densus, Af. 5o. Confidere sibi in aliqua re, Af.
Conditio servilutis, vitae ratio, qua a 9 , si lectio certa est.
quis est servus, III , 10; ut con- Confieri , fieri , vii , 58.
ditio juris et libertatis, vitae ratio Configebe clavis, III, i3 ;configere
externa quse constat jure et liber- turrim , construere , componere
tate, 1,28; bona conditione confligere fabricando, A. a.
C. 1, 85; pari conditione, eodem Confibmabe, persuadere, 1, 3;
consilio , H. 5 . Condilionem ab ar- confirmare se , firmiter sibi propo-
mato hosteRomani non accipiunt, nere , 11 , 19; confirmare animos
v, 41. ■verhis , consolari , ut acquiescant ,
Conditiones pacis sequae quando 1,33; confirmare aliquem liberlati,
maxime fieri possint, C. III, 10. ei concedere, ut fruaturlibertate,
Condocefacere tirones , Afric. 71 ; si lectio vera est, C. I , i4; con-
bestias, Af. 37. firmare sc auxiliis , sibi robur ad-
Condocebe , consuefacere, Af. ig. dere , C. 1, 29; confirmatis rebus,
Condonare, donare, vm, 4 5 cond. constitutis, confectis, vi, 6.
injuriam precibus , quia alter pre- Confi-atum bellum , subinde or-
catus est, veniam dare, 1, ao; tum, viii, 6; A. 1.
cond. injuriam fratri, veniam dare Confluens Mosce et Rkeni , iv, 1 5 ;
propter fratrem. ibid. locus, ubi confluunt.
Conducere Iwmines , congregare , Confugebf. in fidem alicujus, H. 1.
auvaYEiv, 11, 1 , 2 , cf. 1, 4- Congbedi aliquo, C. I, 4o.
Conductoribus aedium annua mer- Conjicebe liomines in locum, eo du-
ces habitationis donata , C. 111 , 2 1 . cere , ut ibi tuti sint et abditi , 11 ,
Conferre timorem in simulutionem , 16; cf. ad viii, 5. Sic vi,' 4o ,
I, 40, vid. not. 14, conf. aliquidin conjici in manipulos, recipere seeo,
tempus longius, differre,ibid. Nimi- ut sint tuti. Sed iri, 24, simplici-
rum is confert aliquid in tempus aliud ter est, collocare aliquo loco, lo-
qui decernit rem alio tempore fa- cum iis assignare. Con/ici in noctem
cere. Conferre castra oppido, juxta dicitur is, quem post diuturnum
oppidum ponere , Alex. 3 7 : quod itineris errorem nox tandem op-
ibid. cap. 37 , est conjuncta mce- primit, C. m, 28; conjectum in
nibus castra ponere. Sic castra ca- noctem prailium , eo usque tractum ,
stiis conferre, propinqua e regione Af. 52. ■
XIV INDEX RERUM
CoNJUGIA Gallorum , VI , 19. Af. 3i ; in misericordia , C- 1, 85.
Conjungere noclem diei , de eo , qui Conspirvti, coartati, C. III , 46.
diu nocluque sine intermissione Constanter nunciant , qui omnes
iter facit, C. 111 , 1 3 ; regio Oceano magno cum consensu nunciant ,
conjuncta, finitima, contermina, 11, a. Hinc constat inler omnes,
viii, 46. omnes idem dicunt, VII , 44-
Conjurare de militibus, vu, 1. Constanti* bonum , 1 , 4o.
Conquisitor militum, A. 2. Consternere paludem ponte , VIII ,
Consanguinei populi, quorum alter 1 4 ; pontes consternuntur , trabes
ab altero in coloniam missus est, imponuntur in modum pontis ,
aut qui mutuum habent connubii vm, 9.
jus , 1 , 11; 11 , 3 . Constituere diem cum a/iquo, 1,8;
Conscendere in naves , v, 7. constituere oppidum, efficere , ut
Conscius mei , qui mecum eamdem meliore sit , quam antea , condi-
rem novit , consiliorura particeps, tione, C. 1, i5; turres , n, 12.
C. iii, 108. Constrata navis, C. II, »3; III,
Consequi, praeeuntes sequi , ut ac- 7 ; A. 1 1 ; cf. tectus.
cedas ad eos, I, i3 ; cons. naves, Consuesco. Perfectum consueei ( sc.
ad eas venire , eas assequi , A. 30. me ) est , soleo 1 , 1 4 , 43 ; v, 7.
Considere dicitur exercitus, ubi Consulendi occasio brevis, v, 39.
castra ponit, 1 , 48 ; 111 , 1 7 ; v, g. Consulum et Pompeii ad Cxsarem
Consiliari, consultare, C. 1, 19, mandata , C 1 , 10.
73. Sic in codd. omnibus scribitur Contabulatio , tabulati exstructio,
priore in loco, in posteriore qui- seu tabularum collocatio super ti-
dam habent consullare. gnis transversis , C. 11 , 9. Syn. est
Consilium ineunt rebellare , rebel- contignatio. Ergo contabulare turres,
landi, vin, 44 j consilium capit v, 4o ; Liv. xxiv , 34 , est facere,
profugere, vn , a6 ; consilium capit ut sint in turribus summis conta-
dimiltere, VII, 71 ; consilium, coe- bulationesseu tabulata {Bo?den,des
tus deliberantium , III, 3, a3; v, planchers de differents etages) in qui-
18, 3i , item, 1 , 4o, ubi militare bus milites, pugnantes e turri,
consilium,seu prastorium intelligi- consistunt. Fortassis etiam conta-
tur. In his Iocis pleruraque est var. bulare turres interdum est id , quod ,
lect. conci/ium; sed hoc significat viii, 9, legitur, pontibus transjectis
quemlibet ccetum ; consilium vero construtisque conjungere turres. Ali-
est multitudo deliberantium. Con- bi , vii , ]> , murum turribus con-
silio publico , totius civitatis con- tabu/are, videtur significare , mu-
sensu , v , 1 . Consilium suum Csesar rnm turribus contabulatiscingere.
occultabat , Af. i o. Consi/ia hostis Contegere scaphas cratibus et plu-
audienda non es6e, v, 28. teis , C. III, a4; contegere nuves ,
Consimilis , sirailis , 11 , 1 1 ; v, 1 a. quo consilio fiat, traditur, C. 11,
Consistere aliquo loco , ibi morari , 4; conf. tectus. Contegere arma, C.
ut peregrinum, vn, 3; consistere 11 , 14; cf. B. G. 11 , ai.
in re, perseverare, perstare in sen- Contbndo ire in locum , 1 , 1 3 ; con-
tentia de hac re, v, 36 ; in opere , tendo aliquid, efficere volo, iv, 17.
 ET LATINITATIS. xv
Coktestari deos, iv, 2 5. Comtrahf.be castra, facere angusta ,
CoNTEXERE tigna , IV, I 7 . minoris ambitus , v, 4 9 ; vn , 40 ;
Costimekter , sine intermusione , conf. angustus.
1 , a6 ; 111 , 5. Contraria alicui civitas , hostilis ,
Continehs. Ita simpliciter appellat H. 1.
Caesar Galliam , qnum in Britannia Coktributa civitas cum alia civitate ,
est, eamque Britanniae opponit; ei attributa , cum ea conjuncta sic ,
vid. ad iv, 38 et v, 20; continens ut ab ea , ut majore , pendeat , C.
impetus , continuus , vn , 38; con- I , 60.
tinentes silvm, continuae, tractus COKTUBEBKIUM , C III, 76.
silvarum, 111, 28 ; sic et continen- Coktumelia , quam navis perfert ,
tes paludes , VI , 3 1 ; continens flam- iii, i3; id est, vis, quam infert
ma , quae noo intermittit , vm , 1 5 ; tempestas , scopulus , hostis. Simi-
collis continens ripce , C. 1 , 5 4 , ci- liter dicitur injuria, seu inclemen-
tra omnein dubitationein signifi- tia tempestatis.
cat , cohaerens cum ripa , ideoque Comvalescere , vires capere , de
contiguus , vicin us ; continentes dies, hoste debilitato, Af. 2 5.
sequentes deinceps, m, 84- Cokveks , colluvies hominum , A.
Comtikentia Germanorum, n, 21. 24 , ffiyxXui^s?.
Continere, coercere, vm, 2 , 46. Cokvektus (1, 54; v, 1, et alibi)
contineri, includi , 1, 2; C. 11, 23. sunt conventus hominum provin-
Gallia contineturflumine Oc. Belg., cialium in certas urbes, quas et
hi sunt termini , intra quos est , ipsas conventus dicuntur (vm , 46) ,
quihus includitur 1,1. Vicus con- et e primariis provincias urbibus
tinetur ( includitur, cingitur) mon- sunt , ut coram proconsule , per
tibus, III, I. Mare continetur mon- provinciam jurisdictionis causa
tibus , montes sunt ad mare cir- iter faciente, et in certis illis ur-
cumcirca, iv, 2 3. Pons continet bibus jus dicente, in foro compa-
oppidum, tangit oppidum , eivici- reant; tenir les assises, assembler
nus est, vii, 11. Maluit tamen les etats. Quum autem non oppida
Oudendorpius h. 1. contingebat , et dicuntur conventus, sed conventus
Ruhnk. ad Vell. lib. 1, c. 3, §. 3. oppidorum quorumcumque provincia-
significationem Latinis inauditam lium, tum sunt civesromani,qui,
dicit , si quis continere interprete- praeter indigenas seu inquilinos,
tur contingere. Mons continet spa- aliqua de causa in oppidum con-
tium, occupat, in eo est, 1, 38. venerunt , ut ibi habitent , nego-
Agger non potest contineri altiore tientur, ibique commorentur. Sic
aqua , durare non potest , quum al- conventus uticensis, Af. 68; C. 11,
tior aqua ect, C. 1, 2 5. 1 9 ; item Af. 97 et 90 , ubi incolae
Continuatio imbrium, m, 29. uticenses distinguuntur a roma-
Contra atque , secus ac , IV, l3 ; C. nis negotiatoribuSc Conventus por-
iii , 12; contra , e regione , 111 , tas claudit , C. II , 19 ; cf. c. 21 ,
g ; VII ,62; contra hostem consis- ubi cives romani hoc fecisse di-
tere , 11 , 17; portas contra aliquem cuntur. Similiter vii , 55; C. 1,
elaudere, H. 27. i4;m, 9, 21, 29, 32, 40; A.
XVI INDEX RERUM
57 , 58. Conventus Thapsitano- Corripere , capere , C. 1 , 66 ; com-
rura et Adruraetanorum a Caesare prehendere, C. 111, 109.
mulctatus, Af. 97. Corruptus macie, macilentus , C.
Convertere iter , aliorsum ire,i', iii, 58. k
a3. Hinc convertere signa, alior- Cortice ex arboribus potius se vi-
sum ferre, 1, 2 5 ; etsigna conversa cturos Caesariani minantur, quam
in hostes inferre, II , 26 ; conversus Porapeium emanibus dimissuros,
ad hostem, 111 , 29 ; conversa mens , C iii, 49.
mutata , 1 , 4 1 > convertere castra Corus ventus , e regione ea , quae
castris, C. 1, 81. inter occidentem et septemtriones
Convicium, clamores,C. 1, 2. est , spirans , v, 7.
Convincere , avaritia convincitur, ali- Cothon , Af. 6», 63.
quis conv. avaritiae, 1, 4°. Crates, opus plexile e viminibus,
Convulnerare, vulnerare, Af. 6, iv, 17; v, 4o;vn, 79, 81, 86 ; Cra-
7 ; et saepe inlibrisdeB.Af. etH. tium usus in bellis, C. 111, 46, 80.
Cofia , multitudo hominum ,1,48; Credimus libenter ea qusevolumus,
Af. 1 o , ubi copia parva dicitur ; iii, 18 ; C. 11 , 27.
copia expedita, Af. 80; copia pe- Creditarum pecuniarum sine usu-
destris , Afr. 10, 3 8 ; H. 6 ; vide ris solvendarum lex, C. 111, 20.
Davis. ad C.i, 45; et Victor. ad Cremandorum cadaverum mos
Cic. ad Att. ep. vm ,12. Copia- apud Gallos, vi , 19.
rum Caesaris paucitas, C. III, 2; Csescbrb per aliquem, majores opes
elevatio , C. m, 87. accipere, 1, 20; crescit flumen ex
Copijs , facultates , commeatus , fru- nivibus, vn, 55.
mentum , alimenta ,1, 3 1 ; II , 10; Crines mulieribus abscissi , et ex
iv , 4 ! Af. 36. Sic et Tac. Ann. 1 , illis tormenta facta , C. 111 , 9.
68 ; Florus, 11 , 3g. Cruciabiijter, Af. 46. Caesar so-
Copiosus ad alendos homines locus , let dicere , cum cruciatu.
victu abundans, A. 42 ; copiosum Cruciatus, supplicium cum cruciatu,
oppidum, rebus omnibus abundans, quum excruciatum tormentis inter-
1, a3. ficiunt, vi, 17; confer. vi, 19.
Copui,*;, vide ad 111, i3. Sed 1 , 3 1 , cruciatus et supplicium
Corom.e , vide ad vm , 9 ; coronai synonym. sunt.
hostium, acies, cingens inclusos, Crudelitas veterum Gallorum , vi,
Af. 17; cf. c. 70; corona cingere, 16; vii, 77.
circumdare , vn ,72; corona in Cultus , vitae genus humanius , 1,
obsidione urbis , H,. 1 3 ; servi sub 3 1 ; ibidem consuetudo victus dici-
corona venditi, id est, bello capti tur. Vitae ratio , ab omni ruditate
et venditi , 111 , 16: nam antiqui- remota ,1,1.
tus bello capti coronis induti ven- Cunctum ( universum ) regnum ,
debantur, quo signo apparebat, Af. 91-
haec venalia mancipia bello capta Cuneus , genus aciei , quum milites
esse. Gellius, N. A. vn, 4- in formam cunei consistunt , vi ,
Correptus convicio, graviter ob- 4o; viii, 14. Hinc cuneatim con-
jurgatus, C. 1, 2. sistere, vil, 27.
 ET LATINITATIS. xvn
Cuxicui.us; cuniculnrum agendorum cimas legionis milites, Af. 16 ;
peritissimi Aquitani, iii , n ; cu- H. 3o.
niculus apertus , vil , 2 2. Decum*: in octavas miitatae, Af. 98.
Cupa, doliigenus, viii, 42. C. n, 1 1. Decurionbs , municipiorum sena-
Cupere aticui , i , 1 8 ; quod apud tores,Civ. 1,1 3, 23. De his ante-
Cic. est, omnia alicujus causavelle. hac diligenter exposuit Georgius
Cupiditatis pecuniae malum, vi,2 2. Henr. Martini in Propemptico, p.
Cursum tenere , in eadem via , quam 3o sqq. Decurio turrase eque. ti is,
institeras , manere ; ab ea non de- qui ei praeest, ut centurio centu-
moveri, iv, 28; v, 5 , 8. Opponitur riae, 1, 23 ; Af. 29. Veget. de re
rejici. mil. 11, 1 4-
Custodia, de militari praesidio, 11, Decurrere in portum, Af. 3.
>9! iTj 4;v«, 78- Decursio, incursio hostilis in agros
D. vm, 24; Al. 42. Ssepius dicitur
incursio.
Damhum privatum salutis publicae Decutere praisidium colle, Af. 5o.
causa non formidandum , vii, 14. Usitatius dejicere.
Dare aliquem infugam , 11 , 2 3 ; dare Dedere se , se , res suas ac vitam
(concedere) alicui iterper locum, 1 , plane perraittere arbitrio et cle-
8 ; malum malo dat remerlium , con- mentise victoris : unde deditio et
tinet remedium , fit remed. C. 1 , dedititii , I, 27; et in deditionem
81; datur alicui dubitatio , est , cur -venire , de qua forma loquendi egit
aliquis dubitet, I, 14 ; dare jusju- Verheyk ad Eutrop. 11,2; dedere
randum , jurare , vil , 2 ; dare inter se amicitia; alterius, III, 22 ; quod
se Jidem etjusjurandum , jurejuran- ibidem est, devovere.
do sibi invicem promittere, con- Deducere naves e litore in mare.,
jurare , 1 , 3 ; dare manus (victas) , x*T«Y6iv, v, 2; Af. 62 , 11; conf.
cedere alteri , v, 3 1 . Subducere ; deducere se e conspectu ,
De tertia xigilia , paulo post initium H. 18; deduci in aliquem casum ,
ejus, magna ejus parte reliqua, 1,1 2 ; 11, 3i; deduci inpericulum, C.i, 19;
ut, 2 ,7, de media nocte et Hor. Ep. deducere rem , C. IV, 62; 70, de-
1 , 11, 32, de nocte. Non omnibus ducere, introducere, C. 1, 19; III,
tamen in locis ita intelligi potest. 3i ; G. iv, 22; vn.,-68.
Dbcedere alicui via , vi, i3. Deductus pratmio , vid. ad vn , 37;
Decbbnere, pugnare, C. 111 , 4i- C. 1,7.
Af. 14 ; H. 41. Deesse occasioni , ea non uti , com-
Decertare, certare, vm , 7. mittere aliquid , quare manibus
Decessus testus , refluxus maris , elabatur, C. III, 79.
quod ultra litora effusum fuerat , Depejtdere bellum, arcere, prohi-
iii, i3. bere , se ab injuriis et impetu belli
DeciM/e legionis commendatio , 1 , defendere, 1, 44; VI> *3; defen-
4i, 42 ; ii> ai. dere hostem a loco , arcere, vm , 9 .
Decumana porta, porta castrorum, Defensores, sublicae , veluti paries
ab hostibus aversa , cseterisque ma- contra fluminis vim infixae, iv, 17.
jor, 11, 24 ; 111 , »5 ; decumani, de- Defici a niribus , C. 111, 64 : sic
IV.
xvm INDEX
enim, cum prsepositione a, h. 1.
codices. Usitatius omittitur a.Inde
defectus (viribus), fatigatus , C. iii ,
4o; res deficit alicui , III, 5; deficit
navis, quae rimas egit, ut provehi
nequeat, A. i3.
Defiwire , definit locum , qui eum
facit terininum , ultra quem non
procedatur, vii, 81 ; H. 3o.
Deformata urbs incendiis, A. 2 4-
Dejectus , substant. n , 8, 22.
Dejectus , qui caesus procubuit , n ,
27; C. I, 46 ; dejectus spe, 1,8;
dejectus opinione, V, 48; dejectus lo-
cus, inferior, ad radices collis ,
C. 1, 46- Sic et deductus et demissus
dicitur.
Dejici dicitur navis , quae deorsum
fertur, iv, 2 8 ; cf. iv, 36; infra de-
latm sunt naves ; dejicere prasidium,
pellere, C. 111, 2 3 ; dejicere aliquem
(equo), iv, 12.
Delegabe (tribuere) alicui causam,
conjicere culpam in eum , vm, 2 2 .
Liv. ix, 29; delegare ministerium
alicui, ab se amoliri, et in alium
transferre.
Delibbatus , decorticatus, vn , 7 3 .
Deligare (adligare) ad ripam, 1 , 5 3 ;
deligare saucios , Af. 21.
Demigrare de oppidis, iv, 19.
Deminuere dc voluptate, 1, 53.
Demiitutio capitis, C. 11, 32.
Demissus locus , humilis, vn , 72 ;
C. iii, 4 9 > ibi opponitur editus; de-
missa ripa, nonalta, A. 29.
Demittebe castra e monte in vallem,
viii ,36; demittere se animo , abji-
cere animum , vii ,29; demittere
arma , (das Gewehr strecken, mettre
bas les armesj, Af. 8 5 ■
Demohstrare , narrare , indicare , 1,
1 1; v, 38 ; sexcenties est in his li-
bris, quod antea demonstravimus ,
pro diximus.
RERUM
Demorabi iter , morari, impedire,
iii, 6.
Demotus (loco), cedere coactus ,
C. 11 , 32.
Denabius, tres circiter grossi no-
stri , seixe sols. Q.i, 52.
Denique, in summa, uno verbo, vn,
6 4 . Sic quoque, 11 , 3 3 . Tacit. Ann.
1, 26, 28.
Depehdebe, perdere, amittere, 1,
43 ; iii , 28.
Deponebe (detrahere) onera jumen-
tis , C. 1, 5o.
Depopui.are, H. 43 ; depopulatus,
pass. 1 , 11.
Depbecabi dominum , precando pla-
care, veniam ab eo petere, A. 3 2 ;
deprecari sibi vitam, Af. 89.
Deprecatob, quinobis aliquem con-
ciliat, pro nobis intercedit, 1,9;
vi, 4.
Deprimebe navem, facere, utmerga-
tur, C.i,58;n, 6; deprimerefos-
sam, fodere, facere, VIII , 9, 40;
deprimi , obteri et proculcari , Civ.
II , 45 ; vatlis in altitudinem depres-
sa, profunda , vm , 9.
Depugmare, pugnare, vn, 28; Af.
7, 29, 45. Nepos,Them. 4-
Debectus , v. c. paries , qui ad per-
pendiculum factus est , linea per-
pendicularidescendit, iv, 17; vm,
9 ; cf. Directus.
Desceibebe vecturas, singulis prse-
scribere , quid et quantum vehant ,
C. iii , 4 1 i describerepccunias , sin-
gulis praescribere , quid et quan-
tum solvant, A. 5i.
Desecare aures , vn , 4 ■ Saepiu*
dicitur resecare , prsesecare.
Desebebe se , ab sua indole rece-
dere , sui dissimilem esse, C. 1,75.
Desidebare , cupere , appetere, iv,
2 . Plerumque est ; cum aegritudi-
nis vivido et acri sensu cupio id
 ET LATINITATIS. XIX
recuperare, quod habui, sed amisi. et altera ferri potest. Sed si ver-
Desigmare aliquem uratione, sic de- bum hoc analogise convenit,quidni
scribere , ut agnosci possit , i , 1 8 . Cxsar videatur hoc posuisse ? For-
Desilire (de equo) adpedes, iv, la. matum est , ut portentosus a porten-
Despectus e loco edito in inferio- ium.
rem , III , 1 4 ; mons despectum ha- Devehere (in) equis milites , equi-
bet , ex eo despici potest, n, 39. tantes, seu equo insidentes in lo-
Contra prospectus fere est, quum re- cum deducere,i,43. Non est , ex
cta per loca patentia oculus fertur. alto in planitiem.
Desperare aliquid, 11 , »4 > rt ali- Devocare fortunas in dubium, voca-
qua , iii , 1 a ; desperatus homo, per- re in dubium , periculo exponere ,
ditus , pessimus , vn , 3. vi, 7.
Despoliare , spoliare , 11, 3i. Devotus , iii , a 1 .
Destimare, figere, firmare, ut ra- Deurere oppidum , comburere ,
tem ancoris , C. I , a5 ; antennas ad H. a7.
mulum destinare, adligare , III , 1 4 ; Dicere ( definire , constituere ) ,
rem prehensam immotain tenere , diem ,1,6; dicere locum colloquio ,
vii, ji; ubi vid. Ciacconius ; I , 3 4 ; cf. Sacramentum.
Cf. Bergerus de nat. pulchr. orat. Dicrota navis , biremis , ^txporo; ,
p. 461. Hinc fluxit metaphora , A. 47-
quum destinare est decernere , Dictio , causm dictio , defensio ,1,4-
constituere , ut certum sit , ut Sic testamenti factio , et alia.
Graecorum nsmye , constitutum est. Diducere , in partes exiguas divi-
Destisata mens in fugam, Af. 88. dere, III, a3.
Destitutus, 1,16. Diei prolatio in exactione pecunix
Destringere gladium ,1,3$; vm , donatio dicta, C. 111 , 3a.
a 3 . Non , distringere. Diei unius anteversio quantum ad
Desuper ■vulnerare, quum adversa- summam faciat, C. 111, 80.
rius eum , qui ex adverso stat , non Dippertus , passim repletus,plenus,
recta ferit; sed pedum digitis le- C. iii, 3a.
vatus super scutum ictum infert Difficilis (aditu) palus, vn, 19.
ei , 1 , 5 a . Dn Gallorum , vi , 17; Germano-
Detehdere tabernacula, C. III , 85. rum, vi, ai.
Pr. tentoria detenduntur. Dn immortales omnibus casibus
Detergere rcmos, C.i, 58; A. i5. belli intersunt, A. 75.
Detestiri precibus, diris devovere , Dn , quos pro sceleribus ulciscun-
vi , 3o. tur, impune diu grassari permit-
Detrahere equites equis, jubere de- tunt , C. 1, 14.
scendere, 1, 4»- Dijudicvta fortuna, non amplius
Detrimehtosus , vii ,33. Verbum dubia et anceps , C. 11, 3a.
alibi non occurrere , multi monue- Dilectus mititum , vi , 1 ; C. 1,6. Ita
runt, volueruntque corrigi, et le- fere codd. Ca3saris,non , delectus.
gitur pro eo in codd. duobus detri- Dimittere principatum , vi , I a ; au-
mento suo, aut in uno detrimentum ctoritatem, Af. 48; oppidum , viii,
summum. Prior lectio est nihili , 5; spem, C. i, 73. In his locis est
XX INDEX
idetn quod amittere. Cf. Cic. Tusc.
i, 6 ; morte fortunas dimittere. Di-
mittere oppugnationem , omittere ,
relinquere, vn , 17. C. 111, 73 ;
dimittere ripas , relinquere, ab iis
discedere , v , 1 8 ; dimittere iracun-
diam reipuhlicce, ejus causa depo-
nere iras , C. 1, 7.
Directus locus, C. 1, 45 ; directa
trabs, vii , 2 3 ; directum latusfossce,
vii, 72; viii, 9 (nisi fortasse in
his locis derectus legendum est);
directum iter , C. 111 , 79 ; directa
platea, A. 2. Directum est , quod
linea recta procurrit, seu extendi-
tur, (gerade, tout droit); sed dere-
ctum dicunt , quod linea perpendi-
culari descendit, (senkrecht, d'a-
plomb). Hinc directum cornu, vi, 2 6,
curvato opponitur, ut Cic. N. D. 11,
57, iterdirectum etflexuosum, etVe-
get. de r. m. iii , 6, tuba directa est,
buccina in semetflectitur. Ovidius ,
Metam. 1, 98.
Dirigere opera , in obsidione ; fos-
sas, v. c, et aggerem producere ad
locum aliquem , vn , 28; dirigere
aciem mira longitudine , Af. 1 3 ,
quod c. 1 7 , est , porrigere aciem
in longitudinem. Conf. c. 5i , 78.
Dis pater Gallorum , vi, 18.
Discedere , spes discedit alicui, eva-
nescit ex animo, 11, 7.
Disceptator , qui iitem dirimit ,
judex, vii, 37.
Disciplina memoria constans , non
literis, vi, i4.
Disciplina Druidum , vi , 1 3 ; habere
incommodum pro disciplina et prai-
ceptis, ex eo discere, cautius mer-
cari, C. iii, 10.
Discludere trabes, distinere, ne
convergant , iv, 1 7 ; mons hos ab
illis discludit , disjungit, interme-
dius est, vii, 8.
RERUM
Discutere nifiem altam, vii, 8.
Disjicere omnino est conjuttcta
disjungere, ut sol nubes disjicit.
Hinc disjicere aciem , 1 , 2 4 ; cf. per-
fringere. Disjecti , sparsi , palantes ,
iii , 20, et viii , 3 , nondum col-
lecti. Disjecta pabulatio, vid. ad
viii, 7. Disjecta adificia , non con-
tinuata , aut uno loco multa , sed
passim sedificata, vm, 10.
Dispar prcelium , quo pedites cum
equitibus confligunt , v, 16.
Disparare, disjungere, separare ,
vid. ad vii, 28.
Disposere ( diversis iisque certis
locis ponere) prxsidia, 1, 8;unde
equites dispositi, C. 111 , 101 , per
quos uuntius adfertur.
Dissewsiojvis malum, v, 3i ; vn,
32.
Distikere multitudinem , impedire,
ne plures eumdem in locum con-
veniant,n, 5;m, 11; A. 17.
Hinc distineri ab oppugnatione ,
prohiberi , defendi , ne possis
oppugnare, Hisp. 8, et distentus
(ab aliis negotiis abstractus et to-
tus occupatus) in munitione, H. 11.
Distensw naves , quse tempestate
dissociantur, ne una vehantur, A.
45; distinere victoriam, objice suo
non pati eam esse continuam et
solidam, vn, 37.
Distribuere exercitui hiberna , vm,
54.
Diversum prajlium, diversis in lo-
cis,vni, 19.
Docere, pluribus dicere, 1, 43.
Doctriita , ars et peritia navium
administrandarum , A. i5.
Documektum constituere, exemplum
poense edere in aliquem , Af. 54-
Dolabratus, vn, 73. Sed verbum
dubium est.
Domesticumjudicium , est internus
 ET LATINITATIS.
sensus e factis ortus , C. ni , 60. Effundere se in agros, per eos
Domicilia Gallorum in aestu,vi, 1 4. spargi, vagari, v, 19.
Domum concursus , C. 1 , 5 3 ; domum Ejicere se ex silvis, inde eruptio-
reditio, I, 5. nem facere , V , 1 5 ; ejicere se ex
Dorsum montis aquum , planities in oppido, v, 21 ; et ex castris , iv,
summo monte, vn, 44- 1 5 ; inde aufugere , ut , Liv. 1 , 4 o ,
Dotis ratio apud Gallos, C. vi, 1 g. foras se ejicere; ejicere napem in ter-
Druidum descriptio , vi , 1 3 , 1 4- ram, appellere, C. m, a5, 28;
Ducere bellum , protrahere , 1 , 38; ejicitur navis in litore (in litus) tem-
ducere bellum in hiemem , C. 1 , 61 ; pestate, V, 10; cf. Elidere.
ducere bellum longius , vn, 1 1 ; H. Elephakti condocefacti , Af. 2 7 ;
8 ; ducere aliquem , promittendo elephanti communi periculo in
efficere , ut frustra exspectet , 1 , aciem educuntur , Af. 27; eorum
16; ibidem ducere diem ex die , rem terroris minuendi ratio, Af. 72;
ab uno die in alium differre. elephanti l.x adversus Caesarianos
Duo viri aciem inclinatam resti- producti , Af. 48 ; eorum fuga , Af.
tuunt, H. 2 3. 83 ; elephanti rxxiv a Csesare ca-
Durum , valde periculosum et mo- pti , Af. 86 ; elephanto ferocienti
lestum, v, 39. veteranus miles se fortiter objicit ,
Duumviri municipii , summi ma- Af. 84.
gistratus , C. 1, a3 , 3o. Elidere , naves tempestate eliduntur,
Dux quamquam in re desperatissi- ad litus et scopulos adliduntur,
ma auimo non deficiens, militibus C. iii , 27.
gratus , vii , 30. Eludere aliquem, ejus conata irri-
Ducis prsesentia animus militibus ta reddere, C. 1, 58.
restituitur, n, 3 5. Emigrare domo, 1 , 3 1 .
Emittere pilum, 11, 3 3.
E. Emolimentum , 1, 34.
Edere in aliquem omnia exempla et Enim , enimvero , v, 7 ; C. 1 , 8 1 ;
cruciatus , 1 , 3 1 . C. 11 , 32; Gron. ad Liv. xzxiv ,
Ediscesdi studium apud Druidas , 3s ; et alibi.
vi, 14. Enunciare, quod clam fuerat ge-
Editus locus, altior, ut collis, tu- stum , eloqui palam, 1, 4> '7-
mulus. Ephippiorum usus apud Suevos in-
Effarcire, vii, a3. decorus , IV, 2 .
Efperre se gloria, eminere velle Ephippiatus eques, qui ephippio
studio gloriae , Hisp. 2 3 ; efferre in utitur, rv, 2.
-vulgus , 1, 4 6 ; vi , l3; efferri ira- Epibata, A. , 11; Af. 20, 62; est
cundia, vm, 19 ; studio, C. 1 , 45 > verbum gracum 0 eiriSaTYi; , quod
gloria , C . iii , 7 9 ; latilia , vin , 2 9 . ex etymologia significat eum , qui
Efficere spatium cursu et viribus, conscendit navem; sed ex usu lb-
absolvere , IV, 3 5 ; ejficere numerum quendi nominatim militem classia-
militum, vn, 4> cf. Conficere. rium , qui e navi pugnat , opposi-
Effodere domum , vi aperire , ( auf- tum cseteris , qui in nave sunt. Vid.
brechen, faire effraction), C. in, 4»- Duckerus ad Thucyd. vi, 43.
B3
XXII INDEX
EpisToiiE mittendse miraratio, v, 48 .
Equestris preelii consuetudo, H. 1 5 .
Equestris pugnae mira exercitatio
apud Germanos, I, 48.
Equites mille Caesariani septem
roillia Pompeianorum equitum sus-
tinere non dubitabant, C. 111, 84 >
equites galli, vi, i5; equitum gal-
lorum temerarium jusjurandum ,
vii, 66; equites germani saspe in
prseliis ex equis desiliunt , ac pe-
dibus prseliantur, iv, 1; equitum
romanorum generositas, vm, a8 ;
equitibus quingentis Helvetii qua-
tuor millia equitum roman. pro-
pellunt, 1, iS.
Equi alga pasti , Af. 3 1 ; equorum
mira docilitas , tv, 3 ; equos suos
assuefacit Caesar, non reformida-
re elephantes, Af. 73.
Ergastulum sohere, locum in villa,
in quo inclusi sunt gladiatores ,
aperire , eos educere ad bellum ,
C. III, 13.
Ericius, C. iii, 67.
Eripf.be ( liberare ) te , ne .... 1 , 4 >
eripere e periculo t IV, I a .
ERUMPERE.se portis, eruptionem in-
de facere , C. 11 , 1 4 ; cf. ejicere ,
incitare. Erumpere irum ifi aliqucm ,
C. 111,8 ; Gronov. adLiv. xxxvi, 7.
Esse , quantum in ratione est , vm , 6 ;
esse summi laboris , laborem ferre
posse, iv, 3.
Essedum , iv, 33 ; v, 9 ; essedarius,
4, 34. Quantum e primo locoju-
dicare licet, currus bellicus fuit,
qui nihil nisi rotis impositam sel-
lam (cKypov) habuit, in qua miles
et auriga sederent. Fortasse simi-
lia fuerunt bigis et quadrigis cir-
censibus.
Et item, atque etiam, i, 39 ; III, 5.
ETESias, C. 111, 107.
Etum ante comparativos , ut etiam
RERUM
libentius, etiam gravius, 1, i6;C.l,
53; A. 71. Respondet graeco fri.
Vulgo adhuc libentius dicunt, sed
hoc nullo modo ferri potest.
Eventus navium, \y, 3i ; fortuna-
rum, C. 11, S.
Evideks qumstus , insignis, quem
facere operae pretium est. A. 49.
Oppon. sordidus.
Evocati qui in re militari xixt' ef;o-
ytiv dicuntur, sunt, qui justis sti-
pendiis factis honeste missi fue-
rant , sed denuo rogati invitatique
sunt , ut rursus militiam faciant.
Sic Dio Cass., xxv, 1 3 , describit;
vii , 65 ; C. 1 , 3 , 17 ; ubi pari
sunt honore cum centurionibus.
C. 1 , 37, ubi Vossius eos a cen-
turionibus diversos fuisse docet.
C. 1 , 85, ubi aetate confecti bel-
lisque superioribus probati evo-
cantur. Civ. m, 88, 91; Af. 76.
Ex : soror ex matre, 1 , 18; dies ex
die , alius post alium , 1 , 16; ex
vinculis causam dicere , vinctum ca-
tenis ,1,4;^ equo colloqui , 1,43;
ex insidiis ponere , insidiandi causa ,
iii, 30; ex prmtio, post praelium ,
H. 34; ex praetura, post prsetu-
ram, Civ. I,33,3l,85;ex ru-
pibus, iis superatis , C. i, 70; ex
usu est , utile est , 1 , 5o ; ex usu
alicujus accidit, utiliter ei,i, 3o.
Aquitania cestimanda- ex tertia parte
Gallia: , habenda pro t. p. G. 111 ,
ao ; praruptus ex adscensu locus ,
ibi, ubi adscenditur, vn, 86 ; ex
itinere aggredi , inter eundum , in
itinere , 1 , 3 5 ; ex itin. oppugnare ,
in transitu , ita ut , non diu more-
ris , non multum temporis impen-
das, 11, 6, 12. Est graecum i%
ifo^ou ; ex itinere reverti, in medio
itinere ; antequam veneris eo , quo>
volueras, n, 39.
 ET LATINITATIS. xxm
Exacta cestas, finita, in , 28. parva in re aliquando consistit,
Exactor improbus ministris etiam iii, 14.
suis odiosus , A. 5o. Exigue habere frumentum, quum par-
Exaggerare mortem morti, csedem cius dividendum est , quum segre
aliam super aliam facere, et ita au- sufficit , vii , 7 1 .
gere csedes et cadavera, H. 5. Exiguitas temporis , 11, 31, 33;
Exagitare, e loco alio in alium exiguitas copiarum, numerus exi-
pellere, aut omnino vexare, iv, 1. guus , iii , 3 3 ; exiguitas pellis, bre-
Exanimatus cursu, qui omnem fere vitas, iv, 1.
spiritum effudit, 11, 3 3 ; 111, ig. Eximia opinio, 11, 8.
Exaudire , sonum procul audire , Existere, apparere , C. III, io5;
vii, 61 ; C. iii , 87. Af.7,68.
Excedere e consuetudine , eam de- Existimare , pro aestimare , h. e.
ponere, Af. j3; cf. Orbis. dijudicare, statuere, C. 111 , 103.
Exceptare aliquem attollendi causa, Expedire naves, ut ad prselium pa-
vn, 47. ratae sint , C. 11 , 4 ; expedire rem
Excidere portas, perrumpere, vn, frumentariam , ejus difficultatem
5o ; excidereferam, capere, VIII, 38. minuere, C. 1 , 54-
Excipere , navis excipit vadum. Vid. ExPEDlTUsmoto, facillimus, iv, 2 5;
ad iii, i3. expeditus omnibus membris, qui nihil
Excitare turres, erigere, III , 14. gestat nec humero , nec manu, etc,
Excommukicatio veterum Gallo- IV, 3 4 ; expediti, qui nihil nisi arma
rum , vi^ 1 5. gestant, 1, 49; n > 19 ; it. qui sine
Excubitus, excubise, H. 6. Veget. impedimentis iter faciunt , vi , 3 5 ;
de r. m. ni j 8. viii , 1 4 ; C. 111 , 6 , ubi sic expli-
Exculcare , conculcando replere , catur : sine mancipiis et impcdimentis.
vii, 73. Iter expeditum , in quo nulla occur-
Excursionem facere, 11, 3o. runt impedimenta, 1,6; locus ex-
Excursus de acie, procursus quo- peditus, C. 1, 37.
rumdam ex acie versus hostem , ut Expeli.i re, deeo, qui spe et con-
primiimpetum faciant , C. 111, 92. silio excidit,Af. 3 5.
Exemplum tabularum teslamenti,(Ab- Expensas aticui ferre pecunias , scri-
schrift, copiej , C. 111, 108. Ergo bere in tabulis expensarum, solu-
tabulai eodem exemplo sunt, ( eine tas esse alicui pecunias, A. 49,56.
gleichlautende Abschrifft, copie con- Experiri, sc. quid possint, 1, 44 >
forme). Cf. Edere. experiri eventum , usu et experiendo
Exercitata bellis regio, vm , 3 5. cognoscere , qualis sit, III , 3; expe-
Exercitus, pedites, vii, 61 ; exer- riri auxilium, 111 , 5.
citus non minorem quam impera- Explere , expleturjusta altitudo, VII,
tor ipse laudem consecutus , 1 , 40; »3.
exercitus romanus ab Helvetiis pul- Explicare rem frumentariam , mo-
sus, et sub jugum missus, 1,7; dum ejus comparandse faciiiorem
exercitus Csesariani major pars ti- reddere, vm, 4 > explicare sumptus,
rones,H. 38 ; exercitus Csesariani removere difficultates sumptuum
sitis, Af. 69; exercitus totius salus faciendorum ; curare , ut sumptus
B4
 XXIV INDEX
commode fieri possint, Alex. 34-
Similiter explicare consilium et ex-
• plicitum comilium , facile effectu ,
paticis difficultatibus obseptum ,
liit pia, C. i, 78; sed C. m, 78,
exp/icabat consitium rei totius his ra-
tionibus , i. e. omnem rem , causis
agendi probe cogitatis, sic insti-
tuebat. Nempe consilium agendi
difficultatibus impeditum est,quum
fieri possit , ut atio atque alio modo
agendum sit : has difficultates mul-
tiplicemque belli gerendi ratio-
nem sigillatim cogitando rem ex-
pedimus et expticamus, dum, quid
et quare agendum sit , cogitamus.
Explicatur acies , quum sic instrui-
tur , ut in justam latitudinem ex-
tensi sint ordines, non eo amplius
modo , quo in itinere aut angu-
stiis fuerant, C. 11, 16; 111, 93;
it. C. 1 , 58 ; est idem , quod produ-
cere longius in tatiore spatio. Agmen
explicare, confusam turbam quo-
dam ordine disponere, ix , 1 4-
Explicitior , comparativus rarus ,
C.i, 78.
Exporrigere equites in longitudinem,
Af. 78; id est, aciem explicare.
Exporrigere munitiones, extendere,
Af. 4a.
Exprimerb (alicui) vocem, 1, 3 3 ;
exprimere aquam machinationibtts e
mari, A. 5 ; agger exprimit lurres al-
tius , vii, aa.
Exquirere , explorare , 1 , 4 1 > **-
quirere sententias, rogare. 111 , 3.
Exsequi jus suum, defendere , tueri ,
ne amittatur, 1, 4.
Exsertus hitmerus, non tectus veste,
vii, 5o.
Exspoliare honorem alicujus , eum
privare honore,vin, 5o.
Extendere se (progredi) magnis
itineribus, C. III, 77.
RERUM
Extekuare equites, eo redigere , ut
diducti stent , non densi , Af. 1 4 ;
acies extenuata , in latitudinem ma-
gis , quam longitudinem directa ,
Af. 5 9.
Eiterrere, terrere, C. 1, 41 ; n» 4,
Extra ( contra, praHer) consuetudi-
nem, C. III, 85. Sic apud Horat.
extra numerum et moilum agere.
Extrahere diem dicendo, absumere
eum dicendo ad solis usque occa-
sum, C. 1, 3» , cf. c. 33 ; extralii-
tur tempus , quod cunctando ela-
bitur, v, aa.
Extremus casus, quo nullus esse
magis adversus potest ,111, 5 ;
extrema res , de quibus fere actura
est, 11, a5.
Extrusum mare , cui accessus , ag-
gere opposito, interclusus est, m,
13.
ExTURBARE, Af. 4o.
Exuere aliquem armis, Jff, 6.
F.
Fabri legionum, v, 11 ; quorum ori-
ginem Liv. 1, 43 descripsit , mu-
nus autemVeget.de r. m. 11, 11.
Hinc prafectusfabrum, C. I , l4-
Facere castra, 1, 48; A. 49, con-
juratianem, ejus auctorem esse, 1, a ;
sed viii , 1 , est conjurare ; semen-
tem ,1,3; salutationem , Af. 85;
pacem , 1 , 1 3 ; prailium , 1 , 18; pon-
tem inJtumine , 1, 1 3; magnamjugu-
tationem, H. aa; cohortes, legere,
colligere, sibi comparare, C. 111,
87. Sic/. sibi milites ex provincia,
H. a ; et legiofacta cx cotoniis , ibid.
7 ;/. classem, aedificare et instrue-
re , iv, a 1 ; /. bellum ,111, 39; etfa-
cere alicui bellum,mo\hi et suscipere
coutra aliquem,v, a8. Sicvn,a.
Factiohes Gallorum , vi , 1 a .
Facultas pugnare (pro gerundio) ,
 ET LATINITATIS.
Af. 78; conf. consilium. Faculta- 2 1 ; feminm a viris prodi hostibus
tes Italiat , uuraerus militum , VI, I. metuentes , viros hostibus ipsse
Facultas, copia, 1, 38 ; ni, 9. produnt, vn , 2 6 ;feminarum pavor
Fagum Britannia non habet , v, 1 a . in urbis oppugnatione, vn, 40.
Falcata quadriga, A. j5. Fehestra , foramen in pariete re-
Falces murules videntur fuisseconti, lictum, C. 11, 9.
praefixi ferro , in falcis formam Feri-e latinx, C. III, 2. Est com-
incurvato , ut murus , iis injectis , mune sacrum omnium sociorum
dirueretur , 111 , 1 4 ( Strabo , de latinorum ad vinciendam conser-
eadem re loquens , ^opu^psitotva vandamque eorum societatem , in
appellat),v, 42! vn, aa, 84, 86; monte Albano celebrari solitum ,
quo loco earum usus describitur, quo nondum peracto , non licuit
A. 75. consuli ad bellum proficisci. Liv.
Falcium in navibus bellicis usus, xxi, 63 ; xxii , 4-
iii, 14. Feroculus , inepte ferox , affectans
Fallere , hoc eumfefellit, hoc ei per ferociam , Af. 16.
ignorantiam, aut uegligentiam ac- Ferraki.e sc. fodinae, vn , 22.
cidit , ei inscio et parum cogitanti Ferrari.» officinse a Pompeianis in-
obrepsit, Af. 3. stitutse, Af. 20.
Fama in novitate antecedit, 111, 36. Ferre alicui conditionem, offerre,
Fames ac penuria Afranianorum , deliberandam proponere , iv, 11;
C. 1 , 8 3 ; fames Csesarianorum mi- ferre aliquid omnibus sarmonibus ,
litum et tolerantia, vn, 17. C. II , 17; ventus fert navem aliquo,
FAMiLlA,servi, 1, 4. Sicfamiliagla- 111 , 1 5 ;ferre ad populum, C . 1 , 6.
diatoria, servi, qui sunt gladiatores, Ferrum inBritannia nascitur,v, 12.
C. iii , a 1 ; mater familia autfami- Fervefactajacula, v, 43.
lias, 1, So;vn, 16, 47>C. 11, 4; Ferus , nullo vita? cultu , asperior,
paterfamiliai autfamilias , vi , 1 9. 11, i5.
Fas , quod per religionem divinas- Fibula, iv, 17.
que leges licet, 1, 5o. Fidelitas, viii, 46.
Fascium praelationis invidia , C 111, Fides awgusta, quum nemo suas pe-
106. cunias alterimutuas dare vultj quia
Fastigatus collis, a latiore basi in nemo par est solvendo , C. 111 , 1 ;
acutius cacumen surgens. Omnino fidem atterius sequi, ei se permittere,
estproclinatum, 11 , 8; C. 11 , 1 o ; vid. iv, ai.
etiaro ad iv, 17. Fides Csesarianorum militum con-
Fastigium infimum,\u, j$ ; v. not. stantissima, Af. 45.
Fauces portus, aditus , C. 1 , a 5; an- Fidei hostili non temere creden-
gustix, A. 36. dum, C. iii, 28.
Fautores Csesaris lxxiv a Pompeio Fiducia CaVsaris miranda, Af. 63.
securi percussi , H- a 1 . Fiduciaria opera, C. 11 , 1 7. Regnum
Felicitas consequitur ( comitatur ) fiduciarium , A. a3.
aliquem, VIII, 3i. Filia Ptolemaei regis minor, Arsi-
Fxminf notitiam intra annum vige- noe, C. III, 1 la.
simum Germani non habebant , vi, Fihgere vullum, fictam, seu simula
xxvi INDEX
tara fiduciara vultu pra? se ferre et
metum hilaritate vultus tegere, i,
3 9 ; (die Miene in der Gewa.lt haben,
ciianger le nisage a -volonte). Hinc
vultus falsus, Tac. A. III, 3.
Fikes Trevirorum, ipsa terra , ipsum
regnum, v, 3 ; quem adfinem, quous-
que, de loco, n , 19; pectoris fine,
pectore tenus, vn, 47- Sic umbi-
tici fine, Af. 85.
Finihe siham, mensura definire la-
titudinem , vi, 2 5 ; /. temporis spa-
tia, metiri, definire, vi , 18.
Firmitudo operis, de ponte, iv, 17.
Fihmuspopulus, 1 , 3, etfirma civitas,
v, 19, potens, qua? non facile
vinci potest. Firma cohors, C. III,
88 , qure , vn , 60 , plenius dicitur
firma (valida) addimicandum cohors.
Fistuca, iv, 17.
FruMiNisalti transeundiratio, H.5;
etflumina romanos milites non mo-
rantur, vn, 56.
Foederis militaris sanciendi ritus
apud Gallos , vn , 2 .
FoLiisarborumpastiequi,C.ni,58.
Fores , quae portam claudunt , (die
Thiircn der Thore, les battants des
portes) , viii, 9.
Forma , typus, ad quem quid imi-
tando exprimitur, v, I, cf. modus.
Fohs (casus , fortuna) offert , 11,11;
tulit, viii , 19.
Fohte lignum, durum , C. 11 , 2 , for-
tispons, A.i9;cf. Veget. i, 2 4<Alias
fortis refertur magis ad animum.
Fortiteh dicere sententiam , nullo
timore irapeditum , C. 1 , 1 .
Fortun.-e vis, vi, 3o; C. 111, 10.
Fhactus, debilitatus, 1, 81.
Fraterk* pietatis exempla, i, 20;
iv, 12 ; Af. 28.
Frathes et consanguinei, de duobus
populis, 11, 3; cf. Consanguineus ;
Necessarius.
RERUM
Fhaudare stipendium equitum , in eo
fraudem facere, equites eo frau-
dare, C. 111 , 5g.
Fremitus, clamor, iv, 14.
Frekati equi et infrenati , Af. 1 9.
Frequektaheco/hoj mita'A(«,nume-
rum augereadditismilitibus.A.20.
Frons pontis, pars hostibus adversa,
viii, 9; montis, 11, 8.
Fructuosus locus, fertilis, fecun-
dus, 1, 3o.
Fhuctus agrorum, 1,28. Usitatius,
fruges.
Frumentahius locus, unde frumen-
ti copia est , 1 , 10; frumentarii, qui
frumentum apportant, vm, 35.
Frumektum dedititiis suis dandum
curat Csesar, 1 , 28 ; frumentum
suura Helvetii comburunt , 1 , 5 ;
frumenti inopia in Ctesaris castris,
ea levata , Af. 3 4 ; frumenta et sedi-
ficia propria corrurapentes Galli,
vii , 6 4 ; frumenta intra munitiones
sata, C. iii, 58.
Frustha mittere telum, quod non fe-
rit adversarium , 111 , 4-
Fuga Ambiorigis mira, vi, 43 ;
fuga pernox , 1 , 26; fuga celanda
ratio , viii , 1 5 ; fugx simulatse
fraus , vi , 8 ; 11, 4<> ifug^ spem suis
adimit Csesar, 1, 2 5.
Fugitivus, sc. miles, 1, 2 3.
Fundere, vincere prselio,efficere, ut
diffugiant , 1 , 44 > fundere glandes,
(schmelzen, giessen,fondre), Af. so.
FuNDITOR, II, 7.
Fukeha Gallorum magnifica, VI, 1 9.
Fusilis argilla, v, 43.
FuSTUAHIUM, H. 17.
G.
Gesum , 111 , 4-
Gale.i. Cf. Induere.
Galeari , galea indui , Af. 1 2 .
Gallis ignota Britannia, iv, 20.
 ET LATINITATIS.
Galliham Britanni non gustant, Gravis armaturse miles legionarius,
v, 12. Af. 71.
Gemella legio, C. m, 4- Gravitas civitatis, opes, quae ei di-
Geheratim , per gentes, seu natio- gnitatem conciliant, iv, 3.
nes , singuke gentes et nationes sin- Graviter , verbis , iis , quae rei ma-
gulatim , i, 5 1 ; ubi in metaphr. gr. gnitudinem demonstrant, 1, 16;
est xari ^uXac. Cf. vii , 1 9 , et Hom . graviter de aliquojudicare, C. II, 3a;
Hiad. II, 36a, ubi xara fSXa et graviterdecernere, de asperitate sen-
xara tppriTpac est generetim , singu- tentiae, C. 1, 1 5.
los populos et singulas gentes sin- Grumus, collis, H. 8. Csesar ter-
gulatim. Explicatur hoc , vn ,28, reum tumulum appellare solet. Fe-
aliis verbis , cuique civitati sua pars stus : Grumus, terrx collectio, minor
castrorum obvenerat ; erant ergo ge- tumulo : quas verba locum alterum ,
neratim distributi per castra. — H. 24 j iilustrant.
Per singula genera hominum et re-
rum, C. 111, 3 2. Gen. gratias agere, H.
singulisanditorumgeneribus,C.li, Habeo coactum , 1 , 1 5 ; habeo re-
11, nam deinceps enumerantur demptum , 1 , xvm ; habeo necesse hoc
«ingnla horum genera , quibus gra- facere , Af. 39; hubeo iter aliquo ,
tias egit. possum eo iter facere, C. 111, 11 ;
Gekus, gens , natio, iv, 3 ; vn , 2 2. contendo eo, C. 1, 5i ; C. 111, 106;
Gf.rerf. : geritur (fit) in castris, 1, 1 7; non habuit ( putavit) dubium , H. 29;
qua? deeo gestaerant, ei acciderant, res habet celerem et instabilem motum,
viii, 3g; Af. 10. mutatur celerrime , iv, 2 3 ; conf.
Germahi quando primum et qua Processus.
ratione in Galliam transierint , 1 , H vrimgo, vii, 81 ; C. 1, 57 ;H. 16;
3i, 33 ; iv, 16; inde pulsi, 1, 53. contus , unco ferreo prsefixus , au-
Germihorum Usipetum adversus ctore Livio xxx, 10; cf. xxiv, 34-
Menapios dolus, iv, 4 InsTviunt haipagones muris di-
Glahs, globulus, qui funda mitti ruendis et navibus atfraliendis. Vi-
solet , v, 43 ; vii ,81; Af. 10. In- dentur quodammodo, si non usu ,
terdum Iiteris inscripta mitteba- at fabrica, a manu ferrea differre;
tur, H. i3; 18. etsi mihi quidem non constat de
GLASTOse inficiunt Britanni, v, i4. discrimine. Plinius, H. N. ix, 57,
Grahdo saxea , a magnitudine con- extr. et Csesar,B. C.,i, 57, utrum-
cretorum globulorum, Af. 47- que verbum conjunxerunt , quod
Gratiam referre, in partem deterio- non videntur commode fecisse , si
rem , male gratum esse, 1, 35 ; haec duo sirapliciter eamdem rem
gratiam (favorem , amorem) alicu- indicarent. Cf. Frontin. Strateg.
jus, vel/e, iv. 7. 11, 3, »4.
Gravis fortuna , de magna miseria, Hastatus primus, primus ordo (cen-
1 , 3 3 ; gravior atas, de senectute , turia) hastatorum , C. 1, 46. Con-
iii, id;grave, quid statuere , de stabat autem legio olim hastatis ,
pcena , 1 , 90; grave navigium , onu- principibus, triariis. Liv. vm,8.
stum, v, 7. Hibridus liiertinus, Af. 1 9.
xxvm INDEX
Hippotoxots , sagittarii equites, C.
m, 4; Af. 19.
Homo adolescens, vi , a8 ; homo gal-
lus, 11, 3o; homo honestus, 1, 53;
homines, pedites, C. 11, 39.
Homines a Gallis iinmolati , vi , 1 6.
Homeste , non ignominiose, Af. 3 1 .
Honestus, qui summo loco est in
civitate , 1, 53 ; nobili familia or-
tus, ut senatoria, equestri, C. 1,
5i ; 11 , 5 ; konestus miles, C. i, 10.
Horje diei , 1, a6.
Hordeo corrupto et panico vetere
se alentes Massilienses , C. 11, 11 ;
hordeo frumentum auctum , C. ni,
58.
HoRTARipass.H. i.Ge!l.N.A.xv,i3.
Hortatio, A. 10.
Hospitium sacrosanctum , H. 16.
Hostis in iniquum locum pertra-
hendi strategema , vi , 8 ; hostium
res prius diligenter explorandse,
quam prselium committas, Civ.
11, 38.
Humanitas gentis , mores non bar-
bari , non feris digni , sed quales
sunt gentium cultarum, 1,1.
Humilitas est ejus , qui , fractus ul-
timis miseriis, subjectissime lo-
quitur, C. 1, 85 ; item ejus, qui
viribus inferior est altero , v, a 7 .
Hinc civitas humilis, iv, 3 ; v, 38 ;
cui ampla elfortunata, vii , 5 4 , op-
ponitur. IloAt; raitsivT) , Isocr. Pan.
c. 26.
I.
Ictus pilorum , 1 , a 5; scorpionis /vn,
a 5 ; gladiorum , Hisp. 1 7 ; uno ictu
contundere , Af. 18.
Idoneum, opportunum,utile, ry,a 1.
Ignis supplicium, 1 , 4;vii, 4- Cum
igne pugnantes Cxsariani, v , 43 ',
igni vivi combusti Paradenses , Af.
87 ; ignibus nocturnis produntur
aliquando milites , C. in , 5o.
RERUM
Igkotcm peccatum , condonatum ,
Af. 3i.
Iixigata, invicem colligata, iv, 17.
Illucet, lucescit, C. 1, 2 3.
Illyrico (in) gesta , 11 , 3 5 ; 111 , 7 ;
A. 42.
Imfedimenta , aniraalia , quae ge-
stant irapedimenta , et in impedi-
mentis sunt, vn , 45 ; impedimentis
amissis bellum geri non posse ,
VII, 14.
Impedire ,palus impedit locum, red-
dit iterperlocumdifficile, vii, 57.
Hinc impeditus locus, silvis paludi-
busque plenus ,111, 2 8 ; imp . silva ,
ad quara propter pUudes difficul-
ter adiri potest , v,2 1 ; imp. manus,
qua? aliquid prehensum tenet , 1 ,
a 5 ; imp. navigatio, difficilis, III, 9.
Impediti, in flumine hasrentes , 11 ,
2 3 , et 9 ; cf. ibid. c. 10, in medio
flumine tardius ire. Rursus, Iv, 26 ,
qui in aqua hxrentes firmiter in-
sistere nequeunt : item ,1,13,
qui, fluraine trajiciendo occupa-
ti, ad prsslium non parati sunt.
Animus impeditus , v, 7.
Imperare , arma imperat, qui arma-
tos ab bellum convenire jubet ,
C. 1 , 5 ; milites imperat, qui eos
mitti, seu exhiberi jubet, 1, 7.
Imperator post victoriam appella-
tus , C. 11, 26; H. 19; vid. Tac.
A. m, 74.
Imperatoris alia? sunt partes atque
legati , C. iii , 5 1 ; consilium mili-
tes explorare non debere, 11 , 40 ;
vii, 5 2 ; conspectus , oratio ac prae-
sentia militibus animos addit et
convertit, 1, 41 j". a5;Af. io;in
conservandis militibus studium ,
C. 1 , 7 2 ; in commissione pugnat
officium , A. 16; imperatores mu-
nera ac dona accipiebant re bene
gesta, A. 70.
 ET LATINITATIS.
Imperia noi/a, quum forma civitatis cogitationes stultas, vm, 10 , de
mutatur, alius rex eligitur, n , i. horaine arroganti : incitatur aliquis
Imperitus , imprudens , C.i, 86. ad arrogantiam , vm ,12.
Impetrare , rogata accipere, i, 9. Incitatus equus , iv, 1 2 .
Implorare auxilium ab aliquo, 1, 3 1 . Incolere ,frequenter dehabitatione,
Importare de mercibus, eioaystv, 1, 1, 1 , 5; 11, 3 ; iv, 1 , 20.
1 ; iv, 2 ; importatitium /rumentum , Ikcrepitare , objurgare , 11 , 1 5 ;
Af. 20; cf. iv, 2 ; C. iii, 4>- ibid. c. 3o; vanitatem et stultitiam
Importukitas , Af. 87. alicui exprobrare.
Impotekter regnare, A. 33. Ikcursiomes , v, 1 ; vi , 10.
Impressiokem (impetum) facere in Incusare , exprobrare alicui ,1,40.
aliquem, Af. 78. Ikdago , rete , quo silvae v. c. a ve-
Imprudeks , nescius, 111, 29. natoribus cinguntur, vm, 18.
Impuberes, vi, 21. Indicere concilitim in diem certam ,
Iw quatuor millibus passuum, intra I , 3o.
qu. mil. Af. 63 , cf. 24; vi, 36. Indigwitates, injuriae maximse,qui-
Af. 47 > tB circuitum oppidi, circa bus non dignus erat alter, 11 , 1 4 •
opp. viii, 33 ; in potestatem habe- Ihdiligektia ejus est , qui inillo stu-
re, C. 1 , 2 5 ; in spatio, per aliquod dio rem agit, VII , 17; C. 111, 8;
intervallum, Af. 70 ; in colloquium cf. A. 65 , ubi sic legendum est.
venire, I, 35. Indiligens , VII, 71; indiligenter ,
InjEDIFicare, (anbauen, drausbauen, II, 33.
bdtir a coteou par-dessus, VIII, 9 ; Ikducere scutum pelle loco ferrese
ibi, illo loco sediiicata, vm, 5; laminae, 11, 33 ; vid. ad Af. 90.
inad. plateas, (verbauen, zubauen, Ikduciarum genus ex misericordia ,
-verschiitten , boucher une rue par un 11 , 1 3.
edifice) , ne aditus pateat , C. 1 , 2 7; Ikduere galeam , capiti imponere ,
hart dran anbauen , bdtir tout a cdte, 11, 21 ; cf. Virg. ^n. 11, 3g3; v,
C. 11, 16. 674. Hactenus milites Caesaris
In^quare, sequare, C. 1, 27. castra munierant , ubi non opus
Incehdia sedificiorum , incursionis fuit galeis ; nunc ita repente con-
hostium vulgare signum, vin, 3. fligendum est , ut ne tempus qui-
Incertus (ratione) loci, qui nescit , dem supersit galeis e tentorio pe-
quem locum petat, Af. 7. tendis et capiti imponendis. Simi-
Incidere arbores, ut inflecti possint, liter aliquis apud Gell. N. A. ni,
II, 17. 4 , dixit , corona indutus. Induere se
Ihcidit malum alicui, viii, 1 2 ; error, vallis , irretiri , vn , 73, 82.
C. iii , 1 3 ; incidit, accidit , Af. I. Ikdulgere , benignum esse, vn, 40 .
Ihcitare navem remis, iv, 2 5 ; inci- Ikdustrib, vii, 60; C. iii, 95.
tare cursum , 11 , 26; inc. se ex ali- Ikermus, i, 4°-
quo loco, ex eo celerius prodire , Ikpaktibus in ardore pugnee' non
C. II , 1 4 ; inc. se in aliquem , ir- parcunt Romani, vn, 28.
ruere , C. 11 , 6 ; m, 2 4 ; aqux lKFATUARE,stultumreddere,Af. 16.
se incitat, aqua cum vi irruit, ir, Ihferior animo, qui minore est vir-
17 ; cf. cestus. Res incitat (auget) tute et fiducia , quam alter, 11 , 8 ;
XXX INDEX RERUM
iii , 3 4 > tetate autviribtu , vm , 1 4 ; Ihita aistate, quum vix coepisset,
inferiores urbis partes, (die nieder- prima icst. 11 , 3.
stadl, la partie basse de la lille), C. Ikjungere tanq. onus, viii , 49,
III, 113. C. 1, 4.
Ikferre merces extrinsecus, non na- Ikjuria, passive, 1, so, 3o; vn, 38.
tas domi, n, i5; inferre signa, in Ikjussu meo, injussu alicujm, 1,19.
hostem ferre , i , a 5 ; spem , II, 3 5 ; Ikkata menti cupiditas , persuaden-
cunctationem, moram, A , 2 ; inf. ali- do nata , seu orta in animo , 1 , 4 1 ;
cui vulnus, i , 5o , cf. Vulnus. Cau- quod ibid. c. 46 , est, studium nar-
sam inferre , ea uti , eam comme- rando injectum. Innatum naturuliter,
morare ,1,39; causam alicui infer- ab ipsa natura menti inditum , C.
re , culpam conjicere in eum , com- iii , 92. Ergo innatum apud Caj-
minisci crimen , quod objiciatur sarem est, quocumque modo il-
ei , H. I ; inferre aliquem in equum, latum in animum , quod animo
imponere equo , ein6iSa?etv , vi , quacumque de causa inhseret.
3o. Inkocektia est ejus , qui ab avari-
Ikficere, tingere, v,l4. tia sibi temperat, ne injuste agat,
Ikfidelitas , viii, »3; C. 11, 33. 1, 4°; Cic. Leg. Man. i3.
Ihfirma arbor, accisa, vi, 17. Iksciektia , iii , 19; inscientia lo-
Iwfirmitas animi, mobilitas , iv , 5, corum, iii, 9; inscientia usus, igno-
l3. ratio modi , quo modo re uten-
Lnflari (fastu) ,vm, 10, 13. Sue- dum sit, iii , i3.
ton. Ner. iy; inflatus, incitatus, Iksectatus , passive , Af. 71.
C. iii, 108. Ikservire alicuirei, ei operam dare,
Imflate loqui, ita, ut res verbis A. 13.
augeatur , C. II, 17 , 3 9 ; ni, 79. Iksidix , fraudes , 1 , 1 3 ; insidia
Imfra , in Iocum inferiorem , iv , prsemonitis minus nocent, vm,
3 6 ; infra elephantos , minor ele- 1 9 ; insidiarum occultandarum rao-
phantis , vl , 18. dus, A. 36.
Ihfuls , vittse , seu fascise lanese , Iksigke, signum, vn, 5o; insigne
ramo oleagino alligatse , C- 11, navis praitoria: , C. II, 6; insignia
13 ; Liv. xxx, 36. Talem ramum galearum, ornainenta adventitia,
gestare, fuit signum supplicis. ut galese fulgerent eo magis , 11 ,
Ihgredi intrafines , 11 , 4 \ ingressus 11; vii, 45- Etiam, 1, 33, in-
in eam orationem, qui in hanc sen- telligenda sunt armorum orna-
tentiam dixerat, C. 1, 3. menta. Tales sunt apud Tac. Ann.
Ihibi, Af. 3 3. 1,34, milites seditiosi non ful-
Ihjicere studium , excitare , com- gentes insignibus; hoc est, non
movere in animo,i, 46. addiderant galeis et armis suis
Ikimici alter alterum servantes, v, ornamenta, quia volebant miseri
14. et moesti videri. Lipsius tamen in
Ihiquitas rerum , difficultas a mul- Excursu ad illum locum aliam in-
titudine incommodorum , 11, 33. terpretationem sequutus est.
Ihiquus locus, 11, 10. Iksistere rationem pugna , III , 1 4 j
Ihire bellum, incipere, vm, 1. ut insistere viam. Terent. Phorm.
 ET LATINITATIS. XXXI
i, 4> l5. Animo insistere (incum- Instrumehtum hibernorum, supel-
bere) in aliquid, vi, 5. lex, vasa, v, 3i,
Iwso les-s , qui inflatus animo , pe- Iwsuepactus , assuefactus , iv, 24«
tulantius et superbius se gerit, Lntegere, vii, 73; C. 1, a5.
vm, i3 : oppon. timidus. Sed belli Iwtegrum, A. 35; definitur, quod
insolens, C. Ii , 36, ei non assue- ita est, ut fuit. Vires integra; , non.
tus , conf. Insolitus. Sallust. c. 3 ; dum imminutac pugnando ,111,4;
animus malarum artium insolens. 1n- aut currendo et laborando , 111 ,
solens voluptas , inusitata , A. 5 1 . 1 9 ; hinc integri defessis opponun-
Insolenter gloriari, cum aliorum tur, v, 16; vii, 41; Afric. 78;
coutumelia et irrisione , i , 1 4 ; integer locus, nondum exhaustus
insolenter insequi , C. 1 , 4 5 ; A. 27; pabulando, C. 1, 49- Omnia sunt
cf. Intoleranter. integra ad pacem, nihil est in ulla
INSOLENTIA , UCCIC, C. I , 3 1 . re impedimenti , quo minus pax
Insolitus ad laborem exercitus, non fiat; C. 1, 85; cf. C. 11, 4».
assuetus labori, C. m, 85 ; inso- Inteixigitur signum aliqua re,
lita constructio. viii, 3.
Inst ab i i.r s motus tribuitur rei , quae Imtendere , conari , 111 , 26.
non diu eadem manet , sed omni- Inter (per) treder.im annos, 1, 36,
bushorae momentis nmtatur,iv, 2 3 . ut Liv. 1, 10, inter tot annos , in
Instar , similitudo , prsesertim ra- decursu tot annorum. Inter manus ,
tione magnitudinis et multitudi- C. 11, 2.
nis. Hinc A. 19, instar trium co- Intercessio tribunitia, C. 1, 5,8.
hortium , numerus tres cohortes Intercidere; jugum valle a castris
sequans, numerus tantus, quantus intercisum, divisum, vm , 1 4 ; col-
esttrium fere cohortium, hoc est, les vallibus intercisi , divisi, dis-
rres circiter cohortes; instar legio- juncti, Alex. 72; intercisa vallis,
nis videri, C. m, 66. Alex. 73.
Instituere remiges ex aliquo loco, Intercipere pila , excipere, arri-
arcessere, comparare, III, 9; in- pere, 11 , 27.
stituere aciem, instruere, III, 24 ; Intercludi re frumentaria , arceri
IV, i4. Sic Al. 37, partem co- ab iis locis , unde frumentum peti
piarum instituit , instruxit, ut acies poterat, 1 , 2 3.
esset; machinationem , 11 , 3o ;pon- Interdicere alicui allqua re , 1 ,
tem, iv, 18; C. 1, 54; naves, v, 46; interdicere aqua et igni , in
1 1 ; turres , testudines , munitiones , exsilium mittere , vi, 44- Sed,
V, 5» ; fossas, C. iii , 4^ j °ffic'- v, 58, interdicere est jubere, edi-
nas ferrarias Af. ao; ut instituerat, cere.
ut solebat,vi, 3, 44- Interjicere , interponere , immi»
Instrukrk tigna parieti, struendo scere, vii , 36; interjicere sentes
inserere parieti , C. n, 9 ; instruere arboribus, II , 17.
aggtres, struere, viii, 4i > cf. Ag- Interior, vid. adn, 2; conf. v,
ger : naves , armamentis ornare et 12, 1 3 , 1 4 > interiores , qui intra
omnibus quibus est opus , v , a , niceniasunt, vn, 82.
5; C. iii , 100. Interire de re inanima , de navi
xxxii INDEX
bus , Civil. i , 5 8 ; Civil. in , 27;
Alex. XI ; de usu tormentorum , Civ.
11, 16.
Imteritio, interitus,caedes, H. 24.
Intermittere tempus a labore ( va-
cuum), C. 1, 3a, cf. Ad; inter-
mittunt subeuntes , desinunt acce-
dere, wauovrai irpooepxo'|«voi , 11,
a 5 ; flumen intermittit, vacuum spa-
lium relinquit, quod aqua non
offusum est , 1 , 3 8 ; intermissum spa-
tium, intervalluni , vn ,72; inter-
missa vallis , intermedia , vm , 9 ;
intermisso triduo , tribus diebus ela-
psis, 1, »7 ; ut nocte intermissa, in-
terea dum nox labitur , ibid. in-
termissa collibus planities, media
inter colles interjecta, non tecta
colle , vii , 70 ; cf. ibid. c. 17;
intermissa; (distantes , sic paulo an-
te) paribus spatiis trabes, vii, 2 3 ;
quae bypallage est ; nam spatia seu
intervalla intermittuntur , seu re-
linquuntur.
Intermecio , omnium omnino in-
teritus et caedes, 1, i3 ; 11, 38.
Interpeixare , vid. ad A. 5o.
Ikterposere moram, iv, 9; inter-
ponere caussam , proferre caussam ,
quaerem impediat, excusatione uti,
I , 4 > > interponere alicui fidem , ei
fidem facere jurando, obtestando,
v , 6 ; interposita suspicio , injecta ,
excitata ab aliis , iv , 3 1 .
Interrumpere pontem, rescindere,
vii, 19.
Interscindere pontem, rescindere,
II, 9; interscindere aggerem , ejus
partem diruere, vn , 2 4-
Intextum viminibus scutum , textum
e viminibus, 11 , 33.
Intoleranter sequi , acerrime , ut
alter vehementiam sequentis vix
ferre possit , vn , 5 1 .
Intorsit a/iquis talum , talus ejus
RERUM
luxatus est, H. 38; inlortus talus,
ibid. 39.
Iwtritus ab labore , non attritus, seu
debilitatus labore, III, 26.
Invenire exaliquo, cognoscere, quae-
rendo comperire, 11, 16.
Isvisus , non ante oculos positus ,
C. n, 4.
Ikvitare, C. 1, 74.
Involare in aliquem, A. 5 2.
Imutilis adpugnam, de pueris, 11 ,
i(j;noxius,Af. 54; inutiliter, dam-
nose , A. 65.
IrRidicule; non irridicule, satis fa-
cete, 1, 42.
Irrumpere pontem, occupare , C.
1 , 16.
Ita , non ita multum , v, 47-
Italia sine vulnere a Csesarianis
capta , C. iii , 73.
Iter ire , Af. 6 , 75; itineris Csesa-
riani ad hostes agperitas, C. 1, 68 ;
itineris difficultas in Afraniano ex-
ercitu, C. 1 , 78 , 79.
Iterum, secundum, 1, 44-
J.
Jacere , conf. Agger.
Jactare, liberius et palam dicere,
ut innotescat , 1 , 18; jactare bra-
chium, vehementius movere, 1, 2 5.
Jactura (pecuniarum), de profusa
largitione, vi , 1 2 ; C. III, 1 1 2. Sic
Grseci dicunt TrpoieoSai, de honesta
etiam liberalitate : Thuc. 11, 43 ,
et nrr/.bc , Xen. Mem. III, 1, VI.
Judicia reddere in aliquem , de eo ,
qui jus dicit, C. 11, 18.
Judiciorum mira forma, ut alii
audirent, alii judicarent, C. 111, 1.
Jugum currus, locus, quo currus
temoni jungitur , iv , 33; sub ju-
gum mittere , ritus contumeliosus ,
quo indicatur , hostes victos et in
servitutem redactos
 ET LATINITATIS. xxxm
Descripsit Liv.,m, 38; cf. iv, 5, 6. Lamins, seu taleae ferreae pro nu-
Jumemt v sua sarcinaria Afraniani mismate, v , 13.
ipsi occidunt, C. I, 6 ; jumentis Languidus, timidus,A. 3 5.
maxime delectantur Galli, iv, 3. Lahista, gladiatorum magister, Af.
Juhgebe equum equo, proxime ali- 71; H. 6.
quem adequitare, vm , 48. Largiter posse, multum valere , 1 ,
Juniobes , qui setatem militarem ha- 18; in gr. metaphr. est, irXele/ov
bent, vii, 1 ; C. 111, 10» ; Liv. 1, ^uvaTfltf largiter consequi; Af. 73.
43. Dionys. Halicar. p. % ■>. 1 , ed. Latrocisia qusedam apud Germa-
Sylb. sic definit : qui nondum at- nos infamia non sunt, vi, s3.
tigerunt annum aetatis quintum et Latrones dicti Romani ab iEduis,
quadragesimum. vii, 38.
Jus, cf. Adire. Laureat* literai et fasces C . III , 7 1 ,
Jcsta causa, idonea, propterquam Laxabe aciem, ita milites collocare,
meremur, ut aliquid iiat, 1, 43 ; ut ne amplius densi stent, 11 , s5.
justum dieiiter, vid. adC. 111, 76; Legatus, proximus ab imperatore
justafunebria, VI, 1 9. dux, qui, eo absente, et nomine
ejus, resgerit 1,10. Ejus officia,
L. C. iii , 5 1 ; hibernis prajficitur,
Labob operis, molestia muniendi et I, 54; cum prjesidio relinquitur,
oppugnandi, vn, 30, 38; labor, II, 6. Quid ei , absente imperatore ,
qui labores omnes finiat, non in- non liceat, m, 17. Legatus pro
gratus, C. 1, 68; laboris, iutole- Praitore, 1, 21. Legati, jure gen-
rantes Galli, vn , 30, 3o; labori tium sacrosancti , 111 , 9 ; legatorum
ac duritise a pueris student Ger- violatorum ultio, m, i6;legatos
mani, vi , 3 1. Cxsaris Galli violant, III, 8 ; Pom-
Labora nths, qui periculum vixpro- peiani, H. 22.
hibere possunt , 1 , 53; laborat Legio , centuriones suos csedens ,
animo , quovis modo curat et co- Alex. 57; legio septima, iv, 3 3 •
gitat, vii, 3 1. legio octava, C. 111, 89; legionis
Labrum, duntaxat superius non ra- nonse imminutio , atque afflictio ,
dunt Britanni , v , 1 4 i labrafossae, C. iii, 67, 71, 89 ; tegionis decimae
vii, 73, et poculi, vi, 18, sunt virtus, 1 , 40 ; legio undecima Cae-
margines. saris carteris impar , vm , 8 ; legio,
Lacessere hostem prcelio, sagittis ja- vigesima septima tyronum, C. 111,
culisque conjiciendis, aut adequi- 38, 34; legio tricesima sexta , A.
tando irritare hostem, et cogere, 4o; tricesima septima, A. g; le-
ut se defendat, I , i5 , i3; laces- gio vernacula, C. 11, 3o; legio
tere pra;/ium, lacessere hostes ad veterana, C. 11, 38; legione una
prselium , iv, 34- Gallia ulterior obtenta, 1, 7; /e-
Lackim/v. fictae, A. 34. giones dua? Caesari detractae , Pom-
Lacte , et pecore vivunt Suevi , rv , peio traditae, C. 1 , 9 ; eae prima-
1 ; lacte , caseo , carne vivunt Ger- ria8 erant in exercitu Pompeii ,
mani, vr, 33. C. iii, 88; legiones Pompeii, C.
L«tatio , v , 5 3. iii , 1 ; legiones duse pro castris
IV. c

»
 INDEX
Cassarisexcubabant, vii, 24 > kgie-
num inter se dissidium, et eonsen-
sus, A. 54; legionum romanarum
robur adinirabile, H. 42 ; C. m,
16 ; viii, 14 , 19.
Legioharii militis virtus, Af. 84;
legionarii in equos impositi, I, 4a.
Legumimibus etiain contenti erant
Caesariani milites in inopia , Civ.
iii, 47-
Lejsitas fluminis labentis, 1, la.
Lejuter fastigatus , 11 , 8 ; adclivis ,
11, ao; vh, 19; C. n, a4, »9;
lenitcr (pedetentim) iter facere,
Af. 6.
Lbbustculus, parvum navigium,
C. K, 43.
Leforem Britanni non gustant ,
v, la.
Lex, vid. ad, 1, 3 ; lex jEduorum
de magistratibus creandis , vn ,
33; lex Julia, Civ. 1, i4; lex
Pompeia de ambitu, C. 111, 1.
Libeealiteb , ut decet hominem
magno animo , iv , 21; ut decet
eum , qui beneficii magnitudinem
agnovit, 11, 5; liberaliter respon-
dere, comiter, benigne, humani-
ter, C. 111, 104.
Libebtas Gallorum ,111, 8 ; liber-
tatis cupiditas , v , 27; dulcedo ,
iii, 10; stimulus, vii, 765 Civ.
i» 47-
Libebtimi , in militiam adscripti ,
Af. 19.
LlBRA , ad libram faetum , vid. ad.
C. III , 4°-
LlBBILIA, VII , 8l.
Libubkica, classis Pompeiana, C.
iii, 5.
Licektiam militarem Caesar casti-
gat, Af. 54-
Lictores habere privatis non li-
cebat, C. 1, 6.
Ligkatob, qui ligna colligit in usus
RERUM
valli, v, 36. Unde lignatio, v, 3y.
Lilium, in munitione, vn, 73.
Liitgula, iii, ia.
Limtres, 1, 53; paulo post navi-
culae dicuntur, Civ. 1, a8. Inter-
dum junguntur in modum pon-
tis, 1, 11.
Liquesceks aqua , quse , excreto
sensim limo t liquida et limpida
fit, A. 3. Ibidem aqua dicitur sub-
sidere, cujns limus subsidit.
Lis ; litem aistimare, constituere,
quanti sit damnum, ab altero da-
tum , v , 1 . Lis ergo est id , de quo
orta est controversia , res violata.
Litare, cwdes litatur (expiatur , lui-
tur) poma , H. 2 4.
Litek/e Csesaris graecae ad Cicero-
nem, C. v, 48; literat Caesaris vix
atque a!gre in senatu recitatae, C. I,
1 \literarum perferendarum difficul-
tas , v, 45 ; Hteris disciplina Drui-
dum non mandabatur, vi, i4-
Littora omnia venas aquae dulcis
- habent , A , 8.
Locus dignitatis , v , 44; loeum ( al-
tum ) amicitim tenere apud aliquem,
I , ao ; loco argumenti habere, C. I ,
67; loci iniquitas , vn, 45, 52,
83; locorum mutatio propter sa-
lubritatem, vm, 5*.
Lowgarum navium agilita9, v, 8.
Losge abesse , I, 36; C II , 37;
considere a . . . v, 47 j Af. 34;
castra ponere a . . . A. 36.
Longinqtja consuetudo, 1 , 47 > et
longinqua obsidio , v , a 9 ; C- tti ,
80, est diuturna.
LoKOIBQUITAS temporis, C 1, 59.
Lowgurius, sive longurium, contus
longior, m, i4;iv, 17 ; VII, 84 ;
C. 11 T II-
Lokica tnrrium, v, 4°i valii, Vtl,
73 ; conf. pluteits.
Loricatus elephantus , A. Ji.
 ET LATINITATIS.
Loric ui. v valli, VIII , 9 ; turris ibid. Mandubiorum fames ac miseria,
Luckifacere maleficium beneficio , ef- vii, 78.
ficere , ne maleficium noceat , Mame diei, Af. 41-
damnum maleficii amoliri, H. 35. MaNipulus , duabus centuriis con-
Ludus, in quo gladiatores a lani- stat, n, a5. Manipulares, vn, 5o.
stis erudiebantur , C. 1, 14. Masus , hominum multitudo , 1 ,
Lun v , nisi nova, Germanos non 37 ; 11 , a ; iii , 1 1 ; manus ferrea ,
contendere, 1, 5o. C. 1, 57. Ejus nsus, ib.c. 58, et
Lumata castra, in lunse (semicirculi) C. 11, 6 , indicatur; cf. harpago.
formam posita , Af. 80. Manu (opere, arte) munitus, nl,
Lux , seu dies , pudorem malefa- a3 ; v, 57 ; manus dare, victum se
ctoribus affert, C- 1 , 67. confiteri , non resistere diutius ,
Luxuries Pompeiani exerc, 111,96. v, 3o ; sub manum mittere , celeriter
m. Af. 36; cf. Sueton. Aug. 49;
M. inter manus , C. 11 , a ; manus re-
Macf.ru , sepimentum , vn, 69. In bellibus praaciste, vni, 44-
gr. metaph. est tsTxc5- Mare Oceanum, Oceanus , 111, 7.
Machihatio , machina , n, 3i; Sic et Tacitus locutus est, An. t,
iv, 17. 9, et Pompon. Mela, 11, 6. Scd
Magistf.k navis, qui curam et admi- hos aliosque locos collegit Davi-
nistrationem navis habet, C. 11, 43. sius ad locum Cassaris ; marium
M ag istr atus prsepostere decernun- omnium non eamdem esse natti-
tur Roma? , C. 1 , 6 ; sacrosancti , rara , 111 , 9.
H. 4». Maritimorum oppidorum muni-
Magnitudo corporis et vires ut tio , iii 4 1 » ; maritimorum Gal-
parantur , rv , 1 ; magnitudo venti, lorum rebellio adversus Csesarem ,
v, 43; magnitudo copiarum, mul- iii , 7 , et seqq.
titudo, A. 36. Marsi , centuriones perfugae , C. II ,
Magno opere, magnopere, 1, i3. »7; marsorum militutn virtus, C.
Solet post nihil, nullus , ullus , quid- 1, 26. ■
quam poni, rei minuendse causa; Massilieksium res, C. 1, 34 , 35,
magna fuit fortunce , vi , 3 o. 36, 55 , 56, 57 , 58, et seqq.
Malacia,iii, i5; quummarenullo, Mataha, 1,16.
vel lenioris aurae flatu movetur. Materfamilias, de muro se deji-
Mai.eficii.-m , injurin seu damnum, ciens , H. 19.
quod hostes hostium agris oppi- Materia, materies; arboTes in sil-
disque inferunt, 1,7,9; C. I, vis, v, 1 a. Sed, vtti 39 , sunt ar-
22; C. II, 10; 70 xaxoupYtlv. bores caesas; materia bipedalis , ti-
Maueolvs , A. 14. gna bipedalia, C. 11, 10; materias
Mai.o praesenti aliis malis mederi , inopia laborat Africa , Af. 20.
C. 1,81. Materiari , ligna colligere , vn ,73.
Malus tignum longius, vn , 22. Matura liiems, IV, 40.
MijiiiRF. se fugas, 1, 11; 11, 34. Maturrime, i, 33.
Mabdata , quod alicui commissum Maurorum equitum duo millia a
est, iv , »7. minus triginta gallis equitibus in
c
xxxvi INDEX RERUM
oppidum repelluntur , African. 6. Csesaris non admissum,C. 111,64.
Memori.e exercitatio , vi , 1 4 ; me- Mimime saipe, raro, 1, 1 ; minime
moria (tempore) patrum, i, 12; omnes, pauci, 1, 29; conf. 22.
11,4; paulo supra lianc memoriam , Mimuere , cf. aistus. Controtiersias
paulo ante hsec tempora , vi , 19; minuere , dirimere , V , 2 6 ; vi , 2 3 ;
cf. studere. desidiam , tollere , vi , 2 3 .
Memdacii usus in captandis miji- Mimutatim, singulatim et lente. Af.
tum animis, vn, 38. 3i,78.
Memsura ex aqua, v, l3. Miraoula , post victoriam Caesaris,
Mercatohum commercia cur ad- C. 111 , io5.
mittant Suevi, iv, 2. Misera memoria , tristis, vm , 34.
Mercatuhje commercio nationum Miserari , verbis conqueri et lu-
vires enervari , 1 , 1 . gere , 1 , 3 9 ; unde miseratio , ora-
Merces , quidquid copiis auxiliari- tio, misericordiam commovens, C.
bus stipendii loco datur, 1, 3i. 1, 85.
Merere odium, invisum aliisreddi, Miseriam fortiter fcrre, virtus est ,
etiam invite , vi , 5 ; merere ( sti- vn, 77.
pendia), vn , 17. Missio de militibus, (der Abschied,
Metata castra , pass. , VIII , 1 5. le conge), C. 1, 86.
Metihi militibus frumentum, 1, 16. Mittere se ad atiquid agendum , H.
Miles , non ininus modestia et con- 9 ; mittere ( dare ) signum timoris ,
tinentia , quam virtute et animi C. I, 71 ; missa conjux, de divor-
inagnitudine commendabilis, vn, tio , 1, 53.
52; militis adversus imperatorem Morilis in consiliis capiendis , in-
ingratitudo, C. m, io4> milites, constans e"t varius,iv, 5.
pedites, v, 10; C. 11 , 41 S milites, MoRiLiTAS animi, inconstantia , 11,
a niane ad vesperam jejuni in ar- 1 ; mbbilitas equitum , celeritas, iv,
mis stantes , Af. 4 1 ; ab imperato- 33.
ris auctoritate pendere debent, Mobiliter , ut uunquam agere de-
vii , 5 a ; luce inagis in officio con- sinas, omnibusque in locis verse-
tinentur, C. 1, 67;praspavore tes- ris , A. 17; mobiliter excitari ad
tamenta condentes, 1 , 3y ; propter bellum , sic excitari , ut repente a
res maximas gestas peccandi licen- pacis consiliis ad arma transeas ,
tiam sumentes, Af. 85; se ipsos h. e. faci)Iin>e impelli ad arma ca-
plectentes , C. 111 , 74; militum pienda ,111, 10 ; cf. cap. 8 , subita
amor erga Caesarem , C. 1 , 87 ; et repentina consilia.
alacritas augenda magis quam re- Modestia militum, bbedientia, vn,
primenda, C. m, 92 ; Af. 8; pre- 52 ; modeste, Af. 3i , de his, qui
tium in seditionibus civilibus, C. non sunt perturbati , npn tumul-
iii , 1 1 3 ; militibus animus vel tuarie opus agunt.
mininia spe victoriae monstrata Modus et forma adificandi (das Mo-
accenditur, m , 26. deli, le modele) , y, 1.
Militaris disciplina et severifas Molle littus, nullis collibus aspe-
largitionenimia minuitur , A. 48 ; rum et invium, v, 9 ; cf. mollirr.
militaris rei dedecus in exercitu climm, vil , 46.
 ET LATINITATIS. XXXVII
Momentum , quidquid efficit et con- 44i munire castra, vallo et fossa
fert, ut aliquid fiat, cujus est ma- cingere , 1 , 4 9 > niunire montem ,
gna vis et dignitas , magnum item vallo et fossa, 1, 24; munire iter,
pretium : tempus magnum ad salu~ reddere expeditum , VII, 58.
tem momentum affert, multum con- Mujsitio operis, opus ( murus ) ,
fert ad sal. C i , 5 i ; momento levi quo locus munitus est, ne iter pa-
rem testimare, parvi facere, quasi teat, 1, 8 ; munitionum, ambitus in-
nihil pertineat ad salutem et opes usitatus, C. iii, 63.
civitatis , vn , 39; cf. ad vn , 8 5 , Mubale pilum,'\, 40; vii, 82;
et C. i, »1. cf. falx.
Monomachia, H. a5. Mubi hostilis primum conscenden-
Momtuosus , C. 1, 66. Sic codices, di gloria, vn , 47 5 "turus mirae
non montosus, C. in, 42! H, 7. longitudinis , 1,8.
Moror (cunctor) aliquid facere, Musculus , machina hellica , sub
VIII, 34. qua steterunt, qui muros aut val-
Mobtis metus ut tollatur , vi , 1 4 ; lum oppugnarunt. Veget. de re
morlis praesentis pro patria mirus mil. , iv, 16. Commemoratur a
contemptus, vii, 2 5 ; morti se faci- Csesare, vn , 84; C. n, 10; ubi
lius quidam offerunt, quam pa- multis describitur , etsi hunc mus-
tienter ferunt, vn, 77. culum puto inulto artificiosius stru-
Moktui facile culpantur, vm, 22. ctum fuisse eo , quo Galli ( vn ,
Mos et exemplum populi , mos majo- 84,) usi sunt. Occurrit etiam , C.
rum, 1 , 8. iiT, 80 ; A. 1.
Motus fortuna, commutatio, C. 11 , Mutationes magnae parvis momen-
-7- tis fiunt, C. iii, 69.
Movere se, de homine mutabili, Myoparo, genus navigii velocissi-
C. 11, 16 ; cf. mobilis; nuwere, suh- mi , quod veteres grammatici di-
audito castra, Af. 7; sed plene, cunt ad piraticam faciendam stru-
i,4o. ctum fuisse, A. 46.
Muiieb es et pueri in muros dispo-
siti ad speciem duntaxat , C. 111 , N.
9 ; mulieres Germanorum rhedis Nabdum et resinam sibi infundens ,
et carris impositae , 1 , 5 1 ; earum mori certus, H. 33.
auctoritas in bellis, 1 , 5o ; mulie- Nasci, collis nascitur, surgit, attol-
rum gallicarum mos in praeliis , lit se, 11, 18.
vii , 48 ; mulierum trepidatio in Natura loci, situs , quem ipsa na-
urbis oppugnatione , vn , 47- tura talem esse voluit, 1,2; se-
Muliones equitum speciem exhi- cundum naturamfluminis ( dem Stro-
bentes, vn, 47- me nach ; suivre ie courant d-ufleuve)
Multa nox , 1 , 26; multo die , de iv, 17. Itaque natura flurninis est
tempore , quod primam lucem se- cursus naturalis. Ea rerurn natura
quitur , 1 , 22; multa lingua gal- erat, de ponte aedificato, opus per
lica uti, gallice satis doctum esse, naturam rerum ita comparatunv
1 » 47- (firmum) erat, iv , 17.
Munibe se, praesidio se tueri, 1, Naturaliter, A. 8.
c3
XXXVIII INDEX RERUM
Nausea saloque confecti , A. »8. Nequidquam , frustra , vm , 19.
Navalb , locus , ubi subductae na- Nebvi , potestas ejus , qui in ma-
ves stant, aut naves fabricantur , gna auctoritate est, 1,30.
C. II, I ; III , 4 , 33. Neu , neu, pro, ne vel , vel , vu, 1 4.
NiVAin castra, v , ai ; classis, uno Nisi si, 1, 3i. Si redundat.
loco congregata. Noctem diei prxponunt Galli,vi,
Navis longa, bellica, IH, 9; iv, 1 8 ; noctes in Britannia breviores
21 , 26 ; oneraria, mercibus ve- quam in continente, v , i3 ; noctis
headis destinata , iv , 32, 1 5 ; in- licentia, C. 1 , 21; noctium, non
structa, v , 2 ; tecta pellibus, C. m, dierum numero spatia temporum
1 5 ; naves Britannorum , C. 1, 54; metiuntur Galli, vi , 18.
navium Caesarianarura afflictatio, Nocturna opera Caesarianorum ob-
iv, »9; v, 10; Af. 44; navium sessorum, v, ^o.
rhodiarum naufragium , C. 111, 26. Nodi crurum sunt eo loco, quo ar-
Ne , ne , encliticum , pro utrum, an , ticuli nexi sunt , qui veluti nodo
vii, 14. juncli videntur , vi , 27. Etiam
Nkboxc crassse in bello aliquando caulium nodisunt, quo loco plu-
magnum momentura, H. 6. rium vasorum plexus et ganglion
Necessabium tempus, quo necesse est, et duse partes nodo conjungi
est aliquid facei e , aut pati , 1 , 1 6 ; videntur.
necessarii populi , iidem , qni con- Nomew (/arefmilitiae), C. Ht, 110.
sangui Qei ; necessario coactus , ne- Nomis atim , nominibus singulorum
cessitate coactns, 1, 17. positis , 1 , 39.
Necessitas, omnia perquirit, A. Nok modo ( non ) , sed ne quidem , II ,
i3; necessitates , C. 1, 17. 17 ; iii , 4 ; viii ,33.
Negessitudo, gratia et amicitia, quae Notus regionis , peritus regionis,
alrerum nobis obstringit , vm , 53. H. 3 . Ergo notus h. 1. est , qui
Necubi, ne alicubi, vn, 35. novit.
Negi.igentia, ex diuturnitate, vm, Novus advenfus, inopinatus , C. III ,
17; negligentia? ac remissionis per- 63; novissimum ( ultimum) agmen,
nicies in obsidione , C. 111, 9. I, i 5 ; unde nonssimi, 1, 3 5.
Negligere injnrias, non punire, Nox dierum xxx in insuiis Britan-
1, 35. nicis, v, i3; peccantibus amica,
Nbgotiari , de equitibus rom. in C. 11, 3i.
provinciis, pecuniaria re qusestum Nudata defensoribus castra, 11, 6;
facientibus, vn, 3 ; C III, io3. iii, 4- Hinc per ellipsin nudata
Unde negotiatores ibid., et Af. 36. castra, 11, 3 3.
Cf. Eruesti disp. de negotiatoribus Nudum corpus, scuto non tectum ,
rora.,in ejus opusc. pbilol. et crit. I, 35.
Negotium , non cst quidauam nego- Numerus , obsidum numero , h. e.
iii, non est difficile , 11, 17 ; ma- loco, v, 37; hostium numero, vi ,
gno aegotio , muita cum difficul- 6; legatorum numero , C. II, 44-
tate, A. 8. NuMiDiE in cruce suffixi, Af. 66.
Neque — et, iv, 29; v, ig;A. 43. Numidabum adversus Curionem
Cf. C. 111, j8,6o. strategema, C. 11, 41-
 ET LATINITATIS. XXXIX
Eummi sunt iidem, qui sestertii, aliquem , idem qood prsevenire ,
THI, 4- ideoque citius agendo, quam al-
Nuper , de intervallo aliquot anno- ter potest, impedire, quo minus
rum, i , 4°- alter faciat, aut patiatur aliquid.
Nutbicius pueri , cui cura pueri Nisi occupatum h. 1., velimus cor-
educandi demandata est, C. III i reptum , arreptum a suis intelli-
108 , i n; Al. 4- gere, quo sui potiti sunt.
0. v Occurhebe , celeriter adesse, ad-
volare, m, 4; vn, »4; suppetias,
Obebatus, debitor, i, 4- Af. 66 ; rebus , casu in eas inci-
Obducbre fossam ab tatere, n, 8. dere , iisque negotiis improviso
Objectatio, exprobratio, C. in, 6o. impediri , 111 , 6. Hiuc occuriere
Objicebk (jungere) jumenta turri, bello, eo implicari, iv, 6; occur-
ut currui , plane ut in nostro ser- rit iis ad animum, subit eos cogi-
mone , Pferde Dorlegen (atte/er des tatio, in animum iis venit , vn , 8 5 .
chevaux), A. 2 ; opponere, 1 , 26. Oceawus , cf. mare.
Obscuratio nebulas , H. 6. Oculorum effossio, vn, 4.
Obsequium, A. 63 , et obsequentia, Ofpehdkke , non prospere rem ge-
vii, aa, est ejus, qui alterius vo- rere, C. 111, 72 ; ojfenditur , inci-
luntati consiliisque facile se accom- dit aliquid adversi , vi , 36; offen-
modat- dere in aliquo , C. 11, 32.
Obsebvarr (revereri) altcrius judi- Offeksio , infaustus succes6us , con-
cium, non rccedere ab eo , quod tra quam speraveramus , C. nr,
judicavit alter, l, 45. 47; odium, in quo quis est , C.
Obsf.ssorum , fortis et audax eru- III, 60; Af. 48; offensio animi ,
ptio, nec minus felix, C. III, 9. 1. 19-
Obsi uk kt ium institutum, C. 111 , 47. Offbbee , ybra offert, 11, 21.
Obsides retenti , 1 , 1 3 ; obsidum Officerb excursioni, eamimpedire,
recuperandorum cura , III, 8. Af. 6i.
Obstutate negare, v, 6. Officium maritimum, cura totius
Obsthuebk portas cespiiibus , v , S 1 . classis, C. iii, S. Esse in officio,
Obtectus , tectus , bene protectus , V, 3 ; quod ibidem c. 4 • est , per-
C ni, 19. manere in officio. Sed offic. prassta-
Obtinerk, incolere, tenere, 1,1; re, viii, 5o; est, Gefalligkeit er-
in potestate ( perpetuo ) tenere , weisen, Cren&re serricej. Sic A. 70 ,
1,17; obtinere regnum ,1,3; quod officium est gratificatio , unde ibi-
ibidem est, habere , cf. 1, 18. dem officiosus, qui alteri gratum
Occultu6, in occulto, 1, 3i , v. not. facit.
Occup*he regnum, regiara potesta- Omitteee alterius consilium, negli-
tem sibi vindicare ,1,3; occupa- gere, eo non uti, 11 , 17.
tur (repletur) porta mullituduie , Ombiso , si omnein summam com-
C u, 3S. putes , unus ,1,7; omnino duo , 1 ,
OcCUPATIO, C. III, »3. 6 ; sed iv , 38, omnino duai sunt ,
Occupatvs et sublatus est , C. 111 , ex omni numero tantum duae.
109; vid. not. Est autem occupare Onus naris, navis perraagna, iii, i3 .
c4
XL INDEX
Opimus; cocnam quam opmam,H. 3 3.
Oppidum, quod dicatur Britannis,
V, 21.
Opportunitates, situs opportunus,
commoda cum situ conjuncta , m,
13.
Opus , sedificatio , ni , 3 ; opificium,
Ipyov , ut Minerva ^yetvn dicitur,
vi, 17 ; munitio castrorum, 1 , 49 ;
murus et fossa ducta, 1,8. Hinc
opera , circumvallatio , viii , 4°i
et opera administrare , urbem cir-
cumvallare, vm, 37; opera, res
gestae , C. 1, 3a ; H. 3 1 ; machin<e
oppugnandarum urbium , 11 , 1 3 ;
cf. labor.
Opus est facere aliquid, VII , 54.
Orabe cum aliquo, perpreces agere
cum eo, eum precari, C. 1, 22.
Orbis in praslio, Af. 1 5 ; oriem fa-
ciunt, iv, 37 , atrt in orbem con-
sistunt, v, 33 ; aut in orbem pugnant,
A. 40 ; qui, ubi ab bostibus cincti
sunt, iis quaquaversum frontem
obvertunt, ut ex omnibus parti-
bus pugnent. Interdum sic in or-
bem pugnabant, ut una cohors
paululuin procurreret adversus bos-
tem , v, 34 ; sive excederet ex orbe ,
v, 35.
Ordlnatim, ordinibus instructis,
Af. 13.
Ordo, centuria, 1, 4°. 4'j C. 1,
i3 ; 11, 18. Hinc ordines primi , v,
38, 44; centuria? pritnae alicujus
legionis , et inferiures, quibus op-
ponuntur superiores, vi, 40 ; et in-
fimi , C. 11, 35, quibus honesti
opponuntur ; cf. amplus. Spes or-
dinis olim ducendi , facit iis spem ,
fore ut ordini seu centuria; prasfi-
ciantur, C. 1, 3. Sedv, 3o; vi,
7 , ordo primus est per metony-
miam, centurio primiordinis. Rur-
sus ordines , series militum in acie,
RERUM
iv, 3 3 , et primi ordines , qui pri-
mum in acie locum occupant. Or-
dines (strata) cespitum, v, 5i ; or-
dines (strata) cratium, C. 11, 3.
Oribi , Belgat oriuntur ab extremis
finibus Galliie , ibi est initium Bel-
gia; , 1 , 1 .
Obnamenta elephantorum , appara-
tus omnis, quo instrui solent, Af.
86. Ihidem ornatus elephanlus.
Orm ahe equites, instruere rebus , ad
equestrem militiam necessariis , A.
5o. Unde ornata omni genere ar-
morum nayis, 111 , 14.
Ostendeke , significare ,1,8, 19;
C. 1, 6.
OsTEMTARE aUqUtm , V , 4 I •
OSTIARIUM, C. III, 33.
Onuw, pax, tranquillitas ; adotium
profici, vii , 66 ; ad otium deduci^
C. i, 6; diuturnitas otii, C. n , 36
P.
Pabulum , alimenta jumentornm , t,
16. Hino pabulari, conquirere pa-
bulum , I , l 5 ; vm , io , et pabula-
tio ; pabuli inopia , jumenta sua
occidunt Pompeiani , C. i, 8i;
sine pabulo retenta jumenta toto
quatriduo, C. i, 84-
Pacatus, coactus pacera facere et
servare , et quiescere , i , 6 ; n , i .
Pacatorum insigne in bellis, vil,
5o ; vide notam.
Pagus , pars civitatis , i , 13,37;
vi , 1 1 ; et 1 , 13, permutantur
invicem pagus helveticus et pars ci-
vitatis helvelica. Metaphrastes grae-
cus tpuX&{ interpretatus est; pagi
Tigurini robur , 1 , 1 3 .
Pai^bpharsalica victoria, A. 48.
Palma , ex pavimento enata , C. 111,
io5 ; vide notam.
Paludamenti color, vn, 88; Af. 57.
Pawicum, C. 11, 22. Omnino est
 ET LATINITATIS. xr.i
gramen , ferens spicam , seminibus Pavimektum, C. iii, io5; et A. 1.
seu granulis locupletatam , e qui- Pax , quando optime fiat, C. 111,
bus, ut emilio, Hirsen, Schwaden 10; pax unius diei, 11, 3i.
(millet) , cibus parari potest varius ; Peccare , de injuria , quas alteri fit,
panico, se alunt Massilienses, C. 1. 47-
ii , 11. Pecukle e fanis tolluntur, C. 1, 6.
Pakis, a famelicis in hostium cas- Pecus , loco fruraenti imperatum ,
tra abjectus, C. III , 48 ; e radice C. 1 , 5 a ; pecoris cupidi barbari ,
factus, ibid. vi, 35.
Par atque , 1 , a 8 ; ut pariter ac. Pedalis, aequans magnitudinem pe-
Pakatus, animo affectus, sicpara- dis, iii, i3.
tus, eo animo, C. 1, 75;cf. vm, 18. Pedes et passus confunduntur , quia
Parentarb , in honorem sacra fa- in codd. saepe littera p. indican-
cere , ut placetur : unde , vn , 7 , tur ; v. Guiscliard Mem. crit. , pag .
mortuum caede alterius ulcisci. 1 5 3 ; ad Af. 6 1 .
Pariter , simul , eodem tempore , Pedestre, terrestre, C. 11, 3a; A.
C. iii, 5i. Sic et Justin. , xvn , 1 ; a6. Opponitur maiitimo.
Sall. Jug. 68. Pedites , mira celeritate equorum
Pars , regio , iv , 3 1 ; civitas , natio , cursum adaequantes, 1, 48.
III, 10; mea partes constant in mi~ Pellis, milites sub pellibus, milites
sericordia, C. 1, 85. in tentoriis ; pellibus enim tentoria
Partim , item , Hisp. 37 ; partim et, integuntur ,111, 19; sub pellibus
A. 39. hiemare, C. III , l3.
Parvulus , hoc diminutivum fre- Pelles pro velis, 111, i3.
quens occurrit, v, 5o, 5i; viii, Pensio, Af. 90.
i3; Civ. iii , 71, 104 ; Af. 37, Pekteris , TCEVTYipvi; , quinqueremis ,
54, 63, 87. A. 47 ; Af. 6a , et c. 63 ; dicitur
Pabvus senator , Af. 57. illa ipsa nuinqueremis-
Pastores indomiti, C. 1, 57. Per se, ipse, v, 33; per concilium,
Patefacerf. iter, facere, ut per lo- tempore concilii , vi , 11; per fi-
cum et in eum Hbere commeare dem falli, 1, 46 ; per manus iradere,
liceat meicandi causa ,111, 1 . C. r, 68; per manus (manibus)
Patens locus , non munitus ,1,10. trahere, vi, 38.
Pater familiw, vi, 19. Peragitare, C. 1, 80; quod alibi
Patiehs, Af. 3l. Patientia, si quis est , kostem premere.
parco victu et duro vitsj genere Percipere, vid. usus.
utitur, vi, i4- Perdiscere, penitus memorise man-
Patrocikahi, H. 29. dare, vi, i4-
Paucus numerus, Af.67. Perducere murum, 1, 8 ; res ad ex-
Paulatim accliris , 11 , 8 ; 111 , 1 9 ; tremum perducta casum , 111 , 5 .
paulalim distributus , in exiguas par- Perendikus dies , 5 , 3o.
tes, viii, 1 5. Perforare navem, A. i5.
Paulo , non sequente comparativo , Pbrfrihgere aciem , efficere , ut
vii , 45 ; paulo infra, iv , 36. Usi- confertim stantes discedant , 1, 1 5 .
tatius est , paulo inferius. Pf.hiclitasi (experiri) quid a/iquis
XLII INDEX
possit , VII , 3 6 ; ut periculum hosiis
fucere, cognoscere velle , experiri,
quam validus sit, i, 4o ; cf. et II,
8; A. i3; periclitnri fortunam , C.
m, io; A. 16 , 43-
Pekitus scientia , Af. 3 1 .
Permittere se in potestatematicujus,
II, $;permittere se in aliquem, se im-
mittere, irruere, vm , \%;permit-
tere tela, usque ad metam mittere ,
vm , 9.
Prrpekpiciilum , ad perpendiculum
derectum tignum, iv , 17; cf. de-
rectus.
Perperam, imprudenter, suo cum
damno , H. 11.
Perpetua silta, continua, vi, 5;
perpetuce stationes , quse se invicem
contingunt, C. I, »1 j perpetuus in
longitudinem , vn , a3-
Perscribitur senatusconsultum , C.
I, 5 ; es wird niedergeschrieben, (il
sera mis par ecrit ) ; cf. Ernest. Cl.
Cic. ad h. voc.
Persequi bella, gerere, administra-
re , vui , 1.
Perseverare cursum , continuare ,
Af. 18.
Pehsuadere alicui praimiis ,111, 1 8 •
Pertkmdere ad locum , eo conten-
dere , A. 3p<
Pertektare , exacte tentare , A. 1 7 .
Pertinere , Aquitania pertinet ad
jnontes , extenditur , porrigitur us-
que ad montes , qui ejus terraini
sunt , 1 , 1 , 6 ; iii , 1 ; C. IK , 49 !
silm pertinet introrsus , VI , 10; hoc
pertinet eodem, fit,aut dicitur eo-
dem consilio ; eamdem viwt habet ,
1, 14; iv, 11.
Petere/u^«m in locum, u, »4 ; P*~
tit propiiujuitatemfluminis, qui solet
ad ripas aedificare, vi, 3o.
Phalakga , C. ii , i o. Cf. Harles. in
ind. Theocrit. in v. fp«w(A*T«.
RERUM
Phalasx; phalangefacta, 1, »4, 5j.
Ph ihus , quid sit , C. 111 , 1 [ ».
Pietas, amor patriat , v, »7 ; conf.
Cic. de Juvent. 11, 251.
Pilum, 1, »5. Pilorum cacumina
ardentia, Af. 47'Polybii aetatc(hic
enim descripsit , vi , >i),hastile
ligneum trium cubitorum fuit, fer-
ro ejusdem longitudiuis ita prai-
fixum, ut ferruin in tnedio hastili
inciperet. Vegetius dere m. 1, so,
pro temporum diversitate ferrum
trigonum et pedale fnisse tradit.
Hinc apparebit , quare apud Cse-
sarem, 1, 5i , pila abjecta sint a
militibus. Cf. Murale.
Pilus, primus pilus, primus ordo
(centuria) triariorum, «jui pilis pu-
gnant, m, 5. Sed 11, 35, primus
pilus, si lectio benehabet, significat
centurionein priini pili(C. 1, i3),
sive primipilarem , h. e. centurio-
nem , qui primum pilum diicit, v,
35 ; conf. etiam ad v, 3o, el ad
C. 111, 64 , et ordo primus.
Pisna.v, 4»; vii, yi.
Piscibus et ovis aviura victitantes
populi , iv, 10.
Planities xv millia passunm , Af.
37.
Plebes, plebei, vi , l3. Plebem so-
lam vix belluin conflare posse, vm,
11.
Plf.ka legio, 111, 1 (completa).
Plrnk perfectus , 111 , 3 , de scclifi-
cando. Cic. de Divin. n, 1 ; plene
cumulateque perfecta qiusstio , omni
ex parte absoluta. Plenius aliquid
perscriuere , augere verbis; majus,
quam revera est, describere, C. 1,
53 ; conf. influte.
Plumbum album, stannum, v, ia.
Pluribs, C. 1, 79; vid. not.
Plus minus, circiter, fortasse paulo
plus, aut paulo minus, vm, 10.
 ET LATINITATIS. xliii
Pluteus, quura est machina per se extensum est , seu procurrit, 11,19.
( ut C. II , g 9 pluteos abducere ad Pobticus in re militari sunt vinese,
alium locum ) , est opus plexile e vi- C. 11 , 2. Ut enim porticus constat
minibus , non absimile cratibus , columnis , tecto imposito junctis ;
quo miles , rourum oppugnans , sic vinen constat trabibus, tecto
contegere se solebat. Festus , plu- ioiposito junctis. Galerie couverte
teir inquit, crates corio cruda intert- de grosses poutres ; Guischard, Mem.
tce , quce solebant adponi militibus , milit. vol. 11, p. 11.
opus facientibus. Descripsit Vege- Pojitorium , vectigal quod in- por-
tius de re m. iv , 1 5 , rotulisque tu solvitur ; tum omnino , quod
subjectis eos promoveri potuisse pro mercibus importatis, aut pro
tradidit. Sed quum plutei addun- venia transeundi aliquam regio-
tur, seu irapomuitur vallo, vn , 4 1 , nem solvitur,i, 18; III, 1.
7», videntur tabulae fuisse, vallo Portus. Cf. capcre.
tecti iustar impositse. Idem Festus : Positus (situs) oppidi, A. 73.
Nunc etiam tubula} , quibus quidprat- Post paulum , paulo post , vn , 5 o .
sepitur , eodem nomine ( plutei ) di- Postebitas , fama apud posteros, C.
cuntur. Sic ceperiin turrium pluteos, 1, i3.
vii, 25; hoc est, turrium tecta e Postulare de eo , qui alterum im-
tabulis , <;ifn , ut metaphr. graec. plorat.i, 3i.
expressit. Intelligitur etiam , qua- Potemtatus, 1, 3l.
re , vii , 72, plutei aggeris appel- Potestatem sui facere hostibus , of-
lentur lorica ejus : lorica enira est ferre se iis, non detrectare prse-
quidquid rem praesepit , C. 1 , a5 ; lium, 1, 40, 5o;cf. 1, 48, pro
opus protegitur cratibus et pluteis. castris .... deesset.
Pluvia saxorum, Af. 47. Potiki aliquid, Af. 36, Potirialicu-
PoLLICITATIO , III, 18. jus , Af. 5o.
Pompeiahi praefecti perfidia adver- Pb^acutus, ii, 39.
sus Caesarianos tyrones, C. 111 , 38. PrjECAVERE , ne quidfiat , 1, 38.
Pompeianarum partinm inclinatio , Pr*cepta ducis , quid faciendum
C. 111, 49 ; Af. 89. Pompeianorum sit, militibus prsescribunt, les or-
in difficultatibus patientia , C. III, dres , vi , 36; vm , s 8 ; conf. 1 ,
1 5;a victoria spiritus, C. 111 ,72 ; 22; ut tribuno a Catsare prceceptum
eisdem victis vix usquam perfu- erat. Sed aliter prtecepta amicorum
gium est, C. m, 10. et propinquorum , C. II, 6,7; ubi
Pohebe, exponere,narrandoob ocu- sunt adhortantium voces.
los ponere, C. 111, 79. Ponere ati- Pesciperepecuniam, ante diem prse-
cui custodcs , constituere , qui eum finitam accipere , aut solvi jubere ,
diligentcr observent , I, »0. C. III , 3 1 . Prwcipere laititiam, an-
Pons interrumpitur, vn , 19; inter- te sentire, vm, 5i.
scinditur, II , 9 ; est in Jlumine , 11 , Praicipitare, hiems pra?cipitat>it(se),
'5. Pontis in Rheuo a Csesare facti fere tota transiit, C. III, 26.
ratio et forma, iv, 17 ; vi , 9. Pb£da virtute parta, etsi tenuis ,
Pohto, C- iii, 39. grata est, A. 4*.
Porbectum , quod in longitudinem Ph*dicare , narrare , iv , 3 4 ; C. 1 ,
xliv INDEX
3j ; dicere , asseverare , C. 111,106.
Prjedowum bellum, C. II, 33.
Prjeducere murum, vn, 46' ; utprae-
tendere , praetexere.
Prjeesse , vid. ad viii , 2 4 ; conf. C.
iii, 13, 28; Af. 33. Ponitur er-
go praesse , omisso dativo, quo in-
dicetur id , cui quis praesit.
Prjefecti equitum, qui saepe com-
memorantur , ut 111 , 2 6 ; iv , 11;
vii, 66 , videntur etiam quibus-
dam in locis intelligendi, ubi sim-
pliciter prcefecti dicuntur , ut 1 ,
39 ; iii, 7. Fuerunt autem legatis
attributi, vm, 48; h. e. cum iis
mitti consueverunt , ut illi pediti-
bus, hi equitibus praiessent. Sed
iv , 22, curam navium habent cum
legatis et quaestore. Add. Afr. 3 ;
conf. Faier.
Pr/efectura, munus praefecti , vm,
n. Aliter ,Civ. 1, i5 : nam h. 1.
est oppidum Italiae , a coloniis et
municipiis diversum, quod non
habebat suum magistratum , sed
in quod quotannis Roma mitte-
bantur praefecti juris dicundi cau-
sa. Vid. Festus in hanc vocem.
Prjeferre se aticui, prsestantius et
fortius se gerere, 11, 37.
Prjejudicium , C. II, 32.
Pr/emetuere, vii , 49-
PrJEOCCUPARK , VI, 4 1 ', ^II, 26;
C. 11, 17, 34, 41 ; A. 4> 63.
Prjeoptare, malle, i, »5.
Pr.epila.tus , Af. 7 2 .
Pr/Erupta ripa, vi , 7.
Prsscriptio honesta, excusatio ho-
nesta, nomen honestum, quod prae-
texitur turpitudini, Civ. m, 32.
Vulgo dicunt titulum honestum.
Prjesidia, exercitus, H. 27; copiae
auxiliares, A. 2 5 ; ipsa acies, H.
3o ; castra, Af. 17, 18 ; H. 2 3
fin. Hinc in prmsidiis ( castris, exer-
RERUM
citu) alicujus esse , A. 23, 33. Lo-
cus, ubi praesidium collocatur, vi,
33, 34 ; C. III, 45 , 49 > prcesidio
litterarum , litteris sive scriptura ,
quae inemoriae est adjumento , ne
omnia ediscenda sint, vi, 1 4 ;prce-
sidium sibi capere fuga , fuga salu-
tem petere, H. 38 ; amicitia prai-
sidio mihi eir, bona et jura mea mi-
hi conservat, atque auget,i,44;
prcesidium (succurs.) mittere, H. 4.
Prjestaturus , H. 19.
Pr^stolari, exspectare, C. ii, 23.
Prjetextati , pueri , qui nondum
virilem togam sumpserunt, A. 58.
Prstor Thessalice, C. III, 80. Pros-
tores inter se adversarii, C. 11, 20
et seqq. Prcetorum de imperio, ad
populum referebatur, C. 1 , 6.
Prjetorium , pars castrorum , ubi
ducis summi tentorium est , C. 1 ,
7 6 ; ipsum tentorium summi du-
cis, C. iii, 82, 94; cf. cohors.
Prsvallare locum , A. 19; vallum
prseducere, oppositum illi Iojto,
ante locum illum ducere.
Prjevertere alicui rei , occurrere ,
cavere ne fiat, vn, 33.
Pravumjumentum, vile, inutile, iv, 3 .
Precieus aliquem detestari , vi, 3 1 .
Prehemsio, genusmachinae,C.ii, 9.
Premere, vexare, in angustias re-
digere, magnis molestiis afficere,
ut quum euntes invadimus, v , 3 2 ;
aut fugientibus instamus, 11, 24,
quod cap. sq. in eadem re est ur-
gere. Premere hostem , 1 , 52; pre-
mere hcesitantem , VII, 19 ; premere
obsidione, C. III, 9; premere ali-
quem bello, IV, 1 ; premere preelio,
Civ. r, 64 ! premere telis , v, 43 ;
premi re frumentaria , inopia fru-
menti laborare , v , 28; premi an-
gustiis ab aliquo, in angustias re~
dactum vexari, 111, 18.
 ET LATINITATIS. XLV
Primus. Confer ad vocem , Pilus. lium, iii, 17 ;producere aciem, C.
Prihceps, primus, 1,12; qui sum- I, 58; idem quod explicare. Pro-
ma inter suos est auctoritate et di- ducere aliquem longius , allicere frau-
gnitate ,1,19; cf. honestus. Prin- de, ut longius progrediatur, vm,
ceps consilii, auctor et suasor, 11, 48; allicere, utveniat, Civ. IH,
1 4 ; princeps belli inferendi, qui ini- 104.
tium belli inf. fecit, v, 54 ; vn, Proferre -vineas , ulterius prove-
2 ; princeps prior in re militari,C. here, vm ,41.
III , 64 ; princeps sceleris, VIII, 38. Propicbre, satisprofectum estadlau-
Prikcipatum factionis tenere, ejus dem , satis factum est ad laudem ,
principem esse, 1, 3i. iv, 19-
Pbistihus, pridianus, iv, 14. Profiteri indicium, libere et sine
Pro scelere ( pro ejus magnitudi- hxsitatione indicare reos, A. 55.
ne) ulcisci, 1 , 1 4 ; pro castris ( ante Prohibere finibus, arcere, 1,1; pa-
castra)/wW«eere, 1, 48; iv, 35; bulationibus , 1, i5; commeatu, 1,
properfuga, tanquam perfuga, 111 , 4 9 ; prohibere se ab injuria , ea abs-
18 ; Afr. 35 ; facit. hoc pro amico, tinere , ne alii inferas injuriam ,
tanquam amicus, C. 111, 109 ; pro II, 28.
sano facit, ut sanus et sapiens, v, Projicere aliquem, saluti ejus non
7 ; pro viso ( ut visum ) renuntiat, consulere, eum pati in miserias in-
auod non vidit, 1 , 22; pro occiso cidere, C. 1, 20, 3o ; 11, 32; pro-
sublatus , C. iii, 109; cf. c. 110; jicere se ex navi, desilire, iv, 25 ;
pro suo periculo, C. III , II o. projicere lacrjmas , A. 24; synon.
Probabe, persuadere, 1, 3 ; prob. profundere.
virtutem , efficere , ut spectata sit, Proimde ac, C. iii, I, 71.
v, 44. Prolatio diei, dilatio, C. HI, 32.
Pbocrssus , virtus habet processum , Proluere, tempestas (pluvia) pro-
virtus est causa, ut procedamus, luit nives, C. 1,48.
ulterius progrediamur , h. e. vir- Promeritum, ex promerito, Af. 90.
tute proficitur aliquid, A. 29. Promovere castra, 1, 48.
Pboclijtata res, inclinata , vergens Prohuntiare, enarrare, iv, 5 ; pro-
ad interitum, vn, 42. loqui, C. 11, 12 ; signum pronunt.
Pboclive ( facile ) ei est hoc facere , verbis indicare, nunc esse tempus,
C. 1, 48 ; proclive ( ad efficiendum), clamando signum dare, viii, i5 ;
facile, Af. 10. pronuntiatur , indicitur militibus
Proclivitas,1ocus declivis, Af. 37. (iter), v, 3i.
Procurrere, Civ. 1, 43, 44 ; 11 > Prokus, iv, 17.
34 ; cf. orbis. Propellere, repellere, I, 1 5.
ProdeRe aliquem, Civ. I, 74, 76; Propbia victoria, Af. 32 , 82; pro-
unde proditus et conservatus , C. II, prium gaudium , Af. 91; proprium
3 2 , opponuntur. Conf. projicere. pr&sidium, C. I, 4°.
Prodere memoria , v , 12; prodere PROPTER(pone) mare iterfacere, Af.
( ad posteros propagare) memoria:, 37 ; propter castra pratergressus ,
VI, 26, memoriam, 1, l3. pone, prseter, Af. 73.
Pboducere copias e castris ad prse- Prora erecta, altior, m, i3.
XLVI INDEX
Prorueiie munitiones, diruere val-
lum et aggerem, III, 20.
Prosequi aliquem verbis benigne, ii,
5 ; pro persequi , v , g ; C. i , 6 9 ;
vni, 41 > A. 5.5.
Prospectus , locus , unde prospici
potest, A. i5.
Proteri, pedibus conculcari, viii ,
48.
Photerritus, v, 58; idera quod ter-
rittis.
Protukbark, propellendo remove-
re, 11, 1 9, ut pedeproturbare aliquem.
Phout, C. iii , 61.
Provektus , id quod fit , accidit ,
casus, C. 11, 38; superioris tempo-
ris proventus , quse ei antea felici-
ter evenerant , vii , 29. Sic res pro-
venit, quse prospere cessit, Tacit.
Ann. 1 , 20 , ubi Ernesti qusedam
exempla collegit. Sed vtl, 80, est
simpliciter eventus.
Phovidere aliquid, curare ut adsit,
11 , 2 ; e longinquo futura videre ,
vii , 3o.
Provikcias (munera) partiri , vm,
35. Provinciai Gallise servitus, vii,
77-
Provolarr « sylvis , 11, 19.
Proxime , de tempore prseterito nu-
perrimo, ir 34.
Proximus ( ad ) mare, m, 7.
Puberes omnes armati convenire
eoguntur, armato concilio indicto
apud Gallos , v, 56.
Pubjjcare regnum , lege ereptum
regi vindicare populo romano , et
serario addicere, C. 11, »5.
Publicb polliceri, consensu et no-
mine totius civitati», I, 16.
Publicus , qui munere publico fun-
gitur , vi , 1 3 , si vera lectio est ;
publicum serariuni, C. 11, 18.
Pudeks , verecundus , C . 11 , 3 1 .
PuELi.j£ regnantis tsedio confecta
RERUM
omnis raultitudo, A. 2 3.
Pugk* ex essedis , iv , 2 4 > 33; pu-
gna sex horas durans, m, 5 ; pU-
gnte ratio astuta , v , 34; pugnam
ineuntiura Gallorum vota , vi , 17.
Pulveius excitati indicium in bel-
lis, iv, 3a.
Purgatus alicui, excusatus, 1, 28.
Purus campus, nullis arboribus ar-
bustisve consitus, Af. ig.
Putei a Csesarianis fodiuntur, A- 9.
Pyha Jubse regis in oppido Zama,
Afr. 91.
Q-
Quadratum agmen, vui, 8.
Qu«stohum nequitia , C. 111, 3s ;
quasstoris improbi , Cassii Longini ,
odium , A. 48.
Qu kstus undecunque qusesitus , A.
49-
Quam ante positivum , quam late ,
vi, 26; quam opimus , H. 33 ;
quam magnus , perquam magnus,
C. 1, 55 ; cf. viii, 11 ; Afr. 47 ;
quam omissum in comparatione
post amplius, minus, etc, iv, 12;
viii, 10; C. iii , 99 ; Af. 1 , 38.
Quatuoh unius cohortis Csesarianse
centuriones in pugna oculos amit-
tunt, C. iii, 53.
Qui, siqui, pro siquis, i, 48 ; vi,
i3 et alibi.
Quiif, qui non, quod non, A. 7.
Quikcunx, vii , 73. In ligura quin-
cuncis maxime spectatur series
plurium rerum , ita deinceps col-
locatarum , ut ubique figura litte-
rse V efficiatur, quse est nota nu-
meri quinarii.
Quoad, donec, iv, 11 , 12.
Quod nuntiarunt, quod haberent, H.
36 ; quod nisi, vu , 88 ; A. 1 1 , »7 ,
63 ; Af. 26 , redundante quod, ut
in quod si. — Quod quum , qua in
 ET LATINITATIS. XLVII
re quum, C. iir, 68; H. 20, 36. re; ruinae detrimentis mederi, C.
Qvvxprimum, simul ac, n, );m, 9. 11, i5.Synon.c. 16 , est, reficere.
Redkmftio sacramenti, quum aliquis
R. necessit. militandi redimit, A. 56.
Raftim, celeriter , C. 1, 5 ; ubi vul- Redigere (reddere), infirmum, Iv,
go ruptim. 3 ; ut redigere quid facile e difficili ,
Rari , v , 16; oppon. conferti. 11, 27; redigi (repelli) in caslra,
Ratio belli (gerendi), disciplinabel- H. 1 5 ; ut redigi in oppidum, H. 3 4.
lica, iv, 1 ; rationem inire, modum Redimehb ( emere ) amicitiam aticu-
excogitare, vii, 24 ; ralio insequen- jus morte alterius, 1, 44-
di, Civ. 1 , 3o ; non majore ratione Rediktegkake animum, 11, »5» 37;
(prudentia, consilio ) bellum admi- redintegrare copias deminutas, sup-
nistrari potest , vn , a 1 ; ca ratione, plere , vi 1 , 3 1 .
ideo, 1, 18. Ratione etconsilio Ro- Redire ad gladios , eos stringere,
manos barbaris nationibus in bel- C. III, g3.
lo prsestare , 1 , 40. Reditio domum, 1, 5.
Ratis , trabes plures , in pontis mo- Reducere, vid. ad vn , 72.
dum jnnctse, sed nullis sublicis Referre de republica , C. 1 , 1 ; re-
nixae, ut, si nullus ponsin flumi- ferre pecuniam multa nomine : das
ne sit, hic temporarius pons im- Geldals Strafe in Einnahme bringen,
mittatur aquae, et ad alteram ri- (metlre de 1'argent en compte commt
pam transnatet, un pont volant, 1 , amende), Af. 90.
8, ia;cf.Liv.XXI,a8. Reficere copias , imminutas sup-
Receftus j facultas revertendi , iv , plere, C. m, 87.
33; receptum habeo ad aliquem , pos- Rigem ad dicendam causam evo-
sum mead eum conferre, C. 1, I. cari indignatur regni procurator ,
Recidere potest casus ad aliquem, C III, 108; regis pueri tetas a
potest ei res aecidere ; rei exposi- inilitibus elusa, A. 23 ; rcgts bri-
tus est, vn, 1. tanniciqafttuor, v, 2 2 ; rcges , rex
Rbciprbe se, vires eolligere, de san- et soror ejus ; rid. ad C. tn , 1 07 .
cio,iii, 4; animum colligere, IV, Regio agri, solum , 7 , 1 3.
2 7 ; ut recipere se ex pacore , 11 , I 2 ; Rbg>um occupare, tyrannidem ad-
IV, 34 ) cx fuga, II, 12 } VII, 20 , fectare , 1 , 3 ; regni ambitio odio-
etc. ; reeipere defessos , recreare , sa , C. Til , 4 > fegnum J ubae in
avaXapiBocvetv , C. I, 4^ i res recipit provinciam conversum , Af. 93.
(admittit, eapit) casum , potestexi- Regula, C. II , 10.
tum iu utramque partem habere , Rei ex vinculis causam apud Hel-
C. III, 5 I ; res recipit multos casus , vetios dicebant, 1 , £•
exposita est multis vicissitudini- Rkjicerk (repellere) equitatum, I,
bus, C. I, 78 ; recipere etiam est 24. Sic rejicete in urbem, II, 33;
in se suseipere, polliceri, C. tfl, rejici tempestate , de navibus , V , 5,
1 7 ; undtf C. III , 8 , recipio alicui , 2 3 ; cf. CUrsllt.
recipio in Jne, me alicui aliquid Relanguisceke; rel. animus, vires
prtestittirom ; promitto alicui. amittit , 11, 1 5.
Recomcinbabe, coUapsa reasdifica- Religare , figere , fixum tenerre , ne
 xlviii INDEX
possit elabi, C. u , 6; alligare,
C. n, 9.
Religio jurisjurandi , officii neces-
sitas (obligatio), quam efficit jus-
jurandum , C. 1 , 76 ; religiones,
omina, auspicia, v, 6; cf. ad vi,
37. Dicitur autem numero plurali
religiones , quia omnes omnino cse-
rimoniae et modi colendorum deo-
rum , quos pagana religio habuit ,
simul intelliguntur , suntque adeo
religiones, omnes partes religionis-
Sacrorum rc/igione a/iquem precari ,
per vasorum sacrorum religionem
et sanctitatem alicui reverentiam
injicere, et ei itarem persuadere,
A. 3».
Relinquere, animus eum re/inquit,
vi , 38; unde vulgo animi de/i-
quium.
Reliquum , nihiisibi reliqui fecerunt ,
nihil , quod facerent , reliquerunt ,
1 11, i6.
Remittere a/icui , concedere ei;
permittere, non urgere, non pu-
gnare de re , vn , 10; remittere
dolorempecunice , propter pecuniam
acceptam, A. 55; cf. condonare.
Remollbscere , mollescere, iv, a.
Rempublicam gerere de militibus ,
C. 1, 6.
Remulcus , funis , quo navis religa-
ta alteri trahitur. Fortassis etiam
omnis machinatio, ad trahendam
hoc modo navem religatam , re-
mulcus dicta est , Civ. 11 , 1 3 ;
iii , 4° ; ad quem locum Vossius ,
fortasse justo operosius , dispu-
tat ; Alex . 11. Res perspicue
intelligi potest e Polyb., t, 37;
coll. c. 16 ; nam naves, ex aliis
ope funium religatse , dicuntur ab
his fO(i.ouXx£ts<S'ai , remulco trahi.
Rehovatus animus post terrorem ,
Af. 18.
RERUM
Remumerare , (tvieder zuzdhtcn , re-
compter) , C. III , 53.
REjiUHciARE,nunciare, 1, 1 o, H. 35.
Reperire, comperire, 1, 18; 11,
i4;reperire (adquirere, parare)
sibi salutem, 1, 53. Sic et grsece,
e£i3E(j6ai aya6o'v vid. Valkenaer,
ad Herodot. , ix , 6.
Repetere, denuo petere, v, 49-
Reportare se ad u/iquem, reverti,
H. 40.
Repr^semtare , facere ante consti-
tutain diem, 1, 40; facere illico,
sine mora (ut res ipsa et veritas
statim appareat) , A. 70.
Reprimere fugam, fugiendi finem
facere, 111 , 1 4.
Rescindere pontem , 1 , 7 ; 1v , 19.
Rescribere pedites ad equum , e ca-
talogo peditura in equitum cata-
logum transcribere, equitibus ac-
censere, equitum loco iis uti , 1, 4 2.
Resina, H. 33.
Respublica ( ne ) detrimentum ca-
piat, cautio extreraa, C, 1 , 5.
Respuere conditionem , non proba-
re, 1, 42.
Restagitare, stagnis plenum esse,
C. 11, 34.
Restitui />;Wiumdicitur, quum, qui
propemodum fuerant victi , se col-
ligunt , et prselium instaurant, I,
53. Vide notas capit. 5a.
Restitutus in antiquum /ocum hono-
ris, 1,18.
Retimeri, vid. ad H. 8.
Retorqueri, retrorsum ire, Civ.
I, 69.
Revimcire ancoram, alligare , 111,
1 3 ; revincire trahes, copulando fir-
mare , iv, 17; vn , 2 3 ; cf. vn, 73 ,
ubi est, figere, firmare.
Revocare , avocare , 111 , 17.
Rheda , minus vehiculum Gallorum
et Germanorum , 1 , 5 1 .
 ET LATINITATIS.
Rhenones,vi, 21 ; et not. ad c. 26. tum militare, quod caiteris vesti-
Rogare, cf. sacramentum. bus superinduebatur.
Rom* omnia divina humanaque ju- Salinarum stagnum, Af. 80.
ra miscentur Pompeii ac Csesaris Salum, mare, Af. 46.
dissensione, C. 1, 6. Salutatio militaris , Af. 85.
Romahi sociorum dignitatem au- Salutem omnium paucis committi
gere soliti , non minuere, 1, 43 > grave ac miserum, A. 16.
Romani non sine deorum ope bel- Sancike, munire rem, vel pcenis
lum gerere Gallis visi, 11, 1 3 ; Ro- constituendis , vel jurisjurandi re-
mani statura brevi Gallis ludibrio ligione , ut rata sit, a nemine mu-
sunt, 11, 3o ; Romanorum ambitio, tetnr, 1 , 3o ; sanctum (sancitum)
vii , 77 ; Romani imperii dignitas legibus , vi , 20.
ut conservetur, A. 33. Sawitas, sana mens, 1, 42-
Ros pellibus, quibus naves tegeban- Sabcina, cf. sub; sarcinariajumenta ,
tur , exceptus , C. m , 1 5 . C. 1 , 8 1 ; sarcince legionum , Af. 69.
Rostka imponere navibus actuariis, Satageke, bene multum laborare
A. 44j discutere , frangere, A. 46. in re difficili, Af. 78.
Rudus, A. 1 ; H. 8. Satisfacekf. alicui, excusare se al-
Ruina , casus eorum , qui alius su- teri , 1 , 4 1 ; v , 5 4 ; ea uti defen-
per alium praecipitantur , A. 3i. sione, quaalteradquiescit, A. 69;
H. 22,
s. SatiAfactio est eorum, qui sui pur-
gandi causa legatos miserant , vr ,
Sacerdotum auctoritas, vn , 33. 9 ; satisfactionem accipere, excusa-
SacrameKtum est jusjurandum mi- tione adquiescere , 1 , 41.
litare. Hinc sacramento milites ro- ScaphA nai/is , das Boot ( chaloupe ) ,
gare, sive, ut est apud Festum, iv, 26.
interrogare , significat rogare , an Scelus concipere in se, C.i, j4-
velint jurati nomen dare miHtise, Scelekis conscientia, C. 111 , 60.
vi, 1 ;Liv. xxxii, 26, 35 ; 11, 4o , Scindebe vailum, vallos aggeri, seu
26. Hinc miles dicit sacramentum, vallo infixos revellere , ut via pa-
C. 1, 23; aut (secundum alios) teat, iii , 5 ; v , 5i.
dicit sacramento, C. 1. 86; h. e. Scindul.e, vni, 4a; sunt tabella?
interposito sacramento dicit , se lignesc , quibus tecta aedium solent
essevelle militem, seuunoverbo, tegi, e. c. Sciiindcln , Spahne (bar-
jurat ; sacramentum militare ut sol- deaux). Scribitur etiam scandulm.
vatur, C. 11, 32 ; sacramenti, re- Scopje, Af. 47 ; et Vol. II,p. 522.
demtione pecunia? cogendse in- Scobpio, machina bellica , vn , 2 5 ;
ventum, A. 56. Af. 29 , 3 I ; scorpio ante castra po-
SacSificiobum interdictio gravissi- situs , Af. 56.
ma, vi, i3. Sckobs, fovea, vn, 73.
Sagittarum triginta millia in ca- SCUTULA, C. III , 4°-
stellum Caesarianum conjecta , C. Scutum , ejus formandi ratio , 11 ,
ni, 53. 33 ; ejus tegumenta , 11 , 21; scu-
Sagulum, sagum, v, 42. Vestimen- torum calatura , H. 2 5; scutis se
JV. D
L INDEX RERUM
agrandme protegentes Caesariani, Sequt commtttationem . ajstus , ei so
Af. 47- accoinmodare, v, 8; scquiposse ani-
Sectio, ii, 33; cf. corona. mum viribas corppris, corpore tan-
Skctura (eraria, de metalli fodina, tum valere , quantum animo, Alcx.
III, 21. 44 ; de segro Vatinio.
Secuhdaiws, secundae legionis mi- Sero, serissime , C. III, jS:
les, A. 57. Servare, custodire, 11, 33; ser-
Secundiores res, 1, i/{; secundius vare (observare) iter, v, 19.
prtelium, 11 , 9. Sf.rvii.is tumultus in Italia, 1, 40.
Secuivdum (pone) radices montis , Servike rumoribus , iis se accom-
Af. 4i i et sec. litus ibid. ,1,7; modare, eos in consiliis capien-
scc. flumen, ad ripas fluminis, an dis sequi , iv, 5.
dem Ufcr hin ( le long de la rive ) , Sf.rvitia, servi, Af. 85, 88.
II, 18; VII, 34; sec. mare , C. Servitus eorum, qui imperio alte-
III , 65 , am Meere liin ( le long de rius parent, 1, 33.
la mcr ) , ut sec. oram maritimam , Servus dominum jugulans , H. 18;
Af. 3 ; secundum ea, post ea, 1, 33. punitus, H. 20 ; servi puberes om-
Secundus , flumen sccundum oppon. nes in extrema necessitate manu-
adverso, vn, 58, 60. missi , C. iii , 9 ; servi speculato-
Seduceke , sejungere ab alterius res capti, in crucem sublati, H.
aniicitia , C. 1, 6. 20; scrvos se mentientes milites
Semehtis magna, quum multi agri interfecti, H. 12.
conseruntur, 1, 3. SKSQUirr.nALis, aiquans pedem cum
Semifacta porta, Af. 83. dimidio, iv, 17.
Semihora, Af. 38. Sevum , pinguedo bestiarum , ad
Skhatores tres ex sexcentis reliqui, domesticos usus parata, vn , a5;
quingenti milites ex sexaginta niil- viii ,4 J.
libus, 11, '28 ; senatores romani in Sexcewaria cohors, C. in, 4 ; Dra-
Cacsaris potestatein redacti , Civ. kenborch ad Liv. vn , 7.
1, a3. Si : conantur , si (num) possint, 1 ,
Sekatus omnis venetus necatus, 8 ; 11, 9 ; C. 1 , 83 ; 11, 34 ; iii ,
reliqui sub corona venditi , m, 1 6. 75, 85. Grseco more pro an. Si
Sf.kectus apud Gallos a militia non pro sin, C. 11, S;.m, 17 , 78 ; G.
excusat , viii ,13. vii j 66 ; sin , si vero, si contra
Senes bello inutiles, cimbrico bello ea, 1, i3.
apud Gallos -eomesti, vn, 77. Sigsta militaria septuaginta qualuor
Sejvis honor propter rci militaris de Gallis capta , vn, 88 ; signa mi-
peritiam,vn, 57. litariavigintiduo vel 32 Caisariana
Sentire , hostes cx fremitu senserunt amissa , C. III, 71.
dc profectione , v , 3 2 . Sigjvata tabella, obsiguata, Af. 3.
Skparatus ager, qui alicui proprius Sigkifeki, ignominia notati, ob
adsignatusest, non communis aliis, amissn signa, C. 111,74.
iv, 1; Additur privatus. Sigxificare alicuiderc aliqua, VII,
Septem triones . 1, t ; iv, 20; vir, 26. Sueton. Jul. 9.
83 ; ct alibi. Sigkificatio , indicium voJantatis
 !

ET LATI NITATIS. li
per signa extema , C. i , 8G. Hinc Specus de canali subterraneo , A .
sigtiificationem /acere, II , 33. 5 ; cf. ad C. ih , 49-
Sigmum dare, de tessera, 2, 20; Spes inopiam sustentat ,111,49; SPCS
Af. 83 ; sign. iuba dare, 1 , 20 ; si- una miseris reliqua , C. 11 , 24.
gnum, manipulus ipse, H. 1 8. Sed Spikitus, sensus aninn , fastu fero-
signa ferre est, e castris propius ciaque pleni , C. 111 , 72; unde s/n-
hostcm proficisci ,1,39; cum si- ritus sumere , 1, 33; II, 4«
gnis ire , cum universo exercitu; Stabilitas peditum , tapdior motus ,
Af. 77 ; sigiwrum cantus in bellis iv, 3 3 ; cf. mobUitas.
utilitas , C. iii, 92. Statumina, ^ostae navium , quse , ut
Sileo nerbum facere, ne bisco qui- statumina , ( i. e. pedamenta seu
dem, H. 3 ; insolitum plane. adminicula , quibus vites fulciun-
Simplex acies, una series, unus or- tur) e carina; utroque latere adfi-
do militum, Af. 5g. Conf. acics , xse sunt, C. 1 , 54-
ubi alia exempla collecta sunt. Status commodus rerum, vn, 6 ; res
Simul , simul ac, iv , 36 ; simul, si- est eo statu , VI , 13.
muL, au.a. [asv , au,a Si , iv , 1 3. Stilus caicus, in castrorum muni-
Sikgularis homo, unus, ut quum tione , Af. 3 1 .
singuli singulatim euut per angu- Stimulus in obsidione, vn, 73.
stias,vn, 8; cf. iv, 26. Stipemdium, tributum , quod victi
SociETAspublicanorum, C. m, 1 o3. solvunt, 1, 36, 44; unde stipen-
Socios de se bene meritos Komani diarius populus, 1, So , 36 ; vide ad
non deserebant, 1, 43; vm, 6. Af. 20 ; stip. octavum, annus octa-
Solitudikes circum civitates suas vus , quo quis miles est, vm, 8.
amant Germani, vi, 23. Stokia vel storea, vulgo teges e jun-
Solum agri ( Grund und Bodcn, ter- cis aut siniiiibus; sed C. 11, 9, e
roir), 1, 11. funibus ancorariis, a fopeiv, ster-
Solvere sc. naves , iv , 2 3 ; plene nere.
fegitur, iv, 3G. Sed et navis sol- Stramekta mu/orum, sarcinae iis im-
vit (se) , quum proficiscitur e positse, clitellse, ea, quibus muli
statione; iv, 28. insternuntur, vu, 45; vid. exem-
Soks incommodi, vm , 1 ; sors mali , pla quaedam ex Apuleio apud Ciac-
viii ,12; maluin quod alicui ac- conium et Oudendorp. ad b. 1. Lec-
cidit , niali pars , ei destinata , tio tamen dubia est, et volujt Ur-
(Aolpa. Sortcs et vaticinationes ma- sinus legi ferramenta, male : Ho-
trumfamilias germanarum in prae- tomannus struta, quod ferri potest.
liis ineundis, 1, 5o. Stkamektitia casa,H. 16.
Speciarium donum, C. 111 , 53 ; si Stratum (mensis) cccnaculum, vid.
lectio vera est. ad C. iii, 96.
Speciose instruere aciem , Af, 48. Stkuere copias , aciein inslruere ,
Spectare in (versus) septemtriones , C. iii, 37 ; cf. Oudendorp. ad C.
I, 1; sjtcctare , revereri , curare , 1, 43.
II, 20; v, 29, 44- C. iii, 43. Studere memoriw, eam exercerc,
Specui. vToiuuM navigium. Cf. cata- vi, 14.
scopus. ■ Sun sarcinis csse, u, 17; m, 24»
D2

i
LII INDEX RERUM
Af. 75 ; aut sub onere esse , C. ' I , Subiuere, ima parte adluere, ut
66 ; de militibus, qui sarcinas ge- montem fluvius subluit, vn, 69. C.
stant. Sub armis, armatus, in ar- ni, 97-
mis,C.i, 4 1 > 4 » 5 sl'b septem trio- Submissus , qui nihil audet , et pa-
nibus positus, in plaga septemtr., i, tienter imperium perfert , vni, 3 1 .
1 6 ; sub vexillo mitti , oum vexillo, Submittere subsidium ,2,25; subm.
quod praefertur , vi , 36 ; snb hoste, subsidio, 11, 6 ; ( ubi c. 7 , permu-
Af. 5 1 , videtur esse , prope hostem. tatur, mittere subsidio), v, 58.
Sic sub vallo , ad , prope vallum , Submoti , discedere coacti , 1 , 2 5.
vi, 37 ; cf. manus, pellis. Subruere murum , caedere dolabra,
Subcoact* , vel coacta, thoracis ge- donec collabatur, 11, 6. Dolabra
nus ad vitanda tela, C. III, 44- est genus securis, vid. intt. Flori
Subducere in collem , sursum du- ad iv , lo , ed. Graev.
cere, 1 > 22, 2 4 ; subd. nares in ari- Subsidiari, subsidio ire, in subsi-
dum , aut simpliciter ; subd. naves diis es<e, viii, i3.
velctassem, dvayeiv, iv, 29 ; v, I , Subsidium, qui auxilio mittuntur
1 1 ; Af. 6 2 ; cf. deducere. iis , quorum vires non sufficiunt,
Subesse , propinquum esse , 1 , 3 5 ; I , 52 ; cf. omnino, 11 , 6. subsidia
v, 29 ; C. 1, 65. collocarc , II , 22; subsidium ferre
Suefodere equum, equum alterius alicui, auxilio venire , 11, 26.
hasta aut stimulo pungere , ut fero- Subsistere , esse rei parem ( ut qui
ciat et caleitret, sessoremque excu- onus subiit, substitit), esse ido-
tiat, iv, 12. nenm et satis validum, durare
Subjecta Armenia regno Pharnacis, posse,v, io;v:d. Gronov. adLiv.
vicina , A. 35. xxvii , 7.
Subjectissime loqui , infra dignita- Suestructiokes tlteatri, parietes ma-
tem, humiliter. C. 1, 84- gni , C. 11 , 2 5 .
Subjicere , subornare , C. 1, 33; Subvehere navibus, advehere, 1,
inter duas res medium quid trans- 16 ; unde subvectio frumenti, vn ,
jicere , 1 , 26 \subj. legiones castris, 10, '/.iy.'.ftr,.
proxime castra ducere, C. III, 37, Succedere , insequi, 1, 25. Hinc
56; sub. aciem collibus, ad collium IV, 3; iis Ubii succedunt , finitimi
radices adducere, C. m, 84; subj. sunt. Succ. portas, ad eas accedere,
se loco, ad eum accedere , C. 111 , II, 6 ; 8, 41 j unde successus, 11,
85; subj. navigationem hiemi,e\- 20; succed. munitionibus , adpro-
ponere iter casibus hiemis incer- pinquare, A. 27 , 29; 'mare suc-
tis, iv , 36. cedit; accedit magis magisque ad
Subire, accedere; 11, a5;ymti5; hos , qui sunt in continenti , es nd-
cf. succedere. hertsich, (il s'approche) ; brevius,
SuB,yruM consilium, 111, 8. expanditur Iitore toto , C. 11, 24.
Sublevatusjuba equi , qui, prehensa Succidere arbores , V , 9 ; succidt:re
juba, attollitur, et exeapendens frumenta, iv, 19, 37.
ab equo portatur, 1, 48. Sudes, pali, fustes, v, 18.
Sublica , trabs , solo iniixa , fulcrum Suffigere in cruce , Af. 66.
pontis , lv , 17. SuMERE tempus ad deliberandum , 1
 ET LATINITATIS. LIII
7 ; sumerefrUmentum ex agris , com- 111 , 3 ; cf. 111 , a ; ubi montes dice-
portare , i , 1 6 ; sumere quid argu- bantur, iv, a3.
mentiloco, eo uti loco argumenti, Supersedere atlqua re, eam omit-
C. I j 67 ; s. laborem , suscipere, tere, intactam relinquere, 11, 8;
iii , 1 4 ; s. arrogantiam , fieri arro- Af. 75.
gantem, 1, 33. Suppetere , suppetit copia, ad ma-
Summa rerum , id , unde jam omnia num est , parata est , 1 , 3 .
pendent, C. 1 , 21. Hoc quid sit, Suppetias (ad supp. ferendas) pro-
singulis in locis definiendum est. ficisci , Af. a 5 ; supp. venire , Af. 5 ;
Sed C. iii, 5i , est, das Ganze, ire,A(. 39; occurrere, Af. 66 , 68 .
(un entier). Summa totius belli, quid- Supplicatio , dies festi , vel ad gra-
quid ad administrandum bellum tias diis agendas, vel [ad eorum
pertinet , 1 , 4 1 ; H , 4 » ibid. synon. iram avertendam (Liv. xxn, 1);
est, imperium totius b. Summa exer- quibus diebus omnia totius urbis
citus, totus exercitus , vi , 34- Sed templa cuivis patent, numinibus-
C. 1,67, est , das Heer im Ganzen, que sacra omnis generis et lecti-
( un tout ) , ut ibid. c. 82. summa sternia fiunt, 11, 35.
victoriw , der Sieg im Ganzen ( la Supplicium pati , de iis , qui , de-
victoire entiere). ditionefacta, multam subeuntigno-
Summe cupere , vehementissime. C. miniam , C. 11, 3o ; ultima miseria
iii, i5. famis et inopia? , quam quis fert ,
Summus mons , cacumen , 1 , 21; et interpretatur poenain suam, C.
summa voluntas ( benevolentia) iit I , 84. Ib. est ad ultimum suppli-
aliquem, 1, 19. Sed, C. m, 16, cium progredi, se ipsum pra; de-
est acerrima cupiditas. Summai res, speratione omnium rerum interfi-
quae alibi est summa rerum , 1 , 3 4 ; cere; cf. ad C. 1, 81.
summai copia; , v , 17, numerosis- Slpplicia apud Gallos , vi, 16.
simae. Gronov. ad Liv. xxxvm, 5o, Supplicum ritus ad victores exeun-
sic explicat; omnis exercitus , om- tium, A. 3 3.
nes vires adunatse, sic ut summa Supportare, adportare, 1 , 3 9 , 48;
res semel agatur. Bellum summum, cf. 11 , 5 ; ubi portare posuit.
vni , 6 , gravissimum , difficilli- Supprimere iter, coeptum iter omit-
mum. tere , C. 1 , 66 ; suppr. insequentem ,
S uperare , cum et sine accusat. esse reprimere, remorari, C. 1, 45;
superiorem; victorem ; utraque si- unde suppressus , impeditus , cui
gnificatio , 1 , 4° 5 v*ta superare mora objecta est, 8, 42>
( aliquem ) , (iiberleben , survivre ) , Sustehtare, retinere , cohibere im-
vi, 19. Tacit. Annal. 1, 17. petum; Af 82 ; sus. bellum, gra-
Supercilium, collis, Af. 58. vitatem ejus et difficultatem per-
Superior atas ; senectus , ultra ju- ferre posse , 11, 14.
ventutem seu militarem aitatem Sustimere ; perferre, iv, n; 'du-
provecta, C. 11, 5 ; superiores urbis rare, C. 1, yi; sust. impetum, 1,
partes (die Oberstadt , la -ville su- 2 4 ; sust. equum , retinere , iv , 3 3 ;
perieure), C. III, 112 ; superiora sust. se , sc. stantem et erectum ,
loca, colles; I, 10, a3; II, a3; II , 2 5 ; premi ab Iwste, ct agre sus
liv INDEX IERUM
lincre ( eum ) , iv , 3 2 : sust. se ab letiferumque succum habent, ju-
ai aliquo , se tueri , Af. 7 2 ; vires xta Plinium, vi , 3i.
sustinent (labores) , C. 1 , 7 1 ; cf. Tecta navis , quaj tabulis tegitur ,
Oudendorp. ad 11 , i5. seu tabulata habet,e quibus mili-
tes pugnent, et sub quibus remiges
T. tutisint, C.i, 56; 11, 4- Eadem
Tabellje signatce , Af. 3. est constrata , contecta , xocTa^jxxx-
Tabellarii capti, manibus prseci- to;, Polyb. 1,20. Oppon. aperta.
sis, diraissi , H. 11. Cf. Ernesti Cl. Cic. in aphractus.
Tabulje novce , C. in , 1 ; seu novae Tegehe latus , A. 52.
rationes pecuniarum debitarum et Tegimenta scutorum; ir, 21 , galca-
creditarum ( neue Rcchnungs - oder rum, C. iii , 62.
Schulbucher , nouveau livre de calcul Temekarius, fors fafcsarius , qui fi-
ou d'ecole) , lege conficiebantur ; dem temerat, A. 7.
si quando fides publica {der Cre- Temere , non temere adire , non fa-
dit , le credit ) , laboraret ; remitte- cile, iv , 20.
batur eniin lege debitoribus ali- Temeritatis et festinantlss exitus ,
qnid , ut omncs in civitate debitor C. 11 , 41,42.
resniinorem summam, quam quan- Tempestates, caelumturbiduin, vel
tain mutuo sumserant , in libros tempus anni , quo mare non est
rationum novos referrent, minus- navigabile, 111 , 12 ; A. 3.
que solverent. Dicuntur gr. xpstJv Tempus anni, diei, vn , 16, et pas-
«Troxonrai et aMadyfitiei.. Quum ergo sim, id est, momenta, hora?.
Caisar id nunc fieri nollet (Appian. TEHDiiHE, in tentoriis esse , vi , 37.
Civ. 11, 48 , p. 4^8 ) , non legem Tenere montem, 1 , 22 ; /. sc castris,
ea de re tulit , sed arbitros consti- 1, 4o; teneri (ad officium praestan-
tuit , qui , aestimatione facta , ex dum)jurejurando , 1 , 3 1 ; locus egre-
ajquo et bono de debitis creditis- gius ad tenendas ancoras, jactas aa-
que statuerent. Sed Ccelius legem coras firmiter retinet , A. 1) ; cf.
de hac re tulit , C . 111 , 21. cursus.
Tabulatum fit e tabulis, quae trans- Tf.mtare fortunam belli, permittere
versis tignis imponuntur , vi , 29; incerto eventui, 1, 36.
cf. turris et contabulatio. Tenue fastigium , non latuin cacu-
Talea , ramus recisus , qui terra de- men , C. 1, 45.
foditur. Ad bujus similitudinem ta- Tenuitas, paupertas, vn , 17.
/ea; , vii , 7 3 , dicuntur. Cf. v , 11. Tehra Gallia, 1, 3o; ut Liv. xxxvm,
Tametsi — tamen, 1, 3o;vn, 43, 58 , terra Hispania.
5o, viii, 20; C. iii, 67; tamen Terheus tumulus , 1, 43; yeuXo^o;.
etsi — tamen, viii, 10; vid. Ou- In omnibus fere codd. scribitur h.
dend. ad v , 34- 1. terrenus.
Tantum, tam parum, praisidii, vi, Testata virlus, omnibus conspicua,
35; navium , C. ni , 2 . viii , 42 5 testata pcena, VIII , 44-
Takoahi , depon. , C. II , 43 ; etsi Testudo (quod omnino est con-
cod. optimus ibi habet, tardarcnt. clave cameratuni , et genus tecti
Taxus, arbor , cu jus baccaj acriorem concavi conclavium) /jt in re mi-
 ET LATINITATIS. LV
1 itari, quum milites scuta capitihu s utrum telum tormento adigcrc , an
imponunt,ne telis conjici possint, tclum tormentumve ad. legendum sit.
ii , 6; v , 9. Sed , v, 43 ; C. 11 , 2 ; Sed, vii, 22, etC. iii, 9; sunt
est machiua oppugnandarum ur- funes contorti.
hium , constans trahibug parallelis, Tot* cop'ue, C. iii, 4» ; Al. 76 ; to-
quibustectum impositum est , quod ta Gallia, v, 55; provincia, vn,
milites subtus stantes defendit ah 1. Italia, C. iii, 1 ; auxilia regis,
ictu telorum. C. 11, 26; toto muro, vii, 14;
Timor misericordiam non recipit opere, vn, 72.
in summo periculo , vu , 26; meri- Tragula, genus jaculi, 1, 26; v,
tem homini eripit, A. 18 ; timoris 35, 48; C. 1, 57. Lipsii Polior-
excusatio ac praetextus , 1 , 3 9 ; ejus cet. , iv , 4- 1
vanitas , C. 11 , 41 ; vis, C. 11, 42, Trajectus, locus , unde trajicitur
43 ; ejus simulandi astus ,111, 18 ; mare, A. 56.
timorem a Germanis , militibus suis Transcurrere de navibus , C . 1, 5 8 .
adhuit Csesar, 1, 4°. Tramsferre sc ad alium vestitum,
Togata Gallia, vm, 24 , 5 2. mutare vestes, Af. 57.
Tolerare vitam , molestius vivere Transjicere milites flumcn , trans-
in inopia , modo vita conservetur , ducere , jubere transire , C. 1 , 54,
vii, 77 ; xapTspstv. Tol. equos , in 55, 83.
magna penuria eos utcumque sus- Transmissus , trajectus , substant.
tentare, C. m, 49> 58. Af. 24; antiv. voc. v, 2 , i3.
tol. famem fructibus, utcumque mi- Trawsportare exercitum Rhenum ,
nuere, 1,28. iv, 16.
Touehe , navis sustulit (excepit, con- Tramscejtdere vallcm, multa cuni
tinet, fert) homines, iv, 38; Civ. molestia ire per vallem, C. 1, 68.
iii, 28. Trahstra , trabes confixse , in qui-
Tormemtum, machina, cujus ope ' bus remiges sedent ,111, 1 3.
tela , lapides praesertim , in hostes Tramsversarium tignum, transver-
et muros mittuntur , 11 , 8 ; iv, 2 5 ; sum , C. II, l5.
t. adigere, C. 111, 5i, 56, t. mit- Tres aut quatuor milites Caesariani
tere , C. 11 , 9 ; extr. 111 , 5 1 ; ubi duo millia Numidarum in fugam
tormentum aut est id , quod tor- vertunt., Af. 70.
quetur, ipsum telum; aut potius Trihuwi quidam militum a Csesare
tormenta mittere dicitur per com- ignominiose dimittuntur , Af. 54-
pendium , pro , ope tormenti te- Tribumus cohortis, C. 11, 20.
lum mittere; vid. Clark. et Ouden- Thichila ; C. iii , 96.
dorp. ad posteriorem locum. Sic Trieris navis , Tpiiipnc , triremis ,
telis tormentisquc defendere , C. II , Af. 44.
1 1 , videtur esse , telis e tormen- Trini, tres, 1 , 53.
to missis ;etC. iii , 5 1 , telum tor- Triquetrus , v , 1 3 .
mcntumve mittere , tormento telum Thistimomia, Af. 10.
mittere. Et sic, H. i3 , ialista mit- Tub*: soni non exauditi maluui in
titur, telum ope balistac mittitur. receptu canendo, vii, ^7.
C. iii, 56 , per codd. incertum est, Tumultuari passive ; vn , (i 1 .
LVI INDEX
Tumultuarii milites , raptim col-
Iecti , A. 34.
Turm* praeliares nimis densae esse
non debent , vm, 18.
Turris villce, Af. 40 ; turres in re
militari, quas descripsit Vegetius,
iv , 7 , constant trabibus ; plura
habent tabulata , ut quatuor , vi ,
29 ; in quibus oppugnantes sic di-
visi stant, ut in sumino sint, qui
tela mittunt , in inferioribus , qui
murum quatiunt, et ponte, qui
est in turri, transeunt in muros;
altissimae interdum sunt, ut muros
superent; quadratae potius, quam
rotundae; constituuntur in aggere,
ut promoveri possint et altiores
sint, 11, 3o ; titrris ambulatoria,
quse rotis subjectis e loco in locum
transfertur, seupromovetur, A. 2:
exiguas fuisse , quse v , 40 , com-
memorantur , e celeritate aedifi-
candi adparet. Turris altius tuto
attollendae ratio,C. 11, 9. Turris
Phari admirabilis , C. 111 , 1 1 2,
Turritus elephantus , Af. 3o.
Tutari inopiam, ab ea tutos prae-
stare homines, C. 1, 52. Sic de-
fendere tela, cestum (ab aliquo).
Tympanorum in adytis spontaneus
sonus , C , iii , io5.
Tyhomes ut hortandi, Af. 81; tyro-
num timiditati Caesar prospicit,
Af. 3i, 3a.
u.
Ultima natio , remotissima , 111 ,
27 ; vi, 29.
Ultiokis cupiditas, vi, 34.
Unus, in H/ia(sola) virtutc , 11, 33 ;
iii , 1 3 ; unus , quidam , 11 , 2 5 ;
v, 45 ; una (aliqua) vallis, C. 11,
27. In plurali, una castra ex bi-
nis facta, C. 1, 74.
Urbana dignitas, quam quis habet
RERUM
in urbe , C. III, 83. Oppon. mili-
tari. Urbance litterce, Roma missae,
A. 65.
Urbs civitati praesidio , vn, i5;
urbes a Caesare occupatae, C. 1, 11;
urbes xx Biturigum uno die incen-
sae, vii, i5.
Urus (der wilde Oclis, der Auerochs,
le bufle), vi, 25.
UsuRjE gravissimae, C. III , 32.
Usus (exercitatio) in castris, 1, 3g;
usus est, opus est, iv, 2 ; vi, i5;
usui est, opus est, v, 1 ; usus venit,
incipit opus esse, vn, 80; usus
adest , necessitas incidit , C. 111 ,
84; usu 'venire, evenire, vn, 8;
usum (experientiam) percepit, ad-
eptus est, vi , 40 ; C, 111 , 84 ; usus
rerum magister, C. 11 , 8.
Ut, uti, frequenter omittitur, iv,
16, 21; v, 58; vii, 63; vm, 20;
Af. 39.
Uterque utrique insidiatur , A. 4«
Uterque plur. numero de duabus
mulieribus, utrceque mutieres, i. e.
ambae , 1 , 53.
Uti pace , ea frui perpetua , 1 , 44 i
uti suis legibus de eo , cui victor
nullas imponit leges, auTovojiov ei-
vat , i,45.
Utrium in bellis usus , C. 1, 48.
Uxores Ariovisti duos , 1 , 53; uxo-
res mullis communes apud Britan-
nos, v, 14.
V.
Vacare , agri tiacant incolis et cul-
tu , iv, 3.
Vacuus , nullo certo negotio occu-
patus, A. 2.
Vadimonium , tenetur vadimonio ,
qui , datis vadibus , in judicio com-
parere obstrictus est , A. 4 9 -
Vadum,1ocus fluvii, ubi transiri
potest, 1, 6; cf. c. 8; loca, non
 ET LATINITATIS. LVII
altis aquis offusa, ra, 12. Unde Af. 7 ; ad insulam vcrsus , Af. 8 ;
vadosum mare, non profundum; , ad Oceanum versus , VI , 32.
C. 1, a5. Verum, aequum, iv, 8.
Valles, is , vii, 47 ; vid. Oudend. Verutum , v , 44- Est genus jaculi.
ad hunc locura de hac forma no- Vestigium temporis, punctura tem-
minativi. poris, vn, 25 ; C. 11, 26. Cf. Cic.
Vallus , palus , vii , 7 3 ; cf. scindere. in Pis. c. 9 ; e vestigio , statira , ut
Sed, C III, 63, et A. 2 , vallus extemplo, IV, 5; C.II, 12; eodem
est pro neutro, valhan, positus. vestigio , C. 11, 7.
Vastare terram civibus , pecorc , va- Vestire trabes aggere , obtegere ,
cuefacere , vm, 24. Virg. Mn. obruere terra, vn , 2 3.
viii , 8 ; vastant cultoribus agros- Veterahorum militum irritatorum
Vastitatem circum se amant Sue- gravis ultio , Af. 8 5 .
vi, iv, 3. Vexillum proponere ante praslium ,
Vectigalis , qui vectigal solvere te- 11 , 20 ; H. 27 ; et vexillo signum
netur , 111 , 8 . dare, C. in, 89; A. 45. Vexillum
Vectigalium acerbitas , C. 111 , 32. est velum minus , tela , linteum , e
Vectis , contus , ad levanda et pro- conto suspensum , idque rubrum ,
movenda onera , C. 11 , 11; ein quod proponitur in tentorio sum-
Hebebaum, un levier. rai ducis (prsetorio), ut undique
Vectohia navis , oneribus vehendis conspici possit. Sed et prajfertur
destinata , v, 8 ; cf. Suet. Jul. 63. militibus , in expeditionem profi-
Vectur^: , ( Fuhren , voitwes ) , Civ. ciscentibus ; unde sub vexillo mitti,
III, 32 , 42. vi , 36.
Velle aliquem aliquid, ab eo postu- Yim castrorum, intervalla inter or-
lare, 1, 34. dines tentoriorum, v, 49-
Velohum navibus inutilium red- Viator , qui in itinere cst, v, 5.
dendorum ratio, 111, 14. Vicorum ac castellorura gravamina,
Vekationis exercitium et laus, vi, C. iii, io5.
21, 27. IV, 1. Vicn a victoribus pacem supplices
Vekire in spem , concipere spem , petunt , A. 32.
111 , 6 ; venire in cruciatum , 1 , 3 1 . Victori auctoritas adest, A. 26.
Vektus Caesari velut ad nutum ser- Victorum in victos potestas , 1 , 36.
viens, C. III, 27. Victoria non praesumenda solum,
Verebi alicui , sollisitum esse de ali- sed cogitandum etiam ut paretur,
quo, ne damnum capiat , v, 9. C. iii, 82; victorue conditio ex-
Vergobretus, jEduorum,i, 16. pendenda, C. m, 72; Af. 3i;
Vernacularum legionum duarum n>ictori& gloria , vm , 19; victoriat
robur , H. 7 , 20. — A. 53, 54- simulacrum se convertens , C. 111 ,
Versare , fortuna eos sic -versavit in 1 o 5 ; victoripi spes , stimulus , 1 11 ,
certamine, effecit, ut modo hoc, 26 , victoriam non qualeracumque
raodo illud iis accideret, ut per Csesar volebat , sed incruentam et
vices auxilio egerent, et auxilium mitem , C. 1 , 2 ; Af. 3 1 .
ferrent, v , 44- Vicus urbis, numerus certus aedifi-
Versus , oppidum versus petere, ciorum vicinorum , C. 1, 27.
IV. E
Lvm INDEX RERUM
Vi<iiLESc«a7/w«m, excubitores, vm,
35. H. 3, 35.
Vimdicahe (vindicta uti) in aliquem,
m, 16. Veget. de R. m., i, i.
^ihea constat lignis tenuioribus;
imposito tecto junctis , quod tec-
tum tabulis, viminibus cratibusque
contexitur, sub quo tuti stant , qui
murum subruunt , II, 1 2 , 3o ; m,
21 ; vn, 27 ; une galerie. Adparet
ex his, quare contexta viminibus
dicatur, G. n, a; quod ad ejus
tectum referendum est, quamquam
etiam latera viminibus obstructa
sunt. Vegeti de Re mil. , iv, 1 5 ,
vinea agitur, quum in aggere pro-
movetur.
Viwum, ejuseffectns, n, i5; iv, 2.
Vino £uevi non utuntur, iv, 2.
Vibes et magnitudo corporum ut
parentur , iv , 1 .
Vikgili* , sidus , alio nomine Pleia-
des, Af. 47-
Vihilitas , erepta exsecto , A. 70.
Vi rokum potestas adversus uxorem
et liberos olim in Gallia , vi , 1 y .
Vihtus fortunse incommodum vin-
cens, A. 43 ; nirtuti multa conce-
denda , C. 111 , 60 ; virtute non do-
lo certare soliti Galli, Af. 73 ; it.
Helvetii, 1 , j3 ; virtus , bellica
ET LATINITATIS.
fortitudo ,1, 1 ; 11 , i5; virtiu cle-
phanti, robur et dexteritas , Af. 7 2 .
Vis(copia) magna pulveris , C. 11,
26; similiter vis magna aquai, A.
9 ; passive. C. 1 , 1 10.
Vita pecunia redempta , A. 55 ;
vitam fidei posthabent Caesariani
milites capti, Af. 45.
Vitium sentinai , vitiosa exhalatio ,
C. iii, 28; turris fecit ■vitium , la-
befactata et concussa hiare coepit,
H. 19.
Vithum Britannorum , v, i4-
Vocabula armamentorum , nomina,
C. 1, 58.
Voluhtakii (socii), v , 56.
Voluhtate alicujus aliquid facere,
7-
Vox, de integra formula solenni,
C. i,6; voces , rumores, i, 39.
Vulgi inscientia et levitas civitati
exitiosa esse non debet, vn , 43.
VuLGO,ab omnibuset ubique, 1, 39.
Vulmus inferre, 1 , 5o ; ut Veget.
de Re mil., 1,16; vulnus impor-
tare alicui ; vulnera corporis te-
genda, C. 11, 3i ; vulneribus con-
fecti milites prselium redintegrant,
C. 11, 22.
Vultu imperatoris sui milites ani-
mantur, Af. 10.
 TABULA

EORUM QUiE IN HOC QUARTO

■hdcm»
VOLUMINE CONTINENTUll.

C Julii C&saris fragmenta Pag. i

Ex epistolis C. J. Ca?saris ad M. T. Ciceronem. ... i
Ex epistolis ad Oppium , Balbum Cornelium , etc. . 5
Ex orationibus variis 10
Ex libris in Catonem i5
Ex libris de analogia 18
Apophthegmata 23
Dicta Collectanea 24
Ephemerides 24
Libri auspiciorum 24
Astronomica 25
De Sideribus 27
Poemata 27
Incerta 29
C. J. Caesaris dicta 3i
De C. J. Caesare testimonia 3^
Apocrypha 4°
Supplementa varia ad notas de bellis alexandrino,
africano et hispaniensi 43
— I, in auctorem libri de bello alexandrino. . 4^
— II, de navigiis veterum 53
— III, Pugna apud Ruspinam , seu Leptin. ... 75
IV, de dispositione et ordine exercituum
Caesaris et Scipionis ante Uzitam.. . . 91
— V, de praelio Thapsensi 99
— VI, de transitu fiuviorum et diversis pon-
tium generibus io3
— VII , de praelio Mundensi 107
Notitia litteraria de C. J. Caesare , ex G. J. Vossio. 117
Notitia litteraria ex J. A. Fabricii bibliotheca latina. 128
lx TABULA.
De bello gallico libri VII Pag. i3o
De libro VIII quem addidit A. Hirtius 1 33
De bello civili libri III i33
De bello alexandrino, africano, hispaniensi 1 34
De Julio Celso et commentariis ad eum relatis. ... 1 36
Scripta C. J. Ca^saris deperdita i/ji
Emendatio Calendarii i43
Cosmographia i/p
Diplomata Austriae, ut aiunt, concessa 147
Editoris annotatio 149
Nolice des principales editions et traductions de
Cesar, par M. Barbier, adminislrateur des biblio-
theques particulieres du Roi. 151
Principales editions des Commentaires de Cesar,
depuis les premiers temps de Vimprimerie jus-
qu'a nos jours i53
Traductions francaises 1 07
— espagnoles 162
— anglaises, allemandes i63
— ilaliennes, danoises, russes, grecques. . 1 64
Praemonitio ad Eectorem de novo et accuratissimo
Indice Geographico 1 66
Index Geographicus, complectens omnia loca quae
lustravit C. J.Caesar, et argumenta, quibus graves
difficultatum nodi primum resolvuntur 167
Commentatio de Galliarum divisione, auctore Aldo
Manutio 4°7
Dissertatio de antiquis urbibus Galliarum , auctore
Phil. Amat. De Golbery 4'5
Index rcrum et latinitatis 449
vel I

FINIS
QII/VRTI ET IILTIMI V O 1,17 1W I N I S.
C. JULII C^SARIS

FRAGMENTA*.

Ex LIBRIS EPISTOLARUM AD M. T. ClCERONEM.

Ccesar Imp. S. D. Ciceroni Imp.

Quum Furnium nostrum tantum vidissem, neque loqui,

neque audire meo commodo potuissem ; properarem , at-
que essem in itiriere, praemissis jam legionibus; praeterire
tamen non potui, quin et scriberem ad te, et illum mit-
terem , gratiasque agerem : etsi hoc et feci saepe , et sae-
pius mihi facturus videor ; ita de me mereris. In primis a te
peto , quoniam confido me celeriter ad urbem venturum ,
ut te ibi videam , ut tuo consilio , gratia , dignitate , ope
omnium rerum uti possim. Ad propositum revertar : fes-
tinationi meae, brevitatique litterarum ignosces. Reliqua
ex Furnio cognosces. Vale. Ex Cic. lib. IX, ad slttic.
Ep. 6.
Ccesar Imp. Ciceroni Imp. S. D.

Recte auguraris de me , bene enim tibi cognitus sum ,

nihil a me abesse longius crudelitate. Atque ego cum ex
ipsa re magnam capio voluptatem ; tum, meum factum
probari abs te, triumpho, gaudeo. Neque illud me movet,
quod ii , qui a me dimissi sunt, discessisse dicuntur , ut mihi

* Qu« ex hisce fragmentis hac venies, ea ex aliis editionibus atque

nota apposita*, candide lector , in- e nostro penu sunt deprompta.
IV. i
 2 C. JULII C^SARIS
rursus bellum inferrent : nihil enim malo , quam et me
mei similem esse, et illos sui. Tu velim mihi ad urbem
praesto sis, ut tuis consiliis atque opibus, ut consuevi, in
omnibus rebus utar. Dolabella tuo nihil scito mihi esse
jucundius. Hanc adeo habeo gratiam illi ; neque enim
aliter facere poterit : tanta ejus humanitas, is sensus, ea
in me est benevolentia. Ex Cic. lib. IX, ad Attic. Ep.
16. Reperitur etiam apud Julium Celsum, editionis
nostrce vol. III, p. 182.

Ccesar Imp. Ciceroni Imp. S. D.

Etsi te nihil temere , nihil imprudenter facturum judi-

caram ; tamen permotus hominum fama , scribendum ad
te existimavi, et pro nostra benevolentia petendum, ne
quo progredereris , proclinata jam re , quo , integra etiam ,
progrediendum tibi non existimasses. Namque et amici-
tiae graviorem injuriam feceris ; et tibi minus commode
consulueris, si non fortunae obsecutus videbere; omnia
enim seeundissima nobis, adversissima illis accidisse vi-
dentur : nec causam secutus ( eadem enim tum fuit ,
quum ab eorum consiliis, abesse judicasti), sed meum ali-
quod factum condemnavisse : quo mihi gravius abs te
nihil accidere potest. Quod ne facias, pro jure nostrae
amicitiae a te peto. Postremo, quid viro bono et quieto,
et bono civi magis convenit , quam abesse a civilibus
controversiis ? quod nonnulli quum probarent , periculi
causa sequi non potuerunt. Tu, explorato et vitae meae
testimonio , et amicitiae judicio , neque tutius , neque ho-
nestius reperies quidquam , quam ab omni contentione
abesse. XVI Kal. mai. ex itinere. Ex Cic. lib. X, ad
Attic. Ep. 8.
M. Orfium ', quem mihi commendas , vel regem Gal-

1. M. Orfium. Alii leg. Rufum. Goduiuus, M. Furium.

 FRAGMENTA. .. 3
liae faciam, vel hunc Leptae delega3. Si vis tu, ad me
alium mitte, quem ornem. Ex Cic. lib. VII, ad Fam.
Epist. 5 , ad Ckes. . • , . ...
Neque pro cauto ac diligente se castris continuit. Ex
Charis. lib. /, Inst. Gramm. col. i o i , ed. Putsch.
Quod quaeris, quid Caesar ad me scripserit? quod saepe :
gratissimum sibi esse, quod quierim : oratque in eo ut
perseverem. Ex Cic. lib. VIII, ad Attic. Ep. i 1.
De tribunatu quod scribis, ego vero nominatim petivi
Curtio , et mihi Caesar nominatim Curtio paratum esse
rescripsit. Ex Cic. III, ad Quintum fratrem, Ep. i.
Quod quidem propemodum videor ex Caesaris litteris,
ipsius Yoluntate facere posse ; qui negat neque honestius ,
neque tutius mihi quidquam esse, quam ab omni conten-
tione abesse. Ex Cic. lib. X, ad Attic. Ep. 9.
Caesar mihi ignoscit per litteras , quod non venerim ;
seseque in optimam partem id accipere dicit. Facile pa-
\ tior quod scribit, secum Tullium et Servium questos esse
quia non idem sibi , quod mihi , remisisset sed tamen
exemplum misi ad te Caesaris litterarum. Ex Cic. lib. X,
ad Attic. Ep. 3.
Sextius apud me fuit, et Theopompus pridie : venisse
a Caesare narrabat litteras ; hoc scribere , sibi certum esse
Romae manere ; causamque eam adscribere , quae erat in
epistola nostra, ne se absente leges suae negligercntur ,
sicut esset neglecta sumptuaria 3. Est eCftoyov ; idque eram
suspicatus. Ex Cic. XIII, ad Attic. Ep. 7.

». Vel hunc Leptce , etc. Turnebus
vel Leplce delega; Lambinus vel Lep-
tce delegabo. Rutgersius V. L. I, 5,
vel Leptide legat. Oh.vel Leptai legat.
3. Sumptuaria lex. Quae impensas
praescribit , et mensarum sumptus
comprimit ; quam Cato cibariam ap-
pellat. Prima autem hujusmodi lex
lata est ab Orchio tribuno plebis,
quae nuraerum convivarum cohibe-
hat. Vid. Macr. lib. ni , Saturn. c.
jy. Post annum xxn legis Orchise,
Fannia sumptibusitiodumfecit,quse
profestis diebus denos aeris , et die-
bus festis , quos ipse nomiaiavit ,
centenos ftrii insumi concederet ;
i
I
4 C. JULII CiESARIS
Sed heus tu , celari videor a te. Quomodonam , mi
frater , de nostris versibus Caesar ? Nam primum librum
se legisse scripsit ad me ante : et prima sic , ut neget ,
se ne Grseca quidem meliora legisse. Reliqua ad quemdam
locum paOujAWTepoc : hoc enim utitur verbo , etc. Ex Cic.
lib. II, ad Quintum fratrem , Epist. ultima.
Ex Britannia Caesar ad me Ral. sept. dedit litteras ; quas
ego accepi a. d. IV Kal. octob. satis commodas de Bri-
tannicis rebus : quibus , ne admirer , quod a te nullas acce

undeLuciliuspoeta hanc signavithis loc. sup. cit. satis apparet anteriores

verbis : Fanni Centussis misellos. Post de sumptibus leges a nostro Caesare
annos xvm consecuta est lex Didia , repetitas et sererius sancitas fuisse.
quae non solara urbem , sed univer- Nam propterea ex Hispania scripsit,
sam Italiara iisdem poenis tenuit. se postea Romae mansurum , ne le-
Deinde P. Licinius Crassus dives ges suae negligerentur , sicut neglec-
novam legem rogavit Fannia seve- ta esset illa , quam de sumptibus fa-
riorem,quaxxxduntaxat asseseden- ciendis tulisset. Si ab alio irrogata
di causa in dies singulos consumere fuisset , ut placet Manutio , unde
cuique licuerit. Postea L. Cornelius timet Caesar, ne suse quoquecontem-
Svlla dictator , cavit ut festis diebus nantur ? Aliorum leges saepe neglec-
sestertios tricenos in ccenam insu- tas scimos , vide v. c. frumentarias
mere jus et potestas esset ; caeteris leges ; sednon facile, quura illarum
diebus non amplius ternos. Sylla lator suraraa potestate potiretur, et
mortuo , Lepidus consul non modo conservatas vellet. Itaque Caesar non
coenarum sumptus, sed ciborum ge- putasset , hoc in his legibus ausu-
nus et roodum prasfinivit. Paucis rum quemquam , et propterea in
interjectis annis, Antius Restio, prae- Hispaniam abiit. Nunc quum aliter
ter aeris impensam , id etiam sanxit, videt evenisse , et jam initium ne-
ut qui magistratum cepisset, vel gligendarum legum suarum factuiu
capturus esset , non ccenatum , nisi esse in sumptuaria, Romae manere
ad certas personas, iret. Postremo vult, ut praesentia sua cives a tali
lex Julia pervenit ad populuin, im- re audenda absterreat. Denique si
perante Caesare Augusto, inquit Gel- alterius legem neglectam dicere vo-
lius , 1. II , c. s 4 ; sed nemo affirmat luit, cur sumptuariam potius nomi-
hanc a Julio Caesare latam fuisse , nat, quam quamcumque aliam? De
quamvis Juliae nomen indicare vi- hac lege Caesaris intelligendus sine
deatur; nam ita vocantur aliae leges dubio est etiam locus Epist. Cic.
ab Augusto ipso constitutae : nempe 1 5 , lib. ix , ad Div. Nam ea epi-
illa de adulteriis : et ipse P. Manu- stola scripta est paulo ante, quam
tius ad Cicer. Epist. 1 6 , lib. vn , Caesar in Hispaniam iret post bel-
in dubium plan.e vocat. Tamen ex lum Africanura. Ceterum isnegler-
 FRAGMENTA. 5
perim , scribit , se sine te fuisse , quum ad mare accesserit ,
etc. Ex Cic. lib. III, ad Quintum fratrem , Ep. I. ex-
trema.
Quum hanc jam epistolam complicarem , tabellarii a
vobis venerunt a. d. XI Kal. sept. vicesimo die. O me sol-
licitum! quantum ego dolui in Caesaris suavissimis litteris!
sed quo erant suaviores , eo majorem dolorem illius ille
casus afferebat. Ex Cic. lib. III , ad Quinlunifratrem,
Ep. i.

Ex epistolis ad C. Oppium et Balbum Cornelium.

CcBsar Oppio et Cornelio S.

Gaudeo mehercule , vos significare litteris , quam valde

probetis ea , quae apud Corfinium sunt gesta 4. Consilio
vestro utar libenter, et hoc libentius, quod mea sponte
facere constitueram , ut quam lenissimum me praeberem ,
et Pompeium darem operam ut reconciliarem. Tente-
mus hoc modo, si possumus, omnium voluntates recu-
perare , et diuturna victoria uti ; quoniam reliqui crude-
litate odium effugere non potuerunt, neque victoriam
diutius tenere 5, praeter unum L. Sullam , quem imitatu-
rus non sum. Haec nova sit ratio vincendi, ut miseri-

tus legis ita eum movisse videtur ,
ut postea severe eam exerceret. Vid.
Sueton. in Caesare , cap. 43, et ibi
Torrentium.
Ex iis omnibus nihil aliud infe-
rendum est , nisi pessimis vitiis , et
effusissimo baznria effervescentis
Eestu laborasse hanc civitatem qua?
talihus fracnis cohibenda fuerit , si-
quidem ex malis moribus bonae le-
ges procreantur. Quid, si harum
legum latoribus annumerarem si-
milia de cohibendis sumptibus edi-
centem , infamem illum triumvirum
qui qualiacumque terra , aut pelago ,
sive etiam ccslo gignerentur, velut
ad satiandam ingluviem suam nata ,
faucibus suis etventri ingurgitaret ,
nonne cum indignante Satirico li-
beret exclamare ?
O pater urbis,
Uade nefas tantum Latiis pastoribus ! . . .
Qui Curios simulant et Baccbaualia virunt.
Juven. Sat. II, 3; et i»6.
4. GestaMiA. Bell. Civ. lib. I.
5. Tenere. Ut Marius et Cinna.
I3
.6 C. JULII CiESARIS
cordia et liberalitate nos muniamus. Id quemadmodum
fieri possit, nonnulla mihi in mentem veniunt, et multa
reperiri possunt. De his rebus vos rogo, ut cogitatio-
nem jsuscipiatis. Cn. Magium , Pompeii praefectum , de-
prehendi. Scilicet meo jnstituto usus sum, et eum statim
missum feci. Jam duo praefecti fabrum Pompeii in meam
potestatem venerunt , et a me missi sunt. Si volent grati
esse, debebunt Pompeium hortari, ut malit mihi esse
amicus , quam his , qui et illi et mihi semper fuerunt
inimicissimi : quorum artificiis effectum est , ut respublica
inhunc statum perveniret. Ex Cic. lib. IX. ad.Att. Ep. 6. 6

CcBsar Oppio et Cornelio S.

A. d. vn Id. Mart. Brundisium veni : ad murum castra
posui. Pompeius est Brundisii. Misit ad me Cn. Magium
de pace. Quee visa sunt, respondi. Hoc vos statim scire
volui. Quum in spem venero , de compositione aliquid me
conficere, statim vos certiores faciam. Ex Cic. lib. IX. ad
Att.Ep. i3.'
De Caesare fugerat me ad te scribere. Video enim ,
quas tu litteras exspectarjs. Sed ille scripsit ad Balbum , fas-
ciculum illum epistolarum , in quo fuerat et mea, et
Balbi , totum sibi aqua madidum redditum esse ; ut ne illud
quidem sciat, meam fuisse aliquam epistolam. Sed ex
Balbi epistola pauca verba intellexerat ; ad quae rescripsit
his verbis : De Cicerone video te quiddam scripsisse, qnod
ego non intellexi; quanlum autem conjectura consequebar,
id erat hujusmodi, ut magis optandum quam sperandum
putarem. Itaque postea misi ad Cffisarem eodem illo exem-
plo litteras. Jocum autem illius de sua egestate ne sis as-
pernatus, etc. Ex Cicer. lib. II, ad Quintum fratrem,
Ep. I 2.
6.VideB. C. 1.1, s3, »4- Mentio sum, nostrae editionis t. III, p. 18.
rjnoque hujus epistolre fit apud Cel- 7. Adi J. Cels. , nost. III , p. 1 8 » .
 FRAGMENTA. 7
Libri sunt epistolarum C. Caesaris ad C. Oppium , et
Balbum Cornelium, qui res ejus absentis curabant. In
his epistolis quibusdam in locis inveniuntur literae singu-
lariae, sine coagmentis syllabarum, quas tu putes positas
incondite. Nam verba ex his litteris confici nullam pos-
sunt. Erat autem conventum inter eos clandestinum ,
de commutando situ litterarum , ut in scripto quidem alia
aliae locum et nomen teneret; sed in legendo locus cui-
que suus et potestas restitueretur s. Est adeo Probi Gram-
matici commentarius9 satis curiose factus, de occulta litte-
rarum significatione epistolarum C. Caesaris scriptarum.
Ex A. Gellii lib. XVII, cap. 9.

Ccesar Q. Pedio S.
Pompeius se oppido tenet : nos ad portas castra habe-
mus. Conamur opus magnum, et multorum dierum ,
propter altitudinem maris. Sed tamen nihil est , quod
potius faciamus. Ab utroque portus cornu moles jacimus ,
ut aut illum quamprimum trajicere , quod habet Brun-
disii copiarum , cogamus , aut exitu prohibeamus. Ex
Cic. adAttic. lib. IX, Ep. 14. 10

Ex epistola ad Pisonem.

Locellum tibi signatum remisi. Ex Char. lib. I, col. 60.

Ex libro epistolarum ad Antonium.

Non ad me misit Antonius exemplum Caesaris ad se
litterarum, in quibus erat: se audivisse, Catonem" et L.
8. Locut cuiqui suus , et potestas gramraatici de quo hic sermo , non
restitueretur. Steganographise hoc confundendum est cum ejus lihello
specimen est , a qua differt prorsus de nolis Romanorum, qui sevum tulit.
tachygraphia , quse in notis Tironis io.V. J.Cels. nost. t. III, p. i83.
et Senecee spectatur. 1 1 . Catonem. Nonnulli et ipse
9. Commentarius. Opus Probi Goduin. leg.&Ejare/n.Maleonuiino.
8 C. JULII CiESARIS
Metellum in Italiam venisse, Romae ut essent palam : id
sibi non placere; ne qui motus ex eo fierent; prohibe-
rique omnes Italia , nisi quorum ipse causam cognovis-
set : deque eo vehementius erat scriptum. Ex Cic. ad
Attic. lib. IX, Ep. 7.

Ex libro epistolarum ad Servilium.

P. Servilius pater ex litteris , quas sibi a Caesare missas

esse dicebat , significat valde te sibi gratum fecisse , quod
de sua volontate erga Caesarem humanissime diligentissi-
meque locutus esses. Ex Cic. lib. III ad. Q.fratrem ,
Ep. 1.
Ex epistola ad regem Dejotarum.

Non dubito , quin tuis ( Ccesarem alloquitur) litteris ,

quarum exemplum legi, quas ad eum (Dejotarum) Tar-
racone huic Blesamio dedisti, se magis etiam erexerit ,
ab omnique sollicitudine abstraxerit. Jubes enim eum bene
sperare et bono esse animo; quod scio, te non frustra
scribere solere. Apud Cic. pro Dejotaro , cap. 1 4-

Epistola ad Amantium. "

C. Julius Caesar Amantio S. D.

Yeni, vidi, vici. Vale. Ex Ponto.

Ex incertis epistolis.

IIo[XTun'i.'o? — inikiw toT; Tce£ois f/.7]V eTcexGetv ert, |/.7)V

exTpeyetv ex t5){ (paXayyoi;, [/.■/$' axovTi£eiv, alV ev Trpo&jX-?!
o\a<ravTac af/.uve<jGat £ta XEtP°? ^0'? <^op«<5i tou? eTcto'vTa;- xat
To^e Ttves auTou <rpaTvfy7]i/.a eTcatvouo-iv , <!>? apnrov ev Tcept-

ij. Epist. adAmant.TA.oc episto- videtur Davisio, e Plutarchi , vel

lium, in MS. Bodleiano repertum, Suetonii verbis confictum.
 FRAGMENTA. 9
»uxX4fftt, 6 Se KAI2AP EN TAI2 EIII2TOAAI2 xaTa|i.e>-
<pexai- ra? te yap TrV/iyas w6 tyi? PoXfjs euTova>Tepa; ytyve-
c8at, e<rwTa; &' a7:oi(/u^e(r0at Te, xat TOt; e7ri6eouo"tv eu€>.7]'Tou;
£t' arpef/.tav, ota gxotcou;, etvat. Appiani lib. II, B. C.
p. 477? ed- Steph.
* Peditatui mandabat Pompeius , ne ultra discurre-
ret, neque extra phalangem egrederetur ; immo nec tela
conjiceret; verum staret in procinctu, et sparsim hasta-
rum ictus manu repelleret. Atque hoc solers Ducis con-
silium in obsidione nonnullis adprime probatur. Porro
Caesar in quadam epistola improbat; nam tela procul
injecta graviora vulnera infligunt, et stantium animus con-
cidit; quippe pro scopo immoti , vulneribus incurrentibus
objiciuntur. Ex Appiani Alexandrini lib. II, B. C. p.
477 , ed. Steph.
Quam ( Britanniam ) Caesar , ille auctor vestri nominis ,
quum Romanorum primus intrasset , alium se orbem ter-
rarum scripsit reperisse, tantae magnitudinis arbitratus,
ut non circumfusa Oceano, sed complexa ipsum Oceanum
videretur. Ex Eumenii Paneg. IV, c. 11, 2.

De C. Jutii Ccesaris epistolis teslimonia.

Epistolae quoque ejus ad Senatum extant : quas pri-

mus videtur ad paginas et formam memorialis libelli con-
vertisse; quum antea consules et duces non nisi transversa
charta mitterent scriptas. Extant et ad Ciceronem; item
ad Familiares domesticis de rebus : in quibus si qua occul-
tius perferendaerant, per notas scripsit , id est, sic structo
litterarum ordine, ut nullum verbum effici posset. Quae
si quis investigare et persequi vellet, quartam elemento-
rum litteram , id est,D pro A, et perinde reliquas com-
mutet. Ex Suet. in Ca>s. c. 56.
Scribere et legere simul, dictare et audire solitum
io C. JULII CjESARIS
accepimus : epistolas vero tantarum rerum quaternas pa-
riter librariis dictare,aut si nihil aliud ageret, septenas.
Ex Plin. II. N. lib. VI, cap. 2 5. Vide Plut. Vit. Cces.
cap. 17; nostrce edif- t. 111, p. 1 8 5.
* At illo in bello 13 insuper meditatus fuerat epistolas
inter equitandum dictare, duobusque simul scribentibus
sufficere; ut vero ait Oppius, etiam pluribus. Memorant
eum praeterea , rationem cum amicis per litteras agendi ,
principem extitisse. Ex Plutarch. in Cces. nostrce edit.
t. III, ibid.
Ex ORATIONIBUS.
Ex oratione in funere Julice.
Quaestor Juliam amitam uxoremque Corneliam de-
functas laudavit e more pro rostris; sed in amitae qui-
dem laudatione , de ejus ac patris sui utraque origine sic
refert : « Amitae meae Juliae maternum genus ab regibus
ortum , paternum cum Diis immortalibus conjunctum est :
nam ab Anco Marcio sunt Marcii Reges, quo nomine
fuitmater; aVenere Julii, cujus gentis familia est nostra.
Est ergo in genere et sanctitas regum , qui plurimum inter
homines pollent, et caerimonia Deorum, quorum ipsi in
potestate sunt reges. Ex Suetonii Caes. cap. 6. Yide Plut.
ibid. c. 5.
* Quum Marii uxorem Juliam amitam suam defunctam
eximie laudarit , in foro , atque in funere ausus est Ma-
rii imagines praeferre. Ex Plutarcho , in Cces. cap. 5.
nostra? editionis t. III , p. 272.
In honorem quidem magnarum natu feminarum ora-
tiones funebres habere , id moris erat romani ; in ado-
lescentiorum vero funeribus quum id moris non esset ,

i3. Hffic,ceteraqueGrsece scrip- consulatur, dabimus tantum latine

ta inveniuntur in Plutarcho , ut et versa ; sed eorum fonte» indica-
brevitati , et universorum captui bimus.
 FRAGMENTA. n
Caesar primus uxorem suam defunctam laudavit. Ex Plu-
tarcho, in Gcesare, nost. ed. t. III, pag. 273.

Ex Oratione pro Bithynis.

C. Caesar Pont. Max. in oratione, quam pro Bithynis
dixit , hoc principio usus est : Vel pro hospitio regis Ni-
comedis, vel pro horum necessitate, quorum res agitur,
refugere hoc munus , M. Vinici , non potui : nam neque
hominum morte memoria deleri debet, quin a proximis
retineatur ; neque clientes sine summa infamia deseri pos-
sunt : quibus etiam a propinquis nostris opem ferre in-
stituimus. Ex A. Gellii lib. V, c. 1 3.
Quid ergo ? syngraphae non sunt ; sed res aliena est t4.
Ex Julio Ricfiniano de Figuris.

Ex oratione pro lege Plautia.

Reperi tamen in oratione C. Caesaris, qua Plautiam
rogationem suasit, necessitatem dictam pro necessitudine ,
id est , jure affinitatis. Verba haec sunt : « Equidem mihi
videor pro nostra necessitate, non labore, non opera,
non industria defuisse. » Ex A. Gell. lib. XIII, cap. 3 ,
e( Nonio in voce Necessitas.

Ex oratione in Cn. Dolabellam.

Caesar in Dolabellam actionis III. Ibi isti , quorum in
cedibus fanisque posita , et honori erant , et ornatu. In
libris quoque Analogicis omnia istiusmodi sine i littera
dicenda censet. Ex A. Gell. lib. IV, cap. 1 6.
Nono decimo aetatis anno L. Crassus C. Carbonem ,

14. Scd res aliena est. Julius Ru- Csesaris pro Bithynis, quod prop-
finianus exsecutus apophasim , seu ter brevitatem explicari nequit. Rei
alio nomine setiologiam , ejus addit enim cognitio posita in facto , cu-
exempla nonnulla , tum ex oratione jus memoria nulla superest.
12 C. JULII CjESARIS
uno et vicesimo Caesar Dolabellam, altero et vicesimo
Asinius Pollio C. Catonem , non multo aetate antece-
dens Calvus Vatinium, iis orationibus insecuti sunt, quas
hodieque cum admiratione legimus. Ex Dialogo de ora-
toribus, cap. 34>
Ceterum composita seditione civili, Cornelium Dola-
bellam consularem et triumphalem virum repetundarum
postulavit,absolutoque Rhodum secedere statuit.is^ Suet.
Cces. c. 5.
Divus quoque Julius, quam ccelestis numinis, tam
etiam humani ingenii perfectissimum columen, vim facun-
diae propriae expressit, dicendo in accusatione Cn. Dola-
bellae , quem reum egit , extorqueri sibi causam optimam
L. Cottae patrocinio. Ex Val. Max. lib. VIII. c. 9.
C. Caesar Cn. Dolabellam accusavit, nec damnavit.
Ex Pediano in orat. pro Marco Scauro.
Significat et Caesarem, item adolescentem , in Dola-
bella reo ex Sicilia, qui quidem damnatus est, quantum
oportuit per Hortensium , etc. Ex Pediano in divin. Vid.
Plutarch. ibid. cap. 4, nostra? edit. vol. III, p. 271.
¥ Ad urbem vero reversus postulavit Dolabellam re-
petundarum, civitatesque Graeciae frequentes ei testimo-
nium dixere; verum absolutus est Dolabella. Ex Plutarch.
in Ccesare, nostrce edit. vol. III, ibid.

Ex oratione ad Milites.
Fama vero hostilium copiarum perterritos , non negan-
do minuendove, sed insuper amplificando, ementiendo-
que confirmabat. Itaque quum exspectatio adventus Jubae
terribilis esset, convocatis ad concionem militibus , « Sci-
tote , inquit , paucissimis his diebus regem affuturum cum
x legionibus, equitum xxx, levis armaturae c millibus,
elephantisque ccc : proinde desinant quidam quaerere ul-
tra, aut opinari; mihique, qui compertum habeo, cre
 FRAGMENTA. j3
dant: aut quidem vetustissima nave impositos quocum-
que vento in quascumque terras jubebo avehi. » Ex Suet.
Cces. c. 66.
Frustro, ait C. Caesar apud milites de incommodis 15
eorum : Nonfrustrabo vos, milites. Ex Diomedis lib. I.
col. 3g5.
Ex oratione pro Decio Samnite.
Nisi forte quisquam aut Caesaris pro Decio Samnite ,
aut Bruti pro Dejotaro rege , caeterosque ejusdem lentitu-
dinis ac teporis libros legit , etc. Ex Auctore Dialog. de
Orator. c. 11.
Ex Oratione pro Sexlilio.

Quo enim nimbo, qua procella verborum , impium

Sextilii caput obrui meretur ? quod C. Caesarem , a quo
quum studiose, tum etiam feliciter gravissimi criminis
reus defensus fuerat, etc. Ex Val. Max. lib. III. c. 5.

Ex Oratione de Conjuratis.
Catonem primum sententiam putat de animadversione
dixisse , quam omnes ante dixerant praeter Caesarem : et
quUm ipsius Caesaris tam severa fuerit, qui tum praetorio
loco dixerit, etc. Ex Cic. ad Attic. lib. XII, cap. 21.
Sed Caesar, ubi ad eum perventum est, rogatus sen-
tentiam a consule , hujuscemodi verba locutus est 16 :
Omnes homines, etc. Ex Sallust. Bell. Catil. c. i5, ubi
vide reliqua. Vide Plut. ibid. c. 7, nost. ed. III ,p. ajS.
*At Caesar surgens, orationem habuit accurate medi-
tatam, retulitque, viros dignitate et genere illustres in-
dicta caussa t necare , non videri sibi nec usitatum , nec

1 5. De incommodis. Alii commo- 1 6. Locutus est. De hac oratione

di, forsan rectius : nam dereutiliet yide quoque Joh. Saresberiensem
e.xspectata frustratio sa?pius dicitur. in Policratico , lib. V, u.
i4 , C. JULII CiESARIS
legitimum, nisi ultima urgente necessitate. Quod si vincti
in municipiis per Italiam , quae ipse eligeret Cicero , quoad
debellatus foret Catilina, custodirentur ; tunc parta pace,
otiose senatum de unoquoque cogniturum. Ita sententia
levis quum esset visa , et magna cum contentione oratio
dicta , non solum qui post illum dicturi surrexerunt ,
assensi sunt ; sed multi eorum , qui ante eum dixerant ,
discedentes a sua sententia , in illius transiere sententiam ,
donec ad Catonem, et Catulum ventum est. Ex Plular-
cho in Ccesare, nostrce edil. vol. III, p. 275.

Ex oratione in***

Sic fac existimes : post has miserias , id est , postquain

armis disceptari cceptum est de jure publico , nihil esse
actum aliud cum dignitate. Nam et ipse Caesar, accusata
acerbitate Marcelli , ( sic enim appellabat ) laudataque
honorificentissime et sequitate tua et prudentia, repente
praeter spem dixit, se senatui roganti de Marcello, ne
hominis'7 quidem causa negalurum. Ex Cic. lib. IV, ad
Fam. Ep. 4-

Ex Oratione in funere Cornelice.

Quaestor Juliam amitam, uxoremque Corneliam, de-

functas laudavit e mbre pro rostris. Ex Suet. in Cces. c.
6. Plut. ibid.nostrce edil. vol. III , p. 272.

De C. Julii Ccesaris Orationibus testimonia.

Tum Brutus : Orationes quidem ejus mihi vehementer

probantur; complures autem legi, etc. Ex Cic. in Bruto
c. 75.

17. ^Ve hominis. Sic Victorius cui tamen ominis legendum videtur.
edidit, eumque secutus Lambinus, Ipsum vide.
 FRAGMENTA. i5
Orationes aliquas reliquit, inter quas temere quasdam
feruntur ; ut pro Q. Metello , quam non immerito Au-
gustus existimat magis ab actuariis exceptam , male sub-
sequentibus verba dicentis, quam ab ipso editam : nam
in quibusdam exemplaribus invenio ne inscriptam quidem
pro Melello, sed, quam scripsit Metello, quum ex per-
sona Caesaris sermo sit , Metellum , seque adversus com-
munium obtrectatorum criminationes purgantis. Apud
milites quoque in Hispania idem Augustus orationem esse
vix ipsius putat : quae tamen duplex fertur; una , quasi
priore habita praelio ; altera , posteriore , quo Asinius
Pollio ne tempus quidem concionandi habuisse eum dicit ,
subita hostium incursione. Ex Sueton. iti Cces. c. 55.

Ex LIBRIS IN CATONEM.

Reliquit et de Analogia duos libros , et Anticatones

totidem lS. Sueton. in Cces. c. 56.

Ex libro I.

Caesar m Anticatone priore : Uno enirn excepto, quem

aliusmodi, atque ornnis , natura Jinxit , suos quisque
habet caros. Priscianus, lib. VI, et lib. VII, et lib. XIII.

Incerta ex iisdem.

Erant officia antelucana, in quae incidere impune ne

Catoni quidem licuit, quem tamen C. Caesar ita repre-
hendit , ut laudet. Describit enim eos , quibus obvius fue-
rit, quum caputebrii retexissent,erubuisse; deinde adjicit:

18. Et Anttcalones totidem. De Anticatones Caesaris publicati fue-

C;«saris Anticatonibus facete loqui- rant adversus magnum volumen
tur Juvenalis, sat. vi, v. 338 : quam de Catonis laudibus a Cicerone
sunt duo Ciesaris Anticatones. Et scriptura.
16 C. JULII CiESARIS
Putares non ab illis Catonem , sed illos a Catone de-
prehensos. Potuitne plus auctoritatis tribui Catoni , quam
si ebrius tam venerabilis erat? Nostrae tamen coenae ut
apparatus et impendii, sic temporis modus constet. Neque
enim ii sumus, quos vituperare ne inimici quidem possunt,
nisi ut simul laudent. Ex Plin. lib. III, Epist. 11.
C. etiam Caesar, gravis auctor linguae Latinae, in An-
ticatone : Unius, inquit, arrogantice , superbiaque , do-
minatuque'9. Ex A. Gell. lib. IV, c. 16.

De C. Julii Ccesaris in Catonem scriptis testimonia.

Qualis futura sit Caesaris vituperatio contra laudatio-

nem meam , perspexi ex eo libro , quem Hirtius ad me
misit, in quo colligit vitia Catonis, sed cum maximis lau-
dibus meis. Itaque misi librum ad Muscam , ut tuis li-
brariis daret : volo enim eum divulgari. Ex Cic. ad Attic.
lib. XII. Ep. 4d.
Hirtii epistolam si legeris, quae mihi quasi irpoir>.aff[A«
videtur ejus vituperationis , quam Caesar scripsit de Ca-
tone. Ex lib. XII, ad Atlic. Ep. 4i-
Quum mihi Balbus nuper in Lanuvino dixisset, se et
Oppium scripsisse ad Caesarem , me legisse libros contra
Catonem, et vehementer probasse3". Ex Cic. lib. XIII,
ad Attic. Ep. 5o.
Quibus omnibus generibus usus est nimis impudenter
Caesar contra Catonem meum. Ex Cic. Topic. c. 2 5.
M. Ciceronis libro, quo Catonem ccelo aequavit, quid
aliud dictator Caesar, quam rescripta oratione, velut apud
judices respondit? Ex Tac.iti lib. IV', Annal. c. 34-
19. Dominatu pro dominatui, ut Cicero , non modo non controversia
passim vidimus in Comment. exer- irritantur, sed et scripta utriusque
eitu, pro exercitui. invicem laudant ac probant; prse-
10. yehem. probasse. Itaduo prae- clarum nostris hodiernis politicis
stantissimi homines, scil. Csesar et scriptor. exemplar proponendum.

»
 FRAGMENTA. 17
Hisque usum C. Caesarem in vituperando Catone no-
taverit Cicero!I. Ex Quintil. lib. III, c. 7.
Ut Catonem Tullius laudans; et duobus voluminibus
Caesar accusans. Ex Marcicttio Capella lib. V.
*Atque utinam ritus veteres, et publica saltem
His intacta malis agerentur sacra; sed omnes
Noverunt Mauri , atque Indi , quae psaltria penem
Majorem, quam sint duo Caesaris Anticatones :
Illuc, etc. , Ex Juvenalis sat. VI, 334-

* Ubi vero ad eum allatum est , manus sibi Catonem

violentas attulisse, ostendit ea re se morderi Caesar. Qua
vero de caussa obscurum est. Ait autem : invideo tibi ,
Cato, hoc lethum , siquidem mihi tuam salutem invidisti.
Enimvero, quam postea in Catonem defunctum Oratio-
nem scripsit, non apparet benigni vel placabilis in eum
animi habere significationem. Qui enim pepercisset vivo,
in quem exanimem tantam bilem effuderit ? Paullo post
nec conjectant hunc librum odio, sed civili adductum am-
bitione commentatum fuisse ex ejusmodi caussa : scripsit
Cicero Catonis laudationem, cui Jibro Cato nomen indi-
dit; is nimirum omnibus manibus ferebatur, ut ab ora-
tore eloquentissimo in argumento factus praestantissimo.
Pupugit id Caesarem; quippe laudationem ejus, qui caussa
sui mortuus erat , exprobrationem sui criminis arbitratus
est. Scripsit igitur contra accusationem , multis in eum
collectis criminibus, eamque Anticatonem inscripsit. Ha-
buit autem uterque liber aemulos Caesaris et Catonis caussa
multos. Plut., in Cces. c. 5^,nost. edit. vol. III, p. 3 1 8.
* At post modum in oratione, qua Ciceroni Cato res-
pondet, deprecatur, ne quis hominis militaris dictionem ,
cum oratoris solertis, quique multum in ea re otii posue-
rit, eloquentia conferat. Idem cap. 5,vol. III, p. 271.
11. In topicis.
IV. •1
18 C. JULII CiESARIS
* Ex eo autem eum et perpetuo coluit, et humanitate
sua complexus est, ut scribente in laudem Catonis Cice-
rone orationem, ipse ex adverso scribens, dictionem ejus
et vitam sicut maxime germanam Periclis , Theramenis-
que extolleret. Epc Plutarcho, in Cicerone.
* Quum Cicero in ejus encomium ( id est Catonis) libel-
lum exarasset, cujus titulus, Cato; Contra Caesar accusa-
tionem conscripsit, cujus titulus, Anticato , Ex Appiani
lib. II, B. C. pag. 490.
Rursus Caesar adeo illum admiratus est ( nempe Cato-
nem ), ut quum Cicero in ejus laudem postea scripsisset,
nihil quidem succensuerit ; tametsi arma sumpsisset con-
tra se : edidit autem libellum, quem inscripsit Anticato,
etc. Ex Dionis Cassii lib. XLIII , pag. 219 Ed. Hanov.
Ex &e toutou ^iETeXei Tt(/.wv xat <ptAo<ppovou[.i.evo; , w<re xat,
ypa^avTi Xoyov eyxwpuov Rarwvos avTtypacpwv , to'v te Xoyov
auTOu xat t6v (3tov , w; (/.a>.i<ra tw IleptxXlou; eoixoTa xat
©Yipaptevou; eiratvetv' 6 ptev ouv Rtxepwvoc; Wyo? Rarwv, 6 &e
Rataapo; , Avtucxtwv eiriysypairTai. Ex Plut. in Cic.,p. 880.
Rtxepwvo? $h TcotvicavTO? eyxwpuov et? auTov ( Rarwva )
xat eT:typai|/avTo; RATiiN, avTeypa^e xaTTiyoptav 6 Rataap,
xai eraypaj/ev ANTIRATDN. Ex Appiani lib. II.
Outw yap avaTeSauptaxet , w^e tou Rtxepwvo? eyxw(/,tov
|j.eTa TauTa auTou ( RaTwvo; ) ypat|/avTo; , ayavaxTY)<jai f/.ev
(/.ri&ev , xatTrep xat exetvou ot Trpo<7Tco^.epvy)'<javTOi; , (3t§Xtov <5e'
Tt ypa\j/at, 0 xat ANTIRATON exaAecev. Ex Dionis Cas-
sii lib. XLIII.

Ex LIBRIS Dli Analogia ad M. T. Ciceronem.

Reliquit et de Analogia duos libros , etc. Ex Suet. in

Cces. c. 56.
* C. Ctesar de Analogia libros edidit, sciens sine ea ,
neque ad philosophiam , in qua peritissimus erat , neque
 FRAGMENTA. i9
ad eloquentiam , in qua potentissimus, posse quempiam per-
venire. Ex Joan. Saresber. Metal. lib. I, c ai , p. 777.

Ex Lib. 1.
Quin etiam in maximis occupationibus quum ad te
ipsum ( inquit, in me intuens) de ratione latine loquendi
accuratissime scripserit; primoque in libro dixerit, ver-
borum dele.ctum originem esse eloquentiae; tribueritque,
mi Brute , huic nostro , qui me de illo maluit , quam se
dicere, laudem singularem : nam scripsit his verbis, quum
hunc nomine esset affatus : a Ac , si cogitata praeclare
eloqui ut possent, nonnulli studio et usu laboraverunt ,
cujus te paene principem copiae atque inventorem , bene
de nomine ac dignitate populi romani meritum esse exis-
timare debemus : hunc facilem et quotidianum novisse
sermonem , num pro relicto est habendum? » Tum Brutus:
Amice , hercule , inquit , et magnifice te laudatum puto ,
quem non solum principem atque inventorem copiee di-
xerit , quae erat magna laus , sed etiam bene meritum de
populi romani nomine et dignitate. Ex Cic. in Brul. c. 72.
C. Caesar ille perpetuus dictator, Cn. Pompeii socer ,
a quo familia et appellatio Caesarum deinceps propagata
est , vir ingenii praecellentis , sermonis praeter alios suae
aetatis castissimi , in libris , quos ad M. Ciceronem de Ana-
logia scripsit , Harenas vitiose dici existimabat , quod Ha-
rena nunquam multitudinis numero appellanda sit, sicuti
neque Coelum , neque Triticum; contra autem Quadrigas,
etiamsi currus unus equorum quatuor junctorum unum
sit, plurativo semper numero dicendas putat, sxcxAArma
et Mcenia, et Comitia, et Inimicitias , etc. Paulo post :
Tunc prolato libro de Analogia primo, verba haec ex eo
pauca memoriae mandavi : nam quum praedixisset, neque
Ccelum, Triticumve, neque Harenam multitudinis signi-
ficationem pati : « Num tu, inquit, harum rerum natura
a
ao C. JULII CvESARIS
accidere arbitraris, quod unam Terram, et plures Terras,
et Urbem, et Urbes, et Imperium, et Imperia dicamus?
neque Quadrigas in unam nominis figuram redigere ,
neque Harenam in multitudinis appellationem convertere
possimus? » Ex A. Gell. lib. XIX, c. 8. 23
Atque id quod a C. Caesare excellentis ingenii ac pro-
videntiae ( ita A. Gellius ; Macrobius prudentiae ) viro
in primo de Analogia libro scriptum est , habe semper
in memoria atque in pectore, ut tanquam scopulum,
sicjugias inauditum atque insolens verbum. Ex A. Gell.
lib. I, c. 10; et Macrob. lib. I, Saturn. c. 5.

Ex lib. II.

C. Caesar in libro de Analogia secundo , hujus die et

hujus specie&icen&um putat. Ex A. Gell. lib. IX, c. iA*3-
Panium Caesar de Analogia libro secundo dici debere
ait , sed Verrius contra : nam i detracta Panum ait dici
debere. Ex Charis. lib. I.
Caesar de Analogia secundo : Fagos, Populos , Ulmos.
Ex Charis. lib. I.
Caesar de Analogia secundo , Turbonem non Turbi-
nem etiam in tempestate dici debere ait, ut Cato Cato-
nis, non ut homo hominis. Ex Charis. lib. I.
Lacer an Laceris , etc. Caesar de Analog. secundo , nec
non Valgius de rebus per epistolam quaesitis. Ex Char. L I.
Is homo , Idem compositum facit , nisi quia Caesar
libro secundo ( de Analogia videlicet) singulariter Idem ,
pluraliter Iidem dicendum affirmat. Sed consuetudo hoc
non servat. Ex Charis. lib. I.
•ii. Huc respicit Joh. Saresbe- esse absilrdum ; ut nautce , inquit,
riensis Metalog. 1. i,c. xv : Cmsar, pulum fugiunt, sic fugiendum est in-
aitille , in libro ile Analogia gramma- solens atque infrequens -verbum.
ticus qaidem est, et evitandum esse de- a3. Exempla vide apud eumdem
mmtiut, quidquid auditoriperitopotest 1. ix , c. 14.
 FRAGMENTA. 21
Ex iisdem, non distincto libro.
C. Caesar, gravis auctor linguae latinae, in libris Ana-
logicis omnia istiusmodi (puta Senatu, Victu, Aspectu,
etc. ) sine i littera dicenda censet. Ex Gell. lib. IV, c.
16.
Hic et hcec Samnis , hujus Samnitis. Sic Caesar de
Analogia. Ex Prisc. lib. VI, col. 707.
Partum. Caesar de Analogicis , harum partum. 24 Ex
Ckaris. lib. I.

Ex iisdem , uti verosimile est , non adscripto tamen

ubi laudantur libro.

Mihi autem placet latinam rationem sequi, quousque

patitur decor. Neque enim jam Calypsonem dixerim , ut
Junonem : quamquam secutus antiquos C. Caesar utitur
hac ratione declinandi. Quintil. lib. V, c. 5.
M. Tullius etC. Caesar mordeo , memordi ;pungo , pepu-
gi; spondeo , spepondi dixerunt. A. Gell. lib. VII, c. 9.
C. Caesar ait, L littera nominativo singulari neutro fi-
nita nomina eamdem definitionem capere , quam capiant
E littera terminata. Huic animdli, et ab hoc animali;
huic puteali, et ab hoc puteali. Charis. lib. I.
Aplustre. 25 Omnium nominuni , quae sunt neutri gene-
ris, et in E terminantur , ait Plinius , Caesarem scisse eosdem
esse ablativos, quales sunt dativi singulares. Charis. lib. I.
AR litteris nomina neutralia terminata , ait Caesar, quod
dativo et ablativo pari jure funguntur , ut idem Plinius
scribit. Ckaris. lib. I.
Jubar. Plinius ait inter caetera etiam istud Caesarem
a4- Partum, pro partium, quod »5. Aplustre puppis navis orna-
damnat Caesar : nam vidimus fre- mentum in quo iingebantur figurse
<}uenter in commentariis cmtatium quaedam , ut tritones , et alii dii ma-
pro civitatum. ritimi. Vid. infra in supplemento.
aa C. JULII CESARIS
dedisse praeceptum, quod neutra nomina, AR nomina-
tivo clausa , per / dativum ablativumque singularis osten-
danl ; Jubar tamen et Far ab hac regula dissidere : nam
huic jubari dicimus , ab hoc jubare ; et huic farri, ab
hocJarre. Charis. lib. I.
Ac ne illa ratio recepta est , quam Caesar ponit in fe-
mininis, ut puppim, restim, pelvim. Hoc enim modo et
ab hoc cani , et ab hoc cane. Charis. lib. I.
Tribus III junctis qualis posset syllaba pronuntiari ?
nam postremum36 / pro vocali est accipiendum , quod Cae-
saris artis Grammatica? doctissimo placitum fuisse , a Vic-
tore quoque in arte Grammatica de Syllabis comprobatur.
Priscian. lib. I, col. 545.
V , loco consonantis posita, eamdem prorsus in om-
nibus vim habuit apud Latinos, quam apud ^Eoles digam-
ma F; pro quo Caesar J' hanc figuram £ scribere voluit.
Quod quamvis illi recte visum est , tamen consuetudo
antiqua superavit. Prisc. lib. I, col. 545.
Hac pollis, pollinis : sic Charisius. Probus autem et
Caesar , hoc pollen, pollin{s declinaverunt. Prisc. lib. VI,
c. 708. ,
Praeterea Caesar declinat, pubis , puberis: quidam, ut
Probus ,pubes, puberis : quidam puber, puberis. Prisc.
lib: VI.
Quamvis Caesar non incongrue protulit ens^ a verbo
sum, es, est. Prisc. lib. XVIII.
Hoc lutum atque macellum singulariter exire memento,

16. iVan» postremum. In ed. Ober- is Prisciani locus hucnon pertinet.

lini legitur, non postremum. a8. Et hanc vocem nescio cur
a 7 . Pro quo Ccesar. Legi hic prseci- i rejecerunt latini recentiores qui ele-
pit A. Schot. Obs. hist. 3, i S,proquo gantise sermonis student : nam in
Cl. Ccesar; quandoquidem Quintil. oratione soluta mihi aptior videtur
1,7, »7, istud inventum clarissimis quam periphrases, qui, qua, quod
verbis Claudio attribuit. Cf. notata est, vel quum sit, quumesset, etc. In
ad Taciti Ann. 1. xi, c. 1 4. Adeoque philosophia admittitur.
 FRAGMENTA. 23
licet Memmius, ista macella dicat, et Caesar, luta. Ex
Velio Longo de Orthographia , col. 2 244-
Lacrumai an Lacrinwe , Maxumus an Maximus , et
si quae similia sunt , scribi debeant , quaesitum est. Te-
rentius Varro tradidit Caesarem per / ejusmodi verba
solitum esse enuntiare et scribere : inde propter aucto-
ritatem tanti viri consuetudinem factam. Sed ego in an-
tiquorum , etc. Cassiodorus ex Annaio Cornuto de Or-
(hographia, col. 2284.
Varie etiam scriptitatumest,y)/rt«cz^M«/ra, Aucupium,
Manubia?.. Siquidem C. Caesar per /scripsit39, ut apparet
ex titulis ipsius. Ex Velio de Orthographia , col. 2228.
An ideo minor est M. Tullius orator, quod idem artis
hujus ( Grammaticce) diligentissimus fuit, et in filio, ut
in Epistolis apparet, recte loquendi usquequaque asper
quoque exactor ? Aut vim C. Caesaris fregerunt editi de
Analogia libri ? Quintil, lib. I, c. 7 .
Apophthegmata.
Sed tamen ipse Caesar habet peracre judicium; et, ut
Servius frater tuus , quem litteratissimum fuisse judico ,
facile diceret, hic versus Plauti non est, hic est , quod
tritas aures haberet notandis generibus poetarum , et con-
suetudine legendi : sic audio Caesarem , quum volumina
jam confecerit aTCocpGeyjAaTCov , si quid afferatur ad eum
pro meo, quod meum non sit, rejicere solere : quod eo
nunc magis facit, quia vivunt mecum fere quotidie illius
familiares. Incidunt autem in sermone vario multa , quae
fortasse illis,quum dixi, nec illitterata , nec insulsa esse
videantur. Haec ad illum cum reliquis actis perferuntur.
Ita enim ipse mandavit. Sic fit , ut , si quid praeterea de
me audiat , non audiendum putet. Cic. lib. IX, ad Fam.
Ep. 16, adPap. Pcetum.
»9. Hic est Caligula, ut Burmanno videtur.
 C. JULII C^SARIS

DlOTA CoLLECtA.NEA.

Feruntur et a puero et ab adolescentulo quaedam scri-

pta,etc; item Dicta collectanea : quos omnes libellos ve-
tuit Augustus publicari. 3° Suet. in Cees. c. 56.

Ephemerides.
C. Julius Caesar quum dimicaret in GalHa , et ab hoste
raptus, equo ejus portaretur armatus, occurrit quidam
ex hostibus , qui eum nosset ; et insultans ait , Ccecos ,
Ccesar3', quod Gallorum hngua, Dimitte , significat: et
ita factum est, ut dimitteretur. Hoc autem ipse Caesar in
Ephemeride sua dicit , ubi propriam commemorat felici-
tatem. Servius in lib. XI jEneidos Virgilii , vs. 7 43- 31

LlBRI AtJSPICIORUM.
Sed contra Julius Caesar XVI Auspiciorum libro negat

30. Nihil consultius, nostro ju-
dicio , quam ejusmodi scripta juve-
nilia aeternis tenebris damnare. Vix
enim credas quam disparia sint ea
quaeVirg. in juventute sua scripserit
si comparentur cum caeteris ejus ope-
ribus. Male igitur qui cujusque auc-
toris lacinias et panniculos saepe sae-
pius turpissimos ab auctore ipsodam-
natos ad ejus summam injuriam in
puhlicum proferre non erubescunt.
31. Alias , Cetos Ccesar. Servius
P.Danielis, Cassar, Casar.Quod quid
velit, docti examinent. Scax.
3a. Ex quo fonte hanc narra-
tiunculam hauserit Servius, non
constat'. De sensu dicti , quod Gallo
tribuitur, certarunt haud ita pri-
dem duo viri eruditi , mihi ambo
amicissimi , ambo e minore Britan-
nia oriundi , Celticae linguae periti.
Scilicet clar. le Brigant, cujus Ele-
ments de la langue des Celtes Gome''
rites ou Bretons ipse a 1779 hic
Argentorati typis edenda curavi , in
Dissertation sur les Celtes Brigantes ,
(8, 176») legendum praecipiebat
cetos Ccesar pro cheto Cesar vel chto
Cesar, id est, en Caesarein ! Contra
vir quondam strenuus , quem ad G.
1 , 6, excitavi , de la Tour d'Auver-
gne-Corret, railitaris praefectus, legi
jubebat sko Cesar, i. e. occideCae-
sarem. Tandem vero te Brigant ad
sensum vocis, quera ipse Servius
suppeditat, redeuiidum censuit, in»
que litteris ad laudatum sodalera
suum datis et mecum communicatis
hariolatus est, non bene verbum
percepisse Caesarem ; dixisse nempe
hostem losk Cesar, dhnitte, laisse
Cesar. Oberl.
 FRAGMENTA. a5
nundinis concionem advocari posse33, id est, cum populo
agi; ideoque nundinis Romanorum haberi comitia non
posse. Macrob. lib. I , Saturn. c. 16.

Auguralia.

Caesar in Auguralibus : Si sincera pecus erat. Prisc.

lib. VI.
De Divinatione.

Genus eloquentiae dumtaxat adolescens adhuc Strabo-

nis Caesar secutus videtur : cujus etiam ex Oratione ,
quee inscribitur Pro Sardis, ad verbum nonnulla trans-
tulit in Divinationem suam. Suetonius in Ccesare c. 55.34

ASTRONOMICA.

Nam Julius Caesar ut siderum motus, de quibus non

indoctos libros reliquit, ab jEgyptiis disciplinis hausit;ita
hoc quoque ex eadem institutione mutuatus est , ut ad
Solis cursum finiendi anni tempus extenderet. Macrobius
lib. I, Saturn. c. 16, adde ejusdem libri c. i4-
Tres autem fuere sectae , Chaldaea , ^Egyptia , Graeca :
his addidit apud nos quartam Caesar dictator , annos ad
solis cursum redigens singulos, Sosigene perito scientiae
ejus adhibito.35 ExPlin. lib. XVIII, c. 2 5.
A Bruma 36 in Favonium 37 Caesari nobilia sidera 8 si-
• • t ■
33. Non constat, vel inter vete- rium quo usse sunt prope omnes
res, an nundinte (les foires) essent gentes Europse usque ad calenda-
feriaj , necne. Csesar eas inter ferias rium Gregorianum , nemo nescit.
locat. Macrobius paulo aliter distin- 36. A Bruma. Scil. dies hiberni
guit. Vide Macr. loco cit. solstitii, qui fere est VIII kal. jan.
34. Erunt forte, qui hoc ad ora- 37. InFavonium.Ventus occiden-
tionum fragmenta pertinere existi- talis Euro oppositus. Existimatur
mabunt , rae non multum repu- oriri xiv a Bruma die, id est, vti
gnante. Scal. Februar. mensis.
35. Csesarem confecisse calenda- 38. Nobilia sidera. Quippeeaquo
26 C. JULII CjESARIS
gnificant, III kal. jan. matutino Canis oecidens. Paullo
post : Pridie non. Jan. Caesari Delphinus matutino exoritur ,
et postero die Fidicula39, quo iEgypto Sagitta vesperi oc-
cidit. Paullo post : A Favonio in aequinoctium vernum
Caesari significat XVII Ral. Martii triduum varie 4° : et
VIII Kal. Hirundinis visu4', et postero die Arcturi exor-
tu vespertino. Item III Non. Mart. Caesar Cancri exortu
id fieri observavit. Paullo post: Caesar et Idus Martias
ferales sibi41 annotavit Scorpionis occasu. Paullo post :
III Nonas Apr. in Attica Vergiliae43 vesperi occultantur.
Eaedem postridie in Bceotia : Caesari autem et Chaldaeis ,
Nonis. Paullo post : Caesari VI Idus significatur imber
Librae occasu : XIV Ral. Maii .ZEgypto Suculae occidunt
vesperi, sidus vehemens et terrae marique turbidum , XVI
Atticae , XV Ceesari , continuoque triduo significat. Paullo
post :VI Nonas Maii Caesari Suculae4" matutino exoriuntur ,
et VIII Idus Capella pluvialis. Ex Plin. I. XVIU, c. 26.
A Vergiliarum exortu significant Caesari postridie Ar-
cturi occasus matutinus. Pauilo post : XI Ral. Caesari
Orionis gladius occidere incipit : III Non. Junii Caesari ,
et Assyriae Aquila vesperi oritur, etc. XI Ral. ejusdem
Orionis gladius Caesari occidere incipit. Ex Plin. lib.
XVIII, c. 27.
A Solstitio ad Fidiculae occasum VI Ral. Junii {al. Julii )
Caesari Orion exoritur. Paullo post : XIII Ral. Augusti ,

rum ortus vel occasus aliorum igno-
bilium ortu et occasu efficacior tem-
pestates novas inducit, quseque ccelo
adhaerent.
"ig.Fidicuta. Quae Columellaefides
dicitur. Alio nomine cithara,la lyre.
40. Triduum -varie. Quia varius
est numerus dierum hujus mensis.
41. Hirundinis visu. Quia existi-
mant ver hujus avis adventu signi-
ficari.
4a. Caesar et idus martias ferales
sibi. Eo enim die interfectus fuit.
43. fergilice. Ideo dictae,quia
earum exortus veris habet signifi-
cationem. Graecis Pleiades.
44- SucuUb. Grsecis hyades, awb
tou ueiv , pluere , quod pluvias exci-
tent. 7Vof<ri(Romani), imperite Sucu-
las , quasi a suibus essent , non ab im-
bribus nominatee , inquit Cicero , lib.
de Natura deorum.
 FRAGMENTA. a7
^Egypto Aquila occidit matutino, Etesiarumque prodromi
v flatus incipiunt, quod Caesar X Ral. sentire Italiam exis-
timavit. Paullo post : Aquila Atticae matutino occidit : III
Ral. regia in pectore Leonis stella matutino Caesari im-
mergitur. Ex Plin. lib. XVIII, c. 28.

De Sideribus.

Etiam aliquid poeticum edidit.

Sed nec aliquis paene Latinorum de hac arte institu-

tionis libros scripsit, nisi paucos versus Julius Caesar, et
ipsos tamen de alieno opere mutuatus. Jul. Firmicus Ma-
thes. lib. II , ineunte.
Exsecutus est etiam horum Siderum numerum Graece
Aratus , poeta disertissimus ; Latine vero Caesar45, et de-
cus eloquentiae Tullius. Sed hi tantum nomina ipsorum
et ortus, non autem apotelesmatum auctoritatem edide-
runt : ita ut mihi videantur non aliqua Astrologiae scien-
tia , sed poetica potius elati licentia , docilis sermonis stu-
dia protulisse. Jul. Firmicus lib. VIII, c. 5.

POEMATA.

Reliquit et de Analogia libros duos , et Anticatones

totidem,ac preeterea poema, quod inscribitur Iter. Quo-
rum librorum primos, in transitu Alpium, quum ex cite-
riore Gallia , conventibus peractis , ad exercitum redi-
ret ; sequentes , sub tempus Mundensis praelii fecit : no-

45. Bina hsec testimonia ad nos-
trum perperam referuntur , et lap-
sus est Jul. Firmicus. Csesar quippe
Germanicus , non Julius Arati ver-
siculos interpretatus est. Ita Davis.
Attamen nil impedit quin Caesar
noster verterit quoque Arati Sphse-
ram. Nec est adeo certum Germa-
nicum Caesarem fil. adopt. Tiberii
esse auctorem versuum supradicto-
rum. Nonnulli eos addicunt Domi-
tiano imperatori , qui , dum adhuc
esset Caesar, Germanicus quoque
dictus est.
 C. JULII CtflSARIS
vissimum, dum ab Urbe in Hispaniam ulteriorem IV et
XX46 die pervenit. Suet. in Ccesare, c. 56.
Feruntur et a puero et ab adolescentulo quaedam scri-
pta : ut Laudes Herculis , tragoedia OEdipus, etc; quos
omnes libellos vetuit Augustus publicari. Suet. in Cces.
c. 56.
Olus quoque silvestre est trium foliorum, D. Julii
carminibus praecipue jocisque militaribus celebratum :
alternis quippe versibus exprobravere lapsana47 se vixisse
apud Dyrrachium , prsemiorum parcimoniam 48 cavillan-
tes. Est autem id cyma silvestris. Plin. lib. XIX, c. 8.
Donatus , seu potius Suetonius , in vita Terentii hos
sub C. Julii Csesaris nomine versus producit :

Tu quoque, tu in summis, o dimidiate Menander49,

Poneris , et merito , puri sermonis amator :
Lenibus atque utinam scriptis adjuncta foret vis
Comica , ut aequato virtus polleret honore
Cum Graecis , neque in hac despectus parte jaceres.
Unum hoc maceror , et doleo tibi deesse , Terenti.

Sequens etiam Epigramma C. Julio Caesari quidam

inscribunt, alii Germanico :

Thrax puer adstricto glacie dum ludit in Hebro ,

Pondere concretas frigore rupit aquas.
Dumque imae partes rapido traherentur ab amne ,
Abscidit tenerum lubrica testa caput.
Orba quod inventum mater dum conderet urna,
Hoc peperi flammis , caetera dixit aquis.

46. VII et XX legit ex Strab. gnitudine praeteritorum laborum

et Appian. Casaubonus.
47. Lapsana se -vixisse. Videlib.
iii, de Bello Civili, c. 48. et ibid.
dissertat. v. c. Cuvieh de Chara.
48. Pratmiorum parcimoniam.Ma-
praemiorum parvitati comparata.
49- Dimidiate Menander. Quia
mediam tantum partem habet do-
tum ejus; nempe lenitatem, non
vim qua caret.
 FRAGMENTA.
Illud vero distichon :
feltria. perpetuo. nivium. damnata. rigorii.
Terra. mihi. posthac. non. habitanda. vale.

falso Caesari inscriptum est, etsi quidam in membrana,

alii in saxo extare dicant.
Aiunt quoque Caesaris Decretum Viterbii in Hetruria
inventum , hoc exemplo :

C. Julius. Gesar. M. Tullium. Ciceronem. ob. egre-

GIAS. EJUS. VIRTUTES. SINGULARES. ANIMI. DOTES. PER.
TOTUM. ORBEM. NOSTRIS. ARMIS. VIRTUTEQUE. PERDO-
MITUM. SALVUM. ET. INCOLUMEM. ESSE. JUBEMUS. C. JA-
BOLENUS5".
Incerta.

Unguenta dicuntur a locis , ut Telinum , cujus Julius

Caesar meminit , dicens : Corpusque suavi Telino ungui-
mur. Hoc conficiebatur in insula Telo5', quae est una ex
Cycladibus, etc. Isidorus, lib. IV, Orig. c. I25'.

50. Nugae ! nugse! ait Scaliger. Idem Ursinus ex Prisciani l.VIII,

51. Telon insulam Sporadibus
accenset Strabo , 1. X , p. 488. Ita-
que apud Isidorum legi oportet aut
Delino. — Delo , aut ex Sporadibus.
5». Insertum hoc ab Ursino frag-
mentis de Analogia : ut et illud ex
Nonio in voce Cinis, nec non locus
Plinii ex lib. VII, 3 , ubi alloquitur
M. T. Ciceronem. Quid habuerit
caussx, cur hoc fecerit, coinminisci
non potui. Quo circa inter incerta
referendum duxi. Nisi quis potius
Caesari Straboni , non dictatori, tri-
buendum arbitretur. Si ad hunc mo-
dum addita una vocula scripseris,
erit integer senarius.
Corpusque suavi Telini unguine uuguimus .
fragmentum hoc : « C. Csesar, qute
res augurantur o£tovo<j)co7rrou\ai», ad
Auguralia transtulerat. Ego praeter-
misi , quum isto Prisciani loco non
Caius Catsar , sed Lucius Ccesar le-
gatur. Non est quod corruptum ali-
quis existimet. Citatur nominatim
L. Cfesar a Festo, in voce Majorem.
Ex eodem fortassis est, quod apud
Servium nuper ex Petri Danielis
et Fuldanse bibliotheca; membranis
editum habemus, Comraentario ad
jEneidos Virgilii 1, j. « Occiso, in-
quit , Mezentio, Ascanium , sicut
J. Csesar( verosimile mihi fit legen-
duml. Ccesar) scribit, Iulum coep-
tum vocari dicunt, vel quasi ioSiXci ,
3o C. JULII CiESARIS
Apud Caesarem et Catulum et Calvum lectum est :
« Quum jam fulva cinis fueris. Nonius in voce Cinis. »
Salve priinus omnium parens patriae appellate , primus
in toga triumphum linguaeque lauream merite , et facun-
diae , Latinarumque litterarum parens : atque ( ut dictator
Ceesar hostis quondam tuus de te scripsit ) omnium trium-
phorum lauream adepte majorem , quanto plus est , in-
genii romani terminos in tantum promovisse, quam im-
perii. Plin. lib. VII, c. 3o, infine.
Cicero , causarum XIII : Re vendita , iterum empta ;
unde manifestum fit venila non dici , sed aut venundata,
aut vendita, ut Cicero. C. Caesar : Possessiones redimi,
eas postea pluris venditas. Diomedes lib. I, col. 366.
Esseda vehiculi vel currus genus, quo soliti sunt pu-
gnare Galli. Caesar testis est libro ad Ciceronem III :
Multa millia equitum atque essedariorum habet. Hinc et
gladiatores essedarii dicuntur, qui curru certant. Junius
Philargyrius in III, Georg. Virg. vs. ao4-
Augustus quoque in epistolis ad C. Caesarem scriptis
emendat , quod is Calidum dicere quam Caldum ( in li-
brisforte de Analogia ) malit : non quia illud non sit lati-
num , sed quia sit odiosum 53 , et , ut ipse graeco verbo
significavit, Trepiepyov. Quintil. lib. I, c. 6.
Castulonenses , qui Caesari venales appellantur. Plin.
H. N. lib. III, 3.
id est , sagittandi peritum, velapri- tur Julius Caesar,sed Aurelius Cse-
ma barbae lanugine, quam iouXov sar, lib. II epistolarum ad Fron-
Graeci dicunt , quae ei tempore vic- tonem.Quocomperto, auctoritatem
toriae nascebatur. » Haec ibi. Simi- civisromaniinsuperhabui.Sedquid
liter expunxi quod inter fragmenta spuriis his diutius immoror , quin
epistolarum legebatur .* legitima , si qua porro restant , frag-
«Vesperafatigatus,lucedormitans. » menta colligo? Scal.
Non enim apud Charisium, lib. a, 53. Odiosum. Quia affectationis
unde haec descripta sunt , nomina- esse putabatur.
 FRAGMENTA. 3i

C. Julii Cjesaris dicta.

Tu, quaeso, quidquid novi ( multa autem exspecto)
scribere ne pigrere. In his , de Sexto , satisne certum ; ma-
xime autem de Bruto nostro : de quo quidem ille, ad
quem deverti, Caesarem solitum dicere, Magni refert ,
hic quid velit : sed quidquid volet, valde volet : idque
eum animadvertisse , quum pro Dejotaro Niceae diceret,
valde vehementer eum visum et libere dicere. Cic. lib.
XIV, ad Atticum, Ep. i.
Proxime, quum Sextii rogatu apud eum fuissem, ex-
spectaremque sedens , quoad vocarer , dixisse eum : « Ego
dubitem, quin summo in odio sim , quum M. Cicero se-
deat, nec suo commodo me convenire possit? Atqui, si
quisquam est facilis , hic est : tamen non dubito , quin
rne male oderit. » Cic. ibidem.
Aiebat , Caesarem secum , quo tempore Sextii rogatu
veni ad eum, quum exspectarem sedens, dixisse : «Ego
nunc tam sim stultus , ut hunc ipsum , facilem hominem ,
putem mihi esse amicum , quum tamdiu sedens meum
commodum exspectet? » Cic. lib. XIV, ad Attic. Ep. i.
Quo gaudio elatus , non temperavit , quin paucos post
dies frequenti curia jactaret , invitis et gementibus ad-
versariis adeptum se quee concupisset ; proinde ex eo in-
sultaturum omnium capitibus : ac negante quodam per
contumeliam , Facile hoc ulli feminae fore ; responderit quasi
alludens : « In Assyria quoque regnasse Semiramin ; ma-
gnamque A.siae partem Amazonas tenuisse quondam. »
Sicet. in C. Cces. cap. 11.
Pharsalica acie caesos profligatosque adversarios pro-
spicientem , haec eum ad verbum dixisse refert Asinius
Pollio : « Hoc voluerunt : tantis rebus gestis C. Caesar
condemnatus essem , nisi ab exercitu auxilium petiissem. »
Suet. in Cces. c. 3o.

>
3a C. JULII CjESARIS
Consecutusque cohortes ad Rubiconem flumen, qui
provinciae ejus^finis erat , paullulum constitit;ac reputans,
quantum moliretur,conversus adproximos, «Etiam nunc,
inquit, regredi possumus : quod si ponticulum transieri-
mus, omnia armis agenda erunt. Suet. in Cces. c. 3i.
Cunctanti ostentum tale factum est. Quidam eximia
magnitudine et forma , etc. Tunc Caesar , « Eatur , inquit ,
« quo Deorum ostenta , et inimicorum iniquitas vocat.
Jacta alea est, inquit. » Sitet. in Cces. c. 3 2.
Romam iter convertit; appellatisque de republica pa-
tribus, validissimas Pompeii copias, quae sub tribus Le-
gatis, M. Petreio, et L. Afranio, et M. Varrone in His-
pania erant, invasit : professus ante inter suos , « Ire
se ad exercitum sine duce , et inde reversurum ad ducem
sine exercitu » Suet. in Cces. c. 34-
Prolapsus in egressu navis, verso ad melius omine,
Teneo te , inquit, Africa. Suet. in Cces. c. 69.
Caesar dicebat, idem esse sibi consilium adversus hos-
tem , quod plerisque medicis contra vitia corporum , fame
potius quam ferro superandi. Front. Strat. 4, 7, 1.
Quum exspectatio adventus Jubae terribilis esset54, con-
vocatis ad concionem militibus, « Scitote, inquit, pau-
cissimis his diebus regem adfuturum cum X legionibus ,
equitum XXX , levis armaturae C millibus , elephantis
CCC. Proinde desinant quidam quaerere ultra, aut opi-
nari : mihique , qui compertum habeo , credant : aut qui-
dem vetustissima nave impositos quocumque vento in
quascumque terras jubebo avehi. » Suet. c. 66.
Jactare solitus , Milites suos etiam unguentatos benc
pugnare posse : nec milites eos pro concione , sed blan-
diori nomine commilitones appellabat. Suet. in Cces. c. 67.
Famem , et ceteras necessitates , etc. tantopere tolerabant ,
54. Vide libr. de Bello African. cap. 48.
 FRAGMENTA. 33
utDyrrachina munitione Pompeius, viso genere panis ex
herba, quo sustinebantur , cum feris sibi rem esse dixerit,
etc. Sueton. ibidem.
Quosdam infimi generis ad amplissimos honores pro-
vexit. Quum ob id culparetur , professus est palam , « Si
grassatorum et sicariorum ope in tuenda sua dignitate
usus esset, talibus quoque se parem gratiam relaturum. »
Suet. in Cces. c. 72.
Interrogatus cur repudiasset uxorem , Quoniam , in-
quit, meos tam suspicione, quam crimine judico carere
oportere. Suet. in Cats. c. 74.
Acie Pharsalica proclamavit, ut civibus parceretur.
Suet. in Cas. c. 7 5.
Nosseque , ut Caesar Dictator aiebat , « miserum esse
instrumentum senectuti recordationem crudelitatis.»^w.
Marcell. 29, 1.
Nec minoris impotentiae voces propalam edebat , ut
T. Ampius55 scribit : « Nihil esse rempublicam ; appella-
tionem modo , sine corpore , ac specie. Sullam nescisse
literas , qui dictaturam deposuerit. Debere homines con-
sideratius jam loqui secum, ac pro legibus habere quas
dicat. » Suet. in Ca>s. c. 77.
Eoque arrogantiae progressus est, ut, haruspice tristia
et sine corde exta , sacro quodam , nuntiante , « futura
diceret laetiora , quum vellet;nec pro ostento ducendum,
si pecudi cor defuisset. » Suet. in Cais. cap. eod. 77.
Triumphanti et subsellia tribunitia praetervehenti sibi
unum e collegio56 Pontium Aquilam non adsurrexisse ,
adeo indignatus est, ut proclamaverit : Repete ergo a me,
Aquila, rempublicam , tribunus: nec destiterit per conti-
nuos dies quidquam cuiquam, nisi sub exceptione, polli-
55. T. Am/iius. Is est, ad quem belli civilis. Vid. Vell. Pat. II , 40.
Cicero scribit, 1. vi, epist. ad fam. 56. Vnum e collegio. Scil. tribu-
Hunc Csesariani appellabant tubam r norum plebis.
IV. 3
 34 C. JULII CiESARIS
ceri, Si tamen per Pontium Aquilam licuerit. Suet. in
Cces. cap. 78.
Plebi regem se salutanti , Caesarem se, non regem esse,
respondit. Suet. in Cces. cap. 79.
De quo genere, de lectione, optime C. Caesarem prae-
textatum adhuc accepimus dixisse : Sicantas, male can-
tas : si legis, cantas. Vide Quintilianum nostrce editionis ,
vol. I, pag. 200 : lib. I, c. 8.
Elevandi ratio est duplex , ut aut veniam quis , aut
jactantiam minuat ; quemadmodum C. Caesar Pomponio
ostendenti vulnus ore exceptum in seditione Sulpiciana ,
quod ipse se passum pro Caesare pugnantem gloriabatur,
Nunquam fugiens respexeris , inquit : aut. crimen ob-
jectum, ut Cicero , etc. Quinlil. lib. VI, c. 3.
Est et illa ex ironia fictio , qua usus est C. Caesar.
Nam quum testis diceret, a reo femina sua ferro petita ,
et esset facilis reprebensio, cur illam potissimum partem
corporis vulnerare voluisset : Quid enimfaceret , inquit,
quum tu galeam et loricam haberes? Quintilian. ibid.
Demetrio Megae Siculo Dolabella rogatu meo civitatem
a Caesare impetravit : qua in re ego interfui. Itaque nunc
P. Cornelius vocatur. Quumque propter quosdam sor-
didos homines ,qui Caesaris beneficia vendebant, tabulam,
in qua nomina civitate donatorum incisa essent , revelli
jussisset; eidem Dolabellae, me audiente, Caesar dixit, ni-
hilesse, quodde Mega vercretur; beneficium suum in eo
manere. Cicer. Ub. XIII, ad Fam. Epist. 36, adAcikum.
Caesar dicebat, « idem esse sibi consilium adversus
bostem , quod plerisque medicis contra vitia corporum ,
fame potius quain ferro superandi. » Ex Front. Strateg.
lib. IV, c. 7.
Plurima Caesaris dicta refert Plutarchus , in \ ita Caes.
quam vide supra, tom. III, pag. 269-334.
4>«<ji tov Katcapa tu javivuovti aTvoxpwacOai, xoVrovTa
 FRAGMENTA. 35
TYiv }*a€viv tou £t(pou;, H^e jxol c^woet. j??.r Appiani lib.
II, Bell. Civ.
AOvivatoic aiTYicaffi auyyvw|jt7,v e-rreoWJou , xat ewetire , Ilo-
aaxt^ 0(/.a; utco ccpwv atJTwv axoX^u^evou; vi o&,a. twv Trpoyo'-
vwv 7tepto-woei; Appian. lib. II , B. C.
Eofai touto TeVXo; ejjtoi te tou (3tou , x,at uptiv twv «rpa-
Teiwv. Et paullo post : $actv auTov (Kato-apa) etireiv , 6ri
TtoXV\a)tt? u:ev aywvto-atTo it€p» vtx,vj; , vuv o^e -rcepi ^uyvis. -^.z"
Appian. lib. II, B. C.
Ouo^ev aTu^eVepov , e<pin , oV/)vex,ou<; (puXaxY];- z<?i yap atet
^e&wTos. Appian. lib. II, B. C. i
* Imminente jam die, qua Pontifex Maximus erat eli-
gendus , et matre ( Ccesaris ) eum ad fores , non sine la-
crimis , deducente , illam amplectens ; « Hodie, inquit ,
mater, aut pontificem filium, aut exulem videbis., » Plu-
tarchus, in Ccesare, cap. VII, ed. nost. t. III ,p. 27 5.
*Caesarem vero, serio loquentem, dixisse aiunt: «Equi-
dem mallem apud hos primus esse, quam apud Romanos
secundus. » Ex Plutarch. in Caesare , cap. XI, p. 279.
« Nonne hoc vobis dolendum videtur, quod Alexander,
quum id , esset setatis , tot gentes domuerit ; mihi vero
nihil adhuc praeclari gestum sit? » Plut. Cces. c. XI, ibid.
« Satis enim erat , inquit Caesar , morosorum hominum
familiaritate abstinere : qui autem hujusmodi rusticita-
temarguit,ipseestrusticus.» Plut. Cces. c.XVII,p. 2 85.
« jNon ut arrnorum , inquit Metello aerarium defendenti ,
sic et legum tempus esse solel. Tu inter arma morosus es.
Nunc procul hinc abeas; in bello, verborum copia, et
exercitatio dicendi nil prodest. Ubi arma projecero, ictum-
que erit fcedus, tunc adsis , et populi patronus esto. »
Plut. in Cces. c. XXXV, ed. nost. t. III, pag. 3o2.
« I, vir strenue; aude, nihilque time : Caesarem vehis,
et Caesaris fortunam in navi defers. » Plut. in Cces. cap.
XXXVIII,p. 3o5.Vide elAppianum,l. II, B. C p. 463.
3G C. JULII CjESARIS
« Hodie victoria penes hostem fuisset, si duce ute-
retur , qui sciret vincere. » Plut. Cces. c. XXXIX, ed.
nost. t. III, p. 307 ; et Appian. lib. II, B. C.pag. 567.
« Invideo tibi mortem, o Cato; nam tu quoque mihi
salutem tuam invidisti. » Plut. Cces. LIV, t. III, pag.
3i8; et Appian. lib. II, B. C. pag. 490.
* Caesar dixisse fertur, « Cassius aequiora certe pro-
fert : ego vero Brutum non praeterire possum. » Plut. Cces.
c. LXII, t. III, p. 3 2 6, et Appian. lib. II, B. C.p. 498.
Caesar Cassii conjurationem deferentibus , ait suum cor-
pus tangens: « Haec cutis exspectat Brutum.» Plut. Cces. ib.
« De Cassio quid vobis videtur ? enimvero mihi non
placet : nam nimis est pallidus. Et paullo post : Hos
homines pingues, et comatos non admodum timeo : hos
vero pallidos et graciles multo magis , » (Cassium et Bru-
tum significans ). Ex Plutarcho , in Ccesare , ibidem.
« Heus! adsunt Idus Martiae. Aruspex autem placide :
Adsunt quidem , sed nondum elapsae sunt. » Idem c. LXIII
p. 3a7>
Quum sermo incidisset, Quaenam mors esset optima?
omnes praeveniens, Inopinata, inquit. Ex Plularcho , in
Ccesare ,ibidem. Vide et Appianum, l. II, B. C p. 5oo.
* Caesarem ferunt nuncio respondisse ( simulque ca-
pulum gladii percutiebat ) : Hic mihi dabit. Ex Appiani
lib. II, B. C. pag. 443.
* Atheniensibus , veniam a se petentibus, dedit et ad-
didit : Quamdiu vos , per vosmetipsos perditos , majo-
rum gloria salvabit? Appianus , lib. II, B. C.pag. 482.
« Hic erit finis , et vitae mihi , et vobis expeditionum. »
Et paullo post : Ipsum ( Caesarem ) dixisse ferunt : se
quidem saepius de victoria certasse , nunc vero de vita.
Ex Appiani lib. II, B. C. pag. ksfi-
« Nihil, inquit, miserius quotidiano praesidio : indi-
cium enim est semper timentis. » Appianus , lib. II, B.
C- pag. 496-
 I

FRAGMENTA. 37

De C. Julio Ccesare Testimonia aliqua.

Sed tamen , Brute , inquit Atticus , de Caesare et ipse

ita judico, et de hoc hujus generis acerrimo aestimatore
saepissime audio , illum omnium fere oratorum Latine
loqui elegantissime , nec id solum domestica consuetu-
dine, ut dudum de Laeliorum et Muciorum familiis au-
diebamus; sed, quanquam id quoque credo fuisse, ta-
men ut esset perfecta illa bene loquendi laus, multis
literis , et iis quidem reconditis et exquisitis est con -
secutus, etc. Ex Cic. in Bruto, c. 72.
Sed perge, Pomponi, de Caesare, et redde quae res-
tant. Solum quidem, inquit ille, et quasi fundamentum
oratoris, etc. Caesar autem, rationem adhibens, consuetu-
dinem vitiosam et corruptam pura et incorrupta consue-
tudine emendat. Itaque quum ad hanc elegantiam verbo-
rum latinorum , quae , etiamsi orator non sis , et sis in-
genuus civis romanus, tamen necessaria est, adjungit
illa oratoria ornamenta dicendi : tum videtur tamquam
tabulas bene pictas collocare in bono lumine ; hanc quum
habeat praecipuam laudem in communibus, non video,
cui debeat cedere : splendidam quamdam minimeque ve-
teratoriam rationem dicendi tenet , voce , motu , forma
etiam magnifica , et generosa quodammodo. Tum Brutus :
Orationes quidem ejus, etc. , atque etiam Commentarios
quosdam scripsit rerum suarum valde quidem , inquam ,
probandos : nudi enim sunt, recti, et venusti, omni or-
natu orationis tamquam veste detracta; sed, dum voluit
alios habere parata, unde sumerent, qui vellent scribere
historiam, ineptis gratum fortasse fecit, qui volunt illa
calamistris inurere, sanos quidem homines a scribendo
deterruit, etc. Ex Cic. in Bruto, c. 74 sq.
Quid? oratorum quem huic antepones eorum, qui
nihil aliud egerunt ? quis sententiis aut acutior , aut cre
3'
38 C. JULII C^SARIS
brior? quis verbis aut ornatior, aut elegantior? Ex Cic.
ad Cornel. Nepot. Suet. c. 55.
* C. Julius Caesar historiographus Romanorum nullus
est. Commentarii belli Gallici, quorum ad nos manavit
opinio, tantum exstant ; nec, quantum ad historiam ,
quod compertum habeam , quicquam aliud : nam cete-
rarum ejus rerum gestarum, postquam idem Julius totius
paene orbis causarum molibus est oppressus, Hirtius ejus
notarius in commentarios seriem referendam suscepit.
Ex Lupi Abbatis Ferrariensis Epist. 37.
Sed bene loquendi de Catulis opinio non minor : sale
vero et facetiis Caesar vicit omnes. Ex Cic. de offic. I, 37.
* Vide amplissimam Caesaris laudationem apud Pli-
nium , Hist. Nat. VII, cap. 2 5 ; et apud Ciceronem , pro
M. Marcello, in qua se ipsum vicit oratorum princeps.
Reliquit et rerum suarum Commentarios Gallici civilis-
que belli Pompeiani ; nam Alexandrini , Africique et His-
paniensis incertus auctor est; alii enim Oppium putant,
alii Hirtium , qui etiam Gallici belli novissimum imper-
fectumque librum suppleverit. Paullo post : Pollio Asinius
parum diligenter, parumque integra veritate compositos
putat; quum Caesar pleraque et quae per alios erant gesta,
temere crediderit; et quae per se, vel consulto, vel etiam
memoria lapsus , perperam ediderit , existimatque re-
scripturum et correcturum fuisse. Ex Suet. in Cces. c. 56.
C. vero Caesar si tantum foro vacasset, non alius ex
nostris contra Ciceronem nominaretur; tanta in eo vis'
est, id acumen, ea concitatio, ut illum eodem animo
dixisse, quo bellavit, appareat; exornattameh haec bmnia
mira sermonis ,! cujus proprie studiosus fuit, elegantia.
Ex Quinlil. X, 1 , 1 1 4-
Quid tamen noceret , vim Caesaris , asperitatem Coelii ,
diligentiam Pollionis, judicium Calvi, quibusdam in locis
adsumere? Ex Quint. X, 27 a'5. Item, /', 7. 34-
 FRAGMENTA. S9
Hinc vim Caesaris , indolem Coelii , subtilitatem Callidii,'
gravitatem Bruti , acumen Sulpicii , acerbitatem Cassii ,
diligentiam Pollionis, dignitatem Messallae, sanctitatem
Calvi reperiemus. Ex Quint. XII, 10, %i .
Adstrictior Calvus, numerosior Asinius, spiendidior Cae-
sar, amarior Ccelius, gravior Brutus, vehementior et ple-
nior et valentior Cicero. Ex Dialogo de Orat. c. i5.
* Dicitur autem, et ad urbanam facundiam a natura
maxime fuisse comparatus ; ingeniumque suum sedulo
exercuisse, secundas ut citra controversiam ferret. Plut.
Cces. cap. 3, ed. nost. t. III ,p. 271. Romae vero multa
ejus orationis in defensionibus effulsit venustas. Plut.
Cces. cap. 4, edit. nost. t. III, p. 272.
Ac mihi ex Graecis orationes Lysiae ostentat; ex nos-
tris Gracchorum Catonisque , quorum sane plurimae sunt
circumcisae et breves. Ego Lysiae Demosthenem, iEschi-
nem, Hyperidem, multosque praeterea ; Gracchis et Ca-
toni Pollionem, Caesarem, Coelium, imprimis M. Tullium
oppono, cujus oratio optima fertur esse , quae maxima.
Ex Plin. lib. I, Epist. 20.
Sed ego verear, ne me non satis deceat, quod decuit
M. Tullium , C. Calvum , Asinium Pollionem , M. Messal-
lam, etc; Divum Julium , Divum Augustum, Divum Ner-
vam, T. Caesarem, etc. ExPUn. Ub. V, Epist. 3.
Dictator Ccesar summis oratoribus aemulus. Tacit. Ann.
I. XIII, 3. Summus auctorum D. Julius. Tacit. Germ. 28.
C. Caesarem Dictatorem studia certandi, dictandi ,
lectitandique sibi mutuo vindicavere. Et licet in persona
unius ejusdemque tempore suo principis viri, castrensis
oratoriaeque scientiae cura certaverit ferme gloria aequi-
pari , idem tamen nunquam se satis duxit in utriusque
artis arce compositum, priusquam vestri Arpinatis testi-
monio anteferretur ceteris mortalibus. Ex Sidonii ApolU-
naris lib. VIII, Epist. 6 ; vide et Lib. IX, Epist. 1 4.
34
 Naumtaerues descoternadsreunsm,per ddecem
Epac-
liste isetacnuonvroe-sm dies
qui
osettaerens,ndit Jidus
septimo
anusque
uari tad
serptmuiagneusimalem
CliAVES. X XI I.
xxn. XI. XXX. XIX. x xvra.

computantur.
Cs&culi.
E
y36a
XIII
Regio
membran.
odice
formai
quarlce
, EEPACT.
XXIII. XXVI.
IIII. XV. VII. xvm.

INCERTA,
APOCRTPHA.
VEL j
xim.
Claves. X XVI I . XXVUI.
XXVI. xxxnn. XXIII. XXXI.
XII. XVII. XXXVI. XXV.
XV. XX.

Epacte. X VI I.
Null. XI. XXII. III. XIIH. XXV. VI. XVII. VIIII.
XX. I. XII.

nonaseamribu,esr nhabent;
JAugustus
Daenet
cuquarto Kodies
idus;
anloet
post
dencdiamso Martius
Maius
Julius
October
et
sextononas, septimo
decimo
Khabent
dies
idus
alpost
et
e;
ndas
September
NJunius
Aprilis
ovquarto
eno-mb,er
decimo
Khabent
idus
alopost
et
:nasec;
ntdavaos Ftriginta.
dies
habet;
ebrquarto endas quando
verounaorniuas idus;
Kdies
decimo
viginti
alpost
sexto
et
octo. beEt
viginti
dies
habet
ivsenexrtiu,ts
Gaii
Uatio
C.-eoannidefersradrinse Omnes
idus
habent.
oergo
mnceotnvasevmso.

mendsuoedsc.i*m

triginta
unum. triginta
unum.
 cSi
scire
lunse
vis
infra
ujecumtsoealmtniespmbeumt,adieseqntseiuor,st.os Kadde
pillo
de
sine
quseris
habeat
rmsquot His
lunam
in
fuit
de
his
ipsis
amensis
quota
letend,is quod
llun»
stolle
tibi
unpea;
tnriufoatmnue,rma-it
iSi
vis
luna
sit
in
nquota junge mensiscnmepacr anni
alendi,s regulares
venire Kalicujus
mensis ejusdem pqui
si
rtean:sumenrutsis inde
cintra
triginta us-end,it triginta
onfirceimt,uar- erit
luna
si
astota
netc; ssi
erit
imtotaque
i;
lit,er
ttolle
triginta
rXXX,
anverosier,it
imnevnsienudma.m
lunam
ad
Regulares

lunae
aetas
et
remanet. ad
Ratio
ilunam.
nveniendam

dbit
Reliijua
esiderantur.

SV
eptember. NVII
ovember. DVII anuarius. FX
ecember. JIX ebruarius. XIIII
Augustus.
OV
ctober. MIX
artius. AX
prilis. XI
Maius. JXII
unius. JXIII
ulius.

*HCtipsi
dsarelcctuimaeftonb;tsupdoeatinrdoalrit eSaidcejus
lsedmqvi-dsuoietlrbuexsn;iomtlsuenimotgspitoa,
venire mensis
feria
inquota
vis
Si
sit
in Kcujusque
jnnge
alend,is regulares nfrusicitur, feria
ur neutmibeu-s infra
mensiscumcon- Si
ejusdem cipsius
anni. cqui
inde
oseptem Kerit
in
artotalemnadnie,st ad sis. serit.
mipsius
Sieseptem
nusque eixmtota
Si cirlevietre,irt fquod
eest
rneuimaenreu.st,
traseptem
tolle
n;
sier,it
Regulares
menstum.
feriam
iad
nveniendam
dAbonus
divina
lotemi;
xgerens
tiosntaunst

Qdies;
sueappost
fiet dt:ruageisnitma
nfperfice
sA
lunae
utestomelransdeo
Gdona
fcseli
fert
riadtaeulirteo.a

III. VI. I. IIII. September

VII. II, VII. III. VI.
V. I. v.
Augustus November December Januarius Februarins
Martius Aprilis Junius O c t o b e r
Maius Julius Enn.dex a.
42 C. JULII CiESARIS FRAGMENTA.
E cod. Regio, olim Colbertino, 8069, membran. in-
X saec. exarato.
Dum dubitat natura marem faceretne puellam ,
Natus es, 6 pulcher, paene puella puer !

E cod. Regio, olim Colbertino, 663o, membran. in-^

XIII saeculi.

Versus Virgilii in laudem Caesaris :

Caesar tantus eras, quantus et orbis;
Et nunc exigua clauderis urna.
Posthac quisque sciat se ruiturum ,
Et quod nulla mori gloria tollat.
 SUPPLEMENTA VARIA

AD NOTAS DE BELLIS

ALEXANDRINO , AFRICANO ET HISPANIENSI ,

QVJE PROMISIMUS TOM. II, PAG. 353.

 SUPPLEMENTUM I,

IN AUCTOREM LIBRI DE BELLO ALEXANDRINO

VIDE NOSTRjE EDITIONIS TOM. II, PAG. 357-

Illud, quod loco supra citato diximus : « Praeter styli

asperitatem , quae nullo modo scriptorem optimi aevi
sapit, multis in locis, ac praesertim in capitibus XVI ,
XXV, XXX, XL, XLVI, LXXIII, etc, nonnulla apud
scriptorem deprehenduntur , quae imperitiam ignorantiam-
que reimilitaris indicant; etquaeCaesaris comitem assiduum
in suis expeditionibus , necnon consulem , quin et impera-
torem qui ipse exercitibus praefuit, minime decent. » Pro-
positum hoc nostrum argumentis ab ipso operis contextu
petitis confirmandum putamus.
De styli asperitate : jam ante nos , multi praestantes doc-
trinaviri,innumera menda signaverunt,etbarbaras voces,
tum in hoc bello, tum in Africano, et Hispaniensi , hinc et
inde sparsas, quae si non omnino supposititium auctorem
arguunt , saltem , ut vult Dodwellus in luculentissima
sua dissertatione (Vide nostrae editionis T. I, p. 3o8 et
seqq.), infimi aevi interpolatorem , ipsum fortasse Julium
Celsum , detegunt : et nos , in notis nostris eadem exagi-
tavimus. Quapropter de ea re nihil hoc loco discutiemus ;
et , quoniam Editio nostra praecipue ad rem militarem per-
tinet, in his praesertim quae ad expeditiones Caesaris nos-
tri spectant, commorabimur.
Et primum , B. Al. c. XVI , dicitur : « Minime autem
46 SUPPLEMENTA VARIA,
erat par praelii certamen : nostris enim prorsus neque
terra, neque mari, effugium dabatur victis ; omniaque vic-
toribus erant futura in incerto : illi , si superassent navibus ,
omnia tenerent; si inferiores fuissent, reliquam tamen
fortunam periclitarentur. Simul illud grave, etc. » Haec
verba paulo attentiori mente perpendamus. Ignarus certc
et temerarius ad stultitiam usque foret, quicumque dux,
nullo cogente , talem Martis aleam tentaret, ut ipsi victo
nullum daretur effiigium, utque victori victoria propc
nulla foret; quippe victis satis superque esset virium, ut
demto fortunam periclitarenlur. Caesarem vidimus auda-
cem, forte etiam, ut nonnulli volunt, temerarium; sed in
suis vel audacissime coeptis semper aliquid habuit sibi
propositum, quod periculo dignum videretur. Sicuti in
obsidione Alesiae , in qua cum LXX tantum millibus ho-
minum , urbem frequentissimam et munitissimam , LXXX
millibus undequaque defensam aggredi ausus est, impen-
dentibus a tergo CCL mill. At qua arte quantisque operi-
bus munitiones suas tum interiores, tum exteriores fir-
mavit ! Praeterea quantum ex victoria commodi sibi et
reipublicae parabat , ut ipso patuit eventu ! Caetera omitto ,
et ad locum supra citatum redeo. Primum neque ex praece-
dentibus, neque ex iis quae sequuntur, colligere possis Cae-
sarem ad istud navalis praelii discrimen subeundum aliqua
fuisse necessitate compulsum ; imo satis apparet , quae mens
summo duci fuerit, scil. ut classes hostiles jam ante la-
befactas, sed brevi refectas, denuo attereret , et altero portu
potiretur ; praeterea commeatibus a Rhodo , Asia , Thes-
salia, Macedoniaque advehendis accessum facilem prae-
beret. Hic certe fuit scopus. Difficultas sane ingens et ma-
gnum periculum ; sed nullam ipsi victo superfuturam spem
prorsus nego : nam, age, victus fuisset : ei vel priorem
stationem , scil. minorem portum repetere; vel, si via in
 VEL DISSERTATIONES. 47
tercluderetur , per mare magnum in insulam Cretam ,
vel Rhodum vehi poterat ; quod tamen consilium nisi ex-
tremis angustiis coactus non cepisset, ne exercitus sui
partem Alexandriae inclusam in tanto periculo desereret.
Pafet igitur Caesarem , sin prudenter omnino , at scientis-
sime egisse; auctorem vero hujus libri primas militaris
scientiae normas prorsus ignorasse.
Necminus ridiculum , quod dicitur cap. XXV, de Eu-
phranore, qui cum sua victrice quadriremi periit; quippe
« cui subsidium nemo tulit , sive quod in ipso satis prae-
sidii, pro virtute ac felicitate ejus, putarent esse; sive
quod ipsi timebant. » Primum illa ratio, quod in ipso
satisprcesidii, etc.', insulsa est; nam ex eo quod aliquis
et prudens et felix judicatur, non ideo solus sine ope , sine
auxilio adversus hostem viribus superiorem objiciendus
est : altera vero , quod ipsi timebant, Caesarianis contu-
meliosior est, quam quae vel aCaesare,vel ab ipso Hirtio po-
tuerit excogitari. Classis sane Caesariana ignaris et debilibus
hominibus instructa non erat ; atque si quid in eo peccatum
fuit, id omne in Tiberium Neronem classis praefectum est
vertendum ,qui, Euphranori negata ope, fortem virum ante
se , nescio qua de causa, trucidari, navemque ejus deprimi
passus est.
Turpin de Crisse in suis notis, tom. III, pag. 270
(B. Alex. c. 3o), haec acerrimeque eminus pr&liari coz-
perwit damnat, et inter exempla inscitiae rei militaris in
scriptore nostro deprehensa ponit. Minime, inquit, ita
locutus foret Caesar ; nam pro jactu exiguo missilium
nullo modo vocem eminus usurpasset. Quippe pili et
hastae vel validissima manu missae non ultra XXV passus
perveniunt. Nec si eminus > acerrime quoque pugnari po-
tuit, quum in bonis auctoribus acerrima pugna dici soleat,
in qua pede collato et gladio stricto decertatur. Nimis
48 SUPPLEMENTA VARIA,
arguta , ut nobis quidem videtur , distinctio : nam prae-
ter pila et hastas , fundis quoque et sagittis pugnabant ;
quae quum eminus pugnam committere haud immerito
dicantur , acerrime tamen possunt , sive valido impetu ,
rem agere.
Scriptorem Belli Alexandrini arguit obscuritatis idem
Turpin de Crisse, t. III, p. 288 (B. Al. c. 4°)> ubi di-
citur tricesimam sextam legionem magnis copiis circum-
datam praesentissimoque animo pugnantem in orbem
se recepisse ad radices montis; quo Pharnaces insequi,
propter iniquitatem loci, noluit. Vox enim in orbem vel
superflua, vel non satis explicata dispositionem pugna?
inextricabilem paene efficit. Sed sinamus nostrum Criticum
Gallico sermone, et ipsismet verbis suis uti :
« On est justement etonne de voir un homme qui avait
suivi Cesar dans une partie de ses campagnes, qui en
etait 1'ami, et qui, apres la mort de ce dictateur, par-
vint au consulat, et commanda des armees avec son col-
legue C. Vibius Pansa , etre aussi obscur dans les details
militaires qu'il donne. II dit que la trente - sixieme legion,
environnee de toutes les forces ennemies , se forma en
peloton, et,par ce moyen,parvintau pieddes montagnes,
ou Pharnace ne jugea pas a propos de la suivre. II au-
rait au moins du dire, quelle forme avait ce peloton ; s il
etait rond, carre, ou sur un ordre profond allonge, au-
trement dit , en colonne. Un peloton de troupes peut desi-
gner ces trois especes de disposition. Hirtius ne dit pas
en plusieurs pelotons , mais en peloton : in orbem se re-
cepit. Quoique orbis signifie rond, il signifie aussi pelolon,
se mettre en peloton. En supposant cette legion de quatre
mille hommes, il est dit quelle perdit dans le combat
deux cent cinquante soldats; supposons qu'il lui manquat
au complet cent cinquante hommes , elle netait plus
 VEL DISSERTATIONES. 49
que de trois mille six cents, lorsqu'elle se forma en pelo
ton. L'usage des Romains étant de se ranger en bataille
sur dix files, cette légion avait trois cent soixante hommes
de front : si elle se forma en rond, la circonférence était
de trois cent soixante hommes ; si ce peloton était un carré,
chacune des faces était de quatre-vingt-dix hommes; et
s'il se forma sur l'ordre en colonne, sa disposition était
de quarante hommes de front sur quatre-vingt-dix files.
Comme il lui était important de se retirer, de se mettre
en lieu de sûreté, et d'éviter d'être environné, sa dispo
sition devait être relative à son objet; il fallait donc que
ce peloton pût faire face de tous côtés, et en même temps
pouvoir marcher pour gagner un terrain qui lui fût avan
tageux : or, le peloton rond fait, à la vérité, face par
tout , mais il ne peut pas marcher sans se rompre , parce
qu'il faut nécessairement que la partie opposée à celle
qu'on veut faire marcher en avant, ou fasse un demi-tour
à droite par homme , ou marche à reculons , ce qui n'est
pas praticable, et que les deux autres de côté fassent,
celui de la droite un à gauche par la droite , et celui de
la gauche un à droite par la gauche, pour marcher de
vant elles; mais alors le rond sera rompu et le peloton
ne fera plus face que devant lui. Le carré fait face par
tout; mais lorsqu'on veut le faire marcher, il faut que la
partie opposée à celle qui marche en avant fasse le même
mouvement que celle du rond; c'est-à-dire, un demi-tour
à droite par homme, de même pour les deux faces de
côté, l'une à droite, et 1 autre à gauche par homme. Ce
mouvement est plus aisé à faire , parce qu'il ne rompt
point la forme carrée ; mais il a l'inconvénient, ainsi que
le rond, de n'être pas propre à tout terrain; il a encore
celui d'être faible aux quatre angles: ainsi, clans la cir
constance où se trouvait alors cette légion, il semble que
ir. 4
5o SUPPLEMENTA VARIA,
la colonne, telle qu'on l'a supposee, etait la disposition
la plus avantageuse pour gagner le pied de la montagne ,
parce qu'elle est propre a tout terrain , qu elle est en force
partout, et qu'il lui est aussi facile qu'au bataillon carre
de faire face de quatre cotes. Si cette legion se fut for-
mee sur deux colonnes egales chacune de dix-huit cents
hommes sur vingt de front et quatre-vingt-dix files, en
supposant qu'elles eussent ete obligees de faire face des
quatre cotes, chacune aurait eu vingt hommes de front
sur dix files en avant, autant en arriere, et sur les deux
cotes soixante-dix hommes de front sur dix files. En se
placant a une distance proportionnee 1'une de 1'autre,
elles auraient ete plus en force, auraient eu deux points
d'attaque et de defense, et se seraient soutenues mu-
tuellement; d'ailleurs, chacune etant moins nombreuse
en hommes, elles auraient marche plus legerement; au
lieu qu'une colonne de trois mille six cents hommes ne
peut etre que tres-pesante , et sa force nuire a la cele-
rite de sa marche, qu elle doit rendre la plus prompte
possible. »
Vel igitur deleatur in orbem , vel interpretetur in
longum agmen; etsi mihi displiceat hsec interpretatio.
Quidni dicatur, tricesimam sextam legionem prius in or-
bem, ut jam vidimus in Bello Gallico pugnasse, deinde
per agmina procedentem ad radices montis recessisse?
Et hoc quoque loco ( B. Al. c. 46), ut supra, c. 16,
Vatinio consilium affingit, non dicam imperito , sed ne sano
quidem duce dignum. Illum enim quum animadverteret
neque navium se magnitudine, neque numero parem esse
futurai dimicationi , fortuna? rem committere maluisse;
quasi vero , quod impar hostibus esset , idcirco statim
fortunam tentare debuerit. Sed et alise fuerunt ei, et multo
gravioris momenti, rationes , quarum duas tantum expo
 VEL DISSERTATIONES. 5i
nam. Et primum ei provincia servanda erat antequam
Q. Kalenus ad subsidium Octavii veniret ; deinde paucos
quidem habebat milites , sed optimos et exercitatissimos ,
veteranos quippe,eos denique qui, et magnitudinem na-
vium et multitudinem tironuin festinarttef hinc et inde
conscriptorum , facile compensare poterant. Et ea, ni fallor,
fuit Vatinii fiducia, de qua neque Caesar, neque alius pe-
ritus auctor tacuisset.
Sed et, ut alia omittam, capite LXXIII hujus belli ,
Caesar dicitur locum cepisse in quo Milhridates secua-
duin prcelium adversus TriariumJecerat. At praecedenti
capite , vidimus colles circumpositos oppido ( Zielae ) ,
quorum editissimus unus; qui propter victoriam Mithri-
datis et infelicitatem Triarii, detrimentumque exercitus
nostri , etc Hunc locum Pharnaces , veteribus pa-
ternorum et felicium castrorum refectis operibus , copiis
omnibus suis occupavit. Potest igitur illud quaeri , quo-
modo sine praelio potuerint ambo eosdem locos occupare.
Quod tamen libenter explicandum susceperim. Secernen-
dus autem est locus ubi praelium committitur, ab eo ubi
exercitus duo ante praelium consederant. Is erat, ut ple-
rumque fieri solet, collis vel montis alicujus declivitas.
Porro ibi erant colles magni multique intercisi vallibus ,
quoruin unus, et quidem editissimus a Mithridate fuerat
occupatus; alter vero, ut ratio loci ferebat, a Triario.
Infra vero colles, in vallibus praelium commissum fuit in
quo Triarius et Romani victi sunt. Aliquot post annos ,
eodem conveniunt decertaturi Pharnaces et Caesar. Par
erat, ut Pharnaces paterna castra tam felicia occuparet;
dissimili ratione Caesar castra Triarii, quo milites ejus , lo-
corum aspectu etmemoria calamitatis, acrius ad pugnan-
dum incitarentur ; inde quoque iisdem in vallibus et collibus
secundum praelium commissum fuit. Hoc modo dirimitur
4'
52 SUPPLEMENTA VARIA, etc.
omnis discrepantia in verbis et controversia in factis ; sed
auctor non culpa obscuritatis immunis prorsus est, cui
facile esset haec explicare , dummodo habuisset partem ali-
quam, vel minimam, Caesarianae perspicacitatis.
Non longius disquisitionem producam. His abunde satis
fuerit demonstratum scriptorem hujus belli et sequentium ,
sin omnino spurium , at saltem mirum in modum a sciolis
inferioris aevi deformatum ad nos venisse.
 SUPPLEMENTUxW II.

AD B. ALEX. , C. XIII ; WOSTR^) EDIT. T. II ] P. 355.

De Navigiis.

Non ea mens est nobis, ut de navigatione et navigiis

ex professo et fusius disseramus, sed breviter et raptim;
ita tamen , ut lector aliquam hujus rei notitiam habeat.
Caetera ipsi haurienda sunt ex fontibus uberrimis , scil. ex
rei antiquariae scriptoribus, ac praesertim ex celeberrimis ,
Bayfio, Scheffero, de re navali; D. Montfaucon antiq.
expl. t. IV, ae part., etsuppl. t. IV; Vinckelman. antiq.
Encjclopedie methodique, antiq., t. IV, art. navires, etc.
De origine' navigationis multa docti disseruere : utrum
ante, an post diluvium nata? Sed qiiid interest? Vel ab in-
cunabulis mundi fluctuantes trabes viderunt homines ;
et quid facilius, quam equitare prius in eis, et rivos ita
transire, pedibus remorum vices gerentibus? Quid deinde
vetuit, quin pluribus trabibus una junctis usi essent , ut rates
pararentur ? Innantes in aqua crateres ac scyphos ligneos
viderunt, et in promptu ex truncis arborum scaphas con-
cinnavere cavas : et ea sane fuit vel ante diluvium , ut innuit
D. Mont-faucon, navigationis origo : caetera ex Mytholo-
gorum somniis procedunt.
Prima igitur navigia trabibus, tignis, tabulisque con^
stiterunt : Rates primum et antiqiassimum genus navigii
e rudibus lignis asseribusque consertum. Isidor. XIX, i.
Quintilian. 1. X, 2 : si nemo plus effecisset eo, quem
sequebatur , adhuc ratibus navigaremus. Et id genus
navigii, quod ipse usurpatum frequenter vidi in Austria et
43
54 SUPPLEMENTA VARIA,
in tota Hungaria , super Danubio flumine , vocant Graeci
ff^s^tav, Latini ratem , Galli radeau. Hujus generis inven-
tionem Lydiis nonnulli tribuunt.
Secundum navigii genus, et quidem pervetustum, ho-
minibusque vel ferocissimis innatum, ut videre fuit in
tota America, idem est quod (jiovo^uXov Graeci vocant,
Latini cymbam, Galli gondole, ex uno arboris trunco
excavato effictum. Monoxylorum meminit Xenophon,
1. VI , Hist. graec. , aitque singulis vectos tres viros fuisse.
Horum usus , teste Spon , voyag. 1. 1 , p. 1 4 1 , viget adhuc
in Graecia. Cymbae sunt ex uno arboris trunco excavato
confectae, longae XV ped. latae II et sesq. ped. altae toti-
dem : in his vel equi admittuntur. Sid. Apoll. in Panegyr.
Pars lintre cavata
Jam dociles exponit equos

Aptae potissimum vadosis locis , quia non plus uno pede

in aqua immerguntur. In Germania praedones utebantur
cymbis istis, quae triginta homines veherent. Plin. XVI,
4 1 • Item Galli , teste Livio XXI , 26 , et Hispani , praeser-
tim Cordubenses, ut monet Strabo, 1. II. Quod autem
dicitur de Romulo et Remo expositis in alveo super Ti-
beri flumine , nonnisi de simili cymba potest intelligi.
Prisci homines, ut diximus, navigabant ratibus. Inde
coeptum est rates illas cratibus vimine textis cingere. Talis
Ulyssis navis erat. Homerus , Odyss. 1. V. Britanni, auctore
nostro Caesare, B. C. 1. I, c. 54 (t. II, p. 81), hujusmodi
naves adornabant : Carince primum , inquit , ac statu-
mina ex levi materiaJiunt, reliquum corpus viminibus
contextum coriis integitur. Omitto varia et diversa ra-
tium cymbarumvc genera, veluti &ep[/.aTiva itXoia, cym-
bassutiles,pelliceas, coriaceas, seucorioet pellibus essent
eonfectae, seu tantummodo tectae; omitto etiam naves
fictiles ex terra coctili conflatas (res paene incredibilis et
 VEL DISSERTATIONES. 55
nostris temporibus incognita ) , quibus tamen utebantur
iEgyptii, teste Strabone, l. XVII, quasque phaselos vocat
Juven. Sat. XV, v. 126, seqq.
Imbelle et inutile vulgus
Parvula fictilibus solitum dare vela phaselis ,
Et brevibus pictae remis incnmbere testae ;
et ad majora transeo.
Naves in duas species dividebantur , in classicas et
onerarias. Classicae ad usum belli aptae, majores aliis, et
longce plerumque dictae a scriptoribus, vulgo remis age-
bantur sine velis, etsi interdum velis simul ac remis in-
structae , primum sine tabulatis, mox cum iisdem et quidem
duplicibus; onerariae autem rotundas aut ovatae erant
( graecis STpoyyu^oi dictae ), et velis et reniis utebantur. Ex
navibus longis, aliae actuarice dicebantur, quum essent
ad littora legenda , vel breviora freta trajicienda aptae ;
ideoque leves et expeditae (Gall. brigantins ). Ex iis non-
nullae adeo parvae erant, ut duobus tantum remis age-
rentur , ad earum modum , quas quotidie videmus in Sequa-
na nostro flumine. At istae potius referri debent ad navicu-
las istas , cymbas supra dictas ; nonnulli eas cxaipa?
nominant. De Mjoparonibus vide,apud nostrum Hirtium
B. Al. c. 46 (nostrae edit. t. II, 3o,6). Hemiolia, quae
graece dicitur in neutro genere 7i[/.io'Xiov , erat leve navi-
gium, in classibus usitatum, ut sunt hodie nuperae istae
naves minores sed armatae, quas dicunt Sloop , Cut-
ter, etc, leves admodum et paucis remis actae. Haec mi-
nora navigia aperla ut plurimum vocabantur graece
«ppaxToi, quod nulla tabulata haberent. At naves magnae,
quas diximus longas, classicas, tabulata habebant : unde
cataphractae, xaTaippoocToi , latine constratce naves dictse;
et tabulatum ( le pont) dictum xaTao-Tpto|/.a. Harum, quae
ad belli usum reservabantur, duplex genus erat. Aliae
44
56 SUPPLEMENTA VARIA,
unutn tantum remorum ordinem in utroque latere habe-
banl: inter hujusce generis navigia erant a<ppa*Tot (quibus
tamen puppim versus ac proram transtra quaedam essent ,
unde pugnaturi starent); aliae autem, scil. magnae, duos,
vel tres, quatuor, quinque, aut plures, usque ad quadra-
ginta ordines remorum habebant : sed ii postremi a quinto
vel sexto magis ad ostentationein ac spectaculum quam
ad usum comparati.
Ex iis quae unum tantum ordinem utrinque haberent,
pleraeque ab una parte XIII, vel XV remis movebantur,
ut videre est apud antiqua monumenta , scil. nummos et la-
pides : neque tamen defuerunt quae remis L, aut pluribus
instructae forent usque ad C ; ita ut dimidia pars hujus nu-
meri ageretur in uno latere , alia autem in altero. Sed eas
naves ad ostentationem ita confectas, ut et caeteras de
quibus supra, crediderim : nam tot remis non opus ad na-
vigia vel maxima movenda. Inde igitur hae voces tovtvjxov-
Topo;, exaTo'vTopo; , in scriptoribus graecis. Et naves istae
medium quasi tenebant inter minora navigia , quorum
jam mentio fuit , et majora , jcaTacppaxTa , plurimis re-
morum ordinibus instructa, de quibus jam dicturi su-
mus, postquam de Libuniis prius nonnihil attigerimus.
LiburncB , quo nomine multoties insigniuntur generali-
ter romanae naves , tamen plerumque navigia levia erant
et exploratoria, quae in pugnis navalibus non adhibeban-
tur. Sed et majores erant classicae et quidem numero
ingentes de quibus Vegetius, lib. V, cap. 7 : Quod ad
magnitudinempertinet, minimce liburnce remorum habent
singulos ordines;paulo majores binos ; idonece mensurce,
ternos , vel quaternos, interdum quinos sortiuntur remi-
gum gradus. Ita igitur, si ad usum respiceremus, nihil
differebant ab aliis majoribus navibus, nisi forma longiori
et velocitate eximia.
Majores naves pluribus remorum ordinibus instructae
 VEL DISSERTATIONES. 67
crant : uniremes uno, biremes duobus, Iriremes tribus,
quadriremes quatuor, quinqueremes quinque, exeres sex,
hepteres septem , enneres novem , etc. Inter classicas
usitatissimae uniremes , biremes , triremes ; quapropter
de iis tantum loquemur. Erythraei primum Biremenwin-
venerunt , referente Dyrnasto ap, Plin. 1. VII , 56. Caete-
rum biremis duplici modo accipitur apud script. pro parva
scapha quae duobus tantum remis agatur, et pro navi
magna duplici remorum versu instructa. De ea ultima
sermo est. Biremes nonnullas nobis offerunt columna Tra-
jana, marmora et numismata. In summa , elegans admo-
dum erat veterum navium forma.
Sed antequam de navis cujuslibet partibus fuse disse-
ramus, aliquid de ejus structura proferendum. Navis bel-
lica bona ut sit, tria observanda erunt: magnitudo decens,
levitas , robur. Magnitudo : nec nimia , nec minima. Maxima
navigia vix regi possunt. Persae apud Curt. 1. IV, c. 8, ad
Alexandrum : Videsne, ut navigia, quce modum exce-
dunt , regi nequeant? Minima : quia sunt inutilia , et a fluc-
tibus facile subvertuntur. Aristot. Polit. 1. VII : Navis
palmi unius prorsus non erit navis; ut nec duorum sta-
diorum aliqua : quia altera propter parvitatern, altera
propter magnitudinem cursum seu navigationem impe-
dire solet. Sed nec satis, ut non sit immensa navis; levitas
requiritur, quo facile flecti et regi possit. Initio romanae
naves , inscite fabrefactae , prope immobiles erant. Unde
ap. Liv. 1. XXXVI, c. 43? Polyxenidas se gloriatur om-
nibus rebus esse superiorem , et celeritate navium. At
in posterum, nihil in hac parte desiderandum suis hosti-
bus reliquerunt. Florus, libro II, c. 2 : Romana classis
prompta, levis , et quodam modo castrensis , sic remis
quasi habenis agebatur. Ad hanc levitatem impetrandam
pertinet materiae delectus. Et primum ligna spissa , ut
quercus, nux juglans, rejicienda; et alia non subito caesa
58 SUPPLEMENTA VARIA,
sunt capienda , sed ea recipienda, quae, ut ait Homerus,
Odyss. I. I ,
Aua TtaXat TOpixvi>.a , Ta ot 7c>.wotev eXaippw? : dudum
arefacta , quo navigarent leviter.
IVaeterea, si virides tabuke compingantur , quum nati-
vum humorem exsudaverint, contrahuntur , et rimasfa-
ciunt latiores, quo nihil estpericulosius navigantibus.Yeg.
V, 6. Abies,larix,domestica pinus,et alnus inter arbores
alias praecipue commendantur a scriptoribus. Persicam lau-
dat Plin. XIII , 9 ; cletram et populum Hom. Od. E. Praeter
levitatem requiritur robur ,quam adsequuntur quoque ope-
rarii materiae delectu. Praesertim autem materia tempes-
tivo tempore sit caesa requiritur : nam intempestive a ver-
mibus facile perforatur. Justum vero tempus est a primo
autumno, ad idtempus , quod erit antequam flare inci-
piat Favonius. Veget. 1. IV , c. 35. Cato quoque : Tum erit
tempestiva materies , quum semen suum maturum erit.
Et quidem, luna crescente, post meridiem. Deinde, ut
compaginatio sit solida , airea videlicet, nam ferrum brevi
in aquis consumitur rubigine. Postremo commissurae ta-
bularum maxima cum cura firmandae sunt. Eas stuppa
(Graecis cTUTcetw), ea liniparte, quce proxima cortici, inal-
leo stuppario contusa, stipantur artifices inter tigna et
rimas navium dehiscentium ; aliquando etiam sparto, prae-
cipue Graeci , ut docet Varro apud A. Gell. 1. XVI , c. 4 j
stipatae commissurae hunc in modum ungebantur cera li-
quida , vel pice, vel resina. Ovid. Epist. OEn. v. l\% ,
Cserula ceratas accipit unda rates.
4>ataxe?.... Suidas voc. Nauciitaa : eTcexatov rat; vauol tctwj-
oav Tcp6; aacpaXeiav. Phceaces naves pice accensa per-
ungebant. Nec tantum eas materias seorsim adhibebant,
sed et confusas ; unde zopissam dixit Plinius, lib. XVI ,
cap. i3, hanc commixtionem picis, cerae et resinae, cui
 VEL DISSERTATIONES. 5g
etiam addebatur eolos ruber. Polyaenus , liber V, de
Nicone. Eae autem praecipuae sunt materiae , quas una
complectitur Plutarchus in iibro de Fort. Romana ; quae-
que quo melius coalescant, aliquantum temporis, ante-
quam in mare deducatur navis, sunt in sicco relinquendae :
Triremis ictibus multis el vi magna compingitur , mal-
leis , clavis , . cuneis , serra , securibus adhibitis. Com-
pactam autem ad certum tempus stare oportet et coa-
lescere, dum vincula roborentur etJirmentur clavi. Quod
si recenti adhuc et lubrica compage in mare deduceres,
omnia concussa fatiscerent , et aquam essent admissu-
ra. His praemissis, ad navem transeo.
Tres porro partes praecipuae in navi qualibet distin-
guuntur. Scil. corpus, seu venter; prora, sive pars an-
terior; puppis , seu pars posterior. Naves antiquae, ut
nostrae, erant rotundae : et venter eorum carinam ( graece
xpomv, gall. quille) habebat, ad secandos fluctus aptam,
cuique caetera velut fundamenta superstruebantur. Ovid.
Dum mea puppis erat valida fundata carina.
Non hic loquor de porthmiis aliisque fluviatilibus navicu-
lis latis et sine carina. Carina, id est, lignum tenue ac lon-
gum ; quae pars , ut curvari et recte in navigii speciem forma-
ri posset , palis quibusdam firmabatur subjectis et per in-
tervalla «ircumcirca rite dispositis ab utroque latere , quos
Spuojrou; appellavere. Eustath. Odyss. T : ^puo^oi, ■KhzoCkoi
(aliter toxoo-ocXoi) e» ^puo;, o ecrTtv a.iskSx; ^ukoxt , xa&tsTcovTe?
tyjv Tpomv ev tco irepic; auTvjv cruveyetv. Secunda pars ventris
est cpccWt;, scil. ea pars qua sentina continetur. Pollux :
to tt) CTeipot irpotiyiXouu.evov , ypibtu; , d<p'ou ri ^euTepa Tpom;,
quod carinam excipit, phalcis. Inde pavimentum, seu
carina secunda, quae non confundenda cum SeuTe'po£ Tpoiri^t.
Haec enim est pavimentum prius , seu constratum , quod
sentinae imponitur. At concavum , quod est inter utramque
6o SUPPLEMENTA VARIA,
carinam avTXia- AvT^ia, inquit scliol. Aristoph. in Equit.
Xeyerai totco? Tt; tou uXoiou, ei? ov t6 u&wp awpeueTai ei? Tijv
vauv, Latinis sentina, nostris quoque la sentine. Carinae
autem olim, ut hodiernum, affigebantur ligna quaedam
crassiora, quominus illa, si in saxa incurreret navis , attere-
retur rimasve contraheret. Ea Graeci ^e^eucjAaTa nuncupa-
runt. Ovidii cunei fuisse videntur. Metam. 1. XI , v. 5 1 l\,
Jamque labant cunei , spoliataque tegmine cerae
Rima patet
Sequitur secundam carinam xoiXyi tti; vyi6?, seu yaVrpa,
ima pars navigii supra sentinam, in quam, qui abscondere
se volunt, descendunt. Polyaen. 1. I , EXevviv MeveLaoi; ei;
xo&yiv vauv xaTexpuij/e ( Gall. lefond de cale ). Hanc partem
et totum corpus navis sustinent vopieti; , eyxo&ia , costce ,
Caesari, B. C. 1. I, statumina ( Gall. les varangues ), quae
ex carina sursum ascendentia tabularum fulcimenta, per
medium navis, veluti costae a spina dorsi animalium,
transeunt. Succedunt latera, graec. TrXeupai ( Gall. stribord
et bas-bord, Vun pour le cote droit, Vautre pour le cote
gauche). In his spondce, graec. uTro£w[/.aTa , sunt ZontB ,
ligna rotunda a prora ad puppim ambitu suo navem con-
tinentia, Heliodoro Zwo-TTjpe? appellata, 1. 1. Quanto igitur
altior navis, tanto plures Zonas habebat. Porro latera in
tres partes dividebantur istis Zonis distinctas ; scil. qua-
rum ima dicebatur ©a^ajAoj , Thalamus , media Zuya ,
Zjga, suprema ©pavo;, Thranus. Ab his Zonis remiges,
nam in hac sola parte , scil. in corpore navis sedebant ,
nomen acceperunt : v. gr. remiges inferiores dicebantur
0aXapoi, Thalamita*, medii Zuyioi, Zygito?, superiores
circa catastroma ( lepont) sedentes ©pavirai, Thranitce.
Inter Zonas, suntfori, e^wXia, TpwyXn, foramina per quae
remi exerebantur ( quali fere modo quo apud nos ea fo-
ramina qua? dicimus les sabords). Festus Tpw-^n vertit
 VEL DISSERTATIONES. 61
columbaria. Columbaria , inquit , in navi appellantur ea
quibus remi eminent. Zona autem superior, Thranus ,
saepe saepius in monumentis veteribus cancellorum ( de
balcons) in modum effingitur; atque e Thrani cancellis su-
perioribus exeruntur remi Thranitarum. Ab utraque parte
inter puppim et Thranitarum ordinem , non in medio , ut vult
Schefferus, spatium aliquot pedibus vacuum, quod Zonam
superiorem secat: etis locus dictus isapoio< , vel ivapaSpavo;.
Pollux : i5 Se irepi toi>; Spavtxa? 6^6;, irapo^o;, rocpaSpavos;
et per hoc spatium, veluti per fores navim intrabant,
atque etiam ibi sedebant riautae, et magistri hortatores ac-
cedebant, unde hic Iocus latine vocatur agear, sicut
torcular, columbar , ab agendo, quia ducere et agere
per istos aditus cuncta nautae solebant. Eae sunt corporis
seu ventris navigii partes. Ad proram accedamus.
Prora est pars anterior navis et quasi frons : quapropter
eam partem Graeci [AeTwrcov appellarunt. Scholia Thucydi-
dis, 1. II, TO jAextdirov Tii{ vewj , ti irpwpa eo-Ti. Exstitere naves
cum duplici prora. Hygin. fab. CCLXXIII : Minervaprima
navem biproram Danao cedificavit , in qua sEgyptumfra-
trem prqfugit. Et navis Philopatoris non modo ^wpwpo?
erat, sed et o^iTrpupivo;. Quali forma eae naves fuerint fingitur
facilius, quam explicatur; quin imo, usus earum nullus
esse debuit. Porro latera prorae erant rcapeiai, et irTepa,
in quibus irape£eipe<ji'a, id est, spatium a remigibus pri-
mis ad parasemum usque, remis vacuum, sed figuris orna-
tum, puta delphinis, equis marinis, tritonibus, etc. Ea-
dem latera et nomina dantur puppi. Prorae pars inferior
et praecipua est ajxSo^ov , seu rostrum , quae pars simul at-
que fluctus secat, inter arma nocitura numerari debet.
Ea temporibus trojanis ignorabatur, nec ab Homero me-
morata;etsi, anachronismo poetis familiari, y^aV/teu.So^a&wv
vawv meminit Euripides in Iphigenia. Concinnius noster
Caesar, B. G. 1. III, c. i3, rostro nocerinon posse cogno
6a SUPPLEMENTA VARIA,
verat. Hujus inventorem Manethon esse dicit Piscum
Thuscum insignem piratam, qui circa Sylvii tempora Italiae
imperavit ; et Plinius quoque Thusco cuidam inventionem
attribuit, 1. III, c. 5. Erant autem e'[;.£oXoi, in principio,
trabes aere munitae; deinde varia et diversa admodum fuit
rostrorum forma. Modo superiorem partem rostri aqui-
lini recurvam ac retroflexam exhibebat ejA&Ao?; modo
duplex, rostrum ejusdem avis inhians oslendens , e medio
cujus aries aereus in modum linguae prominens surgebat;
nunc simplex. et acuniinis formam habens : sed pleruin-
que, praesertim in bellicis navibus triplex, et longe infra
carinam descendens, tridenteni, seu tres gladios repraesen-
tabat. Terribile autem et horrendum telum istud , quippe
quod,per latus navis hostilis rapida vi actum, tabulas per-
foraret primum , mox , accedente arietis capite , navem latis-
simo vulnere confossam partes in duas scinderet, atque
brevi deprimeret. Adversus fy&okoui; erant eTrom^e; graecis
tantum navibus usitatae. Armamenti istud genus, seihcet
trabes vel tabulae crassiores ab utroque prorae latere pro-
minentes , ad eludendos rostrorum ictus. De iis locutus est
Thucydid. 1. VII. Unde Scholiastes ejus : sitamSei; tiai t«
£KaTe'pio9ev 7upwp7i; ec^&VTa £o'Xa. Post rostrum , venit Tuapa-
cnjAov , insigne, pictum aliquando, saepius sculptum, referens
effigiem animalis, putatauri, leonis, lupi, canis, etc. ,aut
rei cujuslibet , arboris , floris , montis , etc. , illa ad terrorem.
Propert. 1. IV, vi, 47 :
Non te quod classis centenis remigat alis
Terreat
Tigna cava et pictos experiare metus.
haec, ut miles suam navem propriam dignoscere facilius
posset. Nec parasemon est confundendum cum altero signo
quod tutela vocabatur. Hoc erat in puppi : de eo infra
dicemus. Locus parasemi erat iftter embolidem et stolum.
Inter praecipuas prorae partes numeratur stolus , <jto'Xoi;
 VEL DISSERTATIONES. 63
( in animalibus est tenor caudae , ctoXoc xepxou. Aristot. de
part. anim. 1. II), de quo Apollonii Schol. 1. 1 : otoXo; XeyeTai
to e^eyov air6 t5)$ nrTuyv); xai ^i-Tjxov aypi ttis ■rcpwpa; £uXov,
scilicet ea pars, quae a media sponda surgens, curvatur
plerumque intro , navimque spectat. At interdum , in or-
natioribus navibus, retro, non in speciem caudae, sed in
modum rostri : unde cum parte -inferiore prorae effingit
velut animalis rostrum, cujus pars superior est ipse stolus.
Acrostoliutn erat extremum ornamentum prorae , ut aplus-
tre puppis; et haec male confunduntur. Acrostolium for-
mam clypei aut cassidis habebat : saepius in orbem atque
in spiram flectebatur; hinc et corona, seu corymbus di-
cebatur. In extrema stoli parte , seu axpoo-ToXuo , Schefferus
oculum locat. At est scutulum aliquod , seu clypeus , qui
caudam terminat, et idem ipsum acrostolium. Oculus alia
res est. In nonnullis rostris elegantissima forma effictis
sicuti observare licet apud Mont-faucon,Ant.Expl.X.\S ,
%e part., stoli exsurgunt retroflexi versus mare , ita ut ,
cum navis rostro jam descripto , exhibeant verum anima-
lis rostrum et quidem horrendum inhians. Supra igitur
spondam mediam, et effigies marinorum animalium, vi-
deas ingentem oculum adeo scite expressum, ut anterior
pars navis ex altero tantum latere et oblique conspecta
monstri caput efferat. Super hanc partem navis , ab ima
parte stoli ad primum remigem, surgit aliquando turris,
vel pons, vel aliquis eminens locus, unde pugnatores,
vel balistae, vel machinae bellicae tela jaciant in hostiles
naves. Ea prorae descriptio, quae tamen non in cunctis
navibus eadem est , etsi in omnibus duae partes praecipue
conspiciantur , scil. rostrum et stolus. Hae autem partes,
quin et tota navis coloribus vividis adumbrantur, cuique
rei exprimendae aptissimis , quorum colorum fundamentum
erat minium, adeo tamen tenax, ut fluctuum agitatione
perpetua non debilitaretur.
64 SUPPLEMENTA VARIA,
De puppi autem, parte navis postica, haec tenenda sunt:
queniadmodum prora caput navis piscis , seu monstri
marini speciem prae se ferebat , sic puppis caudam ; ita
ut in nummis et aliis monumentis plerisque , quae ad nos
pervenerunt, vere delphines ore patenti cernere existi-
mares. Porro puppis , quae Graecis Trpupiva, et poetis oupa
dicitur, tota concava
Stantemque
est, Ovid.
in puppe
Metam.
recurva,
1. XI, v. 464 ,

quin et altior et magis conspicua quam ipsa prora. Virgil.

iEneid. VIII , 680 ,
Stans celsa in puppi
Hujus partes sunt,ut prorae irape?;eipe<Jta , id est, spatium a
primis remigibus vacuum, et tribus spondis dispertitum ,
quarum superior raptTovetov dicitur, zona , plerumque can-
cellis distincta, quae totam navim circumcingit. ln non-
nullis, inter remiges et puppim, eadem est rcapo&os , vel
rcapa6pavo? , ac in prora ; et in hac parte gubernacula ,
seu clavi ejusdem formae, quae est nunc nostris, locabantur
ab utroque latere; nam duo erant. Et ibi navarchus, seu
rector, sedebat. In centro puppis, et inter spondas supe-
riores , erat tutela navis , quam noli confundere cum para-
semo, de quo supra diximus. Parasemon erat signum
quod nomen dabat navi ; tutela autem , quasi tutelare
numen , cui commissa erat navis cura. Consueverant
enim veteres suas naves consecrare alicui deo. Ovid.
Trist. 1. I, El. x, 1 :
Est mihi , sitque , precor , flavae tutela Minervse
Navis; et a picta casside nomen habet.
Parasemon igitur hujus navis erat cassis , Minerva autem
tutela. Euripid. in Iphigen. de Achillis classe :
Xpuceiat; o" e«o'<Jtv
Kair' ax,pav Nyipvj&e? etJTaaav 0eal
IIpu[Avatj, (jvjj/.' A)(i>.Xeiou ffTpaTou. , .
 VEL DISSERTATIONES. 65
Picta erat tutela. Ovid. Fast. 1. IV :
Ficta coloribus ustis
Caelestem matrem concava puppis habet.
Sed et sculpta quoque : tunc altius collocabatur , supra
superiorem spondam , vel peritonium. Id. Eurip. supr. cit.
Kaf' axpav Nrip^^e? eo-Tao-av 6eai.

Sicut autem pagani suis diis , ita christiani martyribus

ac divis tutelam navium commiserunt. Procop. in Esai. c.
1 2 : Ta?? yap Trpuftvai? aE 6ewv etxoves eveypa<pov , w; xal vOv
dyiwv MapTupwv. Idem quoque mos apud nos viget. Caete-
rum sacer erat iste locus et puppis ipsa. Asylus praeterea,
et uti dicam, ara, quam ullo modo temerare nefas esset:
nam puppi super foedera jungebantur, et sacra fiebant. In
puppiquoque, eminentiore quippe loco, praesertim in prae-
toriis navibus, unde dux classi imperabat, surgebat diceta,
seu tabernaculum in arcus formam effictum , ubi imperator
sedebat , signum pugnae daturus , vel exercitationi praeses
futurus. Postremo, puppis summitas erat a<p).ao-Tov , Latinis
aplustre, quae pars prorae quoque convenit; nam in mul-
tis monumentis eam in prora quoque conspicere licet :
nihilominus puppi peculiariter addicitur : a<pXao-Ta igitur
quaein puppi erant,in pennarum formam fiebant. Eustath.
a<pXao"Tov, to eVt itpOpivY)? avaTeTapievov et; G<|/ot; ex xavovtwv
rcXaTewv emxexaj/.jjievwv. Malim tamenin pinnaruin formam.
Finge igitur baculum erectum , e cujus medio fasciae sus-
pensae erant, taeniaeque versicolores, quae, quum vento
agitatae essent, per aera ludebant in modum alarum. Pollux :
aip^ao-Tw evTo; 6p66v tyftov ire7t7iyev , o xaXouct GTviX^a, ou to
ex (Aeo-ou xpe{jw£[A£vov pooco?, Taivta 6vof>.a£eTat. Erat autem
praecipuus taeniarum usus, ut ex situ earum cognosce-
rentur venti. ( Cest la piece qui est remplacee dans nos
galeres par la fleche. )
ir. 5
66 SUPPLEMENTA VARIA,
A media parte aplustris surgebat Chenisciis , alterum
ornamentum, quod anserculi effigiem praebebat. Lucian.
in navigio: yi Tcpufiva fzev i-Kmia-rmtv Y}pef/.a jca[/.ittj}.ri , ^puaouv
j^ivyio-xov eiuxeifievr). Et alibi : A>.7|6o0; luTopta?, 6 ev upufivri
vj/ivto-xo? a<pva> eirTepu^aTo. Male Etymologicus boc ornamen-
tum prorae addicit. Ex aplustri autem saepe , praesertim in
praetoriis navibus, lucerna, seu fax nocturna dependebat,
vel duae , vel plures , ut videre est in triremi , qua vehitur
Trajanus Imp. in columna Trajana.
Postquam de partibus navis summatim attigimus , su-
perest ut de armis et armamentis ejus loquamur : scil. de
catastromatibus, delpbino, turribus, transtris, velis, malo,
funibus, etc. Catastromata erant tabulae, quibus conster-
nebatur navis ac contegebatur , ut in hoc veluti tecto stare
propugnatores , inque hostes tela emittere possent. Tem-
poribus Trojanis , naves constratae non erant : neque enim
tabulas ullas habebant , nisi in prora et puppi , ut patet ex
Homero. Odyss. M :
Et; wpta V7]6? eSatvov
ripwpYi?
Ubi scholiast. interpretatur : txpta Ta xaTao-TpwjjtaTa twv
vnwv. Non omnes , ut jam diximus , naves constratae erant ;
sed eae tantum , quae ad belli usum pararentur. In his ca-
tastromatibus propugnacula et turres locabantur. Propu-
gnacula, diversa a turribus , dicuntur locaaltiora, quasi
muri, unde milites suos hostes propugnant, aut manu,
aut telis. Recte quasi muri dicuntur ; nam ea Graeci
Totyjjus appellavere : et haec propugnacula forte nihil aliud
erant , nisi illa quae nostri dicunt : Bastingages de fortes
toiles , ou des peaux tendues derriere le peritoneium
pour defendre les rameurs et les combattants contre les
traits des ennemis. Nummi npbis offerunt milites armatos
et instructos ad praelium , tectos ad mediam partem a pro
 VEL DISSERTATIONES. 67
pugnaculis , quae totam fere navim superiori parte ambiunt.
Super catastromatibus erigebantur turres, praesertim a
Romanis, ut videre licet apudVeget. 1. IV, c. 44? et Dion.
I. XLIX. Plin. 1. XXXII, c. 1 : Armatce classes imponunt
sibi turrium propugnacula , ut in mari quoquepugnetur ,
velut e muris. Ab utroque latere , scil. a prora et a puppi
excitari solebant, sed leves tantum, et ad tempus, eae
demum , quae dissolvi facile possent , aut exstrui , quum
res posceret. Clare Servius ad hunc Virgilii locum , iEneid.
I. VIII, v. 6g3:
Tanta mole viri turritis puppibus instant.

De tabulatis subito eriguntur, ait, simul ac ventum

est in pr&lium , turres hostibus improvisce ; in navigando
erant occultat. Inter arma navis erat quoque delphis , seu
delphinus, instrumentum pertinens adpugnasnavales. Fuit
autem massa ponderis ingentis, ac ferro vel plumbo in del-
phini effigiem formata , quam ex antenna , sive malo navis
pendentem , funibusque et rotulis religatam , in hostiles na-
ves dejiciebant , atque ea navim vel mergebant in aquam , vel
perforabant. Pherecrates in Suida , ex recensione Salmasii :

(!) &s £s>.<pi; £<jti [ao>.uS5qO; o^eXtpivocpopOi; Te xspoifyo;

6; o\axo<]>ei ToO'£a<po{ auTwv epiiuTCTwv xxl JcaTao*uwv.

Omitto corvos et harpagonas satis vel tironibus notos.

Armamenta vero , quae ad remigationem pertinent ,
sunt transtra, in quibus remiges consident, sic dicta ,
quoniam a latere in latus per transversum ponebantur.
Virgil. 1. V. ^En. 837 , ea vocat dura sedilia: recte dura;
neque enim lectum , vel quid aliud somni causa debebant
substernere , quippe quod mollius haberetur , quam ut mi-
litibus et nautis conveniret ; igitur et sedebant et recum-
bebant diu noctuque remiges et nautae per dura sedilia
: 5a
68 SUPPLEMENTA VARIA,
seu transtra. Remi, graece xwirat , perticae sunt longiores
in latitudinem quamdam desinentes. Remi dicti vel a ra-
mis arborum , vel a removendis fluctibus , ut tonsores a
tondendis capillis , et alia similia , eamdem habebant for-
mam quam iis ipsis nunc videmus. Nisi quod plumbum non-
nunquam manubriis habuere infusum , quo propter pon-
dus facilius moverentur. Athen. 1. V. De ordinibus remigum
supra diximus. Remi autem apud veteres loris ad scalmos ,
hoc est, paxillos quosdam alligabantur, quos singuli ha-
bebant proprios. Vitruv. 1. XIX , c. 4 : Etiam remi circa
scalmos strophis religati. Lora , graece Tporcot , seu Tpo-
irwTrjpec;. Hom. Od. A :
ftpTuvavTO <5' epeTfia Tpoiroti; ev ^epf/.aTivoici.
Schol. AnWi tou? TpoTuwTYjpa; , •rcepl ou<; at xwivat TpeirovTai
xat <7Tpe<povTai ev ijxaot tois TCepi&e^ejiivot; Tat; xwTvai;.Latinis
quoque strophi, vel struppi, Germanis slropp.{Les rames
etaient atlackees par des estrops , strophis , aux tolets ,
scalmis , Jixes au plat-bord; et elles penetraient a tra-
vers le peritoneium par des sabords de nage, nommes
columbarii. M. Henri, Memoire sur la marine des an-
ciens, p. 56. ) De istis autem tpt,a'ci , pellibus , de quibus
loquitur Homeri Schol. dubitatur : forte ascomata, mu-
nimenta pellicea quaedam in foraminibus iis per quae remi
exeruntur. Fuit et alia pellis in navibus, graece uirTipeo-tov
dicta , quam sibi substernebant remiges.
Vela, tumices, graece <pwo-<ywve;, itapa t6 ^uuacGai uit'
avepiwv , quia vento tumescunt ; aliter apjxeva , sed vulgo
t<Tta, singula prius fuere in quaque navi, dein plura et
primo artemon, quod in fuso supra antennam suspen-
ditur , et , ut ait Isidorus , dirigendae potius navis commen-
datur. Mentio illius in Actis Apost. XXVII, v. 4o : sira-
pavTe; tov apTepiova tyi Ttveouo™/i , jcaTeij^ov et; t6v atytaXo'v.
Acatus, axotTtov, maximum ac proprium velum. Jubens
 VEL DISSERTATIONES. 69
illic effugere passis majoribus velis. Hesych. Axana, Ta
;xevaXa ap|i.eva. Dolon , seu lipadum, minimum velum et
ad proram defixum , ut Isidor. testatur. Suid. oNftwve?, ra
pxpa tirta. Demum em&pofAO? , epidromus , secundae ma-
gnitudinis velum , quod suspenditur in puppi. Idem nobis
videtur qui artemon. Praeterea minora habebant vela ma-
joribus imposita, quae appellabant suppara. Senec. Ep.
LXXVII : solis licet supparum inlendere, quod in allo
est. Caeterum ista omnia vela raro admodum in navibus
simul reperiuntur; sed mobilia erant sicut mali; et cum
istis vel attollebantur , vel demittebantur , prout flaret
ventus. Quod ad velificationem attinet, nihil veteribus de-
erat. Vela ex lino, cannabe, conficiebantur ; aliquando
etiam sparto et corio. Vid. Caesarem 1. III, de B. Gall.
de venetis navibus. Quae e tenuissimo lino erant , carbasa
vocabantur :
Tumidoque inflatur carbasus austro.

Virgil. 1. III, JEn. 35-j.Yela. diversis coloribus tingebantur ,

et quidem purpura aut hyacintho ; aliquando in rebus ad-
versis nigra conspiciebantur. Quae omnia pertica quadam
extendebantur , quam Latini antennam, Graeci xepa; vo-
cabant, cujus partes sunt afiSoXa et cu[i6oXa. Hae circa
malum sunt : post ayxuXai , brachia , ultimo axpoxepaia ,
cornua. Malus autem sic dictus, quia, quasi quibusdam
maleolis (malorum, pomorum similitudinibus) ligneis
cingitur, quorum volubilitate vela facilius elevantur.
Isidor. Graece est wto;. Hunc unicum antiqui habuere in
medio navis collocatum. Malus hic erigebatur , et (AeWoVij ,
foramini, inserebatur, ac rudentibus firmabatur. Porro
partes mali, qui etarbor dicitur, sunt : impva, pars quae
foramini inseritur ; Xwa; seu xpajpriXo?, circa quam velum
suspenditur; summa pars Owpaxiov, in qua dolon : non-
nunquam et xapyvfoiov vocatur. Eas partes complectitur
. 53
7o SUPPLEMENTA VARIA,
Macrob. in Saturnalibus. Asclepiades , inquit, 1. X, vir
inter Grcecos apprime doctus ac diligens , carchesia a
navalire dicta existimat. Ait enim, navalis malipartem
inferiorem pternam vocari. At circamediamfere partem
rpapiXov dici. Summam vero partem carchesiam nomi-
nari; et inde dffundi in utrumque veli latus ea quce
cornua vocantur. Versatilia fuisse videntur ista in summo
malo carchesia , et prorsus similia his corbibus quas nos-
tri dicunt hune , Hispani gabia , Angli top ; quanquam
V. C. Henri supra citatus, Memoire sur la marine des
anciens , p. 62 , ea carchesia fuisse putat foramina in
summo malo ad funes retinendos aptata, sicuti videntur
in numismate Adriani. Venio ad funes quos haec omnia
requirunt: nam funibus malus erigitur, funibus religatur
antenna, funibus colliguntur vela, funibus explicantur.
Funes quibus antenna sustollitur , vel demittitur cum velis,
rudentes appellantur. Hieronym. adv. Jovem in I : ru-
dentibus vela sustollam. Vegetio sunt chalatorii funes ,
a graeco ytfkw*, quod est demittere. Jam funis, quo an-
tenna ex utroque cornu religatur ad malum, KepoOyo;
dicitur et ayyovv]. Homerus xaXwva; vocavit, et Latini
aliquando rudentes. At funes quibus vel laxatur vel inten-
ditur antenna dicuntur Hyperce. Suid. uirepa , to tou xepaTo;
tou icoC cywtibv , wavieTat, *al £i«T£i'vgT«i. Latinis dice-
bantur opiferae. Isidor. 1. XIX : Opferce, funes qui cor-
nibus antennce dexlra sinistraque tenduntur retroverso.
Velo etiam cuique proprii erant funes in utroque angulo,
quos Latini pedes , Graeci iro'&a? nuncupant. Generatim
funes, quibus malus erigitur vel demittitur mesurice sunt,
quibus ex utroque latere firmantur protones. Fiebant fu-
nes olim e loris pellibusque, postea e Jino, cannabe,
junco , sparto , palmae foliis , philyra ; immo ex arborum
corticibus, cerasi, tiliae, vitis, aceris et carpini.
De gubernaculis locuti sumus. De anchoris dicendum.
 VEL DISSERTATIONES. 7i
Anchorce primum ex lapide fabrefactae , ut ostendit Apol-
lonius in Argonauticis, et Arrian. in periplo Ponti Euxini :
At alterius lapidece anchora>. fragmenta ibi ( in templo
deae Phasianae) visuntur pervetusta, quce quidem verisi-
milius est antiquissimat anchora? Argonauticat reliquias
esse crediderim. Eas postea fecerunte ligno. Athen. in nave
Philopatoris : Ayxupai 8l visav , £uXovai (/.ev TeVrape; , <ji£n)pai
<5e oxtw. Ultimo e ferro factae, sed cum dente non in utra-
que , sed saltem una parte. Deinde Eupalamii ingenium ac-
cessit , et bidentem fecit ; et hanc anchoram apt.<pi<ro|i.ov , seu
a[A<pt€o>.ov Gr. vocant. Nonnulli ejus inventionem Anacharsi
Scythico philosopho tribuunt. Strab. 1. X, et Suidas. Non
omittendum genus anchorae seu retinaculi per corbes la-
pidibus refertas, quarum mentio fit a Josepho et Eunapio.
Has descripsit Arrian. 1. X. Exped. Alex. Crates, inquit,
vimineas in Pjramidum modum contextas et selectis ad
idlapidibus oppletas adproras singularum navium demit-
tunt. Sed his non utebantur nisi in arenosis locis et mo-
bilibus, ubi aliae anchorae sisti et defigi nequirent. Habue-
runt autem plures anchoras diversae magnitudinis in una-
quaque navi, quarum praecipua Upa, sacra dicta. Forma
anchorae veterum accedit ad eam quam nostri habent.
Vide NN. Bolis erat non anchora, sed instrumentum, cujus
ope maris conditionem et terrae solebant explorare. Glossae
novi testamenti : Bolis est vasculum vel plumbeum cum
catena, quod nauta^ implentadipe et submittunt in mare
ad explorandum , an loca petrosaubinavis possit stare ,
an arenosa, quce navim perdant. Catapirates dicitur Lu-
cilio , linea cum massa plumbea qua maris altitudo ten-
tatur.
Sed ad gubernandam navim , seu ad regendam , vel
ad defendendam plurimi erant ordines instituti; scilicet
summi magistratus (Vetat-major) : inter eos primus apud
graecos Tpinipapxo; , trierarchus , persona erat publica .
54
7a SUPPLEMENTA VARIA,
quae suam dare triremera , eamque sartam tectam habere ,
difficilioribusque reipublicae temporibus etiam instruere
cogebatur : Ulpian. ad orat. contra Leptinem. Eligebatur
ex opulentioribus plerumque; triremi vero per menses
sex vel circa, imperabat; tum successori navim una cum
armamentis , militibus ac nautis tradebat , si ista haberet
ex publico ; si vero privato sumptu comparata , cum eo
paciscebatur , aut demebat sua, aliaque ipsum jubebat
substituere : Demosth. Orat. contra Polydem. Imperabat
autem trierarchus gubernatori et militibus. Post eum et
apud Romanos praecipuus magistratus erat Navarchus , cui
imperium non erat in multas , sed in unam navim. Veget.
Singulce liburnce singulos navarchos, id est, quasi na-
vicularios habebant , qui exceptis cateris, nautarum
officiis, gubernatoribus alque remigibus et militibus exer-
cendis quotidianam curam et jugem adhibebant indus-
triam. Atque , si quando praelium instabat, navarchus ipse
in triremi expediebat omnia, ejusque imperio omnia erant
subjecta. Apud Romanos hi praecipue vocabantur praefecti.
( Hi initio dicebantur Duumviri. ) Post trierarchos et na-
varchos Graeci habuere ravTnxovTapyjjus , sic a pentecon-
toro navigii genere nominatos. Horum officium erat cuncta
triremi necessaria emere et adducere : Demosth. Orat. adv.
Polydem. Apud Romanos hoc officium videtur addictum
centurionibus. Trierarchi autem et pentecontarchi mili-
tiam potissimum curabant, sed gubernatores licet ipsis
subjecti rem administrabant navalem; ac primum nautis
ac remigibus imperabant. Pollux : 6 eVi twv oiaxwv xa87]'-
jievo; xa^eirai xuSepvvfTin? , d vauTwv ap^wv. Et Stat. Theb.
VIII, v. 267:
Stat solus puppe magister.
Sedebat igitur in puppe , quo facilius videre posset quid
per totam navim fieret,aliique imperata ejus melius accipe
 VEL DISSERTATIONES. 73
rent. Fuit autem hujus severissimum imperium , quippe cui
nautae summo silentio tacitique obedire cogerentur. Sed
ultra res ad navigationem necessarias ejus imperium non
extendebatur, quales sunt expandere vela, remis incum-
bere , vel eos inhibere. Virgil. jEneid. V , 1 2 :
Ipse gubernator puppi Palinurus ab alta
Colligere arma jubet, validisque incumbere remis.
Cursum navis dirigebat , ac sidera observabat : uno verbo
quidquid nauticae rei fuit , ad eum pertinebat. Post ipsum
proreta : nam gubernator non semper clavum regebat ,
sed loco ipsius proreta. Suid. rcpwper apj^ei 4 JcuSepvTfTY)?.
Officium ergo proretae fuit , ut gubernatori veniret in la-
borum partem et ad imperium ejus regeret clavum. Tu-
telam habebat prorae, quod indicat nomen ejus; gubernator
autem puppis : quum esset in prora , scil. in parte ante-
riore navis , gubernatori syrtes et scopulos indicabat, etc,
etc. Inter infimos navium magistratus praecipuum locum
tenet hortator sive portisculus , et aliquando magister ,
a graecis xe^eucTYis vocatus. Hujus maxima pars jubere re-
miges vel pergere, vel pausare. Docent Ennii Frag. p. 1 3a.
Hortatore bono priu' , quam jam finibu' termo est.

Erant et TpnipauXai, Symphoniaci, qui tibia remigibus

cantabant; vautpiftaxe;, custodes navis , qui armamenta ad
militiam pertinentia custodiebant ; et alii quos omitto , quia
non in omni tempore nec in omnibus navigiis usui erant.
Remiges. Horum officium erat, ut remorum usu naves
ducerent. Nauta? vela vel adducebant , vel retrahebant.
Ii autem quos epibatas vocabant ( ut apud nos les sol-
dats de marine ) maritimis praeliis peculiariter instructi
erant. Praeterea legionarii et socii, ut in terrestribus ex-
peditionibus. Haec omnia navis armamentum et appara-
tum efficiunt. De classibus vero , earum compositione ,
74 SUPPLEMENTA VARIA,
ordine ; et de belli maritimi omnigeno systemate apud
veteres usitato non disseremus ; quoniam tempus , nec res
sinunt illud supplementum latius extendere.
Nec magis de remorum ordinibus loquemur : remigum-
ne ordines superimpositi fuerint, annon? Cujus rei sum-
ma adhuc sub judice lis est. Omnes, quotquot \idimus,
scriptores antiqui non hserent in eo ; et ordines remigum
superimpositos innuunt. Praeterea , monumenta vetera ,
licet pauca, v. gr. triremes et biremes columnae Trajanae,
nonnullaque numismata nobis biremes cum duobus re-
morum ordinibus superimpositis offerunt; nullum igitur
dubium in nostra mente manet : quapropter hoc ipsum
compendium ex iis monumentis effinximus. At omnes fere
rei navalis periti recentiores , navem quamlibet hoc modo
agi et duci unquam potuisse negant, et suam sententiam
speciosis fulciunt argumentis. Id unum mihi responsum
erit : Numquid , ex eo quod, in tanta diversitate temporum
et rationum operandi, res fieri posse negatur, inde se-
quitur eam nunquam fuisse factam? Quin immo, quum
omnes in uno facto patenti concordent, tum scriptores ,
tum monumenta, impossibilitasne debet in medium adduci?
minime. Sed hoc tantum colligam : quae res propter indus-
triae instrumentorumve discrimen fieri olim potuit , eadem
hodie fieri nequit; sicuti artes nobis notae ac familiares
olim veteres fugerunt, ita vicissim aliae non minus forte
utiles,nos latent. Quid igitur faciendum nobis nunc super-
est, nisi ut nostram potius ignorantiam fateamur, quam
adversus tot historicos fide dignissimos invalidis con-
tendere argumentis? Dixi.
 VEL DISSERTATIONES. 75

SUPPLEMENTUM III

AD BEILUM AFRICANUM, CAP. XII-XVIi; NOSTRjE

EDITIONIS T. II, P. 438 - 442-

«aw^-

Pugna apud Ruspinam , seu Leptin.

Promisimus capp. XII, not. 2, et XVII, not. 1, nos

ampliorem hujus pugnae descriptionem daturos ; at consi-
derantibus nobis visum est nullam aptiorem fore post lu-
culentissimam notam eruditissimi Turpin de Crisse in
nostro secundo vol. p. 5 1 1 , ad calcem B. Afr. subjectam ,
quam ipsam , non minore commendatione dignam viri
clari Guischardt analysin hujus pugnae, gallico quidem ser-
mone, sed concinnius et elegantius quam fert scriptorum
vulgus, expressam et explicatam : quapropter eam lectori
integram dabimus ipsismet auctoris verbis ad usum tiro-
num , et in gratiam eorum quibus omnino non sordet ars
tactica; non spernendum munus, et quod illis maxime com-
mendamus , ut militaris artis et criticae specimen excel-
lentissimum.
« Cesar s etait avance avec ses trente cohortes, environ
trois mille pas de son camp , lorsque , vers les onze heures
du matin , ses partis vinrent lui donner avis qu ils avaient
apercu de loin l ennemi qui s approchait en grand nom-
bre, et a l instant meme on vit s elever une epaisse pous-
siere. II est important de connaitre la carte du pays, pour
se former une idee de 1 action qu il y eut ici entre les
troupes de Cesar et celles de Labienus, et de toutes les
autres rencontres dont elle fut suivie; parce que les prin-
cipales operations de cette guerre se sont faites dans une
76 SUPPLEMENTA VARIA,
petite étendue de pays , depuis les environs de la ville de
Ruspina jusqu aux champs de Demos , ou 1 ancien Thap
sus, qui n'en est guère éloigné que de treize lieues. Hir-
tius est assez exact dans ses descriptions; et les relations
de nos voyageurs , qui marquent la même situation des
lieux qu'il décrit , m'ont beaucoup servi à éclaircir le ré
cit de l'ancien historien, qui sans ce secours aurait été
inintelligible.
» En allant de Hercla vers les villes qui s étaient ren
dues à César, on rencontre à deux lieues de Ruspina la
ville de Susa, qui est bâtie à l'extrémité septentrionale
d une longue suite d éminences, lesquelles, en s étendant
le long des côtes , depuis cette ville justni à Thapsus , et
de là à Surseff, ou 1 ancien Sarsura , s approchent plus
ou moins du bord de la mer. A quelque distance de Susa,
ces mêmes montagnes forment un demi-cercle , dont les
deux extrémités touchent bien près le rivage, environ
nant une grande plaine de quinze mille pas de large , qui
paraît comme en amphithéâtre.
» Au-delà de ces hauteurs , du côté du sud , on ren
contre une petite vallée, et ensuite un terrein assez uni
où la ville de Ruspina , aujourd'hui le village de Sahaleel,
était bâtie à deux milles de la mer et de son port. A. une
petite distance de la ville, du côté du sud, le terrain de
vient très-inégal, et toute 1 assiette des lieux se change jus
qu à Thapsus , par la différente position des montagnes
qui y sont escarpées et plus ou moins éloignées de la mer.
» Comme César voulait pousser plus avant dans le pays
pour fourrager, il se trouvait déjà assez près des hauteurs
qui forment l'enfoncement de cette plaine , lorsque la pous
sière lui fit apercevoir de fort loin 1 ennemi. Il est évident
qu il ne crut pas Labiénus aussi en force qu'il l'était , et
qu il s imagina d'abord n'avoir encore à combattre qu une
troupe de cavaliers Numides, comme le lendemain de son
 VEL DISSERTATIONES. 77
arrivée. En effet , il fut long-temps le maître de rebrousser
chemin et de se rapprocher de son camp , ou du moins
d en faire venir un corps considérable d infanterie , qui
lui aurait été de grande utilité dans 1 action. Mais il se
contenta d en appeler la simple cavalerie , qui montait à
environ quatorze cents chevaux, et quelques centaines
d archers qu il y avait. Ces troupes eurent le temps de se
joindre à lui , avant qu'il reconnût 1 ennemi.
» Après ce renfort, César s'étant mis à la tête d'un petit
nombre de légionaires, alla lui-même reconnaître l'en
nemi, en devançant un peu ses cohortes, qui le suivaient
à petit pas et en ordre de marche. La plaine favorisant
beaucoup la vue, il ne tarda pas de distinguer les grandes
forces de 1 ennemi. Il ordonna sur-le-champ à ses troupes
de faire halte, et de se préparer au combat.
» L'ordre de bataille dans lequel Labiénus s avança
dans la plaine était très-bien imaginé. Au lieu de déta
cher ses cavaliers Numides en avant et de les faire escar-
moucher , comme c était leur coutume , sans ordre et sans
but, il les rangea cette fois tous en ligne, et en forma
de petites troupes parmi lesquelles il mêla sa nombreuse
infanterie, tant légère que pesante, en la mettant dans
les intervalles entre les escadrons. De cette manière, il
prépara aux troupes de César, dont la plupart étaient de
nouvelle levée, une attaque qui devait les déconcerter,
et forma un grand front propre à déborder celui de 1 en
nemi. Sa grosse cavalerie, avec le reste de celle des Nu
mides , se porta sur les ailes , rangée sur beaucoup de pro
fondeur, et les escadrons marchèrent les uns derrière les
autres. Son grand dessein étant d envelopper 1 infanterie
de César dans la plaine , il tâcha de le masquer par cette
disposition des ailes, afin de mieux s assurer le succès; car
il avait ordonné à la cavalerie des ailes de rester dans
cet ordre jusqu'à ce que les armées fussent en présence,
78 SUPPLEMENTA VARIA,
de s'étendre alors tout-à-coup, et de tourner l'ennemi qui,
ne devait pas s'y attendre.
» Comme tous les intervalles entre les petits corps des
Numides étaient remplis d un prodigieux nombre de gens
à pied , rangés sur beaucoup de profondeur , on crut long
temps dans l'armée de César que tout le corps de bataille
de 1 ennemi n'était composé que d infanterie. Les anciens
laissaient ordinairement entre leurs escadrons de grands
intervalles qui se faisaient aisément distinguer dans 1 eloi-
gnement; et ici cette ligne contiguë que formait la cava
lerie Numide mêlée avec 1 infanterie , en imposa même
à César; de sorte que, quand il rangea ses troupes en ba
taille , il crut qu il aurait seulement affaire avec la cava
lerie sur les ailes, et que son infanterie combattrait celle
de l'ennemi, qu'il supposait être au centre, comme de
coutume. Sans cette erreur, il n'est pas douteux qu'il n'eût
fait une autre disposition, qui lui aurait épargné bien de
1 embarras.
» César rangea toutes ses cohortes sur une seule ligne ,
pour opposer un front égal à celui de 1 ennemi. Il jeta le
peu d archers qu il avait, en avant de la ligne. Ce n était
pas dans l'espérance qu'ils tinssent tête à ceux de 1 en
nemi, dont la supériorité en cette espèce de troupes lui
était bien connue. Leur destination était d'engager sim
plement l'action , après quoi ils devaient se retirer , appa
remment pour se porter sur les hauteurs , afin d en écar
ter les ennemis, ou pour aller au secours de la cavalerie,
comme il l'avait fait souvent avec beaucoup de succès.
Sa cavalerie fut placée sur les deux ailes , et il lui recom
manda surtout d empêcher 1 ennemi de les tourner et de
gagner les derrières. L armée de César s'appuyait avec
sa gauche aux collines qui bornaient la plaine, et celle
de Labiénus les avait à droite.
» Les armées s'étant à la fin approchées l'une de l'au
 VEL DISSERTATIONES. 79
tre à une petite distance , on fit halte des deux côtés , et
l'on fut quelque temps à se regarder. César sentit alors
qu'il avait besoin de toute son adresse pour s en tirer avec
honneur , surtout lorsque les deux ailes de 1 ennemi com
mencèrent à s étendre tout d un coup , et que les escadrons
cachés derrière la ligne gagnèrent avec promptitude le
front, et firent mine de le tourner. La cavalerie de César,
voyant cette manœuvre, tenta bien de 1 imiter pour n'être
point débordée; mais, outre quelle ne pouvait le faire
qu aux dépens de sa profondeur et de ses intervalles , elle
fut encore prévenue par le choc terrible de la cavalerie
ennemie. En même temps, Labiénus donna le signal au
reste de ses troupes d'attaquer les cohortes. On vit alors
toutes ces troupes de Numides sortir à-la-fois de la ligne ,
accompagnées d'un grand nombre d archers à pied, fondre
sur les Romains , et les accabler d une grêle de traits et
de flèches. Dès que ceux-ci virent accourir à eux cette
foule d'ennemis, ils allèrent à leur rencontre en bonne
contenance; mais les Numides ne les attendaient pas; ils
tournèrent bride, et, passant avec une adresse étonnante
par les intervalles de leur infanterie , ils la laissèrent aux
prises avec les Romains. Quoiqu elle ne soutînt que très-
faiblement le choc des légionaires , elle donnait toujours
le temps à ses cavaliers de se remettre et de revenir à la
charge.
» Il n'est pas douteux que , si toute la ligne de César
eût donné en même-temps , elle aurait mis en fuite tout
ce qu elle avait en tête. Mais c est ce que Labiénus sou
haita, et ce que César ne devait pas faire. Car les cohortes
n'auraient pu se porter en avant dans la charge, qu'en
s'éloignant de la cavalerie qui était déjà bien pressée par
celle de Labiénus. Les cavaliers Numides se seraient promp-
tement soustraits à la rencontre des légionaires, et au
raient ensuite aisément gagné les flancs et les derrières des
8o SUPPLEMENTS VARIA,
Romains. Plus ou moins de désordre, inévitable dans une
troupe qui charge sur un grand front, les aurait exposés
à un ennemi qui était fait pour en profiter. Ils n'auraient
pu faire face aux Numides qu'en laissant à l'infanterie le
temps de se rallier, en sorte que 1 armée romaine se se
rait vue enveloppée avant d avoir pu prendre ses mesures
pour s'y opposer. César qui prévit tous ces inconvénients
et les vues de Labiénus, rappela bientôt ses cohortes.
Mais, dès quelles tinrent ferme, les Numides, secondés
comme tantôt d un nombre de gens à traits, les char
gèrent de nouveau , et fuyant toujours dès qu'on les ser
rait de près. Ces escarmouches continuèrent ainsi, au
grand désavantage des Romains. Car, lorsque le soldat se
laissait quelquefois emporter par 1 ardeur du combat, et
sortait brusquement de la ligne , pour repousser et pour
suivre ces hussards, qui évitaient pourtant aisément leurs
pilum ; les gens à traits, qui côtoyaient de toutes parts les
petites troupes des Numides, les accablèrent dans les flancs
d'une si grande quantité de traits et de flèches, qu'il y
en avait chaque fois qui restaient sur la place. César
voyant à la fin la perte de ses gens, et le peu de mal qu'il
faisait à 1 ennemi , annonça à ses cohortes de ne plus se
hasarder hors de la ligne qu à la distance d'environ quatre
pieds.
» Mais le mal devint bientôt plus grand. La cavalerie de
César avait fait jusqu alors des merveilles en luttant en
petit nombre contre celle de Labiénus , qui était infini
ment supérieure; mais, à la fin, harcelée comme elle
l'était, et fatiguée encore de la navigation, elle ne put
plus y résister. L ennemi ne pouvait pourtant pas lui faire
lâcher le pied ; elle tint toujours ferme en restant en trou
pe auprès de son infanterie. Cependant Labiénus parvint
à son but. Les escadrons tournèrent les uns après les au
tres les Romains , et s'étendirent derrière eux. En même- \
 VEL DISSERTATIONES. 81
temps, Labiénus fit à sa droite des manœuvres qui
semblaient être décisives. Il avait bien remarqué que les
hauteurs qui protégeaient la gauche de l'armée de César
n'étaient pas si impraticables qu'on ne pût les tourner.
Aussitôt donc qu on fut en présence , il les fit enfiler par
ses escadrons qu'il avait postés derrière sa droite, avec
ordre de prendre ces hauteurs à l'envers, et de chercher
un débouché derrière l'ennemi. La chose lui réussit à
souhait; la cavalerie, ayant trouvé la route assez aisée,
déboucha successivement et en si grand nombre, que
s'étant jointe ensuite aux escadrons qui tournaient de
l'autre côté , elle environna entièrement l'armée de César,
L infanterie légère s'étendit avec la cavalerie; et comme
elle était en très-grand nombre, elle se partagea si bien
entre les escadrons, que 1 enceinte qui se forma autour
des Romains en était partout garnie. Ces mouvements
s'exécutèrent avec toute la vitesse qui était propre à ces
troupes. César se vit enveloppé en un instant , avant même
qu'il sentît qu'on avait dégarni la ligne qu'il avait en tête.
» C'était bien la situation la plus critique où César se
fût trouvé de sa vie. Les malheurs de Trasimène , les dé
sastres des légions de Crassus et de celles de Curion , qui
avaient été depuis peu défaites de la même manière, pré
sentaient à l'esprit du soldat 1 image la plus capable de
l'effrayer. Cependant la moitié des rangs fit front à l'op
posé , et les soldats se serrèrent avec leurs boucliers, pour
parer les traits qui pleuvaient de toutes parts sur eux.
» Labiénus était si sûr du succès de ses dispositions ,
qu'il tenta même de persuader l'ennemi à mettre bas les
armes, et à se rendre. Dans cette vue, il s'avança à cheval ,
sans casque , criant aux soldats de César qu'il compatis
sait à leur sort , et qu'étant des milices de nouvelle levée ,
ils avaient tort de se laisser ensorceler par leur général
IF. 6
8a SUPPLEMENTA VARIA,
qui les avait jetés dans un extrême péril. Ce fut alors
qu'il lui arriva l'aventure avec un vieux soldat de la dixième
légion, qui faillit à le coucher sur le carreau.
» La fidélité des soldats de César étant à l'épreuve,
Labiénus les fit charger de tous côtés par ses Numides.
Mais, malgré la dangereuse position et le découragement
des Romains , l'infanterie légionaire imprimait encore tant
de respect à cet ennemi, qu'il n'osa jamais la serrer de
près. On se contenta de l'accabler de loin d'une multi
tude de traits, et de la tenir toujours en haleine par les
attaques réitérées des Numides. Labiénus croyait voir dans
cette manière d investir les Romains le moyen le plus sûr
de les détruire.
» La présence d'esprit que César montra en cette oc
casion est admirable. Elle était bien différente de cette
incertitude de Crassus, qui, dans un cas tout semblable,
changea ses dispositions d un instant à 1 autre , et choisit
à la fin la plus mauvaise. Au moment que César se vit
enveloppé , il ne marqua pas la moindre surprise. Son air
rassura le soldat, qui rougit de sa peur en présence du
général. 11 semble même que la manœuvre de Labiénus,
qui paraissait si funeste aux Romains , lui ouvrit une res
source pour la victoire. En effet , pour former l'enceinte ,
il fut nécessaire que l'ennemi occupât trois fois autant de
terrain qu'il ,en avait en bataille, et qu'il s'affaiblît par con
séquent de tous ses côtés, au point de n'être nulle part
en état de soutenir le choc des cohortes. Il fallait être
aussi habile que César pour saisir d'abord les moyens
d'en profiter, puisque, malgré le succès qu'on aurait pu
se promettre d'une charge vigoureuse, il devait toujours
paraître dangereux de fondre sur une partie des ennemis,
tandis que l'on prêterait le dos et le flanc à l'autre. Cu-
rion, étant à l'extrémité, osa se frayer un chemin vers les
 VEL DISSERTAÏIONES. H3
hauteurs qu'il avait à dos ; mais il fut prévenu dans l'exé
cution , arrêté et taillé en pièces.
» Voyons quelle fut la conduite de César dans une
situation à - peu - près semblable. Le parallèle en est frap
pant.
» La ligne de César était rangée sur neuf rangs , dont
quatre faisaient front à l'opposé. Les flancs étaient de
plus couverts de troupes de cavalerie qui, bien qu'en
butte à une multitude de traits , et continuellement as
saillies par les Numides, y tenaient encore ferme. Telle
était la position des Romains quand ils furent enveloppés.
César ordonna alors aux trois rangs qui étaient en-de
dans de la ligne, de faire, depuis un certain point qu il
leur fixa, un à droite et un à gauche vers les ailes, et
ensuite de défiler et de sortir des flancs. Les six autres
rangs continuaient à faire face à 1 ennemi des deux côtés.
A mesure que les trois hommes débouchaient , ils faisaient
ensemble et alternativement un à droite et un à gau
che, se joignaient aux rangs qui faisaient front, et défi
laient ainsi successivement derrière ceux qui s'étaient déjà
alignés. De cette manière la ligne se prolongea progres
sivement de plus d un tiers de son front , sans que les
soldats prêtassent le flanc à 1 ennemi. La cavalerie cou
vrit l'évolution sur les flancs, en s' éloignant peu-à-peu
de la ligne. A la gauche où elle était appuyée aux col
lines , le prolongement de la ligne n exigeait pas à beau
coup près le même temps et les mêmes précautions qu'à
la droite.
» Cette manœuvre , qui aurait été dangereuse et presque
impraticable en toute autre occasion, était ici la seule
que César pût hasarder sans risque. En effet , tous les écri
vains militaires nous disent, et la connaissance que nous
avons de l'armure tant du soldat romain, que du cavalier
6'
84 SUPPLEMENTA VARIA,
et du fantassin africain , le confirme , que les légio-
naires étaient alors si redoutables à ces troupes, qu'elles
n'osaient jamais les attaquer de front et en rase campagne ,
en quelque petit nombre qu'ils fussent; de sorte que César
pouvait aisément hasarder cette diminution de hauteur ;
tandis que les trois rangs, bien serrés, continuaient à
éloigner les gens à traits, et les Numides, dont les armes
et les chevaux n étaient rien moins que propres à enfoncer
et percer l'infanterie. D'ailleurs, César se reposait encore
sur ce que Labiénus avait lui-même affaibli son ordre de
bataille, et il était de plus persuadé qu il ne comprendrait
rien à ce mouvement de troupes, tout- à-fait contraire
à la routine, suivant laquelle les troupes, enveloppées en
rase campagne par une nombreuse cavalerie , formaient de
grands carrés pleins , ou des tortues , en se serrant et se
mettant sur autant de profondeur qu il était possible.
» Dans la manœuvre qu il fit faire à son infanterie ,
César eut en vue de rompre et de séparer la chaîne de
l'ennemi , pour l'empêcher de lui tomber sur le dos pen
dant l'exécution de la charge générale qui devait décider
du combat. Pour cet effet, lorsqu'à la fin les cohortes se
furent approchées avec leur droite , bien près des Numides
qui formaient l'enceinte de ce côté, César donna à la
cavalerie le signal de partir. Apparemment qu'elle chargea
encore 1 ennemi , à qui elle découvrit le flanc de l'infan
terie , afin de donner à celle-ci le temps et le terrain né
cessaires pour continuer les évolutions. On pourrait en^
core supposer , qu en même-temps que la cavalerie s'en
allait, on avait poussé en dehors un corps de légionaires,
qui, chargeant avec son succès ordinaire, achèverait d'é
carter les Numides.
» La cavalerie, en partant des deux ailes, eut ordre
de passer le long des deux faces, et de se placer devant
 VEL DISSERTATIONES. 85
l'infanterie , en se partageant en autant de corps qu'il y
avait de cohortes , mais de façon qu'elles en fussent alter
nativement garnies , les unes d'un côté , et les autres du
côté opposé , et qu'il y eût ainsi sur chaque face , entre
ses escadrons, l'intervalle d'une cohorte. Ce mouvement
de cavalerie était le plus difficile de tous. Elle dut néces
sairement , en défilant ainsi , prêter le flanc à une multi
tude de Numides qui voltigeaient continuellement entre
les deux armées. Mais la promptitude de l'exécution et la
bonté de la cavalerie romaine, qui n'avait qu'à faire face
pour mettre en fuite ces hussards, jointe à la protection
de l'infanterie , firent venir César à bout de sa disposition ,
d'autant plus que Labiénus ne devina d'abord rien de son
dessein.
» Dès que les troupes eurent exécuté toutes ces diffi
ciles manœuvres, avec bien de la patience, et sous une
grêle continuelle de traits, César donna le signal de la
charge. Dans un instant, les rangs dont le front était cou
vert de la cavalerie firent demi-tour, en tournant le dos
aux chevaux; et ayant pris ensuite leurs distances avec
les autres rangs , les cohortes partirent de deux côtés, de
même que les escadrons qui remplaçaient les cohortes qui
faisaient front du côté opposé , avec une impétuosité d'au
tant plus grande que la longueur de l'action avait irrité
leur courage. Comme la chaîne des ennemis était coupée ,
ils furent tous attaqués de front par une ligne qui était
aussi redoutable d'un côté que de 1 autre. Tel fut 1 effet
de la savante disposition de César , qu'il n'y eut aucune
partie de toute cette enceinte qui ne fût également enve
loppée dans la charge, et mise par-là hors d'état d'en
troubler l'exécution. Labiénus ne pouvait pas prétendre de
ses troupes qu'elles tinssent ferme; ce n'était point leur
manière de combattre. Tout fuyait avec précipitation pour
6S
86 SUPPLEMENTA VARIA,
éviter l'atteinte du redoutable pilum des légionaires.
Comme les fuyards se repliaient tous vers les hauteurs,
et que la droite, qui avait fait les premiers et les plus
grands efforts, s'était d'abord plus éloignée que le reste , il
en résulta que les deux lignes en s'ouvrant décrivaient ,
pour ainsi dire, deux grauds quarts de cercle, dont la
gauche était comme le pivot; de façon que, lorsque la
plaiqe fut entièrement nettoyée , et que les ennemis eurent
été repoussés au-delà, des collines, toutes les cohortes se
trouvèrent avec la cavalerie le long de ces hauteurs, où
César leur fit faire halte. Il ne jugea pas à propos de
poursuivre ses avantages. L'ennemi ne se reconnaissait
pas vaincu, quoiqu'il l'eût forcé à prendre la fuite. D'ail
leurs, en se hasardant au-delà de ces éminences, où le
terrain était raboteux et parsemé de collines , il avait tout
lieu de craindre qu'il ne trouvât bientôt de gros corps de
Numides, qui se seraient ralliés de côté et d'autre, sous la
protection de quelques hauteurs, dans le dessein de l'y
attendre , au cas que l'ardeur du soldat à la poursuite l'eût
entraîné plus avant. Sur ces considérations , César s'ar
rêta ; et après avoir donné quelques instants à rallier et à
rapprocher ses cohortes , il prit le parti de se retirer; mais
connaissant trop bien son ennemi pour espérer qu'il lui
laisserait tranquillement traverser la plaine , il resta dans
l'ordre de bataille, c'est-à-dire, dans cette grande ligne
que ses cohortes formaient alors, avec les escadrons dans
les intervalles, et descendit la plaine à petit pas pour re
tourner au camp.
» L'événement justifia bientôt ses mesures. A peine
avait-il abandonné les hauteurs, qji'on vit de tous côtés
l'ennemi déboucher, et venir à lui en aussi grand nombre
qu il l'avait été en bataille. Le hasard voulut , au moment
que Labiéuus recueillait les fuyards, incertain du parti
 VEL DISSERTATlONES. 87
qu'il devait prendre, que Pétréius et Pison survinssent avec
un corps de onze cents cavaliers, et d'autant de fantassins.
Ces deux généraux, ayant appris toutes les circonstances
de l'action , proposèrent d'abord de retourner à l'énnemi.
Ils représentèrent qu'on ne pouvait pas manquer de l'at
teindre dans la plaine, harassé de fatigue, et vraisembla
blement moins préparé au combat qu'auparavant. Leur
avis fut suivi et exécuté sur-le-champ. En effet , la situa
tion de César était des plus embarrassantes. Sa cavalerie
était fatiguée à n'en pouvoir plus, de même que ses co
hortes, qui avaient beaucoup souffert. Ce fut un bonheur
pour lui de se trouver en bataille, et sur un front d'une
grande étendue. Les Numides chargèrent à leur façon,
harcelant les Romains en tant de différentes manières ,
qu'à la fin ceux-ci auraient succombé de lassitude.
» César sentit bientôt , que le seul moyen de se débar
rasser de ces incommodes ennemis était de les charger de
nouveau avec tout le front de la ligne, avant qu'ils pus
sent parvenir à le tourner sur ses ailes; manœuvre qui
était la plus à craindre de la part de ces hussards. Ce
qu'il fit ici avec des troupes, la plupart de nouvelle levée,
est inconcevable. Après les avoir exhortées à rappeler toutes
leurs forces pour faire un dernier effort , il les vit aller à
•la charge, comme si elles n'eussent fait que commencer,
poursuivant si vivement les Africains , qu'elles les serraient
quelquefois de près. Ils s'enfuyaient comme la première
fois, tous vers les hauteurs, mais cette seconde fuite leur
coûta beaucoup plus, parce qu'ils s'y attendaient moins.
Pétréius même fut blessé. César fit encore monter ses
troupes sur ces hauteurs et s'y arrêta jusqu'au coucher
du soleil ; car il était déjà tard quand l'action recommença.
Cette charge eut tout le succès qu'il s'en était promis.
Les ennemis furent à la fin découragés , et on les vit en
64
88 SUPPLEMENTA VARIA,
troupes s'éloigner de ces lieux : de sorte que César put ,
sans risque , descendre dans la plaine , et s'en retourner au
camp, où il arriva dans l'obscurité, harassé et ayant perdu
beaucoup de monde.
a Tel est le récit de cette action dans toutes ses cir
constances, que l'historien n a fait qu indiquer, laissant
au lecteur le soin de les éclaircir. C'est une riche matière
à réflexion, et tout l'événement est intéressant. On doit
se rappeler que, la nuit qui précéda cette mémorable ba
taille, César était à bord d'un vaisseau, dans le dessein de
faire voile au lever du soleil. Sans le hasard singulier qui
prévint son départ, en amenant la flotte, quel aurait été
le sort de la légion de Saserna, si, en conséquence des
ordres de César, elle eût marché au-delà des hauteurs
pour couper du bois, et qu'elle eût été surprise, et atta
quée par toutes les grandes forces de Labiénus? César
aurait-il bien tenté de nouveau le débarquement , dans le
voisinage de Ruspina, en présence de l'ennemi? Ces co
hortes qu'il avait laissées à Ruspina et à Leptis ne se se
raient-elles pas crues perdues, si Labiénus les eût enfermées
le lendemain dans leurs villes, sans espérance de secours
et sans subsistances? Comme une telle entreprise contre
les garnisons des deux villes y aurait infailliblement attiré
une partie de la grande armée de Scipion pour en former
le siège , c'est à savoir , si les habitants auraient résisté aux
promesses, et méprisé le danger de la destruction pour
l'amour de ces cohortes, qu'ils pouvaient aussi croire
abandonnées à dessein.
» Les démarches de César avant l'action sont celles
d'un général, qui, se reposant sur les ressources de son
esprit, ne craint point le péril, et se croit dispensé de
bien des précautions, qui arrêtent à tout moment un autre
moins rempli de confiance. Ayant négligé, dès qu'il eut
 VEL DISSERTATIONES. 8g
pris poste à Ruspina, de détacher un grand nombre de
naturels du pays, pour lui donner avis des mouvements
de l'ennemi, il fut long-temps la dupe d'une erreur sur
ses forces , au point qu'il dédaigna de faire venir de son
camp des renforts capables de le mettre hors de danger ,
et que dans ses premières dispositions il ne profita pas si
bien du terrain qu'il aurait dû le faire. Ces fautes, qu'on
croit du moins pouvoir reprocher à César, furent effa
cées par la conduite admirable qu'il tint pendant l'action.
Les manœuvres qu'il fit faire à ses troupes, ne peuvent que
paraître inconcevables aux lecteurs qui ne connaissent pas
l'art militaire des anciens. En effet , on n'a point d'exem
ple d'une pareille action dans l'histoire moderne. Que l'on
se représente, aujourd'hui que les troupes sont toutes de
l'espèce de celles de Labiénus , un corps d'infanterie , dont
les armes n'atteignaient l'ennemi qu'à environ dix ou douze
pas, enveloppé par une armée quatre fois plus forte, et
restant des heures entières en butte à des traits à et des
flèches tout aussi dangereuses que le sont nos coups de
fusil ; douterait-on bien un instant que cette infanterie ,
quelque parti qu'elle voulût prendre , ne serait pas exter
minée sans retour? Mais, chez les anciens, un général
qui y était réduit, pouvait encore espérer de vaincre. La
raison en est, qu'ils avaient trouvé le secret de procurer
par 1 armure et par l'exercice, à l'infanterie qui se battait
en ligne , une supériorité décidée sur les troupes légères
qui ne savaient que tirer. L'avantage était tel qu'on le com
parerait à celui que nos régiments bien disciplinés ont sur
une troupe de paysans. On sait que le gros bouclier ser
vait au légionaire à parer les traits qui lui venaient en
ligne droite , ainsi que le casque et le corselet des autres.
On a vu des soldats sortir du combat , le bouclier percé
de plus de trente et de cinquante flèches. L'usage fit que
go SUPPLEMENTA VARIA,
ces armes pesantes ne genaient point le soldat ; il les re-
gardait comme ses membres , et il portait encore ses equi-
pages , ses provisions et les palissades du camp. Apres ces
remarques, les exploits de ces cohortes de Cesar contre
des gens nus, qui navaient d'autres armes que de jet,
ne causeront plus tant de surprise. »

Ex his apparet , Dionem Cassium lib. XLIII , c. i , non

errasse, quum dixit Caesarem sin omnino victum,at saltem
et recedere coactum eo praelio fuisse. Suam et sui exercitus
salutem, postacerrime et solertissime utrinque pugnatum,
solis debuit tenebris, quas, quum sero inchoatum esset
prselium , supervenisse necesse est ; certe id ex supra
dictis inferre licet.
 VEL DISSERTATIONES.

SUPPLEMENTUM IV.

De dispositione et ordine exercituum Ccesaris et Scipionis

ante Uzitam. B. Afr. c. lx et lxi, p. 485, tom. h.

Etsi nulla memorabilis pugna apud Uzitam facta fue-

rit, sed velitationes tantum parvi momenti; tamen adeo
scite et docte acies videntur fuisse ab utroque duce ordina-
tae, ut excellentes militaris rei peritia viri , Guischardt,
Lo - looz , Turpin de Crisse, belli hujus aream atque
pugna? ordinem fuse et eleganter post Hirtium commen-
tati sint. Nos quoque , quoniam subobscurius nonnihil in
narratione scriptoris romani vidimus,hunc locum enuclea-
tione aliqua dignum judicavimus; ut, si non tam scite
quam illi praestantes doctrina et judicio viri, saltem ad
auctoris* interpretationem et intelligentiam , lectori forte
non minus utiliter operam hanc perficeremus.
Sed antequam ad ordinem pugna? veniamus , paulo al-
tius res repetenda est,atque de campo, ubi res gestae fue-
runt, pauca praemittenda. Et primum animadvertat lector
totum hoc bellum Africanum intra spatium quinque men-
sium eonfectum esse , scilicet a VI Kal. Jan. ( c. a ) ad
Idus Jun. ( c. 98 ) , seu ex emendatione Calendarii a die
3i Oct. U. C. 707, ad 14 Apr. 708. Locus autem, in
quo acies bis ingenti praelio et multis velitationibus con-
tenderunt, angustus admodum est; quippe Caesar, quum
ante Adrumetum copias suas exposuisset, non Thapsum
prsetergressus est, nisi levibus aliquot excursibus in in-
teriores terras et insulam Cercinam ad frumenta colligenda.
Haec autem pars septemtrionalis or* Africanae, sita, ut nos
9a SUPPLEMENTA VARIA,
supputamus, inter 35 et 36° latit. septent. 8° et 90
longit. Paris. Byzacena, seu Emporia dicebatur, et erat in
provincia Romana proconsulari ( hodie le royaume de
Tunis), quae in duas partes a flumine Tusca divideba-
tur, scil. Zeugitanam, ubi Hippo, Utica, Carthago ; et
Bysacium , ubi Adrumetum , Ruspina, Leptis minor,
Thapsus, Achilla, Thisdra, Thenae, quae florentes urbes
et portus maritimi, et emporia erant : at in interiores
terras, sed haud longe a mari, Uzita, Vacca, Sarsura, etc.
Quae omnes, prope numero infinitae, in spatio XVIII
vel XX leucarum secundum oram maritimam, et VIII
vel X in interioribus terris reperiuntur. In eo igitur spatio
per V circiter menses decertatum est.
De pugna apud Ruspinam satis fuse in praecedenti sup-
plemento dictum est; ad Uzitam accedo.
Post praelium Ruspinense , Caesar , qui si non omnino
victus , at saltem in sua se castra recipere coactus est , ibi
moratur, donec sibi auxilia e Sicilia afferantur. Porro
ejus castra erant inter urbem posita et mare : namque ea
urbs millibus V pass. ab extrema parte jugi ante Caesaris
castra , et II millibus pass. a mari distabat. Prope urbem ,
septentrionem versus , planities eratXV mill. pass. patens,
undique collibus cincta, qui in modum arcus producti
extremis partibus utrinque mare ipsum proxime attinge-
bant. An haec ipsa planities fuerit in qua praelium Ruspi-
nense commissum fuit , non liquet. Guischardo sic placet :
mihi vero paulo infra, meridiem versus. At quod minime
dubium, campus ille fuit, in quo expiicatae per plures
dies se continuerunt totius Africae vires , ducibus Scipione
et Juba Rege; simul Caesaris exercitus. Collibus igitur,
ut modo dixi, quasi procinctu circumdata planities erat,
cujus tertiapars ad meridiem, et ante Ruspinam, exercitui
Caesariano locumin quo exerceretur, dabat, quum caeterae
duae penes reip. exercitus essent.
 VEL DISSERTATIONES. 93
Ad eam distantiam , nempe ad tertiam partem jugi ,
convallis erat, quam palus media fere totam occupabat,
si Turpin de Crisse fidem adhibeamus , et ultra olivetum.
Quod si ab hac convalle lineam rectam ad mare perdu-
xeris,primum erit ad tertiam partem, locus perimpeditus,
seu , ut vult Guischardt, lacuna ( un ravin ) a convalle
supra dicta exiens et recta procurrens ad Uzitam , seu ,
ut vult Turpin de Crisse, cui ego assentior , virgultis ,
aut fossis spatium aliquod consertum ante Scipionis legio-
nes, quod sibi impedimento fore ad ultro occurrendum
Caesar existimavit (c. 58); deinde, inter hoc impedimen-
tum et maris littus , urbs Uzita quam tenebant Scipionis
cohortes. Reliqua demum pars hujus linese quam ad mare
ductam finximus , armis vacua.
Castra Caesaris erant posita inter Ruspinam et mare,
citra cornu dextrum jugi supra dicti, et inde ad mare ten-
debant. Castra autem Scipionis longe ab urbe Uzita ad
partem mediam planitiei, sed collibus propiora; castra
Jubae paulo infra inter Scipionem et mare.
Postquam autem ex transfugis hostium mentem Caesar
detexisset, et ad eos propius accedere decrevisset (quippe
ei auxilia venerant ) ; primum , urbem Ruspinam media
nocte cum cohortibus et equitatu transit, deinde ad dex-
trum latus conversione facta per angustam vallem , par-
vulam proclivitatem , intra urbem et montes ad mare ten-
dit (c. 3^ ). Postea sinistrorsum colles ascendit occupat-
que, ad castella quae ab hostibus exstructa in verticibus
collium utramque convallis supra dictae partem muniebant;
dein opere legionibus dispertito munitiones in hoc tractu
collium inchoare jubet (vide notam 2, c. 38, vol. II).
Linea vero, quam tenebat, in longitudinem patebat VI
mill. pass. (c. 38). At prima luce, ho&tes, penes quos pla-
nities tota erat, Labieno duce , eum e loco deturbare et
munitiones incoeptas interrumpere quum statuissent , e- sui§
94 SU.PPLEMENTA VARIA,
castris copias educunt et , circiter pass. M. progressi , con-
sistunt, praemisso equitatu Numidarum adversus sinistrum
cornu Caesarianorum. Caesar non intermisso opere imperat
turmae Hispanorum , ad proximum collem adcurrat , atque
Numidas, qui proximos colles et castella occupabant,
ex loco deturbet. Quo facto celeriter, adversus equitatum
Labieni,qui suis auxilio venerat, atque longius ab exercitu
suo processerat, equitatus sui alam sinistram misit, quae
illum intercluderet (c. 3g). Villa permagna, in eo loco
sita, ubi jugum collium curvaturam efficere incipit, Cae-
sarem juvit : nam ea Labieno prospectum impediebat ,
simul atque in occulto equitatum Julianum procedere si-
nebat; ipsa igitur villa protecti equites facile Numidas
adorti fugant, et Gallos Germanosque equites, qui restite-
rant, circumventos universos occidunt : unde legiones Sci-
pionis, quae in planitie erant, metu ac terrore obcaecatae
in sua castra fugere occipiunt ( c. /jo ).
Hac velitatione facta , Caesar munitiones perfecit , om-
nesque suas copias instruxit in campo secunduni infimas
jugi radices, atque minus mille pass. ad oppidum Uzitam,
quam in tertiam partem lineae a nobis fictae supra sitam
esse cOnjectavimus, accessit. Scipio quadruplici acie in-
structa oppido succurrere contendit; sed frustra : Caesar
in loco ubi steterat, eum exspectavit. Duo exercitus in
sua se castra sub occasum solis receperunt(c. t\ i , 4^).
Interim Juba evocatus Scipionis litteris, cum tribus le-
gionibus,magnoequitatu, etpeditum levis armaturaegran-
di numero , elephantisque XXX venit , et castra metatus
est non longe a Scipionis castris, inter eum et mare pone
Uzitam, ut diximus (c. 48). Cujus adventu Caesar intel-
ligens nullam sibi moram pugnandi fore , duas simul agere
res instituit : primum, per jugum summum cum copiis pro-
gredi, et loca excelsa, seu castella hostium, occupare, ut
usque ad convallem supra descriptam accederet, quod
 VEL DISSERTATIONES. 95
brevi effecit ( vide c. 49 ■> 5o ) ; quin et alterum collem
ultra convallem et castellum hostium post equestre prae-
lium cepit ( ibid. ) : deinde , a suis maximis castris , inter
Ruspinam et mare , pone dextrum cornu jugi positis , per
medium campum e regione oppidi Uzitae duo brachia du-
cere, et ita dirigere, ut ad angulum dextrum sinistrum-
que ejus oppidi convenirent; ea scilicet mente,ut, dum
Scipionis exercitus sinistrum cornu ab hac urbe protege-
retur,ipse suum dextrum tectum haberet, simul propius
ad urbem accederet, atque, si fieri posset, eam tutius
oppugnaret. Interim dum haec a legionibus gererentur,
acie omni instructa secundum jugum collium, minutis
praeliis, quae omitto, equites levesque armaturae dimica-
bant ( c. 5 1 ). Hae autem munitiones institutae et longius
productoe,Scipionis et Jubae militum defectionem in castra
Caesariana incredibiliter juvabant , praesertim ex IV et VI
legione (c. 5a). Eodem tempore, duae legiones, scil. IX
et X, e Sicilia ad Caesarem perveniunt ( c. 53 ). Tum Cae-
sar, brachiis perfectis promotisque usque eo quo telum
ex oppido adjici non posset, castra inter duo brachia
munit balistis, scorpionibusque crebrisante frontem cas-
trorum contraque oppidum collocatis, defensores muri
deterrere non intermittit. ( c. 56 ).
Res a parte Scipionis et Jubae nullam in mora spem
relinquebat ; jam Caesar plus dimidia parte jugi potitus ,
preeterea castellis hostium et valle olivetoque, quae omnia
sinistrum latus suum protegerent; praeterea ad urbem
munitionibus ductis ab omni parte tutus, nec a dextro
sinistrove cornu circumiri posse videbatur ; praeterea
omnis tertia pars planitiei penes eum erat : his adde cre-
bras militum defectiones. (c. 55, 56). Quapropter duces
Pompeiani sibi perniciosum fore rati, si Caesarem ultra
progredi munitionesque suas perficere sinerent , universas
copias de castris omnibus ( id est, de castris Scipionis et
 96 SUPPLEMENTA VARIA,
Jubae , et forsan aliis quae, partium campi quem occupabant
muniendarum causa, confecerant)educunt,et supercilium
quoddam excelsum nacti non longe a Caesarianis castris ,
aciem constituunt, atque ibi consistunt. Item Caesar in
campo et ante suas munitiones copias explicat suas. At
id supercilium sua auctoritate fingit Guischardt lacunam
longam ( un ravin ) quae campum secat a convalle usque
ad urbem Uzitam; rectius, nostro judicio, Lo-looz, et
post eum Turpin de Crisse nihil aliud id esse existimant
quam tumulum aliquem, vel clivum, quales in omni qua-
libet planitie saepe visuntur; qui tumulus, inter urbem
et colles situs, erit locus impeditus, de quo Caesar loquitur
capite 58.
Porro is fuit utrorumque exercituum ordo et dispositio :
Scipio collocat in fronte suas et Jubae legiones novem nu-
mero supra supercilium , seu tumulum ; postea , scilicet in
secunda acie, Numidas, sed ita extenuatos et propinquos,
ut cum prima acie unam eamdemque viderentur efficere ,
praeterquam quod in utroque cornu extenti magis du-
plicem praeberent aciem. Elephantos dextra sinistraque
collocat, aequalibus intervallis interjectis ( triginta ele-
phanti erant in utraque parte ) ; a tergo elephantorum
armaturas leves et Numidas ; equitatum fraenatum univer-
sum in dextro tantum cornu disponit : nam sinistrum ab
urbe Uzita claudebatur, et in tuto erat. Numidae autem
infraeni, necnon levis armaturae infinita multitudo longius
a tergo aciei ad dextram partem , et ad radices collis magis
appulsa, idque hoc consilio, ut quum acies duceinterse
concurrissent initio certaminis etc. , (caetera pete ex auc-
tore ipso, cap. 59). Porro quum dicit, longius a tergo,
non significat mille passus, ut vult Guischardt; sed di-
stantiam satis magnam , ut Caesar hanc aciem sinistro cornu
suo minitantem non videret. Caesar autem decem legiones
habebat, e quibus duae ad custodiam castrorum et cas-
 VEL DISSERTATIONES. 97
tellorum relictae fuerant, praeterea III mill. equit. : de nu-
mero levis armaturae nihil dicit auctor. In media acie col-
locat quatuor legiones , scil. XIII , XIV , XXVI et XXIX ,
ante legiones Scipionis , in linea legionibus hostium paral-
lela. Haec media acies simplex erat, quippe loco perimpe-
dito, de quo supra, ab impetu hostium satis tuta erat.
In dextro cornu legg. XXX, XXVIII; cui cornu ex parte
cohortium secundam aciem adjecerat, ita ut quum simplex
esset media frons , duplex foret dextrum cornu. In sinistro
cornu legg. IX, VIII, quod quoniam ei equitatus hostium
multitudini resistendum erat, hoc ipsum cornu triplex
effecit : nam tertiam aciem, quae ex Vegetio necessaria
erat , totam in sinistrum cornu contulerat , cui adjecit
legionem V levemque armaturam , quae reipsa tertiam
aciem formabant. Ad hoc sinistrum cornu , et quidem ad
extremum latus sinistrum , per omnem equitatum inter-
mixta quoque levis armatura fuit. Sagittarios , ut dicit
auctor, varie passimque locis certis, maxirne in cornibus
collocaverat.
Ita igitur , media frons exercitus Caesariani simplex et ex
quatuor legionibus formata opponebatur novem legionibus,
quae hostium frontem adversam tenebant; dextrum cornu
Caesaris duplex , elephantis XXX qui sinistrum cornu ad-
versariorum fulciebant ; sinistrum autem ejusdem cornu
triplex cum equitatu et levi armatura , tum elephantis XXX ,
tum equitatui hostium oppositum ; duobiis exercitibus tu-
mulo et loco impedito separatis, nec non una parte ab
urbe Uzita et castris defensis , altera parte fere usque ad
colles extensis.
Et hic estj ni fallor, ex ipsius scriptoris contextu peti -
tus ordo exercitus utriusque ; qui quidem adeo mihi inge-
nuus visus est, ut tiro quilibet eum ex nostra descriptione
facile possit in charta delineare.
Non contendam de palude , cujus mentio fit in capite
IV 7
98 SUPPLEMENTA VARIA,
sequenti. Turpin de Crisse eam locat prope convallem
supra dictam et ante olivetum; Guischardt au*em ante
urbem Uzitam. Priori assentior : nam mihi videtur Getu-
lorum Numidarumque impetum magis in ea parte locum
habuisse, qua fuerunt duarum acierum equitatus, quam
ante urbem. Haec satis sint : quoniam tam peritus iste ,
tamque ad unguem dimensus ordo, ad nihilum, ut dixi-
mus, redactus est. Ad prselium Thapsense transeo.
 VEL DISSERTATIONES. 99

SUPPLEMENTUxW V,

DE PRjELIO THAPSENSI,
A.D BeLL. AFRIC. C. LXIX ET SQQ. ; TOM. II, P. 484-

Gravi annona Caesar oppressus, et ob eam causam

Uzitae campos deserere coactus , ad meridiem , Thapsum
versus iter dirigit ; quo subsidia facilius in interiores terras
progressus reperiret, necnon utoccasionem nancisceretur
cum Scipione rem decernendi : nam Scipio ducesque alii
adversariorum , non absurde quidem , decreverant bellum
in longum ducere, et Caesarem minutis praeliis et annonae
inopia extenuatum opprimere , vel huic , si ultimum vitare
casum vellet, naves, unicum perfugium, relinquere: quod
consilium Caesarem non fefellit. Quapropter simul ur-
bem Zetam etsi X millibus pass. distantem , et ultra Scipio-
nis castra positam peritissima conversione aggreditur , et
coram hoste capit; inde quum munitiones amplas et sub-
sidia extraxisset, c. 68, lacessitus a Numidarum equitatu
evadit;atque eodem modo quoprius,potitus est aliis oppi-
dis, Vacca, Sarsura,Thabena, etc, quae partim vi ejus ces-
serunt , partim se sponte dediderunt. Thapsum urbem ma-
ritimam ipsam aggredi destinat , postquam multis iii locis
adversarios frustra tentaverat, an in locum aequum descen-
dere vellent ; c. 69, 77.
Eodemt empore milites qui , morbo impediti , in Sicilia
remanserant ad IV mill. equites CD , funditores sagitta-
riique M, uno commeatu Caesari occurrerunt. His subsi-
diis fretus, e.castris ad distantiam VIII mill. pass. ab Sci-
pionis vero castris IV mill. exercitum educit, atque omnem
a
7
ioo SUPPLEMENTA VARIA,
explicatin campo ad rem decernendam aptissimo; c. 78.
Scipio autem urbe Tegea protectus, non longius fere M.
pass. a munitionibus suis progreditur; sed ibi explicatis
copiis commoratus est, et tempus diei in otio consumpsit.
Velitatione tantum inter equites utriusque partis facta,
adversarii ambo se in castra recipiunt. Porro sicuti Cae-
saris potissimum intererat praelium committere, ne tum
propter novam militum accessionem , tum etiam ob aqua-
rum penuriam , denuo inopia premeretur ; ita Scipioni ,
eadem qua supra ratione, eventus differendus et bellum
mora producendum videbatur. Caesar igitur Prid. Non.
Apr. tertia vigilia egressus ab Agar, nocte progressus ad
Thapsum castra ponit, oppidumque circumire coepit. Sita
est haec urbs , quae et portum praebet opportunissimum ac
frequentissimum , in angulo terrae, paululum excurrenti,
et paulo minus distat ab Agar XVI mill. pass. (5 lieues),
Euronotum versus. Ad distantiam IV millium pass. ab
oppido et portu, a mari autem MD pass. , stagnum est
salinarum, quod nunc quoque extat, et fuse descriptum
est a v. c. Shaw, Itin. T. I, p. 224« Caesar autem existimans
Scipionem auxilio adfuturum Thapsitanis, primum loca
opportuna preesidiis occupat, ne hostes intrare ad se ac
loca interiora capere possint ; deinde spatium quod inter
mare et stagnum jacet , castello , et triplici praesidio munit ,
demum cum reliquis copiis urbem lunatis castris circum-
dat. Ea erat Caesariani exercitus dispositio ante Thapsum
( c. 79). Interim Scipio cognitis Caesaris consiliis, ad ne-
cessitatem dimicandi coactus, quippe qui Caesarem per
superiora loca consecutus esset, VIII mill. pass. a Thapso
binis castris consedit , et ad urbem per spatium quod
descripsimus inter stagnum et mare , occasum versus, ten-
tat accedere. Ab ea spe, castello et praesidiis dejectos, con-
versione facta, orientem versus, non longe ( MD pass. )
a castris praesidiisque Caesarianis , scil. ante lunata castra .
 VEL DISSERTATIONES. 101
resedit; et habens aeque mare dextrorsum et stagnum si-
nistrorsum, sicut antea mare sinistrorsum et stagnum
dextrorsum habuerat, castra munire ccepit. Caesar autem
castrorum praesidio Asprenati proconsuli cum legg. duabus
commisso, ipse Scipioni occurrit cum expedito exercitu,
et naves jubet post hostium tergum quam maxime ad littus
appelli. Vide c. 80.
A descriptione loci data ab auctoribus peritissimis , scil.
Guischardt et Turpin de Crisse, paululum recedo, non
sine causa : hi enim fingunt Scipionem , amissa spe ad ur-
bem accedendi per angustias inter mare et stagnum sa-
linarum , castra metatum longius, sed semper in eadem
directione; itaque prorniscue habent et castellum et trina
praesidia in his angustiis posita et castra lunata urbem cir-
cumdantia. At ego perpensis Hirtii verbis ita mihi Scipio-
nis dispositionem fingo. Age : sit trigonus cujus summus
angulus, septemtrionem versus, excurrat in mare; hujus
autem latera et ab occidente et ab oriente mari definian-
tur. In centro trigoni situm sit oppidum Thapsus. Ducatur
linea recta^ ab utroque angulo procurrens, et haec linea
sit trigoni basis. Ad distantiam IV mill. pass. ad tertiam
fere partem lineae versus occasum incipiat stagnum salina-
rum , et erunt ab una parte angustiae inter id stagnum et
mare , quibus in angustiis Caesar castellum et praesidia
locavit. Similiter ante duas alias lineae, quam diximus
esse basin trigoni, partes, erit campus infra quem Caesar
castra lunata circum urbem habuerit, etsupra quem Scipio
castra metatus sit, et hic campus habebit dextra mare,
sinistra stagnum. His explicatis ad ordinem pugnae transeo.
Pauca nobis suppeditavit auctor. Exercitus Scipionis pro
vallo explicabatur , verisimile fit triplicem fuisse aciem
peditum, ut mos ferebat. Elephantis ut supra in campo
Uzitae dextro sinistroque cornu collocatis, dum equites
levesque armaturae post vel pone elephantos ad utrumque
loa SUPPLEMENTA VARIA,
cornu starent intenti. De Caesariani exercitus ordine mi-
nime dubium. Vide c. 81 , ad haec verba : ipse acie
triplici, etc.
Non longius procedam , perspicua enim est Hirtii nar-
ratio. Nec utile mihi videtur agere de Caesaris absentia
vel praesentia in ea pugna. Scriptores optimae notae eum
ante praelium epileptico morbo correptum fuisse memoriae
prodiderunt, nec longe absum quin eis morem geram :
aliter difficile esset explicare , cur injussu Caesaris tubicen
a militibus coactus canere cceperit, c. 82; multo magis,
in dubium revocaretur crudelitas Caesarianorum in cives
victos et arma suppliciter tradentes. Ea enim erat cle-
mentia Caesaris, et ejus auctoritas in mililes, ut nullo
modo hanc disciplinae militaris violationem passurus fuisse
videatur.
 VEL DISSERTATIONES. io3

SUPPLEMENTUM VI ,

AD BELLUM HISPANIENSE, CAP. V;

NOSTRJS EDITIONIS, T. II, P. 535.

De diversis pontium generibus jam ex Eunapio et

Arriano disseruimus, in supplemento libri IV de Bello
Gallico, T. I, p. 168, nostrae editionis; descriptionem
quoque satis amplam pontis Rhenani a Caesare fabricati
dedimus in hoc ipso libro c. 17 (t. I, p. 147 et seq. );
quapropter pauca nobis supersunt dicenda; sed de ra-
tione et modo apud Veteres usitato copias ultra flumina
transducendi, ne quid lector desideret, subjungam verba
ipsa Fl. Vegetii, 1. III , c, 7. « In transitu fluviorum gra-
vis molestia negligentibus frequenter emergit : nam si aqua
violentior fuerit, aut alveus latior, impedimenta, pueros,
et ipsos interdum ignaviores solet mergere bellatores.
Ergo explorato vado , duae acies ( deux Jiles ) equitum ,
electis animalibus ordinantur, intervallis competentibus se-
paratae, ut per medium pedites et impedimenta transeant.
Nam acies superior aquarum impetum frangit; inferior , qui
rapti subversique fuerint, colligit (vid. B. C. , 1. I, c. 64)
atque transponit. At quum altior fluctus nec equitem , nec
peditem patitur , si per plana decurrat , ductis multifariam
spargitur fossis , divisusque facile transitur ( vid. B. C. ,
I. I, c. 61 ). Navigeri vero amnes stylis fixis {des cheva-
lets ) , ac superpositis tabulatis pervii fiunt. Vel certe tu
74
io4 SUPPLEMENTA VARIA,
multuario opere, colligatis inanibus cupis, additisque tra-
bibus transitum praebent. Expediti vero equites fasces de
cannis aridis vel ulva facere consueverunt, super quos lo-
ricas et anna, ne udentur, imponunt. Ipsi equique nando
transeunt, colligatosque secum fasces pertrabunt sociis.
Sed commodius repertum est , ut monoxylos , hoc est ,
paulo laxiores scaphulas, ex singulis trabibus excavatas,
pro genere ligni et subtilitato levissima carpentis secum
portet exercitus, tabulatis pariter, et clavis ferreis prae-
paratis. Ita absque mora constructus pons, et funibus,
qui propterea habendi sunt, vinctus, lapidei arcus solidi-
tatem praestat in tempore. Sed instantes adversarii ad
transitus fluminum , insidias, vel superventus facere con-
sueverunt. Ob quam necessitatem in utraque ripa collo-
cantur armata praesidia, ne alveo Snterveniente , divisi
opprimantur. Cautius tamen est, sudes ex utraque parte
praefigere, ac sine detrimento, si qua vis illata fuerit, susti-
nere. Quod si pons non tantum ad transitum, sed etiam
ad recursum et commeatus necessarius fuerit, in utroque
capite, percussis latioribus fossis, aggereque constructo,
defensores milites debet accipere , a quibus tamdiu tenea-
tur , quamdiu locorum necessitas postulat. »
Ex bis a Vegetio dictis habemus pontium plerorumque
rationem. Namque, ubi vada non invenirentur, navalis
fuit fluininum transigendorum ratio, primum utribus,post
cuppis, demum ex navibus junctis, postremo ex firmis,
solidisque pontibus, atque in fundo stabilitis. Quo in ge-
nereRomani caeteris gentibus praestiterunt ; namque pon-
tium tum ex navibus junctis , tum ex stipitibus firmis
atque transversis structura non modo solida erat, sed
et elegans quidem; pontes ii erant loricis, crepidinibus-
que cancellatis ornati in utroque margine , tum etiam tur-
ribus, quin et arcubus utraque ex parte terminati; ut vi-
dere est in columna Trajana , fig. 9, 11, 11, 1 4 ? J 5 ,
 VEL DISSERTATIOT^ES. io5
. et in columna Antonina , fig. 6 , 5g , 79 , a Bartoli delinea-
tis. Ad quinque igitur capita reduci possunt omnes flumi-
num trajiciendorum rationes; i° pedibus transibant, ubi
erant vada (vide supra Veget.); 20 cupis, utribus, seu
natando , quemadmodum vidimus supra : sed ea fuit expe-
dita ratio et paucis utilis militibus; 3° navibus junctis et
corbibus, lapidum plenis, anchorarum loco, demissis, ne
fluento naves raperentur ; 4° latioribus scaphulis , quas
post exercitum carpentis vehere solebant, scilicet ut iis ,
quum ad opus ventum foret, tabulata injicerent; 5°pontes
struebant solidos, seu stylis fixis seu trabibus transversis
et tabulatis. Ex iis quinque generibus quartum videtur
Caesari fuisse incognitum ; quippe quod ejus sevo posterius
accedit ad nostros , quos vocamus pontons, qui plurimum
in expeditionibus hodiernis utiles fuerunt. Saltem eruditis-
simi Guischardt haec est, quam retuli, sententia, cui nul-
latenus repugnem; nam in nostri Caesaris conimentariis
pontium hac ratione structorum vestigium , quod sciam ,
nullum exstat.
« On a dit plus haut que le Guadalquivir, depuis sa
source jusqu k Cordoue , n'etait pas navigable ; . que , de-
puis Cordoue jusqu'a Seville, il ne portait que de petits
bateaux. II est a remarquer que ses eaux coulent tres-
lentement. Or Hirtius dit que Cesar, pour faire passer ce
fleuve a son armee, fit faire un pont; mais que n'ayant
point de bateaux , il fit jeter dans le fleuve de grands man-
nequins remplis de pierres , sur lesquels il flt mettre de
grosses poutres qui prenaient depuis un bout jusqu a
1'autre. 11 est a presumer que ces mannequins remplis de
pierres etaient places dans 1 eau de distance en distance ,
tels que le sont les piliers d un pont, afin de donner un
libre cours a 1'ecoulement des eaux; et lorsqu'on eut jete
suffisamment de mannequins, et assez eleves pour qu'ils
fussent plus haut que la superficie de 1 eau , en observant
io6 SUPPLEMENTA VARIA,
de donner à ces espèces de piliers une base plus large
que leur sommet et proportionnée à leur hauteur, il fit
coucher alors sur chacun de ces piliers de grosses poutres,
dont les deux extrémités portaient sur ces piliers , et étaient
jointes ensemble par de forts crampons de fer, de façon
que ces poutres étaient continuées d un bord à l'autre, et
solidement contenues aux extrémités qui touchaient les
deux rives. Il fit encore , vraisemblablement , assujettir ces
poutres en travers par de gros cordages, afin de rendre
le pont plus solide; ensuite il y fit mettre des planches
en travers, clouées sur ces mêmes poutres; et pour plus
grande sûreté, on présume que sur le côté du courant
d eau , il fit enfoncer dans la rivière de grosses poutres
quarrées, mais qui présentaient un angle au courant pour
le rompre, et qu'il fit moins d'impression sur les man
nequins, qui, quoique ce fleuve ne soit pas rapide , au
raient cependant pu à la longue déranger ces espèces de
piliers, conséquemment rompre le pont. Cette construc
tion, toute singulière qu elle est, est cependant probable,
vu la lenteur du courant du Guadalquivir : car elle ne le
serait pas sur un fleuve rapide comme le Rhin , le Danube
et le Rhône. D'ailleurs, comme ce fleuve, entre Cordoue
et Séville , ne peut porter que de petits bateaux , cela sup
pose qu il n'a pas , dans cette partie , un volume d'eau
très-considérable , conséquemment qu'il n'est pas profond :
ainsi le pont, tel que le décrit Hirtius, peut avoir eu lieu,
sans qu'il y ait rien de très-extraordinaire. »
 VEL DISSERTATIONES. 107

SUPPLEMENTUM VII,

DE PRjELIO MUNDENSI,

AD BELL. HISPAN. C. XIX- XXXI ; T. II, P. 548.

Ita est obscurus et verborum parcus in ea pugnae Mun-

densis descriptione Hirtius, ut militaris rei peritissimi ne
tentaverint quidem hujus loci interpretationem , praeter
doctiss. Turpin de Crisse, multoties a nobis citatum ac
laudatum. Quapropter ex illius Critici notis , quae de hac
re dicturi sumus , pleraque excerpemus , addita interpola-
tione latina trium capitum libri XLIII Dionis Cassii, sci-
licet 36, 37 et 38, qui etsi rem artis respectu non teti-
git, attamen lumen aliquod his tenebris afftindere potest,
praemissisque , ut par est, quibusdam observationibus de
tota Caesaris apud Hispanos expeditione.
Primum adveniente Caesare in Hispaniam per Cartha-
ginem hovam, ut conjectat Turpin de Crisse, fere tota
provincia ulterior Cn. et Sex. Pompeio , Magni filiis , ob-
temperabat. Nonnullae tamen civitates fratribus portas
clauserant, inter quas Ulia (Mbnte major). Sextus Cor-
dubam tenebat, cujus incolis parum fidebat, et quidem
merito. Cneius autem Uliam oppidum oppugnabat(c. 3).
Prima igitur CaesAris cura fuit, ut ad Cordubam ac-
cederet, et Uliam ab obsidione liberaret. Duplicem igitur
hanc operam solertissime perfecit; scil. subsidium Ulien-
sibus , Junio Pacieco duce , mittit ( c. 3 ) ; ipse ad Cordu-
bam contendit, praemissis viris fortibus cum equitatu, qui
eam urbem tentarent ; ea mente ut Sextus Cneium sibi
subsidio futurum invocaret; quod feliciter evenit (c. 4)
io8 SUPPLEMENTA VARIA,
Ita igitur belli theatrum et cardo rei fuit provinciae ulterio-
ris pars, inter Cordubam , Soricariam, Ucubim , Ateguam,
Uliam, Carmonam , Ursaonem ,Ventispontem , Carrucam,
Mundam, Malacam, Carteiam, Astam et Hispalim; quae
pars ei provinciae respondet quae nunc Andalusia dicitur ,
et parti Regni Granatensis in Hispania. Ita quoque diversa
munia ducibus incumbebant; Caesari, ut adversarios la-
cesseret, et ad pugnam qualibet alea in aequum locum
eliceret; Pompeiis, ut se defenderent, et praelium recu-
sarent. Circa Cordubam praecipue res versabatur, quam
capite quinto Caesar frustra tentat; a spe urbis potiundae
depulsus, Ateguam versus retrocedit, et eam oppugnat.
Pompeius eo quoque profectus , et transgresso flumine
Salso, per convalles iter faciens, postremo inter Ateguam
et Ucubim in monte consistit ( c. 6 , 7 ). In sequentibus
capitibus, post velitationes aliquot et eruptiones oppida-
norum crebras , Caesar ( c. 19), urbe potitur , praesente ,
ut ita dicam, Pompeio, qui audita urbis deditione castra
movit Ucubim versus, et eam urbem castellis, munitio-
nibusque firmatam occupavit , occisis incolis LXX , qui
dicebantur esse fautores Caesarianae victoriae. Caesar iterum
movet , c. 20, et propius castra castris Pompeianis conferf.
Interea duo adversarii sese armis fere paribus, nec-
non peritissimis decursionibus ac conversionibus in utra-
quefluminis Salsi^/e Guadajos) ripa ; Pompeio Cordubam
et Ucubim ( Lucub ) occupante , Caesar autem Uliam
( Monte major ) et Ateguam ( Teba, seu Telaba veja ).
Pompeius praeterea Ursaonem ( Ossuna ) et Hispalim
( Seville ) et Astam ( Xeres ) et Mundam et alias urbes
provinciae ulterioris , cujus minima pars Caesaris erat, in
sua potestate habebat , quae intra flumina Salsum et Baetin
et Oceanum continentur; nec inferior, quin et superior
Caesarianis numero copiarum erat. Insequenti tempore, ab
Soricaria, malim ad Soricariam, utrorumque copiae con
 VEL DISSERTATIONES. 109
venere , ubi velitationes tum equitum , tum peditum et
levis armaturae factae fuerunt sine ullo successu , c. 24,
2 5. Unde , ut nobis videtur , Pompeius castra movit , non ,
ut ait auctor , contra, prope Hispalim ( nam Hispalis longius
aberat);sed versus, eadem directione in qua Ursao posita
efat. Caesar vero Ventispontem oppidum versus progre-
ditur; quam urbem, quae nobis incognita nunc est, sed
certe inter Ateguam et Carrucam , de qua infra , et Mun-
dam posita, capit; deinde Carrucam. Pompeio, ut conje-
cimus, pugnam detrectanti, et tendenti versus Hispalim
duplex consilium erat , scilicet, ut urbes Baeticae protegeret,
aut in officio retineret , atque simul Caesari copiam faceret
in terras interiores progrediendi , ea mente ut a commea-
tibus hostis interclusus mopia facilius premeretur ; Caesari
autem ut urbes regionis interioris nutantes et Pompeio
propter crudelitatem infensas ad se traheret. Pompeius
non in sua statione longius moratus est ; nam ( c. 27)
Ucubim regredilur , quam incendit , deinde Caesarem per
montes insecutus similiter Carrucam ( urbem mcognitam.
Yid. Ind. Geogr.) flammis dedit. Ita duo adversarii, qui, post
velitationem ante Soricariam factam , separati aliquandiu
iter fecerant, interim juncti sequuntur lineam rectam ab
Ategua et Ucubi, usque ad campum Mundensem, ubi
Caesar post Pompeium pervenit , atque ibidem castra con-
tra posuit.
Quoniam ad Mundensem pugnam pervenimus, campi
in quo ea commissa fuit descriptionem aliquam lectoribus
offerre necesse est. Munda urbs, quae hodie sub eodem
nomine exstat in Regno Granatensi, et XXX mill. pass.
seu XI leucis franc. Oc. distat ab urbe Malaca, tunc a
Pompeianis tenebatur ; porro ea est in montis declivitate
sic posita , ut ante se habeat planitiem circiter mill. pass.
quinque ab omni parte patentem. Pompeius castra loca-
verat juxta Mundam, ad sinistram, in eodem clivo, unde
iio SUPPLEMENTA VARIA,
defendebatur , ut ait auctor , duabus rebus , oppidi excelsi
et locinatura. Hinc dirigens ( ipsius verba sunt) , proxima
planities ceguabatur.Qaam quidem fere mediam interflue-
bat rivus , castris et urbi parallelus , ad cujus dextram pa-
lus et vorago currens erat. Ita igitur castra Pompeiana,
inde ad sinistram ab urbe Munda, hinc ad dextram vo-
ragine et palude defenduntur, habentia rivum ante se,
distantem II mill. pass. Caesar ultra rivum castra ponit
ad distantiain fere parem ; et is est, ut conjicimus,locorum
situs. Porro utriusque ducis illae vires fuerunt : Pom-
peius XIII legiones habebat, et ingentem equitatum , cujus
numerum auctor praetermisit, levis autem armaturae VI
millia, praeterea auxiliarium numerum prope parem : Caesar
octoginta cohortes (VIII legiones) , et VIII millia equitum ;
de levi armatura, item de auxiliaribus nihil compertum
habemus. Quae quidem copiae per conjecturam ita definiri
possunt : Exercitus Pompeianus 74?000 h- > Caesarianus
circiter 5o,ooo, vel 60,000 hom. Pompeiani ante sua
castra et urbem instructi erant , dispositis , ut mos ferebat,
ad alas equitibus , quibus intermixta levis armatura et
auxilia. Nec tamen clivum prorsus reliquerant, neque
ultra mille pass. ab urbe et castris processerant. Caesa-
riani contra ultra rivum in eodem fere ordine constituti
exspectabant, donec ab loco excelso degredi adversarios
juvaret. Etsi de transitu rivi nihil simus admoniti, verisi-
mile est, ut observat Turpin de Crisse, Caesarianos facilc
trajecisse, seu vado, seu trabibus pontium instar super-
jectis : at quum hostes situs locorum tueretur , Caesar suos
consistere jussit ultra teli jactum; haec mora adversarios,
qui Caesarem timore impediri putaverunt, alacriores ef-
fecit; itaque spe elati et a declivitate degressi iniquo loco
sui potestatem fecerunt. In capite 3 1 describitur pugna ,
sed summatim; ita ut de iis quae ad ordinem et modum
pugnae pertinent, singillatim ac distincte nihil dici possit,
 VEL DISSERTATIONES. m
Decima legio Caesaris dextrum cornu tenebat, qua? etsi
numero tenuissima, tamen propter virtutem adversarios
ita pressit , ut ii ad subsidium sui unam legionem a dextro
cornu distractam transduci ad sinistrum (non ad dextrum
ut male innuit auctor) coacti fuerint : quae res videtur
fortunam belli totius ad Caesarianos transtulisse ; nam
equitatus Caesaris , etc. , etc. Caetera pete ex ipso auctore.
Descriptionem promissam pugnae Mundensis, et fere
totius belli Hispaniensis dedimus , non solum ex notis eru-
diti Turpinde Crisse qui pauca tamen de expeditione ab
ingressu Caesaris in Hispaniam attulit, sed ex nostris con-
jecturis et relectis ac perpensis terque quaterque omni-
bus capitibus : nec tamen nos ea tenet fiducia , ut totum
hunc librum penitus a nobis enucleatum credamus ; illud
totum, qualecumque sit, lectori damus, et ad majorem
intelligentiam tria capita 1. XLIII Dionis Cassii , ut exsol-
vamus fidem , subjungimus.
«Interim Caesar cum paucis Hispaniam attigit, praeter
exspectationem non Pompeianorum modo , sed suorum
quoque militum. Tanta enim itineris usus erat celeritate ,
ut antequam audiretur ipsum in Hispaniam advenisse , a
suis, hostibusque, ibi conspiceretur. Proinde (maximam
enim militum partem in itinere post se reliquerat) spera-
bat se ea celeritate , soloque suo adventu tantum Pompeio
terrorem injecturum, ut et ab urbis obsidione desisteret,
et de tota re trepidaret. Pompeius vero , virum viro longe
praestantiorem esse existimans , fretusque suis viribus ,
nihil ejus adventu consternatus , in oppugnatione urbis
haud secus , quam ante , pergebat. Caesar paucis ibi loco-
rum militibus, qui caeteros praevenerant, relictis, ad Cor-
dubam se convertit, cum spe ejus per proditionem po-
tiundae, tum vero in primis , ut sibi metuentem Pompeium
ab Ulla averteret : responditque huic consilio eventus; ini-
tio enim Cneius relicta ad Ullam parte exercitus , Cordu
ii2 SUPPLEMENTA VARIA,
bam venit; eamque occupatam , Caesare cedente, Sexto
fratri custodiendam tradidit. Deinde quum ad Ullam nihil
proficeret, quumque urbis turri ob multitudinem propu-
gnatorum collapsa, ea milites irrumpentes, male accepti
essent , ac interim Caesar , noctu suppetiis in urbem missis ,
ad Cordubam iterum castra posuisset , obsidioneque eairi
cinxisset : ibi demum Cneus Ulla omnino relicta , omnique
exercitu ad Cordubam conversus, tantum profecit, ut
Caesar, qui tunc morbo conflictabatur, ejus adventu au-
dito recesserit.Verum Caesar, recepta sanitate, militibus-
que qui subsecutierant, ad se acceptis, coactus est hieme
bellum gerere : nain et tabernaculis exercitus incommodis
utens laborabat , et cibaria deerant.
Eo autem tempore dictaturam gerebat, et sub exitum
demum anni consul creatus fuit, convocato ejus rei gratia
populo per Lepidum, qui tum magister equitum erat,
eumque titulum sibi consul contra majorum instituta
sumpserat. Caesar igitur , ut dixi , ad bellum hiberna tem-
pestate exequendum adactus , Cordubae oppugnatione ,
quod eam valido praesidio teneri norat , abstinens , ad
Atteguam urbem, ubi magnam vim frumenti repositam
esse au"dierat, se convertit; sperans se multitudine mili-
tum suorum, repentinoque adventu perterritis hostibus ,
facile eam in suam potestatem redacturum , eamque mu-
nitionibus clausit. Pompeius , naturae loci fidens , ratusque
Caesarem propter anni tempus obsidionein trahere non
posse , simul quod milites suos frigore affligere nolebat ;
urbem defendendam sibi primum non aibitratus est : post-
quam vero ea vallo circumclusa a Caesare , et circum-
sessa est, timore adductus venit auxilio suis, et noctem
nactus nubilam repente excubitores invasit : compluribus-
que horum caesis, quum eos qui in oppido erant, duce
carere intelligeret , Munatium Flaccum ad eos intromi-
sit. Caeterum hoc artificio in oppidum pervenit. Noctu
 VEL DISSERTATIONES. n3
solus custodes aliquot adiit , tanquam ad inspiciendas excu-
bias a Caesare inissus, tesseramque eos sibi dicere jussit.
Qua percepta, neque enim quis esset, illi norant, solusque
quum esset, non aliunde videbatur ad eos, quam ab ami-
cis venisse ; digressus , extra munitiones alibi circumivit :
quumque venisset ad alios excubitores , tesseram eis nomi-
navit ; simulansque se ad recipiendum per proditionem
oppidum a Caesare venire , ab iis deductus introiit : quan-
quam spes quidem retinendi oppidi eum decepit : nam et
nonnulla alia incommoda evenerunt; et quum operibus
Romanorum aliquando ignem oppidani injecissent , non
modo nullum iis memorabile detrimentum attulerunt, sed
ipsi maximum damnum inde reportarunt. Coortus enim
vehemens ex adverso oppidi ventus, aedificia oppidi in-
cendio miscuit; multique inter fumum, prospectu omni
adempto, lapidibus ac jaculis' percussi perierunt. Eo in-
commodo accepto , quum agri vastarentur , murique pars
cuniculis actis corruisset, dissentire cceperunt : ac prior
Flaccus ad Caesarem , pacis impunitatisque sibi et suis im-
petrandae causa misit. Quum eam non obtinuisset, quod
arma tradere nolebat, oppidani a Caesare pacem accepe-
runt, quum imperata fecissent.
Attegua capta, reliquae etiam urbes, aut ad Caesarem ,
legatis ad eum missis , desciverunt ; aut ipsum , legatosve
ejus advenientes receperunt. Itaque Pompeius consilii
inops, quum aliquandiu hinc inde passim vagatus esset,
veritus ne ea re moti caeteri quoque a se deficerent, in
discrimen summae rerum pugnare statuit , quanquam cla-
dem ei haud dubie dii portendebant. Nam simulacrorum
quidem sudores, sonitus in aere exercituum, multi anima-
lium monstrosi partus , faces a caeli facie in occiduam par-
tem percurrentes, quaeeo tempore per Hispaniam prodigia
edebantur, non aperte, utri minarentur perniciem, sciri
poterat: verum aquilae exercitus Pompeiani, alas suas con
1F. 8
Ii4 SUPPLEMENTA VARIA,
cutientes, fulminaque, quae aurea nonnullae pedibus ges-
tabant, projicientes , Pompeio exitium palam obnuntiabant,
ipsreque ad Caesarem avolabant. Sed Pompeius ea ostenta
nihil curabat: jamque bellum eo deductum erat, utsignis
collatis decernendum esset. In utriusque ducis exercitu,
praeter Romanos sociosque , multi Hispani Maurique erant :
nam Bocchus filios suos Pompeio auxilio miserat, Bogucl
vero ipse cum Caesare militabat : ipsum nihilominus prae-
hum non per alios, sed solos Romanos, factum est. Milites
enim Caesariani, tum multitudine et usu rei bellicae, tum
vero praecipue praesentia Caesaris freti , hoc omni studio
agebant, ut jam nunc militiae miseriarumque, quas in ea
diu jam tulissent , finem imponerent : Pompeiani his qui-
dem rebus inferiores, tamen quia spem salutis nullam,
nisi in victoria , sibi restare videbant , ( plerique enim eoruni
ante cum Afranio et Varrone a Caesare superati vitaque
donati fuerant , eosque desperatio veniae ad furorem quem-
dam incitarat, ut vel fortiter vincendum, vel pereundum
omnino sibi statuerent), animis ad pugnam parati erant.
Itaque ad conserendas manus nulla ipsis adhortatione
opus fuit, quum toties jam bello congressi, omnem vere-
cundiam projecissent.
Primo conflictu , sociorum auxilia utraque ex parte terga
ostenderunt, fugaeque se commiserunt : ipsae vero Roma-
norum acies comminus congressae , diuturnum summa
contentione praelium fecerunt. Nam neque loco suo exce-
debat quisquam , sed aut caedens , aut cadens eum tegebat :
et quisque in se totius victoriae aut cladis summam collo-
catam ducebat. Itaque nullam pugnae suorum auxiliario-
rum rationem habere , ipsi in praelium totis animi viribus
incumbere. Neque clamor militaris : neque gemitus exau-
diri : id tantum vociferari ; feri, ccede : ipsi manibus linguae
officium longe antevenire. Caesar et Pompeius , eques uter-
que, ab edito loco pugnam conspiciebant : neque quid sta
 VEL DISSERTATIONES. nS
tuerent habebant , sed ambiguis sententiis alternantes ,
metu fiduciaque ex aequo conflictabantur. Erat enim
aspectu res difficilis, quum aequo Marte depugnantes vi-
dentes , uterque suos superiores cernere cuperet,metueret-
que ne pellerentur : et simul vota mente , simul depreca-
tionem agitaret : simul confiwnaret animum , simul trepi-
daret. Neque vero continere sese diutius uterque potuit,
quin equo desiliens , in praelium ad suos descenderet : adeo
corporis sui labore ac periculo potius, quam animi anxie-
tate suis adesse, et vel momentum pugnse suis militibus
praesentia sua afferre , vel certe amissa victoria una oc-
cumbere decreverant : eamque ob causam ipsi quoque
pugnam obibant. Neutris sui ducis praesentia victoriam
attulit; sed quum eos una periculum subire viderent, ad
longe majorem mortis contemptum , inferendaeque adversa?
parti caedis cupiditatem , excitati utrique sunt. Itaque neu-
tri fugere, sed quia idem animus utrisque erat , pugnam
quoque aequis viribus sustinebant. Quod nisi Bogud, qui
extra aciem cum suis constiterat, se ad castra Pompeii
capienda convertisset ; profecto aut universi in acie ceci-
dissent , aut nox incerta victoria praelium diremisset. Nunc
quum Labienus animadverso Bogudis instituto , ordine re-
licto adversum eum contenderet; Pompeiani eum fugere
opinati, animis ceciderunt. Et quanquam ejus consilium
postea cognovissent , tamen rem in integrum restituere
non valuerunt : sed partim in urbem Mundam , partim in
castra fuga se proripuerunt. Qui in castra confugerant ,
hostem invadentem fortiter repulerunt; nec prius occu-
buerunt , quam parem hostibus cladem reposuissent : qui
vero in oppidum se receperant, diu id adversus hostem
obtinuerunt, nec , nisi ipsis omnibus inter excursiones , quas
crebras faciebant, oppressis, illud in hostium potestatem
venit. Enimvero tanta utrinque Romanoruin caedes eo
praelio facta est, ut Caesariani, quum dubitarent, quanam
8°
 n6 SUPPLEM. VARIA, VEL DISSERT.
"ratione urbem circumvallarent , ne quis noctu evaderet,
ex ipsis cadaveribus aggerem exstructum circumduxerint.
Caesar victoria ad hunc modum potitus, Cordubam
confestim , quia urbe Sextus ante ejus adventum excesse-
rat, oppidanis deditionem facientibus, cepit; quanquam
servi manumissi resisterent : quorum Caesar, iis, qui ar-
mati fuere, interfectis, reliquos vendidit: eodemque modo
Hispali egit. Qui eam urbem tenebant , primo praesidium
militum acceperunt ; quibus deinde interfectis , bellum
renovaverunt. Caesar cum exercitu eo profectus, remis-
siorem aliquanto obsidionem instituit, ita ut effugiendi
spem oppidanis ostentaret : quumque urbe eos egredi
passus esset, per insidias interceptos occidit, atque ita
urbem quoque sensim viris nudatam cepit. Post haee
Mundam quoque et caetera oppida, partim vi et ingenti
resistentium caede, partim deditione recepit : pecuniisque
conficiendis ita intentum se praebuit, ut a monumentis
Herculi intra Gades consecratis non abstineret. Agros
etiam quibusdam ademit , stipendiaque imperata auxit.
Haec in eos statuebat, qui rebellassent : quorum vero bene-
volentia usus erat, eos agris alios, alios immunitate, civi-
tate nonnullos, aut jure municipali donavit; quamvis bacc
ipsa etiam non gratuito 'concessent.
 NOTITIA LITTERARIA

DE

C JULIO CiESARE,

FX GER. JOAN. VOSSIO , LIB. I , DE HISTORICIS LATINIS,

CAP. XIII.

II l 8 l"

C. Julius Cesar varia admodum scripsit: ex quibus

sola supersunt , quae in re historica reliquit. Nempe sep-
tem libri de bello Gallico, quos Graece transtulit,sive Pla-
nudes, sive alius. Ad haec tres de bello Civili. Scriptor
est purus et elegans, inque verborum structura accuratus,
ac omnino placidi instar fluminis procurrens : interea
•tcoAitixos, ac gravis in sententiis; quo Xenophontem ex-
superat, caeteroquin ei non dissimilis multum. Ciceronis
de iis judicium est hujusmodi in Bruto : « Commentarios
scripsit valde quidem probandos. Nudi sunt, recti, et ve-
nusti, omni ornatu orationis, tamquam veste detracta :
sed dum voluit alios habere parata , unde sumerent , qui
vellent scribere historiam; ineptis gratum fortasse fecit,
qui illa volent calamistris inurere : sanos quidem homines
a scribendo deterruit. » De eisdem commentariis Hirtius
ita praedicat , in praefatione libri VIII de Caesaris bello
Gallico : « Adeo probantur omnium judicio, utpraerepta,
non praebita facultas scriptoribus videatur. Cujus tamen
rei major nostra, quam reliquorum, est admiratio. Caeteri
enim, quam bene atque emendate, nos etiam, quam fa
83
 u8 NOTITIA LITTERARIA
cile atque celeriter eos perscripserit, scimus. » Et tanta
quum sit commentariorum Caesaris venustas, tamen Fran-
ciscus Floridus Sabinus tres de bello Civili libros Caesari
abjudicat, Hbro I Subsicivarum Lectionum, cap. 3, et in-
primis lib. II, cap. a. Immo Ludovicus Carrio ne quidem
VII libros de bello Gallico Caesaris esse putat. Uti nec
Ludovicus Cadducus , qui ( ut Savaro prodidit notis in Si-
donii lib. IX , epist. xiv ) opus illud Suetonii esse puta-
bat; idque ob verba ista Orosii lib. VI, cap. 7 : « Hanc
( de Caesaris bello Gallico ) historiam Suetonius Tranquil-
lus plenissime exposuit; cujus nos competentes portiun-
culas decerpsimus. » Sed quis non credere malit ipsi Sue-
tonio Tranquillo, qui aliena a germanis jam olim discrevit?
Sic enim scribit in Julio, cap. 56 : « Reliquit et rerum
suarum commentarios , Gallici, Civilisque belli Pompeiani:
iiam Alexandrini , Africique , et Hispaniensis , incertus
auctor est. Alii enim Oppium putant ; alii Hirtium , qui
etiam Gallici belli novissimum imperfectumque librum
supplevit. » Quod si quis non audit Tranquillum , at
Tullio credat, Hirtioque, quorum verba Tranquillus con-
tinuo subjungit. Fidem item habeat Straboni, qui initio
libri IV, advocat uTC0|/.v7]'pt.aTa 6swv Kaio-apo;, i. e. Com-
mentarios dwi Ccesaris, Item Plutarcho , quando , quee ex
Ccesaris de bello Civili commentariis citat, ea hodieque
ibi leguntur. Ad haec veteribus credat Grammaticis, qui
ex commentariis istis quae adducunt, Caesari tribuunt.
non alteri. Quare a Carrione quidem merito dissentit Lip-
sius, libro II Epist. Qusestion. epist. 11, et Modius in No-
vantiquis epist. xxx : a Sabino autem discrepat Camera-
rius, initio notarum in III de bello Civili. Haec eo dico ,
ne Carrionis , aut Floridi , aut alterius cujusquam judicium
ab lectione Commentariorum Caesaris absterreat juventu-
tem : quae , proh dolor ! satis infrequens est in nobilissimo
atque adeo divino hoc scriptore. Aut si quibus in manibus
 DE C. JULIO CiESARE. 119
sit, haiid alio legunt fine, quam ob eximiam Romanae
linguae puritatem , verborumque proprietatem summam :
super quo ante nos non semel summi viri sunt conquesti.
Sane ex eo haurire est maximarum et utilissimarum rerum
copiam : quamqui verborum elegantia contenti negligunt,
minus etiam pueris sapiunt, qui nunquam ita se arboris
frondibus oblectabunt, ut egregios ejus fructus contem-
nant. Quod si quid in nobilissimo scriptore culpandum
videatur, hoc unum illud fuerit , quod.in iis, quae jure
optimo verterentur ei vitio, Harpocratem agat, vel Siga-
leonem iEgyptiuin. Ita in tertio de bello Civili, queniad-
modum et apud Hirtium , altum de eo silentium est, quod
Caesar in urbe Alexandrina adversus cives pugnans , ut se
tueretur, in naves jusserit ignem immitti, qua flanima et
navalia combusta, et vicina in Serapeo bibliotheca, quae
continebat ferme septingenta ( A. Gell. hb. VI, c. 17)
voluminum millia, inaestimabilem tbesaurum, Ptolemaeo-
rum vigiliis per ducentos et amplius annos collectum. At
ut sileat Caesar, non silent Plutarchus, Dio, Ammianus ,
alii. Quid quod in rebus suis non satis interdum veritati
litaret. Sane satis constat , L. Caecilium Metellum sanctius
aerarium , cujus claves abstulerant Consules , 6ella tribu-
nitia opposita, defendisse adversus Caesarem; hunc autem
tantopere comminatum fuisse Metello , ut urbe fugeret :
post illa , effractis foribus , abstulisse thesauros sacros , qui
post urbem a Gallis captam istic depositi erant , atque ad
extrema civitatis pericula reservabantur. Sane de clauso
perfractoque aerario clari testes Tullius ad Attic. lib. VII ,
epist. xii et xv; Lucanus lib. III, 1 1 5 ; Florus lib. IV,
cap. 2; e Graecis Dio , Plutarchus, Appianus. At ipse in
commentariis (lib. I de bello Civili) scribit , Lentulum a
Pompeianis habuisse in mandato , ut pecuniam ex aerario
omnem Pompeio mitteret in belli usum : sed quum nun-
tius, quamquam vanus ille, ad aures pertigisset, Caesaris
84
T20 NOTITIA LITTERARIA
milites jam esse in urbe, fuga sibi quamprimum consu-
luisse , ac prae metu aerarium reliquisse apertum. Vir eru-
ditus Philippus Rubenius Electorum lib. I, cap. ope-
ram sibi dandam putavit, ne Caesar cum ceteris scriptoribus
pugnaret. Itaque ubi vulgo legitur aperto , inserta nega-
tione legit non aperto. Nempe hunc in modum : « Qui-
bus rebus Romam nuntiatis, tantus repente terror invasit,
ut quum Lentulus consul ad aperiendum aerarium venisset,
ad pecuniam Pompeio ex S. C. proferendam , protinus
non aperto sanctiore aerario ex urbe profugeret. » Sed
profecto sequentia refellunt : nam quia mirum poterat vi-
deri , quod relinqueret apertum aerarium profugiens , eo
subjungit : « Caesar enim adventare, jam jamque adesse
ejus equites falso nuntiabantur. » Et sane alia quoque ,
quae non minus abeant a vero , reperiet , qui ciim Caesaris
commentariis contulerit Plutarchum in Pompeio et Cae-
sare ; item Dionem, Appianum , Zonaram , caeterosque. Et
memorabile est, quod super eo aequalis Caesaris, Asinius
Pqllio, scripsit. Id quale sit, docebit Tranquillus lib. I :
« Pollio Asinius parum diligenter, parumque integra ve-
ritate ( commentarios eos) compositos putat : quum Caesar
pleraque, et quae per alios erant gesta, temere crediderit;
et quae per se, vel consulto, vel etiam memoria lapsus ,
perperam ediderit : existimatque rescripturum , et correc-
turum fuisse. » Reliquit et Caesar ephemeridem , sive dia-
rium rerum a se gestarum. Servius in XI ^En. « C. Cae-
sar , quum dimicaret in Gallia, et ab hoste raptus equo ejus
portaretur armatus , occurrit quidam ex hostibus, qui eum
nosset , et insultans ait , Cecos Ccesar : quod Gallorum
lingua, Dimitte, significat; et ita factum est, ut dimitte-
retur. Hoc autem ipse Caesar in Ephemeride sua dicit,
ubi propriam commemorat felicitatem. » Immo Epheme-
ridem C. Caesaris laudat et Symmachus , lib. IV, epist.
xviii, ubi quidam Balbi intelligunt Ephemeridem Sidonio
 DE C. JULIO CvESARE. 121
memoratam lib. IX , epist. xiv. Nam Balbum res Caesaris
non curasse solum, quod Gellius refert lib. XVII, cap. 9,
sed etiam scripsisse , auctor est Suetonius in Julio cap. 81.
Sed a Symmacho non aliud opus intelligitur , quam com-
mentarii Caesaris de bello Gallico. Haec enim ibidem Sym-
machus subjungit : « Haec ( Ephemeris C. Caesaris ) te
origines, situs, pugnas, et quidquid fuerit in moribus aut
legibus Galliarum , docebit. » Quae optime conveniunt
commentariis Caesaris. Immo omiiem scrupulum eximit ,
quod in MSS. quibusdarn haec verba subscribantur ultimo
libro de bello Gallico : « C. Julii Caesaris Pontificis Maximi
Ephemeris rerum gestarum belli Gallici lib. VIII explicit
feliciter; » ut nihil peccet Paulus Merula, Cosmographiae
lib. II , cap. 1 7 , ubi jubet nos ea , quae Caesar novennio
in Galliis gessit , petere ex lib. VII ephemeridum ipsius
Csesaris. Nam non alio respexit, quam quo dixi. Etiam
jussu ejus scriptus est liber de situ orbis Romani. ./Ethicus
in Praef. « Itaque Julius Caesar, bissextilis rationis inventor ,
divinis humanisque rebus singulariter instructus, quum con-
sulatus sui fasces erigeret, ex senatusconsulto censuit ,
omnem orbem jam Romani nominis admetiri per pruden-
tissimos viros, et omni philosophiae muneredecoratos. Ergo
a Julio Caesare et Marco Antonio Coss. orbis terrarum
metiri coepit, etc. » Baldericus , Noviomensis et Torna-
censis episcopus , qui ante annos prope sexcentos claruit,
Chronici Cameracensis et Atrebatensis lib. I , cap. 3 : « Li-
ber , qui jubente Julio Caesare ex senatusconsulto a pruden-
tissimis de Cosmographia inscribitur : ubi quidem totius
orbis Romani nominis universa loca famosa distinguit,
etc. » Etiam Felix Malleolus Helvetius, qui floruit ante
annos clxx , mentionem ejus facit Dialogo de Nobilitate.
Puto autem idem esse opus , quod varie postea , partim
a gentibus, partim a Christianis, interpolatum , nunc sub
Antonini et iEthici nomine legitur. Sed occasio jubet, ut
19.2 NOTITIA LITTERARIA
etiam adscribamus, quid videatur nobis de fragmento isto,
quod scriptori de belloHispaniensi in suaCaesaris editione
subjecit Gothofredus Jungermanus. Dicit hoc repertum
esse in codice Cujacii , non apposito nomine : item in co-
dice Petaviano, sed nomine Petrarchae adscripto. Memi-
nit ejusdem Casaubonus , notis in Tranquilli lib. I, c. 56,
ubi ista invenias : « Est antiqua loci hujus tlepravatio. Re-
perimus enim vulgatam lectionem, non solum in codd.
Suetonii nostris omnibus , sed etiam in fragmento quodam
rerum Julii Caesaris, quod ex veteri libro descriptum, be-
neficio viri eruditissimi Jacobi Bongarsii , nacti sumus. Con-
tinetur iis schedis belli Hispaniensis historia a fratre quo-
dam cucullato ex Suetonio , Hirtio , aliisque concinnata ,
plane jxovayixw? , etsi non monachi prorsus stilo. » Non
patiemur diutius haerere viros doctos in re levicula. Est
fragmentum illud desumtum ex Julii' Celsi commentariis
de vita Julii Caesaris editis anno mcccclxxiii. Est vero
hic Celsus idem , qui Caesarem recensuit : unde multis Cae-
saris codd. MSS. subjunctum legitur : Julius Celsus Vir
Clarissimus et Comes recensui; vel hoc pacto : Julius
Celsus Constantinus V. C. legi. Aliquid etiam de hoc
scriptore diximus lib. V Institut. Oratoriarum cap. 3. In-
ter historicos refertur , et diligenter de Julii Caesaris gestis
scripsisse , etiam dicitur a Gualtero Burlaeo Anglico , Pe-
trarchae aequali; ut omnino valde errent, qui fragmentum
ante memoratum ipsius Petrarchae esse volunt. Sane ex
istis Celsi libris, quorum a nemine ante nos mentionem
factam miror , multa in Caesare feliciter possunt restitui ,
quod aliquando , <ruv 6eu , ostendemus. Caeterum Oxoniae ,
in Collegio Corporis Christi , habes MS. cum hac epi-
graphe : C. Julii Ccesarisper Julium Celsum cornmentarii.
Utrum Caesaris, an Celsi sint, melius dixerint qui videre.
Extremo illud loco altexam , apud Sextum Aurelium Vic-
torem, libro de Origine gentis Romanae, quorumdam ad
 DE C. JULIO CiESARE. ia3
hoc argumentum pertinentium auctorem laudari Caesarem;
eumque, nunc airXu; Caesarem , nunc C. Caesarem, nunc
Julium Cscsarem , nunc Lucium Caesarem , nuncupari.
Quare dubium, utrum pro Lucio, Caius ; an pro Caio,
Lucius , debeat reponi. Facilis sane commutatio literae C.
et L. prout praenomina illa solent vulgari. Nec, si Lucius
signetur, satis liqueat, quis signetur. Nam praeter Lucium
Caesarem , Augusti ex Julia nepotem , praeter item atavum
Caesaris dictatoris, fuit et atavi bujus pronepos eo prae-
nomine, et pronepotis ejus filius, qui frater erat C. Caesa-
ris Strabonis oratoris; et ejusdem nepos, qui avunculus
erat Antonii Triumviri, a quo interemptus ; et ejusdem
pronepos, quaestor Catonis Uticensis in Africa, qui Julii
Caesaris jussu occisus est. Nihil mirum autem , si vel Caius ,
vel Lucius Cassar, consignarit originem gentis Romanae;
quando Julia gens ortum suum ducere credita est ab eo
dem Julio, sive Ascanio, a quo urbis conditor Romulus
genus traxit.
A. Hirtius, sive, ut alii scribunt, Hircius, (sed prius
et lapp. antiqui, et Graeca approbat consuetudo ) auctor
est libri VIII de Caesaris bello Gallico , ut Suetonius in
.Tulio testatur cap. 56. Sane non esse ipsius Caesaris satis
indicat praefatio ejus ad Balbum , quae sic incipit : « Coactus
assiduis tuis vocibus , Balbe , quum quotidiana mea re-
cusatio, non difficultatis excusationem , sed inertiae vide-
retur deprecationem habere : difficillimam rem suscepi ,
Caesaris nostri commentarios rerum gestarum Galliae ,
non comparandos superioribus atque insequentibus ejus
scriptis, contexui. » Ejusdem sunt libri de bello Alexan-
drino, et Africano. Nam continuo sequitur : « Novissime-
que imperfecta ab rebus gestis Alexandriae confeci; » et
post aliqua , excusatione ejusmodi utitur : « Mihi ne illud
quidem accidit, ut Alexandrino atque Africano bello inter-
essem : quae bella quamquam ex parte nobis Caesaris ser-
ia4 NOTITIA LITTERARIA
mone sunt nota ; tamen aliter audimus ea , quae rerum no-
vitate aut admiratione nos capiunt; aliter, quae pro testi-
monio sumus dicturi. » Dictionem merito etiam commendat
Justus Lipsius , Taciti 1. II, Annal. Hirtius, inquit, tersis-
simo belli Africi commentariolo. Videtur tamen Hirtius
non ista solum scripsisse, sed quaecunque Caesar post bel-
lum Gallicum gessisset usque ad finem vitae. Nain ibidem
legas : « Novissime imperfecta ab rebus gestis Alexandriae
confeci, usque ad exitum, non quidem civilis dissensionis
cujus finem nullum videmus , sed vitae Caesaris. » Verum
puto, si libri de bello Hispaniensi ejusdem essent aucto-
ris ; uti Gallici , Alexandrini , et Africani belli , ita Hispa-
niensis etiam disertim meminisset. Nec liber is aliud videtur,
quam ephemeris : ut sunt argumenta illa , Eodem tempore,
ejusdem diei tempore, similiaque , quae ibi occurrunt. For-
tasse est Balbi.
Sane Cornelii Balbi ephemeridem laudat Sidonius
libro IX, epistola xiv. Quis, inquit, Balbi Ephemeridem
fando adcequaverit? Eum autem gesta Caesaris signasse,
indicat Suetonius in Julii vita, cap. 81 : « Cujus rei, ne
quis fabulosam aut commentitiam putet, auctor est Cor-
nelius Balbus familiarissimus Caesaris. » Atque olim exsti-
tere Caesaris ad hunc Balbum epistolarum libri , familia-
ritatis istius indices, teste Gellio lib. XVII, cap. 9.
Sed si Balbi Ephemeris non sit, omnino auctor illius
fuerit C. Oppius, ab nonnullis existimatus auctor eorum,
quae Hirtio ab aliis tribuerentur ; quemadmodum Sueto-
nius in Julio docet cap. 56 : quod inde provenisse puta-
mus, quia alia Hirtium, alia Oppium haberent auctorem.
Nos , ut dixi , Hirtium plane putamus scripsisse de bello
Gallico , Alexandrino et Africano ; unius enim auctoris
esse liquet : sed de bello Hispaniensi, quod alius est auc-
toris, cui potius tribuamus, quam Oppio, non video. Sti-
lus ejus duriusculus est , et ornatu carens : quae causa est,
 DE C. JULIO CiESARE. ii5
cur aliqui eum barbarum vocent ; perperam profecto.
Quam rem malo explicare verbis Jos. Scaligeri , vel ob
summi viri auctoritatem. Hic de eo sic scribit Prolego-
menis in Manilium : « Quemadmodum aliud est ornate
loqui, aliud pure; ita aliud est [3ap&api£siv , aliud incon-
dite loqui : quod quidem multis imposuit, qui |3ap§api<r|/.6v
vocant inconditum sermonem. Illa anus , quae in Theo-
phrasti sermone peregrinitateih notavit, magis attice, et
minus ornate, quam Theophrastus , loqui potuit. Idem
dicas de Livio, cujus dictio ornatior, quam latinior illi
Critico videbatur, qui Patavinitatein in eo animadvertebat;
etquidem fortasse justius, quam ii, qui militem , qui scrip-
sit diarium belli Hispanici, barbarum vocant; quum ta-
men eo scriptore nihil latinius concipi possit. Sed horride
loqui ullum militem , quem horridum vocant poetae , non
tam mirum videridebet, quam putare ideo barbare loqui ,
quod incondite. » Haec satis indicant, quid sentiendum
sit de stilo anonymi hujus, quem fortasse Oppium esse
conjectabamus. Nec, si aliter sit, idcirco Oppio hic non
fuerit locus. Siquidem et vitas illustrium virorum condi-
disse inde colligimus, quod in vita Cassii eum citat Cha-
risius ; item in vita et rebus Africani superioris : unde et
admiranda quaedam Gellius narrat , lib. VII , Attic. Noct.
cap. i. Etiam de vita C. Marii egisse, ostendunt, quae
Plinius ex eo refert,lib. XI, Hist. Nat. cap. 45; item de
vita Cn. Pompeii, unde queedam adducit Plutarchus in
Pompeio : sed in illis dubiae esse fidei ait, nempe ob odium
Pompeii, et gratiam Julii Caesaris. Praeterea librum com-
posuit, Non esse CcesarisJilium, qiiem Cleopatra dicat;
ut auctor est Suetonius, in Caes. cap. 52. Dubium autem
eone, an altero, retulerit libro, quod sequitur capite seq.
« Circa victum C. Oppius adeo indifferentem docet , ut
quondain ab hospite conditum oleum pro viridi appositum,
aspernantibus caeteris, solum etiam largius dicat appetisse,
iu6 NOTITIA LITTERARIA
ne hospitem aut negligentiae , aut rusticitatis videretur ar-
guere. » Hunc C. Oppium, et C. Cornelium Balbum, res
absentis Caesaris procurasse, et epistolarum libros ad eos
singulariis notis edidisse , auctor est Gellius , lib. XVII ,
cap. 9. ltaque Katsapo? ETaTpov Plutarchus in Ponipeio,
amicum Caosaris vocat Suetonius in Julio,cap. 5a ; atque
lioc ipsum ostendunt , quae commemorat ejusdem libri
capite 72 : « Amicos tanta semper facilitate induigentiaque
tractavit , ut C. Oppio , comitanti se per silvestre iter ,
correptoque subita valetudine , et in diversorio , quod
unum erat , loco cesserit , et ipse humi ac sub dio cubuerit. »
Alius ab hoc est Oppius Chares, « qui in Gallia Togata
grammaticen docuit ad ultimam usque aetatem,et quum jam
non gressu modo deficeretur , sed et visu ; » ut est apud
Tranquillum de illustribus Grammaticis, c. 3. Hic videri
possit Oppius , e cujus libro de silvestribus arboribus ali-
qua Macrobius adfert, lib. II, Saturn. cap. 14 et 1 5. Apud
Festum quoque in Ordinarius , ex Oppio docetur, cur
ordinarius pro scurra ponatur. Item in Ratitum advoca-
tur Oppius Aurelius. Sed assentio iis, qui istic Opilius
legunt. Nam Oppius Grammaticus dictus Chares : at Opi-
lius vocabatur Aurelius; ut vel ex Festo ipso in Sedum
liquet. Immo nec displicet sententia doctissimi Meursii, le-
gentis apud Macrobium Opilius ; uti et apud Festum in
Ordinarius , apud quem Opilii nomen integrum etiam re-
mansit in Fomites. Nec enim , ecquid Oppius Chares scri-
pserit, satis constat.
Hic etiam locus esto M. Bruto, quem Caesar inter con-
juratos videns, a quibus interimeretur, filium nominavit :
et fortasse erat, quando cum matre ejus Servilia Caesar
consueverat. Mentionem ejus hic facimus propter epito-
mas historiae Fannii et Caelii Antipatri : de quibus superius
diximus, quum de utroque hoc historico ageremus. Alia
etiam scripsisse , certum est. Nam librum ejus de Officiis
 DE C. JULIO CiESARE. 127
Charisius citat lib. I , et Priscianus lib. VI. Ac libri de pa-
tientia meminit Diomedes lib. I. Quo etiam libro testis
adhibetur Brutus laudatione Appii Claudii. Ut nihil dicam
de epistolis , quarum non uno loco mentionem faciunt
Grammatici. Ac aliquae etiamnum supersunt, saneingentis
spiritus plenae; imprimis illae ad Tullium, et alterae ad
Atticum , quibus conqueritur de Tullio , quod nimium
evehendo Octavium puerum, pessime consulat publico.
Quo nihil verius scribere aut dicere potuit.
ia8 NOTITIA LITTERARIA

NOTITIA LITTERARIA

DE

C. JULIO CtESARE,

F.X JO. ALB. FABRICII BIBLIOTHECA LATINA,

JO. AUG. ERNESTI EDIT. T. I, C. X.

C. Julii Ccesaris cetas.

C. Julius Cjesar1 dictator, eloquentia doctrinaque

non minus, quam incredibili mgenii animique viJ, rerum-

i. Alius C. JuliusCaesar Strabo, jus meminit Capitolinus , adversus

Lucii F. orator suavissinius , cujus
genus eloquentiffi secutus est Caesar
dictator,quum adhuc adolescens es-
set. Vide Pitiscuni ad Suetonii Ca-
lig. c. ult. Caesaris dictatoris vitam
eveteribus tradunt Plutarclius, Dio,
Suetonius , et , de quo infra dicam ,
Julius Celsus. Longe pluies inter-
ciderunt. Sidonius Apollinaris ad
Burgundionem (qui laudem Csesa-
ris Julii scripserat) 1. IX, ep. 14 :
Nam si omittantur quce dc. titulis Di'
ctatoris invicti scripta Patavinis sunt
voluminibus (in T. Livii libris Hi-
storiarum deperditis ) quis opera
Suetoniif quis Juvenci Martialis Hi~
storiam , quisque ad extremum Balbi
Ephemeridem fando adcequaverit P
Hunc fialbum haud diversum esse
a Balbo Cornelio Theophane , cu-
Vossii in Hist. Lat. sententiam recte
observatum est Bselio in Lex. ubi
de Caesare. Primus Cassarum a cseso
matris utero dictus , auctore Plinio
VII, 9 ; vel a cseso elephanto, qui
lingua Maurorum Csesar; Spartian.
in Vero c. a. Csesar etiam denotat
tov xcupiwvra, ccesurtatum , qui cas-
sariem habet, ut notat Salmas. de
Coma p. 319. Deinde in Julii Cac-
saris honorem Caesares dicti , qui
summum imperium gererent : post ,
qui coltegae imperii essent assumpti,
ut Caesaris nomen secundum impe-
rii gradum significaret, ut nomen
Augusti primum.VideEzech. Span-
hemium de usu numismatum , diss.
XII , t. II, edit. novae p. 354.
i . Confer Plinium libro VII , ca-
pite -j5. Hist. Natural.
 DE C. JULIO CiESARE. 129
que gestarum magnitudine clarissimus, post victum Cn.
Pompeium et oppressam libertatem,quum summa potestate
paullo ultra quadriennium moderate satis usus fuisset , in
curia a conjuratis confossus periit Idibus Martiis, anno
Urbis 710, ante Cb. 44 , aetatis 56. Vitam Caesaris a Ste-
phano Ambrosio Schiappalaria scriptam Italice , editam-
que Antwerp. 15^8, laudat Gisb. Cuperus', Exerc. II
de elephantis in numis pag. 164, et p. 167; Jo. Glan-
dorpii liberde familia Julia,Basil. 1 576, 8, et Paris. i634,
4 separatim typis exscriptus , etiam ejus Onomastico hi-
storiae Romanae insertus legitur i58g, fol. p. 4^4 > m
quo de rebus Caesaris etiam diligenter; cui conferri potest
Georgii Schubarti Caesar Dictator, etc. Jenae 1681, [\.
Ex numis genus vitamque Caesaris praeterea illustrant Hub.
Goltzius , Brugis 1 563 , fol. et Lud. Nonii commentariis
illustratus Antwerp. 1620, fol.; Laur. Begerus in Thesauro
Palatino, p. 73 et 290 sq. , et in Thesauro Brandenb. ,
toin. II, p. 600 sq. , et tom. III, p. 86.; Jo. Seobaldus
Fabricius in Caesare numismatico, Lond. 1678, 8; Steph.
Souciet S. I. in diss. ad numuin singularem Caesaris cum
victoria alata, in memoriis Trevoltinis a. 171 3, Dec.
p. 21 45; Carolus Patinus ad Caesarem Suetonii, et qui
numos imperatorum enarrarunt, Occo, Tristanus, Medio-
barbus, Angeloni, Pedrusius, Valens, aliique, laudati ad
Anselmi Bandurii Bibliothecam numismaticam p. 237 sq.;
Jos. Khell in supplemento ad numismata imperatorum
Romanorum aurea et argentea a Vaillantio edita a Bal-
dinio aucta, etc.Vindob. 1767, 4 , p. 1 sqq.; Jac. Oise-
lius in Thesauro selectorum numismatum antiquorum , etc.
Amstel. 1667, 4, ab initio, aliique recentiores. Alexan-
drum cum Caesare contulit Plutarchus, Poggius Scipio-

1. Tom.III; Thesaurl novi An- an. 1600, 4i Schiappallariae hujus

tiquitatum Romanar. Sallengriani. ohservationespoliticajinC.Jul.Ca;-
Recusse etiam Veronensibus typis saris vitam.
 i3o NOTITIA LITTERARIA
nem,alios alii , ut Fr. Floridus Sabinusl. IV, de praestantia-
Caesaris. Poggius ei etiam non dubitavit Scipionem prae-
ferre, indignante Jo. Guarino, etCaesari primas tribuente.
Vide Poggiana p. a5o, sq. Sed in eminentibus viris et
ingeniis, si inter se componantur, semper utrinque, qui-
bus invicem praestent, quibus inferiores sint, offendes.

De bello Gallico libri VII.

Extant ejus de bello , quod cum Gallis gessit, com-

mentariorum1 libri VII; quorum singuli singulorum an-
norum res complectuntur. Unde Hirtius VIII , /\8 : « Scio
Caesarem singulorum annorum singulos commentarios fe-
cisse, quod ego non existimavi mihi esse faciendum. »
Graece transtulit Maximus Planudes, sive quis alius; quae
versio primum edita est a. 1 606 , ex codice Pauli Petavii
a Godofredo Jungermanno. De ea illustris Huetius, libro
de claris interpretibus p. a 1 g : « Dubito equidem , Gazaene
an Planudae, an alteri ejusdem aevi cuipiam commenta-
riorum de bello Gallico conversionem graecam, quae in
Petaviana Bibl. habetur, adscribam. Caesarem illa non-
nunquam ducem deserit , et breves tentat excursus , raro

I. Hirtius Commentarios rerum machus item atque Sidonius , tum

gestarum Galliat , Commentarios re-
rum suarum , Cicero de claris orato-
ribus cap. 7 5 ; uitojjLviijAaTa vocant
Strabo etAppianus ( Memoires). Sunt
enim veluti quaedam 3Xn ouYypaipii; ,
ut Olympiodoii apudPhotium Cod.
80 , sive non perfecta Historia , sed
unde sumerent, qui vellent scribere hi-
storiam, utloquitur Cicero in Bruto,
cap. 75. Sic etiam Augustus com-
mentarios rerum suarum scripserat,
qusBUiro|ji.v7i|/.aTaappellatPlutarchus
in Antonio pag. 9 3 5. Item Plutar-
dius in Gaesare, et Suetonius ; Syin-
Servius in XI jEneid. , hos Julii
Caesaris commentarios vocant Ephc
merides , quia tempus utcunque ob-
servant. Neque enim aliud opus Cae-
saris Ephemerides putaverim , Hcet ,
quas a Servio ex illis proferuntur ,
hodie desideremus. Suntcerte quae-
dam, ut norunt eruditi, in his li-
bris de bello Gallico lacunae. Neque
aliud existimo esse Julii Csesaris
Chronica, qua? manuscripta memo-
rantur in Catalogo Bibl. Is. Vossii.
Graecus interpres inscripsit awou.vn-
(iOveuu.aTaTou sv tti raXaTiawoXtftou.
 DE C. JULIO CjESARE. i3i
tamen et verecunde : caeterum non impura ea, nec inve-
nusta. » David Hoeschelius, epistola ad Jungermannum
4, Kal. Apr. a. 1606 : « Interpretationem Planudis po-
tius, qui et Ovidiana vertit quaedam non infeliciter, quam
Gazae crediderim , quod e phrasium similitudme facile
conjecerim. » Petrus Scriverius , litteris ad eumdem Jun-
germannum : « Belli Callici interpres ille graecus non
est quidem contemnendus, sed tamen haud ita magno li-
terarum emolumento legitur, ut absque ulla studiosorum
fraude poterat obliterari, quisquis est; sed legatur, si quis
tamen haec quoque captus amore leget. » Occurrit in edi-
tione utraque scriptorum Caesaris Jungermanniana, latinis
ex adverso per singulas paginas posita, uti versiones la-
tinae scriptorum graecorum solent , sed in editione Davisii ad
calcem vpluminis rejecta1 legitur. Gallice verterunt ( par-
tem saltem ) hos libros Reges Franciae , Henricus IV', teste
Is. Casaubono praef. ad Polybium, et Ludovicus XIV t
cujus etiam typis exscripta est interpretatio. De Asinii
Pollionis censura, qui Caesaris commentaribs , ut parum
diligentes, neque integra veritate scriptos, reprehendit,
teste Suetonio in Caesare c. 46 , adeundus Morhosius libro
de Patavinitate Liviana c. 4 , et Joach. Christoph. Nemeitz
de modestia historica in censuris principum observanda
§ 1 4 : prodiit Londini Scanorum 1 709, 8. Portum Iccium
Caesaris, Mardicum esse persuasit sibi Jo. Jac. Chifletius
libello edito Antwerp. 1626, 1627, 4; Sam. Clarkius
cum multis aliis, Calelum, illive vicinum Sangatum; Ca-
rolus du Fresne ad Joinvillam, et Schoepflinns 2, Wissan-
tum, quod etiam Bertio primum placuit, probatum Camb-
deno, Ortelio, Mussano. Pro Bononia, sive Bononiensi
Morinorum portu Gessoriaco pugnant Phil. Cluverius II ,

1 . Ita hujus Ed.Vol. III concludit historica controversiis c. 1. Argen-

curn pluriniis curis et notis recusa. toiat. 1781, 4- Vide Indicem Geo-
3. In illustrihus ex Britannica graphicum ad hanc vocem.
P
i3a NOTITIA LITTERARIA
28, Germaniae antiquae, Guil. Somnerus , atque Edmundus
Gibson, Petrus Bertius , Josephus Scaliger, Petavius, Lab-
beus, Nic. Sanson in diss. inedita, Christoph. Cellarius,
Nie. Bergierius : quorum sententiae, Strabo, Mela, Pli-
nius IV, 16, Ptolemaeus, Itinerarium Antonini ^t Tabula
Peutingeriana videntur suffragari. Adde et Graevium ad
Sueton. Joan. Battely in Antiquitatibus Rutupinis (Rich-
borough in comitatu Cantii) , Oxoniae a. 1 7 1 1 , 8, editis.
Bernardus de Montfaucon, t. IV, supplement. Antiquitatis
explanatae p. 1 32 , 1 33, et in diss. de Pharo Alexandrina
t. IX Memor. Acad. Inscript. p. 2^3, Mich. le Quien
in ephemeridibus eruditor. Paris. an. i727,Juniop. 2 3a,
239; idem auctor diss. insertae tomo octavo continuat.
memoriarum lit. et historiae, gallice Paris. 1729, 12; p.
325 sq. Journal des Sav. 1731, p. 236, Hadrianus Va-
lesius malit Quentavicum sive Stapulas; quam opinionem
erudite tuendam suscepit vir celeberrimus , Jo. Georg.
Eccardus in diss. inserta tomo VIII Miscell. Lipsiensium
p. 268 sq., 278 sq. Mihi jam verisimillimum videtur ac-
cipere de Gessoriaco . quamquam Caroli du Fresne sen-
tentiae videtur suffragari3 Guilelmus Pictaviensis.
De situ muri, quem millia passuum xix, in altitudi-
nem pedum xvi, a lacu Lemano ad montem Juram per-
duxisse se adversus Helvetiorum irruptionem refert Caesar,
lib. de B. G. c. 8, videnda dissertatio4 prima, quae sub-
juncta est editioni novae locupletiori historiae Genevensis
galliea lingua compositae a praeclaro Viro Jacobo Sponio.

3. Vide Guil. Somneri respon- 1697, 8. Continuationem memo-

sionem ad Chifletium de portu Iccio
(quae cum Caroli du Fresne atque
Edm. Gihsoni diss. prodiit Oxon.
1694 1 8), pag. 37; Christoph.
Cellarium Geogr. antiquse tom. I,
p. 378 sq.; Petri Lagerltxf&e Tra-
jectu Csesaris in Britanni.nn, Upsal.
riar. literaturse et histor. Gallice
editam, t.VIII, p. 34» sq. Wissan-
tum videtur potius esse memoratus
Caesari portus superior sive ullerior ;
id. pag. 36i sq.
4. Journaldes Sarants ij3i;Dee.
pag. 5o4.
 DE C. JULIO C^SARE. i33

Liber VIII, ab A. Hirtio additus.

Liber VIII de bello Gallico ad Cornelium Balbum
Gaditanum , non ab ipso Caesare scriptus, sed ab A. Hir-
tio 1 additus , historiam a Caesare coeptam ad ejus e Gal-
lia in Italiam reditum perducit. Hic est Hirtius, Caesaris
familiaris, qui anno proximo post Caesarem interfectum
Consul in acie 2 periit. Ab eo novissimum Gallici belli im-
perfectumque librum suppletum fuisse scribit etiam Sue-
tonrus in Julio c. 26. Lupus Ferrariensis, epistola xxxvn
ad Heriboldum Episcopum : « Commentarii belli Gallici
tantum exstant, nec quantum ad historiam, quod com-
pertum habeam,Caesaris quidquam aliud. Nam caeterarum
ejus rerum gestarum , postquam idem Julius totius paene
orbis causarum molibus est oppressus, Hirtius ejus nota-
rius in commentarios seriem referendam suscepit. » Ca-
pite i5 hujus libri, verba Hirtii haec sunt: «Nam in acie
sedere Gallos consuesse , superioribus libris declaratum
est. » At nihil tale legitur in Caesaris, quales hodie exstant,
commentariis. Quare si quid judico , inquit Dion. Vossius
ad hunc Hirtii locum, vel periit hic locus , vel alicubi
corruptus legitur. Adde quae habet Seldenus in mari clauso
lib. II , cap. 1 ; et haec verba Ethelwerdi : « Hiberniam
petunt , Britannidem olim a Julio magno Caesare voca-
tam. » Superiorem commentarium citat Hirtius c. 4? et
3o, 38.
Libri III, Casaris de betto civili.

De bello civili Pompeiano librilll, quos Caesaris esse

I. In quibusdam editionibus Pansa ; ut inscripsere , qui de au-

inepte appellatur A. Hirtius Pansa ; ctore dubitarent , ut in ceteris libris
notum enim est , Pansam Hirtii minoribus, de quibus moi.
fuisse in consulatu , quo anno a. Suetonius Augusto, cap. 11;
U. C. 711 periemnt , collegam. Xiphilin. p. 33 sq. ; Hanckius , de
Quod factum est ex A. Hirtius s. Rom. rer. scriptoribus 1. 1,c. 4-
93
t34 notitia litteraria
testatur quoque diserte Suetonius in Julio, cap. 56, utros-
que de bello civili ac Gallico commentarios simplici, ele-
ganti et emendata dictione venustos Caesari perperam
abjudicarunt Ludovicus Carrio, Floridusque Sabinus 1 et
Ludovicus Caduccus , libros de bello Gallico ad Suetonium
auctorem referre haud veritus : quorum sententia mihi fere
aeque absurda videtur atque illius, quem Isaacus Vossius
in responsionibus primis ad objecta Rich. Simonis narrat
dissertationem conscripsisse , -qua falsa convinceret, quae-
cunque in hbris de bello Gallico continerentur , etmultis
insuper ostenderet, Caesarem nunquam transisse Alpes, et
ne vidissequidem Galliam. Justus quoque Lipsius aliquando
putavit alium esse, qui de bello Gallico, et qui de civili
scripsisset, vel saltem libros de bello Gallico a Julio Celso
interpolatos ad nos pervenisse , II , 7 , Elector. et II Epi-
stolicar. quaest. et in extremo Analectorum ad lib. II, de
militia Romana. Certe unum eumdemque Caesarem esse ,
qui de bello Gallico libros VII, et III de civili scripsit,
facile credimus etVeterum testimoniis et styli emendati ac
simplicis mirificae similitudini. Libros de bello civili dis-
sertationibus Philologicis a. 1641 illustrare ccepit Joan.
Ravius , Professor Soranae Academiae ; sed vix ultra binas
adspexere lucem, quarum prima illustrando Floro, IV, a
( ubi de Caesare disserit ) , impenditur.

Liber de bello Alexandrino , alius de Africano, et ter-

tius de Hispaniensi, auctore A. Hirtio vel C Oppio.

Subjungi his solent i° liberde bello Ccesaris Alexan-

drino, qui Hirtium , ut videtur, habet auctorem, certe
eumdem, qui librum VIII de bello Gallico addidit; -x de
bello Africano, quod cum Juba, Numidarum rege, Caesar
gessit, liber, judice Lipsio, elegantissimus , atque illiipsi,

1. Vide Vossinm lib. I, de Hist. Lat. cap. i3.

 DE C. JULIO CiESARE. i35
qui superiorem scripsit, tribuendus. Plura tamen interpo-
latoris recentioris vestigia in illo visus est sibi deprehen-
dere eruditissimus Dodwellus in diss. de Julio Celso , sect.
viii ; cujus argumenta confutanda sibi sumpsit Jo. Clericiu
tom. XXVI, Bibl. Select. p. i32 sq. 3° liber de bello Hi-
spaniensi, quem ad Cornelium Balbum , cui librum VIII
de bello Gallico Hirtius dicavit, vel ad C. Oppium1 refert
vir insignis judicii G. I. Vossius. At Suetonius quidem de
Balbo silens, « Alexandrini, inquit, Africique et Hispa-
niensis incertus auctor est. Alii enim Oppium1 putant, alii
Hirtium, qui etiam Gallici belli novissimum imperfectum-
que librum supplevit. » Hunc librum de bello Hispaniensi
( alterius , quam duo superiores , auctoris ) totum militari
quodam et horrido compositum esse stylo,etsi bene latino*,
praeter Lipsium, II , 11 Electorum, monuit Josephus Sca-
liger prolegom. ad Manilium. A Julio Celso interpolatum
ad nos pervenisse, multis argumentis, non aequalis omni-
bus ponderis , disputat Dodwellus in laudatae diss. sectione
xi3. Caeterum hic liber de bello Hispaniensi extrema parte
mutilus exstat, atque ex Martini quoque Bladenii, Anglici
interpretis , sententia passim corruptus est,et junioris au-
ctoris, quam ut Caesaris tempora attigerit; quod tamen
Suetonio minime visum, qui alii quidem quam Caesari,
sed uni ex ejus familiaribus , Oppio vel Hirtio, tributum
scripsit. Bellum porro Hispaniense pro eo , quod in His-
pania gestum est, ita dicitur, ut liber Hispaniensis , quia
scriptus est in Hispania , Martiali praefat. libri XII , non
Hispaniensem librum mittamus, sed Hispanum.

1. C. Oppium intellige Csesaris a. Vide Oberlini prsefatiuncu-

familiarem , de quo idem Yossius
p. 67. Huic librumde bello Hispa-
niensi tribuit etiam Volaterranus.
Hirtii sit an Oppii liber de bello
Africano , dubitat Rupertus ad Flo-
rum pag. afia.
lam huic libro pracfixam nostrae edi-
tionis, t. II, p. 5a6. Ed.
3. Vide quoque ejusdent C. V.
Dodwelli luculentissimam dissert. ,
1.VIII comment. de B. G. praefixam.
Nost. ed. t.I.p. »y8,ad Haem.En
9*
i36 NOTITIA L1TTERA.RIA

De Julio Celso, et commentariis de vita Ccesaris , quee

ad Celsum vulgo referuntur, equibus petitum longius
fragmentum , quod libro de bello Hispaniensi subjecit
Jungermannus.

Fragmentum, extrema belli civilis, a Caesare in Hispa-

nia gesti, referens, Jungermannus libro de bello Hispa-
niensi subjecit ex MS. Pauli Petavii a Jacobo Bongarsio
accepto , e quo etiam graecam versionem librorum VII
de bello Gallico edidit. Vossius petitum esse observat e
commentariis de vita Caesaris, quos tribuunt Julio Celso.
Atque sane legitur in editione borum commentariorum 1
Graeviana p. 1 85- 191. Jungermannus vero notat , in Cu-
jaciano codice illud occurrisse sine nomine ; in Petaviano,
sub nomine Petrarchce. Primae commenlariorum illorum
editioni anni 1 47 3 , nullum nomen auctoris est adscri-
ptum : at Julium Celsum appellat non modo Vossius, lib. I
de historicis lat. cap. i3, et lib. V Institut. or. cap. 3,
tmemate 10; sed et ante Vossium Jo. Saresberiensis 3, Vin-
centius Bellovacensis , libro VII speculi hist. Theodorius
Engelhusius in Chronico et Gualterus Burlaeus , sive auctor
incertus operis de vitis Philosophorum , quod literis Lon-
gobardicis excusum et folii forma, non longe post reper-
tam typographiam. Hic cap. civ Julii Celsi historiographi
mentione facta, quum dixisset, eum diligenter de bello
Caesaris libros quinque exarasse, in quibus multa doctri-
nalia mirabilia continentur , quasdam ex eo sententias
excerpit, quae in his commentariis leguntur. Sed librorum

1. Joan. Georg. Graevius cora- 8. Eodem anno separatim praelis

mentarios , qui Jutii Celsi vulgo di-
cuntur, ex editione rarissima anni
1473, subjecit cum quibusdara suis
castigationibus editioni Julii Caesa-
ris cum Dion. Yossii animadversio-
nibus inlucem datse Anistel. 1697,
subjecti sunt in Anglia , addito in-
diceetpraemissisvirorumdoctorura
de illo testimoniis , Londini 8 .
a. Vide testimonia editioni Lon-
dinensi prsemissa ; et prsefationem
nostram, t. III, p. 1.
 DE C. JULIO CjESARE. • i37
tantummodo trium in his distinctio occurrit : libri secundi
initium in editione Graeviana, est p. 28, libri tertii p. 3 7.
Neque de bello tantum Caesaris tradunt, sed universum
illius vitae cursum persequuntur. At pagina 118, legitur
hujuscemodi scholium : « Hic incipit octavus commenta-
riorum liber,quem fecit Julius Celsus: septem autem pri-
mos et usque ad hunc passum fecit ipse Caesar, quamvis
hic auctor aliquot in locis contradicit, et male Cicerone
teste et ipso Celso in prologo suo. » Nimirum post istud
scholium referuntur ea, de quibus agitur in libro octavo
de bello Gallico, cujus libri octavi auctorem esse Celsum
falso scholii auctor affirmat. Sed neque horum commen-
tariorum de vita Caesaris auctor est Celsus , nam ipse
commemoratur in iisdem p. 68 : « Suetonius auctor cer-
tissimus Germanorurn hoc in finibus accidisse ait; Julius
autem Celsus comes, et qui rebus interfuit, Eburtmum
in finibus factum refert. » Non est, quod aliud de rebus
Caesaris opus sub Julii Celsi nomine ab hoc scriptore lec-
tum esse suspicemur, quod hodie non exstet : sed potius
libros ipsos septem C3ssaris3 Julio Celso imperite tribuit
ailctor, quisquis fuit, quoniam Julius Celsus quidam Con-
stantinopolitanus sexcentos circiter post Chr. natum annos,
Caesaris scripta recensuerat , nomenque suum illis , ut Te-
rentio Calliopius, subsignaverat, quod etiamnum in variis
Caesaris codicibus MSS. deprehenditur , ut praeter alios
Godwinus praef. in Ca:sarem annotavit, testatus in codice
quodam MS. Thuano in margine libri II de bello Gallico
sub principium haec verba exstare : Julius Celsus Con-
stantinus V. C. legi. In margine vero libri III : Flavius
Licerius Firminus Lupicinus legi. At commentariorum
auctor a Celso , ut vidimus , diversus longe est ac recen-
tior, ut observatum viris doctissimis, Graevio in praefa-

3. In Eburonum finibus hsec accidisse ianuit Csesar B. G.V, 29.

 i38 NOTITIA LITTERARIA
tione, ct H. Dodwello, qui Italum patria suspicatur, in
diss. de Julio Celso ad Graevium , quae Annalibus ejus Quin-
tilianeis et Statianis subjicitur Oxon. 1 698 , 8 , sectione xi.
Sed Graevii verba adscribere juvat : « Fuit Anonymus hic
Christianus 4. Laudat testimonium sancti Augustini de
morte voluntaria Catohis, et non raro damnat et irridet
gentilium, Romanorum praecipue, in auspiciis et sacris
superstitionem. Nulla in illo antiquitatissuntvestigia. Quin
vix quadringentorum , summum quingentorum annorum
setatem fert. Nam ut omittam alia , Morinos dicit suo tem-
pore Flandros appellari, et Reges Germaniae Caesares. »
( His Dodwellus adjungit, quod apud hunc scriptorem me-
morantur Basilea et Constantia urbes , urbs famosa Pari-
sius , Flandria et Hannonia. ) « Neque tamen indignus est
anonymus hic lectione , quum multas graves sententias ad-
spergat, quae lectorem possunt erudire , ut non est in cogno-
scendis causis cur qusque gesta sint obtusus , nec inutilis
aut legentibus, aut edentibus Caesarem. Non fuit enim im-
peritus rerum humanarum , nec pro captu illius aetatis
indoctus, quippe qui in scriptis Tullianis praecipue in Epi-
stolis ad Atticum minime fuerit hospes, ex quibus non
pauca excerpsit, quae faciunt ad Julium Caesarein defen-
dendum, quem admiratur unice, et ad refellenda quaecun-
que in illo criminabantur. » Haec ille ; Jac. Sirmondus in
notis ad Ennodium p. 78 testatur, ad calcem codicis
Vaticani quoque Caesaris librorum adscriptum : « Julius
Celsus Constantinus V. C. legi. Flavius Licerius Firminus

4. Christianum scriptorem pro- forsltan aut Neptunum, qui certe pe-

dit etiam, quod p. 179 ; edit. Grae-
-vianse de Csesare : postero autem die
sacrificio Diis facto , dignus vir , qui
uni et vero Deo sacrificium faceret et
pro eo pugnaret. Et clarins etiara
pag. 'JOO : Simulacrum Casaris JUXta
Deos : et quos Deos quteso ? Jovem
dem Ceesaris non imtebant, homines
vitiosi, aut ut scriptum est ( Psal.
XCVI , 5 ) omnes Dii gentium dai-
mouia. Nota pedem Ca;saris non va-
lebant,h. e. pretiummensuramque.
Metiri se queraque sno raodulo ac pede vernm
ejt. IIohat.
 DE C. JULIO CSSARE. i3g
Lupicinus legi. » Observatque Lupicinum hunc fuisse
Euprepiae sororis Ennodii Episcopi Ticinensis filium , cla-
rum sub initia sexti a Ch. nato saeculi. Nec Joannes Sa-
resberiensis5, nec Polidorus Virgilius, nec Lipsius,Caesaris
commentarios Julio Celso attribuerunt tanquam auctori,
ut traditur in Menagianis t. II , p. 99. Priores duo ne Celsi
quidem mentionem fecerunt , Lipsius saltem II , n Elector.
testatus est, se in commentariis Caesaris saepe quaerere
Caesarem, et multos in illam purpuram pannos insutos se
videre, nec in dictione ipsa spirare ubique naribus suis
auram illam , et , ut sic dicam , stactam purae antiquitatis.
« Lege, relege, multa otiosa reperies, disjuncta, intri-
cata, interpolata, repetita : ut omnino non absit, quin
ad hanc prisci operis statuam novella aliqua accesseritet
imperita manus. ■» Tantum autem abest , ut idem Lipsius
Celsum habuerit pro auctore Caesaris commentariorum ,
quod illi etiam tribuitur in Scaligerianis per Vassanos col-
lectis, ut potius lib. II Epistolicar. quaestionum, cap. 2 ,
refutet Lud. Carrionem ita sentientem : licet constet a
Vincentio Bellov. in speculo historial. nec non a Gualtero
Burlaeo in vitis philosophorum , Jacobo Magno in Sopho-
logio, et Alberto Eybio margaritae poeticae auctore , Caesaris
subinde verba Celsi nomine citari. « Quin Julius aliquis
Celsusmanus attulerit Caesari, quaedam reciderit, addiderit,
quaedam interpolarit , nunquam infitebor : ut Caesarem to-
tum immutarit sic quasi Justinus Trogum, ignosce, ne
tua quidem causa possum credere. De stylo quod ais , si
verum quaerimus, hi de bello Gallico discrepant aliquan-
tum ab illis de Civili, filo orationis, et fieri potest, ut in-
terpolati sint, ut dixi : non tamen ita, ut similitudo oris
prorsus evanuerit, et quamvis gemini sint, fratres tamen
esse ex ipsa ratione scribendi agnoscas. » Haec ad Carrio-

5. Bernardus Moneta notis ad Menagiana t. IV , p. 80.

i4o NOTITTA LITTERARIA
nem Lipsius. Error autem non exinde natus est , ut citato
Menagianorum loco traditur, quod Julius Celsus vitam
Caesaris scripsit, sed quod Grammaticus, Jiilius Celsus
Constantinus nomine, qui Caesaris recensuit et castigavit
commentarios , in rei testimonium ad calcem voluminis
adscripsit haec verba : Julius Celsus Constantinus6 V. C
legi, sive, ut in quibusdam codd. exstat : Julius Celsus
Vir Clariss. et Comes recensui. Quum itaque exempla ad
hanc recensionem exacta pro emendatioribus haberentur,
factum est, ut librarii, quo majorem auctoritatem suis
adderent codicibus , eis hanc praefigerent inscriptionem ,
quae etiamnum in nonnullis MSS. legitur : C. Julii Ccesa-
risper Julium Celsum commentarii. Fortassenon erraverit,
qui cum erudito viro, Bernardo Moneta sibi persuaserit,
libros hosce tres de vita Caesaris auctorem habere Fran-
ciscum Petrarcham : certe fragmentum de bello Hispanico ,
quod Jungerinannus ex codice Petaviano edidit, Petrar-
chae diserte in illo MS. tribuitur, idque ex libro III,
p. 1 85 - 191, edit. Graevianae ad verbum est repetitum.
Citat auctor, qufsquis est, praeterea Julium Caesarem p. 9 ;
et ex ejus libris rerum suarum pleraque hausisse se non
diffitetur p. 194. Sed et commemorat Caesaris Epistolas
139, i4o; et memorat iterum p. igSjallegat etiam Ci-
ceronem p. 3, 118, i3o, i33, 1^9, 194» 202, Epi-
stolas ad Atticum p. 129, 202, Orationem Milonianam
p. 85, pro Marcello 202;Sallustiump. 4; Virgilium p. 2o4>
Senecam p. 1 57 , 180; Valerium Max. p. 6; Pliniuin Sec.
p. 1 57; Florum p. 58, 62, 79, 1 18, i35, i44> IO"9;
Suetonium p. 8, 126, 127, 202 ; et Orosium p. . . . ; et
Augustinum p. 180; e Graecis Xenophontem p. 202 ; et
Platonis Phaedonem p. 180 ; Socratem p. 127.

6. Hinc Celsum aliqui fecere ce temporibus Constantinopolitani

Constantinopolitanum. Menagiana graece , non latine scribebant : quod
t. IV, p. 84. Perperam : nara bis- quidem omnibus perspicuum patet.
 DE C. JULIO C^SARE.

Scripta Ccesaris deperdita.

Scripta Caesaris deperdita, e quibus fragmenta quaedam

in plerisque editionibus a Fulv. Ursino et Petro Scriverio
collecta ac recognita leguntur , haec sunt :
Orationes; i, Divinatio; 2, qua Cn. Dolabellam an-
nos natum unum et viginti insecutus est, quam cumadmi-
ratione lectam scribit auctor de causis corruptae eloqu. c.
34; 3 , pro Decio Samnite, id. c. 2 1 ; 4, pro Bithynis; 5 ,
pro lege Plautia; 6, pro Sextilio; 7, de conjuratis; 8, in
funere Juliae; 9, in funere Corneliae uxoris, etc. Nonnul-
las ab notariis excerptas male subsequentibus verba dicen-
tis, vel plane Caesari suppositas, notavit Suetonius in Julio
cap. 5 5 , ut mittam pro Q. Metello et duas ad milites in
Hispania.
Epistolarum libri ad Ciceronem , ad C. Oppium et
Balbum Cornelium, ad Q. Pedium, ad Pisonem, ad M.
Antonium, Epistolae ad Senatum, quas primum ad paginas
et formam memorialis libelli convertit, sive opistographas
fecit. Confer I. Mabillonium de re diplomatica p. 4 1 • Ad
familiares domesticis de rebus , etc. Quod vero Plinius,
VII, 2 5 Hist. narrat, Csesarem scribere et legere simul,
dictare et audire solitum , epistolas vero tantarum rerum
quaternas pariter, aut si nihil aliud ageret, septenas dic-
tasse librariis ; simile quid de Cardinali Granvellio referri
memini. Vide sis Morerii Lexicon in Perrenot. Petrus
Blesensis Epistola xcn : « Vidit quandoque Dominus Can-
tuariensis , et vos ipsi cum eo , multique alii , me de diversis
materiis, tribus dictare scriptoribus , et uniuscujusque ca-
lamo festinanti satisfacere : meque, quod de solo Julio
Caesare scribitur, quartam epistolam dictare et scribere.
Quod si alicui res ista in dubium venit , facti quaeso expe-
rientia faciat dicti fidem. » Quod epistolas Caesaris lau
 i4a NOTITIA LITTERARIA |
dans refert Appianus lib.II E[A<piAio>v p. 477 , legitur etiam
in Caesaris lib. III de bello Civili cap. 92.
De Analogia libri duo , ad M. T. Ciceronem , quos
Teyj/Yiv ypajAfjiaTiJtflv videtur vocare Suidas in raio; IouXto;-
eos commemorat idem Petrus Rlesensis epist 10 1.
Dicta collectanea, sive Apophthegmatum volumina ,
quae Augustus vetuit publicari. Sueton. Julio c. 56 ; Cic.
IX, 16, epist. ad Paetum.
Anti-Catones , sive Orationes duae,quibus veluti adju-
dices accusavit Caesar Catonem Uticensem, adversus Ci-
ceronis librum , quo eumdem laudibus ad caelum extulerat
teste Gellio XIII, 19. Caesari videtur respondisse Rrutus ,
Bruto Augustus Imp. Vide viros doctos ad Suetonii Aug.
c. 82; et quae notavi ad fragmenta Augusti p. 168. Eo-
rum mentio etiam est apud Ciceronem in Topicis c. 22.
Caesar in iis quandoque Catonem ita reprehendit , ut lau-
daret, quemadmodum notat Plinius III, Epist. 12. Confer
Petrum Crinitum VII , 7 , de honesta disciplina. Atque
Augustus Imp. non negavit, et ut bonum civem et ut vi-
rum bonum egisse Catonem. Vide Macrobium lib. II Sa-
turnalium c. 4- Anti-Catones Caesaris in Bibliotheca quadam
Leodiensi exstare Io. Lud. Vivi * affirmavit Cardinalis
Leodiensis.
Libri auspiciorum , quorum decimus sextus laudatur
a Macrobio, Sat. I, r6.
Auguralia, Priscian.
Poemata, dequibus auctor de causis corruptae eloquen-
tiae cap. 21:« Fecerunt et carmina ( Caesar ac Brutus ) et
in bibliothecas retulerunt, non melius quam Cicero, at
felicius , quia illos fecisse pauciores sciunt. » Ex his poema
Iter memorat Suetonius in Julio cap. 26; et tragoediam
OEdipum , quam perinde ut laudes Herculis ab adolescen-

1. Vide Vivem adlib. I Augustin. de Civ. Dei cap. a3.

 DE C. JULIO C^ESARE. 143
tulo scriptas publicari Augustus vetuit. Asconius in Orat.
pro M. Scauro tragoediam Caesaris Julios memorat his
verbis : « Idem inter primos temporis sui oratores et tra-
gicus poeta admodum habitus est. Hujus sunt enim tra-
gcediae , quae inscribuntur Julii. » Alia etiam versu scripsis-
se constat et Plinio, XIX, 8, et Donato, in Terentii vita.
Sed tragoediam Tecmessam male Caesari tribuit Lescalo-
perius ad Ciceronem de natura Deor. p. 624-

Emendatio Calendarii.

Arati Phaenomena latino carmine vertisse Caesarem ,

affirmant Firmicus , libri II procemio , et libri VIII c. 2 ;
ac Suidas in r<xio; iouAio;. Sed Caesarem dictatorem cum
Caesare confuderunt Germanico. Priscianus quoque Caesa-
rem laudat in Arateo carmine; sed versus, quos inde pro-
ducit, germanici sunt. At de siderum motu libros1 scri-
psisse Caesarem, Sosigene perito illius scientiae adhibito,
certissimum est : latine , an quod Plinius in indice libri XVIII
videtur innuere, graece, non omnino videtur exploratum,
suntque qui latine, ut caetera, scripsisse suspicantur. Pli-
nius enim veluti excipiens L. Arruntium, addit, qui grcece
de astris scripsit, ut adeo non sit repetendum de Caesare
dictatore, qui item , quod scripserit groece , sed tantum
quod de astris scripserit, quia alioqui nomen ejus potuisset
Arruntio statim adjungere. Aliud tamen videtur praestan-
tissimo Vossio, quem, si placet, vide lib. de scientiis ma-
themat. cap. 34- Ejus sententiae videtur suffragari , quod
Caesaris opere non tantum usi sunt latini scriptores , ut

1. Csesaris libros de siderum motu, Alexandri JEgxi prseceptore, dixi

quos Sosigene adhibito composuit , libro III Biblioth. Graece cap. 5 ,
laudat Plinius XVTU, a5; qui ex § ai. Sosigenem Alexandri docto-
Sosigene aliquid affert II, 8, de rem ev t«> Tpirw irspi tt!{ oij/ew; lau-
Mercurii stellas periodo. De hoc dat Themistius in II Aristotelis de
Sosigene jEgyptio , Peripatetico , animapag. 79.
i/,4 NOTITIA LITTERARIA
Plinius XVIII , 2 5 sq. , et Macrobius lib. I Saturnal. c.
1 6 ; sed quoque Graeci , ut Claudius Ptolemaeus in <p<x<je<ri
airXavSv. Singularis porro Caesaris laus est , quod siderum
cognitione usus est ad annum emendandum cujus ratio
ante eum apud Romanos perturbatissima fuerat. Hinc
Calendarium Julianum 3, de cujus historia , praeter Scali-
gerum, Petavium ac Gassendum, consulendus peculiari
libro gallice edito Franciscus Blondellus , Histoire du Ca-
lendrier Romain, Paris 1682, L\, Haga? Com. 1684,
12. Rationem vero literarum ABCDEFGH in Calendario
Juliano, non ut Scaligero et aliis visum, nundinas, sed
cycli lunaris l-ationes respicere, acute demonstravit eru-
ditissimus vir Franc. Bianchinus in dissert. de Calendario
et Cyclo Caesaris, Rom. 1703, fol. Non autem primus
modum anni solaris invenit Caesar,-sed ab ^Egyptiis pri-
dem inventum primus, Sosigenis maxime astrologi opera
usus, in civilem et publicum usum Romanorum induxit.
Vide iEgidii Bucherii doctrinam temporum pag. 32 4 sq.
Sam. Petitum libro V Eclog. Chronolog. Anni emenda-
tionem a Caesare factam commemorant etiam Dio libro
XLIII, Solinus c. 3 , Censorinus c. 8 , Plutarchus in Cae-
sare , et Macrobius I Saturnal. c. 1 4 , qui Flavium scri-
bam adnotasse dies singulos Caesarique retulisse comme-
morat. Honorius Augustodunensis II , 71, de imagine
mundi : « bissextum Julius Caesar interposuit , et totius
computi errorem per hunc correxit. » Utrum cyclum
lunarem ediderit Caesar, disputat H. Noris, qui omnino
consulendus in diss. de cyclo paschali Ravennate c. iv.

a. Csesar ipse ap. Lucan. Phars.
lib. X , 18 5 seq. — Media interprce-
lia semper stellarum calique plagis
superisque vacavi, nec meus Eudoxi
•vincetur fastibus annus. Alanus in
Anti-Claudiano , p. 49 : Speculatur
tit Argus, temporis excursus ut Cwsar
cogit, ut Atlas sidera perquirit. Ed.
3. In thesauro Antiquitatum Ro-
manarum, tom. VIII , exstat vetus
Calendarium Julianum , quod cum
aliis antiquis Calendariis recenseo
infra libro IV. — Vetus quoque
Cal. damus, hujusce vol. p. 4°.Ed.
 DE C. JULIO C/ESARE. 145
Astronomicis Caesaris observationibus usus etiam cogno-
scitur Claudius Ptolemaeus libro de apparentiis fixarum.

Cosmographia.

Jussit etiam Caesar omnem orbem romani nominis di-

metiri per viros peritos, et hanc descriptionem Cosmogra-
phicam in literas referri, ut auctor est ^Ethicus scriptor
christianus, qui post Constantini M. tempora vixit, in
praef. testatus argumentum et ordinem in Cosmographia
sua esse eumdem, quem, mensores orbis sub Julio Cce-
sare et M. Antonino, atque sub Imp. Augusto, Zeno-
doxus (Xenodoxus) in oriente, Theodotus ad septemtrio-
nes, Polyclitus ad meridiem observarunt : unde non absurde
colligunt viri docti, hoc ipsum opus esse Cosmographice
et Itinerarii, quod Julio Caesari a Baldrico et aliis adscri-
bitur, sed a variis postea interpolatum, immutatum, trun-
catum, auctutn, qua Ethnicis, qua Christianis, ad nos
pervenit, saepenumeroque editum est1 sub nomine AEthici
Istri et Antonini Augusti. In aliis quibusdam codd. MSS.
Antonio Augustulo vel Augustali, in aliis Julio Honorio
Oratori J tnbuitur, sub cujus nomine librum hujuscemodi
laudat etiam Cassiodorus de divinis lectionibus cap. 2 5.
Consule Vossium libro de Philologia p. 5g; et de Hist.
lat. p. 64", atque Cangium in CPoli chnstiana parte I,
p. 62. Barthius in suo codice Antonini JEthici nomen

1. Editiones referoBibl. Lat. II;
ubi de Pomponio Mela Geographo.
Videetiara quae notavi in fragment.
Augusti pag. »o6 ; nec non ad Dio-
nispaginam 588, E; et Jo. Nicolaum
Funccium, de virili astate linguse
Latinse, parte II, p. 3o4 seqq.
a. Julium Orutorem Cassiodoro
memoratum Sirmondus ad librum
I Sidonii Epistolarum I, tom. I,
ir.
Opp. pag. 838 , putat esse Jutium
Titianum , cujus libros provinciarum
seu Cofmogro/j/i/aCapitolinus etiain
et Servius laudant , fabulas JEsopi-
cas Ausonius , libros de ugricultura
Diomedes, Artis rhetoricw pr&cepta
Isidorus , ttiemata virgiliana , de qui-
bus infra et Servius, Fpistolas de-
niqueillustrium feminaram nomine
fictas Sidonius.
10
i46 NOTITIA LITTERARIA
reperisse testatur. Nicolaus vero Bergierius in praeclaro
opere de publicis et militaribus Romanorum viis lib. III ,
c. 6 , non dubitat descriptionem orbis factam scriptoque
signatam esse sub Caesaris jam et Augusti principatu , sed
auctam deinde sub Antoninis, denique ab iEthico recensi-
tam et pro sui ingenii ac temporum modo auctam , stilo-
que suo et tempori aptatam.
Apud Galfredum Monemuthensem in Historia Brito-
num lib. I, p. xxv, edit. Paris. et lib. IV, cap. 2, edit.
Commelin. p. haec exstat Cassibellani Britonum regis
nomine ad Julium Caesarem epistola. CASSIBELLANUS
Britonum Rex C. Julio Caesari : « Miranda est, Caesar,
populi romani cupiditas , quidquid est auri et argenti si-
tiens : nequit nos intra pericula Oceani extra orbem po-
sitos pati, quia census nostros appetere praesumat, quos
hactenus quiete possidemus. Nec hoc quidem sufficit , nisi
postposita libertate subjectionem ei faciamus, perpetuam
servitutem servituri. Opprobriumitaque,tibipetisti,Caesar,
quum communis nobilitatis vena Britonibus et Romanis ab
JEnea. defluat, et ejusdem cognationis una et eadem catena
praefulgeat, qua per firmam amicitiam conjungi deberet.
Illa igitur a nobis esset petenda, non servitus. Quia enim
libertatem potius quam servitutis jugum ferre didicimus,
eamque in tantum consuevimus habere , quod penitus igno-
ramus quid sit servituti obedire, quam si ipsi Dii cona-
rentur nobis eripere, elaboraremus utique omni nisu resi-
stere, ut eam retineremus. Liqueat igitur dispositioni tuae,
Caesar , nos pro illa et pro regno nostro pugnaturos , si ,
ut comminatus es, intra insulam Britanniae supervenire
inceperis. » Minus antiquitatem spirat epistola Scotorum
Pictorumque regum nomine ad Caesarem scripta , quae
exstat apud Joannem Fordun, lib. II Scotochronici, c. 1 5 ,
p. 5q5, scriptorum XV editorum a Thoma Galeo.
 DE C. JULIO CjESARE. 147

Diplomata quce Austria; concessa a Caisare nonnulli

jactarunt, et alia qucedam Ccesari ridicule supposita.

Feruntur denique bina diplomata1, quae velut a Julio

Caesare acNerone Impp. concessa Austria? , pridem com-
mentus est nescio quis : sed merito explositFranc.Petrarcha
libro IV Epistolarum senilium, Epistola ad Carolum IV;
iEneas Sylvius in Historia rerum Friderici III ; et Jo. Cuspi-
nianus in descriptione Austriae; primoque intuitu futilia
insulsa et ridicula apparere, affirmat Petrus Lambecius
lib. II de Bibl. Vindobonensi p. 962. Vide etiam Bcecle-
rum ad iEneae Sylvii Historiam p. 126 sq. Sane his qui
habeat fidem , idem sibi persuaserit quoque , Leubusiense
sive Lubense in Silesia ccenobium Julio Caesari origines
debere, utvisum inepto cuidam versificatori, quem deridet
Christianus Stiefius in Epistola J de urnis in Silesia Ligni-
censibus et Pilgramsdorfiensibus. Versus, si quis forte
desideret, hi sunt ;
Est locus iste Lubens Julio de Caesare dictus.
Sclavonisando tbquens consuevit dicere vulgus
Lubens pro Julius, qui primus castra inetatus
Isthic, et populus ejus phanum veneratus.

Epigrammata insuper duo, elegantia sane illa, sed falso

ad Csesarem auctorem relata, exstant, etiam in Jacobi
Hommey supplemento Patrum p. 5^9 sq. qui ea Mar-
bodeo Redonensi Episcopo tribuit, parum verisimili con-
jectura;illudcerte quodincipit, Thrax puer adstricto" , etc.
rectius refertur ad Caesarem Germanicuni. Vide Jo. Conradi
Schwartzii Germanicum p. 1 53. Similiter Decretum sive

I. Ista diplomata lector reperiet a. De Stiefii Epistola consule

in Joan. Christiani Lunigii Archivo Acta Erud. a. 1704, p. aa3.
Imperii , partis specialis contin. 1. 3. Vide supra hoc epigramma
Lips. 1711. fol. quod retulimus, p. a8.
148 NOTITIA LITTERARIA
exemphtm fidei publiccB , Viterbii , ut aiunt, inventum
quod dederit Caesar Ciceroni tanquam spurium rejiciunt ,
qui fragmenta Julii Caesaris collegerunt. In Ferreti Musis
lapidariis IV, 3 1 , p. a63 , sub Julii Gaesaris nomine leget,
qui volet , hocce disticlion :
Feltria perpetuo nimium damnata rigore,
Forte mihi posthac non adcunda , vale.
Nullum quoque exstat genuinum ejusmodi C. Julii Caesaris
testamentum, quod L. Pisone socero recitatum in domo,
idibus septembris, refert titulus adscriptus in instrumento
plenariae securitatis 2, quod in cortice seu papyro aegy-
ptiaca scriptum a. C. 564, servatur in Biblioth. Regia Paris.
Vide Jo. Mabillonium de re diplomatica p. 344 et 46o;

i.Reines. Epist. ad Hofmannum que c'ait ete par Vordre du cardinal

pag. 677.
a. Hoc instrumentum plenarias se-
curitatis an. 38 Justiniani Imperat.
scriptum a Gratiano quodam , in
causa hereditatis ad iidem dandam ,
compositum est a. C. 564 i 1ua
aetate lingua Latina jam in Italicam
desciscere incipiebat, ut notatum
Salmasio Observ. ad jus Atticum
pag. 174» et de Hellenistica p. s3,
38 ; vulgavit Gabriel Naudaeus Ro-
maj i63o , 1641 » 4 > et ante Nau-
daeum (quod ipsum fugiebat) Bar-
nabas Brissonius an. i58», libro
VI , de formulis antiquis Romano-
rum pag. 58 1 , qui illud accepit a
Gosselino Biblioth. regise prsefecto.
Brissonii apographum emendatius
esse testatur Paulus Colomesius in
Miscell. Historicis, pag. iZ;Ayant
confere a Paris ces dettx copies , je
trouve que celle dupresidentBrisson est
un peu meilleureque 1'autre, quivient
pourtant du meme lieu , mais qui n 'a
pas ete faite avec tant dc soin , iien
de Bagny. Ante Brissonium etiam
ediderat Petrus Hamo anno i566.
Novissiine idem instrumentum ad
autographum expressum accuratd
studio iterum vulgavit explicavit-
que Jo. Mabillonius in supplemento
ad opusdere diplomatica capite xn ,
Paris. an. 1704, fol. p. 73 et 90.
Vide etiam p. 55 seq. et Barthol.
Germonium S. I. de haereticis codi-
cum Ecclesia corruptoribus p. 449-
Character idem literarum , qui oc-
currit in instrumento venditionis fun-
dorum scripto Ravennaa ten-joribus
Justini junioris an. Ch. 571; quod
in papyro sive cortice jEgyptio ex-
stat apud illustrem virum Justum
Fontaninum , et cujus specimen vul-
gavit Philippus a Turre eruditissi-
mus Episcopus nuper Adriensis ,
in Diss. Apologetica de annis impe-
rii M. Aurelii Antonini Elagabeli
Patav. 171 3, 4 1 p. i4s;addeDia-
rium Venetum eruditorum Italise
tom. XVI, pag. i34-
 DE C. JULIO CiESABE. i/Jg
et dignum Mabillonii hyperaspisten Justum Fontaninum
in Vindiciis diplomatum antiquorum pag. 98. Chronicon
Gotwicense t. I, pag. 3. Lutetiam Parisiorum conditam a
Caesare, vel Juliacum sive Juliam Augustam, Volgastum
Pomeraniae, vel castrum Luneburgicum , vel turrim Deae
Vestae Magdeburgi , incerta fide a nonnullis traditum. Vide
Gasp. Barthii notas ad Guil. Britonem p. 2 8 ; et Jo. Hen-
rici Ackeri analecta historiae Caesareae p. 1 o et 11. Dictum
Caesaris, miserum esse eyoo\ov senectuti recordationem
crudelitatis , laudat Ammianus Marcellinus XXIX, 2. De
Caesaris stratagematibus Polyaenus VIII, 2 3. Becenti
aetate haud infrequens Julii Caesaris appellatio inter prae-
nomina etiam privatorum , ut Julius Caesar Scaliger , vir
maximi ingenii ac doctrinae : Julius Caesar Vaninus, misera
impietate notus : Julius Caesar Dalmare , vir in pauperes
liberalissimus , de quo Thom. Fullerus libro de viris illu-
stribus Angliae t. II , p. 1 7 3 : Julius Caesar Bulengerus ,
aliique innumeri.

EDITOBIS ANNOTATIO.
Post ea quae de C. Julio Caesare ex Vossio et Fabricio deprompta
modo retulimus , liceat pauca htec addere , quibus talium virorum testi-
monia, et alia quae legentibus prsesto sunt, pag. 37, 38 , completa quasi
fastigio imposito concludamus.
Goduinus in epistola ad Serenissimum Delphinum , vocat Caesarem
dicendi faciendique magistrum et doctorem maximum : sed hanc sen-
tentiam longe significantioribus verbis jam antea expresserat nostrorum
philosophorum princeps, in dubitando constans, in meditando altissi-
mus , optimae fidei et notae veteris scriptor , apud recentes Gallos roma-
nus civis , qui Caesarianae virtutis disertus praeco , ipse praeconem se ipso
dignum inter laureatos juvenes nuper invenit'. • Celui qui avoit prins
« Cesar pour sa part , avoit sans doubte bien mieulx choisi ; car a la
« verit£ ce debvroit estre le breviaire de tout homme de guerre , cOmme
• estant le vray et souverain patron de l'art militaire ; et Dieu scait en-

1. Mxchel de Montaxghe , Essais , liv. II, chap. 34. Voyez son £loge, pai
M. Villemain, qui a remporle le prix d'eloquence, a3 mars 1812.
 i5o EDITORIS ANNOTATIO.
« cores de quelle grace et de quelle beaute il a farde cette riche matiere
« d'une facon de dire si pure , si delicate et si parfaicte , qu'a mon goust
> il n'y a aulcuns escrits au monde qui puissent £tre comparables aux
• siens en cette partie. »
Sic posterorum judicio confirmantur illtB Caesariani styli notissimae
laudationes , quae passim occurrunt in principio hujus voluminis , prae-
sertim pag. 9,11,19,37, et 117: neque nos movet , quod Iiber ille 3,
qui professorias partes in judicandis tum veterum , tum recentiorum
scriptis apud nos solemniter assumpsit , dum latinos historicos recenset ,
de Julio Caesare siluerit ; hujus incredibilis silentii mjuriam eximiis
istius libri laudibus condonare nequeo , quamvis inter alia bene multa
de Tacito scripserit : « Les tyrans sont punis , quand U les peint. »
Mihi satius est hic referre quoedam excerpta ex epistolis, quas ad ami-
cos mittebat inter hujus aetatis historicos clarissimus3: « Je sensque Cesar
« me rend infidele a Tacite : il est impossible decrire avecplus d'£legance
« et de purete : il a la veritahle precision , celle qui consiste a dire tout
« ce qui est necessaire, et pas un mot de plus : il ecrit en homme d'etat,
« toujours sans passion. Tacite est philosophe , orateur, ami zele de
«l'humanite; et a tous ces titres il se passionne quelquefois; si je m'en
« fie aveuglement a lui , il peut me mener trop loin : avec Cesar , je
« ne cours jamais ce risque
« Une elegance admirable; le don si rare, non seulement de ne rien
• dire de trop, ce qui n'est pas si facile, mais en meme tems de ne rien
« omettre d'essentiel , une harmonie toujours appropriee a la gravite de
« son sujet ; et par-dessus tout, une etonnante egalite de style, et une
« mesure toujours parfaite : toutes ces qualites justifient a mes yeux l'ex-
« pression de Tacite : Summus auctorum divus Jui.rus.
« Son discours n'est qu'une suite de faits. presentes sous le jour le
« plus frappant et le plus lumineux : son style est 1'image de son carac-
« tere ; tandis qu'il renfermait au - dedans les passions les plus violentes ,
« ii l'exterieur il semblait , comme les Dieux , eleve au - dessus de toutes
« Ies passions ; et rien ne paraissait assez grand pour que l'ame de Cesar
« put s'en laisser emouvoir. »
Ita de Condaeo magno inter ardentes praeliorum aestuantium furores
tranquillo et sereno praedicavit sublimis ille Meldensis orator et episco-
pus, quem jam in testimonium adduximus, vol. II, pag. 114 : ita ante
illos Lucanus de anti-Caesare suo Uticensi cecinerat, in oratione Bruti
ad Catonem, Pharsal. lib. II, 171 :
Tacem summa tenent; nubes excedit Olympus.

2. Laharfe, Cours de Litterature ancienne et moderne.

3. Leitres de JEkjf jie Mtjller , a ses arnis , de Bokstettew et Gleim. Paris,
1811; in-S°,pag. f)S^\M-
 NOTICE

DES PRINCIPALES ÉDITIONS ET TRADUCTIONS

DES

COMMENTAIRES DE CÉSAR;

Par M. BARBIER,

ADMINISTRATEUR DES BIBLIOTHÈQUES PARTICULIERES DU ROI

ET BIBLIOTHÉCAIRE DU CONSEIL DETAT.
 AVERTISSEMENT.

BOB * l

Jean-Albert Fabricius, dans sa Bibliotheca Latina, et

quelques éditeurs de César, ont publié dés listes nom
breuses d'éditions des Commentaires. M. Lemaire avait
d'abord cru devoir suivre leur exemple, et il l'avait an
noncé en tête du premier volume de la présente édition;
mais il s'est bientôt convaincu que ces catalogues fesaient
nécessairement connaître des éditions qui ne jouissent
d'aucune estime parmi les savants : une énumération aussi
longue et aussi dénuée d'utilité a paru contraire au but
que nous nous sommes proposé ; il consiste principale
ment à présenter aux amateurs un choix de tout ce qui
a été imprimé relativement aux classiques, dont se compose
notre collection. Nous devons donc ne placer dans nos
notices bibliographiques que les éditions les plus estimées
de chaque auteur; seulement nous nous permettrons des
détails plus étendus sur les traductions françaises, parce
que jusqu'à ce jour elles ont été mal indiquées.
 PRINCIPALES ÉDITIONS

DES

COMMENTAIRES DE CÉSAR

DEPUIS LES PREMIERS TEMPS DE L'IMPRIMERIE

JUSQU A NOS JODRS.

1469. Rome, in domo Pétri de maximis {per Arn.

Pannartz et Conr. Sweynheym ) in-fol.
Caii Julii Cesaris Opéra.
Première et rarissime édition, soignée, non par André Aleria, comme
le dit la Biographie universelle, mais par Jean André Bussi ou Bossi, plus
connu sous le nom de Jean André , évêque d'Aleria.
1472. Rome, in domo Pétri de maximis {per Sweyriheym
et Pannartz) in-fol.
C. J. CjESaris Opéra.
Édition encore plus rare que la précédente.
i5o4- Bononiœ, in-fol.
Commentant Cjesaris recogniti per Phil. Bero-
aldum.
1 5 1 3. Venetiis in œdibus Aldi et Andreœ Soceri, in-8°.
Cesaris Commentaria, curante Jo. Jocundo, ex
ordine Dominicanorum.
1 5 1 L\. Florentice, ex officina Philippide Giunta, in-8°.
Commentaria Cœsaris, prius a Jocundo (Domi-
nicano) impressioni data, posterius a nobis, di-
ligentissime revisa.
Cette édition est plus exacte que la précédente.
54 EDITIONS ET TRADUCTIONS
538. Friburgi Brisgovia', per Joan. Fabnim Emmeum
Juliacensem , in-8°.
C. J. CjESARIS Commentaria , ex D. Henrici Gla-
reani poetae Laureati castigatione et cum scho-
liis ejusdem.
566. Venetiis, in JEdibus Manutianis , in-8°.
C. J. Cesaris Commentaria , cum scholiis Jo.
Michaelis Bruti , corrigente Aldo Manutio ,
Pauli F.
571. Venetiis , in sEdibus Manutianis , in-8°.
C. Jul. CjESARis de bello gallico libri VIII; ejus-
dem fragmenta a Fulvio Ursino collecta , cum
scholiis Aldi Manutii Pauli F. Aldi N.
606. Lugduni Batavorum, apud Raphelengium, in-8°.
C. J. Cesaris Commentarii ex nova recognitione
Jos. Scaligeri.
606. Francofurti, apud Cl. Marnium, 1 vol. in~4°.
' C. J. C#;sAiiis quse exstant; accedit vetus inter-
pres graecus librorum VII de bello gallico ; pfae-
terea notae, admonitiones, Commentarii partim
veteres , partim novi , opera et studio Gotho-
fredi Jungermanni.
635. Lugd. Batav., ex officina Elzeviriana , pet. in- 1 1 .
CjEsaris ( C. J. ) Commentarii ex emend. Jos.
Scaligeri.
635. Lugduni Batav. , in-8°, ou in-fol.
C. J. CjESAris quae exstant cum notis variorum,
ex recensione Jac. Stradae, additis tabulis topo-
graphicis et imaginibus machinarum bellica-
rum, cum nova explicatione M. Zuerii Box-
hornii. . ■
678. Lut. Parisior., in-4°.
C. Jul. CjESARIS quae exstant, interpretatione et
 DES COMMENTAIRES DE CESAR. i55
notis illustravit Joan. Goduinus , in usum Del-
phini.
II y en a plusieurs editions faites a Londres. L'avant - derniere est
de 1806; la derniere est de 1819 et 1810; elle fait partie de la r&m-
pression qui se fait a Londres des classiques latins publies en France
sous le regne de Louis XIV , in usum Delphini, avec les notes dites ra-
riorum, etc.
1697. Amstelodami, ex typograph. P.etJ. Blaeu, in- 8 0 .
C. Jul. Gesaris quae exstant , cum notis et ani-
madversionibus Dionysii Vossii, ex museo J.-
Georgii Grcevii.
L edition de Leyde , i y 1 3 , due an m£me Graevius , contient plusieurs
autres commentaires ; les amateurs la preTerent a la precedente.
1705. Lipsice , in-8°.
C. Jul. C/esaris Commentarii de bello gallico et
civili etc. Christophorus Cellarius recensuit et
novis tabulis geographicis illustravit.
1706. Cantabrigice , tjpis Acad., in-4°.
C. J. C^saris Commentarii, ex recensione Joan.
Davisii cum notis variorum : accessere meta-
phrasis gra^ca librorum VII de bello gallico, etc.
Reimprim^s en 1717.
171 2. Londini, Tonson , gr. in-fol. , fig.
C. J. CjESaris Opera qua? exstant, accuratissime
cum libris editis et MSS. optimis collata, re-
cognita et correcta; accesserunt annotationes
Samuelis Clarke: item indices locorum , rerum-
que et verborum utilissimi.
Cette edition , tres-bien imprimee , doit contenir une grande planche
n° 4a , qui represente un taureau sauvage, dont il est parle dans lr
texte , page 1 35.
17 16. Londini, Tonson, in-12.
i56 EDITIONS ET TRADUCTIONS
C. Jul. Cesaris et A. Hirtu de rebus a C. J. Cae-
sare gestis Commentarii (cura Mich. Mailtaire
qui ex Clarkiano exemplo varr. lectt. excerptas
adjecit).
1737. Lugd. Batav., apud S. Luchtmans , 2 vol. in-4°.
C. Jul. CjESARIs de bello gallico et civili Pom-
peiano, etc, Commentarii, cum integris notis
Dion. Vossii, J. Davisii et Samuelis Clarkii;
cura et studio Fr. Oudendorpii, qui suas ani-
madversiones et lectiones adjecit.
On doit encore au savant Oudendorp , Oratio de literariis C. Jul. Ca;-
saris studiis. Lugd. Batav. 174°» in-4°.
1^55. Parisiis, Barbou, 2 vol. in-12.
C. J. Cjesaris Commentaria ( curante J. Cappe-
ronnier).
1780. Lipsiae, in-8°.
C. J. CjEsaris Commentarii de bello gallico et ci-
vili ; accedunt libri de bello Alexandrino , Afri-
cano et Hispaniensi, e recensione Francisci
Oudendorpii , curante Sam. Fr. Nathan. Moro.
1782. Biponti, ex tjpographia societatis , 2 vol. in-8°.
C. J. C^esaris Opera, ad optimas editiones col-
lata, studiis societatis Bipontinae.
Cette £dition a ete reproduite en i8o3 a Strasbourg. La notice litt^-
raire sur C^sar a ete augmentee de plus de moitie. L'index historique et
geographique a ete enrichi d'un grand nombre d'explications de mots et
de phrases.
i8o5. Lipsice , in-8°.
C. J. CjESAris Opera , e recensione Oudendorpii;
post Cellarium et Morum denuo curavit Jer.
Jac. Oberlinus.
18 19 Londini , curante et imprimente A.-J. Valpy ,
et A.M.,7 vol. in-8°.
1820. C. Julii CjEsaris Opera omnia ex editione Ober
 DES COMMENTAIRES DE CÉSAR. i57
liniana cuin notis et interpretatione in usum
Delphini; variis lectionibus, notis variorum ,
J. Celsi Commentariis, etc. , etc. Recensu edi-
tionum et codicutn et indice locupletissimo ac-
curate recensita.
Voyez ci-dessus l'année 1678.

TRADUCTIONS FRANÇAISES.

i485. Sans nom de lieu ni d'imprimeur , in-fol.

Commentaires de Julius César sur le faict de la
conqueste du pays de Gaule , faicte et mise en
français par Rob. Gaguin.
Il en existe une autre édition. {Paris, Vérarâ}, l'an MCCCC oc-
tante VIII (1488), in-fol. goth. Cette traduction a été réimprimée plu
sieurs fois dans le format in-8 .
j 53 1 . Paris, de l'imprimerie de P. Vidoue, pour Pou
cet Le Preux et Galiot du Pré, libraires,
in - fol.
Les Commentaires de Jules César ; de la guerre
civile, de la guerre d Alexandrie, de la guerre
d'Afrique, de la guerre d'Espagne; translatez
par noble homme Estienne De Laigue, dict
Beaiwoys; des batailles et conquetz faictz par
César en pays de Gaule, translatez par feu de
bonne mémoire Rob. Gaguin.
Il y a des éditions de i546 in-i 1 , et de i555 in- 16.
1 555. Lyon, chez Jean de Tournes, i vol. in-16.
Les Commentaires de César, translatés par Es
tienne De Laigue et Robert Gaguin; revus et
vérifiés sur les vrais exemplaires latins par .
Antoine du Moulin.
Réimprimés à Paris , en 1 56o, , in-8°.
1 58 ÉDITIONS ET TRADUCTIONS
1576. Paris , Nicolas Chesneau, in-4°-
Les Commentaires de J. César des guerres de la
Gaule et des guerres civiles, de la version de
Biaise de Vigenere, avec des notes.
Réimprimés par Abel L'Angelier, en 1 589, in-fol. L'édition de Paris,
1609, in-4° , contient un parallèle de César et de Henri IV, par An
toine de Sandale ( Jean Baudoin. )
i65o. Paris, in-
Les Commentaires de Jules César, traduits du
latin en français, par Nicolas Perrot , sieur
D'Ablancourt , avec des remarques sur la
carte de l'ancienne Gaule, tirée des Commen
taires de César , par Nicolas Sanson.
Cette traduction , plus élégante que fidèle , a été sou-vent réimprimée
non-seulement à Paris , mais encore à Lyon , à Amsterdam , etc. Il en
existe une édition faite à Berlin, en 1748, avec le texte latin et des re
marques par Miller.
1 74^- fa Haye, chez J. Swart , i vol. in- 12.
Les Commentaires de César, d'une traduction
toute nouvelle ( celle de D'Ablancourt un peu
retouchée), avec des remarques sur la carte
de l'ancienne Gaule, par Sanson d'Abbeville.
1755. Paris, Barbou, 2 vol in- 12.
Les Commentaires de César en latin et en fran
çais (de la traduction de Perrot D'Ablancourt,
revue par l'abbé Le Mascrier ).
1763. Amsterdam, 2 vol. in- 12.
Les Commentaires de César, de la traduction de
Nie. Perrot D'Ablancourt ( retouchée par Le
Mascrier) , avec des notes et une carte de la
Gaule , par J. Bourguignon D'Anville.
1766. Paris, Barbou, 2 vol. in- 12.
Les Commentaires de César en latin et en fran
 DES COMMENTAIRES DE CÉSAR. i59
. , çais , de la même traduction , revue et retou
chée par De Wailly.
Cette édition a été reproduite avec le même soin en 1775. On fait peu
de cas des éditions postérieures.
1782. Varsovie, in- 1 a .
Mélange de remarques, surtout sur César et au
tres auteurs militaires anciens et modernes , pour
servir de continuation aux Commentaires des
commentaires de M. Turpin de Crissé, sur Mon-
tecuculli , par le général fVarneri.
1785. Montargis , 3 vol. gr. in-4°, fig.
Les Commentaires de César en latin et en fran
çais , avec des notes historiques , critiques et
militaires , par Lancelol Turpin de Crisse.
Réimprimés à Amsterdam, en français seulement. 1787, 3 vol. in- 8 ,
avec la carte de l'ancienne Gaule par D'Anville.
1 786. Parme, de l'imprimerie royale (Bodoni), 3 vol.
gr. in-8°, fig.
La guerre de Jules César dans les Gaules , avec
des notes militaires, ( par M. De Pècis. )
1786. Paris , Monory, in-8° de VIII et 5o4 p-
Commentaires de César , traduction nouvelle ,
accompagnée de dissertations et de notes, par
M. De La Bastide , de l'Académie royale des
belles-lettres de Montauban , partie deuxième ,
contenant les dissertations, tome Ier.

Ce volume renferme une Dissertation sur les Basques. La traduction de

César est restée manuscrite. Voy. la Biographie universelle , au mot Chi-
niac de la Bastide.
1787. Paris, Didot aîné, 2 vol. in-8°.
Les Commentaires de César , traduction nouvelle ,
suivie de l'analyse critique que M. Davon a
faite de ses guerres , par M. De Vaudrecourt.
 i6o ÉDITIONS ET TRADUCTIONS
1787. Paris, chez l'auteur, 5 vol. in- 8°.
Cours de langue latine, par Luneau de Bois-
> jermain.
Le 5e volume de cet ouvrage renferme la traduction française interli
néaire des sept livres des Commentaires de César sur la guerre des Gaules ,
avec des notes.
1809. Paris, 5 vol. in-8°.
Commentaires de César , traduction nouvelle ,
avec le texte et des notes critiques et littéraires ,
par M. Le Déist de Botidoux.
1810. Paris, Dèterville, 1 vol. in-8°.
Les Commentaires de César, traduction nouvelle,
par M. Varney, ancien professeur.
18 10. Lyon, Rusand, 1 vol. in- 12.
Les commentaires de César , avec cartes géogra
phiques; nouvelle édition revue et corrigée
avec le plus grand soin.
Cette traduction est encore celle de d'Ablancourt , revue par l'abbé
Le Mascrier et par M. de Wailly; « Sa lecture nous a convaincus, dit le
nouvel éditeur , que bien des choses avaient échappé à M. de Wailly , et
qu'il n'y avait presque pas une page qui n'eût encore besoin de plusieurs
corrections , la plupart importantes. Nous avons entrepris ce travail , et
près de mille passages ont été retouchés ou entièrement refondus. »
Cette traduction ainsi revue fait partie de la collection d'ouvrages classi
ques , imprimée à Lyon et adoptée dans les principaux petits séminaires
de France.
181 3. Paris, Verdiere, 1 vol. in- 18. »
Les Commentaires de César , traduction nouvelle,
avec des notes militaires , par M. De Toulon-
geon.
i65i. Paris, de l'imprimerie royale , in-fol. , fig.
La guerre des Suisses, trad. du premier livre des
Commentaires de Jules César, par Louis XIV
Dieudonné, (âgé de i3 ans.)
Dans son épître dédicatoire à Henri IV, en téte de l'édition de Po
 DES COMMENTAIRES DE CÉSAR. 161
lybe, Paris, 1609, in-fol. , le savant Casaubon mentionne une traduc
tion française des Commentaires de César, faite par ce prince; ce sont
des versions faites par Henri IV , dans sa onzième année. Elles se bor
naient aux cinq premiers livres , et sont restées manuscrites. Le secrétaire
d'état Desnoyers montra à Louis XIII l'original , qui s'est égaré ; on en
trouve une Copie parmi les manuscrits de la bibliothèque du roi. Un
précepteur de Henri IV , nommé La Gaucherie , y a fait des corrections.
Feu Serieys en a imprimé quelques pages dans la compilation intitulée :
Nouvelle histoire de Henri If, traduite du latin, de Raoul Boutrays, etc.
Paris, Plancher, 1816, in-12. On doit donc regarder comme un ou
vrage imaginaire l'article 388o du tome Ier de la Biblioth. hist. de la
France, conçu en ces termes :
Les Commentaires de César , traduits par le roi Henri IV, et le roi
Louis XIII. Paris, de l'imprimerie royale, i65o, in-fol.

1 558. Paris, Pincent Sertenas , in-8°.

César renouvelé par les observations militaires du
seigneur Gabriel Sjméon, Florentin, livre I",
contenant 61 chapitres.
Réimprimé à Lyon, par J. Saugrain, en i566 , avec le second livre
composé par François de Saint-Thomas, avocat à Lyon.

i55g. Parisiis, in-8°.

Liber de Militia C. J. Gœsaris , auctore P. Ramo.
Réimprimé à Basle, en iSy/i, in-8°, avec une préface de Th. Freig.
Cet ouvrage a été traduit en français, par Pierre Poisson, Angevin.
Paris, i583 , in-8°.

i636. Paris, in-4°.

Le Parfait Capitaine ; autrement, abrégé des guerres
de la Gaule, des Commentaires de César, (par
Henri, duc de Rohan. )
On recherche l'édition , suivant la copie imprimée à Paris. ( Hollande ,
Elzevier, ) i638, in- 18. — 3e édition suivie d'un traité particulier de la
guerre, (avec une préface par de Silhon.) Paris, 1640, in-4°. — Autre
édition, ( sans la préface. ) Paris, 1744 , in-n. — Autre édition avec
la préface, (revue et augmentée de notes par D'Autknlle.) Paris, jySy ,
petit in-ia.
IV. 11
i62 ÉDITIONS ET TRADUCTIONS
1758. La Haye, 2 vol. in-4°.
Mémoires militaires sur les Grecs et les Romains,
par le colonel Guischardt.
Dans cet ouvrage réimprimé à Lyon, en 1760, a vol. in-8° , se
trouve une Analyse de la Campagne de Jules-César en Afrique, décrite
par Hirtius.
1 7 6 1 . Paris , Barbou , in- 1 2.
Conquête de la Gaule, faite et écrite par Jules
César, (extraite par l'abbé Falart,) à l'usage
de l'École royale militaire.
1773. Berlin, 2 vol. in-4°.
Mémoires critiques et historiques sur plusieurs
points d antiquité militaire , par le colonel Guis
chardt.
Dans cet ouvrage réimprimé à Strasbourg, en 1774» 4 Toi- in -8°,
l'auteur a inséré l'Histoire détaillée de la Campagne de Jules-César en Es
pagne.
1782. Milan, in-12.
Observations sur la campagne de Jules César en
Espagne , et sur 1 histoire détaillée que M. Guis
chardt en a faite , par M. de Pécis.
1782. Genève, in-12.
Analyse critique des faits militaires de César , ra
contés par lui-même ; par M. Davon.

TRADUCTIONS ESPAGNOLES.

1498. Tolède, in-fol.

Los Commentarios de Cayo Julio César , inter
prète Diego Lopez de Toledo.
Il en existe une édition de Paris, i54g , in-8°. Elle est à la Biblio
thèque du roi avec des notes manuscrites.
 DES COMMENTAIRES DE CÉSAR. i63
1798. Madrid, imprenta reale, a vol. in-4°, fig.
Los Commentarios de C. J. César , traducidos por
Jos. Goya y Muniain.
Trés-belle édition.

1799. Madriti , in typograph. regia , a vol. in-/i°.

Commentarios de Julio César , traducidos con
notas e ¡Ilustraciones, y adornados de muchas
laminas executadaá en Roma baxo la dirección
del Sor Don Nicolás de Azara.

TRADUCTIONS ANGLAISES.

1705. London, A. Smith, in-86.

C. Julius Cesar s Commentaries of his wars in
Gaul, and civil war with Pompey, etc., made
english from the original latin , by Martin Bla-
den.
L'édition la plus estimée est celle de Guillaume Bowyer, 1 7 5o , in-8°.

755. London, Hiten t in-8°.

C. Julii Cesaris Commentaria de bello civili,cum
versione anglica in usum scholarum , by John
son Towers, M. A.
Cette traduction a été réimprimée en 1768 et en 1786, in-8°,

TRADUCTIONS ALLEMANDES.

765. Stuttgart, Mesler, in-8°.

Les Commentaires de César traduits en allemand ,
par Jean-Fr. Wagner.
II existe une édition de cette traduction , faite á Bayreuth , en 1 8 1 5 ,
vol. in-8°.
i64 ÉDITIONS ET TRADUCTIONS
1785. Francfort^ 3 vol. in-8°.
Les Commentaires de César traduits en allemand,
par Phil. Haus.
Il y a une ae édition. Francfort, i8oi-i8o3, a vol. in-8°.

TRADUCTIONS ITALIENNES.

1 554- Venezia, appresso Gabrielo Giolito di Ferrari,

in-8°.
I Commentari di C. Giulio Cesare , da M. Fran-
cesco Baldelli, nuovamente di lingua latina
tradotti in toscana con figure , etc.
L'édition la plus recherchée de cette traduction est celle qui contient
les figures d'André Palladio. Venise, i575 , in-4°.
Les figures sont en grande partie de Léonidas et Horace Palladio ,
fils d'André. ,

TRADUCTIONS DANOISES.

1804. Copenhague, 2 vol. in- 8°.

Commentaires de César , ou mémoires historiques
sur les guerres des gaules , etc. traduits du latin
en dânois avec des remarques explicatives, par
Odin rFolff.

TRADUCTIONS RUSSES.

171 1. Moscow, in- 8°.

Description abrégée des guerres, tirée des livres
de César, avec des remarques importantes et
un discours particulier sur la guerre , imprimé
en russe par ordre de Pierre Ier.

TRADUCTIONS GRECQUES.

1606. L'ancienne version grecque des sept livres de la

 DES COMMENTAIRES DE CÉSAR. i65
guerre des Gaules , attribuée à Gaza ou à Pla-
nude , fut imprimée pour la première fois en
1606, dans l'édition de Godefroi Jungerman;
nous l'avons reproduite d'après les éditions de
Davisius , dans notre troisième volume page
337 et suiv. elle a été corrigée et revue avec
soin par 1 Éditeur , et par nos plus savants
hellénistes.
Pierre Strozzi , maréchal de France , tué en juin , 1878, au siège de
Thionville , avait fait une traduction grecque des commentaires de
César , avec des commentaires latins , et des additions , dont le manu
scrit original était entre les mains de son fils Phil. Strozzi , qui le montra
à Brantôme.
Ronsard et Durand disaient que cette traduction grecque valait bien
le latin. Voy. Brantôme, Vies des Capitaines étrangers, p. 554 e* 555.
Édit. de Leydt, J. Sambix. {Amst. Elzevier, ) l665, in-18.
 PRjEMOMTIO ad lectorem.

Promiseramus, tibi lector optinie, in primo volumine nostra? editio-

nis , p. xxvi , duos indices geographicos , unum exhibiturum notitiam no-
vam Galliae antiquse temporibus J. Caesaris , et quidem fusius descriptam ;
alterum autem loca summatim indicaturum , quse in suis expeditionibus
percurrit Caesar ; sed , proposito nostro postmodum attentius perpenso ,
tibi utilius fore duximus, si ex duobus unum conficeremus , pari cura
elaboratum, qui omnia loca, tum Gallise veteris, tum Italiae, jEgypti,
Africae et Asise complecteretur. En igitur, lector, indicem geographicum
jampridem in hujns operis curriculo praenunciatum tibi offerimus, non
omnibus forsitan absolutum numeris, sed quantum in nobis fuit accura-
tum : illud tamen te praemonendum censuimus , scilicet nos non circa
obvia quaeque , et ipsis tironibus nota operam consumpsisse ; at in illis
praecipue fuisse moratos , quae ad exactam geographise normam , et ad
gentium urbiumque exponendos situs pertinerent : itaque omissis notio-
nibus, quae lectorem, jam primis litterarum rudimentis imbutum, non
fugiunt, alia collegimus, quibus dispositis , contentionum causae vel dif-
ficultatum nodi ex antiquitate et temporum injuriis intricati solverenr
tur. Neque pigeat te , quotiescumque in urbe aliqua vel gente hserebis ,
ad nostram de orbis romani urbibus et populis descriptionem geogra-
phicam confugere, ad quam conficiendam non solum Strabo, Ptole-
maeus, Antoninus, Steph. deUrb., Mela, jEthicus, tabula Peutingeriana ,
Hierosolymitanum itinerarium , uno verbo veteres geographicse rei scri-
ptores concurrerunt ; sed et recentiores, inter quos illustrissimi viri
Marlianus , Ortelius, Cluverius, Hadr. Valesius , Sanson, d'Anville, et
alii innumeri, quorum observationibus usi sumus; ita ut, non tam abso-
lutam totius orbis romani partium descriptionem , quam omnium regio-
num qua? C. Julio Caesari occurrerunt , notitiam impertiremus , quse
sola nohis fuit mens et erga te promissorum obligatio. Prseterea cui-
que locorum vocabulo gradus latitudinis et longitudinis reposuimus,
non adeo tamen exacte, ut nulla superesset difficultas, sed satis diligen-
ter, ut lector quivis, sine ulla mentis contentione, ad mappam quamque
confugiens consulendi gratia, locum qusesitum uno reperiret aspectu.
Quod quidem rebus dubiis et contentioni obnoxiis, ut sunt notiones
geographicae antiqua? , satis esse debuit ; et quoties Geographos veteres in
testimonium vocavimus, eorum scribendi characterem , etiam mendosum,
religioseexpressimus, ut lectoris oculisipsum quasi monumentum subji-
ciarur. Sic nostrum hoc opus in tuum bene cedat commodum , lector ,
vehementer optamus. Vive et vale.
 INDEX

GEOGRAPHICUS.

- iicoo ■■

A.

A-Carnawia. (B. C. lib. ni, capp. 55 et 58 ). Inter 38°

t 39° 7 lat., 18° 1 5 'et 19° rlong. Straboni Ajtapvavia; Pto-
lemaeo Axapvavwv ywpa j hodie Carnia. Pars meridiona-
lis Epiri secundum Ptolemaeum , inter ostia fluminis Ara-
chthi et Acheloi fl. {Aspro - Potamo) ostia sita : secundum
alios separatur ab Epiro, et Acarnanes ejus incolae voca-
bantur. Ejus fines, a septemtrione sinus Ambracius in
quem incidunt fl. Arachthus supra dictus , et fl. Inachus :
ab oriente fl. Achelous, a meridie et occidente Ionicum
mare. Praecipuae hujus regionis urbes, Actium promont.
Capo figo : Leucas, idem s. Maura: Acarnaniae insulae
sunt Echinades , quarum praecipuae Cephalonia , Same ,
Ithaca ( Theaki) Ulixis patria, qui quidem Cephaloniis
quoque imperabat.
Achaia ( B. C. 1. iii , c. 4)55,57, 106, etc. ). Achaia ,
proprie dicta in Peloponneso , incipit a promontorio Araxo ,
usque ad isthmum corinthiacum , quem complectitur ,
absque Corintho et Sicyone; habet ad septemt. sinum
Corinthiacum , ad meridiem vero Arcadiam , Argolidem
et Elidem. Sed ea cujus in Caesare nostro sermo fit,
alia est. Scilicet Graeci conjurati , societatem inierunt ad
defendendam libertatem suam sub Philopcemeneduce, cui
societati nomen fuit Achceorum respublica, quae quidem
praeclare viguit usque ad tempora , quibus tandem victa a
 i68 INDEX
Romanis, et post captam Corinthum, in provinciam ro-
manam cum caeteris Graeciae civitatibus redacta est, sub
nomine Achaise. Achaia igitur definienda est, magna re-
gio,quae temporibus Julianis fere omnem Graeciam com-
plectitur, Macedonia et Epiro exceptis. Vide Strabonem,
lib. vni, p. 383, et seqq. Ed. Paris. 1620.
Achilla, seu Acilla (B. Afr. c. 33). Vid. de hac urbe
nost. edit. t. 11 , pagin. 460 , col. 1 . Nota : haec urbs re-
peritur in tabula Peutingeriana , et scribitur aHolla : hoc
modo ab occidente , secundum littus maris : Hadrito —
xxv — Ruspina — (sine nota) — Lepteminus — vm
— Tapsum — xv — Sullech — xn — Aholla. Et hi
numeri indicant ab urbe Lepti minore xxxv millia.
Adrumetum seu Hadrumetum ( B. C. 11 , 2 3 ; Afr.
iii, 89,97). 36° latit. 8° j longitud. Ptolemaeo A&pou-
(ayitto; xoXwvta, inter urbes praecipuas Afrieae Byzacenae
numeratur. Paucis distat leucis a quodam loco , cui nunc
nomen est Cabar Susis, aliter Susa : maritima eivitas
erat, divitiis et opibus florentissima. Colonia deducta ab
Ulpio Trajano Aug., ut patet ex inscriptionibus quas ex-
posuimus, t. 11, p. 52 4 nostrae editionis. Eademest, ut
apparet, quae supra. in tab. Peuting. signatur Hadrito.
Aduatuca, alias Atuatuca ( Bell. Gall. vi , 32, 34)-
5o° i latitud. 3° longitud. merid. Parisiensis. Id castelli
nomen est. Hoc fere est in mediis Eburonum Jinibus ,
ubi Titurius atque Aurunculeius hiemandi causa conse-
derant. Hujus urbis nulla apud Strabonem mentio. Ptole-
maeus : eiTa [/.eTa tov TaSou&av (scaldim) iroTau.6v TOYI\
TPOI xai tco^i? ATouaxouTov,id est, deinde post Tabudam
Jlumen ToTf&m,etcivitas eorum Atuacutum. Itinerarium
Antonini in itinere a Castello Coloniam usque , hanc distan-
tiam admiltit inter Bagacum {Bavai) et A'duacam (eam
urbem ita appellat): a Bagaco ad Vodgoriacum m. p. xii ;
Geminiacum , x ; Perwiciacum , xxii ; Aduacam Tow
 GEOGRAPHICUS. 169
grorum , xiv ; summa , lviii leucae gallicae ( constantes
i5oo pas. seu milliarium et semi supra). Tab. Peut., seu
Theodosiana, Theodosio Imp. attributa , et expressa chal-
cographice Vindobonae 1^53 in-f.°, nostrum definit iter :
Bacaco neivio ( id est Bagacon Nerviorum ) — xn —
Voso Borgiaco — xvi — Geminico vico — xvi ( ita
lego pro xlvi , fcedo errore) — Pernaco xvi — Atuaca;
summa, lx leucae gallicae, circiter 3 2 1. franc. Et reipsa
ea est fere distantia inter urbes dictas Bavai et Tongres.
Unde manifestum fit Aduatucam Caesaris , Eburonum
urbem, eamdem esse quae nunc dicitur Tongres. Nam
deleta gente Eburonum , Tongri regionem incolentes et in
eorum locum suffecti nomen suum urbi praecipuae dedere.
Urbs Tongrorum pertinet ad regnum nunc vocatum les
Pays-Bas , et sita est inter Mastreicht et Louvain.
Aduatuci. Quum hoc nomen populi varie scribatur
apud codd. et edd., scil. modo Aduatici, modo , et qui-
dem saepius, Atuatici ; quae varietas, fatemur, in textu
emendando nos effugit; hoc loco, operae pretium duximus
lectorem monere , ne putet diversos esse duos populos his
nominibus designatos. Unum eumdemque populum esse pa-
tet, tum ex caesarianis expeditionibus in hac regione,tum
ex ipsius verbis : vidimus enim 1. 11, B. G. c. 4 : Aduati-
cos XIX mill. ibid. c. 16 : exspectari eliam Atuatu-
corum copias , etc. ibid. 29 : Aduatici de quibus supra
scripsimus , quum omnibus copiis auxilio Nerviis (qui
supra c. 16 cum Atrebatibus et Veromanduis auxilium
Atuatucorum exspectabant) venirent, etc. Iterum et paulo
post, c. 3i ejusdem libri, Aduatucos esse conservandos.
Hanc igitur disquisitionem ulterius proferre inutile foret.
Unum superest, ut advocem Atuatuci, quae frequentius
occurrit, praeterea Ptolemaei et Dionis auctoritate nititur,
lectorem remittamus , observantes Atuatucum seu Adua-
tucum populum non esse confundendum propter simili
170 INDEX
tudinem nominis cum oppido Eburonum Aduatuca dicto.
Eadem varietas in hoc nomine scribendo : scil. aliis scri-
bitur Aduatuca, aliis Atuatuca. Hanc formam praetuli-
mus. Vid. infra ad vocem Atuatici.
jEdui ( Caes. B. G. 1. 1, c. 10, 1 1 , etc). Inter 45° 7
et 48° latitud. 1° et i" \ longit. Potentissimus Gallia-
rum populus , passim a Caesare laudatus ; item clarissi-
mus inter Gallos a Pomp. Mela memoratus ; primus quo-
que inter caeteros amicus P. R. a senatu appellatus; quin
immo fratres consanguineique iEdui (B. G. 1, a3 ) vo-
cantur a Caesare. Straboni et Plutarcho in Caes. £&ouoi;
Edui quoque a Pomp. Mela et Plinio , nonnunquam He-
dui; Ai^ouot, Ptolemaeo et nostro ALdui dicuntur. Fines eo-
rum attingebant a septemtrione Lingonas, ab oriente Se-
quanos , a meridie Arvernos et Allobrogas , ab occasu Seno-
nes et Bituriges; clientes habebant Mandubios, Boios, Au-
lercos-Brannovices, Brannovios , Ambarros seu Ambiva-
retos et Segusianos : quin et B. G. 1. 111, c. 4 1 Senones
et Parisii dicuntur antiquitus iEduorum clientes : socii illis
erant Lingones et certe Senones ; hostes vero assidui , Se-
quani et Arverni. Praecipuae eorum urbes Bibracte , Cabillo-
num, Matisco, Decetiaist Noviodunum ad Ligerim; et
apud clientes eorum distinguuntur Alesia Mandubiorum ,
Gergovia Boiorum , et forte Lugdunum Segusianorum : nam
nomen celticum urbis Lugduni indicat satis, eam jam tum
temporibus Caesaris, vel ante, exstitisse humilem ac pau-
perem , antequam colonia facta urbs Segusianorum , totius
Galliae lugdunensis caput evaderet. (Vid. voc. Segusiani.)
Occupabant igitur jEdui magnam partem veteris ducatus
Burgundiae, Nivernensem praeterea pagum, et partem Bor-
bonii et Forensis agri; hodie les departements de la Cote-
d'or, de la Nwvre, de Saone et Loire , et du Bhone.
yEdui, utpote armis potentes, simul Gallorum omnium
opulentissimi fuere, ut patet ex Caesare, cui arma, equites,
 GEOGRAPHICUS. 171
frumenta et alia ad bellum pertinentia constanter suppe-
ditavere : iidem deliciis atque voluptatibus dediti ; nam , prae-
terquam quod ante Caesaris adventum armis Arvernorum
et Sequanorum victi fuerant, postmodum, teste Tacito,
quum motus inGalliis sub Tiberio Augusto exortos narrat,
Silius ad milites ait : Una semper cohors rebellem Turonium,
una ala Trevirum , paucce hujus ipsius exercitus turmce
profligavere Sequanos : quanto pecunia divites efvo-
luptatibus opulentos, tanto magis imbelles jEduos evin-
cile. Ager eorum feracissimus praesertim frumenti ( hodie
non item ) : nam erat veluti horreum exercitui romano,
antequam vineae cultura agrorum maximam partem oc-
cuparet. Commercio intenti, et quidem florentissimo , vi-
dentur olim fuisse ^2dui ; duo enim , inter alia , habebant
emporia satis nota , scilicet Cabillonum et Noviodunum.
Quantus autem fuerit numerus hominum hanc partem
Gallise incolentium , aestimari potest ex eo quod ad bellum
Vercingetorigis adversus Romanos, B. G. 1. vn, XXXV
millia armatorum cum suis clientibus miserint. Quod si
unum pro decem acceperis , efficies summam CCCL mill.
hom. ad bellum paratorum; cui numero si duplicem pro
foeminis , pueris , senioribus infirmis ( nam seniores validi
militiam non detrectabant ) adjeceris , implebis numerum
decies centum millia, cum quinquaginta millibus , homi-
num in his regionibus degentium. Fortasse etiam numerus
idem posset latius proferri : conferatur dissertatio de Gal-
lia et Gallis ; tom. 1 , p. 48 1 .
^Egimurus (B. Afr. c. 44)- Africi maris insula, haud
procul a Cosura, et Sicilia distans, cum aliis insulis se-
cundum Strabonem, 1. xvn, ( p. 834 edit. Paris. anno
1620. ) At Plinius, 1. v, c. 7 : Contra Carthaginis sinum,
duce JEgimori arce, scopuli verius quam insulat, inter
Siciliam maxime et Sardiniam. Auctores sunt et has
quondam habitatas subsedisse. Unde apparet iEgimu
172 INDEX
rum , AiytjjLoupov dictum Straboni , non esse eamdem insu-
lam , atque eas , quae Plinio dicuntur JEgimori arce. Qua-
propter Rob. Steph. in Thes. ling. latin. duas fecit diversas ;
scil. jEgimoros , duos scopulos, inter Sicil. et Sardiniam ,
etc, eljEgimurum insulam ex Strabone, loc. supra citat.
Idem Strabo 1. vi , p. 191 : Sed et Mgimurus inter Sici-
liarn et Africam jacet. Attamen non tam ex diversitate
insularum difficilltatem ortam , quam ex errore scriptorum ,
crediderim; nam ex contextu Caesaris, haec insula potius
inter Siciliam et Africam esse debuit , quam inter Siciliam
et Sardiniam. Lector judicet.
^Eginium (B. C. iii, 79). De /Eginio facta mentio a
Livio , qui eam urbem vel modico praesidio tutam ac
prope inexpugnabilem esse testatur. Erat urbs Thessaliae,
in Tymphaea regione, secundum Strabonem 1. vn, non
longe a fl. Apidano. At Plinius eam urbem Pieriae regioni
in Macedonia assignat; sed ex nostro constat hoc oppi-
dum ante urbem Gomphos ab occasu venientibus in Thes-
salia sitam fuisse , ubi Csesar et Domitius suos exercitus
conjunxerunt.
^Egyptus(B. C. iii, 3, 5, 104, et alibi passim). At-
yutcto;, magna regio Africae, satis vel tironibus nota, in
longitudinem procurrens secundumNilum,a cataracta mi-
nore,sive paulo supra incipiens, et tendens usque admare
mediterraneum , in quod Nilus influit. Strabo autem 1. 11
et xvii sub finem, dimidiam partem $)gypti, quae ripam
Nili sinistram tangit, a mari ad fontes fluminis in jEthio-
pia , Africae assignat ; quae autem dextram , Asiae. Hujus
regionis fines , ad septemtrionem , mare mediterraneum
( lat. sept. 3 1 0 t ) ; ad orientem , Arabes et #)gyptii
ichthyophagi secundum littus Arabici sinus; Heroopolis
item sinus, postea desertus usque ad locum qui dicitur
torrens JEgjpti (long. merid. Paris. 3o°); ad meridiem,
^thiopia magna (latit. septemtr. 2 3° 7); ad occasum,
 GEOGRAPHICUS. i73
Lybia , incipiens a loco dicto Apis (long. 24°)* deinde ad
meridiem vergens per deserta usque ad ^thiopiam et ca-
taractam majorem; ita maxima ejus latitudo 8 grad. i65
leuc. franc. circiler; minima autem 3 gr. vel 62 aut 63
leuc.franc. circiter. In tres partes majores dividebatur ;
scil. in ^Egyptum inferiorem , quae dicitur Delta, propter
formam,in qua Pelusium, Alexandria, Canopus; in He-
ptanomim , seu Arsenoitem , in qua Memphis, urbs regia,
Arsinoe, Cynopolis , etc. ; in ^lgyptum superiorem, in qua
TheBjE, graece Diospolis magna, Coptos,Tentyra, Ombos,
Elephantis , Syene , etc. ; de Nomis iEgypti , sicuti de aliis
rebus ad ^lgyptum pertinentibus , v. g. fertilitate , multi-
tudine incolarum, commercio, navibus, etc. nihil dicam,
vel quia haec notiora sunt , vel quia ab innumeris descriptioni-
bus facile peti possunt. Ita de aliis partibus imperii roma-
ni, quarum terminos tantum dabimus, ne trita et passim
obvia repetamus.
jEgyptii (B. C. iii, 1 12 ; B. Al. 2 , etc. ).
^tolia (B. C. iii, 34, 35, 55, etc). Inter 38° 7', et
39° lat. 19° et 20° long. AirwXia Straboni et Ptolemaeo,
pars Achaiae, de qua vide supra ad hanc vocem. Fines
ejus ad septemtrionem , Thessalia ; ad orientem , Doris et
Phocis; ad meridiem, Corinthi sinus; ad occasum, flumen
Acheloiis. Praecipuae hujus urbes , Chalcis , Thermus , Ca-
lydon; flumina,praeter Acheloum, Arachthus , et Evenus.
^Etoli. Populi partem Achaiae , quae dicitur .flitolia , in-
colentes. Vide supra.
Africa (B. C. 1. 1, c. 3o, 3i ; 11, 28, 3i : B. Al.
56 : B. Afr. 34 , 47 j °"4 , et alibi passim ). Graecis At-
6uY) ; tertia pars totius orbis noti apud veteres. Ptolemaeus
ante Asiam describit eam partem, quam veteres multo
minus quam nos noverunt, etsi quoque nobis ipsis paene sint
adhuc ignota et impervia illius interiora loca. « Africae
figura, ait Strabo, 1. xvn, sub finem, est rectangula tri
i74 INDEX
quetra\, cujus basis est ora nobis (id est Romanis) ob-
versa, ab ^Egypto atqueNilo , usque in Mauritaniam et Her-
culis columnas : ad rectum vero angulum datur ei latus a
Nilo per iEthiopiam ductum . si id ejiciamus usque ad Ocea-
num ; latus vero alterum recto angulo subtensum , est tota
regio quae ad Oceanum jacet , inter iEthiopes et Maurita-
niam. » Sequitur mensura laterum in Strabone , sed mendo-
sa, praeter figuram triquetram, quae satis recta hodienum
reperitur. Ptolemaeus eam paene quadrangularem efficit ;
nam iEthiopiam ultra Barditum montem , quam dicit ulte-
riorem , ipsi incognitam non describit . iEgyptum omnem in
Africam includit. Fines igitur Africae sunt : ad septemtrio-
nem, mare mediterraneum ; ad ortum , Arabicus sinus et ma-
re rubrum , tum sinus barbaricus, et magna pars Indici
maris; ad meridiem , terra incognita; ad occasum, Oceanus
occidentalis. Hujus autem partes praecipuae ad septemtrio-
nem , Mauritaniae duae , Africa proprie dicta ( de qua prc-
prie Caesar loquitur ) , Cyrenaica , Marmarica , Libya ex-
terior , iEgyptus inferior ; ad orientem , eadem jEgyptus
inferior , media , superior , iEthiopia sub iEgypto ; admeri-
diem , eadem iEthiopia interior , ubi Agysimba regio latis-
sime extensa et terrae incognitae; ad occidentem, populi
multiplices et Mauritania Tingitana; intus Mauritania Cae-
sariensis etLibya interior. Totius Africae veteribus cognitae
latitudo septemtrionalis protenditur a 24° usque ad 37°;
longitudo vero ab o" (meridien de Vile de Fer), usque
ad 70° vel circiter. In Mauritaniis duabus, Africa propria ,
Cyrenaica et ^gypto , tum temporis innumerae erant ur-
bes , et quidem florentissimae ; nam frequentissima et ferti-
hssima fuit olim Africa septemtrionalis ; de iis singulis
unamquamque suo loco referentes , dicemus , quae in no-
stris commentariis memorantur. Quod ad signum proprium
cuique imperii parti ex monumentis vett. adsignandum,
id accipimus ex nummo coloniae Hipponnetisis ( Gemellce
 GEOGRAPHICUS. i75
Julice Pice) in honorem Commodi Imp. excuso , ubi ex
una parte imperator sub Herculis effigie, pede prorae im-
posito, spicas ab Africa, elephanti proboscide ornata, acci-
pit. Epigraphe PROVIDENTIjE AYG. ex altera parte
lupa cum puerulis Romulo et Remo.
Africa. Proprie dicta, sola propemodum de qua Cae-
sar loquitur, et in qua versatus est (B. C. i, 3o, 3i , et
alibi passim), pars erat et quidem minima totius Africae,
necnonltaliae proxima, cujus primi incolae fuerunt Numidae,
qui popuh Nomades , id est, errantes erant , et vagari passim
incertis sedibus assuefacti; deinde a Phcenicibus occupata,
quihanc regionem sua natura fertilissimam, culturae, com-
mercio et bonis artibus tradiderunt; inde inter pulcher-
rimas veteris orbis partes merito postmodum potuit ad-
numerari. Ea pars interno mari (mediterraneo) hinc et
inde , scil. a septemtrione et oriente , alluitur ; a meridie
autem illam terminant Getuliae deserta et Lybia interior;
ab occasu Numidia; et est sita inter 34° et 37° 7 lat. 6°
et 9° long. sine Tripolitana regione , vel 3a°, lat. 1 3° long.
cum ea regione. Dividebatur in Zeugitanam , Proconsu-
larem, Bjzacenam , seu Emporiam , et Tripolitanam.
Urbes ejus praecipuae (nam tum temporis erant paene innu-
merabiles ) sunt Vtica, Carthago, Adrumetum , Leptis
minor, Tjsdrus , Byzacium, omnes maritima? ; interiores
autem Vacca, Sicca, Suffetula, Capsa, etc. In septem-
trionali parte flumen Eagrada eam interfluit : nullus mons
altitudinis satis notae conspicitur : illa demum provincia in-
ter opulentissimas imperii romani numerabatur. Haec Afri-
cae pars complectitur hodie regna Tunetana et Tripolitana.
Afri (B. Afr. 36 ). Populi Africam incolentes.Vid. sup,x
Agar (B. Afr. c. 67). Haec urbs nobis fere incognita :
quippe nec Strabo, nec Ptolemaeus hujus mentionem fa-
ciunt : attamen in tabula Peutingeriana non solum urbs
Aggar exstat, sed et duae aliae urbes quibus nomen Agar-
 i76 INDEX
sel, et Aggar Selnepte, diversis itineribus quidem , sed
satis propinquae urbibus Adrumeto, Ruspina, Lepti, Tha-
pso. Hoc modo iter signatur in tab. Peut. supra dicta :
Aggar — xiv — Aquas regias — xvi — Terento •— x
— Mlice — Sassuravicus — xn — Aviduvicus — ix —
Hadrito xxv. Summa lxxxvi mill. In itinerario Antonini
reperio ab urbe Mazara ( forte Manange tab. Peut. ) in
Zeugitana ad aquas regias xx , inde ad vicum Augusti
xxxv , inde ad Adrumetum xxv mill. pass. Summa lxxx
mill. differentia v mill. Urbs Agar igitur omissa in Iti-
nerario Antonini et restituta ex tab. Peut. , erit distans ab
urbe dicta Aqua? Regice v mill. pass. ideoque aberit ab
Adrumeto 80 mill. seu 26 leuc. franc. occasum versus,
non longe ab loco qui nunc dicitur Cairoan in regno
Tunetano. Male, nostro judicio, d'Anville, Atlas geogr.
ad opera Rollini, planche a5, hanc urbem locat longius
ab urbe Kairevan.
AGENDicuM.Vide nostram dissertationem in vol. primo,
p.47 1 , quam , licet doctissimorum virorum sententiis ad-
versam, tamen iterum tuemur, offerentes hinc tabulam
veteris Agendici ( Provins ) aere incisam ; inde in auxilium
vocantes Gab. Symeonem Florentinum , et P. Ramum , de
quibus supra, p. 161 ; et quibuscum eadem sentire gloria-
mur. Melanges tires d'une grande bibliotheque , t. xxvm,
p. 17. Praeterea, nuperrime, eruditus vir/. B. Barreau,
doctor medicus , in dissertatione luculentissima cui titulus
dissertation surProvins , Paris, Rajrnal 1 82 1 in-i 2 , non
solum nostra argumenta corroboravit; sed et alia majora
ad rem propositam confirmandam addidit, ad quem sicuti
ad disserlationem viri docti Opoix {Vancien Provins ,
avec deux supplements ; a Provins, chez Lebeau, im-
primeur, 1818, in-12), primo nostro volumine citatam
lectorem remittimus.
Alba ( B. C. I. 1, c. 24 )• 42° lat- 1 1° longitud. Non
'3*
LYON 5)
 GEOGRAPHICUS. i77
Alba Longa , prope urbem Romam ab Ascanio iEneae filio
olim condita, sed Alba apud Marsos ad Fucinum lacum
posita , in via Valeria , et circa Anieni fl. fontes , ut ex-
peditio ipsa satis indicat. Nomen hujus urbis est celticum ;
alp, alb enim idem valet atque nostrum adjectivum , blanc.
Albici (B. C. 1. i, c. 34, 57; it, 2). Inter 43° 7- et
44° lat. 3° 7 et 4° l°ng- Albici Reii, dicti quoque Apollina-
res, ex cultu Apollinisjet a Justino ex Trogo Segorbrigii ,
nec non Ligures appellati , montes incolebant inter Ligu-
res transalpinos et Gaflos. Hujus gentis urbs caput erat
Albece , haud dubie ex Albicis deducta. In veteri inscript.
quam profert Sirmundus, vocatur Colonia hoc modo :
pont. cot. rkior. apollinar. Incerta mihi videtur haec
inscriptio. Tabula Peutingeriana. Reis apollinaris — xlmi
— Aquis sestis xviii — Masilia Grecorum. = Sum-
ma lxii mill. pass. rom. in ea regione. Male Hadr. Vales.
inter Reim Apollinarem et Aquas Sestias dedit xxxn. Haec
urbs, olim episcopalis, hodie nomen habet Riez, en Pro-
vence; depart. des basses Alpes.
Alesia (B. G. lib. vni, c. 68, 75, 77, etc). 47° t
latit. 20 y l°ng- Graecis Alscta, seu klncict, urbs Man-
dubiorum celeberrima in nostris commentariis , hodie
Alise , aliter le bourg de Sainte - Reine , cujus pars ex-
celsa tantum antiquae urbis nomen retinet, juxta vicum
Flaviniacum (Flavigni en Auxois) haud longe ab urbe di-
cta Semur sita, in regione hodienum latine Alsetum,
quae pars est veteris ducatus Burgundiae, in monte dicto
le mont Auxois, ad confluentes duorum fluviorum Lu-
tosae scilicet et Ozerae ( la Lose et tOserain) , qui
influunt in flumen la Brenne , prope urbem Mont-
bart (depart. de la Co'te-d'or). Alesia ex Ichnographia
cui titulus est : Carte de la generalite de Paris et de ses
22 elections , Paris , Jaillot, etc. distat ab urbe Dijon,
circiter xv leuc. franc. Hanc conditam ab Hercule, ex
IV. 12
i78 INDEX
Iberia in Hispania redeunte per Celticam, ait Diodorus
Sic. in libro iv, qui eam urbem dicit magnam, et obro
scaTOt Tviv cTpaTetav aXr,;, id est ab ejus expeditionis errore
appellatam Alesiam , AV/iciav. Idem addit filium Herculis
cognomine Galatam , ex regia puella furto cognita natum ,
Celticae Galliaeve nomen imposuisse , quam TaCkaLtim voca-
verit. Sed liae merae sunt fabul33. Nomen enim Alesiae cel-
ticum esse debuit, ut alia , quae Caesar nobis transdidit.
Haud melius, nostro judicio, clarissimus vir, le Deist de
Botidoux, in suo opere cui titulus : Les Celtes ante-
riewement aux temps heroiques , pag. 200 , de alia
Alesia in Laconia sita loquens, nomen hoc deducit a vo-
cabulo celtico Lts vel Les, lat. curia, vel herba. Or, ut
ipse ait , sans herbe point de grain. Quid id significet
nescio ; an urbs ulla frequentata potuit ab herba aut curia
nomen accipere? Quod si ita foret, nulla urbs foret, cui
hoc nomen non possit dari. Florus ait Alesiam fuisse
solo flammis aequatam , quod magna ex parte falsum est :
nam ea sub imperatoribus florebat ; ibi enim officinae ar-
morum erant, teste Plinio, in quibus ephippia et alia
equorum ornamenta argenteo colore inducebantur. Prae-
terea Alesiae meminit Erricus Monachus in vita sancti Ger-
mani Antissiodorensis episcopi, ). iv, ante an. dccc, qui
male et gratuito nomen origine latinum dedit : scil. Alesia
ab Alendo. Ii sunt Errici versus :

Te quoque, Ceesareis fatalis Alesia castris,

Haud jure abnuerim calamis committere nostris.
Quae , quod alas proprios praepingui pane colonos,
Nominis adjectu quondam signata putaris.
Te fines Eduos et limina summa tuentem
Aggressus quondam ssevo certamine Caesar :
Nunc restant veteris tantum vestigia castri.

Etiam nostris temporibus exstant nonnulla hujus urbis

 GEOGRAPHICUS. 179
rudera. Caetera pete ex Caesare ipso, ad locum citatum.
Alexa.ndria ( B. G. L viii, c. i . B. C. iii, cap. 4,
io3 et seqq. B. Al. c. 5 , 1 1 , 1 3, et alibi passim ). 3 1°,
j lat. sept. 2 70 7 longitud. Urbs celeberrima ab Alexan-
dro Magno condita; totius iEgypti metropolis, et sedes
regia, a primo Ptolemaeorum rege usque ad extrema re-
gni aegyptiaci tempora , sita non longe ab ostio occiden-
tali Nili, dicto Heracleotico, seu Canopico. Hujus descri-
ptionem pete ex ipso Caesare nostro, et aliis scriptoribus ,
tum veteribus , tum recentioribus. Monumenta duo refert
Gruterus,p. 376 et 5%5, nomine bujus urbis inscripta,
ubi ea dicitur Alexandrea ad sEgjplum. In nummis ur-
bium scribitur : AXe£av£peia, ut in nummo rarissimo Otho-
nis imper. cujus hic estTypus: AYTOK. MAPK. O0P.NO2.
KAI2. 2EB. (Imperator Marcus Otho Caesar Augustus);
caput Othonis laureatum , ex altera parte AAESANAPEIA
etL. A (Alexandriae, anno i) caput Africae cum proboscide.
In tabula Peutingeriana , nomen urbis Alexandriae non
legitur ; sed in ejus loco , turris est ignita indicans pharum
Alexandrinum.
Alexandrini (B. C. iii, i io; B. Al. 2 , 3 , 7, etc).
Urbis Alexandriae incolae. Eorum indoles ab ipso Caesare
petenda est, capitibus supra citatis apprime expressa.
Alexandrini cum Ephesiis, etsi magno intervallo sejunc-
tis, ob commercii utilitatem juwcti erant; ut patetex qua-
tuor numniis graecis a Jo. Vaillant citatis. Quorum pri-
mus : E$ECmN AAESANAPEHN, id est, Ephesiorum
et Alexandrinorum , subaud. Concordia. Capita Sera-
pidis et Isid. Nummus Antonini Pii.
Allobroges (B. G. 1. i, 6; m, n, 28; vn, 64).
Ptolem. stTa aV avarcAwv ToOPo^avoOapxTtxwTaToif/iv hXka-
6puye; 0ir6 Me£ouXou<;, wv ito^i; f/,e<7o'yeio<: Ouievva. Inter 45°
et 46° latitud. 220 7 et 24" longitud. Habent ad septem-
trionem Sequanos; ad orientem Nantuates, Veragros et
12
 i8o INDEX
Centrones; ad meridiem Vocontios, Helvios et Velaunos;
ad occidentem , Segusianos et Ambarros. De origine hu-
jus nominis vide quae notavimus B. G. 1. 1 , c. 6 , not. 4-
li erant partim qui nunc dicuntur Sabaudi, partim Del-
phinates, qui olim continebantur dicecesibus Viennensi,
Gratianopolitana , et Genevensi. Habebant tamen terras
trans Rhodanum ad occidentem , ut patet ex Caesare nos-
tro 1. i , c. x i ; et eam partem Allobrogum cPAnville ,
notice de la Gaule, p. 54, appellat le val Romei,
le district de Chdtillon de Michaille, quibus addit partem
aliquam regionis dictae le Bugey. Hodie la Sacoie, le dep.
de Ulsere etpartie de celuide UAin.Yid. ad voc. Viemia.
Alpes (B. G. 1. i, c. io; i i , i , etc). AXtoi;, nomen
generale impositum montibus; proprium autem his qui
excurrunt ab ima Italia et a mari Tusco ad Galliam us-
que et Germaniam. Alpes videtur esse nomen celticum
Alp, idem sonans atque albus, blanc : et reipsa maxima
ex parte Alpes nivibus per totum annum albescunt. Di-
versa cognomina accipiunt e situ suo desumpta. Sic in-
cipientes a meridie , et vergentes ad septemtrionem , inve-
nimus Alpes ligusticas, deinde Alpes maritimas , quae pro-
currunt in mare Mediterranenm ; postea , ad occidentem ,
Alpes Cottias et Graias ; demum , septemtrionem versus,
Alpes Penninas, Rhaeticas et Julias;quae omnes Italiam,
ab ea parte qua possit adiri, defendunt contra Gallos,
Helvetios et Germanos. Hos montes et incolas eorum fuse
descripsit Strabo, 1. iv sub finem. Ptolemaeus quoque lib.
m, et alii veteres geographi. Caesar nullum peculiare
nomen innuit, nec dicit qua partc Alpium ex Italia in
Galliam transierit; sed iter ejus, ut videtur, fuit le pas de
Suse (Segusium); et indicatur in tabula Peutingeriana
Gacuone — v — Brigantione vi in Alpe Cottia.
Supra , ad septemtrionem Cotu regnum : et est locus ubi
via per Alpes currit inter fontes Padi et Rhodani. Itine-
 GEOGRAPHICUS. 181
rarium autem Antonini indicat quatuor vias in Galliam
tendentes, per quas noster ingredi potuit : prima a Me-
diolano in Gallia cisalpina respectu Romanorum , Caesaris
Provincia, ad Arelaten per Alpes Cottias, m. p. ccccxi.
Ea nostro non convenit proposito. Secunda : iter a Me-
diolano, per Alpes Graias, Viennam, M. p. cccym. Ter-
tia : iter a Mediolano, per Alpes Graias Argentoratum,
M. p. dlxxvi. Quarta : iter a Mediolano per Alpes Pen-
ninas Magontiacum , m. p. cccxix. Inde conjici potest duas
tantum vias Caesari a Provincia sua ( Gallia Cisalpina )
proficiscenti fuisse tantum ineundas; scil. viam per Se-
gusium ( le pas de Sase ) , et Alpes Cottias ; aut viam
per forum Claudii (la Tarentaise).
Amagetobria, seu Magetobria. Vide ad hanc vocem.
Amantia (B. C. iii, 12, 4o). Circa 4i° 7 latit. 17°
j long. Urbs Amantinorum cum Bullidensibus conjun-
ctorum in nostro. De iis ita Plinius, 1. 111, c. 26 : Acco-
lunt Barbari Amanles et Buliones, quos et sequenti libro
c. 17 Amantinos et Bullidenses appellat. Ptolemaeus p.
64, ed. Bert. Amantium, populorum Pannoniae inferio-
ris, meminit juxta Dravum flumen. Diversi certe ab Aman-
tinis ; at p. 91, Amantiam Orestidis , juxta Bullim Eli-
miotorum caput in Macedonia supra Epirum locat ad lit-
tus PelagiIonici:etest, ut nobis videtur, vere situs hujus
urbis; nam ex ejus sententia Amantia viginti quinque tan-
tum leucis ab Apollonia distaret , quod satis congruit Cae-
sarianae narrationi. Scylax vero, vetustissimus scriptor , sic
de Bullidensibus habet : BoiAivot ^'eisi eOvo? IxXupixov. Male.
Buines pres Nivitza.
Amanus (B. C. iii, 3f ). Inter 36 7 et 37° 7 latitud.
34° 7 et 36° long. Mons Syriae intev Ciliciam campestrem
et Comagenem quam ab ea dividit ; nunc in provincia
dicta la Caramanie, in Asia minore. Hodie dicitur, se-
cundum WAnville, Al-Lucan.
182 INDEX
Ambarri ( B. G. 1. i, c. ii, i4)- 46° lat. et inter
2° et 3° longitudin. inter ^Eduos et Allobrogas, juxta
utramque ripam Araris, in regione olim dicta le pays de
Dombes. D'Anville eos locat in Bressia, dans la Bresse;
hodie le dep. de 1'Aiii. Eos Livius, lib. v, numerat inter
populos qui Tarquiniorum temporibus Alpes transierant,
ut sedes novas in Italia sibi pararent. Eorum meminere
nec Strabo,nec Ptolemaeus. Ipse Hadrianus Valesius, quod
miror , eos tantum nominat , sine ulla explicatione , ad
vocem ASdui.
Ambialiti. Vide notam, B. G. 1. m, c. 9. Forte iidem
qui Ambibari, de quibus mox sequitur nota : nam inter
armoricas civitates numerantur.
Ambiani (B. G. h , 4 et seqq. vn, 7$). 49° 7 lat. et
o° longit. Populus Belgicae , cujus urbs Samarobriva, ad
Sumaram flumen ( ceux d'Amiens ) , Straboni 'AjiSiavol.
Item Ptolemaeus Ajj.Stavot , xat tfoXk; aurwv 2a(i,apo6ptoua.
Tabula Peutingeriana , Segment. I — Sammarobriua
— eumdem nunc situm habet ea urbs quam olim oc-
cupaverat : quod autem dicitur lib. 11 , cap. 1 5 , eos
(Ambianos) Nerviorum Jines attigisse, non ad litteram
capiendum ; nam inter eos et Nervios erant Atrebates et
Yeromandui : sed Caesar tantum innuit Ambianos haud
multum a Nerviis abesse : hi autem cum Atrebatibus et
Bellovacis partem eam complebant Galliae Belgicae , quae
peculiari nomine Belgium vocabatur. Iidem inter Belgas
foederatos eodem 1. n, c. 4 5 X mill. armatorum promit-
tunt:unde quis fuerit numerus incolentium judicaripotest:
nam ea regio arctissima fuisse videtur temporibus istis.
Ambiani occupabant eam partem Picardiae, quae nunc di-
citur, depart. dk la Somme.
Ambibari (B. G. 1. vii, 75). Inter 48° et 49° lat. sept.
4° longit. 6c. Certe inter armoricas civitates a nostro,
sjcuti Ambialiti, quibuscum unum eumdemque, ut con
 GEOGRAPHICUS. i83
jicimus, populum efficiunt : suspicamur eos Oceanum
attigisse , inter Curiosolitas Aulerc. Diablintes , Essuos et
Unellos. Hodie le diocese d'Avranches , sive dep. de la
Manche. Ortelius contra eos locat in ultima peninsula
ubi nunc est Cherbourg. De iis nulla mentio apudveteres
geographicae rei scriptores.
Ambivareti (B. G. vii, 70, 90). Circa 46° lat. 2* et
3° long. Diversi ab Ambivaritis', populis trans Mosam
positis , de quibus Caesar loquitur , B. G. lib. iv , cap. 9.
Nostri Ambivareti vEduorum erant clientes ; et eos codd.
fere omnes Ambluaretos nominant. Glareanus et Ciacco-
nius eosdem suspicantur esse atque Ambarros , de quibus
supra dictum; et ego iis assentior. Horum nulla mentio
apud veteres geographos.
Ambivariti (B. G. iv, 9). Ignorantur : videntur tamen
positi circa Bredam, vel Boldum.
Ambracia (Bell. Civ. 111, 36). 390 \ latitud. 190
long. Straboni AjiSpaxia, Ptolem. A|/,irpa)ua. Urbs Epiri,
de qua Marcianus Heracleota :

Mexa tou? Moaottou? &' ApiSpaxia KopivGwav

Atioixo? e^iv. wxiffev S'6 Ku<J/eXou
AuTYjv upoTepov irat? Topyo;.

RegiaPyrrhi regis, sita ad sinum Ambracium, unde Grae-

ciae initium ab antiquis geographis petebatur ; proxima
^Etolis etAcarnanibus, non longe a fluvio Acheronte, quem
poetae fabulantur unum de quatuor fluminibus inferorum :
in cujus vicinia deinceps condita fuit urbs Nicopolis ab
Augusto in memoriam Actiacae victoriae. Ambracia nunc
vocatur Loroux , in Albania.
Amphilochi (B. C. iii, 55). 390 lat. 19° 7 long. Stra-
bo 1. vn : Cceterum inter Epirotas Amphilochi censentur.
Et Ptol. lib. iii, c. 14 de Epiri situ : Amphilochorum ,
 t84 INDEX
quibus Athamantes magis orientales sunt : urbs praecipua
Argos Amphilochicum (Ruinae dictae Filo-castron) , Mar-
cian. Heracleota:
Eit' Apt^tAoytxov
Apyo; Xeyo'jji.cvov. touto £e jmcat &oxet
Ap^tAov^o? uto? Aptcptapaou [/.avTew;.
Male igitur, qui hunc populum Acarnanibus addieunt.
Amphipolis (B. C. in, 102). l\o° | latitudin. 210 f
long. Urbs Macedoniae , ad Strymonem fluvium , non longe
distans a sinu Pierico, seu Strymonico. Herodotus eam in
Thracia posuit ; et voeat evvea oSou? , novem vias. Dicta
autem Amphipolis, quod undique sit Strymone flumine
circumdata , vel potius quod ambiguus esset ejus situs
inter Macedoniam et Thraciam ; nam inter duo brachia
fluminis posita est , quod quidem utramque regionem dis-
terminat. Hujus adeo jucundus erat aspectus, ut Basilius,
in Epist. ad Gregorium Nazianzenum, fluminis per deserta
sua fluentis prospectum, cujus amcenitatem praedicat, ne-
get minus esse gratum,quamStrymonis prospectum Am-
phipolitanis. Belli causa fuit inter Philippum Macedoniae
regem et Athenienses. Hodie Ieni-Keui.
Anartes, seu Anarti(B. G. I. vi, c. 2 5). laf. 470 { et
inter 200 2 3° long. Gens finitima Dacis, septemtrionem
versus;non aliunde nota. Ptolem., I. m, c. 8: xaTepuo-i
T^v Aajuav , apxTHUdTaToi ptev ap^o(Aevoi$ otto &uff(/.wv , Avap-
Tot. Occupabant igitur partem Transilvaniae recentioris
flumen Tibiscum prope (la T/ieiss) , infra montes dictos
Krapak, ubi sunt urbes Sziget, Zatmar, Kovar, etc.
Anas flumen (B. C. 1 , 38 ). Inter maxima Hispaniae. De
eo sicPlin. 1. 111, c. 1: Bozticce latere septemtrionali prat-
tendilurLusitania, amneA/ia discreta. Ortus hic Lamini-
tano agro citerioris Hispanke , et modo se in stagna
fwidens modo in angustias resorbens , aut in totum
 GEOGRAPHICUS. i85
cuniculis condens , et scepius nasci gaudens , in Atlan-
ticum Oceanum effunditur. Circa 390 lat., 5° longitud.
oc. fontes ejus reperiuntur in Marianis montibus, in
Baeturia , parte provinciae ulterioris , temporibus Hispa-
niensis Belli. Alluit vicissim Metallinum , Emeritam Aug.
Juliam Col. , Myrtilem; et ostia ejus prope Balsam 3^°
90 7 iongitud. occid. Hodie la Guadiana , ab Arabico
Ouadi (fluvius) et Ana veteri nomine Hispanico.
Ancalites. Inter 5 1° ~ lat. et 4° oc. long.PopulusBri-
tanniae ignotus omnino. Vossius conjicit eos esse origine
Ambialites. De his vide 1. v , c. 2 1 , de B. G. et ibi notam.
Ancoita (B. C. 1. 1 , 11). 43°t lat. et 1 1° f Iong. Urb9
Piceni , prius Picena dicta , ut habet Cato. Ptolemaeo Ay-
Ktov , a cubiti forma quam ibi orae flexus efflcit. Erat teste
Pomp. Mela limes inter Italos et Gallos cisalpinos. Hanc
Plinius et Strabo conditam dicunt a Syracusanis Dionysii
tyrannidem fugientibus, quibus adstipulari videturJuvena-
lis, sat. iv, v. 4<>? Doricam appellans :
Ante domum Veneris, quam Dorica sustinet Ancon.

Hodienum nomen suum retinet, et dicitur Anc6ne} in

principatu Ecclesiae , in Italia.
Andes (B. G. 11, 35; iii, 7; vii, 4)- Inter 47° et 48°
latitud. 3° oc. longitud. Ita vocantur a Caesare et aliis.
Tacito et Plinio dicuntur Andecavi et Andegavi. Ptole-
maeus : Kai izakiv , tmv jiev 2a{Jt.viTwv avaTo>.ixwTepot ONAI-
KAOTAI (lege ANAIKAOXOI,) wv ttoIh , IouXioaayo? :
male a J. Caesare, 1. m, dicuntur mari proximi; nam inter
eos et mare sunt Nannetes. Horum urbs erat Juliomagus.
Post Caesarem , nam ipsius temporibus hujus nulla mentio
fit. Tabula Peuting. Juliomago; Hodie Angers , sur la
Mayenne (MeAuann&). Ita Andes occupabant provinciam,
quae postmodum dicta fuit VAnjou, praeter, ut observat
D'Arwille, JSot. de la G. p. 67, eam partem quae dice
186 INDEX
batur, les Mauges, dans le diocese de Poitiers. Andes in-
colebant partem ducatus dicti d'Anjou, hodie dep. de la
Majenne. De numero armatorum nihil Caesar dicit.
Awtiochia (B. C. iii, 102, io5). 36° 7 lat., 34° 7
long. AvTio^eta y\ eVi toQ OpovTou TCOTa[z.ou, ait Ptole-
maeus. Urbs celeberrima , Syriae metropolis , et sedes regia
sub regibus, ad Orontem fluvium. De ea fuse Strabo,
lib. xvi. Hebraice vocatur Reblata. Habuit conditorem
Seleucum Nicanorem ; sed ab Antiocho rege instaurata est ,
quin et amplificata. Sub regibus suis floruit, item sub
Caesaribus et imperatoribus christianis. Jam inde aposto-
lorum temporibus secunda sedes fuit religionis christianae :
ibi namque primum christianorum nomen datum est chri-
sticolis , qui antea simpliciter discipuli vocabantur. Unum
habebat ex quatuor Orientis patriarchis. Hodie visitur haud
minore amplitudine fuisse , quam Constantinopolis , sed moe-
nibus longe latioribus instructa et capacibus duorum cur-
ruum. Haec civitas diruta et vastata nunc est : locus tamen
apud Arabes antiquum nomen retinet Antakia , et sedes
patriarchalis translata est Mepum. Memoratur passim in
monumentis veterum. Ea est inscriptio hujus apud Gru-
terum p. dlxvii, 10, ubi Antiochia Sjria dicitur :
C. VETTIO. C. F.
COL. NIGRO
DOMO. ANTIOCHIA
SYRIA. VETERANO
LEG. XII. FVLMINAT
MILIT. ANN. XXVI
VIXIT. ANN. LVII
EX. TESTAMENTO.
In nummis Impp. passim signatur; et hi sunt hujus tituli
honorifici. Primam Epocham Antiochenses dinumerant
ab Augusto , usque ad Flavios. Numm. Aug. 2 et 3 formae.
 GEOGRAPHICUS. 187
KAI2AP 2EBA2T02. Caput Augusti ; ex altera parte :
APXIEPATIKON ANTIOXE12. EK {pontificiam coronam
Antiochenses an. a5). In aliis imperatoribus varii nu-
meri saepe in laurea. Antiochia fuit metropolis, Pompeii
permissu , postquam Syria provincia facta esset. Nummus
ubi caput Jovis ab una parte , et ab alia idem Jupiter se-
dens cum epigraphe : ANTIOXEHIN TH2 MHTPOnO-
A.EH2 KAI AYTONOMOY A. In Tab. Peutingeriana ma-
gnifice repraesentatur Antiochia sub figura fceminae coro-
natae et aureola insignis, quae solio sedens, dextra manu
sceptro innititur; sinistram autem imponit super caput
Juvenis sedentis ad pedes ejus, et ab omni parte nudi. So-
lium autem stat super magnificam porticum circularis for-
mse; ante eam flumenOrontes et arbores altae;pone autem
domus, seu potius templum cum arboribus hinc etinde: sola
est urbs , quae cum Roma et Constantinopoli , in hac tabula
supra dicta, hoc honore sit insignita.
Apollonia (B. C. iix, 5, 11, 12, 75, 79). 4o° j
latit., 170 longit. Epirotica secundum Strabonem 1. xvi,
p. 764 ed. 1620, ubi innuit fuisse lacum bituminis insi-
gnem. Male confunditur cum aliis urbibus cognominibus,
pracsertim cum Apollonia Taulantinorum juxtalittus Ponti
Euxini. Nostra Apollonia teste Plinio distat a mari VII mill.
pass. et ex Marciano Heracleota duorum dierum itinere ab
Epidamno; a mari autem stadiis L, ut testatur Scylax anti-
quissimus scriptor; ut vero Strabo, LX. Dicitur ab Co-
rinthiis etCorcyreis fuissecondita.Hujus urbis ruinae hodie
dicuntur Pollini.Tabula. Peutinger. plures Apollonias signat,
quarum unam inter Thessalonicen et Amphipolim : sed
errore nescio quo mirabili, has urbes juxta littusAdria-
tici maris locat.
Apolloniates. B. C. iii, 12. Apolloniam urbem inco-
lentes. Vid. supra.
Aponiana ( B. Afr. c. 2 ). Nulla hujus insulae apud geo
 ?88 INDEX
graphos mentio: forte JEgusa, cum Cluverio. Guischardus
autem Flavagnano. ■". 5
Apsus Jlumen (B. G)'Hi, i3). Strabo, 1. vn, p. 219,
Dyrrachium infra , meridiem versus , ostia fluminis Apsi
locat , deinde ostia fluminis Aoi , nulla mentione facta Ge-
nusi fl. quod geographiae veteres interponunt. Item Ptolem.
1. iii, c. i3, Djrrachium Panyasi fl. ostia. ... Apol-
lonia.... Zoi.( pfO Aoi) fluv. ostia. Apsi fluminis fontes
secundum ' D^Anville in Pelagonia 4o° lat. , 190 long.
Ostia 4 1 lat., 1 7° 7 'ong- > 1 incidit in mare Adriaticum ;
hodie dicitur Ergent.
Apulia (B. C. 1, 14, 23, etc). Inter 4o° et 4a° lat. ,
et i3° et 160 y longit. Pars magna Italiae meridiona-
lis, quae dicebatur quoque magna Gracia. A Frentone flu-
vio, vulgo nunc Fortore, ad fauces usque maris Hadriatici
excurrit. Diffusa est in partes tres. Daunia dicebatur a
Frentone usque ad Aufidum flumen,vulg. VAufenlo ;inde
adBrundusium.P«zc«ft'#:: reliquam,quidquid erat sub forma
Peninsulae, Messapii tenebant. Inter praecipuos Apuliae po-
pulos numerantur Dauni, Peucetini, Calabri, Salentini ,
Messapii, seu Iapyges. Urbes Canusium, Venusia, Ta-
rentum , Hydruntum , Brundusium, Barium, etc. Montes,
Vultur, et Garganus. Fluv. Aufidus, etc.
Aquilahia (B. C. 1. 11, c. a3). Omnes fere codd. habent
anquillaria. Lovan. Palat. Bongars. Dorvil. Leid. sec. An-
guillaria. Atque ita Scholiastes MSS. Lucani 1. iv, 585:
Inter semirutas magnae Carthaginis arces,
Et Clypeam tenuit stationis littora notae.
Forsan intelligit Apajtovtiov v?icov (1'ile du Dragon , Anguil-
laria insula) quae est apud Ptolemaeum, 1. iv, c. 3. Olim
putavi ita dictum locum a caduceo Mercurii, cujus illic
est promontorium. Oudendorp. Rectius igitur scriberetur
Anguillaria, et haec urbs videretur a lucrosa anguilla-
rum captura sic dicta. Nullus ejus loci geographus me
 GEOGRAPHICUS. . 189
minit; sed quaerendus est inter Carthaginem et Clypeam.
Aquileia (B. G. 1, 10). 46° latitud., ii° longitud.
Urbs inter praecipuas Galliee Cisalpinae, cujus erat extrema
ad septemtrionem. Nunc in regione dicta le Frioul veni-
tien, haud longe distans a mari et a flum. Lisonzo. Co-
lonie, inquit D'Anville, 1. 1, p. 186, fondee pour servir
de boulevard a la Cisalpine dans un temps ou les pro-
vinces ulterieures n'etaient point encore soumises. Pto-
lemaeo AxoiAw xoX.wvta. Pertinet ad Galliam Cisalpi-
nam : hodie etiam vocatur Aquilee, sed diruta; quam ca-
lamitatem illi attulisse videtur Attila , qui ea post triennem
obsidionem potitus est.
Aquitania (B. G. 1, 1 ; iii, 20; B. C. 1, 10). Inter 4^°
V et 45 latit., 5° | oc. et i° or. longitud. Galliae totius
tertia pars ex Caesare ; forte ita dicta ab aquis calidis ,
quibus abundabat provincia ista. Aquitaniae fines descri-
buntur , 1. 1 , c. 1 , et lib. m. Ea porro a Pyrenaeo monte us-
que ad Garumnam in latitudinem patens , a mare usque ad
terminos provinciae in longitudinem vergit. Caeterum pro-
pter multitudinem populorum ac regionum merito tertia
pars Galliae nuncupata. Alios autem ei terminos dedit Au-
gustus. Scilicet fines hujus usque ad Ligerim protendit :
complectens populos sequentes , teste Strab. 1. iv, p. 1 89,
( trad. de MM. Coray, Gossellin , la Porte du Theil et
Letronne ) , Helvios , Vellaos, Arvernos, Lemovices, Pe-
trocorios, Nitiobriges, Cadurcos, Bituriges Cubos, San-
tones , Pictones , Rutenos , Cabalos. Sed potius adhae-
reamus Julio Caesari. Pars igitur Galliae Aquitania dicta
comprehendebat francici regni provincias sequentes : Le
Bourdelois , la Gascogne, le Labour , la Basse-Na-
varre , le Bearn , le conite de Comminges , le comte de
Foix et le Roussillon. Hodie les dep. de la Gironde , du
Lot-et-Garonne , en partie seulement, de VArriege , des
Pyrenees-Orientales, des Hautes-Pjrenees , des Basses
r9o INDEX
Pjrenees ,des Landes et du Gers. Aquitani, ait Strabo,
lib. iv , a reliquis Gallis tum corporum constitutione ,
tum lingua differunt, magisque sunt Hispanorum similes.
Aquitanice solum , quod est ad littus Oceani, majore
sui parte arenosum est ( hodienum les Landes ) et tenue ,
milio alens, reliquarum frugum minus ferax apud
eos sunt auri metalla (Caesar contra, 1. m , c. 21: apud
eos airarice stricturce sunt) : infossis enim non alle actis,
inveniunlur auri laminai manum implentes , aliquando
exigua indigentes repurgatione ; reliquum ramenta et
gleba? sunt, ipsa? quoque non multum operis desiderantes.
Mediterranea autem et montana agrum habent melio-
rem. Populi Aquitanise a Caesare memorati, sunt Voca-
tes , Nitiobriges, Cocosates, Sotiates , Elusates , Gari-
tes , Ausci , Tarusates , Sibusates, Preciani, Tarbelli,
Bigerrones et Garumni. Quamvis hominum multitudine
frequentissima dicatur , de numero tamen non satis constat.
Arar, fluvius Galliae Celticae (B. G. 1, 1 2). Fons ejus in
Vogeso monte 4-7° 7 l°ng-5 4° 7 lat- ? influit in Rhoda-
num 45° 1 lat. , i° 7 long. A monte igitur supra me-
morato, perSequanorum et ^Eduorum fines fluere dicitur,
quos dividit. Ammianus Marcellinus, qui circa ann. 38o
vivebat , primus hoc flumen Saconam vocat; unde infimse
latinitatis scriptores Sauconam, gallice la Sadne. Fons ejus
inVogeso monte, juxta Plombiere; deinde leni cursu, post-
quam alluit Magetobriam , Cabillonum , Matisconem ,
undas suas cum Rhodano miscet, juxta urbem Segusiano-
rum, dictam postmodum Ljon.
Arduenna silva (B. G. v, 3; vi, 29). Inter 490 7 et
5o° 7 latit. o° iet 5° ~ longitud. Ingens olim erat, nunc
maxima parte excisa; et ita eam describit Julius Celsus:
Per Arduennam sylvam maximam omnium Galliarum ,
qua; inter Treviros Nerviosque et Rhemos D, et eo am-
plius passuum millibus , in longum , ita enim proditum
 GEOGRAPHICUS. 191
a scriptoribus rerum , in latum vero, unius aut circiter
a?stivae lucis itinere, quodego ipse sum emensus, exten-
ditur. Caesar ipse, 1. vi , c. 28 , eam dicit a ripis Rheni fi-
nibusque Trevirorum ad Nervios pertinere ; et 1. v , c. 3 ,
a flumine Rheno ad initium Remorum : unde ambitus ejus
facile potest percipi : male loco cit. Orosius et noster, 1. vi ,
29 , reponunt D, qui multo longior quam par est numerus
videtur : nam a fontibus Sabis , per tractum Luxemburgi-
cum et Trevirorum ac Leodensium fines, limites non exce-
duntCLX mill.pass.UndeZ)'^rtw7Ze conjicit legendum,tum
h. 1. tum in Caes. lib. vi, amplius CL mill. pass. Etsi hodie
magna ex parte Arduenna silva excisa sit et culturae red-
dita , tamen a Rheno ab oriente ad occidentem scil. juxta
Coblentz , usque ad urbem Mons en Hainaut, et a me-
ridie usque ad septemtriones , scil. ab urbe Metis, usque
ad Leodicenses hujus vestigia non indubia permansere, ut
omnibus notum est : ita Caesariana descriptio accurata et
justa posset videri, dummodo emendatio supra proposita
reciperetur. Strabo habet IV mill. stad.
Arecomici. Vide Volcae.
Arelate (R. C. 1, 36). 43 1 latitud., 20 -j longitud.
Straboni ApsXorai, Ptolemaeo ApeXa-rov KoXwvia et empo-
rium. Itinerario Hierosolymit. Civitas Arelate; multarum
civitatum decus Marcellino , Gallula Roma dicitur Auso-
nio. Hodie Arles , ad Rhodanum sita, paulo infra locum
ubi flumen se in duo brachia dividit. Tabula Peutingeriana
habet : Arelato. — XXXIII. — jFossis Marianis —
XXXIII. — Calcaria. — XXX. — Massilia Areco-
rum. Mensurae sunt falsae. Tabula tamen nobis indicat
quae esset tunc Fossa Mariana, quam dicunt canalem
fabrefactum adversus Cimbros, ad latus sinistrum Rfyo-
dani. Non solum illa canalis erat; sed et in eum locum
immensa et magnifica erat porticus semicircularis formae,
(in tabula Peuting. depicta) sine dubio in honorem Marii
i92 INDEX
et Romanorum exstructa, cujus miror nullum adhuc vesli-
gium superesse. Arelate autem inter provincise Romanae
praecipuas urbes habita est ; ibi enim imperatores nonnulli
sub extremis Romanae rei temporibus sedem habuerunt,
et decrescente imperio romano , propter frequentes barba-
rorum incursiones , sedes praetoria a Treviris Arelaten
translata est. Simplex fuit, scilicetin sinistra Rhodaniripa
posita, usque ad Constantini Max. Aug. tempora, quibus
primum duplex fuit : sc. una parte ad sinistram, et altera
recentiori ad dextram posita, ambabus ponte junctis. Ibi
erat officina monetae, amphitheatrum ac circus, quorum
reliquiae exstant; praeterea portus super Rhodano, ut Bur-
digalae super Garumna , Rhotomagi super Sequana, etc.
Demum metropolis facta sub Honorii Aug. principatu.
Aretium (Bell. Civ. i, 1 1 ). 43° 7 lat. , 90 f long.
Straboni Ap-flTiov, at Ptolemaeo AppviTiov ; unde varie legitur
modo Aretium, modo Arretium. Ab utroque inter Tyr-
rhenas, seu Tuscas civitates non longe ab Apennini montis
radice numeratum. Colonia haec urbs ab Augusto facta
est,teste Frontino. Colonia Aretina lege Augusta censita.
Hodie Arezzo in Tuscia hodierna.
Ariminum (B. C. 8, 11, etc). 44° latitud. 10° 7
long. Urbs Semnonum in Italia juxta fl. Ariminum , XII mill.
distans ab ostiis flum. Rubiconis, quam distantiam nobis
integram offert Tab. Peut. Hodie Bimini, in Romania,
parte Eccl. principatus. Haec urbs colonia erat, ut patet ex
veteri inscriptione reperta Arimini sub altari majore Sti
Bartolomaei, quam refert Gruter. Thes. mxciii, 2.
Armettia Minor (B. Al. c. 34 et seqq. et 67). Inter
37°|et 3g 7 lat. 35° et 37°long. Pars erat Armeniae majo-
ris cis et juxta Euphratem fl. sita, Chalybum, seu potius Ponti
Cappadociae conterminajquaequidein pars in longitudinem
patebat terminos habens ad septemtr. Chalybes seu Clial-
daeos,etpartemPonti poleinoniaci;adorientemEuphratem,
 GEOGRAPHICUS. i93
seu Armeniam majorem ; ad meridiem Comagenem ; ad
occidentem Antitaurum , seu Cappadociam et Ponti partem.
Hsec provincia hodie vocatur Aladuli. Inter urbes numero
ingentes quas memorat Ptolem. lib. v , c. 7 , sola notatu
digna est Melitena ad confluentes Melam et Euphratem.
Hodie Malatia.
Armoricje civitates, inter 47° et 49° 7 lat- > 20 et 70
long. occ. (merid. Par.). B. G. lib. n, p. 34» ni, 7, 9,
17, 29; vii, 4>ubi singulae civitates numerantur. Eae
autem sunt pleraeque maritimae. Cellarius, ex ahis per-
multis , existimavit verbum armoricus factum esse e celti-
cis ar moer ( am mur) ad mare, vel supra mare. Ast alii,
in his Ritterus in hist. Gall., maluerunt originem verbi
hujus repetere e celtico ar , quod signif. solum pingue,
pratis et pascuis laetissimum (vide WachterGloss. in verbo
ar) , et Armoricos interpretari incolas ejusmodi fecundae
regionis ad oram maritimam. Idem ille Ritterus ostendit
non eodem ubivis sensu armoricas civitates apud vett.
dici , ap. Caesarem autem eas intelligi quae inter Sequanam
et Ligerim in peninsula illa universa ad Oceanum Britan-
nicum sedes habuerint. La Tour d'Awergne tradit ex
celtico oar armoric, quod significet ad mare parvum,
vocem armorica; esse contractam , et de freto Caletano
accipiendam, cujus illae gentes sint adcoke. Haec itaOBERLi-
nus. Armoricae civitates occupabant partem provinciae regni
Francici dictae la JSormandie , et la Bretagne entiere,
hodie les departements du Calvados, de la Manche, des
Cotes-du-Nord, du FinisCere, du Morbihan, de laLoire
Inferieure, et de Vllle-et-Vilaine. Armorici populi, com-
mercio maritimo videntur fuisse dediti , et eorum politia
magis ad democratiam quam ad monarchiam vergens,
, nam Caesar de nullo rege, seu unico magistratu apud eos
loquitur. Nec erant alii aliorum clientes, ut apparet, sed
civitatesliberae, et foederatae. Multitudo hominum immensa
IV. i3
 ig4 INDEX
videtur fuisse, ut est plerumque apud populos ichthyopha-
gos et maritimos. De fertilitate regionis nihil dicitur. Regio
praesertim maritima erat paludibus interrupta ; unde non
multum loci agriculturae relinqui debuit. Male Strabo Vene-
tos celeberrimos inter armoricas civitates, locat in Belgica.
In divisione Galliarum secundum Caesarem hae civitates
occiduam Celticae partem occupant.
Arverni(B. G. i, 3l, 45, et alibi passim). Inter 45° f
lat.,o*et i°long. Dici a\enen\.Arverni,nonAverni, utlegunt
codd. permulti.Vid.Marmora etFastus triumphales. AStra-
bone Apouspvoi, a Plutarcho Ap&pvoi. Notissimus Galliae po-
pulus, qui adhuc nomen retinet Awergne, contineturque
dioecesibus Clarimontis et S. Flori. Hodie departem. du Puy-
de-Ddme, du Cantal, partie de la Haute-Loire. Tantae
olim auctoritatis , ut , teste Strabone , ad Narbonensium
Massiliensiumque fines , Pyrenaeos montes , oceanumque
et Rhenum pertineret. Hoc et testantur bella quse contra
Romanos , Bituito duce gessit. Ita d'Anville , Geogr.
anc. T. I, p. 76 : « Les Arverni jouissaient d'une grande
puissance lorsque les Romains porterent leurs armes dans
les Gaules. On sait qu'une de leurs villes, nommee Ger-
govia, resista aux efforts que fit Cesar pour s en rendre
maitre. La capitale de la nation, nommee depuis Cesar
Augustonemetum, dont les vestiges de Gergovie sont peu
eloignes, a pris le nom de Clermont, conservant le meme
rang dans la province d'Auvergne. » Horum clientes erantr
Eleutheri, Cadurci, Gabali, Vellauni. Socii eorum Ruteni.
Vid. vii, 75. Conterminos habebant ad orientem et ad se-
ptemtriones Cebennam montem et ^duos ; ad occidentem
Bituriges et Lemovicos; ad meridiem Rutenos. Habebant
regem, potentem tantum in bello; nam in pace ejus aucto-
ritas, ut apparet, prope nulla fuit. Et ea erat civitas
inter frequentissimas hominum numero : nam, ne dicam
de bellis adversus ^Emilianum et Domitium ^nobarbum
 GEOGRAPHICUS. i95
ante Caesarianam expeditionem confectis, in eo ipso contra
Caesarem conflictu hi cum suis clientibus solis in socie-
tatem xxxv mill. hom. delectos, scil. quantum iEdui, qui
potentiores et ditiores erant, suppeditavere. De regionis
fertilitate nil dicitur. Ad Galliam celticam temporibus Cae-
saris, pertinebant, non ad Aquitaniam.
Asculum Picenum (B. C. i, i5 ). f latit. , i i" j
long. ad ripam orientalem fl. Truenti situm. T6 AoxXov t6
IJwMivov, inquit Strabo , 1. v, epu^voTaTov j^wptov, xai e<p' w
xeirai to Teijjo? , xai Ta rapixeiu.eva opvi CTpaTora&oii; ou §a-
ciu.a. Ptolemaeo rectius scribitur AcxouXov. Plinius nobilis-
simam Piceni coloniam Asculum vocat. Hodie quoque haec
urbs exstat sub nomine fere pari Ascoli(marche (TAncone
et de Fermo). Est et alia urbs Asculum in Apulia; qua-
propter Caesar dicit Asculum Picenum.
Ascurum (B. Afr. c. 2 3). Nullus ex veteribus Geogr.
rerum scriptoribus hujus urbis meminit praeter Caesarem.
Asia (B. C. i, 4) et aum passim ). Tertia pars orbis
veteribus cogniti, cujus fines et termini nunquam ab iis-
fuerunt docte ac scienter definiti. Strabo Asiae situm gene-
ralem et magnas divisiones breviter describit, libri secundi
initio. Asiam igitur dividit in duas partes secundum lineam
quam efficit Taurus mons, quem hinc ab extremis Pam-
phyliae , usque ad orientale mare pertinere ad Indos et Scy-
thas ibi degentes arbitratur ; partes autem eas, pergit idem ,
quae ad septemtrionem vergunt , Graeci intra Taurum vo-
cant, quae ad meridiem extra Taurum; deinde partes tum
intra, tum extra Taurum longo et confuso ordine prodit,
quas quidem enumerare fastidiosum esset. Ex iis quae dicit,
colligi potest eum regiones ultra Armeniam sitas parum
novisse. Ptolemaeus multo doctius et accuratius Asiam in
duodecim tabulas dividit , quarum descriptio continetur in
libris v, vi et vn. Nostrum non est Ptolemaei opus hoc loco
minutatim discerpere, quum obiter tantum de Asia noster,
196 INDEX
et de ea tantum parte quae veteribus nota fuit , locutus sit.
Id unum tenendum : veteres solam partem Asiae novisse ,
quae terminos habet ad septemtrionem Pontum Euxinum ,
Sarmatiam, et Caspium mare; ad orientem Jaxartes, et flu-
men Indum , ad meridiem oceanum Arabicum et Persicum
et Arabicum sinum ; ad occidentem , mare Mediterraneum
et hujus partes JEgeum mare et Propontidem. In hoc igitur
longo tractu regionum, quae quintam pene partem Asiae
complent, notantur Asia minor, Ponti regnum, Armeniae
major et minor, Assyria, Syria proprie dicta, Phcenice, Ara-
biae tres, denique Persarum, seu Parthorum imperium;
flumina majora , Indus et Euphrates ; montes Caucasus ,
Taurus, et Amanus. Latitudo : inter \i° et 45° septemtr.
Longitudo: inter 24° et 70°.
Asparagiiim (B. C. 1. iii, 3o). Haec urbs nulli geogra-
phorum, nisi Caesari, nota.
Aspavia (B. Hisp. c. 24)- Hujus urbis nec Strabo, nec
Ptolemaeus meminerunt , neque eruditissimus d'Anville. Ex
contextu ipso apparet hanc urbem ad flumen Salsum paulo
infra Ucubin sitam esse. Alii volunt esse Espeio; alii Castro
el Rio. Secundum Dominum Llorente, Montilla.
Astenses (B. Hisp. c. 26; et Asta, ibid. c. 36). 36"
j lat., 8° \ long. Strabo, 1. m, p. 141 edit. 1620 : Eirl
&e Tot? avavjjo-ectv 75 A<r«, "flv 01 ToupoVravot cuvtafft, {Aa-
\v;a. uTCepxetfAevyiv tou eivtvetou Tvi; vvitrou, «rao^tou; ou 7ro>.u
ir>.ei'ou; twv e)taTo'v. Ptolemaeo quoque dicitur Asta. Pli-
nio Asta Regia , et est urbs Turditanorum in Baetica
non longe remota a Gadibus. Hodienum Asta. Vide d'An-
viUe, Geogr. anc, T.I, p. 36. Asta, surnommee Regia,
dont il ne reste plus que le nom sur le terrain qu'elle occu-
pait, etait adjacenle au bras du Bmtis qui n'existe plus.
Ategua (B. Hisp. c. 6, 8, 22, etc). 370 | lat., 6"
j occ. longitud.lNecStraboni, nec Ptolemaeo memorata , sed
saltem inter urbes Turdulorum in Baetica, Hispaniae parte.
 GEOGRAPHICUS. t97
Caeterum non aliunde nota. Hodie Teba la Vieja secun-
dum Dom. LLorente. Nobis placet Alexudette.
Athenje (B. C. iii, 3). 38° lat. , 21° \ longit. Stra-
boni to A<tu, Ptolem. Ao^vat (pro AQrivat ed. Berth. p.
98) , parall. v6 & & , 52 , 45 , 37 , 1 5 , ab eodem inter
mediterraneas Atticae urbes relatae. Tab. Peut. segm. vn,
Athenas — v — Pyreo. Strabo, 1. ix, ed. Vign. a73,
datXL stad. inter Athenas et Pyraeum. Caeterum haec urbs,
quae hodie exstat sub nomine parum absimili Athini, satis
vel tironibus innotuit.
Atrebates (B. G. 11, 4; iv, ai ; vii, 75). Inter 5o° et
5 1 ° lat., o° et 1 0 long. Hi inter celeberrimos Galliae Belgicae
populos a Caesare laudantur ac memorantur. A Strabone
dicuntur ATpeSaTot (Atrebati) et a Ptolemaeo ArpeSaTiot
{Atrebates, nam finalis es sic vertitur a Ptolem.);ab eo-
dem urbs praecipua eorum dicitur 6ptytax6v , at nulla hujus
• urbis mentio fit apud alios scriptores. Nemetacum, seu ut
eam vocat Caesar, 1. vm, Nemetocenna erat urbs Atre
batium. Vide ad hanc vocem. Hi partem tertiam et septem-
trionalem Belgii proprie dicti occupabant , et attingebant ad
Nervios, Plemmoxios, Morinos et Ambianos : in bello Ner-
viaco , 1. 11 , c. 4 1 polliciti erant XV millia armatorum , unde
eorum vires aestimari possunt. Commium habebant regem
ab ipso Caesare ipsis datum propter fidem, consilium ac
virtutem viri. In eadem regni Francici parte siti quae dicitur
l'Artois {hodie departement du Pas-de-Calais). ISullius
populi erant clientes, sed liberi, et cum aliisBelgis Ner-
viorum socii.
Atuatici. Inter 5o° et 5i° latit. sept, 20 et 3° longit.
ex meridiano Paris. Belgarum populi; sed origine Cimbri,
ut clare innuit Caesar, B. G. 1. 11, c. 29, quocum con-
sentit Dio , his verbis : Nepouioi ATOucerutol TC^yisto^wpot ts
«CiToii; ovte;, xat to ysvo; tote <ppo'vvi[;.a to twv Kt[A?pwv
e/ovTs?. Horum populorum sedes satis certa videtur : Mar
i33
198 INDEX
lianus eos facit Eburonum conterminos, et Nerviis proxi-
mos : et, reipsa, post cladem Titurii Sabini et Aurun-
culeii Cottae, B. G. 1. v, 24, sqq. Ambiorix ingreditur
fines Aduatucorum, et inde in fines Nerviorum transit;
unde constat eos incoluisse partem Belgicae, quae nunc
dicitur le comte de Namur. Quo autem loco situm fuerit
oppidum eorum de quo hic loquitur Caesar, adeo muni-
tissimum, non aeque constat : nonnulli volunt Namurcum
( Namur) : at eos refutat d'Anville, Notice historique de
la Gaule, p. 36, propter situm loci adeo angustum inter
flumina Sabim et Mosam, ut non potuerint 60,000 ar-
mati ibi sistere et contineri ; quapropter conjicit esse
Falais sur la Mehaigne, cujus situs apprime cum Cae-
saris descriptione consentit. Hos nullius populi clientes
fuisse apparet, ex ipso Caesare, B. G. I. 11, c. 3i; quin
immo finitimis invisos et odiosos , qui eos veluti extraneos
et hostes habebant. Nihilominus in concilio ad bellum ha-
bito inter Belgas foederatos (B. G. 1. 11, c. 4)> promittunt
non XXIX mill. armatorum, ut vulgata fert, sed tantum
XIX millia. Vide insuper B. G. 1. 11, 16; v, 38, 3g, 56;
et vi, 2, 23, et supra ad vocem Aduatuci.
Aulerci-Brannovices (B. G. 1. vn, c. 75). Inter 46°
et 46° i latit. , i° et 20 long. Cum Brannoviis (vid. ad
hanc vocem), ^Eduorum clientes. Hos d'Anville, Not. de
la Gaule, p. 129, suspicatur esse populum situm ad
Ligerim hodie le Briennois, in dioecesi Matisconensi , et
reipsa similitudo nominis id innuere videtur. Sed incer-
tum est. Consule, si placet, quae notavimus loco Caesaris
supra citato.
Aulerci-Cenomawi (B. C. 1. vn, c. 75). 48° lat. , 20
long. occ. Videntur cum duobus populis sequentibus , item
cum praecedenti, atque etiam cum Cenomannis populis
Galliae cisalpinae secundum Polyb. Plin. et Ptolem. unam
eamdemque originem habuisse sub nomine Aulercorum.
 GEOGRAPHICUS. 199
Quod ad Cenomanos spectat, Ptolemaeo dicuntur AuXtpj«oi
Kevojiavol, wv 110X1? Outv&tvov , quam vocem recte Hadr.
Valesius, Notit. Gall. p. 64, emendat 2outv&tvov, elapso
c ex voce praecedenti. Tabula Theodosiana hanc urbem
locat inter Juliomagum et Ccesarodunum , et appellat
Subdinnum. Caeterum Aulerci Cenomani antiquitus noti
ex Livio 1. v, c. 34, quippe nominatim citantur, inter
Celtas, qui temporibus Tarquiniorum Alpes transierunt.
His, loco citato, in concilio celticae Galliae imperanturV
milliahominum suppeditanda. Caeterum de Cenomanishaud
aliter loquitur Caesar nisi communiter et una cum aliis po-
pulis. Occupabant partem Francici regni dictam le Maine,
non integram tamen, nam Diablintes alteram habebant.
Hodie le departement de la Sarthe.
Aulerci-Diablintes. Vide ad vocem Dia.blintes.
Aulerci-Eburovices (B. G. 1. ra, 17). Inter 49° lat,
1° et 2D occ. longit. Parum ambigitur de eo populo. Caesar
Eburovices Lexoviis jungit. Item 1. vn, c. 7 5, ubi cor-
rupte dicuntur Eburones. A Ptolemaeo dicuntur AuXtpxiot
E6oupai'xoi. Eorum urbs praecipua Mediolanum, Ptolem.
Me&ioXaviov , tabula Theodosiana et Itinerarium Ethici
Mediolanum Aulercorum. Is populus sequentibus seculis
per corruptionem nominis dictus est Ebroici unde urbi
nomen Evreux, non ea tamen quae nunc ita vocatur, sed
pauper vicus inter novum Evreux et urbem dictam Passy
sur Eure, quem incolae vocant le vieil Evreux. Aulercis
Eburovicibus in concilio Gallorum imperantur III mill. ho-
minum. Occupabant partenV Normandiae dictam nunc le
departement de VEure.
Ausci (B. G. 1. iii, 27). Inter 43° et 44° 'at-; 2°occ.
long. Garites inter et Garumnos ; sed memorantur a Plinio
in Aquitania , inter Consorannos et Elusates. Ptolemaeus :
Ytc6 £e toutou; (AaTiou; scil.^jAYSKIOIjXativo^tf Auyouca.
Urbs Augusta ab Augusto ita vocata, antea Climberrisx
i34
aoo INDEX
seu Climberrum , postea gentis cujus caput erat appella-
tionem suscepit, more multarum Galliae urbium, et dicta
Ausch, metropolis, in regione la Gascogne, hodie depar-
tement du Gers, sita. Caeterum Ausci,inter fortissimosAqui-
taniae populos numerantur, et cum Elusatibus de divitiis
et potentatu contendebant. Ita Strabo, I. iv: KaMj &e y.a.1
■fi (j^wpa) tGv Aucxiwv.
Ausetani (B. C. 1. i, c. 60). 42° lat, 0° long. Eorum
Strabo non meminit. Ptolem. 1. 11, c. 6, Ausetanos inter
Hispaniae Tarraconensis populos recenset , et eos vocat
Authetanos. At rectius Livio , Plinio et nostro dicuntur Au-
setani ab Ausa urbe eorum. Plinius eos recedere lon-
gius Pyrencei radice ait; ita igitur partem provinciee nunc
dictae la Catalogne occupant. Urbes habebant Aquas Ca-
lidas, Ausam ( hod. Vich. ), Bceculam, et Geronam ( Gi-
rone). Fines ad septemt. Indigetes, ad orient. mare, ad
meridiem Laletanos , ad occasum Jaccetanos et Cer-
retanos.
Auximum (B* G. 1. 1, c. 12, i5). 43° j lat. , ii"
I long. De ea nihil ap. Strab. et Ptolem. At Tab. Peuting.
habet infra Anconam xn - Aulimo - xim , sed sine linea
viam indicante. Urbs erat antiqua, in Piceno monti im-
posita, distansXmill. ab Ionio mari; fere pari itemdistan-
tia ab Ancona , nec non ad ripam sinistram fluvii quem
tab. Peut. supra memorata vocat Alpia. Auximum , hodie
Osmo in principatu Ecclesiast. dicto lamarche d?Ancone.
Avaricum (B. G. lib. VII, i3, 3i , 47 ). 47° lat,
o° long. Urbs praecipua Biturigum Cuborum. Ptolemaeo
AuapHtov. Itinerarium Antonini Avaricum Iocat inter Ar-
gentomagum ( Argenton ) et Tincontium ( Sancoins ).
Item Antoninus in itinere a Burdigala ad Augustodunum.
Tabula Peutingeriana habet : Argantomago — xmi —
Alerta — xxvm — Avaricum. Et hae urbes vergunt via
recta ab Africo vento ad Etesios ; deinde a Coro vento
 GEOGRAPHICUS. aor
ad Euronotum : Argantomago — xx — Tincollo
( Sancoins ) tendens ad aquas. In eodem igitur situ
sunt inter se urbes supra dictae, quo nunc videre est
Argenton, Bourges et Sancoins. Ita igitur via a Bur-
digala ad Augustodunum idem angulum efficit quem
nunc quoque daret eunti ab urbe Bordeaux per Bourges
ad Autun. Indubitata est igitur urbis Avarici positio.
Attamen nonnulli, praesertim Marlianus cui assentitur
Sanson, contenderunt Avaricum esse Vierzon; quos
suo more Jos. Scaliger stultos appellat. Et eosdem refu-
tat Catherinot coaevus Menagii, in sua dissertatione gal-
lica de Avarico. Praeterea flumen de quo loquitur Csesar
1. sup. cit. dicitur gallice Auron, olim Avaro, unde certe
Avaricum urbs dicta est. Postea tamen diversis nomi-
nibus innotuit: sc. Gregorio Castrum Mediolanense , Oro-
sio Biturigam ex nomine populi , deinde per corruptionem
in antiquis chartis Biorgas , postea Bourges. Urbs me-
tropolis caput provinciaeregnifranciciolimdictae/ie^mj',-
nunc departement du Cher.
kii<mk,jlumen (B. G. II, 5, 9). Fons ejus 48° f lat.,
ostia 49° ?• Quod est in extremis Remorum finibus.
In tabula Theodos. supra Durocortoro (Beims) ad occi-
dentem , legimus Axenna X. Et reipsa a Durocortoro
ad Axonam , vix sex sunt leucae francicae. D'Anville locum
dictum Axenna in tab. Theod. suspicatur esse Pont-
a-Vere. Axona oritur in Remorum finibus. Alluit regio-
nem Remorum , et Suessionum civitatem Noviodunum , et
influit in Isaram.
B.
Bacenis , sylva (B. G. 1. vi,c. 10). Inter'5i° et5a°lat. ,
6° et 8°long. Omnes eruditi in hoc consentiunt; scil. Bace-
nim sylvam esse partem aliquam maxima? Hercyniae sylvs,
quae fusius describitur lib. vi, c. 2 4 de Bell. Gall. Quum
aoa INDEX
que ex eod. lib. c. i o , appareat Suevos supra Ubios ,
hos inter et Cheruscos , sedes habuisse , quo loco post-
modum Catti locantur a Tacito, plerisque placuit, banc
partem Hercyniae sylvae Bacenim dictam , in ea quae nunc
dicitur Turingica, seuHarto saxonicus, Der Hartz, agnc-
scere. Hotman. « Bacenis, pars Hercyniae sylvae quam nunc
nigram vocant, Der Schwartzwald , a Nechari amne
ad Mcenum. » Eccardus vero : « Bacenim sylvam quam
graec. interpr. BaxevvYiv vocat , esse eam , quae postea Bo-
conia, vel Buchonia audiit, et in qua celeberrimum mo-
nasterium Fuldense fundatum est,ex Caesaris descriptione
et nominis sono manifestum est. » Extensa olim illa fuit
inter amnem Fuldam et Verram , in cujus dextro littore
Cherusci habitabant usque ad Alleram in Visurgine dela-
bentem , versus ortum Lina fluvio a Fosis secreto.
BjEtis (B. Al. c. 5g, 60 et B. Hisp. c. 5, 36). Flu-
men Hispaniae Baeticae. «Veteres videntur, ait Strabo, lib.
III, p. 102, ed. citata, Baetim appellasse Tartessum, et
Gades cum insulis vicinis Erytheiam : ideoque putant
Stesichorum de Geryonis armento sic cecinisse :
Nata ex adverso fere inclytae Erytheiae
Tartessi amnis ad fontes immensos argenteis radicibus ,
In cavernae saxis

Quum autem Baetis duobus ostiisin mare exeat, aiunt olim

in medio horum urbem fuisse habitatam Tartessum, fluvio
cognominem; quam nunc Turduli incolunt» Oritur au-
tem in monte Orospeda, circa 39° lat, et influit in mare,
versus 37° lat. 8° y occ. long. Provinciam ulteriorem
aCaesare dictam, deinde a flumine ipso Baeticam vocatam,
satis aequaliter dividit. Hodie Guadalquivir ex arabico,
Ouadi- al-Kibir ( id est , grand fleuve).
B^tukia (B. Hisp. 22 ). Inter 38° et 390 lat , 7° et 9 *
occ. long. Pars provinciae ulterioris, seu Baeticae, inter Bae
 GEOGRAPHICUS. 2o3
tim et Anam fluvios. D'Anville, Geogr. anc. t. I, p. 34 :
« Un canton ecarte de la mer et bordant la rive gauche
du fleuve Anas , etait distingue par le nom Bceturia , sans
etre propre a une nation particuliere. » Hodie pars pro-
vinciae Eslramadoure in Hispania.
Bagradas (B, C. 1. II, c. 24, 38). Flumen magnum
Africae. Strabo, 1. xvn, p. 572 : Pei <$i ttis iTuxyi; tcXyktiov
6 Baypa^a? iroTajAo?. Hodie paulo infra , meridiem versus :
a Polybio Maxpos dicitur : nunc Mesjerda. Fontes ejus in
Numidia inter 35° et 36° lat. , 4° lat. et 5° long. ; ostia Zrf \
et long. : dividit Africam proprie dictam Proconsularem.
Baleares, insula? (B. Afr. c. 2 3). 38° t et inter 0° et
2° long. Juxta Ptolemaeum duae sunt Tupviffiat dictse; forte
ab exercitatione incolarum qui funditores erant peritissi-
mi : altera Major, altera Minor. Hodie Majorque et Mi-
#or^M£.APho2nicibusprimumdomiti sunt Baleares , deinde
a Metello populi romani imperio subditi. Eorum urbes
praecipuse sunt Palma nunc sub eodem nomine nota, in
majore insula, item Pollentia prope urbem,cui nunc no-
men Alcuna, a Mauris condita. In minore Portus Ma-
gonis , hodie le Port Mahon. Sunt et juxta insulae parvae
aliquot Baleares, sc. Ebusus seu Ivica, et Ophiusa, For-
mentera. Incerta sunt quae de etymologia nominis pro-
feruntur. Alii a graeco BaAAetv, alii a nomine phcenicio , alii
a Baleo quodam derivari volunt.
Batavi. (B. G. iv, io).Vide infra iijsula Batavorum.
Belg:e. Caesar, B. G. 1. 11, c. 4? reperiebat plerosque
Belgas esse ortos a Germanis , etc, vide textum ipsum.
Ita igitur eorum origo minirne dubia est. De regione Bel-
garum et de populis eam incolentibus , vid. infra in Bel-
gica. De eorum fortitudine Caesar, I. 1, c. 1 , loquitur;
item Strabo , 1. iv, dicens eos solos Germanorum , Cim-
brorum ac Teutonum impetum sustinuisse. Plutarchus in
CaesarisVita eos vocat Gallorum potentissimos. Item Am
ao/4 INDEX
mianus Marcell. 1. xv (Vid. infra Bellovacos). De eorum
feritate, vel potius frugalitate, praesertim Nerviorum , Me-
napiorum et Morinorum, idem Caesar loco citato, et Am-
mianus, 1. cit. Dio, 1. 55: Batavi equitandi arte pollent.
Idem 1. 59 : Morini et Menapii habilant non in urbi-
bus, sed in tuguriis, et in montibus densissimis sjlvis ob-
sitis : unde apparet sylvarum paludumque numerum fe-
cunditati feminarum nullum impedimentum attulisse. De
cultu vitae, de vestitu, ac cibo, alia habuisse communia
videntur cum Gallis , alia cum Germanis. Caetera vide ad
vocem sequentem.
Belgica, seu Belgjs (B. G. 1. 1 , 1 , et alibi passim).
Inter 47° t et 52° 7 lat, 2° t et 6° occ. , longit.
Belgica , Galliae pars tertia secundum Caesarem , 1. 1 ,
c. 1 , lerminos habet ab occidente, Oceanum ab ostiis
Sequanae usque ad Bheni ostia; a septemtrione Bhenum;
ab oriente Bhenum et Vogesum montem , usque ad extre-
mos fines Leucorum, ubi angulum facit mons supra
dictus ; a meridie autem Matronam flumen , et Sequanam
usque ad mare. XXXII populos complectitur, scilicet
Batavos , Menapios , Grudios , Geidunos , Meldos , Le-
vacos, Centrones, Ambivaretos, Eburones, Aduaticos,
Plemmoxios, Morinos, Atrebates, Nervios, Segnos, Con-
drusos , Paemanos, Veromanduos, Ambianos, Caletos ,
Bellovacos , Suessiones, Bemos, Caeresos, Treviros, Me-
diomatricos, Leucos, Velocasses, denique partem Pa-
risiorum , et partem Senonum. Ptolemaeus vero his addit
Vangiones, Nemetes,Triboccos, Bauracos (sed hi Germa-
ni omnino erant et Ariovisto subditi), Helvetios, et Se-
quanos, et terminos hujus provinciae dat, usque ad mon-
tem Adulam et flumen Dubim. Strabo longius procedit;
nam complectitur intra terminos Belgicae Venetos et Osi-
smios, ideoque omnes populos maritimos Armoricae. Ad-
haereamus Caesarianae descriptioni veluti simpliciori, qua
 GEOGRAPHICUS. ao5
cum consentire videtur tabula Theodosiana. De origine
nominis nihil constat. Ortelius vult Belgicam dici a ser-
mone patrio Belgen, seu ff^elgen, quod peregrinum si-
gnificat. Alii a Balgen, quod irasci et pugnare notat:
incertum est. De fertilitate regionis nihil habeo compertum.
Quum pars septemtrionalis sylvis et paludibus interci-
deretur, exiguus admodum esse debuit terrae proventus ;
praeterea cceli temperies admodum aspera culturam im-
pediebat. Diod. 1. v. Natio ut plurimum ad arctum sita :
regio frigida , ut quce hiemis tempore pro aqua nivibus
oppleta exsistat. Glacies quoque immensa adeo regionem
occupat, utflumina congelata sintpervia transeuntibus ,
non solum paucis ,sed et exercitibus , cum curribus et im-
pedimentis. Hodie cceli temperies longe mitior et solum
fertilissimum. Feracissima fuisse videtur pars meridionalis ,
praesertim in Treviris , Mediomatricis , Remis , etc. Nume-
rus hominum conjici potest ex eo quod Strabo , lib. iv ,
ait CCC millia armatorum Belgicam habuisse. Caesar idem
1. n, c. 4? cccvui;qui numerus non est inferior caeteris
Galliarum partibus. De Beigis vid. sup. Plinius multo poste-
rior Caesari, de fructibus terrae nonnullis loquitur, de
anseribus , de cerasis , de platanis , de sisere ; et 1. xvn ,
c. 6 : Ubios gentium solos novimus , qui fertilissimum
agrum colentes, etc.De Ubiis cisrhenanis id intelligendum
est. M. Varro R. Rust. 1,7:/« Gallia transalpina intus
ad Rhenum , aliquot regiones accessi, ubi nec vitis , nec
olea nascerentur, ubi agros stercorarent candida fossi-
li creta. Haec regio hodie opulentissima partem occupat
regni francici, et regninunc dicti des Pays-Bas-ZJnis.
Belgium (B. G. 1. v, 24, 2 5; vm, 46, 54). Inter
49° t et 5o 0 ~ lat. , o° f et 1 0 occ. long. Pars aliqua tantum
Galliae Belgicae, non tota; complectitur Bellovacos, Atre-
bates et Ambianos. Vid. de B. G. lib. v, c. 12; viii , 46 ;
Cluv. Germ. ant. Cellar. not. orb. ant. 11, 3 , p.307 et sqq,
ao6 INDEX
Bellocassi. Vide ad vocem Velocasses.
Bellovaci(B. G. ii,4, i3; vii, 5g, 75,etc.). Inter
49° et 5o°lat., o° i° occ. et o° i° or. long. HabentBellovaci
ab oriente Veromanduos et Suessiones , a meridie Pari-
sios , ab occidente Velocasses et Caletos , a septemtrione
Ambianos. Fortissimi Belgarum memorantur a Caesare , et
a Strabone , i , iv , qui eos vocat Be>.>.oaxou;. Ptolemaeus :
Metoc £e toijtou; ( ATpeSaTiou; ) BEAAOlAKOI , dto iroXi;
KaKjapojxayo; ( vid. infr. Bratuspantium ) , xS V va j.
Bellovacorum partem fuisse Silvanectes ( les habitants
de Senlis), quorum nec meminerunt Caesar, nec Strabo,
putant Sanson et d'Anville , antequam peculiarem gentem
efficerent; sed non probant. Potentissimos armis fuisse
constat ex Caesare ipso, l. n, c. 4- Poterant conficere C
mill. arm. Attamen ex eo numero LX mill. lecta tantum
promisere in bello Belgico. Unde si ad exiguitatem regio-
nis eorum respexeris : nam ultra fines dioscesium de Beau-
vais et de Senlis, le dep. de VOise, Bellovacos proces-
sisse non apparet, habebis numerum hominum hodierno
fere similem ; scil. CCCC mill. adjunctis feminis, pue-
ris, et senibus. Hi pars erant tertia Belgii proprie dicti.
Feracissima autem eorum regio, et proventibus terrce di-
tissima.
Bekones (B. Al. c. 53). Hoc verbum nonnullam se-
cum difficultatem attulit. Vide t. n, nostrae edit. p. l\oi
not. i . Interpretes multi auctoritate Ptolemaei et Strabo-
nis freti, nomen populi Hispaniae Tarraconensis esse con-
tendunt. Scilicet, Strabo, l. III, p. 9, Celtiberos et Berones
unum eumdemque populum efficit, et p. 11 , Berones fini-
timos Cantabris Coniscis facit, quorum urbs esset Vatia
ad trajectum Iberi ubi incipit esse navigabilis. Ptolemaeus
contra Berones sub Autronibus esse ait, quorum urbs aeque
Vatia est, sed paulisper a flumine remota. D^Anville, nul-
lam populi hujus mentionem facit ; recte , nostro judicio ,
 GEOGRAPHICUS. 207
licet hunc super mappam nostram Hispaniae veteris in-
scribendum curaverimus. Locus vocabuli istius in con-
textu phrasis nullo modo populum indicat: sed vide notam
supra citatam.
Bessi (B. C. 1. III, c. 4.). Inter 42° et 43° lat, 22° et
2 3° long. Thraciae populi , memorati a Strabone , Ptole-
maeo et aliis. Ptolem. 1. III, c. 1 1 , BE22IK.HN inter <rpa-
TTiyia; tyis STtapj(ia<; Thraciae numerat. A Stephano de urb.
Bessi dicuntur Bissi; aSolino Bissoni. WAnville, Geogr.
anc. t. 1, p. 295 et seq. : « En remontant vers les sources
de l'Hebrus, et peu loin du pied du montHaemus , Philippo-
polis dont on rapporte le nom a Philippe pere dAlexandre,
et que sa situation entre des collines faisait aussi appeler
Tri-montium , conserve le nom dePkilippopoli, ou de Phi-
liba, comme disent les Turcs. Elle fut metropole dans la
province distinguee par le nom de Thracia. C etait le can-
ton des Bessi, dont on a dit que la ferocite surpassait la
rigueur du climat. On retrouve leur nom dans celui de
Bessapara, sur une voie romaine, peu loin de Philippo-
polis , et ce lieu est encore connu sur ce passage par le
nom de Tzapar Bazardgik, ou marche de Tzapar. La
contree appelee Bessica avait une ville principale nom-
mee Uscudama, et elle parait aujourd hui sous le nom
de Statimaka , a quelque distance , vers le midi de Philip-
popoli. v
Bibracte ( B. G. Iib. 1, c. 25; vn, 55, 63). 47°
lat., 2° long. Straboni, «ppoupiov BiSpajcra, Ptolemaeo Au-
yous-o^ouvov , "y yo (tT V , urbs praecipua iEduorum , quam
Caesar, 1. 1, c. 23, appellat oppidum jEduorum longe
maximum et copiosissimum ; et 1. vn, c. 55, oppidum
apud JEduos magnce auctoritatis , quaeque postea nomen
suum vertit in Augustodunum. At magna inter doctos
est dissensio; an reipsa eadem urbs sit Bibracte quae Au-
gustodunum? Marlianus primus : Bibracte in Jbrmam
2o8 INDEX
ruris redactum , et in radicibus montis non longe ab
JEdua civitate positum nomen retinere asserit. Ortelius ,
in sua mappa geographica , distinguit Augustodunum a
Bibracte, circiter ad 10 leuc. franc. orientem versus (a
Beaune). Item Hadr. Valesius, sed propius locat Bibracte
in eo loco qui nunc dicitur Beuvray. Cellar. idem , et Lon-
guerue. Mandajors , Nouvelles decouvertes sur Vetat de
Vancienne Gaule, Paris, 1696, vult esse vicum vocatum
Pe^rac^inter provincias nunc dictas VAuvergne et le Ge-
vaudan. Male et sine probabili ratione. Qui volunt aliud
esse oppidum Bibracte , aliud Augustodunum , nituntur
verbis Eumenii in panegyrico Constantini : Ornnium sis
licet dominus urbium , omnium nationum , nos tamen
etiam nomen accepimus tuum jam, non antiquum. Bi-
bracte quidem hucusque dicta est Julia, Polia, Floren-
tia ; sed Flavia est civitas ASduorum. Et explicant quasi
de duabus civitatibus locutus sit , quarum una , Bibracte,
dicta Julia, ut aliae civitates, videl. Polia, Florenlia, etc;
alia, Augustod. Flavia dicta esset a Constantio Chloro,
qui eam restituerit. At d'Anville, Notice de la Gaule , p.
1 58 , ostendit hunc locum obscurum certe, unam eam-
demque urbem notare. Sed duo evincunt praecipue Bibra-
cte et Augustod. esse unam atque eamdem urbem. Pri-
mum inscriptt. detectae Augustod. et nomine Bibracte Deai
insignes. Nam ^Edui hanc urbem deam fecerant, ut Bo-
mani Bomam. Deinde distantiee satis notandae ex tab. Theo-
dosiana. Tres viae ad Augustod. concurrunt; scil. prima
ab Autessiodoro , h. m. — Autessioduro xxn. — Aballo
xvi. — Sidoloco xviii — Aug — Dum — summa liv leuc.
Gall. quae efficiunt 27^1. franc. Et ea est distantia ab
urbe Sens ad Autun. Altera ab aquis Nisineii (Bourbon
Lancj) — Box. — vni. — vm. — Augdum — xi suinma
xxvii leuc. Gall. i3 ,\ leuc.fr. Tertia ab aquis Bormonis
(Bourbon VArchambaud) — Suillia — xim. — Pocrinio
 GEOGRAPHICUS. 209
— xn. — Telonno — xn — Augbum. — xi. Summa
xlix, 1. g: vel i[\ 1. fr. Vix ex his tribus viis unius leucae
discrimen invenires. Quapropter iis assentior qui dicunt
urbem Bibracte, esse Augustodunum , Autun en Bour-
gogne, departement. de Sadne et Loire.
Bibrax (B. G. 1. 11, c. 6). 49° \ latit. et 1° 7 longit.
Urbs Remorum , distans ab Axona VIII mill. passuum ,
ubi castra metatus erat Caesar. Alii volunt Braj, alii
Braisne : nam sunt in ea regione urbes bujus nominis ; alii
Laudunum Clavatum , Laon. Ast DAnville solus mihi
difficultatis punctum attigisse videtur, dicens : En effet
on trouve Bievre , qui conserve evidemment le nom de
Bibrax, en s'avancant de Pont-a-Vere sur VAisne du
cdte de Laon ; et la distance de huit milles marquee
par Cesar, est egalement convenable a Vegard des envi-
rons de Pont-a-Vere. On lit dans Cesar que, sur lefleuve
pres duquel il avait assis son camp , ily avait un pont :
« in eo flumine pons erat. »
Bibroci ( B. G. 1. v, c. 21 ), inter 5i° 52° lat.; et
4° oc. long. Britanniae populus plane ignotus; Campdeno
tamen the hundred of bray. Nos istius populi sedem as-
signavimus in comitatu dicto de Sommerset.
BlGERRIONES, SeU BlGERRONES (B. G. 1. III , C. 27).
43° 7 lat. inter 2° et 3° oc. long. Aquitaniae populi , sub
radicibus Pyrenaei montis. Caesar 1. c. eos locat inter Tar-
bellos et Precianos , male; nam minime dubius est civitatis
hujus situs. Le Bigorre, cujus caput Tarbes , dep. des
haules-Pyrenees.
Bithynia. ( B. Al. c. 65 ). Inter 4o° -3 lat. ; 26° \ et
3i° longit. Regnum satis notum. Bithynia, si credamus
Straboni , lib. xn, p. 373,primo a Mysis culta fuit, et
dicebatur Bebrycia ; deinde a Thracibus Bithynis etThynis,
qui eo commigrarunt. Romani varias huic provinciae
adscripserunt divisiones, reges regulosque alios consti
IV. 14
aio INDEX
tuendo. Bithyniae descriptionem damus ex v. cl. d'Anville.
Ea igitur fines habet ad septemtrion. Bosphorum Thraciae
et Pontum Eux.; ad orientem , Paphlagoniam ; ad meridiem ,
Galatas Tectosages, Tolisto - Boios , et partem aliquam
Phrygiae; ad occasum, Mysiam et Propontidem. Flumen
habet Sangarium , in quod influit Tymbris ; montes , Olym-
pum et Hippium : urbes vero praecipuas, Prusam ad Olym-
pum et sedem regiam, Nicomediam, Nicaeam, Prusam ad
Hippium , etc. Ea est hodie pars magna regionis dictae
Anatolie.
Bituriges (Cubi, ut distinguantur a Biturigibus Vi-
viscis), populi Galliae Celticae (B. G. lib. vih, c. 5, 8,
1 1 , 29; lib. viii, c. 3 , et alibi ). Inter 46° et 47° lat. , i°
oc. et 1 ° or. long. Strabo : Biroupiye; 01 KouSoi xaXoujzevoi.
Ptolem. BITOYPirES 01 KOXBOY , xal woXi? Auapwov.
Confines habent a septemtrione Carnutes et Senones;
ab oriente Boios et Arvernos; a meridie Lemovices; ab
occidente Pictones et Turones : illorum urbs praecipua
Avaricum. Vide ad hanc vocem. Gens fortissima, poten-
tissima,et ditissima totius Galliae ante Caesaris adventum.
De eorum potentia, vide Livium, 1. v, c. 34- Regem habe-
bant temporibus Tarquinii prisci , cognomine Ambigatum ,
et toti Celticae imperitabant , regemque regioni dabant,
etc. ; sed temporibus Jul. Caes. jam istius potentiae partem
maximam amiserant, et erant injide jEduorum : in ca-
talogo armatorum ab iis suppeditandorum in expeditione
Vercingetorigis, XII tantum millia eis imperantur, 1. vn,
c. 7 5 , quod non mirum est: nam exhausti erant ac prope
dispersi incendio urbium suarum, et excidio Avarici. Cae-
terum fertilissima regio , et omni genere culturae abun-
dantissima, ut etiam nunc est. Strabo : irapa toi? BiTouptSji
o-i&vipouyveta eo-Tiv a<reia: et ap. Plin. Bituriges ac iEdui calce
uberrimos fecisse agros dicuntur ; et argentum incoquere
aereis operibus , gloria Biturigum fuit. Incolebant autem
 GEOGRAPHICUS. 211
regni francici partem dictam le Berry, hodie depart. du
Cher, et de Vlndre.
Bituriges (Vivisci). Eos non peculiariter attingit Cae-
sar. At , quum libro 1 , B. G. c. 1 8 , de homine ditissimo
loquatur oriundoex Biturigibus, cui Dumnorix suam ma-
trem collocasset, incertum videri possit, utrum de Cubis, an
de Viviscis locutus sit. Tamen probabilius id de Cubis
dicitur. PorroBiturigesVivisci eamdem fortasse originem ,
quam Cubi, de quibus vide supra, habebant; nam Strabo
Viviscos, quos Wxou? appellat, dicit celticam esse gentem
alienigenam, sive Allopylam, nec Aquitaniae tribuendam.
A Plinio vocantur Bituriges, Liberi, cognomine Vivisci.
Ptolo. BiToupiye; ot Oui&oxoi. Apparet cognomen sincerum
esse Vivisci , litera b mutata in v, ex marmore Burdiga-
lensi, in quo legitur :
AVGVSTO SACRVM
ET GENIO CIVITATIS
BIT. VI V.
et ex Ausonio dicente in Mosella : « Vivisca ducens ab ori-
gine gentem. » Bituriges Vivisci, inter 44° t et 45° latit.,
2° y occ. et 4° longit. habitabant regionem dictam le Bor-
delais, partem praecipuam et primariam provincise quon-
dam dictae la Guienne; hodie dep. de la Gironde. Horum
urbs, Burdigala (Bordeaux), ut nunc, celeberrima jam
tum suis vitibus fuit : nam Plinius et Columella vitis
biturica* meminerunt.
Boeotia, vel ut codices ferunt, Boetia (B. C. 1. 111,
c. 4)- Inter 38° et 3g° lat. 21° et 22° long. Una ex cele-
berrimis et fertilissimis Gr33cia? regionibus. Erat autem
ultimis libertatis temporibus pars Achaise supra memoratae:
vide ad hanc vocem.Terminant eam a septemtrioneThessa-
lia et iEtolia; ab oriente Euripus et insula Eubcea; a meri-
die Attica; et ab occasu, Phocis sinusque corinthiacus.
i4'
aia INDEX
Lacum habet celebrem dictum Copaim, in quem infiuit
Cephisus; montes, Cythaerona, Helicona et Parnassi par-
tem; urbes preecipuas, Thebas, Orchomenon, Plataeam,
Leuctram , Cheronaeam et Lebadeam , Trophonii antro
notam , unde hodierna provincia , quae Bceotiae veteri
successit, nomen Livadie cepit.
Boia (I. viii , c. 1 4 )• Nomen regionis quam incole-
bantBoii(vide infra); vide quoque ea quae diximus, vol. i,
p. 3o3, not. 6.
Bon (B. G. lib. i, c. 5, a5). Inter 46° 1 et 4 7° lat.,
o° \ 1° ~ longitud. Erant a Gallis oriundi, teste Tacito,
qui de Helvetiis quibusdam in Germaniam penetrantibus et
de Boiis sic scribit (German. mor. nostrae editionis vol. iv,
pag. 5a): «Inter Hercyniam sylvam , Bhenumque et Mce-
num amnes, Helvetii , ulteriora Boii, gallica utraque gens,
tenuere. » Ita a^Anville , geograph. anc. t. 1 , p. 1 3 1 :
« Dans cenom de Boiohemum, celui du plus ancien peuple
« qu'on connaissepourTavoir habite,estrenferme unterme
«de la langue germanique, qui signifie, habitation,et ce
« nom est reste meme au pays, en subsistant dans celui
« de Boheme , quoique les Boii aient fait place aux Mar-
« comans, et ceux-ci a une nation Slavone ou Sarmate,
«qui l habite actuellement. On connait par Cesar, (B. G.
« lib. I) des Boii associes a la nation helvetique; et les Hel-
« vetiens , selon Tacite , s etaient avances jusqu'au Mein.
« Les Marcomans,et leur roi Maroboduus, voulant se sou-
« straire a la domination des Bomains, s'eloignerent du
« Bhin et duMein, sous le regne d Auguste, et enleverent
« aux Boiens le pays qui avait pris leur nom , que le meme
«peuple, en evacuant ce pays, a transporte dans celui
« qui s'est appcle Boioaria , Bajer ou Baviere. » Vide in-
super notam ad voc. Boihemi, Tacit. mor. German. , loco
citato. Sunt autem in Gallia Lugdunensi ; Boii autem post
Helvetiorum caedem, teste Plinio, Caesaris permissu et
 GEOGRAPHICUS. 2i3
^iduorum concessu, migraverunt in eam Galliae partem
quae dicitur le Bourbonnais : ita critici omnes. Male, se-
cundum D. de Mandajor ( Nouvelles Decouvertes sur
Vetat de Vancienne Gaule, p. 160), qui multis probabi-
libus argumentis evincit, regionem dictam le Bourbonnais,
penes Bituriges, non jEduos fuisse. Eam igitur Boiis con-
cessam sedem locat in parte dicta le Bas-Forest. Inde, et
juxta ripam fabulis celebrem fluminis Lignon, in eo loco
ubi nunc esturbsexigua vocata Boen, dans le Bas-Forest,
cujus nomen cum nominibus Boii et Boia apprime con-
sentit. Erat et exiguus sane populus ejusdem nominis in
Gallia. Ita d'Anville (geogr. anc. t. i , p. 8 1 ) : « Un petit
peuple, nomme&K, etait celui de Buies,du paysxle Buch
pres de la mer; et la resine que fournissent les landes
de ce canton, les fait appeler Piceos-Boios. » Boii autem
de quibus h. 1. mentio fit, partem iEduorum ab iis con-
cessam incolebant, juxta Arvernos et Bituriges, sc. angu-
lum terrae inter confluentes Ligeris et Elaveris ; ubi nunc
est le Bourbonnais, dep. de VAllier, horum urbs praeci-
pua Gergovia Boiorum. Vide ad hanc vocem.
Bosporus et regnum Bospori (B. Al. c. 78). Inter
45° et 45° 7 lat. 34° et 35° longit. Non Bosporus Thra-
cius, hodie diclus canal de Constantinople ; sed canalis,
seu fauces quae jungunt Pontum Euxinum cum palude
Maeotide ; quae quidem dicuntur Bosporus Cimmerius. Vox
Bosporus autem efficta aBo6?, Bovis, et iropo;, transitus
(gall. diceretur lepassage du bceuf). Bosporo autem reges
erant constituti jam ante Mithrid. , qui, tota regione potitus,
suis eum addidit dominiis. Inter hos principes Strabo nomi-
natim dat Leuconim, Sangarim et Parisadem ultimum. Re-
gnum Bosporanum complectebatur totam peninsulam, quae
a Graecis vocabatur Taurica Chersonesus ; regio omnium ,
quae fuerunt unquam,fertilissima,teste eodem,et frequen-
tissima, quae urbes habebat Panticapaeum , Parthenium et
'4J
ai4 INDEX
Nymphaeum portum ad littus Bospori ; Theodosiam , Sym-
bolim , Chersonesum ad littus Ponti , Eupatorium , demum
Cimmericum, urbem Mediterraneam. Incolae quidem ori-
gine Scythae erant , sed urbes pleraeque et portus coloniae
graecae habebantur. Tota regio hodie est la Crimee , et Bos-
porus dicitur mare del Zabache , sive cTAsow.
Brannovices (Aulerci) B. G. 1. vn,c. ^S.Vide Au-
lerci-Bran., et nostrae edit. vol. i, p. 378, notam 6.
Brannovii. Forte iidem qui Brannovices , errore codd.
diversi tamen videntur. Vide locum modo supra citatum.
Bratuspantium (B, G. lib. n, c. i3). 49* \ latit. et
o° 7 occid. long. Uno citato loco , hujus urbis meminit
Caesar, quum ex finibus Suessionum egressus territorium
Bellovacorum invadit. Nec Strabo, nec Ptolemaeus Bra-
tuspantium nominavere. Idem oppidum esse quod Ptole-
maeus et veteres geographiae peritiores notant Caesaro-
magum, postea dictum Beauvais , censent Scaliger, San-
son , Hadr. Valesius et Cellarius. At d'Anville , notice de
la Gaule, et geographie anc. t. 1 , p. 84 , aliam esse urbem
CEesaromagum , aliam Bratuspantium contendit ; et vesti-
giahujus ante duo saecula superfuisse docet, prope urbem
dictam Breteuil (en Picardie), in parcecia dicta Van-
deuil; et huic loco antiquitus datum nomen Bratuspante
ait : « et reipsa ego didici ab erudito quodam viro , qui in
regione aliquandiu versatus est, vicum aliquem esse inter
Breteuil et Montdidier, nomine Gratepenche in dialecto
Picardorum, quod idem in nostra lingua valet ac Gra-
tepense, seu Bratepense.» Qui quidem vicus colli ab una
parte praerupto impositus , situm oppidi , quin et castelli
gallicani oculis praebet. Nescio an is vicus pro loco quem
eruditus d'Anville citat, idem sit,sed duobus circiter leu-
cis francicis distat ab urbe Breteuil. Hunc tamen sibi urbis
MontisDesiderii (Mont-Didier) incolae honorem vindicant.
Nostrum non erit litem dirimere ; videamus tamen ex iti
 GEOGRAPHICUS. ai5
nerariis, an aliquid reperiamus. Et primum Antonini itine-
rarium a Samarobriva Suessonas usque LXXXIX ( 89
lieues gauloises, circ. 44 tieuesfrancaises) et viaadmodum
curva transit per Breteuil , Beauvais , Clermont, Creil,
Senlis, Villers Cotterets , usque ad Soissons, hoc modo;
A Samarobriva {Amiens) ad Curmiliacam,
( quam suspicor Breteuil ) M. P. XII.
CjESaromagum (Beauvais) M. P. XIII.
Litanobrigam (Creil. non Verneuil ,
ut ait Hadr. Vales. ) M. P. XVIII.
Augustomagum ( Senlis ) M. P. IV.
Suessoivas (Soissons) M. P. XLII.

Summa M. P. LXXXIX.

Tabula Theodosiana aliam viam nobis exhibet; scilicet a

Rothomago ad Augustomagum, hoc modo : Ratumagus-
vhi -Ritumagus -xii -Petrumuiaco-xv-Casaromago-
xxn-auGmagus. Summa, lvii leucae Gallicae , seu 28 f
francica? ; quae distantia satis congruit. Minime igitur dubia
est positio Caesaromagi (Beauvais). Satis certum est easdem
distantias minime vico Gratepense, nec urbi Monti-De-
siderio convenire; unde appareret, has urbes fuisse dupli-
ces;quarumuna,Caesaroinagus,caput gentis, aliter tamen
nominata Julii Caesaris temporibus, nec ab eo memo-
rata ; altera in finibus Bellovacorum , castellum potius
quam urbs, exstitisset, sicuti vidimus Agendicum, Provins,
distinctum ab urbe Senonum ; sicuti quoque Nasium Lin-
gonum diversum a civitate Lingonum (vide ad voc. Lin-
gones), et alia ejus modi. At si ad iter Caesaris a Suessio-
nibus ad Bellovacos proficiscentis respiciamus , id tendere
potius videtur ad Caesaromagum ( Beauvais ) quam ad Mon-

* Sic emenda pro XXII , quod edit. Ptolem. Bertiana habet , errore
lnanifesto.
2i6 INDEX
tem T)esiderium (Mont-Didier),seu Gratepenche.Res igi-
tur in dubio potest merito relinqui ; praesertim , quum nulla
supersint monumenta, quae rem certo apertam declarent.
Britanni. De iis vide nostrum l.IV, B. G. et ibi notas,
et Strab., 1. iv, c. 5 ; qui iis magnam similitudinein attribuit
cum Gallis, sedmajorem staturam ; eosdem fere mores et
usum vitae, sed ferociores, adsignat. Vide quoque Ptole-
maeum 1. n, c. 2; item Tacitum in Jul. Agricol. vita. Cae-
terum, quoniam temporibus Julii Caesaris parum nosce-
bantur, nibil amplius de iis dicemus.
Britannia. Vide Caesarem, B. G. lib. IV, ut supra.
Brundusium (B. C. 1. 1, 24, 25, 27, 3o, et alibi
passim ). /jo" 7 latit. , et i5°| longit. Urbs celeberrima
Calabriae, et portus notissimus juxta mare Ionium. Pto-
lemaeo BpevSeo-tov , seu BpevTeatov. Idem lib. vm, p. 227,
ed. Bert. to &e BpevTeVtov t-^v [/.eytiriv ^ptepav e^et tbptov tS
V y. xat Sie'<pnxev AXe^av^peta; -jrpo? &u'cet; topat; a xal «7.
Strabo, 1. vi, p. I94> edit. citat. «Brundusium fertur co-
lonia occupata a Cretensibus, qui cum Theseo e Gnosso
illuc pervenerint : post accessisse eos , qui cum Iapyge
eSicilia eo venerint (utrumque enim traditur); sed prio-
res non cohaesisse cum posterioribus , verum in Bottiaeam
abiisse. Postea temporis Brundusium , quum regem habe-
ret, multum agri amisit, ademptum a Spartanis, qui eo
cum Phalanto venerant; quem tamen pulsum Tarento
Brundusini receperunt, mortuumque splendida sunt di-
gnati sepultura. Ager ipsorum est quam Tarentinorum me-
lior : ut enim minus glebosus est, ita fructus contra bonos
profert. Mel quidem et lanae ejus cum primis laudantur.
Ad haec Brundusium portus habet quam Tarentum com-
modiores : nam ad Brundusium multi includuntur portus
unico aditu, a fluctibus tuti : intus receptis intra fauces mul-
tis finibus , ita uti eorum forma figuram cornuum cervino-
rum exprimat ; unde et urbi nomen. Locus enim , si una cum

■
 GEOGRAPHICUS. 217
urbe coiisideretur , maxime cervini capitis est similis , quod
Messapiorum lingua Brentesium dicitur. » Haec urbs bodie
vocatur Brindisi; sed portum ejus oneraria navis plena
ingentibus lapidibus demersa cumulavit. Hoc factum esse
fertur a Jo. Antonino, principe Tarentino, in bello quod
gestum est inter reges Neapolitanos et Venetos , ne alter-
uter potiretur. Conatus est Alphonsus effodere , sed frustra.
Bkuttii (B. C. 1. 1, c. 3o). Inter 38° et [\o° lat, 14°
et 1 5° long. Magnae Graeciae populi , etsi Ptolemaeus eos
a magna Graecia distinguit. Strabo, 1. v, p. 1 58 , eos a Lu-
canis,qui quidem a Samnitibus procedebant, oriundos in-
nuit; inde 1. vi, initio, Samnites iis genitores adsignat. In
eorum regione , Bruttia erat silva , pice dicta Brutlia Silva
nobilis. Unde Juvenalis , si nonnullis codd. fidem adhibea-
mus, ait sat. ix, v. \[\.
Bruscia (lege Bruttia) praestabat calidi tibi fascia visci.

Vid. editionis parisinae, 18 10, t. 1, p. 35o,et ibi notam.

Praecipuae Bruttiorum urbes Consentia, Petilia a Philoctete
e Troja redeunte condita, Crotona, Scylacium, et Bhegium.
Bullidenses ( B. C. lib. iii, c. 12). De iis Plinius,
1. iii, c. 2 3 : « Accolunt barbari Amantes et Buliones; »
quos sequenti libro Amantinos et Bullidenses appellat.
Strabo , lib. vn , p. 2 2 5:« Circa enim Dyrrhachium et
Apolloniam usque ad Ceraunios monteshabitantZfw^brtey,
Taulantii, etc. » Ptolem. , lib. ni, c. i3, p. 91 : Infra,
meridiem versus, Taulantios Elymiotas ponit, quorum
urbs Bullis. Nos latet, an Bullis eadem sit ac Elyma. Si
mappis Ptolemaei fidem adhibeamus, eee urbes differunt, et
Bullis portus est Epiri (hodie Albanie), supra Buthrotum,
circa 390 ~ lat. 18° long. Scylax, vetustissimus scriptor,
sic de iis habet : BouXivol ziavt eOvo; Ix^upwcov. Male.
Bullis. Vid. supra Bullidenses. -
Bursavolenses (B. Hisp. , c. 22 ). Hujus populi, sicut
218 INDEX
et urbis ejus, non meminerunt Strabo, neque Ptolemaeus,
qui tamen de urbe Bursada loquitur, quam locat in regione
Celtiberorum , inter Ergavicam ( ville detruite aux en-
virons de Triego, dans la Nouvelle-Castille) , et Se-
gobrigam ( Segorbe dans le rojaume de Valence), sed
paulo infra in directione qua nunc videtur Cuenca ( Nou-
velle-Castille ). Caeterum non aliunde noti.
Buthrotum (B. C. lib. iii, c. 16). 3o,°! lat., i8° long.
Urbs Epiri, quam Ptolemaeus, 1. in, c. i4, locat inter
Epirotas Thesprotios , et vocat BouTpwxov xoXnov , recte ;
nam posita est in angulo, quem efficit sinus Corcyram
insulam a continente separans. Hodie Butrinto in Al-
bania.
c.

Cabillonum (B. G. 1. vii, c. t^i , 90), 47° lat. et 2° 7

long. Urbs iEduorum , emporium , ut videtur , frequentis-
simum ; ibi enim Bomani nonnulli negotiandi causa con-
stiterant. Vid. 1. vm, c. 42- Et certe hujus urbis situs
maxime commercio opportunus ; quippe quod oppidum
cum Sequanis directe,et per Matisconem ac Segusianos
cum Allobrogibus et Helvetiis communicaret. Hodie Chd-
lons-sur-Saone , duche de Bourgogne, dep. de la Saone.
De varietate nominis hujus vide notas ad 1. vn , loco cit.
In suo itinerario, Antoninus ab Augustoduno indicat M. p.
xxxin ; in tab. Theod. a Lugduno ad Cabillionem ( ita
enim haec urbs appellatur), liv leuc. Gall. , 2 5 a 26
lieues francaises.
Cadurci (B. G. 1. vii, c. 4? 64, 7$; 1. vm,c. 3a, 9).
Inter 44° et 45° latitud. , i° et o° longitud. Ptolemaeo et
Straboni KAAOYPKOY xat ito^Xi? Aoun'<»)^a , et eos locat
infra Linucicos (Lemovices), et supra Petrocorios. Plinius
eorum meminit, 1. iv, c. 19, et dicit eos esse ante An-
tobroges (Nitiobriges) respectu Romae scil. Hi autem ad
 GEOGRAPHICUS. 219
Celticam pertinebant temporibus Caesaris , et clientes erant
Arvernorum , Rutenis quoque proximi. Horuin urbs praeci-
pua Divona, Cahors ; et aliud quoque oppidum eorum
notatur Uxellodunum. Vide ad hanc vocem. Porro in Tab.
Theod. vox Bibona(corrupte pro Divona) inter Aginnum,
(Agen) et Segodunum, satis indicat situm urbis Cadur-
corum. Emendanda tamen est Tabula : nam i°Divonam
locat ad sinistram ripam Garumnae, sieuti Aginum et Se-
godunum , quod falsum est omnino ; a° voces Cadurci et
Ruteni grandioribus litteris exaratae multo supra ad dex-
tram Garumnae. Caeterum de iis Plin. 1. xix, c. 1, ait :
ln culcilisprcecipuam gloriam Cadurci. Galliarum hoc ,
ettomenta pariter inventum. Et Juvenalis, sat. vn, V..221 :
Institor hibernae tegetis niveique Cadurci,
et sat. vi, v. 537 :
Magnaque debetur violato poena Cadurco.
Ubi glossa est ( t. 1 , p. 287 editionis F. Didot) : Culcita
linea, stragulum , lodix sic dictum a Gallia populis ,
quorum oppidum Cadurcum, Cahors, etc. Item Sulpitia
poetria in veteri epigrammate :
Ne me Cadurcis destitutam fasciis, etc.
Ita igitur inter populos , apud quos optimum linum nas-
cebatur. Quae fuerint eorum vires , non dicit Caesar. Ultimi
tantum Gallorum adversus Romanos fortiter steterunt.
Cerjesi(B. G. 1. 11, c. 4). Inter 490 et 5o° lat., 3°
et 4° long. Populi certe Galliae Belgicae attribuendi ; nam
Caesar eos lib. cit. numerat inter Condrusos et Pcemanos
in Arduenna silva, et communi appellatione Germanos esse
tradit. Situs hujus populi videtur fuisse in parte meridio-
nali episcopatus Leodicensis , vel potius in Luxemburgo.
D'Anville hujus nominis vestigia reperit in parvo flumine
dicto Chiers, inter Mouson et Sedan. At Sanson eos ait
220 INDEX
fuisse propiores Leodicensi , in paupere vico , cui nomen
Sere , vel Sire. Haec omnia incerta sunt.
Calagurritani ( B. C. 1. i, c. 60). 42° X latit. et
4° -j occ. longit. Urbis Calagurris ( Calahorra sur la
rive meridionale de VEbre, a tentree de la Castille
vieille, en EspagneJ incolae , in Hispania citeriori, Pto-
lemaeo et Straboni Vascones dicuntur. At Ptolemaeus urbis
Calagorina? meminit , quam locat non ad meridionalem ,
sed ad septemtrionalem ripam Iberi; unde Calagurritani
non essent incolae urbis recentioris dictae Calahorra, sed
alius cujusdam non longe distantis ab, urbe Pompelone
(PampeluneJ, qua parte non dicitur, et eam distributio-
nem secutus est V. C. Barbie du Bocage honorandus
Literarum facultatis in Academia Parisiensi doctor decanus
( Vid. mappam Hisp. veteris in nostra edit, 1. 11, p. 529).
Attamen ei viro morem non gero : nam Antonini itinera-
rium habet ab Osca Gesaraugustam, m. p. xlvi; Cas-
cantum, m. p. l.; Calagurrim, m. p. xx\x. Summa m. p.
cxxv : et reipsa ea est distantia ab urbe Osca ( Chuezca )
ad Ctesaraug. ( SarragoceJ , et ab hac urbe ad Cala-
gurrim ( CalahorraJ peregrinanti , et flumen ascendenti.
Caletes (B. G. 1. 11, c. 4; !• vni, c. 7). Inter 490
et 5o° lat, 1° et i° occ. long. Hos inter Belgas numerat,
et Velocassibus jungit Caesar. Idem x mill. armatorum in
bello Nerviaco pollicitos esse ait : hi KoXsto! vocantur
Straboni, qui eos, Caesari morem gerens, Belgis assignat.
Ptolemaeus contra KaM) Ta; vocat , et in Gallia Celtica , vel
Lugdunensi ponit. Nihilominus inter Armoricas civitates
videntur quoque recensiti ab ipso Caesare, 1. vn, c. 75,
sub nomine corrupto Cadetes; ( vid. not. ad hunc locum )
sed nihil in hoc mirum : nam quoad situm ultra Sequa-
nam, ad Belgas pertinere possunt, et quoad commercium
atque affinitatem, ad Armoricas civitates,quibus essent pro-
ximi. Cum Cadurcis, Rutenis, et Biturigibus, a Pliniocele
 GEOGRAPHICUS. 221
brantur quasi in velis texendis peritissimi, lib. xix , c. 1.
Habitabant in peninsula , quam efficit Sequana fluvius cum
mari, dicta bodie le pays de Caux, Normanniae provinciae
pars , dep. de la Seine-Inferieure, et horum urbs praecipua
Juliobona, Lillebonne.
Calydon (B. C. 1. iii, c. 35). 38° | lat.et i9°Tlong.
Urbs iElolise antiqua et celebris in fabulis, propter Me-
leagrum , et aprum Calydonium ; quam ita designat Strabo
1. x, p. 3 10: Aitw^wv etfft Ka/u^wv Te xal nXeupwv vuv
ptev T£Ta7J6iv(t)pi.6vai- to £e TtaXatov xpoffy^ri[/.a Tfj; jfeXXa&o? ^v
Taura Ta xTio-ptTa. Sita erat ad ripam orientalem fluminis
Eveni (hodie Fidari), non longe a mari. Ruinae exstant
prope vicum Mavromati.
Camerinum (B. C. 1. i, c. i5), 43° lat. et ii°long.
Urbs Umbriae , quam Festus pulchram esse ait , in Apen-
nini jugo sita : apud Strabonem hujus urbis nulla mentio;
Ptolemaeus eam inter urbes Olombrorum ponit. Haec ci-
vitas exstat adhuc sub eodem nomine ( Camerino ), et est
in provincia Italiae dicta la Marche d'Ancone.
Campania (B. C. 1. 1, c. 14 ). Inter 4o° \ et4i° {
lat. , 1 1 ° 7 et 1 1 j long. Regio Italiae omnium fertilissima.
Strabo 1. v, p. 167 : urap o^e toutwv twv ijiovwv ( pelagi
scil. Tyrrheni littus) Kau-xavia wao-a t&puTat, iteo^tov eu£at-
[jtovegaTOV twv aTravTWV TreptxetVTat &' auT(ji yewXofptat T&-
euxapirot, xat 6'pv) tcc Te twv SapitTwv xatTaTwv 6oxwv. Pto-
lemaeus, lib. m, c. 1 , p. 68 et 74, urbes Campanorum
tum maritimas, tum mediterraneas fuse describit. Campania
habet ad septemtrionem, Samniuin et Hirpinos; ad orien-
tem , Lucaniam ; ad meridiem , Tyrrhenum mare ; ad occi-
dentem , Volscos : praecipuas urbes, Nolam , Capuam , Nea-
polim, Nuceriam, etc. etc. Et est ea pars regni Neapo-
litani , quae hodie dicitur Terra di Lavoro.
Candavia (B. C. iii, c. 11, 79). Inter 4!°t lat. et
18° 190 long. Regio aspera, seu potius tractus montium,
222 INDEX
per quem a Dyrrachio et Apollonia iter erat in superiores
terras,et in Macedoniam interiorem, quae etiam his mon-
tibus ab occidente cingebatur. Hujus tractus meminerunt
Plinius et Strabo, qui hunc vocat Kav&aouiav. Hodie mons
Crasta, in Albania.
Canopus (B. Al. c. 25). 3i°-jlat. et a8°long. Strabo,
1. xvn, p. 8oi ,edit. de Paris, 1620 : KavwSo? o^eV' ir&tg
ev sixofji xal e;taTov ^a^ioi; arco Ale^av^peia? ire£-?i 1'ouo-i , eiuto-
vu[j.o; KavtoSou tou Meve>Yaou wjSepv/fTou aTi:o9avo'vTO? auTo'6t,
x. t. X. Ptolemseo quoque dicitur Kavwgo; MENEAAITOX
(vojjlou) {AeTpoTroyUs, et sita est ad ostium occidentale Nili
maximum. D'Anville, Geogr. anc, t. m, p. 1 1 : « Ca-
nope, lieu decrie par la licence qui y regnait, occupait
une poinle avancee en mer, sur laquelle on connait un
chdteau nomine Abukir, 011 le Bekier. Uune des deux
principales embouchures en tirait le nom de Canopicum
ostium; et c'est ce qu'on nomme auj'ourd'hui Maadier , ou
passage au-dela du Bekier. »
Cantabri (B. G. 1. iii, c. 26 ; B. C. 1. 1, c. 38). Inter
4a° 7 et 43°t lat., 4° et io^occ. long. Ab Asturibus
separanturin Strab., 1. 111, p. 167. Posidonius , Arlemido-
rus , et post hos Strabo, ibid.,p. i57,B.,partem Cantabriae
a Laconibus habitatam fuisse perhibent. Iidem latrocinia
exercebant , et feritatis erant eximiae , quippe qui san-
guine equino vesci inter delicias haberent. Hos primus
Caesar Augustus devicit, et Tiberius Caesar tributa eis
imposuit, et legiones ad id destinatas ab Augusto in di-
versa loca dispertivit, ut ii in officio continerentur; unde
Cantabri, qui antea socios Romanorum quotidie diripie-
bant, et quieti pacatique, quin et civiles fieri coeperunt.
Habebant ad septemtrionem , Oceanum ; ad orientem , Gal-
liam et Pyrenaeos montes; ad meridiem Berones, et alios
populos Tarraconensis Hispaniae ; item mare ad occasum.
At Ptolemaeus arctiores eis dedit terminos ', dicens, 1. 11,
 GEOGRAPHICUS. 11$
p. 45 : «Orientalia autem Asturiae tenent Cantabri. » Ur-
bes Cantabrorum praecipuae fuerunt, Concana, Camarica
(hodie Vittoria) , Brigantia , postea dicta Juliobriga, ad
fontes Iberi et ad radices montium, in eo fere loco qui
nunc dicitur le Val de Vieso , frontxeres de la Castille
vieille et des Asturies.
Cantium (B. G. c. i3, 14,22). Inter 5i° et 52° lat.,
i° et 3° v l°ng- Non proprie urbs, nec portus, ut Caesar
innuit, sed regio, quae pars Britanniae caesarianae, ad orientem
e regione freti gallici , et porrecta in iatitudinem , occasum
versus, per interiorem insulam. Strabo, 1. I, p. 63, C, de
situ hujus regionis , et de Celtica quae illi respondet : « Adeo-
que oricntales Britanniae propinquae sunt occidentalibus
Celticae , ut altera ab altera conspici possit. » Recte de
extremitatibus regni francici et britannici septem tantum
leucis distantibus inter se ; sed quod addit : « Cantium ,
inquam, et Rheni oslia. » Pessime admodum. Cantium
igitur nomen suum retinet hodie in comitatu de Kent, in
Anglia. Cujus urbs praecipua Durovernum , hodie dicta
Canterbury. Canter indicat nomen regionis ipsius. Burj
vox anglo-saxonica , idem sonans quod urbs. Erant in ea-
dem regione aliae urbes Romanis haud ignotae : scil. Du
robrivis (RofcJwster), Rochester. Portus satis frequentatus
Romanis appellentibus in Britanniam ; Rutupice , hodie
Sandmck; Dubris , hodie Douvres.
Canusium (B. C. 1. 1, c. 24). 4 1° T lat. et 1 3° j long.
Urbs et emporium Apulorum Dauniorum , secundum
Strabonem et Ptolemaeum, juxta flumen Aufidum. Male
qui hanc urbem cum Cannis confuderunt; qui locus distat
ab illa 111 mill. orientem versus. Canusium partem sui no-
minis retinet in urbicula dicta Canosa (Terre de Bari,
rojaume de Naples).
Cappadoces. Cappadociam incolentes. Id in iis miran-
dum animadvertere licet , quod , quum apud illos genus
224 INDEX
regium defecisset , libertatem a Romanis oblatam veluti
ipsis intolerabilem repudiaverint , regemque sibi dari po-
stulaverint ; facultate illius eligendi libenter a Romanis
concessa sapienter usi sunt, et Ariobarzanem crearunt. De
caeteris, vide infra Cappadociam.
Cappadocia (B. C. 1. iii, c. 4; B. Al., 34, 35, 3cj,etc.).
Hujus regionis situm fuse describit Strabo, 1. xn, p. 533,
B. et seqq. , et sub eodem nomine comprehendit non so-
lum Cappadociam majorem, Armeniam minorem et Ca-
taoniam ^ sed etiam Pontum ; quae partes reipsa in origine
ab iisdem populis incolebantur, scil. a Leuco-syris. Atta-
men in prooemio libri supra citati dicit : « Cappadocia , in
varias partes divisa, varias experta est mutationes. Qui ea-
dem utunturlingua, ii maxime sunt, qui definiuntur versus
meridiem Cilicico, qui vocatur Tauro; versus orientem
Armenia etColchide,aliisque interjacentibus gentibus,quae
sermone diverso utuntur; versus septemtrionem Euxino
mari usque ad Halys ostia ; versus occasum Paphlagonica
natione, et Galatis qui in Phrygiam commigraverunt ,
usque ad Lycaones et Cilices , eos qui asperam Ciliciam in-
colunt. » Sequitur regionis ampla descriptio, quam con-
sule , si placet. Secundum Ptolemaeum , Geogr., 1. v, p. 1 43,
et seq., Cappadocia terminatur ab occasu , Galatia et parte
Pamphylia? juxta expositam lineama Ponto usque ad finem;
a meridie, Cilicia, et parte Syriae, quae inde est per Ama-
num montem ad Euphratis partem; ab oriente, Armenia
magna juxta Euphratem; a septemtrione , parte Ponti
Euxini, quae ab Amiso Galatiae protenditur. Idem in Cap-
padocia includit Pontum Galaticum , Polemoniacum ,
Cappadocium et praefecturas septem. Sed temporibus C. Ju-
lii Caesaris , non ea erat Cappadociae extensio. Ea enim
Cappadociam majorem solam eomplectebatur , et fines ha-
bebat ad septemtrionem , Galatiae partem et Pontum ; ad
orientem, Armeniam minorem ; ad meridiem , Ciliciam; ad
 GEOGRAPHICUS. 225
occasum , Phrygiam et Galatiae partem. Regio caeteroquin
fertilissima et campestris , nisi quod lignis careret sylves-
tribus, quae non nisi in montibus peti et coli poterant.
Cappadocium minium celebratur a Strabone , quod cum
Hispanico contendere et Sinopense cognomen antiquitus
habuisse ait, quia Sinopen id avehere solebant, antequam
Ephesiorum negotiatio usque ad hujus regionis homines
prorogaretur. Montes, Taurus, anti-Taurus, Ophlimus et
Argaeus; flumina praecipua, Melas et Halys. Urbes vero
Masaca, postea Ccesarea, caput gentis; aliae autem parum
celebres fuere. Reges ejus et politiam pete ex historiis.
Captja ( B. C. 1. i , c. i o , 1 4 5 1- mi, a i , etc. ). 4 1 ° i
lat. et 12° long. «Dicitur, inquit Strabo, 1. v, p. 242, D,
Tyrrhenos, quum duodecim urbes, ibi . ( in Campania )
habitarent, quae earum quasi caput esset, ea de causa Ca-
puam nuncupasse. » A Ptolemaeo memoratur , 1. m , c. 1 ,
p. 74, ct a Suetonio in Nerone, ubi dicitur veteranis fir-
mata. Caeterum urbs maxima et florentissima Campaniae,
quin et Italiae totius post Romam. Non eumdem nunc situm
servat quem antea habebat, sed Juxta Vulturnum amnem
distat a veteri urbe 111 mill. pass. e regione urbis olim dictae
Casilinum.
Carales ( B. Afr. c. 98 ). 3o,° 7 lat. et 70 f long.
Straboni, Ptolemaeo et Plinio Caralis ; civitas et pro-
montorium in Sardinia. Carthaginienses habuitconditores,
et semper fuit urbs caput insulae ; quod jus servat adhuc
sub eodem fere nomine Cagliari.
Caralitani. Urbis Caralis incolae. Vide supra modo
Carales.
Carcaso (B. G. 111, c. 20). 43° 7 lat. et o° long. A
Ptolemaeo quoque dicta KapxwrG, in nummis veteribus,
et a Plinio et alus Carcasso. In Tab. Peutinger. Carcas-
sione inter Eburomagum et Uvianam. Itinerarium Hie-
rosolymitanum habet Cestellum ( pro Castellum ) Carcas-
IV. . ,5
226 INDEX
sone. Urbs Volcarum Tectosagum in Gallia , sed in
provincia romana inclusa. Hodie Carcassonne en Lan-
guedoc (dep. de VJude).
Carmona (B. Alex. c. 57, 64). 370 f latit. et 8°
occ. long. Straboni Carmon ; urbs Hispaniae Baeticae, in
provincia ulteriore , parum distans ab Hispali (Seville).
Nonien suum hodie servat Carmone in Andalusia.
Carmonenses. Carmonae urbis incolee. Vide supra.
Carnutes (B. G. 1. 11, c. 35; 1. v, c. 25, 29, 54, et
alibi passim). Inter 47° et 49° lat; o° et i° occ. long.
Unus e maximis et florentissimis Celticae populis , jam ante
caesarianam expeditionem notus, et quidem a Livio, 1. v,
c. 34, inter populos, qui Tarquinii prisci tempore Alpes
transierunt numeratus. Nihilominus in Renwruin erant
clienlela, B. G. , 1. vi, c. 4; et eorum regio inedia fere
erat totius Gallia:, non quod reipsa esset, sed quia in ea
sedes praecipua Druidarum fuit, ideoque tribunal supre-
mum Galliae foederatse. A Ptolemaeo vocantur KapvoiiTat;
sed a Plut. in Caesare KapvouTtvot ; a Plinio et Strabone
Carnuti et Carnutini. Conterminos habebant ab oriente
Senones; a meridie Bituriges et Turones; ab occasu Au-
lercos - Cenomanos ; a septemtrione Aul. - Eburovices et
Parisios. Urbs praecipua Autricum, AuTptxov (a Plut. ),
Chartres; et Genabum, cujus vide excidium in Ca?s. I. vn,
cap. 6, emporium celebre (vid. ad h. vocem). Ita igitur
occupabant duas Galliae recentioris provincias : scil. le
pays Chartrain et V Orleanais , hodie dep. d'£ure-et-
Loir , et du Loiret.
Carruca (B. Hisp. c. 27 ). 370 lat. et 70 \ occ. long.
Hispania; Baeticae oppidum in Provincia ulteriore, Phnio
forte Caurasia vocata; a Strabone et ab erudito D'An-
ville omissa, nisi pro Carruca acceperis Curula, quam
in mappa sua, n° 22, ad Cl. V. Rollin opera, locat infra
Ursaonem, meridiem versus, sed ad 7° 7 occ. long. Pto
 GEOGRAPHICUS. 227
lehiaeus Carrucae non meminit in textu suo, sed in Tab.
ir, urbi Cariossce, nomine forte corrupto, eumdem fere
situm Carrucce assignat. Itinerarium Antonini urbis Curi-
cai meminit, quam ponit inter ltalicam ( Sevilla la
Vieja), et Emeritam (Merida) : hoc modo , ab Italic. ad
montem Ariorum m. p. xlvi. — Curicam m. p. xlix. —
Contributam m. p. xxix. — Perceianam m. p. xx. —
Emeritam m. p. xxiv. — Summa m. p. clxviii. Sed ea po-
sitio minime convenit;tum propter mensuras itinerarii quse
falsae sunt; tum propter expeditionem ipsam Caesaris; qui
post captum oppidum a Ventisponte , iter fecit Carrucam,
deinde in campum Mundensem : porro Curica Antonini es-
setlongius remota ultra Baetim,occasum versus; et Munda
meridiem versus, inter Bastulos. Quapropter haec positio
deserenda est, etsi erudito viro Wesselingio ad Anton. Itin.,
p. 4 1 0 ■> inprimis arrideat.
Carteia (B. Hisp. c. 37 ). 36° \ lat. et 70 ~ occ. long>.
Ptolemaeo Kapmta prope promontorium quod dicebatur
Calpe. Nec cum urbe Calpe ( Gibraltar) confundenda,
nempe quae remotius sita sit septemtrionem versus , prope
urbem nunc dictam Algesira in Andalusia.
Casilinum ( B. C. 1. iii, c. 21 ). 4l0J 'at- et i2°long.
Oppidum Campaniae, quod male Livius dicit situm ad os-
tium Vulturni amnis, ubi narrat longam Praenestinorum
dxl militum patientiam in ea urbe defendenda; nam et
longe remotius est; id enim propius accedit ad urbem
Capuam (111 tantum mill. secundumTab. Peutingerianam ,
Segm., V, F. ). Straboni KaG&ivov , Ptolem. Kaa&ivov. Re-
centiores Casilinum vocant Castelluzo ; at incertum est.
Notandum autem , Capuam hodiernam e regione Casilini
conditam fuisse postmodum, ad dextram Vulturni amnis
ripam. Ita saltem hunc situm innuunt mappae recentiores.
Cassi (B. G. 1. V, c. 21). Ultra 52° lat. et 3° occ. long.
Quod non tuto affirmaverim. Populus Britanniae ignotus;
i5'
228 INDEX
forsan, ut conjicit Vossius , a Velocassibus oriundus. Vid.
Felocasses, et mappam nostram Galliae. Cambdeno Anglo :
the hundred of Caishow.
Castra Cornelia (B. C. lib. n, c. 24)- 370 lat. et
70 f long. Vide notam ad locum citatum.
CASTRA PoSTHUMIANA ( B. H. C 8 ). 3 7 0 7 lat. et 6° 7 OC
long. Hujus loci veteres geographi non meminere. Caesar
solus de eo loquitur. Quum autem Caesar hoc ipso capite
castrorum Pompeianorum situm indicet inter Ateguam
et Ucubim, et ad iv tantum millia pass. castra Posthu-
miana locaverit, huic loco situm ita dedit vir cl. Barbie
duBocage, ut videre licet in mappa nostra. Incerta tamen
res est. Nonnulli hanc urbem appellant Castro el Rio ,
quod probabile videturrnam positiones utriusque, scilicet
Castrorum Posthumianorum et urbis nunc dictae Castro
el Rio parum differunt.
Castulonensis Saltus (B. C. 1. i, c. 38). Inter 38° et
390 lat.; 5° et 6° long. occ. Sic dictus ab urbe Castulone
juxta ripam dextram Baetis. Castulo, haud longe ab Illiturgi
sita, vocatur Ptolemaeo Kairou^wv. Dicta urbs Oretanorum,
qui pertinent ad Hispaniam citeriorem Caesaris, etTarra-
conensem Ptolemaei , hodie Cazlona in Andalusia.
Caturiges (B. G. 1. 1, c. 10 ). Inter 44° et 45° lat,
4° et 5° long. Caesar Caturiges cum Centronibus et Graio-
celis nominat, veluti qui hujus exercitum itinere prohibere
conati essent. Strabo, 1. iv„ p. ao4 , eos vocat cum Cen-
tronibus, Veragris, et Nantuatibus, veluti qui summas
Alpes occuparent. Male Ptolemaeus eos in Alpibus Graiis
locat : nam erant in Alpibus Cottiis, ut constat ex inscrip-
tione tropaei a Plinio, 1. m, c. 20 memorati. Utrobique
iEthicus Caturigas ponit inter Ebrodunum, Embrun, et
Vapincum, Gap : ab Ebroduno xvn, a Vapinco xn, haud
procul a fluvio Druentia , la Durance. Urbem eorum Tab.
Theod. Catorigomagum appellat, et recte collocat inter
 I

GEOGRAPHICUS. 229
Ebrodunum et Vapincum, hoc modo : Vapincum vi. —
Ictodurum vi.-^p Catorigomagus vn. — Ebroduno summa
xxix mill. ; quae distantia nimia videtur , sed propter
sinus viarum inter praeruptos et altos montes aptari facile
potest. Urbis Caturigce vestigia reperiunt D'Anville et
alii, in loco cui nunc est nomen Chorges, entre Gap et
Embrun, dans le Dauphine, depart. des Haules- Alpes.
Hos suspicatur idem d'Anville (not. de la G., p. 2i5)
fuisse Italos origine; et ab Insubribus in montium interiora
pulsos, et post modum caeteris Gallis Sigoveso duce in
Italiam irruentibus se junxisse. Inter gentes gallicas hi po-
puli memorantur, 1. v, c. 34-
Cebenna mons (B. G. lib. vn, c. 8, 56). Inter 43°
lat; 1 ° et 3° long. Mons Cebenna qui Arvernos ab Hel- 1
viis discludit. Ptolemaeus , Strabo et Graeci KifAfievov 6'po?.
Avienus quoque in oras maritimae 1. 1 , hunc montem vocat
Cimenum, atque regionem Cimenam dicit. Plinius Narbo-
nensem provinciam a reliqua Gallia latere septemtrionali
montibus Cebenna et Jura discerni ait. In Tab. Theodo-
siana invenio ad fontes Garumnae , ut indicat vox , ff9
Garumna , montis figuram , quae reipsa mihi videtur re-
praesentare Cebennam montem, licet non Garumna fl.
oriatur ex monte Cebenna, sed Tarnis fluvius le Tarn,
verum errore scribentis qui utrumque confudit. Porro Ce-
benna mons incipita VolcisTectosagibus,etprocurrit Ru-
tenos usque, unde communicat cum montibus Arverrtorum
ab occidente; deinde septemtrionem versus per Velaunos,
unde quodammodo jungitur longissimo tractu, et inter-
jacente Rhodano, monti Jurae ad orientem , et ad septem-
trionem cum Vogeso. Tota regio quam mons Cebenna
circumcingit , dicitur hodie les Cevennes, departem. de
VAveyron, de la Lozere et de VArdeche.
Celtje seu Gaixia Celtica (B. G. lib. 1, c. 1). Inter
44°et49° Ttat-j 7 occ. et 70 or. long. Pars tertia Galliae
• ■ ' i5s
a3o INDEX
totius , maxima quoque et fertilissima , unde Gallis nomen
universis inditum. Terminos habebat ab oriente Alpes
maritimas, Cottias, Graias, Penninas, Rhsetiam et Rau-
racos; a meridie Provinciam, partem Cebepnae montis et
Garumnam flumen; ab occasu mare Oceanum; a septem-
trione flumina Sequanam et Matronam , et Leucos. In ea
parte XLIII populos numerabimus; scilicet ab occidente
proficiscentes , Osismios, Venetos, Lemovices, Curiosoli-
%es , Ambibaros , Unellos , Bellocassos , Lexovios , Auler-
cos-Eburovices, Parisiorum partem cis-Sequanam , item
Senonum partem, Lingonas, Sequanos,Helvetios, Helvios,
Velaunos, Gabalos, Ruthenos, Cadurcos, Eleutheros-Ca-
durcos , Nitiobrigum partem cis-Garumnam , Petrocorios ,
Santones , Pictones , Nannetes , Rhedones , Aulercos-Dia-
blintes , Essuos, Aulercos-Cenomanos, Andes, Turones,
Carnutes, Bituriges, Lemovices, Arvernos , Boios, Segu-
sianos , Ambarros , Brannovios , Aulercos Brannovices ,
Mandubios et .fliduos. De quibusque populis , de eorum
indole, moribus, viribus primatim dicemus, adunamquam-
que vocem, sed peculiariter de hac parte tractavimus ad
voces GalU et Gallia.Yide t. i nost. ed., p. 48 1 et seqq.
Celtibjjria (B. C. lib. i, cap. 61). Inter 3g° 4 latit,
et 3° et 5° occ. longit. Magna regio Hispaniae citerioris
ex Caesare; ex Ptolem. pars Tarraconensis. Terminos habet
ad septemtrionem, Vascones et Ilergetes; ad orientem,
Edetanos; ad meridiem, Contestanos et Orestanos; ad oc-
casum, Carpetanos et Arevacos. Nomen Celtiberorum in-
dicat satis populi originem; ii enim erant Celtae; sed
Celtae rudes et ferj. De Celtiberis Lucan. 1. iv,vers. 9.
Profugique a gente vetusta
Gallorum , Celtse miscentes nomen Iberis.

Strabo, 1. m, p. 162 : « Narrat Posidonius, M. Marcel-

lum exegisse e Celtiberia tributum talentorum DC- Quod
 GEOGRAPHICUS. 23i
argumento est Celtiberos et populosani et pecuniosam
fuisse gentem; quanquam solum colerent, utcuinque in-
commodum. Quod autem Polybius dixit, Tiberium Grac-
chum CCC urbes Celtiberiae dejecisse, id comice exagitat,
in Gracchi gratiam inquiens, ab eo turribus urbium no-
men inditum, ut fit in pompis triumphalibus. » Et eam
causam mox addit idem Strabo : « Nam neque regionis
natura capax est urbium propter ariditatem soli , vel lon-
ginquitatem, vel feritatem hominum, etc. » li igitur qui
M urbes Hispaniae toti addicunt , pagos , quin etiam vicos
urbium loco censuerunt. Celtiberiae autem urbes praeci-
puae erant Ergavica, inter montes non longe a fpntibu»
Tagi, Bilbilis (non longe a Catalaiud) , Turiaso (Tara*
cona ) , Cascantum ( Cascante ) , Valeria ( Valera in
regione dicta la Manche) , Lobetum , etc. Celtiberia vetus
nunc occupat magnam partem novae Castilliae, et Arra-
' gonensis regni cum aliquantula parte Castilliae veteris.
Cemmagni (B. G. 1. v, c. 21 ). Inter 5a° et 53° lat,
i° et a° occ. long. Tacito dicuntur Iceni; Ptolem. 2ipvot.
De iis nihil apud Strab. Interpres graecus Caesaris habet
KevijAavot : unde Vossius legendum putat Cenomani ( les
Manceaux) e Gallia , scilicet in Britanniam translati. Ho-
rum urbs praecipua, seu potius castellum erat Venta.
Hodie Caster, pres de Norwich , dans la province de
Norfolk.
Cenomawi. Vide Aulerci.
CEBTTROifES (B. G. 1. i,c. i o ). Inter ^S" et 46° brtit,
4° et 5° long. Ita D'Anville, Geog. anc, t. 1, p. 65 :
« Les Centrones occupaient la Tarentaise , qui a tire
ce nom de celui de Darantasia , qite la ville de Monstier,
jouissant de la prerogative de metropole dans cetfe pro-
vince des Alpes, portait primitivement. » Caesarr Ub. 1,
c. 10, eos cum Caturigibus et Graiocelis citat. Straboni
noti sunt et vocantur RevTpwve; , supra Salassos in vertici*
i5J
332 INDEX
bus montium. Ptolemaeo quoque dicuntur KevTpwve;, ad-
dicuntur Alpibus Graiis. Item in Tab. Tbeodos. Vicus
pauper qui servat adhuc nomen Centron, cujus ecclesia
superior est in aliquibus rebus ecolesiae cathedrali de Mon-
stier, videtur fuisse urbs primaria hujus gentis, et rece-
pisse postea nomen Fori Claudii, etsi altter placeat Had.
Valesio. Est alia urbs dicta Azima, Aisme, quae de prin-
cipatu quoque disputat.
Ceiiaunii montes (B. C. 1. m,c. 6). Inter 4o°et4o° -
lat. ; 170 et 180 long. « Le rivage de VEpire, inquit
C. V. D'A/wilIe, Geog. anc. , t. 1, p. 2^3, commence
a une pointe nommee Acro-Ceraunia, opposee directe-
ment au talon de Vltalie, et ou se terminent des mon-
tagnes qui, exposees par leur elevation a etre/rappees
de la foudre , etaient appelees Acro-Ceraunii montes.
Cette pointe est nommee Linguetta par les Italiens, et
Glossa par les Grecs. Le canton situe dans ces montagnes
et le long de la mer se nommait Chaonia ( Vid. ad hanc
-vocem); et le nom de Chimera , qui etait celui d'un Heu
maritime de la Chaonie, est applique aujourd'huia cette
eontree. » Ergo Ceraunii montes in Epiro juxta mare
spectantes Italiam in regione dicta Chaonia. Horum me-
minit Virgil. ^neid.,1. m, v. 5o6 r
« Provehimur pelago vicina Ceraunia juxta. »

Ubi Servius : « Sunt montes Epiri a crebris fulminibus

propter altitudinem nominati ; graece enim Kepauvoe
fulmen significat.
Cerciwa., insula (B. Afr., 1. ym, c. 34)- 35° latit. et
8° 7 long. napaxsirai Trj apyjij TYisSuprew;, inquitStrab. XVII,
p. 834, vY]ff&s itapaaYiJO)? , i Kepxtvva , eufAeyeGmi; , e^ouoa
6f/.a>vu|/.ov ihJXw jcal aXkrt eXaTTiov Kepxtvvm;. Testibus Pli-
nio et Sallustio ad promontorium minoris Syrtis. Geographi
tamen recentiores eam insulam non Syrti minori, sed
 GEOGRAPHICUS. 233
provinciae Emporia dictae addicunt. Ex hoc inferri posset
Plin. et Sall. confudisse insulam Cercinam , hodie Kerkeni,
cum insula Meninx, vel Gorba , hodie Zerbi, a qua reipsa
Syrtis minor incipiebat. Strabo et Ptolemaeus distinguunt ;
et ex contextu Caesaris apparet Cercinam propiorem esse
debuisse urbi Lepti, quam ut Syrtim minorem attingere
potuerit; nisi in his temporibus Syrtes longius septemtrio-
nem versus sese extenderint. Videant critici.
Ceutrones (B. G. 1. v, c. 39). Supra 5i° lat. etinter
1 0 et 20 long. Quantum conjicere licet, Nerviorum clientes.
Oudendorpius legit Ceutrones , consentientibus nostris
codd. ; ast alii legunt Centrones, ut videre licet ad h. voc. :
facilis mutatio tou n in u , et vicissim , ap. codd. Diversi
tamen sunt a Centronibus. Ita Glandorpius : « Ceutronum
oppidum Ceutro in dicecesi Leodicensi, tribus milliaribus
a Tungris situm est. » Turpin de Crisse, t. 1, p. 36g,
ceuxde Saint-Tron. Male ; nam Saint-Tron\emt a Sancto-
Trudone praesbytero. D'Anville eorum meminit, p. 35y.
Ipse tamen ignarus loci. Marlianus contra Centrones :
« Forte nunc sunt Contracences in Flandria diceceseos
Tornacensis , Courtrai en Flandre. » Sanson , Agrum
Grudice, la terre de Groude, in dicecesi Brugensi. Male,
nam sunt Grudii, de quibus infra. Illis sedem adsignavi-
mus quam nunc occupant les Gantois , in Flandria. In-
certum tamen est.
Chersonesus apud JEgyptum. Vide notas B. Alexan-
drini, c. 10.
Cherusci (B. G. 1. vi, c. 9). Inter 5i° et 52° rat. ,
et inter 8° et io° long. Strabo, 1. yii, p. 291 et seqq.,
hujus populi meminit, eique sedem assignat inter Germa-
niae gentes minores, sed quam? incertum est. Nihilominus
loquitur de Cheruscorum pugna Arminio duce in saltu
Teutoburgensi ( dans Veveche de Paderborn ) , in qua
Romanorum legiones victae sunt, et Varus occisus ; deinde
a34 INDEX
memorat victoriam Germanici , qua effectum est , ul gens
Cheruscorum prope deleta fuerit; unde recentiores, inter
quos D'Anville, Geographie anc, t. i, p. 124, Cherus-
cos locat paulo supra Caucos majores, et juxta utramque
ripam Visurgis fl. (du Weser) : atPtolemaeus longius eos
a Caucis removet; et ad radices montis Melibochi ( le
Hartz-Wald) , inter fontes Visurgis et Salae, prope Ba-
cenim silvam ( vid. ad h. voc. ). Ptolemseo morem gerit
Ortelius ; et ego iis assentior. Namque ex eo quod Roma-
nos trans Visurgim lacessivere Cherusci in primo conflictu ,
non inde sequitur eos incoluisse Teutoburgensem vallem :
prseterea , in secunda expeditione, Germanicus Caesar
usque ad Visurgim pervenit , sine ullo conflictu; et cis
flumen stetit, dum Arminius ultra esset cuin suo exercitu,
sine dubio ut possessiones suas tueretur , et Romanos a
transitu fluminis arceret. Ex nostra igitur conjectura
sedes Cheruscorum erit non in regione nunc dicta eoecke
de Paderbon , sed in principatu dicto Landgraviat de
Thuringe, inter Erfurt et Swartsbourg.
Cilicjes (R. C. \. iii, c. 101 ). « Sunt, inquit Strabo,
1. xiii, p. 627, qui dicunt Cilices (quoruin Homerus me-
minit) e Troja pulsos in Syriam migrasse, Syrisque eam
ademisse provinciam quae nunc est Cilicia. » Reipsa Troa-
dis una pars, Ciliciae nomine nota est (vid. infra Cilicia).
Cilices piraticam exercuisse , et castella habuisse , ubi se
suamque praedam absconderent, notuin est, tum exStra-
bone, 1. x, p. 477 5 XIV< P- 668, tum ex historia. Ro-
mani enim ingentes adversus eos exercitus mittere, et
bella per multos annos gerere sunt coacti ; unde trium-
phos illustres reportavere : hinc Servilius vocatus est
Isauricus : quin et Cicero et Pompeius qui eos delevit ,
victoriam ex iis adeptam non dedignati sunt. Ea tamen
cupiditas piraticam exercendi non erat innata; sed a
Syriorum regum debilitate et ignavia ortum cepit , ut
testis est idem Strabo.
 GEOGRAPHICUS. a35
Cilicia(B. C.1.hi,c.3, 102, B. Alex.c. 26, 34,etc).
Inter 36° et 37°! lat. , 3o° et 36*long. Magna regio Asiae
minoris, quae porrigitur in longum secundum oras maris
interni, seu Mediterranei. Ejus fines, ad sept. Pisidia, Ly-
caonia, Cataonia et mons Taurus; ad orientem Comagene;
ad meridiem mare internum; ad occidentem idem mare et
Pamphylia. Duplex est scil. Cilicia; aspera, in qua Isauria
et Trachea; et Cilicia campestris. Montes habet in parte
occidua, et quidem asperos, sed nullo nomine insignitos,
propter quos Trachea ( Tpap; , asper) cognominata est:
ex iis Taurus , qui campestrem Ciliciam ad septemt. termi-
nat, sicuti Amanus ad orientem. Flumina autem sunt Me-
las, Selinus, Orymagdus, Lamus, Sarus et Pyramus : urbes,
in Trachea, Trajanopolis, antea Selinus, hodie Selenti,
Seleucia , Tarsus illustrissima, urbs caput totius provinciae;
Anazarbus in Cicilia campestri, Flavias , etlssus Alexandri
Magni victoria insignis. Sunt et duae aliae regiones, sed
longe inferiores , quae Ciliciae vocantur ; scilicet altera in
Troade, prope sinum Adramyttenum,ubi Lyrnessus; altera
inCappadocia, ubiMazaca, urbs Cappadociae princeps. Sed
de iis nulla h. 1. mentio fit.
Cimbri (B. G. 1. 1, c 33; 1. n , c. 29 , etc). Inter 54° et
58° lat. , 5° ~ et 8° long. Gens satis nota apud historicos,
et cujus sedes minime incerta fuit ; hodie le Julland et
partie du Holstein , quibus forsan addendae sunt , l'Ue de
Seeland, et aliae adjacentes.
Cinga (B. C. 1. 1, c. 48). Fl. Hispaniae citerioris, seu
Tarraconensis, a Pyrenaeis montibus descendens; 42° 1
latit. et 2° ~ occ. longit. , et influens in Sicorim 4j0 i 'at-
et a° long. occ; paulo supra Octogesam, ubi Sicoris in-
fluit in Iberum. Hujus fluvii nomen hodiernum est la
Senga. Vide Mappam.
Cingulum ( B. C. 1. 1, c i5). 43° t lat. et 21° long.
Pieenorum oppidum; quod suum nomen hodie retinet:
caeterum non aliunde notum.
a36 INDEX
Cirta (B. Afr. c. 2 5). 36° - latitud. et 4° longitud.
« Numidiae metropolis, et quondam Massinissae regis, et
successorum ejus regia, inquit Strabo , 1. xvn, p. 832,
est in mediterraneis urbs munitissima, et optime omnibus
rebus instructa, maxime a Micipsa, qui et Graecos in eam
habitatum deduxit, et tantum effecit, ut X mill. equitum,
XX peditum emitteret. » Plinius et Mela coloniam Sitia-
norum vocant , forte a P. Sitio , cujus meminit Noster hoc
ipso c. 2 5. Ptolemaeus Cirtam Juliam vocat. Constantinae
nomen adepta est posterioribus saeculis, ut scribit Aurelius
Victor ; quod nomen retinet adhuc in mappis recentioribus;
male igitur interpres Ptol. (ed. Bert.) scripsit ad oram libri
Alger. Alger enim urbs est maritima; et Cirta, seu Con-
stantina urbs , est mediterranea. Etsi Aurel.Victor eam Con-
stantinam appellet, nihilominus in itinerariis nostris Cirtae
nomen retinet. Itin. Anton. eam Cirtam coloniam appellat,
ab Hippone distantem xciv mill. Tab. Peuting. quoque
Cirtam colon. distantem ab Hippone xcxix mill. Mensura
Antonini ad verum propius accedit ; a Bona enim (Hippo-
ne) ad Constant. recta linea sunt 3o leucae gallicae.
Cisalpina Gallia, seu Togata ( B. G. 1. vn , c. 1 ).
Ita indicatur, sic ut vel tirones norunt, pars Italiae quae
terminatur ad septemtrionem Alpibus Penninis et Rhaeti-
cis, et populis Rhaetiam etVenetiam incolentibus; ab orien-
te, mari Adriatico; a meridie, Italia; ab occasu, Liguria,
Alpibus Cottiis et Graiis.
Cisrhenani ( B. G. lib. vii , c. 2 ). Sic Noster vocat
Germanos incolentes Rheni sinistram ripam. Hodie le Pa-
latinat, usque ad coloniam Agrippinam.
Clupea ( B. C. 1. 11, c. 23 ). 370. latit. et 8° -f long.
Urbs maritima in Afr. proprie dicta, quae et cognomi-
natur Zeugitana. De ea Strabo : « Cossura in insula est
ante Lilybaeum sita, in medio inter id et Aspidem Cartha-
ginensium urbem , quam Clupeam dicunt , utrinque
 GEOGRAPHICUS. 237
Lxxxvm stad. distans. » Hoc loco advertendum Caesarem
nominasse Clupeas, et mox Clupeam, unam eamdemque
urbem, errore forsan librariorum; qua propter Ciacco-
nius emendat a Clupea, ut est ap. Liv., 1. xxvn, c. 29;
I. xxix, c. 32. Ptolemaeus et nostra itineraria hujus urbis
meminerunt. Aliquot leucis distat a promontorio Hermaeo
( le cap Bon ), orientem versus, secund. Ptolemaeum oc-
cidentem versus ; male. Tab. Peut. hanc habet ad orientem.
Hujus nominis vestigia exstant in loco, cui nomen Aklibia,
in regno Tunetano.
Cocosates (B. G. 1. 111, c. 27 ). 44° 7 lat- et 3° - oc.
long. Populus iste a Caesare memoratur inter eos qui se
Crasso dediderunt : nec alius scriptor eorum meminit.
La position de Cocosa, inquit D'Anville, Not. de la
Gaule,p. 2 3o, nous indique le canton qu'ils occupaient.
Porro in Itinerario Antonini, ab aquis Tarbellicis, Bur-
digalam usque, describitur ita : Ccequosam (lege Cocosam)
XVI. — Tellonum XVIII. — Salomaco XII. — Burdigala
XVIII. Sum. LXIV leuc. gallicae : sunt tamen solummodo
60 leuc. gall. ab aquisTarb. adBurdigal. recta linea, sed,
ut observat idem D'Anville , divertebatur a via , ut ali-
quem locum nonnullius pretii reperiretur Salomaco vide-
licet, quem idem criticus vult esse Sales. Porro subductis
quatuor leucis pro diverticulo , numerus XVI post Cocosam
incidit ad fines pagi cujusdam, hodie vocati Marensin,
distantisXVI leuc. gall., 8 1. fr. ab aquis Tarbell. Acqs,
vel Dax en Gascogne, dep. des Landes.
Comagene(B. C. 1. iii, c. 4)-Inter 35° | et 35°7 lat. ,
1 5° et 1 5° j long. Regio exigua Syriae ad Euphratem sita
terminos habet ad septemtrionem Cappadociam et Arme-
niam minorem ; ab oriente et meridiana parte Euphratem ,
qui eam separat a Mesopotamia ; ad meridiem Syriam ; ad
occidentem Ciliciam. Urbs caput provinciae erat Samosata,
hodie Semisat, et hodierna Comagene dicitur nunc Ala
a38 INDEX
duli. Vid. Strabonem, 1. xi, p. 52 1 a, 527 c; Ptolem.,
1. v, p. i5g.
Comana Cappadocice (B. Alex. c. 66 ). 38° lat. et 43°.
long. Vide quae notavimus ad locum citat. Nummi autem
in ea urbe cusi cum epigraphe KOMANEnN, frequentes
sunt, et ad hanc urbem pertinent. Erat et tertia urbs ejus-
dem nominis in Pisidia. Quartae autem urbis Comana?
dictae (al. Bocance) meminit Ptolem., 1. vn, c. 4; sed hae
nihil faciunt ad nos. Comana autem Cappadociae est in
regione hodierna Caramanie dicta, et, ut nonnulli volunt,
Arminacha dicitur.
Comana Pontica (B. Al. c. 34, 35 ). 3o/ j lat. i4° t
long. Urbs nobilissima , Luna? sacra , parva veluti Corin-
thus, ut eam appellat Strabo. Reges habuit, quos idem
memorat. Templum Bellonae celeberrimum , cujus sacerdos
totius regionis principatum tenebat. Quin et in ea aedes
erat sacra Veneri propter multitudinem mulierum cor-
pore quaestum facientium. Ibi quoque emporium celeber-
rimum , unde urbi Strabo versum de magna Corintho pro-
latum addixit :

Ou TCavTo; av£p6; et? Kopiv6ov eu9' 6 tt^ou;.

Non cuivis hominum qontingit adire Corinthum.

Vid. Strab., 1. xn, p. 557 , 558, 55g. Colonia erat, ut

putat Vaillant {Numismata in coloniis cusa, t. 11, p. 45),
qui Caracallae nummum aereum minoris formae et rario-
rem affert : IMP. CAES. M. AVR. ANTONINVS. Caput
Caracallae laureatum. In adversa parte : COL. IVL. AVG.
F. COMANORVM. Mulier tunicata et calatho ornata in
templo distylo, manibus extensis, dextra gerens pateram.
Hunc nummum ad Comanam Cappadociae pertinere arbi-
tratur P. Harduinus, p. 120. "Videant critici. Sacra quae
ibi Bellonae fiebant, videntur originem traxisse a sacris
 GEOGRAPHICUS. 23g
Tauricis adeo celebratis in historia : unde Orestes ea illuc
secum attulerit; nempe quia ibi Iphigenia soror Orestis
dicitur comam deposuisse suam. Vide quae notavimus
B. Al. cap. 35. Hujus urbis nomen hodiernum est Taba-
chza in regione dicta Amasie.
Compsa. Rollin. Hist. Rom. t. vir, p. 448 , ed. in-4° ,
ita vocat urbem Italiae in Hirpinis , quae non alia est atque
Cosa. Vide ad h. vocem.
Condrusi ( B. G. 1. ii, c. 4 )■ lnter 5o° j lat. , 3" et
4° long. Populi Galliae Belgicae Trevirorum clientes , quos
Caesar dixit una cum Eburonibus, Caeresis, et Poemanis
uno nomine Germanos appellari, et pollicitos esse cum
iis XL hominum millia in bello nerviaco. Item 1. iv , c. 6 ,
vocantur Trevirorum clientes. De situ hujus populi parum
ambigitur ; namque hodie regio quam incoluerunt in
scriplis inferioris aevi vocatur Condrustum (scilicet Con-
drust ) , supra utramque ripam fluvii qui dicitur Ultra
( 1'Ourlhe), inter Arduennenses et Ripuarios; et pars est
episcopatus Leodicensis, sub nomine archidiaconne de
Condros.
Coneluens Mosae et Bheni ( B. G. lib. iv, c. 1 5 ). In
Treviris 5o° \ lat. et 5° long. Hodie Schans.
Conven.*; (B. Alex. c. 2 4). Sunt promiscui populi in
unam urbem undique convenientes et coalescentes.
Conventus (B. G. 1. i, c. 54). Vide notam i, Vol.
i, pag. 67.
Corcyra. ( B. C. lib. iii, c. 3, 7, 8, i5, 16, etc).
Inter 39° et 4o° lat. , 17° et 18° long. Insula magna in
Ionio mari, satis nota. Ea erat Phaeacum regio , secundum
Homerum. Adjacet Epiro, a qua separatur angusto sinu.
Quum ibi coloniam duxissent Corinthii, urbem totius in-
sulaeprineipem condiderunt Corcyram dictam, quae potens
et dives postmodum commercio et artibus facta est. Ejus-
dem insulae hodiernum nomen est Corfou; cujus pariter
a4o INDEX
caput est Corfou urbs, non tamen posita in eodem loco
ubi antiqua Corcyra; sed paulo superius septemtrionem
versus.
Corctra Nigra dicta (B. C. 1. ni, c. 10 ). 4^° 7 lat-
1 4° 7 et 1 5° 7 long. Insula in Illyrico sinu. De ea vide quae
notavimus, Vol. n, p. ao3.
Corduba ( B. C. I. ii, c. 19; B. Hisp., 33, 34, etc;
Alex. , 49? $7 ). 37° lat. et 7° long. occ. Urbs Hispaniae
Baiticar; Straboni, lib. m, p. 16, maximum emporium.
Ptol., 1. H , c. 4 > hanc urbem locat inter Turdulos, quo-
rum praicipua urbs erat, etcaput totius Ba^ticae, subanti-
quis Hispanis. Primum a Romanis colonia illuc deducta , sub
cognomento Patricia. Strabo, 1. 111 , p. 1 4 1 : nXet^ov 0
Te KopSuSa viu^YiTat MapxiXXou x.Tto-p.a x.at o^o^vi , x.at &uvau4t :
sed quis Marcellus condidit hanc coloniam Patriciam Cor-
dub«? Nonnulli M. Claud. Marcellum jEsernini filium,
qui sub Augusto veteranos illuc deduxit. Male nostro judicio ;
nam isti veterani pro supplemento tantum deducti sunt :
et colonia jam pridem, et quidem stante republica, erat
Corduba, ut indicat vox Patricia. Praeterea Strabo 1. cit.
addit : cox.7)0-av Te e£ apvj/i; ^tou.aiwv Te xai Ttov eTCtvxoptwv
em}.ex.Toi av&pe;, x.at £v) xat TcptoTTjv aTtotxtav TauTYiv et; Touccts
tou; to'tcou; e'<rei>av oi ^toLiaioi. «Inhabitaruntque eam (ab eo
Marcello : nam id inferri potest ex phrasis ordine qua?
simul cum Marcelli opus , MapxiXXou xTiapia fluit ) delecti
Romanorum et indigenarum viri, primamque istas in
regiones coloniam Romani deduxerunt. » Unde suspicor,
quum primum Romani Baitica potiti fuerunt, Cordubam
coloniam deductam fuisse sub nomine Patricia col. , seu ob
delectos ex utraque gente viros , seu quia sub senatus auc-
toritate id evenit. Marcellus autem conditor Cordubce sine
dubio fuit M. Claud. Marcell. M. F. M. N. qui an. U. C. 62 1,
tertium consulatum gessit cum L. Valerio Flacco , quique ,
quum sibi Hispania provincia obtigisset,pacatam armis red
 GEOGRAPHICUS. 241
didit, ad pacem petendam compulit, pecunias et obsides
imperavit; quibus acceptis , libertatem populis iis concessit,
ut refert Appian. in Tiberio; Romamque reversus obti-
nuit triumphum, in quo elephantis, quos secum duxit,
vectus est, ut testantur columnae triumphales. Et reipsa
nummus hujus urbis ap. /. Vaillant, famill. Rom. t. 1, p.
276, nobis offert hunc typum : ROMA. Caput Romae ga-
leatum. In postica parte: M. MARCEL. M. F. M. N. Sena-
tor in quadrigis elephantorum cum sessoribus sinistraque
tenens scipionem eburneum; in vertice corona. Corduba
autem patria fuit Senecarum Lucanique poetae. Quinque
numrnos ejusdem coloniae habemus in opere supra citato cum
diversis typis : scil. 1 ° COLONIA PATRICIA in laurea; ex
adversa parte caput Augusti sine laurea : 20 eadem epi-
graphe ; apex et simpulum ; ex antica parte , caput Aug.
nudum : 3° eadem epigraphe ; aquila legionaria inter duo
signa militaria; ex antica parte, caput Aug. nudum. Haec
urbs liodie vocatur Cordoue, secundum oram tluminis dicti
Guadalquivir , et est caput regni Cordubensis in Hispania.
Cordubenses (R. Alex. c. 57, 5g, etc. ). lncolae urbis
Cordubae. Vid. supra.
Corfinitjm (fi. C. 1. 1, c. 16, 20, 23, etc. ). 42° lat.
et 1 1° f long. Strabo, lib. v, p. 2 38, Kop^ivio;, ri twv
IleXiYvwv MyiTpoiroXn;. Haec enim urbs, teste eodem 1. v,
p. 4 1 5 communis in bello sociali adversus Romanos a Ve-
stinis,Frentanis,Pelignis,Marsis, ahisque populis foedera-
tis, arx fuit. Hodie vicus humilis sub nomine Santo Peri-
no, in regni Neapolitani parte dicta Abruzze citerieure.
Cosa (B. C. 1. m, c. 22). 39° lat. et i4° long.; quain
parte Italiae sita fuerit, incertum est. Caesar collocat Co-
sam in agro Thurino, ad partem Italiae inferiorem; et
solus inter omnes scripsit; nam Velleius Paterculus, lib.
11, cap. 68, nostrae Collect. pag. 176, narrat Milonem
interiisse, dum oppugnaret Compsam in Hirpinis; at,
IV. 16
a/ja INDEX
si Caesari fides, Milo periit, quum obsideret Cosam in
agro Thurino : si Plinio crediderim, Hist. Natur. lib. n,
c. 56 ; Milo juxta Castellum Carissanum occisus est. Ex
his duobus nominibus scil. Castello Carissano et Cosa,
fieri potuit Cassano , ville episcopale de la Calabre
citerieure, prope situm urbis Thurii.
Cosano (B. C. lib. x, c. 34): heec adjectiva vox, ac-
cipi potest pro Cosano littore, portu : ita scribit Plinius
idem, lib. ui, c. 6. Ambee insulae contra Cosanum litlus,
quod tangebat Cosam, unam ex praecipuis urbibus Etru-
riae, quam ita describit Strabo, 1. v, p. 226. « PostPopulo-
nium , Cossa; ( non Cosat ) urbs est paulum supra mare ,
sita in sublimi colle , qui in sinu jacet. Infra urbem Her-
culis portus est, et proxime lacus marinus, et ad pro-
montorium, quod sinui imminet, specula ad captandos
thynnos comparata, etc. » Ptolemaeo, 1. iv, c. 1 , dicitur
Koctrai, et inter urbes Tuscorum adnumeratur. Id oppi-
dum hodie non exstat. At situs ejus erat juxta lacum Or-
bilello, non longe a loco dicto Porto di Hercole, in Tuscia.
Cothon. Non urbs , sed portus arte factus. Vid. de hac
voce quae notavimus, t. 11, p. 488.
Cremowa (B. C. 1. 1, c. 24). 45° latit. et 70 j longit.
Urbs Galliae cisalpinae ad Padum, Cenomanis antiquitus
addicta ; caeteroquin satis nota , prsesertim hoc Virgilii
versu, Ecl. ix, v. 28.
Mantua , vae miser* nimium vicina Cremonae !

Colonia erat cum jure municipali. Hodie Cremone in Man-

tuano ducatu, Italiae parte.
Crkta (B. C. 1. 111, c. 4 ; B. A. c. 1). Insula inter 34° ^
et 36° lat. ; 20° j et 24°long. Celeberrima apud antiquos
Hecatompolis dicta , quia oentum urbes habebat. Ita eam
describit Strabo, 1. x, p. 474 • « Sunt inter Cyrenaicam
ot Graeciam , quae a Sunio usque ad Laconicam est iu lon
 GEOGRAPHICUS. 243
gum aequali intervallo juxta has regiones ab occasu versus
ortum porrecta. Alluitur a septemtr. mari iEgaeo atque Cre-
tico ; a meridie Libyco , quod contiguum est ^Egyptio. De
extremitatibus occidua est circa Phalarna, lata cc stad.,
scissaque in duo promontoria , de qiubus meridionale Criii
metopon (i. e. arietis frons) vocatur , septemtrionale Cima-
rus. Orientalis autem est Samonium promontorium, Su-
nium non procul excedens versus ortum. Magnitudinem
insulae Sosicrates , quem res hujus insulae exquisite tradi-
disse ait Apollodorus, in longitudinem definit stad. mmccc
et amplius , etc » Urbes in Creta maximae et nobilis-
simae sunt Gnossus, Gortyna et Cydonia. Gnossus ad sept.
non longe a maris littore, Minois regia sedes fuit. Ho-
merus , Odts. l. v. 178:
Ev8a Te Mivw;

Hujus nulla hodie exstant vestigia. Urbis enim Candie dictae,

quae nunc primariam sedem occupat, situs paulo remotior
est versus septemtr. Gortynae visuntur adhuc rudera , prae-
sertim subterraneae fossae,ubi jure critici veterum labyrin-
thum exstitisse autumant. Cydoniae non apparent in nostris
geographis. Cretae montes sunt Dicte , et Ida satis noti. Cre-
tenses autem sagittarii praestantes , post multa saecula per
quae Minois legibus obtemperarunt, in deterius delapsi se
latrocinio dederunt. Primo a Cilicibus piraticam ^imul
exercentes oppressi, brevi cum iis societatem inierunt. Ro-
mani autem universos deleverunt bello , captis cum Creta
etiam Cilicum castellis piraticis; et Creta provincia ro-
mana facta est simul cum Cyrenaica. Gnossus etiam colo-
nia.Vid. de Creta Strabonem, 1. x, p. et seqq. Hodie
haec insula a Turcis, sub quorum dominatu transiit, di-
citur corrupte Icriti, et a Venetis abusive vocata fuit
Candie ex nomine urbis primariae.
162
a/,4 INDEX
Cretes ( B. G. 1. n , c. 7 ; B, C. 1. iii , c. 4 ; B. Alex.
c. i ). Vid. supra voc. Creta.
Curiosolitm; (B. G. 1. n, c. 34). Inter 48° { lat., 4*
et 5° occ. long. Non confundendi cum Corisopitis (Veve-
che de Quimper) sub hoc nomine designatis in notitiis
medii aevi. Cwiosolitce, inter civitates Armoricas, quorum
Jul. Caes. meminit, 1. n, c. 34 , quosque a Pub. Crasso
inpotestatem redactos esse,et 1. in, item 1. vn , rebellasse
iterum dicit, habebant fines ab oriente Ambibaros etRhe-
dones; a meridie Venetos; ab occasu Osismios et Lemo-
vices; a septemtrione autem Oceanum. Situs hujus populi
minime dubius esse potest, ex quo, anno 1801, in vico
dicto Corseult, prope urbem Dinant, magna antiquissimae
urbis rudera sunt detecta. In Tab. Theod. inter Regineam
et Condate locus notatur sub nomine Fanum Martis , et
numerus indicat xxv 1. gal. , et eum locum fuisse apparet
urbem principem gentis Curiosolitarum. Jam D'Anville
hanc rem doctos monuerat. Sunt autem Curiosolitae. in
dicecesi dicta St. Malo, inter Dinant et Lamballe en Bre-
tagne, departement des Cotes-du-IVord.
Ctclades Insulai(B. C. 1. m, c. 3). Inter 36° j et 38
lat, 20° et 2 3° -j long. In mari iEgaeo et Cretico, Grae-
ciae adjacentes ad orientem. Ita dictae, ut ait Plinius, a
xuxXco (drculo), quia a promontorio Caphareo circa Delum
insulam in orbem sitae sunt. Non accurate tamen; nam
Delos non in medio Cycladarum est. Credo Cycladas eas
vocatas fuisse,propterea quod reipsa fere in orbem agglome-
rantur, ab insula Ceo occidentali, usque ad Andron orien-
talem, ut patet ex mappis. Initio duodecim numerabantur.
At Strabo, 1. x, p. 485, ex Artemidoro XV exhibet;
alii usque ad XX numerum extollunt , quarum praecipuae
ab oriente ad occidentem, Andros, Tenos , Mycone,Delos,
Naxos, Amorgos, Anaphe, Thera, Melos, Siphnos, Seri-
phos, Cylhnos, Ceos; in centro orbis Syros, Paros,Delos
 GEOGRAPHICUS. a45
celeberrima quondam Apollinis Dianaeque natalibus ; nunc
est lingula terrae sterilis , vix iii mill. pass. habens in lon-
gitudine et unum in latitudine. Post eam claritudine pro-
cedunt Paros propter marmora, Naxos Bacchi sacris et
vineis suis inclyta, Melos , et Thera, mater Cyrenes in
Libya , quaeque fuit quondam igniflua , ut testis est Stra-
bo, 1. i, p. 57. Praeterea Posidonius 1. citato, ait : «Terrae
motu in Phcenicia facto , urbem supra Sidonem sitam ab-
sorbuisse, ipsique Sidoni damnum intulisse; eumdem terrae
motum a Syria usque ad Euboeam et Cycladas insulas,
easque etsi leviter aliquanto tamen labefactatas fuisse. » Male
nonnulli Theram, Anaphem et Astypalaeam Sporadibus
addicunt. V. C. d'Anville secuti sumus , Geog. anc. , t. 1 ,
p. 281. Hae insulae hodie exstant, sed partim ruderibus
coopertae et steriles , et sunt pars maxima maris, nunc
dicti Archipel , non ab Archipelago , quod principatum
aliquem isti mari super alia conferret; sed a verbo Egeo-
pelago , corrupto admodum in lingua Graecorum recen-
tiorum.
Ctprus insula (B. C. 1. m, c. 102, io6).Inter 34° t
lat. 3o° et 3a° f long. Celeberrima et Veneri sacra, se ex-
tendens in longitudinem ab occidente ad orientem. Hujus
septemtrionales partes ad asperam acceduntCiliciam ; orien-
tales Issico sinu ; occiduae Pamphylio; meridionales ^Egy-
ptio mari alluuntur. Circulus Cypri , secundum Strab. xvi,
p. 682, si sinus infraveris, stadiorum est mmccccxx;
longitudo autem terrestri itinere mcccc. Nomen ejus venit
a xuirpw, cujus metalli feracissima est haec terra, unde
male scribitur et pronunciatur cum Italis Chjpre, quum
propter etymon vocari deberet Kypre , Turcis Kibris , Ara-
bibus Kubrous. Foecunditas autem ejus eximia ; nam prae-
ter vinum et oleum in ea redundantia et excellentissima ,
antiquitus arboribus solum omne occupabatur , adeo altis
spissisque , ut lege sancitum fuerit, ut eos qui sylvarum incre
i6J
246 INDEX
menta evicissent atque liberos agriculturae campos reddi-
dissent , hos in sua potestate in perpetuum haberent. Quon-
dam Cypri urbes suis singulae paruerunt tyrannis; et
coloniis Phoenicum primo , fuerunt deinde ab Graecis
cultae; sed, post mortem Alexandri, Ptolemaei, ^Egyptii re-
ges , eam occuparunt , tenueruntque usque ad Ptolemaeum
Auletem , patruum Cleopatrae : quo tempore in potestatem
Romanorum venit , usque ad nostrae aerae xn saec. Con-
stantinopolitani imperatores Cyprum habuerunt , a quibus
Veneti acceperunt usque ad xvi saec, quo Turcarum armis
occubuit. Hujus urbes praecipuae fuerunt Salamis, caput to-
tius insulae ; Paphos satis nota ; Citium Zenonis qui stoicam
sectam condidit patria; Amathus aeque Veneri sacra; Car-
pasia, quae erat pagus magis quam urbs; Ledra, quae nunc
est caput regionis sub nomine Nicosie; et Idalium lucis
amoenissimis inclytum; praeterea Arsinoe portus , Ceraunia
idem, Aphrodisium et Curium; mons Olympus, et flumen
Ped&us eam interiorem decorant et alluunt.
CYREJYiE (B. C. I. iii , c. 5). Inter 3i° et 33° latit. ,
i6° et 25° long. Cyrenae hoc loco, non pro urbe, sed
pro regione dicta Cyrenaica debet accipi. Haec pars Africae
orientalis terminos habet ad occident., septemtr. et orient.
mare Mediterraneum , quod eam circumcingit; a meridie
autem Marmaricam et Libyae partes desertas. Dicebatur
quoque Libya pentapolis, propter quinque urbes praeci-
puas, quae erant Berenice, Ptolemais , Barce, Cyrene
caput regionis, et Darnis. Peloponnesienses nonnulli ex
insula Thera egressi, Cyrenem urbem condiderant. Alias
urbes habebat, inter quas Apollonia portus,et nonnullas
quas memorat Ptolem., iv, 4- Juxta Berenicem erat cele-
bris Hesperidum hortus. Cyrenaica autem regio , quondam
felicissima sub ditione Ptolemaeorum , et quandiu fuit pro-
vincia romana, postquam Ptolemaeus Apion, unus ex ulti-
mis regibus stirpis Ptolemaeorum , eam testamento populo
 GEOGRAPHICUS. a/l7
romano legavit; nunc deserta facta est, nisi in aliquot
partibus maritimis, quae pertinent acl regnum Tripolita-
num , in regione dicta Barbarie.
D.
Daci (B. G. 1. vii, c. 24). Inter 44° et 59° latitud.,
18° et 2 8" long. Videntur esse iidem qui Graecis Getee, e
Scythia oriundi; jam tum Darii, Hystaspis filii, aevo noti.
Julii vero Caesaris temporibus usque ad Trajani expedi-
tionem, hanc incolebant regionem quae a ripa Danubii
sinistra tendit versus septemtriones usque ad Sarmatiam
europaeam. Vulgo Daciam Transylvaniam designant geo-
graphicarum rerum scriptores : at complectebatur Hun-
gariae partem magnam, nec non Valachiam et Mbldaviam;
ejus vero fines erant ab oriente Danubii fontes et Pontus
Euxinus; a meridie Pannoniam et Iaziges ; a septemtrione
Carpathi montes ; ab occidente Germania et Hercynia
sylva. Hujus praecipua? urbes Sarmize-Gethusa, a Trajano
Ulpia Trajana dicta, hodie Varhel, seu Gradisca, Ti-
biscus , hodie Temeswar ; Apulum; hodie Albe-Julie ,
Salinat, etc.
Dalmat* ( B. C. 1. iii, 'c. 9 ). Inter et 44° ■>
i4° et 170 long. Pars magna Hlyrici tractus, sese exten-
dentis juxtalittus septemtr. Adriatici maris : terminos habet
ad sepfremt. Saviam et Moesiam superiorem ; ad orientem
parsUlyrici ; ad meridiem mare Adriaticum ; ad occidentem
Liburniam, alteram Illyrici partemt Quum Dulmatae feri
admodum essent et piraticam exercerent, inde Romanis,
utpote vicinis, occasio orta est belli gerendi contra hos
populos illyrico nomine insignitos , jam ante Christum
natum GC ann. ; sed ea natio victa tantummodo fiiit Ti-
berio imperante. Praecipuas urbes habet, Salonam Dio-
cletiani imp. patriam, Naronam , Epidaurum , juxta quam
exstat hodie Raguse, Lissum et Scodram.
t6<
248 INDEX
Danubius (B. G. 1. vi, c. 24 )• Maximum flumen Eu-
ropae ; satis notum , ahter nominatum Ister , cum hac
tamen distinctione; scilicet, superiores partes a fontibus
usque ad cataractas, quas efficit Danubius juxta urbem
Dierna (hodie Orsova), vocantur Datiubius ; inferio-
res autem usque ad Pontum, lster. Ptoleinaeus, hb. n,
c. 1 1 , cursum ejus fuse describit. Fons autem ejus in Ab-
noba monte ( in ducatu dicto Furstemberg , parte Sue-
vice ). Alluebat vicissim Vindeliciam , Noricum , Panno-
niam , Moesias superiorem et mferiorem , Scythiam parvam ,
ubi per tria magna ostia rn Pontum Euxinum influebat.
Nomen ejus hodieinum est Donau, gall. Danube ; caetero-
quin satis notum.
Dardani (B. C. 1. iii, c. 4)- Inter 43° et 44° latit,
38° et 4'° long. Populi partem Mcesiae superioris Mace-
doniae ad septenitr. conterminam incolentes, quos Strabo
vocat Dardanios. lllyrico oriundi erant. Urbs eorum Scupi,
et sedes in hodierna regione quae dicitur la Servie.
Decetia (B. G. 1. .vii, c 33). 46° 1 lat. et i° long.
Urbs jEduorumi, cujus Caesar meminit, lib. vn, cap. 33,
ubi vide notam. Ejus quoque mentio fit apud Ethic. in
itinerario; in itinere ab Augustod. ad Lutet. Paris. h. m.
Alisincum M. P. XXII. — Decetia M. P. XXIIII. — Ni-
vernum. M. P. XVI. In tab. Theod. Degena, inter Iburno
( Nivernum ) et Aquis Bormonis (Bourbon-Lancj). Ea
urbs in insula, quam magna ex parte Ligeris efficit, exstat
adhuc sub nomine Decize in provincia dicta le Nivernais,
deparl. de la Nievre.
Delpiii (B. C. 1. iii, c. 55). 38° | lat. et 20°ilongit
Phocidis mediterraneae in Graecia civitas inclytissima, tum
fabulis antiquis, tum oraculo suo celeberrima ; sed non
solum oraculo et templis, quae accurata indigebant custo-
dia , nempe ibi dona , et pecuniae privatae vel publicae repo-
sitae servabantur, praecelluit; sed etiam eo quod propter
 GEOGRAPHICUS. 249
opportunitatem loci et situm excelsum, collegium Am-
phictyonicum institutum fuit.Quum Delphi in medio Grae-
cioe siti essent, haec opinio manavit apud veteres, hos
esse quasi umbilicum terrarum orbis ; unde haec fabula,
quae reperitur apud Pindarum , duas aquilas ab Jove simul
emissas, unam ab oriente, alteram ab occidente, eo simul
convenisse; quapropter monstrabatur umbilicus quidam
in templo delphico fasciis velatus , in eoque duae imagines
istius fabulae. Facile sibi persuadebit lector hunc locum,
in quo congesti erant iminensi thesauri et dona pretio-
sissima , saepe cupiditatem tum barbarorum , tum Graeco-
rum ipsorum tentasse ; ideoque multae spoliationes factae
referuntur ab historicis , quarum praecipuae Phocensium
quae bello sacro ortum dederunt. Nonnulli quoque tra-
dunt Tectosagas , qui delphicae expeditioni interfuerunt sub
Brenno duce , ingentes massas auri et argenti tulisse , atque
in patriam suam reportasse"; quae postmodum a Caepione,
Romanorum duce, Tolosae inventae fuerunt. Sed satis
sit de loco notissimo; caetera ex historiis petenda sunt.
Nunc rudera visuntur in loco dicto Castri.
Df.lta (B.-Al. c. 37 ). Inter 3o° 7 et 3i° - lat., 280
et 3o° 5 longit. Pars terrae quae intra duo Nili maxima
brachia continetur, scil. inter Canopicum et Pelusiacum,
incipiens paulo infra urbem Memphida , et terminum ha-
bens ad mare. Duo enim ista brachia hinc et inde ad occi-
dentem divergentia et incidentia in mare mediterraneum
cum eo triangulum quemdam efficiunt , qui litteram grae-
cam A quodam modo repraesentat. Sed inter ista duo prae-
cipua diverticula Nili sunt nonnulla minora , quae eamdem
formam triangularem affectantia Delta minora efficiunt.
Unde non male Ptolemaeus, I. iv , c. 5 , tria Delta numerat
(plura; scil. quatuor designare potuisset); scil. magnum,
parvum et tertium. Vide locum citatum. Delta efficit ter-
tiam partem iEgypti nunc frequentissimam et optimam,
urbibus suis nobilissimam.
25o INDEX
Diablintes, Aulerci(T&. G. 1. ni,c. 9 ). Inter 48° et
49° lat. , 3° occ. long. Populi Galliae celticse , licet apud
Caesarem , inter Morinos et Menapios sint adnumerati.
Ptolem. : Ev tti [iecoyaia twv [liv OiievsTtov ziai oWp;uu&-
Tspoi ( Pal. «««TolIuMirapM.) AXAIKPIOI AIAYAITAI, uv
7co>.i? Noiooouvov, lyii v,. — ou? APOYIQL Oua-yopiTov,
ivi.yo.v.— f/.e6' o£i? [As^ptTou 2*/|xouava OYENEAIOKA2IOL,
wv 7ro'>.is PwTou-ayos , x.. <r. v. y. Ea est positio hujus populi
secundum Ptolemaeum; Tab. Theod. urbem Nceodunum
Diablintum ponit, inter Subdinnum ( le Mans) et Arcege-
nus (Bayeux) , pari fere distantia inter utrasque urbes ,
sed sine indicatione numerorum ; unde d'Awille, not.
de la Gaule , p. 4^7, asserit eos occupasse partem ali-
quam provincise dictae le Maine , et ex Analectis P. Ma-
billon , Noiodunum designatur modo vicus Diablintus ,
modo oppidum Diablintum, et posterius per corruptio-
nem,et eraso tw d, iablint, iublint, iublins : veipsa vicus
exstat sub nomine Jubleins (dans le doyenne d'Evron) ,
aliquot leucis distans ab urbe Mayenne, versus urbem le
Mans (dep. de la Sarthe). Sanson eos locat in Perti-
nencibus, dans le Perehe.
Dobis (B.G.l. 1, c. 38 ). 470 lat., eti a«*f: 4° 7 long.
Galliae fluvius cum Arari conjunctus, in Rhodanum in-
fluens. Vid. nostrum , L 1, c. 38, le Doubs. Ptolemseus
appellat AouSiov , et ait Alpibus ( sic vocat montes Juram
et Vosegum, qui reipsa possunt pro Alpibus accipi ) de-
mitti Ararim et' Dubim. Strabo hujus quoque meminit,
sed mendosissime looat Segusianos inter Rhodanum et
Dubim. d'Awille, not. de la Gaule , p. 274» de varia
lect. supra memorata Alduadubis , quam pro genuina ac-
cipit, disserit, dicens ex Dunod, Hist. des Sequaniens ,
p. 78, esse alium fl. dictum ^/^e(mappae vocant Hallevel
Hallen), qui influit in Dubim, juxta Montbeillard; unde
Caesarduo nomina potuit jungere , ut offerrent Aldedubis,
sive , Halledubis ; sed mera est conjectura.
 GEOGRAPHICUS. a5i
Dtjrocortorum (B. G. 1. vi, c. 44 )• 49° 5 latit., et
i ° -f long. Oppidum Rhemorum , quorum postea nomen re-
cepit; hodie Rheims. Quum hujus urbis situs sit minime du-
bius,nihil aliudde ea dicemus. Omnia fere itineraria, Ptol. et
Strabo eam agnoscunt. Id unum observare liceat : Strabo,
I. IV , p. 194? ait •' A£to>.oywTaTOV e<rtv #9vo? twv TauVij
p7)ptoi xat -h piTpo'itoXi? auTwv AouptxopTopa , [/.aXt<ra cuvot-
xetTat,xai o^eTat tou? twv Pwp.atwv Tiye|Ao'va<;. Unde certum
est jam inde Strabonis temporibus Rhemorum urbem pri-
mariam Belgicae GalUae fuisse .et metropolim, quippequae
esset sedes praefecti romapi,
Dyrrachium ( B. C. L i, c. 25, 27 ; lib. m ,c. 9,11,
1 3,etc). 42° lat., et 1 70 long. Urbs et portus Macedonis,
et pra^cipua hujus tractus maritimi, inter Taulantios se-
cundum Ptolem. Iocata. Dyrrachium, colonia Corcyraeo-
rum, a Phaleo Corinthio deductorum. INon semper id
nomen habuit, sed teste Appiano vocabatur Epidamnus ,
quod nomen, quod Bomanis sinistri esset ominis, in vo-
cem Dyrrachium cessit. Unde nunc dicitur Durazzo in
Albania. Abest a Brundusio ccxx mill. pass., teste Plinio.

E.
Eburowes (B. G. 1. 11, c. 4 5 etc», etc. ). 5o° 7 lat. ,
3° et 4° l°ng- Cassar hos numerat inter populos qui uno
nomine Germani appellantur, et satis aperte situm illorum
describit, dicens ibid. Condrusos, Eburones, etc, et 1. v,
c. 24, quorum pars maxima est inter Mosam et Bhe-
num. Ita de situ eorum nihil fere dubii erit : habebant
terminos ad septemtrionem Menapios; ad orientem Ger-
manos cis-rhenanos ; ad meridiem Condrusos; ad occi-
dentem Aduaticos et Ambivaritos; et nulla alia sedes eis
magis convenit, quam Leodicensis pagus, le pays deliege.
De fortitudine et victoria eorum, Ambiorige duce, adver-
sus Sabinum et Cottam, vid. 1. v, c. 26 et seqq. , et ad
252 INDEX
versus' Ciceronem, 1. vi, c. 33. At Caesar vicissim cladem
suorum acerbissime ultus, gentem eorum penitus delevit,
ut patet ex eodem libro : unde Tungri, quos non nomi-
nat Caesar, pars aliqua Aduaticorum, sedem incolis va-
cuam, postea occupaverunt , atque ita nomina Tungrorum
et Eburonum confunduntur. De Aduatuca urbe eorum
praecipua, vid. supra ad hanc vocem.
Elaver (B. G. 1. vn, c. 34). 45° et 47° lat. i° long.
Fluvius Galliae satis notus, VAllier; a monte Cebena ori-
tur, deinde vergens ad septemtriones, influit in Ligerim,
prope Noviodunum iEduorum : regionem Velaunorum , Ar-
vernorum et Boiorum irrigat, et utramque Gergoviam alluit.
Eleuteti Cadurci. 44° \ lat., et 1* occ. longit. Ho-
rum uno tantum loco meminit Caesar , vn , 7 5 , et eos
paene potentiae Arvernorum subditos docet. Beposui e codd.
Eleuteti, quia vox Eleutheri (liberi ) non convenit populo
gallico , multo minus iis qui vel Arvernorum clientes , vel
ipsis subditi erant. Bectius tamen scriberetur ex conjectura
Cl. d'Anville, not. de la Gaule, p. 44°? lucteri, quia de
Lucterio Cadurco potentissimo mentiofit,l. vii,c. 5, 7, 8;
item de Luterio quodam Cadurco opulentissimo, qui, ut
apparet, idem est ac Lucterius supra citatus , cujusque in
clientela esset oppidum Uxellodunum : unde conjrcere
licet, Lucterium patronymicuni esse nomen a Lucteris, qui
populus erat pars Cadurcorum detracta ab iis , et subdita
Arvernis; Uxellodunum erit urbs praecipua, et sita inter
Figeac et Brives. Vid. ad Uxellodunum.
Elis (B. C. 1. iii, c. io5). 38° lat. et 190 long. Urbs
primaria Elidis, seu Eleae regionis in Peloponneso. Sic
hujus urbis ortum describit Strabo, 1. vm, p. 336, 337 :
« Elis, quae nunc urbs est, Homeri aetate nondum fuit
condita; sed per pagos regio incolebatur, vocabaturque
Cava ( KotXYi ) ab eventu , quod maxima ejus et optima
pars situ esset cavo. Sero tandem in eam convenerunt ur
 GEOGRAPHICUS. 253
bem , quae nunc Elis dicitur, post bellum Persicum. Et
quidem, paucis exceptis, omnia fere loca Homerus quaj
recenset in Peloponneso sita , non urbes nominat , sed re-
giones , quod quaevis plurium pagorum conventu constaret,
ex quibus postea temporibus nobiles urbes fuerunt con-
ditae.» Ea verba ad originem plerarumque urbium referri
possunt, et ut ad Elidem Strabonis propositum applice-
mus; flagrante bello persico, pagi, quibus Cava regio
parva admodum constabat , publicae saluti consulendi
causa, et propter frequentiam mercatorum civiumque af-
fluentium , in unum eumdemque Iocum convenerunt ; et
inde stetit civitas Elis. Hanc Peneus amnis ( non Peneus
Thessaliae , sed alter longe minor ) praeterfluebat juxta
Gymnasium. Non longe aberant Pisa et Olympia , ubi ludi
illustrissimi olympici agebantur. Hodie exstant rudera
prope vicos, qui Calhscop et Palceopoli nuncupantur,
non longe ab urbe Gastouni Turcis habitata.
Eltjsates ( B. G. 1. ih, c. 27 ). Hos Caesar locat inter
Tarusates et Garites , paulo supra, in Aquitania : Plinius
quoque inter Auscos et Sotiates; recte, nostro judicio :
nam in itinerario veteri a Burdigala ad Hierusalem , Elusa,
urbs Elusatum (hodie Euse, ut verisimile est) inter Bur-
digalam et Auscium ponitur, hoc modo :
BuRDIGAIA BoRDEAUX
Mutatio Stomatas. . . L. g. VII
Mutat. Siriome . . . L. g. IX. Le pont du Siron y -j
Civitas Vasatas . . . L. g. IX. Basas 5
Mutat. Tresarbores. L. g. V
Mutat. Oscineio. . . L. g. VIII
Mutat. Scittio. . . . L. g. VIII. Sos 10
Civitas Elusa . . . . L. g. VIII. Euse. 3 7
Mutat. Vahesia . . . L. g. XII
Civitas Auscius. . . . L. g. VIII. Auch 9 \
Summa LXXIV. 35 -y
Etenim justa est mensura inter urbem Bordeaux et
254 INDEX
Auch; scilicet circiter 35 leuc. franc. Ergo Elusa est
inter Burdigalam et Auscium, 27 leuc. distans aBurdigala;
et 1 o tantum ab Auscis. Olim Elusa erat metropolis , sed
diruta fuit a Normannis, et sedes metropolitana trans-
lata ad Auscos, hodie Auch, dep. du Gers.
Ephesds (B. C. 1. ih, c. 32). 38° lat. et 25° long.
Nobilissima et primaria Ioniae urbs , eximio Dianae templo
notissima , quod , tota exstruente Asia , CCCC annis per-
actum est, quodque prius structum arte Chersiphronis,
aliorumque subsequentium architectorum peritissimorum,
deinde ipso Alexandri magni natali die Erostrati furore
combustum, postea ab Alexandro restitutum fuit. Ephe-
sum initio tenuerunt Cares et Leleges ; quibus pulsis, An-
droclus quidam occupavit urbem usque ad Crcesi tempora ;
deinde sub ditione Persarum remansit usque ad Alexan-
drum ejusque successores , quoriim Lysimachus urbem
circumdedit muris , qui temporibus Strab. adhuc erant inte-
gri.Ephesus navaliaetportum habebat, parum commodum,
quia os ejus angustum de industria factum erat; hodie
hunc portum obstruunt arenae. Porro Ephesus sita erat
juxta maris littus , ad ostium Caystri , in amoenissima re-
gione, omnibus rebus copiosissima ; hodie autem diruta
nomen suum amisit; nam locus dicitur Aiosoluc, vox cor-
rupta ex Agiotheologos , quod cognomen prisci christiani
sancto Joanni, ecclesiae Ephesinae conditori, dederunt. Sub
romanis imperatoribus splendorem suum retinuit , et in
nummis et vett. lapp. passim memoratur. Nummos habe-
mus omnium fere Augustorum et Caesarum nomine E$E-
2I12N insignitos. Metropolis erat, id est, insignis prima-
tu, E*E2ION. A. NEftKOPON H. HPOTH. nA2ftN.
KAI. METC2T. : asylo gaudebat (quid sit asylus, omnes no-
runt), APTEMI2 E$E2IA A2YA02. Neocoros erat Ita
vocabatur urbs, quae curam celebris gerebat templi, ut
Ephesii Dianae, Magnetes Leucophrynae. E$E2IftN TPI2
 GEOGRAPHICUS. 255
NEilKOPQN KAI TH2 APTEMIA02. Erat concordia
juncta cum Alexandrinis ( non iEgyptiis , sed Troadibus) , ut
patet ex nummis Antonini Pii, Ant. Caracallae, et Macrini,
E*E2mN AAEEANAPEftN OMONOIA , et cum Pergame-
nis, Sardianis, aliisque populis. Solemnibus autem pactis
inter se sacrorum communionem sanciebantVeteres; atque
illo cognationis vinculo urbes, tamquam sorores, de rebus
ad se invicem spectantibus agebant. Proconsulem habebat
Ephesus (vide apud Vaillant, nummos Domitiani , Domi-
tiae et Messalinae) et summum pontificem : ludi et agones
ibi celebrabantur in honorem Dianae : in nummo Galliani
legitur : E$E2mN A NEQKOPilN, et caelatur urna, ex
qua tres palmae erumpunt, et supra E$E2IA : urna ludos
demonstrat, tres palmae tria ludorum genera. De agone
Ephesio Hesychius : Ecpecia, aywv ev Eipetrco eTVKpavvfc. Alia
praetermitto quae vel tironibus sunt nota, vel ex historiis
facile possunt hauriri.
Epidaurus (B. Al. c. 44)- 42° i latit. i6° 7 longit.
Em5aupo? , urbs maritima et portus ad oram Illyrici maris,
in Dalmatia, quae non confundi debet cum inclyta alia
Epidauro, sita in Argolide, ubi ^sculapii fanum incly-
tum. Hodie Ragusi vecchio.
Epirus(B. C. iii, 4, i3, 42, etc). Inter 39° 7 et 5o"
lat., 1 y^et 19°^ long. Chaoniam si comprehenderis,magna
regio Graeciae septemtrionalis. Terminos habet , ad septem-
trionem et orientem, Albaniam et Macedoniam; ad meri-
diem , Acarnaniam; ad occasum, mare tum Adriaticum,
tum Ionicum. Incipit, secundum d'Anville, ab angulo
terrae in mare protenso et Italiae opposito , qui dicitur
Acroceraunia, nunc ab Italis Linguetta, aGraecis hodier-
nis Glossa. « Epiroticas gentes XIV numero Theopom-
pus ait (Strabo, L vn, p. 3i3), earum nobilissimae sunt
Chaones et Molossi , propterea quod toti Epiro imperita-
verunt prius Chaones, post hos Molossi, qui et ob cogna
a56 INDEX
tionem rerum , magna fecerunt incrementa ; erant enim
ex ^Eacidarum familia, et ob Dodonaeum apud ipsos ora-
culum vetustum ac celebre. » Urbes habet praecipuas
Buthrotum , Nicopolim , Ambraciam , omnes maritimas :
mediterraneae vero minus sunt inclytae. Hanc partem
interfluit Acheron flumen; et Pyrrhi, qui in ea regnavit,
nomen satis vel tironibus notum : hodie est 1 Albanie.
Essui (B. &. L v, c. 24). Inter 48° et 490 lat., 20,
et 3° long. occ. Prorsus ignorantur ; nisi forte fuerint
iidem atque iEdui confines Rhemorum. Vide locum supra
citatum , et ibi notam.
F.
Fanum (B. C. 1, 1 1 ). 43° f latit., 10° f longit. Ali-
ter dictum Fanum Fortunae, urbs maritima interSenones,
qui Umbriae partem inter Apenninum et mare invase-
rant. Illius Fani Fortunae vestigia dicuntur adhuc in Ita-
lia videri prope Metaurum flumen, hodie Metauro. Est
episcopatus titulo insignis, prOpe Pisaurum ad mare Adria-
ticum sub nomine Fano.
Firmum (B. C. 1, 16). 43° latitud., ii° \ longitud.
Urbs Picenorum juxta mare , inter Auximum et Asculum.
Ptolemaeus hanc urbem vocat 3>tpj;.ov , et locat inter me-
diterraneas civitates Picenorum : male; nam non adeo
longe distat a mari , ut mediterranea dici possit. Porro una
tantum leuca est ab ea ad Castrum firmianum , quod erat
quasi navale et portus civitatis : unde et portum et urbem
simul appellat Strabp, 1. v, p. 241 , dicens : Jtal 4>tp[/.ov
IltxevoV erctvEiov h\ TauTYisKaVeXXov. Itinerarium tamen An-
tonini distinguit Castrum firmianum, et Firmum duobus
viis separatis. Tabula Peutingeriana segm. v. a. appellat
firmo viceno ( pro Piceno ). Sed nulla difficultas inesse
potest; nam exstat hodie haec urbs sub eodem nomine
(Firmo, dans la Marche d'Ancone^); non item Castellum
supra dictum.
 GEOGRAPHICUS. 257
Frentani (B. C. lib. i, cap. 2 3). Inter 4i° 7, 42° }
lat., I2°et i3°long. Frentani, secundum Strabonem Sam-
nitica gens,l. v, p. 241 , a Pelignis et Maruccinis Sagro
flumine , a Dauniis Frontone separantur : Ptolemaeus item
eos inter Daunios et Pelignos locat. Secundum Plinium
Frentana regio est Apuliae contermina ; et reipsa Frentani
sunt contermini Dauniis in Apulia. Hodie pars est regni
Neapolitani, dicta nunc, Abruzze citerieure.
Fretum (B. Al. c. 57). Fretum, generaliter locus an- ,
gustus maris inter duas terras, sed hoc loco subauditur
fretum Gaditanum. Vide ad vocem Gades. Similiter B.
C. 1. 1, c. 29, his verbis, et aJreto naves exspectandce,
nonnulli, inter quosDa^isiuSjindicari fretum Gaditanum
putarunt : nam agitur hoc loco de navibus,' quas bello
gallico et britannico Csesar confecerat , quibusque fretum
Gaditanum transeundum erat. Vid. quae notavinius, Vol.
11, p. 49.
G.
Gabali (B. G. 1. vii, c. 7, 64, 75). 44°, 45° lat.,
0°, 1 ° long. In capite 64 , Csesar eos intra fines Arver-
norum esse contentos innuit : item c. 7 5 , Gabali clien-
tes Arvernorum dicuntur, locanturque inter Cadurcos et
Velaunos. Strabo eos vocat raSo&eis, et Plinius Gabales;
at Caesar Gabalos ; et Ptolemaeus ait TdiSeikoi , xai tcqXi;
Av&epi£ov (Scal. AvSep-fl^wv ), 18V £ [ie V. Anderitum urbs
eorum, hodie Anterieux, dans VAuvergne, dep. du Can-
tal, ut nuper recte demonstravit v. c. Walckenaer; Me-
moires de VAcademie des Inscriptions et Belles-leltres.
Notatur in tab. Theodos. hoc modo : Segoduni (Rho-
dhs) xxiiii. — ad Silanum (Estables) xvin. —- Ande-
ritum. Ita igitur minime dubius est populi hujus situs.
Gades (B. C. 1. 11, 17, 20, 21; B. H. 37 , 4 1 ).
36° \ latit. , 8° f longit. occ. Urbs et portus simul cele-
berrimi,et olim,etadhuc hodie; quarum originem ita nar
IV. 17
258 INDEX
rat Strabo , 1. iii , p. 1 69 : « Caeterum Gades , ut fuerint
conditae, talia feruntur : memorant Gaditani oraculum
Tyriis datum, quod eos juberet ad columnas Herculis
coloniam deducere : missos loci videndi causa, quum
ad fretum apud Calpen pervenissent , opinatos finem terrae
habitatae et Herculeae expeditionis esse, ea, quibus fretum
illud clauditur, extrema, quae oraculum Columnas vocat,
appulisse intra angustias ad locum , ubi nunc est Acci-
tanorum urbs; ibi quum re divina facta non perlitarent,
domum rediisse. Aliquanto post tempore missos, extra
fretum progressos ad md. stad. ad insulam venisse Her-
culi sacram, e regione Onobae Hispanicae urbis sitam,
ratosque ibi esse Columnas, deo sacrificasse ; rursumque
victimis non addicentibus , domum se recepisse. Eos qui
tertio navigaverunt , Gades condidisse , templo in occidua
parte insulae collocato. Hinc ortum, quod Columnarum
vocabulo , alii freti claustra intelligant, alii Gades , alii
quippiam ultra Gades situm. » INomen vero Gadibus est
Gadira, Straboni Ta^eipa, Ptolemaeo item, et est Phceni-
cum, significans sepem colim enim fuerunt duaeinsulae, ut
memorant Strabo,l. c. et Plinius. Gadituram eam appel-
lat Hermolaus apud Plinium ; Dionys. Cotyrtusam ; vete-
res eam urbem , insulamque , et regionem vicinam usque
ad Baetis ostia vocarunt Erythream, Erythream forluna-
tam. Sita est Oceano mari , in finibus Turdetanorum , et
secundum Ptolemaeum, in regione Baeticorum, seu Baeti-
ca, quae est Celticorum pars extrema provinciae ulterioris,
in Hispania. Quam magnifice de ea urbe sentirent anti-
qui, testis est Strabo, dicens 1. m, p. 140 : « Insula haec
aliis nulla re praestans , fortitudine incolarum in naviga-
tionibus declarata , et colenda cum Bomanis amicitia , ad
id fortunae evecta fuit, ut, quanquam in extremo terrae
habitatae jaceret , tamen omnium esset celeberrima. » Et
mox eodem libro, p. 168 : « Etenim Gaditani sunt, qui
 GEOGRAPHICUS. 259
plurimis maximisque navibus in nostrum et externum ma-
re proficiscuntur; quum neque magnam habitent insulam,
neque multum agri in opposita continente possideant , ne-
que aliarum divites insularum sint ; sed plerique mare in-
colant , pauci domi desideant , aut Romae versentur : urbs
enim eorum, multitudine civium non videtur ulli extra
Romam cedere. Audivi igiturnostra aetate, censu habito,
aliquando censos fuisse equites Gaditanos D. quot nullius
vel Italorum urbis censi sunt praeter Patavinam. » Gades
urbs primum ambitu exigua erat ; sed post modum Ral-
bi viri triumphalis cura gemina facta est, et xx stadiis;
cui , praeter Herculi sacrum , fanum erat Saturni , et alia aedi-
ficia convenientia. Conventus erat frequentissimus ; dein-
de ad dignitatem coloniae evecta fuit sub nomine Augu-
sta. Julia, quia forsan ab ipso C. Jul. Augusto Octaviano
deducta. Id observandum est , scilicet plenam fuisse civibus
romanis qui ad censum equestrem pervenerunt : unde for-
tetantus numerus equitum, de quo Strabo supra loquitur,
ex ea sola urbe accersitus.
Gaditani (R. C. ii , 1 7, 2 1 ). Vide sup. ad voc. Gades.
GjETULI (R. Afr. a5, 32, 35, etc). Inter 33° et 35°
lat. 20 occ. et 3° or. long. Habitabant partem Libyae in-
terioris. Ptolemaeus ,1. iv , c. 6 : utcokeitcu &e Tai; Maupi-
Tavtat; -t\ TaiTouXia ; et infra : juxta Garamantas qui sunt
orientales magis : tm to twv MeXavoyatTouAwv , 01 Ttve? y.a-
Tevoufft Ta [/.ETa^u tou SayarcoXa opou;, xat tou OuoapyaT.a.
Isti Melano (seu nigri) Ga^tuli sunt iidem ac nostri : regi
Jubaeparebant; magna tamen pars eorum vaga erat. Primi,
teste Sallustio , Africae populi cum Libybus ex punicorum
annalium fide asperi incultique, carne ferina et pabulo, ut
pecora, vescentes; unde eorum posteri multa avita adhuc
retinebant. De his nihil reperio apud Strabonem. Hodie
dicuntur les Berbers, et habitant partem altissimam mon-
tis Atlantis in Africa.
a6o INDEX
Gallia , passim memorata ac laudata , cujus vide de-
scriptionem in primo tomo, p. 481, et novam dissertatio-
nem cx. v. de Golberj, quae ad calcem hujus indicis re-
mittitur, ac praesertim de urbibus tractat.
Gallia Cisalpina, quae et togata dicitur (B. G. 1. vm,
c. 24, 5^),quin et citerior (ibid. c. 2 3). Inter 44° et 46"
lat. 4° 7 et 1 0° long. Magna pars Italiae a Gallis , ut norunt
omnes, Tarquinio prisco regnatnte, DC. ann. ante Chri-
stum natum, occupata, et Tuscis antiquis erepta. Straboni
1. v , p. 217: KtATtittj tou evro; , cui terminos idem Stra-
bo dat ad orientem , montem Apenninum , et fluvios yEsim
ac Rubiconem, utrosque in Hadriam influentes. Ptolemaeo,
lib. iii , pag. 69 : -h 8t TxXkia. -ri Toyara uirepxeiTai auTwv
twv opewv (Alpes scilic. ), p-e^pi faSevvvK eKTetvou.ev7). Fines
autem hujus provinciae a recentioribus accurate descripti
sunt : ad septemtrionem , Alpes , tum Penninae , tum Rbe-
ticae ; ad orientem , Venetia et mare Hadriaticum ; ad me-
ridiem , Umbria et Etruria ; ad occasum , Liguria, Alpes
Cottiae et Graiae. In diversos populos, omnes Gallos, ac
suis gentilitiis nominibus distinctos , regio tota dispertie-
batur : horum praecipuos cum suis urbibus , a septemtrio-
ne incipiens, tantum proferam. Salassi, urbs Augusta pra>
toria ( Aouste ) ; Orobii, Comum, Bergamum ( Come et
Bergame) ; Cenomani, Cremona , Brixia, Mantua ( Cre-
mone, Brescia, Mantoiie); Lingones , Forum Allieni,
Ravenna ( Ferrare et Ravenne ) ; Boii , Bononia , Faven-
tia, (Bologne et Faenza), Anamani, Parma (Parme);
Insubres , Mediolanum ( Milan); Lcevi , Bodincoma-
gus , vel Industria ( non Casal, ut critici ante reperta
urbis vestigia putarunt, sed locus non longe ab urbe dicta
Turin); Taurini, Augusta Taurinorum (Turin), Padus,
fluvius Italiae maximus , in quem influunt Ticinus , Addua ,
Mincius, Tanarus et Trebia. « Quanta sit ejus regionis
praestantia, inquit Strabo, loco citato pag. 218, judicari
 GEOGRAPHICUS. 261
potest ex incolarum frequentia, urbium magnitudine et
opibus, quibus rebus Romani istic habitantes omnibus aliis
prsestant Italis : nam et quae colitur terra , omnis generis
copiosos praebet fructus ; et sylvae tantum glandis suppedi-
tant , ut ex porcorum gregibus qui ibi pascuntur , Roma
fere alatur ; tum ob aquae copiam milii feracissima est ,
quod est praestantissimum famis remedium, quum quasvis
aeris constitutiones sufferat, ac nunquam deficiat, etiam
quum reliqui frumenti penuria incidit. Picis quoque officia
habet mirabilia; jam vini copiam dolia arguunt, quae ex
ligno aedibus majora conficiuntur lanam mollem et
omnium longe optimam producunt loca circa Mutinam et
Scutanam flumen mediocrem Patavium , ex qua fiunt
pretiosi tapetes, gausapa, aliaque id genus, vel utraque,
vel unica superficie villosa. Metalla ejus regionis hodie
non perinde magno studio tractantur , quia , puto , plus
utilitatis ex Transalpinis Gallicis et Hispanicis percipitur :
olim autem magnae erant curae ; nam et Vercellis auri fo-
dina fuit , et Ictomuli , quae vicina sunt Placentiae oppi-
da. » Virgilium autem inter Cenomanos natum, in Gallia
Cisalpina , et origine Gallum fuisse arguunt, praeter histo-
ricos, divini hujusce ingenii vigor et alacritas, quae Gal-
lis potius quam Romanis propria erant. Gallia Cisalpina ,
nunc Italiae pars, quae dicitur Lombardie.
Gallogrjeci. Vide notam sequentem. De iis Tit. Li-
vius : Gallogrceci bellicosiores ea tempestate erant ( scil.
Macedonico et Asiatico bello flagrante), gallicos adhuc,
nondum exoleta stirpe , servantes animos.
Gallogr^cia (B. C. 1. m, c. 4 ; R Al. 67, 78 ). In-
ter 390 et 4o° lat. , 29° et 35° long. Magna regio Asias
Minoris, quae terminos habet adseptemtriones, Bithyniam
et Paphlagoniam ; ad orientem , Pontum et Cappadociam ;
ad meridiem, Cappadociam et Phrygiam ; ad occidentem ,
Phrygiam. Galatia dicebatur a Gallis qui , CCLXX ann.
3
»7
26a INDEX
ante Christum natum , post expeditionem Brenni in Grae-
ciam , et fugam ejUs , diu vagati cum Leonario quodam Hel-
lespontum trajecerunt ; atque postquam multis longisque
incursionibus Bithyniam vexassent, tandem ab Attalicis re-
gibus eam partem Bithyniae incolendam acceperunt , quse
deinceps a Gallis Galatia vocata cst, seu, ut Caesar ait,
Gallograecia ; quod nomen compositum eis datum fuit ,
quia, qumn Galli eam regionem occuparunt, jam tum ab
Alexandri Magni expeditione, Graeci veterani in ea provin-
cia sedem habebant ; unde divus Paulus , ad Galatas scri-
bens , graece loquitur , etsi vulgaris sermo foret celticus ,
et idem ille quo Treviri uterentur, qui forte in ea expedi-
tione numero majores erant. Linguam suam Galatas ser-
vasse ad sancti Hieronymi tempora, id est,per DC. annos
ab emigratione e Gallia, docent ejusdem S. Patris epistolae.
Tres autem Gallici populi Galatiam inter se diviserant ;
scil. Tolistoboii Phrygiae contermini, Trocmi Cappado-
ciae , Tectosages Paphlagoniaa et Bithyniae : reges habuere
quos graece vocarunt Tetrarchas , quia plures erant uni-
cuique populo imperantes, pari certe modo, quo in anti-
qua Gallia duces et reges, quorum auctoritas conciliis et
magnatum voluntate erat temperata ; donec Dejotarus ,
unus ex iis Tetrarchis , favente Pompeio , totam auctori-
tatem in se recepit. Huic successit Amyntas , C. Antonii
cliens , postquam in provinciam a Romanis Galatia reda-
cta est. Praecipuae hujus regionis urbes erant, Ancjra (ho-
die Angourd) apud Tectosagas; Pessinus, cultu Bonae Dea
celeberrima; Gordium, antiquor. regum sedes, ubi currus
cum vinculo quod non solvit, sed gladio resecuit Alexan-
der ; Tavium apud Trocmos ; Eccobriga , vox celtica.
Montium tractus,nomine Olympus, septemtrionalem par-
tem occupat, et flumina Sangarius et Halys Galatiam
irrigant. Tota haec regio est in parte Turcici imperii,
Anatolia dicta.
a64 INDEX
porium celebre (vid. Caes. 1. vn, c. 6 et seq.). Geogra-
phicarum rerum scriptores, non tamen omnes, volunt esse
Orleans; at exstat in eruditissimo opere D. Malte-Brun,
cui litulus Annales desVoyages, num. 64,65, disserta-
tio praestantissima , qua probatur Genabum Caesaris non
esse Orleans, sed vicum prope urbem Gien, qui nunc dici-
tur le Vieux Gieti ; et his auctor nititur rationibus : i ° Cae-
sari, ab Agendico ad Avaricum recte tendenti, non erat
iter faciendum per Aurelianenses ; a° exstant adhuc, non
tantum viaruni romanarum vesligia a Vellaunoduno ad ur-
bein Gien, sed etiam reliquiae castrorum , quibus forte co-
piae, quje ad custodiam pontis derelictae erant, contineren-
tur ( nam in urbe diruta diutius morari non poterant ) ;
necnon et rudera pontis, cujus mentio fit apud Caesarem.
3° Est, ab urbe Gien usque ad vicum nunc dictum le
Vieux Gien, via quaedam amtiquissima vocata , la rue Ge-
nabum. 4° Similitudo inter nomina Genabum et Gien. His
objectis respondet, scil. urbem Genabum esse Carnutum,
quum urbs Gien sit Dicecesis Autissiodorensis : praeterea,
urbem dictam nunc Orleans , ab Antonino et Peutingeriana
tabula et ab ^Ethico, inter Caesarodunum (Tours) et Bri-
vodurum ( Briare) positam esse : i ° Nil impedit quin ,
temporibus Caesaris,urbs Genabum fuerit Carnutum,quae
propter perfidiam incolarum postea sit Senonibus attri-
buta. i° Constat urbem Orleans olim dictam fuisse Gena-
bum , sed verisimile admodum fit incolas Genabi prioris ,
post patriae excidium , novam selegisse sedem in ea parte
Ligeris, quae suo commercio eadem commoda, quae prior,
offerret ; et novae urbi idem indidisse nomen, quod quidem
Orleans servaverit usque ad tempora imperatoris Aure-
liani, quibus primum deposuit, ut imperatoris nomen reci-
peret. Nihil de ea re dico ; judicet eruditus lector.
Haec de Genabo prius censueram , quum notae Hadriani
Valesii, notitia Galliarum,p. 225, et eruditissimi d'An
 GEOGRAPHICUS. a65
ville, IVotice de la Gaule, p. 345, in causa fuerunt, cur
me novis dederem disquisitionibus , ad situm Genabi cer-
tius statuendum : quae quidem disquisitiones nova luce for-
san illustrabunt , quae jam diximus de Agendico. (Vid. ad
h. voc.) Porro Tabula Theodosiana tres mihi offert vias,
ad urbem Genabum tendentes , quarum
Prima.
Leuc. gall. Lieuea fr.
Luteci XLVII De Paris k
Cenabo . Orleahs a 5 rect.
Altera.
Leuc gall. Lieues fr.
Aquis segeste XXII Fostaikebleau 10
FlNES . . . » XV PlTHIVIEHS 8
Cemabo Orleaks
Suuima XXXVII Total 18
Tertia.
Leuc. gall. Lieues fr.
Ebimo XVI Nevebs 8
Massava XVI Mesve g
Bruioduro XVI Briare y
Belca XV Bobzi 8
Cenabo Orleaics
Summa LXIII Total 3a

Eaedem autem viae,si Genabum esset Gien, non Orleans,

has offerrent summas a Paris ad Gien; 3o leuc. ; a Fon-
tainebleau ad Gien, a4 leuc. ; a Nevers ad Gien, 20 tan-
tum leuc. Item itinerarium Antonini ; 1 °. . . Nevirnum. —
Condate (ConeJXXTV. — Brivodcnum (Briare) XVI.
— Belca (Bouzi) XV. — Cenabum (Orleans) XXII sum-
ma LXXVIIleuc. gall. = 38 1. fr. 20... LuteciXLVIII.—
Cenabo. summ. 48 leuc. gall. = 241. fr. Satis haec sint
ad demonstrandum \ias antiquas magis convenire urbi
Orleans quam urbi Gien : quum autem certum sit , Ce-
nabum primo ita vocatum, postea Aurelianum dictum ab
Aureliano imp. qui eam honore norainis sui donavit : quum
266 INDEX
que aliunde incertum sit, urbem Genabum dirutam aCae-
sare fuisse, in eo loco in quo nunc est Gien; quumque
haec sint merae conjecturae, rationibus et documentis in-
nixae, quae cuilibet alii convenire possent urbi, veluti ca-
strorum , pontis , viarum vestigia , quaeque ap. Aurelianum
reperiuntur aeque , Genabum esse urbem nunc dictam Or-
leans statuimus; quod recte congruit expeditioni Labieni
contra Parisios : vide vocem Agendicum , et de excidio
Genabi Caesarem lib. vn, c. 6 et seqq.
Geneva (B. G. 1. i, c. 6, 7 ). 46° ^ latit. 3° 7 longit.
Oppidurn Allobrogum, quod Caesar 1. cit. ait proximum
finibus Helvetiorum ; hos penes fuisse pontem narrat idem
Caesar. Itinerar. Antonini hanc appellat Cenavam , et Tab.
Theod. Gennavam ; scriptores infimae latinitatis Januam,
vel Januensem ; male. Germani vocant Genff; et nostri
Geneve ; recte ex Caesare. Ea autem , ut videre est apud
nostrum, sita erat olim ad ripam sinistram Bhodani, quo
loco amnis exit e lacu Lemano : at hodie est ad ripam dex-
tram, et Helvetiis addicta. Cives hodierni eam urbem,
in libris suis, vel chartis, vocant coloniam Allobrogum ,
seu Aureliam Allobrogum ; sed nullis rationibus hanc
appellationem probare queunt, ut recte ostendit Hadr.
Vales. not. Gall. p. 229.
Genusu s,Jluvius Graeciae septemtrionalis (B. C. 1. rn,
c. ^5). Fons ejus /\o° f lat. 18° long.; ostia 4»° lat. 17"
~ long. Vide notam ad locum citatum.
Gergovia Arvernorum (B. G. I. vn, c. 4, 34, 37 )
45° 7 latit. o° 7 longit. Ita Le Grand , Vojage dans la
Haute et Basse Auvergne, en 1787 et 1788,1. i.p.107
et seqq. Claromontensis urbis, capitis regionis, situm de-
scribit:/^™ Vouest, dans un enfoncementparticulier, que
forme la Limagne, ou plutot dans une baie qu'entre des
montagnes s'est creusee jadis VOcean , est place Cler-
mont ; et infra : La baie ou le bassin dontje parle , lar
 GEOGRAPHICUS. 267
ge de deux grandes lieues d'ouverlure , estformee par
une chaine de collines, qui s'arrondissant en fer-a-che-
val, ne le laissent ouvert qu'au nord-est et a Vest, et le
ferment de tous les autres cdtes Cest a Vouverture
de ce bassin , mais tres-pres d'une des deux pointes qui
leforment, quest situe Clermont. Bdti sur une eminence,
on le voit de loin , etc. Porro collis ubi nunc Claromon-
tensisurbs sitaest, Caesaris narrationi non convenit; qua-
propter hujus regionis incolae, praeclari suorum majorum
facti memores, veteris Gergoviae situm in inferiore parte
unius ex collibus supra dictis agnoscunt , cui nunc etiam
nomen est Gergovie, seu potius le mont Gergoviat. Ejus pla-
nities apprime consentit cum verbis Caesaris , dorsum jugi
prope cequum, quippe quae 4ooo pass. in circuitu habeat;
et ejus omnes aditus quoque sunt difficiles: praeterea, cir-
cuitus ejus maxima parte plures ofFert gradus, quibus sepa-
ralim Vercingetorix singularum cwitatum copias facile
collocare potuit. Altitudo quoque est fere par : Caesar enim
ait 1200 pass. ab initio ascensus recta regione, et mons
Gergoviat habetmill. 5o pedes perpendicul. in altitudine.
His obstant , 1 0 quod ne unus quidem aquae rivulus , neque
una arbor in hoc monte inspiciatur ; sed ex Caesaris narra-
tione constat, aquam incolis defuturam esse, si colle sub
radicibus montis posito potiretur. Sed de arboribus; duo-
deviginti abhinc seculis , quis tantam in planitie deserta
foecunditatem desideret ? idem de ventis et tempestatibus
nunc montem obsidentibus dici potest. i° Quod nulla urbis
antiquae vestigia reperiantur ; at urbis gallicae dirutae , an-
tea quam Romani incolis suas artes tradiderint , haud fa-
cile vestigia reperias. Nihilominus, anno 1765, incoeptae
sunt terrae fossiones, et inventae reliquiae, sed paucissimae,
vetustissimam sedem hominum arguentes. 3° Quod col-
lis e regione oppidi sub ipsis radicibus montis situs , de
quo loquitur Caesar, non exstet; sed ipse Le Grand. lib.
■268 INDEX
cit. p. 67 , clivi cujusdam, seu collis nomine Jussat me-
minit, inter montem Gergoviat et torrentem Juliat, ad
meridiem,non omni quidem ex parte circumcisi; nam oc-
casum versus acclivis propemodum est : sed quid vetat
quin olim circumcisus iste mons, imbribus culturave, seu
quavis ratione, formam mutaverit. Ego vero potius inco-
lis ipsis credendum existimo quam alienigenis ; prseterea
mons iste XII° abhinc saeculo nomen Gergoviae habebat, ut
dissertissime probat abbas Le Boeiif, cui assentiuntur Pa-
zumot, Caylus et ipse doctissimus d'Anville : solus con-
tradicit Lancelot, Memoires de VAcademie des Belles-
Lettres 1706; sed non dicit ubinam fuit antiqua Gergo-
via. Gergovia , urbs preecipua Arvernorum , celeberrima
in nostris veteribus annalibus, quod, sola ex omnibusGal-
liae civitatibus, Caesarem ab obsidione desistere coegerit ; vid.
1. vii, c. 53 et seq. Porro Gergovia Caesaris Straboni dici-
tur NsfAWGdo; , pro Nsjawttov , et a latinis post-modum Au-
gustonemetum , hodie Clermont en Auvergne , dep. du
Puy-de-D6me. Itin. Ant. Augustanemetum. Tab. Theod.
Aug. Nemete a Lemuwo (Poitiers) distans CXIII leuc.
gall. 56 l.fr. de Poitiersa Clermont. Male Sanson con-
fundit utramque Gergoviam , scil. Boiorum de qua infra,
et Arvernorum , jure ob hoc ab Hadr. Vales. et dAnville
reprehensus.
Gergovia Boiorum (B. G. 1. vn, c. 9). 46° 7 latit.
1 ° longit. Incerta prorsus , et nomen et situs hujus urbis ;
interpretes plerique volunt esse Moulins en Bourbonnais:
at vide 1. vn , c. 9. et ibi notam ; male Sanson hanc con-
fundit cum Gergovia modo supra citata.
Germani (B. G. 1. i, c. 3i , 5o, 5i ; vi, 21 , et alibi
passim ). Populi Germaniam infra memoratam incolen-
tes : quod nomen a Csesare iis inditum , totam eamdemque
gentem antiquitus non designavit; sed modo Suevi, Her-
manduri, Cherusci, aliis modo nominibus erant distincti.
 GEOGRAPHICUS. 269
Germani , uno verbo , Celtae erant omnes , qui a finibus
Asiae oriundi,et circa Paludem Moeoticam, sub jugo Cau-
casi montis habitantes , sedibus egressi , per multa saecu-
Ia, non solum Germaniam proprie dictam, sed et Galliam,
Britanniam , Hispaniam , Italiam et Graeciam tenuerunt ;
vide nostram dissertationem de Gallia et Gallis, t. 1, 481.
Postea, etpaulo ante Caesaris expeditionem in Gallias , Bata-
vi oppressi et subacti a diversis populis ejusdem originis,
qui Rhenum transierant, suos victores Germanos appel-
larunt. Lingua enim celtica , Gerr bellum significat ;
undenostrumg^erre, italum guerra , anglum war; Mahn
autem vir latine , gallice homme : nomen igitur totum idem
sonat ac nostrum , homme de guerre. Mannus , ex Tuis-
tone deo , gentis conditore , natus , tres ipse filios habuit ,
qui Germanis prima haec nomina fecere ; Ingaivones, po-
puli proximi Oceano; Hermiones; Mediterranei ; lstcevo-
nes , Gallis et Helvetiis proximi; quibus postmodum ac-
cessere Marsi Gambrivii, Suevi, Vandali, propria, ut fa-
ma est, stirpis dei Tuistonis nomina referentes. Suevorum
nomen solum exstat adhuc ; de caeteris vide Eccardum de
origine German. Goetting. 1760; notit. German. Ant. a
Jac.Car. Spener. Halce Magdeb. 17 17, etc.
Germania (B. G. 1. vi, c. 21 et seqq. ). Inter 47°
et 55° lat. a" et 20° long. Europae magna regio, hodie
dicta Teutschland(VAllemagne) , temporibus Julii Caesa-
ris parum cognita, multoque minus obvia et peragrata a
Romanis, qui de interioribus ejus partibus nihil nobis tra-
didere. Non eosdem, quibus nunc circumscribitur, limites
Germaniae assignant geographi Vett. Ptol. ac Strabo : sed
quantum ex descriptionibus eorum non adeo certis conji-
ci potest, Germanicus Oceanus et mare Suevicum Germa-
niaelatus septemtrionale terminant;latus orientale Vistula;
Iatus meridionale, Danubius; occidentale vero Rhenus us-
que ad mare. In hac descriptione, nulla de Cimbrica Cher
270 INDEX
sonneso, de Scania et Suevia mentio , etsi has quoque partes
Ptolemaeus Germaniae addixerit; nihil quoque dictum de
Gennaniis duabus ad ripam sinistram Rheni sitis, qua-
rum alia superior , alia inferior nuncupatur ; nec de non-
nullis Belgicae gentibus, quae et ipsae erant Germanicae,
sicuti Caesar innuit, B. G. 1. 11 , c. 4 j sed tantum de Germa-
nia magna. Populi fere innumeri hanc partem incolebant,
iisdem prope moribus , ac feritate eadem ; de quibus di-
cere fusius nostri non est propositi. Vide ipsum Caesarem,
loco citato ; et C. Tacitum , de moribus Germanorum , Vol.
iv, p. 4 > seqq. et Vol. v, p. 83 , seqq. nost. Edit. qui ambo de
populis Germaniae abunde satis disseruerunt ; adi quoque
d Anville, Geographie ancienne, 1. 1, p. 1 18 et seqq.
Gomphi ( B. C. lib. iii, c. 80). 39° \ latitud. \ 7
long. Ptolemaeo ro'[i.<poi, Thessaliaeurbs non longe a fontibus
Penei amnis sita ; secundum Ptolemaeum in Estiotarum
regione, qui Thessali erant. Hodie merae ruinae exstant
prope urbem, Stagous - Calaback.
Gorduni (B. G. 1. v, c. 38 ). Ita legunt nonnulli, men-
dose;eosdem nos diximus Geidunos.\ id. sup. ad hancvoc.
Graioceli. 45°lat. et 5° long. Male editt. Vett. GaroceJi.
Illorum meminit Caesar 1. 1 , c. 1 o , et locat inter Centro-
nes et Caturiges : habitantes vallem de Pragelas et de Clu-
son, quae praebet iter ingredientibus e Cisalpina Gallia in
Transalpinam. Populi autem erant extremi Citerioris Gal-
liae, quorum urbs praecipua Ocelum.Yid. ad hanc vocem.
GrjECIa(B. C. 1. i, c. a5; B. Al. c. 44 et alibi). Inter
35° et 43° lat. 17° et 260 long., si Epirum, Macedoniam
et Thraciam comprehenderis. Minima forte veteris Euro-
pae regio, sed merito celeberrima. Nihilominus prae cae-
teris recens est, et per multa saecula Barbarorum sedes,
qui modo Autochthones , modo Pelasgi dicti , quos Celtas
suspicor, eam partem tenuerunt; et aparentibussuis, miti
caelo Asiae fruentes , prorsus degeneres , numero paucissirai ,
 GEOGRAPHICUS. 271
et per sylvas atque montes dispersi, vitam degebant more
ferino , venatu , piscatu , glande , herbis vesci assuefacti ;
donec a Plirygiis Pelope duce, a Danao ^Egyptio, Cadmo
e Phcenicia egresso , et ab Ionibus , Doribus , et iEolibus oc-
cupata , post varios rerum casus et successus , ad id glo-
riae bellicae et civilis fastigium evecta est, quod nec impe-
rii Romani immensa magnitudo , nec fortasse recentiorum
imperiorum peritia et scientia praetergressa? unquam fue-
runt. Apud Strabonem ipsum, lib. vn, p. 32 1 et seq. vi-
de origines Graecorum fusius descriptas. INomen Grcecia
huic parti indita, sicuti nomen Greeci , romana prorsus
sunt ; incolae enim sibi nomen generale imposuerant EX-
>7!vss , et suam regionem YXkx^x vocabant usque ad Ma-
cedoniam , quam , ante Philippi tempora , extra Graeciam
cum Epiro et Thracia posuerant , quorum populos cum
Barbaris confundebant. Graecia igitur hoc modo summa-
tim definienda est : nam eam fusius describere vetat hu-
jus operis institutio. Fines habet ad septemtrionem, Uly-
riam , Mcesiam et Thraciae magnam partem; ad orientem,
Pontum Euxinum, Propontidem et jEgeeum mare; ad me-
ridiem , maria Creticum et Ionicum ; ad occasum , Ionicum
etHadriaticum mare. In tres partes posset dividi, in Pelopon-
nesum cum insulis adjacentibus, Cycladibus, Sporadibus,
Creta , etc. ; in mediterraneam , complectentem Achaiam ,
de qua vide ad hanc vocem; in septentrionalem, haben-
tem Epirum , Macedoniam et Thessaliam. De terrae fertili-
tate pauca sunt dicenda : et, qilidem praeter aliquot partes,
ut Boeotiam et alia interiora loca, Graecia parum fertilis,
praesertim frumenti etcerealium, fuit; nihilominus tamen
culturae Gracci studebant , et assiduis curis ab ingrato so-
lo vere pretiosas arripuerunt opes , praesertim in oleagini-
bus , vineis , ceris , aurifodinis , metallis ac marmoribus ,
quibus commercio praesertim maritimo auctis ac paene du-
plicatis , sibi victum aliquando amplissiinum et exquisitis
272 INDEX
simum paravere.quodquidemexemploestquanto praestent
in quacumque regione abundantiae proventuum terreno-
rum , incolarum labor , industria et aequa libertas sancita
legibus.
Grudii (B. G. 1. v, c. 3g ). 5i° 7 latit. 1.° 7 longit.
Nerviorum clientes, cum Centronibus et Levacis memo-
rati : vestigia nominis remansisse ait d'Anville in pago
T'land van Groede, la terre de Groude, supra Vilcluse,
ad septemtriones ; quam partem hodie vocant Lat-Sand.
Turpin de Crisse : ceux de Bruges. Male.

H.
Hadriaticcm Mare (B. C. 1. 1, c. 2 5). Inter 40° et
46° latit. 1 0° et 1 6° longit. Id omne spatium Mediterra-
nei maris,quod interjacet Italiae septemtrionali, tendens ab
oriente ad septemtr. Bomani eam partem vocabant mare
superum ; at nomen Hadriaticum ei fuit inditum ab urbe
quadam nomine Hadria, quae in Venetia sita est non longe
a littore : Hadriaticum autem mare nunc vocatur, le Golfe
de Venise.
Haliacmok , sive Aliacmon{B. C. 1. m, c. 36", 37).
Inter 4o°et4i°latit. 1 8° \ et 20 -jlongit. Fluvius Sophia-
no dictus Pelecas, Mercatori Platamona ; at Straboni, in
Excerptis , sub finem septimi libri,p. 33o: oti [/.era to A£ov
mftiv , 6 A>.i(xxjj.<ov ivoTajxo; e^iv ix£aXkw ei; tov 0£p(x.aiov
xol.ivov. Hodie dicitur Indge-Carasou.
Harudes (B. G. 1. i, c. 3i, 37). 48° lat. 6° et 7'
long. Vicini Marcomannis inter Bhenum et Danubium a
fontibus novum. Cellar. Cluverius Harudes post Marco-
mannos et Sedusios , ad Nariscorum usque regionem po-
nit ; ita ut confinium Harudum et Nariscorum , a fontibus
Moeni ad oppidum Ingolstadt constituatur. Nimia hsec et
latius protensa videtur Harudum sedes. Eccardus de orig.
Germ. 1. 1, p. 204 , hos collocat eo loco, ubi infra urbem
 GEOGRAPHICUS. 273
Basileam sylva Hart hodie reperitur, la Foret Noire.
Spener Not. German. Ant. lib. iv, c. i , pag. 1 54, eos inter
Istaevonum gentes numerat, quae sedes habebant cis et ultra
Rhenum, et appellat statim post Marcomannos. Nos in
mappa nostra Cellarium secuti sumus , et eos locavimus
ubi nunc sunt urbes Rothweil et Furstemberg , dans le
cercle de Suabe en Allemagne.
Helvetia ( B. G. 1. i, c. 12 ). Inter 46° 7 et 47°
latit. 3" 7 et 70 long. Pars orientalis Celticae, temporibus
C. Julii Caesaris , terminos habens ad septemtr. Rauracos ,
Tulingos et Latobrigos ; ad orientem , Sarunetes ; ad me-
ridiem , Lepontios , Sedunos et Nantuates ; ad occidentem
vero , montem Juram , qui eam a Sequanis distinguit. His
temporibus angustior erat quam postea fuit Helvetia terra;
nam, etsi aliter eruditissimis geographis placeat, Rauraci,
Tulingi et Latobrigi non origine Galli erant , sed Germa-
ni, et extra Helvetiam siti : quamquam enim Caesar, ejus-
dem libri capite 5 , expresse dicat , Persuadenl (Helvetii )
Rauracis, et Tulingis, el Latobrigisjinitimis... una cum
eu prqficiscantur ; ea voxfinitimis satis indicat alios po-
pulos ac diversos : Ptolemaeus eosdem ab Helvetiis sepa-
rat. Regio autem in quatuor pagos (Strabo, 1. iv, p. ig3?
ait in tres gentes) erat divisa, quorum duo tantum no-
scuntur, scil. Tigurinus et Aventicus. De Urbigeno enim
pago ambigitur : vide notam ad cap. 27,1. 1, de B. G. vol.
1, p. 34- Quod autem Strabo ait loc. cit. in tres tantum
gentes divisam fuisse Helvetiam , quarum duae in expedi-
tionibus bellicis occiderant , tertiam vero solam cum Cae-
sare conflixisse, id nostro textui repugnat. De fertilitate
soli pauca sunt dicenda : Helvetios idem Strabo divites au-
ro facit, et multitudine innumeros, propter fecunditatem
mulierum ; id fuisse verum olim non abnuerim , sed lem-
poribus Caesaris deminuta admodum erat Helvetia , et adeo
pauper , ut rcliquias gentis alere non potuerit. De mo-
IV. 18
274 INDEX
ribus incolarum silet Caesar ; attamen ex eo conjici potest
eos fuisse inter Gallos et fortissimos, et virtute bellica me-
morandos, et multo ferociores aliis Celticae populis. Vide
Dictionarium Helveticum , vol. I , pag. 332 et seqq.
Helvetii (B. G. 1. i , c. a , 3 , 4 5 5 , etc. ). Populi Hel-
vetiam incolentes. Vide supra.
Helvii (B. G. 1. vn, c. 7, 8, 64, 65 ). 44° { lat. 2°
long. Populi Galliae in Provincia siti : Helvii finitimi erant
Velaunis, a quibus Cebenna monte tantum separabantur ;
ergo inter Rhodanum et Cebennam , in Dicecesi dicta Vi-
viers. Horum urbs praecipua Alba Augusta, cujus vesti-
gia exstant in vico dicto Alps. Eosdem Ptol. EXixwxou;
vocat, pro foouious, quo nomine appellantur a Strabone,
qui solus inter veteres, et falso, eos adnumerat XIV gen-
tibus intra Garumnam et Ligerim sitis : quare hic locus
emendandus ; nec mendose minus Marlianus , similitudine
>[uadam deceptus, ait Helvios esse Albigenses. Hadrianus
Valesius rem praesensit et emendavit.
Heraclea (B. C. 1. iii, c. 79). 4i° latitud. 190 long.
Vide notam loc. cit. t. h, p. 288.
Hercynia sylva ( B. G. 1. vi , c. 24 ) ; aliter Orcynia
dicta , germanice Der Hartz, Hartz - wald. Parum accu-
rata est hujus sylvae descriptio apud Strabonem, 1. vn, p.
292, et apud Ptolemaeum. Sic de ea dfAnviUe, p. 1 19,
1. 1, Geogr. anc. « Entreles autres circonstances locales
qui distinguent la Germanie ancienne , il n'en est pas
de plus remarquable que ce qui regarde la Sylva Hercy-
uia uuJoret Hercynie, si vaste, selon qu'il en est parle,
qu'elle semble couvrir cette lerre, dont Vaspect, sauvage
comme il etait, peut avoir ete conforme a cette descrip-
tion , tout etrange qu'elle puisse paraitre en compa-
raison de Vetat actuel. Mais il faut dire aussi, que le
nom de Hercjnie est un terme generique subsistant en
quelques endroits de VAllemagne, qui sont appeles Der
 GEOGRAPHICUS. 275
Hartz, et siVon trouve quelques cuitres noms cle forets,
comme celui de Gabreta sylva', ces noms paraissent pro-
pres a des parties de cette immense continuite de bois,
qui depuis le voisinage du Rhin s'etendait jusqu'aux li-
mites de la Sarmatie et de la Dacie. » Partes autem hu-
jus sylvae secundum Ptolem. sunt, Eremus Helvetiorum,
Gabreta sylva, Luna? sylva, Orcynia, Semana sylva, Ab-
nobius mons et Melio, cui adjecerim Bacenim sylvam, de
qua supra dictum est.
Ceeterum adeo immensee visae sunt latitudo et longitu-
do Hercyniae sylvae secundum Caesarem , ut oinnes prope
docti ejus descriptionem rejecerint veluti incredibilem et
imaginariam. In eo loco, ubi de ea locutus sum, not. 2 et
7, c. 25, 1. vi, ipse ego emendandus sum, qui 3o leu-
cas per dies expedito iter facienti attribuerim ; sed finge
tantum decem leucas, habebis pro novem diebus 90 leu-
cas, et pro 60 diebus 600 leucas. Ita igitur sylvae fines,
a finibus Marcomannorum juxta Rhenum , pertinerent ad
fines Asiae et Europae juxta Cazan, in veteri Scythia ;
quae longitudo ferri non potest, nisi continuam seriem
sylvarum admittas, qualem d'Anville supra citatus innuit,
vel dicas uno verbo regionem a Rheno usque ad Asiam
fuisse tunc temporis sylvam unam diversis tamen sub no-
minibus distinctam. Ortelius terminos ei dat Vistulam
flumen, quae distantia vix offert 2 5o leuc. quod Caesarianae
descriptioni non convenit.
Herculis fanum ( B. C. 1. 11 , c. 18 ). De hoc vide ad
vocem Gades.
Herminius mons (B. Al. c. 48). 3c/ lat. et inter ,8°7
et 90 j longitud. occ In provincia ulteriore Hispaniae ,
apud Lusitanos situs ; quin et in regione Vettonum erat.
De eo monte nihil reperimus apud Strabonem , nec apud
Ptolem. Et est hodie situs inter Merida et Alcantara, in
regione dicta VEstramadure espagnole.
181

1
2?6 INDEX
Hibernia (B. G. lib. v, c. i3). Inter 5i° |et55" j
lat. 8° et 1 3* long. occ. Insula satis nota , quae hodie no-
men suum retinet, etsi aliquando a recentioribus vocetur
Irlande. Quod de ejus mensura fuit a Caesare proditum ,
nunc verum comperimus ; minus diligenter Mela, qui de
ea sic habet 1. iii , c. 6 : Super Britanniam lnverna est
pcene par spatio , sed utrinque cequalis. De ea Tacitus :
Spatium ejus si Britannice comparetur anguslius , nostri
maris insulas superat; nostri maris, id est, Mediterra-
nei : ergo Sardiniam , Siciliam et Cretam Tacitus intelligit.
Apud Ptolemaeum fuse describuntur ejus partes , populi ,
fluvii , promontoria et lacus : Straboni nihil certi comper-
tum fuit. De incolis tamen haec memoriae nostrae manda-
vit, 1. iv, p. 201 : «Incolae ejus insulae sunt magis agre-
stes ( Britannis scil.) , qui et humanis vescuntur carnibus ;
plurimum cibi vorant, et pro honesto ducunt parentum
mortuorum corpora comedere , ac palam concumbere non
cum alienis modo mulieribus, sed etiam cum matribus ac
sororibus : quae quidem ita referimus ( addit idem ) , ut
harum rerum testibus veridicis destituti. »
Hippo regius (B. Afr. c. 96 ). 37° latit. 5° 7 longit.
« Hippones duo,inquit Strabo, 1. xvn, p. 832, alter Uti-
cae proximus , alter remotior et Trito propinquior ; ambo
regii. » Hippo igitur Begius ab altero Hippone Diarrhyto
(AiappuTu, ut eum vocat Ptolemaeus ) distinguendus ; ille
in regno Masinissae situs, hic in Provincia proconsulari.
Hipponem Begium et Hipponem Diarrhytum indicat Tab.
Peut. hunc ab illo distantem CXXIX M. P. ; quae distantia
propter curvaturam littoris satis vera probatur. Hippo Be-
gius colonia erat; en ejus nummus minimae formae, et in-
ter raros numerandus , a /. Vaillant descriptus (Num. in
Colon. percus. 1. 1, p. 272 ) : AYB. ANTON. QES., caput
M. Aurelii imper. absque laurea. In aversa parte , Ceres
gradiens, ambabus manibus facem accensam gerit , cum
 GEOGRAPHICUS. 277
hac epigraphe : C. G. I. H. P. A. , quae ita sunt interpre-
tanda : C. Colonia ; G. Gemella, propter duos Hippones ,
de quibus vide supra ; nam Gemellae dicuntur in nummis
seu urbes , seu legiones quae sunt ambae et eodem nomine :
I. , id est, Julia, a Julio Caesare, ut nomenejus indicat,
deducta: H. , Hippo, nomen urbis : P. Pia, cognomen ob
colonos iterum ab Antonino Pio missos , vel ob aliquod
ab eo beneficium acceptum : A. Augusta, quia ab Antonino,
qui ipse erat Augustus, fuit vel restituta, vel beneficio
donata. Ceres , Proserpinam quaerens , indicat se fuisse a
viduis mulieribus Hippone celebratam; quem moremTer-
tullianus in Africa fuisse usitatum ait, 1. 11. Hippo Regius
inclytus praecipue ob D. Augustinum praesulem suum. Haec
urbs hodie vocatur Bona, sita in regno Algeriano.
Hispalis (B. C. 1. 11, c. 18 ; H. c. 27, 35 , 36, l\% ;
Al. c. 56, 57). 37° -j lat. 8° 7 occ. longitud. Urbs cele-
berrima et antiquissima Hispaniae, seu Provinciae ulterio-
ris secundum Caesarem , in Baeturia ; ad ripam sinistram
fluminis Baetis sita, paulo infra Italicam. Strabo, lib. 111,
p. 14 1 : « Hispalis claret, ipsa quoque Romanorum colo-
nia, ac nunc quidem emporium ibi durat : honore autem
recenti, militum Caesaris eo missorum inhabitatione,Baetis
praecellit , quamvis non splendide condita. » A Ptolemaeo ,
quod sane mirum , omittitur. Hispalis a Pcenis condita ,
ita dicta fuit a situ suo : SsttfH enim Haspel lingua He-
braeorum, quae Phcenicum proxima, significa.t planitiem ,
aut planum humile. Una erat e quatuor juridicorum con-
ventuum Hispaniae ulterioris, quos ita appellat Plin. Ga-
ditanum , Cordubensem , Astigitanum et Hispalensem.
Colonia fuit a Julio Caesare post pacatam Hispaniam de-
ducta, sub nomine Julia Romulea, vel Romulensis, ut
patet ex nummis duobus Germanici a /. Vaillant exhi-
bitis (op. cit. tom. 1, pag. i38, i3()); quorum unus mi-
nimae formae, et eximiae raritatis habet : GERMANICVS
183
278 INDEX
C/ESAR.TI. AVG. F. Caput Germanici nudum. Ex altera
parte CGL. ROM. PERM. AVG. ( Colonia Romulea per-
missu Augusti ). Glypeus votivus in laurea ; alter vero
mediae formae, et inter rariores, a Patino vulgatus, habet:
DRVSVS C^ESAR GERMANICVS CjESAR. Capita
adversa Drusi et Germanici : altera parte COL. ROM.
PERM. DIVI AVG. Caput Tiberii ( non Augusti, ut Me-
diobarbus ait p. 5a) laureatum. Porro Drusus et Germa-
nicus, ille sanguine Tiberio propior, hic adoptione, inter
se concordes erant , etsi pro illis tota discors aula foret ,
ut tradit Tacitus, Ann. lib. ir, 43 : sed fratres egregie
concordes, et proximorum certaminibus inconcussi. Hic
nummus videtur ab Hispalensibus in memoriam hujus
concordiae fraternae cusus.
Hispania (B. G. 1. i, c.r;m-, 23; v, i3; B.C. 1. i,c; 22,
et alibi passim ). Lnter 36° et 44" latik '* or. et 12°
occ. longit. Una e maximis nec non celeberrimis Europae
veteris partibus, a scriptoribus laudata ac memorata, un-
dequaque mari tum Oceano , tum Mediterraneo , circum-
clusa , uno terrae tractu eicepto, quo a Gallia per Pyrenaaos
montes dividitur. Hispania, Iberia, iSvipta dicta Gra?cis,
propter flumen Iberum ; Hesperia quoque , propter situm
versus occasum caeteris Europae partibus remotiorem. Ste-
phanus , de urbibus , dicit eam aliquando vocatam fuisse
Pannoniam; sed nullus, quod sciam, auctor ei morem ges-
sit. Paniam autem olim appellatam ex Plinio, 1. 111, c. r,
didicimus ; Paniam a Pane deo dictam ait Sosthenes ap.
Plut. , sed juniores Spaniam postea dixerunt : ita quoque
D. Hieronymus ad Isaiam v. 64 : nomen Hispania; prae-
valuit, etsi,ut corijicit Bongars. in omnibus codd. ante oc-
tingentos annos , passim scriberetur Spania. Sed satis de
nomine. Primi hujus incolae fuerunt Celtae, qui a Gallis
in Hispaniae partes septemtrionales per Pyrenaeum jugum
penetrarunt , uncle hae partes Cantabria et Celtiberia di
 GEOGRAPHICUS. 279
ctae sunt ; nominaque populorum, ab antiquis geographis
summatim memorata, celticam pleraque linguam sonant.
A Tyriis quoque , et multo post a Carthaginiensibus partes
ejus orientales et meridionales tentatae fuerunt, coloniae-
que eo deductae. Strabo Hispaniam fuse toto libro tertio
descripsit, qui quidem multa notatu dignissima, aliquot ta-
inen erroribus mixta, nobis suppeditat; ad quem, ne lon-
gior videar, lectorem remitto. Divisio Hispaniae, ut Coesar
jiobis eam dedit, simplex est : Romani tunc temporis eam
dividebant in Hispaniam citeriorem et in Hispaniam ulte-
riorem; vid. mappam nostram, t. 11, p. 529. Csesar de tri-
bus tantum partibus, sed praecipuis, loquitur ; scilicet de
Celtiberia, de Lusitania, de Baeturia : sed Hispania paulo
post a Romanis divisa fuit in XIV conventus juridicos, quos
Plinius memorat; Emeritensem, Pacensem, Scalabila-
num in Lusitania ; Carthaginiensem , Tarraconensem ,
Ccesaraugustanum, Cluniensem, Asturem, Lucensem et
Bracarum , in citeriore , sive Tarraconensi ; Gaditanum ,
Cordubensem, Astigitanum et Hispalensem, in Baetica.
Erant in universum quinquaginta oppida , plura secundum
Strabonem ; sed eum magnos pagos, loco urbium, enume-
rasse opinor : nam ea regio, propter soli ariditatem , vel fe-
ritatem hominum, si oram Mediterranei maris demas,non
fuisse videtur tot urbium capax. Ad incolarum ingenium et
mores transeo. Flavos crines corporisque proceritatem his
adscribit Calpurnius Flaccus , et omnem gentem ferocis-
simam , jugique impatientem esse dicit Florus ; et in hoc
consentiunt omnes prope alii scriptores : ferocem gentem ,
bellicosam , atque velocem corpore ; inquietaque , avidaque
in novas res, et feris propiora quam hominibus ingenia dicunt
Trogus et Florus : sed huicce feroci ingenio eximiae virtu-
tes accedebant ; erga advenas primum humani et hospitales
erant; bellicosi supramodum ; tum regibus suis ad necem
usque devoti, pro libertate ad furorem delirantes ; pneterea
184
a8o INDEX
parci admodum et frugi erant in conviviis, pro cibo glan-
des erant, pro vino potus ex fruge madida, vel frumento
soluto (espece de biere); in vestibus suis mundi, sed sim-
plices (vestibus nigris ac brevibus, quas slriges vocant^
vestiuntur) ; humi decumbere assueti, ideoque robore ma-
lorumque tolerantia caeteris excellentiores erant ; agilitate
corporum quoque mirabili praediti , per sylvas et montes
aliis impervios transcurrebant , flumina transnabant , ut ho-
stes suos lacesserent. De Lusitanorum atque etiam Celtibe-
rorum et Vettonum latrociniis et insidiandi peritia nemo
nescit. Armatura levi utebantur, pelta, jaculo, funda; sed
gladius hispanus prae caeteris eminet, qui sua brevitate agi-
lis erat, etad propiorem pugnam habilis, atque mucrone
solo punctim , non caesim feriens. De religione priscorum
Hispanorum pauca apud auctores : Strabo Lusitanos ait
Marti caprum immolare, praeterea captivos et equos; con-
jicere et futura praedicere ex captivorum extis ; aruspici-
nae fuisse minime imperitos ex Lampridii de Alexandro
Severo testimonio discimus. Celtiberi et septemtrionales
populi innominatum quemdam Deum noctu in plenilunio
solemnibus caeremoniis venerabantur ; et ex Plinio con-
stat , Dianam a Saguntinis antiquitus fuisse cultam , ejus-
que sacra, annis ducentis ante excidium Trojae, a Zacyn-
thiis advecta esse. De fertilitate terraejiaee generatim sunt
accipienda ; Hispaniae regiones omnes non aeque frugiferas
esse ac fertiles ; minime eas quae metallis abundant : quin
imo magna ejus pars incommode habitatur propter mon-
tes et sylvas , atque campos exili terra praeditos. Celti-
beria tota, et pars Hispaniae septemtrionalis , Oceano ob-
jecta , frigoribus et montibus aspera , prorsus sterilis est
et caret frugibus ; unde forte Juvenalis , satyra vni , versu
1 1 5, Horrida vitanda est Hispania ; sed Lusitania et
pars magna Baeticae solo felici fruitur, et frugibus pecori-
busque divite. Totain autem Hispaniam auro, argentc-,
 GEOGRAPHICUS. 281
ferro , plumboque scatere quis nescit ? abundat praeterea
equis, canibus, ovibusque, quarum vellera , et inprimis
nigra, non minorem apud veteres quam nunc apud nos
alba famam atque aestimationem obtinuerunt ; nec desunt
cuniculi, et ferae cujusque generis, neque pisces, praeser-
tim juxta littora. Hispanise typus is erat ex nummo Ha-
driani imper. HADRIANVS AVG. COS. III. P. P.; caput
Hadriani laureatum; in aversa parte, HISPANIA ; mu-
lier humi sedens, dextra tres ramos ferens, sinistra scuto
innixa , ad pedes suos cuniculum habens ; infra S. C.

I.
Iacetani ( B. C. 1. 1, c. 60). Inter ^1° et 42° lat. 0° 7
et i° v occ. longitud. Populi Hispaniae provinciae cite-
rioris vel Tarraconensis , secundum Ptolemaeum , inter
Ilergetes, Ausetanos, mare Mediterraneum , Cosetanos ,
Ilercaones et Edetanos siti. In bis Strabo ait 1. m, p. 1 61,
Sertorium contra Pompeium bellum gessisse. Ptolemaeus
nullam urbem memoratu dignam refert, nisi Setelsam,
(Astarlid, dans le centre de la Catalogne ); sed quod
mirum videri debet, d'Anville, qui in suis mappis Iace-
tanis, quos corrupte appellat Lacetanos, situm eumdem
ac nos, assignat (et hic situs ex expeditione Caesariana, et
ex Ptolemaeo minime dubius est), in opere suo , cui titulus
Geogr. Ancienne, t. 1, p. 19, ait : //faut dans le nord
de VAragon citer Osca (Huesca) et la ville des Iace-
tani ou Iacca, au pied des Pjrenees. Nec Iacetani ad
radices Pyrenaei montis videntur siti , quod constaret ex
Caesare et Ptolemaeo supra citatis, qui Iacetanos junxerunt
cum Tarraconensibus etAusetanis, transSicorim fluvium
habitantibus ; nec urbs Iacca ( hodie Iaca ) caput eorum
esse videtur. Iaca, secundum Ptolemaeum , 1. n,p. 48, est
inter Vascones ; nisi error proveniat ex confusione vocum
lacetani et Lacetahi : unde duo essent populi diversi ;
a8a INDEX
prior , Iacetani inter Vascones, et sub Pyrenaef radicibus
habitantes ; posterior, remotior et in campis Catalaniae
situs et Lacetanus dictus. Vide auctores eruditos.
Iadertini (B. Al. c. 42 )• 44° 7 lat- r3° y longitud.
Populi oram maritimam Illyriae habitantes , quorum urbs
Iadera hodie Zara (dans la Dalmatie). Hanc Mela scri-
bit vicinam esse Salonis et Apolloniae.
Iberus ( B. C. 1. 1, c. 60, 62, 68 , etc. ). Inter 4o° \
et 43° latitud. 6° \ et 2° - occident. longitud. Magnum
flumen Hispaniae Tarraconensis ; in finibus Cantabrorum ;
paulo supra Juliobrigam oritur, et influit in mare Mediter-
raneum prope Dertosam ; hodie VEbre. Caeteroquin satis
notus.
Icewi-Magni (B. G. 1. v, c. 2 1 ). Vide Cenimagni.
Igilium ( B. C. 1. 1 , c. 34 )• 42° k lat. 8° - longitud.
Parva insula in Tyrrheno mari sita ad fines Tusciae ; hu-
jus nec Strabo, nec Ptolemaeus meminere; Plinius, 1. m,
c. 6 : ltem insula? Igilium et Dianium , quam Artemisiam
dixere ; ambae contra Cosanum littus. Hodie Ciglio.
Iguvium (B. C. \. I, c. 12 ). 43° 7 latit. 10 7 longit.
Parva urbs ad radices Apennini sita , in Umbria : ejus nec
Strabo, nec Ptolemaeus meminere. Hodie Gubio.
Ilerda (B. C. 1. i, c. 78 ). 41" 7 latit. 20 occ. longit.
Urbs Hispaniae citerioris apud Ilergetes , juxta Sicorim in
colle sita, de qua Lucan. 1. iv, vers. i44? «Petrius cel-
sam Ilerdam deserit. » et ibidem, vers. 261, «intendere
fugam ad mcenia altae Ilerdae. »
« Ilerda, inquit Strabo, t. ni, p. 161, ab Ibero versus
occasum fluente , stad. clx abest ; a Tarragone versus au-
strum distante , stad. cccclx ; quum ab Ilerda versus sep-
temtrionem stad. dlx Osca sit remotior. »
Ilerdenses in Caesaraugustanorum foro disceptare narrat
Plinius,l. iii, c. 3,quos inter populos civium Bomano-
rum recenset : e.x his eivium Romanorum llerdenses
 GEOGRAPHICUS. i8i
Surdaonum gentis, juxta quos Sicoris fluvius. Ea autem
urbs in nummis municipii nomine gaudet; nummus minimi
moduli mus. Aug. a Patino atlatus, exhibet : IMP. AVGV-
STVS DIVI F. ; caput Augusti sine laurea ; in adversa par-
teMVN. ILERDA. Lupa sine puerulis Romulo etRemo.
Illurgavonenses, alii Illergavonenses (B. C. 1. i ,
c. 60). Inter Zjo° et 4i° latit. 2° et 3° occ. longit. Populi
Hispaniae Tarraconensis juxta littus maris, ad Iberi ostia,
atque inter Tarraconem et Edetanos siti.
De iis nihil apud Strabonem ; hos Ilercaones vocat
Ptolemaeus, et dicit esse magis orientales quam Edetanos
(emendo magisseptemt.),etinter alios parum notos : iisdem
assignat urbem Dertosam. Ptolemaeum confirmat nummus
Tiberii, mediocris formae, et rarus : TIB. G/ESAR DIVI
AVG. F. AVGVSTVS ; caput Tiberii laureatum ; ex ad-
versa parte M. H. I. ILLERGAVONIA. DERTOSA : id
est, Municipium, Hibera, Julia, Ulergavonia, Dertosa.
Sic antiquarii hanc epigraphen explicant; at Joannes
Vaillant, in opere sup. cit. t. 1 , p. 3 , pro Dertosa legit
Dertosanorum , et ex una duas facit urbes , quarum prior
Dertosa ad ripam sinistram fluminis , altera lllergavonia
Dertosanorum, illa in nummis colonia, haec Municipium
vocata. Sed hae sunt merae conjecturae, nulla auctoritate
stabilitae : nam praeterquam quod expresse Ptolem. Derto-
sam Ilercaonibus assignat , nullus , nisi fallor , de Derto-
sanis, veluti de gente Hispanica locutus est; quod tamen
innuere videtur idem criticus.
Nam si geminae fuissent urbes Dertosa et Illergavo-
nia, quarum altera subjecta fuisset priori; inde sequere-
tur Dertosanos futuros fuisse non solum incolas unius ur-
bis , sed et populum fines et territorium habentem ; quod
minime constat.
Ratio petita ex nummis , ubi Dertosa dicitur colonia
non municipium , debilis mihi videtur : nam ea urbs po
284 INDEX
tuit esse simul municipium et colonia ; vel potius munici-
pium esse initio potuit; postea aucto, vel reparato civium
suorum per colonos numero, fieri colonia ex municipio,
utvidebimus infra ad vocem Italica. Praeterea adeone cer-
tum litteram M. initio epigraphes positam , significare mur
nicipium, ut explicant critici;non magna, aut aliud simile?
Ptolemaeo igitur adhaereamus, sicuti nummo supra citato,
dicentes Illergavoniam esse epitheton gentilitium Dertosae
(Dertosa Illergavonensium , seu potius Illergavoniorum
urbs ). H. epigraphes significat Hibera propter flumen
Iberum : I. autem Julia ; Dertosa enim colonia deducta
fuerat a Julio Caesare in memoriam boni erga se Illergavo-
nensium animi, hoc ipso capite citati.
Illurgavonenses occupant partem provinciarum dicta-
rum la Catalogne et le Royaume de Valence.
Illtricum ( B. G. 1. n, c. 35 ; 1. iii, c. j ; 1. v,c. i ;
Al. c. 42). Inter 42° et 46°lat. 12° et 18° long. A Stra-
bone et Ptolemaeo dicitur L\}o>pi; , et est magna Europae
regio secundum littus maris Hadriatici , Italiae obversa ,
protendens se in longitudinem ab Istriae finibus et flumi-
ne Arsia usque ad ostia Drini fluminis, et ultra fortasse
usque ad Epiri fines ; ad septemtrionem autem habet Sa-
viam, Pannoniae partem, et Moesiam superiorem. Hujus
praecipuae partes sunt Liburnia et Dalmatia : multas gen-
tes Illyricas enumerat Ptolemaeus lib. 11, cap. 17, quae in
ipso opere videndae sunt. Barbari antiquitus et Scytharum
more viventes fuere Illyrii; et etiamnunc plerique eorum
qui montana incolunt, eamdem feritatem servant.
CC circiter ann. ante Christum natum, Romana ipsis
innotuere arma ; sed nonnisi sub Tiberii Augusti imperio
prorsus subacti ac domiti sunt. Urbes magnas et divites
ad oram maritimam habebat Illyris, Seniam, Iaderam, Sa-
lonam , Naronam , Epidaurum , Scodram et Lissum ; in-
sulae multae huic adjacent, inter quas eminent Scardona,
 GEOGRAPHICUS. a85
Issa, Pharus, Gorcyra nigra, Melita, et plures etiam aliae.
K Caeterum , inquit Strabo , lib. vn , p. 317, tota Illyrici
ora est commodis portubus instructa, tum ipsa,tum in-
sulae etiam vicinae, quum contra, Italiae ora ipsi obversa,
sit importuosa. Bonarum frugum ferax est ora Illyrici, et
fuit tamen ab initio neglecta ; fortassis quod soli praestan-
tia ignoraretur; potior tamen causa fuit, quod eam homi-
nes saevi et latrociniis dediti tenerent. Quae supra hanc
sita est regio , montosa tota est , frigida ac nivalis , maxi-
me quae ad septemtrionem vergit, ita ut vites rarae sint
et in editis , et in planis locis. »
Insula Batavorum. ( B. G. 1. iv , c. 10 ). Inter 5 1 °
et 52° lat. 20 et 3° t long. Vide notam 4? c. 10, 1. rv,
nostrae editionis , Vol. 1, pagina i^o. Praeterea Tacitus,
lib. iv. histor. cap. 12, de Batavis : Batavi, donec trans
Rhenum agebant pars Cattorum , domestica seditione
pulsi, extrema Gallice orce vacua, simulque insulam in-
ter vada occupavere ; quam mare Oceanum a fronte ,
Rhenus amnis tergum ac latera circumluit. Plinius quo-
que , 1. iv, c. 1 5 : In Rheno ipso prope centum mill. pas-
suum in longiludinem , nobilissima Batavorum insula et
Canninefatum. Quae quidem mensura convenit : nam a di-
sjunctione Rheni etVahalis, secunduni s'Gravesande sunt
1 9 leucae Rhenanae , quae efficiunt 7 3,454 tesas, = 97 mill.
pass. rom. : haec est mensura secundum d'Anville ; Tab.
Theod. eum appellat fl. Patabum ; similiter Dio Batavos
vocat naTaouou;. In Tabul. Peuting. legitur Patavia.
Insulae autem Batavorum pars superior vocatur vulgo
le Bettaw, et tota insula occupat partem ducatus Guel-
drensis, et magnam partem Hollandiae meridionalis.
Iosedum ( B. G. 1. vii , c. 61). Vide Metiosedum.
Issa ( B. C. 1. iii , c. 9 ; B. Al. c. 47 )• 43° 7 lat. 1 4"
long. Insula et urbs opposita Dalmatiae et ipsi Salonae ;
Issa hodie dicitur Sophiano , et recentioris aevi scriptoribus.
 a86 INDEX
Parva quidem , sed insignis in primi lllyrici belli fastis ,
de qua sic Marcianus Heracleota :
Nyjco; xaf' aurou? &' e^-iv lcaa Xeyojjievi)
2upaxou<sicov &' tyoutsa. ttjv anoixiav
Isthmus ( B. C. 1. iii, c. 55 ). 38° j lat. 20° | long.
Collum , sive angustiae , quibus caetera Graecia jungitur
Peloponneso, quam defendunt; caeteroquin satis notus sub
nomine Islhmi Corinthiaci.
Italia (B. G. lib. 1, c. 10, 33, 4<>, et alibi passim ).
Inter 38° et 45" latit. 70 et 16" ~ longit. Dempta Gallia
Cisalpina, cujus vide descriptionem ad vocem Gallia Ci-
salpina, magna et illustrissima Europae regio, quam quum
fusius describere animo destinatum esset, nullam aptio-
rem procedendi normam invenimus , quam prius integram
inserere descriptionem ab eruditissimo viro Ortelio datam
in suo opere, cui titulus : Theatri Orbis terrarum Parergon
Antu. Plantin. 1624, additis tamen nonnullis recentiori-
bus observationibus.
Italiam varios babuisse incolas , partim Barbaros, par-
tim Graecos; ex utriusque linguae monumentis palam est.
Habuit enim ab initio Aborigines , Siculos , pelasgos ,
Arcades, Epeos, Trojanos, Morgetes, Ausones et OE-
notros ; a quibus et varia sortita fuit nomina , ut Auso-
wia, OEnotria, a populis; Janicula a Jano, Saturnia
a Saturno, et tandem Italia ab Italo rege ; aut , ut Var-
ro testis est, a bobus : Graecia enim antiqua tauros voca-
bat iraAou?, a quorum multitudine et pulchritudine Italiam
dixerunt; aut, ut aiunt alii, qui fabulis indulgent, quod
a Sicilia Hercules persecutus sit eo nobilem taurum , qui
diceretur Italus. Vocata fuit quoque a Graecis Hbsperia ,
ab Hespero Atlantis filio ; aut , ut aliis placet , ab Hespero
vespertina stella : a quo etiam Hispania quondam Hespe-
ria dicta fuit;eadem enim ratione, qua Italia a Graecis He-
 GEOGRAPHICUS. 287
speria , ab Italis Hispania quoque Hesperia dicitur. Acl dif-
ferentiam tamenVirgilius, 1 et vn iEn.,Ita!iam Hesperiain
Biagnqm cognorninavit. Sed et pluribus praeterea nomini-
bus ab aliis indigitatur; nam et Apenninam, Argessam,
Camesenam, Tyrseniam, Saleumbroniam, Taurinam,
appellari video a Macrobio, Dionysio Halicarn. , M. Catone,
Isacio Tzetza, etc. ; CnoNiAM,«t Brettiam dictara scri-
bit Stephanus. Ejus pars etiara Magna Gr^ecia, ob inco-
las in ea Graecos , a classicis auctoribus nominatur. Tam
multos variosque populos , plures quidem quam in ulla alia
teiTa, ibi habitasse ferunt, ut iElianus ait, eam potissi-
mum ob causam , quod omnium anni partiuin in ea sit
moderata tempestas ; quod regio bonitate telluris excellens
sit, et aquis irrigua, fertilisque omnium fructuum, atque
compascua : itemque quod fluviis perfusa, mare quoque
commodum adjectuin habeat , portubusque ex omni parte
sit interstincta , et appellendis solvendisque navibus ido-
nea. Sed et inhabitantium singularis benignitas et man-
suetudo multos pellexit , ut in eam suas sedes transferrent.
Itali regali semper nobilitate praefulgidi sunt, teste Julio
Firmico.
Caelestem Italiam,et reginam mundi, vocat hanc regio-
nem iEthicus ; rerum dominam , Rutilius ; gentium domi-
nam, Mamertinus; beatissimam totius Europae, Dion Pru-
saeus ; totius orbis optimam esse docet , libro 1 , Halicar-
nasseus multis de causis; Strabo ait, hujus praestantiam
neminem posse pro dignitate verbis explicare : sed hu-
jus laudes uno Plinii encomio, quo illustri suo Naturae
operi finem imponit , absolvere lubet. « In toto orbe , in-
quit, et quacuraque caeli convexitas vergit, pulcherrima
est omnium, rebusque merito principatum naturae obti-
nens , Italia ; rectrix parensque mundi altera ; viris , femi-
nis, ducibus, militibus, servitiis, artium praestantia, in-
geniorum claritatibus, jam situ, ac salubritate caeli atque
 288 INDEX
temperie, accessu cunctarum gentium facili, littoribus por-
tuosis , benigno ventorum afflatu (etenim contingit procur-
rentis positio in partem utilissimam , et inter ortus occa-
susque mediam ), aquarum copia, nemorum salubritate,
montium articulis, ferorum animalium innocentia, solifer-
tilitate, pabuli ubertate. Quidquid est, quo carere vita non
debeat , nusquam est praestantius ; fruges , vinum , olea ,
vellera, lina, vestes , juvenci. Ne equos quidem in triga-
riis praeferri ullos vernaculis animadverto; metallis auri,
argenti, ceris, ferri, quamdiu libuit exercere, nullis ces-
sit; et iis nunc in se gravida, pro omni dote varios suc-
cos, et frugum pomorumque sapores fundit. » Haec ille:
adde his, si lubet, quae idem habet, lib. in , c. 5; Po-
lybius , ii ; item Varro , de Re rustica , i , cap. a ; Strabo
sub finem lib. vi; et Virgilius variis in locis.
Si factum certa mundum ratione fatemur>
Consiliumque Dei machina tanta fuit :
inquit de hac Italia Rutilius, ir.
In undecim regiones hanc divisit, teste Plinio, Octa-
vianus Augustus imperator; in septemdecim Constantinus
Magnus , ut habet Rubeus in sua Ravennatium historia,
ii ; octodecim autem lego apud Diaconum , Longobardic.
ii , cap. a i ; mille centum et nonaginta septem urbibus
praeditam et ornatam fuisse auctor est Jilianus. Atque haec
est illa Italia , quae , nuntiato gallico tumultu , L. jEmilio
Paulo , C. Atilio Regulo coss. , sola sine externis ullis auxi-
liis, atque etiamnum sine Transpadanis, equitum lxxx.m.
peditum dcc.m. armavit. Polybius ait hujus regionis arma-
torum, tempore Annibalis, numerum fuisse septies cente-
na millia peditum , et equitum ad septuaginta millia.
Insulas ad hanc pertinentes commemorat Plinius, Sici-
liam, Sardiniam, Corsicam, Oglosam, Planariam, Urgon,
Caprariam, ^Sgilium, Dianium, Maenariam, Columbariam,
 GEOGRAPHICUS. 289
Venariam , iEthaliam , Planasiam , Asturam , Palmariam ,
Sinoniam, Pontias, Pandatariam , Prochytam, /Enariam,
Megarim, Capream, Leucotheam, Cunicularias , duas in-
sulas Herculis , Enosin , Ficariam , Beleridas , Callodem ,
Heras lutra , Leucasiam , Pontiam , Isciam , Ithacesias , et
Ulyssis speculam. Addo his ^Eolias, Parthenopen, Dio-
medeas, Calypson, etDioscoron, item Electrides : et alias
quasdam , quae apud Pomponium et Antoninum nominan-
tur. »
Caeterum probabile est admodum priores Italiae incolas
fuisse Celtas, qui per multa ante eversionem Trojae sae-
cula , Alpes ex Gallia vicissim transeuntes , altas regiones
primum incoluerunt ; unde dicti Ligures : quae vox lingua
celtica hominem montanum sonat. Hinc ab Alpibus de-
scendentes , primum per Alpes Graias et Penninas campos
patentes Italiae superioris frequentavere juxta Hadriaticum
mare ; quorum unus ramus secundum Apennini dorsum
sese extendens , partibus diversis Italiae incolas dedit ,
usque ad Bruttium et Calabriam, quin et Siciliam. Om-
nes nati ex eadem familia generis humani , e qua ortos
Celtas diximus in nostra de Gallis dissertatione, 1. 1, p. 48 1 ,
cunctas Europae regiones incoluere , excepta forte meri-
dionali Grsecia : nec ea quae proferimus merae sunt con-
jecturae. Quidquid Graecia dixit de antiquitate sua , deque
suis coloniis , vanum repertum fuit ; jam Graecia barbara
et fere deserta erat, quum Gallia, Hispania et Italia popu-
lis abundabant innumeris; quod fatenturipsi auctores Grae-
ci, quum de Aboriginibus, Liguribus, Umbris, Dauniis,
Peucetis , OEnotriis , populis ante ipsos Italiam incolenti-
bus loquuntur : pleraque istorum nominum vere Celtica
sunt, et quoad fieri potest, deficientibus longo tempore
probationibus , originem Celticam Italorum probant : sed
satis sit de Italis ; quisquis plura desideraverit , leget
opus sanae eruditionis clarissimi viri Le Deist de Boli
IV. ,9
ago INDEX
doiix , cui titulus : Des Celtes anterieurement aux temps
historiques... Paris... 1817.
Italica (B. C. lib. n, c. 20). 370 7 latit. 8° j longit.
Urbs Hispaniae ulterioris inter Turdetanos , sita ad Bae-
tim flumen , inter Hispalim et Ilerdam , Trajani et Hadria-
ni Imperatorum patria , hodie Sevilla la vieja in Andalu-
sia , a Scipione condita fuerat , ann. U. C. DCLIV, pace
cum Carthaginiensibus inita, ut narrat Appian. de bello
Hispanico : Kal auTois d 2xn«cov o^iyviv <rpaTiav w; im sipvjvyi
xaTaXiTCwv , auvwxKJe tou; TpauiiaTias e? tco^Xiv , y]'v a7td ty)?
iTaXwYiv exaXecs. Italica municipium erat (ita vo-
cabantur civitates suo jure utentes ) ; unde nummus Au-
gusti a Joan. Vaillant allatus, 1. 1, p. 54 operis supra cit.
DIWS AVGVSTVS PATEB; caput Augusti radiatum: in
aversa parte MVN. ITAL. PEBM. AVG. Municipium Ita-
license permissu Augusti ; permissu , quia ipsis cudendae
monetae Augustus facultatem dederat , quod non cuivis ci-
vitati concessum erat. At hac urbs, municipium primo,
colonia postmodum facta est ; qui quidem titulus inferior
erat : nam A. Gellius , libro xvi , cap. 1 3 , de oratione
quam Hadr. habuit ad senatum : mirari se ostendit, quod
et ipsi Italicenses , et qucedam municipiaantiqua, inqui-
bus Uticenses nominat , quum sias moribus legibusque
uti possent , in jus coloniarum mutari gestiverint.
Itios Portus (B. G. lib. v, c. 2, 59). Inter Morinos,
cujus situs ad hunc diem in dubio relinquitur ; vide quae
notavimus t. 1, p. 1^3, not. 6. His subjungemus diversas
doctorum sententias, inter quas difficile admodum esset
judicium ferre; primum enim Portus Itius non arte, sed
natura factus ; unde nulla superesse possunt vestigia ; quae
tamen si quondam fuissent, mare turbulentum , ut est fre-
tum , post tot saecula obruisset ; deinde distantia a Caesare
indicata xxx mill. incerta est ( Strabo lib. iv , p. 1 99 ait
cccxx stadia), et qui , eo duce , locus quaerendus esset, ob
 GEOGRAPHICUS. 291
causas supra indicatas immutari potuit; quare ulterius di-
gressionem proferre otiosum existimamus : caeteroquin non
alibi quaerendus est Portus Itius , quam inter Bononiam
et Caletium. Portum Iccium Caesaris Mardicum esse sibi
persuasit Joann. Jacob. Chiffletius, libello edito Antuerp.
1626, 1627, 4°- Sam. Clarkius cum multis aliis Caletum,
illive vicinum Sangatum : Carolus Dufresne ad Joinvillum
et Schoepfflinus Wissantum , quod etiam Bertio primum
placuit, probatum Cambdeno , Ortelio , Mussano. Pro Bo-
nonia, sive BononiensiM.ormomm portu Gessoriaco, pu-
gnantPhil. Cluverius n, 28, Germaniae antiquae, Guillel-
mus Somnerus atque Edmundus Gibson, Petrus Bertius,
Josephus Scaliger , Petavius, Labbeus , Nic. Sanson in
diss. inedita, Christ. Cellarius, Nic. Bergierius ; quorum
sententiam Strabo, Mela, Plinius iv, 16; Ptolomaeus, iti-
nerarium Antonini et tabula Peutingeriana videntur confir-
mare : adde et Graevium ad Sueton., Joan. Batteljm anti-
quitatibus Rutupinis ( Richborough in comitatu Cantii )
Oxonii a 17 1 1, 4° editis ; Bernard. de Montfaucon t. iv
supplem. antiquitatis explanatae, p. i32 , i33, et in dis-
sertat. de Pharo Alexandriae, t. ix; memor. Acad. Inscrip.
p. 293 ; Mich. LeQuien, in ephemeridibus erudit. Paris
ann. iy27,junii, p. 232, 23g; idem auctor diss. insert.
tomo octavo continuat. memor. litt. et histor. Gall. Pa-
ris, ann. 1729, 12, p. 325. et seq. Journal des Savants ,
1731 , p. 2 36. Had. Vales. malit Quentavicum sive Sta-
pulas; quam erudite opinionem tuendam suscepit vir ce-
leberrimus Joan. Georgius Eccardus in diss. inserta tomo
oct. Miscellaneorum Lipsiensium , p. 268,seq. 278, seq...
Mihi jam verisimillimum videtur accipere de Gessoriaco ,
quanquam Caroli Dufresne sententiae videatur suffragari
Guillelmus Pictaviensis.
Iturea (B. Af. c. 20). 33° lat. 34° long. Iturea, sive
Thraconitis , regio Palestinae. Auranitidi et Arabiae conter
•9'
a9a INDEX
mina. Ab Hegesippo dicitur Percea , quam Plinius asperis
dispersam montibus et a Judaeis caeteris Jordane amne dis-
cretam scripsit lib. v; Strabo, lib. xiv, p. 7 5 5 : « Monta-
nam regionem Ituraei et Arabes habenl , malefici omnes :
qui vero campos habitant , ii agros colunt et a caeteris in-
festati, saepe alieno indigent auxilio. » Male nonnulli Itu-
ream confundunt cum Auranitide regione ad orientem re-
motiore, cujus caput est Bostra.

J.
Jura ( B. G. lib. 1 , c. 2 , 6, 8 ) Inter 46° et 48° latit.
3° et 5° longit. Tractus montium incipiens a finibus Allo-
brogum et procurrens septemtr. versus usque in Raura-
cos; qui tractus montium dictus Jura et satis notus, di-
vidit Sequanos ab Helvetiis. Hodie diversa sortitur nomina
pro locorum varietate.
L.
LacedjEMON (B. C. lib. 111 , c. 4 )• 37° 7 lat. 20° long.
Hoc Ioco designat regionem potius quam urbem ; nam ait
Strabo, lib. vm, p. 36^ : « Lacedaemonis porro voce et
urbem notari et regionem (nimirum Laconicam adjuncta
Messenia ). » Etiam Homerus ostendit , Odyss. <p init.

Awpa toc oi ^eivo; Aax£&ai'f/.ovi Swxe Tu^vfoa;

fcpiTO? EupuTt^Yi;. . . -

Ptolemaeo autem Lacedaemon dicitur de urbe ipsa , non

de regione ; caeterum de hac urbe celeberrima, et satis vel
tironibus nota, nihil hodie nisi ruinae exstant prope vicum
pauperem , nomine Misiihram, in regione dicta la Moree.
Nummi Lacedeemoniorum erant ita insigniti : AAKE-
AAIMONIfliN ; capita Castoris et Pollucis cum astris.
Lakinates (B. C. lib. 1, c. a3 ). 4i° latit. ia° longit.
 GEOGRAPHICUS. a93
Larinatium, tanquam gentis non meminere Strabo nec Pto-
lemseus : hic autem Larinum citat urbem inter Frentanos ;
et reipsa eos opinor potius urbis Larini incolas, quam po-
pulum distinctum ab aliis vicinis. Plinius, lib. m,cap. 1 1 ,
Larinates Apulis accenset; idem innuit d'Anville, geog.
anc. 1. 1, p. 206. Nihilominus hoc loco Caesar his verbis
perfines Maruccinorum , Frentanorum , Larinatium tres
gentes indicat. Larinum autem urbs est hodie Larino ,
dans la province appelee Capitanate, Royaume de Na-
ples.
Larissa (B. C. 1. iii, c. 80, 96, 97). 390 lat. 20 long.
Multae sunt urbes cognomines , quarum catalogum offert
Strabo lib. ix, p. 44 1 ; ea autem , de qua nunc agitur, fuit
Larissa in Ossa.
AAPI22A eVi ev 6<jcyi x.<opiov , Thessaliae metropo-
lis, Achillis patria, ad ripam dextram Penei fluminis sita,
non longe ab eo loco ubi inter montes Ossam et Olym-
pum, flumine contracto, celeberrima vallis incipit dicta
Vallee de Tempe.
Latobrigi (B. G. lib. 1, cap. 5, 28, 29). Circa47°7
lat. 70 long. Nobis ad hunc diem ignoti; at certe finitimi
Helvetiis et Rauracis atque Tulingis, ut patet lib. 1, c. 5,
de bello Gall. ubi Oudendorp. varietatem lectionis offert
Latobibus, Latobilis, Latovicis , et emendationem pro-
ponit late vicisfinitimis : quod haud satis vel ipsi probatur.
Lemanus (B. G. 1. i , c. 2 , 8 ; 1. iii, c. i ). Inter 460
et 470 lat. 4° et 5° long. Lacus quem efficit Rhodanus,
vel cui miscet aquas , haud longe a fontibus unde oritur
in Alpibus. Straboni rt Hzkocp.ivx Xtpn ( in margine nostrae
editionis : MSS. acat ri tcyi Aotfuva ^tpvi ) ; Tabul. Peutinger.
vitiosissime lacus Losahen ; unde veniat haec barbara lo-
cutio nescitur , nisi forte fuit tunc temporis nomen lacus
apud incolas : caeteroquin lacus Lemanus satis notus. Ho-
die le Lac de Geneve.
2g4 INDEX
Lemonum (B. G. lib. viii, cap. 26). 460 7 lat. 20 occ.
long. Ptolemaeo Aif/.wvov, in regione Pictonum. Omnes fere
geographi Lemonum adsignant urbem praecipuam Picta-
vis , et eamdem esse dicunt atque ea quae dicitur Poitiers.
Vicissim Augustoritum dant Lemovicibus ; Ptolem. con-
tra, cui nonnulla tamen fides habenda est, Pictavis duas
urbes concedit Augustoritum , caput gentis, Limonum,
Lemovicibus autem Ratiastum. In Itiner. autem Antonin.
Augustoritum iest in via quae ducit a Burdigala ad Argen-
tomagum (Argenton) , in eodem fere situ quo nunc Li-
moges, respectu duarum urbium praefatarum. In Tabula
Peutingeriana , ad parem distantiam est Augustoritum re-
spectu Burdigalae et Argentomagi.
In eadem Tabula, Lemonum, quam vocat Lemuno, esl
supra Augrito (breviatim pro Augustoritum), septemtr.
versus ad distantiam xxxvm m. p. et in eodem fere situ
quo nunc sunt urbes Limoges et Poitiers ; unde consta-
ret Ptolemaeum errasse qui Augustoritum rejecisset ad sept.
et in regionem Pictonum ; quique urbem Limonum Picto-
nibus dedisset , et Ratiastum , urbem Pictavorum mariti-
mam, Lemovicibus.
Difficile admodum et forsan inutile foret rem dirimere ;
nisi forte egeat emendatione totus hic locus Ptolemaei,
transponerem Ratiastum ad Augustoritum , et vicissim
Augustoritum ad Ratiastum. Videant periti.
Limonum. Ptolemaei AtjAwvov , urbs caput gentis Picto-
num, quae postea nomen gentis recepit Poitiers. Male qui
legunt Lemovicum, et volunt urbem esse quae postea dicta
est Augustoritum (Limoges); nam textus Hirtii luce cla-
rior est : Limonum in finibus Pictonum. Praeterea Itiner.
Anton. et Tabula Theodosiana satis concordant in mensu-
ris ; ea autem est distantia, a Lutetia usque ad Limonum ,
secundum Tabulam Theodosianam : a Luteci. — Cenabo.
— xlvii. — Ccesaroduno. — li. — Lemuno. — xlii. —
 GEOGRAPHICUS. 295
in summa cxl leucae gallicae, vel ccx mill. rom. (a i5oo
pas par lieues gauloises ) , vel lxxxiv leucae francicae ;
et reipsa ea est distantia ab urbe Lutetia ad Pictavium :
ergo Limonum est Poitiers.
Lemovices (B. G. lib. vn, c. 4> 7^, 88 ; vm, 46).
46° lat. et inter 0° et 1° oc. long. Populi Galliae Celticae
secundum Caesarem, qui postea Aquitaniae sunt addicti;
quorum urbs praecipua Ratiastum, secundum Ptol. Au-
gustoritum, secundum alios; hodie Limoges, dep. de la
Haute- Vienne.
Hoc loco difficultas oritur ; an duos populos sub eodem
nomine indicat, quorum unum notiorem, Lemovices in Aqui-
tania, les Limousins; alterum Lemovices , inter Armoricas
gentes etpartem non contemnendam Osismiorum, ceux de
St. Pol de Leon. Hunc secuti sunt recentiores , qui omnes
hoc loco Caesaris nituntur ; B. G. 1. vn , c. 7 5 : Imperanl
jEduis atque eorum clienlibus Segusianis, Ambivaretis,
Aulercis , Brannovicibus millia xxxv ; parem numerum
Arvernis , adjunctis Eleutheris , Cadurcis, Gabalis,Ve-
launis qui sub imperio Arvernorum esse consueverunt ;
Senonibus, Sequanis , Biturigibus, Xantonibus , Ruthe-
nis , Carnutibus xn millia ; Bettovacis x ; totidem Lemo-
vicibus; octona Pictonibus , et Turonis , et Parisiis, et
Eleutheris Suessionibus ; Ambianis, Mediomatricis, Pe-
trocoriis, Nerviis , Morinis , Nitiobrigibus quina mill. ;
Aulercis Cenomanis totidem; Atrebatibus iv mil. ; Betto-
cassis, Lexoviis , Aulercis Eburonibus terna; Rauracis
et Boiis xxx ; universis civitatibus quce Oceanum attin-
gunt, qiueque eorum consuetudine Armoricce appellan-
tur; quo sunt in numero Curiosolites , Rhedones, Ambi-
bari, Cadetes, Osismii, Lemovices, Veneli, Unelli sena.
Qui textus luce clarior et MSS. fide fultus impugnatur ta-
men a Petro Ciacconio et Josepho Scaligero, qui conten-
dunt errorem esse in textu, et vocem Lemovices delendam
296 INDEX
esse veluti inutilem ; et reipsa nullus, nec Strabo, nec Pto-
lemaeus , nec geographi veteres de Lemovicibus Armoricis
locuti sunt ; geographi recentiores ante Hadrianum Vale-
sium haeserunt in hoc verbo : vid. Hadr. Val. notit. Gall.
p. 269. Ego vero cum nonnullis viris doctis, inter quos
Vinetus numerandu9 , non longe abessem quin pro Lemo-
vices legerem Leonices , deleto m et mutato u in n. Lector
videat.
Sed et alia major difficultas inest de nomine urbis praeci-
puae Lemovicum Aquitanorum, quam perpendere conati
sumus ad vocem Lemonum.
Lenium (B. Hisp. c. 35). Frustra hanc urbem quaesi-
vi apud geographos , tum veteres , tum recentiores ; nulla
liujus mihi notitia pervenit.
Lepontii (B. G. lib. iv, c. 9). Inter 46° L\r]° lat. 6° 7°
long. Strabo, lib. iv, p. 20^: « Supra Comum, quod est
ad radices Alpium situm , habitant versus orientem Rhaeti
et Vennones ; ad alteram partem Lepontii , Tridentini ,
Stoni , etc. » Ptolem. « In Cotiis Alpibus Lepontiorum
Oscella. » Plin. lib. m, c. 20 « Bhaetorum Vennonetes,
Sarunetesque ortus Rheni amnis accolunt; Lepontiorum,
qui Viberi vocantur , fontem Rhodani , eodem Alpium
tractu. » D'Jlwille, geogr.anc, 1. 1, p. 146, «Le nom de
Levantina qui distingue , entre plusieurs vallees , celle
queparcourt le Tesin, est derive du nom de cette nation,
laquelle d'un autre cote s'etendait dans la vallee Pen-
nine et occupait Oscela , aujourd'hui Domo d'Ossola. »
Leptis (B. Afr. c. 7,9, 29, etc. ). 35° lat. 8° long.
Duae sunt urbes hujus nominis; prior Leptis magna, Pto-
lemaeo Tripolis seu Neapolis, etsi a Phoenicibus condita.
Sallust. Bell. Jugurth. « Postea Phoenices Hipponem ,
Adrumetum , Leptim , aliasque urbes in ora maritima con-
diderunt. » Est inter duas Syrtes sita, portu insignis,
hodie Lebida ; altera, Leplis minor , ctsi tamen major et
 GEOGRAPHICUS. 297
amplior priore exstiterit , de qua nunc agitur in Bizacena
seu Emporia, aeque portum habens,quem expresse nomi-
nat Ptolemaeus. Pomponius Mela et Antonini Itinerar. duas
Syrtes agnoscunt ; Tab. Peuting. errore manifesto Leptim
magnam signat quam ante Syrtes minores locat, unde ejus
Leptis non alia est quam nostra, id est, Leptis minor.Vide
quae notaviinus tom. 1 nostr. edition., p. 176, nota prima.
Est tertia Leptis in Hispania, sed admodum incerta; vide
de ea quae notavimus t. 11, p. 4°4? n- 1 » c°l- 2- Colonia
erat romana Leptis minor, et similem in nummis typum
exhibet ac Leptis magna : scil. haec habet caput Mercurii
petaso ornatum, pone quod caduceus; et inscribitur AE-
nTI2 ; illa caput idern cum epigraphe : COL. VIC. IUL.
LEP.
Leptitani ( B. C. lib. 11, cap. 38; B. Afr. cap. 97 ).
Incolae urbis Leptis. Vide supra.
Leuci (B. G. lib. 1, cap. 4° ). Inter 48° et 49° latit.
3° et 4° 7 longit. Populus Galliae Belgicae, Aeuxoi a Stra-
bone dictus , Ptolemaeo item , qui Leucos sub Mediomatri-
cibus et Rhemis ponit, eisque duas urbes attribuit Tullum
et Nasium. Leuci habent ad septemtrionem Mediomatri-
ces; ad orientem Vogesum montem; ad meridiem Lingo-
nes ; ad occasum Tricasses et Catelaunos. Eis , ut Treviris ,
Verunis aliisque Belgicae , Celticae et Aquitaniae populis ,
non plena quidem aut justa cum agris et legibus suis , sed
aliqua tamen ex parte a Romanis victoribus relicta aut con-
cessa libertas, sicuti nos docet lib. iv, cap. 17, in Gallia
Belgica prae caeteris Leucos liberos nominans. Caesar de iis
loquitur tanquam Romanorum sociis et amicis; et Lucanus
eos una cum Rhemis optimos funditores, et lapidum cer-
tis ictibus conjiciendorum peritissimos facit hoc versu :
Optimus excusso Leucus Rhemusque lacerto.

Leucorum civitati respondent partes Galliae quac dicuntur

298 ' INDEX
le Duche de Bar, une tres-petite partie de la Charnpa-
gne et de la Lorraine (departem. de la Meuse et de la
Meurthe). Ex duobus eorum oppidis aPtolem. memoratis,
Tuttum ( Toul) omnibus notum est , et hujus situs minime
incertus est; alterum autem Nasium parum fuit cognitum,
et docti de situ ambigebant. Simlerus et alii permulti
Nasium putarunt esse Nancj, quos Hadrianus Valesius
impugnat, Nasium locans ad Ornam fluvium (V Ornain) ,
inter Andelanum (Andelot) et Tullum Mosellae adscitum :
alii Nasium esse locum nomine Nasi'( nobis incognitum)
asserunt, non procul a Tullo ; alii vicum Nas proximum
Nanceio. At hodie, jam multis abhinc annis suspicatus, tan-
dem repertus est verus urbis Nasii situs. Nasium , ut pro-
bant recentiores in loco , ubi suspicabantur hanc urbem
exstitisse , excavationes ann. 1818, jussu praestantium vi-
rorum , qui administrarunt provinciam dictam depart. de
la Meuse, factae ab eruditissimo C. Fr. Denis, e regiae so-
cietatis antiquariis uno, situmest, sicutVales. olim conje-
cit,supra Ornam, hoc modo; tres urbes satis notae, Lignjr,
Gondrecourt et Commercy ( Duche de Bar en Lorraine ,
dep. de la Meuse) , triangulum efficiunt, in centro cujus
exstat vicus nomine Naix (Nasium) e quo egressus ali-
quis reperiet campum hinc et inde patentem in longitudi-
ne 1 3oo metris, in latitudine 700 met. Ibi parallelis dua-
bus ab erudito antiquario ductis, reperta sunt innumera
urbis Nasii vestigia, scilicet Thermae, muri magnifici et
eximiae soliditatis,pavimenta tum marmorea, tum vermi-
culata, area longa et lata 38 metris, domus fere integra
cum tectis suis quarum decem conclavia fuere ruderibus
expedita, columnae truncatae, sepulcra, templorum vesti-
gia, taurobolium, vasa, annuli, suppellex omnis generis
tum aerea, tum terrea, numismata, et alia, quae urbis
praesentiam , non dico ignobilis, sed amplae, opulentae at-
que etiam magnificac arguunt. Nihil igitur dubii, quin hoc
 , t
!
«

GEOGRAPHICUS. a99
loco , ut nomen vici Naix indicat , Nasium exstiterit quod di-
cunt Castrum, quia forte prius Castrum fuit : etreipsa non
longe a campo supra descripto exstat locus dictus Chdtel,
qui castrum romanum exhibet, cujus superficies sequat 5o
hectares , quod castrum , ut Nasium , vestigia habitatio-
num indubitata oculis exhibet. Urbs Nasium incendio di-
ruta fuit sub Claud. Flav. Juliano Caesare, anno Christi
CCCLVIII , nec jam inde restituta fuisse videtur : nam
in omnibus aedificiis et aliis rebus , quae nuperrime detectae
sunt, manifesta vasti et universi incendii vestigia reperiun-
tur. Caesar de Nasio nihil dixit; sed quum haec urbs ad no-
stram patriam pertineat, et quantae fuerint hujus partis Gal-
liarum divitiae ac potentia ostendat, eam silentio premere
non debuimus. Si quis autem ampliora documenta requi-
rit , petat librum cui titulus est : Essai archeologique sur
Nasium par Ch. Fr. Denis, membre de la Societe rojale
des Antiquaires de France, etc. Commercj. 1 8 1 8, /«-8°,
ubi multa exquisitae eruditionis argumenta reperiet.
Levaci (B. G. lib. v, cap. 39). Inter 5i° et 52° lat.
i° et i" long. Populi Galliae Belgicae, Nerviorum clientes.
De his nihil apud veteres geographos ; d'Anville sedem
prodit flumen Lieva , qui Gandavi suas undas cum Scaldi
miscet , et illi in mappa nostra morem gessimus : attamen
alii non sine probabili ratione Levacos inter Belgas sub
imperio Nerviorum ponunt inter Nervios et Aduaticos ,
ubi nunc est Louvain ; haec incerta sunt.
Lexovii (B. G. lib. m, cap. 9, 17 ; lib. vii, cap. 7 5).
49° lat. 1° et 3° occ. long. Populus Galliae Celticae, modo
Lexobii, modo Lexovii dictus. Straboni Ay]2;ouioi, itapca-
y.eavixai; Ptolemaeo Aei£ou£ioi et Ai£ouSioi; Plinio Lexovii,
quorum urbs praecipua Noviomagus , quae in veteribus
notitiis dicitur civitas Lexovioruin , quaeque postea nomen
populi recepit , et Lizieux (iep. du Calvados) fuit appel-
lata.
3oo INDEX
Liburnica Classis (B. C. lib. m, cap. 5, 9). Libur-
nia , pars dimidia occasum versus Illyrici tractus , in qua
Iapydes , hodie la Morlaquie ; hujus partis praecipuae ur-
bes erant Senia, Metullum; et in eadem parte Liburniae,
post Iapydes, sunt Liburni, usque ad fl. Titium, quorum
urbs Iadera.
Ligeris seu potius Liger (B. G. 1. iv, c. 9; 1. vn, c.
55, etc. ). Maximum Gallise flumen. Oritur in pago Ve-
launo (au Puy en Velay), ex Cebenna monte, 44° 7 lat-
in loco cui nomen est in dialecto regionis lajbnt de Lei-
re : primum vergit ad septemtrionem usque ad Genabum ;
deinde cursum suum dirigit versus occidentem usque ad
mare,ubi influit inNannetum regionem, 47° t lat. Accipit
ingentes et navigabiles fluvios , inter quos eminent Elaver
(VAllier), Carus (le Cher), Andria (1'Indre) et Vincen-
na (la Vienne). Alb. Tibull. lib. 1 , eleg. 7 , 11:
Testis Arar , Rhodanusque celer , magnusque Garumna ,
Carnuti el flavi caerula lympha Liger.

Lilyb^um Promontorium (B. Afr. c. 1 , 2, 34, 38).

37° | lat. 0° long. meridien de Rome. Straboni et Ptole-
maeo Ai),u£aiov aicpa jcat ■rcoT.t; , urbs et promontorium oc-
cidentale Siciliae , quod propius Africam respicit. Vestigia
nominis exstant in locO) nomine Boeo , juxta urbem et
promontorium Marsalla (Val de Nazara).
Lingowes (B. G. lib. , 1, 26, 4°; iv, 10; vi, 43,
etc). 48° Iatit. 3°. longit. Populus Galliae opulentissimus.
Straboni dicuntur nunc kv^wz^, nunc At^xaaioij Ptole-
mseo Auyywve;; Plinio Lingones fcederati, quippe qui cum
yEduis amicis suis et sociis essent Romanis fcedere devin-
cti. Ab eodem Plinio , sicuti aPtolemaeo,Belgica3 attribuun-
tur , non Celticae ; unde patet , vel Antonini Pii imperat.
temporibus, eos adnumerari solitos inter Belgas, etsi se-
rius Celticse, seu Lugdunensi Galliae fuerunt addicti. Fron_
 GEOGRAPHICUS. 3oi
tino dicitur Lingonum opulentissima civitas , quae Domi-
tiano lxx millia hominum tradidit ; eorum metropolis erat
Andomatunum, quae postmodum nomen, mutato proprio,
recepit a Lingonibus ipsis, et dicta est a recentioribus
Langres, ex voce Lingones, omissa littera o et mutata n
in r, ut saepe accidit in nostra lingua ubi pro bonnis, hoc
est terminis, nostri dicunt bornes ; pro diacono, diacre;
pro pampino , pampre ; ex cophino ,. cqffre, etc. Mosam
in finibus Lingonum oriri Caesar ait, lib. iv, cap. 10. Ita
fines eorum satis noti , qui accuratius ex Lingonum vete-
ri ecclesiastica Dioecesi possunt cognosci. Hodie le dep.
de la Haute-Marne.
Lissus (B. C. 1. iii, cap. 26, 28, 29, 39, 42, 78).
42° 7 lat. 18° long. Urbs ultima orientem versus Ulyrici
tractus non longe a mari , et ad ripam sinistram fluminis
Drilonis. Hodie Alessio, in Albania.
'Lucani (B. C. lib. 1, cap. 29). Inter 4o° et 4i° lat.
I2°7et i5° long. Populus a Samnitibus oriundus, secun-
dum Strabonem , in ea parte Italiae quae ab eo nomen re-
cepit, et dicitur Lucania, hodie Principaute citerieure et
la Basilicate dans le royaume de Naples. Habebant ad
septemtrionem Campaniam et Apuliam ; ad orientem Si-
numTarentinum; ad meridiem Brutium; ad occasum, eam
maris Mediterranei partem, quae dicitur mare Inferum. Prae-
cipuas urbes tenebant, Pcestum, Graecis Possidoniam, quia
ibi Neptunus cultu peculiari colebatur, cujusque nunc ma<
ximi momenti rudera visuntur;Eleam, scholam Zenonis in-
clytam ; Buxentum , Metapontum , pariter Pythagorae do-
ctrinis nobilissimam , Heraclaeam et Sybarim.
Luceria. (B. C. lib. 1, cap. 24). 4*° T lat- »3° Iong.
Oppidum in Apulia Daunia , antiqua Dauniorum sedes ,
jam Strabonis temporibus humilis ac prope diruta , resti-
tuta postmodum a Constantino II , Orientis imperatore ,
denuo excisa et iterum restaurata ; demum Sarracenis ex
3oa INDEX
Africa deductis a Friderico II imperatore concessa. Ho-
die Lucera dans la Capitanate, royaume de Naples.
Lusitani (B. C. lib. i, cap. 44? B« Hisp. 35, 4o). De
iis pauca Csesar nobis reliquit : at Strabo , 1. m , p. 1 54
et seqq. , mores eorum , praesertim Montanorum apprime
depingit; ad quem lectorem remittere liceat.
Lusitania (B. C. lib. i, cap. 38; B. Al. 48, etc. ). Cu-
jus fines erant incerti temporibus J. Caesaris ; sed circiter
intra 37° et 4*° lat- 8° et 12° long. Magna pars provin-
ciae ulterioris in Hispania : secundum Caesarem , habet ad
septemtrionem Callaicos ; ad orientem , Vettones ; ad me-
ridiem , Baeturiam et mare ab ostiis fluvii Anatis ; ad oc-
casum , Oceanum. At Ptolemaeus eam partem tertiam fa-
cit totius Hispaniae , quum duae aliae essent Tarraconensis
et Baetica ; qui quidem inter Lusitanos adnumerat Vetto-
nes , Turdetanorum et Celticorum partem aliquam : ante
Strabonem Callaica quoque dicebatur, teste eodem geo-
grapho ; in duas partes dividi potest , in Lusitaniam ultra
Tagum et Lusitaniam cis Tagum. Praecipuae Lusitaniae ur-
bes erant Olisipo (Lisbonne), Conimbriga ( Coimbre) ,
Pax Julia (Beda), Augusta Emerita (Merida), Nor-
ba Ccesarea (Alcantara), etc. Ita Lusitania, vetus prae-
ter regnum dictum Portugal, dempta tamen parte , quae
reperitur inter amnes Durium et Minium , comprehendit
provinciam vocatam VEstramadure espagnole et partem
regni de Leon. Tagus flumen Lusitaniam , sicuti nunc , di-
videbat in duas partes , et duo alii fluvii scilicet Durius
ad septemtrionem , et Anas ad meridiem a caeteris Hi-
spaniae partibus determinabant. Lusitania, inprimis ea pars
quae inter Tagum et Artabros est, solum felicissimum fru-
gibus habet, itemque auri et argenti et similium rerum co-
pia abundans; quod confirmat de eadem Athenaeus, 1. vm ;
sed et versus meridiem sita , teste Plinio , felix est omnis
regio : neque tantum terra , mare etiam quod Lusitaniam
 GEOGRAPHICUS. 3o3
alluit aeque fertile est; abundat enim omni ostrearum , tyn-
norum et piscium genere.
Lutetia Parisiorum ( B. G. lib. vi, cap. 3 ; vn, 5^,
58). 48° 7 lat. o° lorig. Urbs celeberrima, et omnibus
notior quam ut hujus notitiam aliquam lectori offeramus.
Ltcia (B. Al. cap. i3). Inter 36° et 37° lat. et 28°
long. Regio Asiae, cujus tres partes mari alluuntur, quarta
autem habet ad sept. terram aliquam nomine Myliadem.
Lyciae fines et interiora ignorantur. Praecipuae hujus urbes
sunt Xanthus , Patara et Thermessus ; mons Taurus in-
cipiens ad sacrum promontorium in orientali parte Lyciam
secat. Lycios laudat Strabo, libro xiv, pag. 664, quod,
quum essent mari potentes, et xxm urbes possiderent
et naves, vicinique essent Cilicibus, qui piraticam exerce-
bant , nullo tamen turpis lucri amore in maleficium impul-
si sunt ; unde illis contigerit Romanorum permissu patrias
leges et libertatem retinuisse, jampridem deletis Cilicibus
a Servilio Isaurico et Pompeio Magno.

M.
Macedonia (B. C. lib. m, cap. 4, n, 33, 36, etc).
Inter 4o° et 42° 7 latit. 18° 7 et 2 3 longit. Absque regio-
ne dicta Albania , quae parte primum ab Illyricis gentibus
usque ad Epiri fines culta fuit ; eadem a Romanis Mace-
doniae provinciae fuit addicta, postmodum autem disjun-
cta, sub nomine Epiri novae. Macedonia autem proprie
dicta habet ad septemtrionem Dardaniam ; ad orientem ,
Thraciam et ^Egaeum mare ; ad meridiem , idem mare et
Thessaliam; ad occasum, Albaniam. Aliter Strabo Mace-
doniam definit in supplemento ad libr. septim. , p. 33g ;
comprehendit enim omnem Albaniam et includit Macedo-
niam inter quatuor lineas rectas, ita ut figura ejus offerat
parallelogramma, cujus latera septemtrionale et meridio-
nale sint longiora duobus aliis. Fere eamdem descriptio
 3o4 INDEX
nem Ptolemaeus exhibet, sed magnam Thessaliae partem
addit. Macedoniae partes interiores parum vel noslris die-
bus noscuntur et pauca praeteritae ejus magnitudinis monu-
menta superesse videntur ; caeterum in octo magnas partes ,
ita dividebatur sc. in Paeoniam , Sinticam , Bessicam , My-
cdoniam , Chalcydicam , vEmathiam , Lyncestim et Pieriam.
Praecipuas urbes habebat Heracleam sinticam , Philippo-
polim , Edessam , Pellam , Amphipolim , Thessalonicam ,
Chalcidicam , Olynthum , Pydnam , Haliacmon , Dium , etc.
Flumina Haliacmon , Erigona , Axium , Strymona et Ne-
stum : montana haec regio erat; mohtes vero praecipui Rho-
dope , Pangaeus , et alii minores. Macedonia , hodie pars
imperii turcici , dicitur Iamboli, adjuncta Comenopolitari.
Macedonia libera ( B. C. 1. iii, cap. 34). De ea vide ad
locum citatum nostrae editionis, tom. n, p. 2 36, not. 2.
Macedones ( B. C. 1. iii , c. 4- )• Vide supra Macedo-
niam. Macedones non ejusdem originis ac caeteros Grae-
cos, sed Thracos fuisse apparet : ante Philippi tempora,
eos Barbaros appellabant Graeci , quod patet ex ipso De-
mosthene qui Macedonas haud aliter designat : postea
Graecis accensiti sunt. Nihilominus in divisione imperii
romani separantur; Macedonia enim provincia erat, et
Achaia, sub cujus nomine comprehenditur omnis regio
quae a Macedonia incipit et pergit meridiem vers. usque
ad mare Creticum, alia erat.
Magetobria ( B. G. lib. 1, cap. 3i ). Circa 47° i lat
3° long. Aliter dicta Amagetobria , vel Admagetobria.
Sunt qui locum oppido isti prope Bingam , infra Mogun-
tiam assignent , ducti versibus Aus. in Mos. vers. 1 , seq. :
Transieram celerem nebuloso flumine Navam ,
Addita miratus veteri nova moenia vico ,
vEquavit latias ubi quondam Gallia Cannas.

Alii cum Chiffletio in Vesuntione , pag. 1, cap. 35,

 GEOGRAPHICUS. 3o5
et d'Anville, JVot. de la Gaule , pag. 60, noiainis ipsius
vestigia agnoscunt in loco dicto la Moigte de Broie , ad
Araris et Ognonis confluentes prope vicum olim Burgun-
diae Pontailler, non confundendum cum Pontarlier. Egre-
gie hoc firmatur monumento nuperrime detecto (anno
1802 ); scilicet inter varia monumenta ex Arari exsicca-
to eruta, visum est fragmentum urnae cum epigraph. MA-
GETOB. : quod monumentum, tum propter vicinitatem
loci la Moigte de Broie , tum propter similitudinem no-
minum , satis aperte declarat , quid sit de ea urbe sentien-
dum atque declarandum.
Malaca ( B. Al. cap. 64 )■ 36° j latit. 6° 7 occ. longit.
Urbs et portus Hispaniae, vel provinciae ulterioris « quae,
inquit Strabo, lib. iix, p. 1 56, tanto distat a Calpe inter-
vallo, quanto ab hac Gades : ea habet emporium, quo utun-
tur , qui in opposito littore vivunt , multumque ibi confi-
citur salsamenti. » Hodie Malaga , in regno Granatensi
recentioris Hispaniae.
MA.NDUBH (B. G. libr. vii, cap. 68, 71, 78). 47°
lat. 20 long. Populus Galliae celticae, iEduorum in cliente-
la, cujus urbs praecipua erat Alesia (vid. ad hanc vocem);
partem occupabant veteris ducatus Burgundiae, quae dici-
tur VAuxois, hodie dep. de la Cole d'or. Male a Strab.
dicuntur Arvernis finitimi; quippe qui ab iis separantur
magna iEduorum regionis parte.
Marcomanni (B. G. lib. 1, cap. 5i). Inter 48° et 49°
iat. 5° et 6° long. vel circiter. Ita d'Anville , Geog. anc.
t. 1, p. i3i , « Les Marcomanni, ou Marcomani, et leur
roi Maroboduus, voulant se souslraire a la doinination
romaine, s 'eloignerent du Rhin etdu Mein, sous le regne
d'Auguste , et enleverent aux Boiens le pays qui avait
pris leur nom , etc. » Unde constat Marcomannos , J. Cae-
saris temporibus , regionem incoluisse intra Rhenum et
Mcenum sitam.
IV. 20
3o6 INDEX
Marrucini ( B. C. lib. i, c. 23; n, 34 ). Inter et
43° latit. 12° longit. Gens Samnitica inter Apenninos et
Adriaticum mare, cum Frentanis, Pelignis et Vestinis jun-
cta , cujus praecipuahirbs Theale , hodie Civita di Chieti,
dans VAbruzze ulterieure.
Marsi (B. C. lib. i, cap. 1 5, 20; lib. 11, cap. 27 , 29).
Inter et 43° 7 lat. 1 1° long. Gens Samnitica, quales
erant Sabini, Peligni, Vestini, Frentani, Marrucini, in
clivo jugi Apennini quod mare Tuscum spectat sita, jux-
ta lacum Fucinum ( hodie Ixigo di Celano ) ; quorum urbs
praecipua Marrubium. Bellum sociale ab iis vocatum quo-
que Marsicum bellum omnes norunt , propter praecipuam
operam a Marsis , duce Popedio , navatam. Caeterum hae
gentes Samniticae usque ad extrema Reipublicae tempora
suam virtutem moresque agrestes retinuere; vivebant enim
in vicis, etsi tamen urbes aliquot habuerint, sed parvas et
prope infrequentes.
Massilia (B. C. lib. 1, cap. 34, 36, 66, etc. ). 43° j
latit. 3° longit. Urbs antiquissima , et portu celeberrima ,
Phocensium colonia , a Phocensibus, non e Phocide regiun-
cula Graeciae, ut nonnulli putant, sed ex Phocea urbe iEo-
hdis in Asia, fugientibus , ante Christum natum DC, in
finibus Salyorum , et inter ferocissimas gentes Gallorum
condita ; Belloveso quidem juvante, dum hellicosas Bituri-
gum, Arvernorum , Senonum, iEduorum , Carnutorum et
Aulercorum cohortes in Italiam secum duceret, ut apparet
ex Livio, 1. v. A Strabone dicitur >mo-[Aa «fcwxatEwv r, Mac-
caTia; a Ptolemaeo Kop.fAOVwv tcoai; Mao-o-aAia (pro Kop.[/.o-
vwv emendat Kevo^avwv Hadr. Vales. Notit. Gall. p. 3 1 9 ).
Eain urbem, praeter Caesarem et Strabonem, describunt
quoque Eumenius in panegyrico Constantini Aug. et alii
recentiores. Massilia arcem habebat quam axpav Strabo ap-
pellat, ubi Ephesium , sive templum Dianae Ephesiae et Del-
phici Apollinis, quos praecipue coluerunt propter oracu
 GEOGRAPHICUS. 307
lum editum ab Apolline, et ducem itineris Ephesi acceptum
ab ipsa Diana. De turri Massihensi Caesar loquitur, et Lu-
can. lib. 111 , v. 379 :
Proxima pars urbis celsam consurgit in arcem
Par tumulo

In ea civitate portus erat Aaxu&wv vocatus, natura qui-

dem factus, sed angustus aditu, nec magnae classis capax;
at portui proxima erant navalia de quibus Caesar et Luca-
nus : altitudinem muri et turrium Massiliae Caesar celebrat;
Crinas quidem , massiliensis medicus , sestertium centies
muris patrice reliquerat. Amphftheatrum suum Massilia
olim habuit , ut Arelate et Nemausus ; proeterea gymnasia
celeberrima, et ainplos porticus, et palatia ; uno verbo, urbs
illa tota erat graeca.
Massilienses (B. C. libro 1, cap. 35, 56, 58, etc. ).
De Massiliensium laudibus vide plura apud Caes. ipsum ;
Strabo quoque, lib. iv, pag. 179, fortitudinem eorum ,
ingenium ac mores laudat. « Respublica , inquit , Massi-
liensium optime legibus paret, administrata per optiinates;
concilio DC senatoribus composito quindecim viri prae-
sunt, quorum est occurrentia negotia expedire; de his rur-
sum tres praesident maxima potestate : nullus Ti|iou^oi; fit
(id est, inhonore habetur), cui nulli sint hberi, aut cujus
stirps inter cives non per tres aetates duraverit. Legibus
utuntur Ionicis, publice expositis. Solum possident oleis ac
vitibus consitum , frumenti autem sterile ob asperitatem :
itaque mari magis , quam terrae fidentes , ad navigationes
et commercium ingenium potius contulerunt. » Massilien-
sium civitatis disciplinam atque gravitatem , fidem in Ro-
manos , prisci moris observantiam , studia et scientiam
laudant Cicero , Livius ,Valerius Max. , Silius, omnes deni-
que. Massilienses enim nonsonum modo linguce (scil. Grae-
corum), vestitumque et habitum, sed ante omnia mo
0.0 '
3o8 INDEX
res, ei leges , et ingenium sincerum integrumque a con-
tagione accolarum servaverunt. Et Tacitus in Agricola ,
Massiliam vocat locum graeca comitate, et provinciali
parcimonia mistum, ac bene compositum.
SoliPlautus et Athenaeus Massiliensium moresvituperant,
et eos mollitiei insimulant ; at omnes norunt, quae sit fides
adhibenda comico, ut erat Plautus , et aristarcho Athenaeo,
pessimae fidei homini , qui maximos viros , optimaque ope-
ra injusta malignitate carpere nunquam erubuit.
Matisco (B. G. 1. vn, cap. 90). 46° 7 lat. 2° 7 long.
Primus inter scriptores noster hujus urbis meminit ; Stra-
bo et Ptolem. de ea silent ; attamen Matisco inter praeci-
puas iEduorum urbes emporium erat, ubi, teste notitia
romani imper. , fabrica vigebat sagittarum : itinerarium An-
tonini et Tab. Peutinger. eam agnoscunt, et locant in eo-
dem situ, quo nunc est Mdcon, dep. de Sadne-et-Loire.
Matrona (B. G. lib. 1, cap. 1 ). Fluvius Galliae, inter
48° et 49° lat. 0° et 3° long. , ortum habens in Lingonum
finibus , prope Andomatunum , in vico sylvae Lingonicae
Balisma , et calvum montem ; atque in Sequanam , post-
quam Catalaunos, Sparnacum, Dormanum, Iatinum Mel-
dorum, Latiniacum alluit, paulo supra Lutetiam, influens.
Caeteroquin satis notus. Hodie la Marne ; corruptum vo-
cabulum ex Matrona, deletis litteris t et o, vel potius
effictum e Materna; sic enim recentioris 3evi scriptores
habent, ut Frodoardus in Chronico.
Mauri (B. Afr. cap. 3, 6, 83). Populi Mauritaniam
incolentes , quorum naturam , mores et genus vitae ita de-
scribit Strab. 1. xvn : « Caeterum Mauri, etsi adeo uberem
regionem inhabitant, tamen ad hoc usque tempus magna
ex parte incertis vagantur sedibus. Hi comas cincinnis
exornant, et barbam comunt , aurumque gestant , dentes
tergent, unguium incrementa resecant, ac raro videas in-
ter se contingentes , quin capillorum ornatum tangant. Pu
 GEOGRAPHICUS. 309
gnant fere ab equis hastati, equis nudis utentes, et frenis
e fune factis ; gerunt etiam gladios : at pedites elephan-
torum pellibus pro clypeis utuntur; leonum et pardalium
et ursorum pellibus induuntur, iisque indormiunt. . . Sunt,
qui dicant, Mauros Indos esse, qui cum Hercule inhunc
locum descenderunt, etc. » Originem Maurbrum, quos In-
dos esse dicit Strabo satis firmant et corporis habitus , et
color , et genus vitae.
Maubitania (B. C. lib. 1, cap. 6, 39, 60; B. Al. cap.
5a, etc. ). Inter 33° et 370 lat. io° et 2 4° vel circiter
long. ( meridien de Visle de Fer.J. Strab. Mapouffia, Pto-
lem. MaupiTavia. Magna regio Africae septemtrionalis, ter-
minos habens ad septemtrionem internum, seu Mediter-
raneum mare ; ad orientem Numidiam ; ad meridiem
Gaetuliam , vastas solitudines , et majorem Atlanta ; ad occas.
Oceanum. Duplex facta fuit sub Claudio imper. qui hanc
partem in duas provincias romanas redegit, quarum una
occidentalis dicta fuit Mauritania Tingitana, incipiens a
littore Oceani, et protendens se usque ad fl. Molochath,
seu Malva ; et haec pars fuit Mauritania vera ; nam al-
tera quae incipit a flumine supra citato , et pergit orientem
versus ad fluv. Ampsagas , a Numidia olim detracta fue-
rat. Haec provincia vocabatur Mauritania Caesariensis pro-
pter Juliam Caesaream , olim Jol, sub regibus Juba patre
et filio. Mauritania et ante Romanos , et sub eorum pote-
state florentissima fuit, urbibus innumeris referta, et ho-
minum multitudine frequentissima ; urbium praecipuae sunt
maritimae Igilgilis, Saldae, Rusucurru, Julia Caesarea, Car-
tenna , Siga ; mediterraneae vero Sitifi , Malliana , Mina ,
etc. , et hae pertinent ad Caesariensem : in Tingitana au-
tem Rusadir , Parietana , Tingis , Lixus , Banaza , Sala et
Volubilis. Magnis et compluribus fluminibus alluitur et
irrigatur, quorum praecipui sunt Audus, Serbetes, China-
laph , Molochath ; montes quoque Ferratus, Transcellensis ,
3
10
>
3io INDEX
Ancoranus , in Caesariensi ; Diur, Phocra et maximus
Atlasin Tingitana. De fertilitate regionis, adi Strabonem,
1. xvn, p. 826 et seqq. Totus autem hic maritimus Afri-
cae orae septemtrionalis tractus continet regna dicta Alger
et Fez, vel Maroc.
Mazaca (B. Al. cap. 66 ). 38° | lat. 33 \ long. Cap-
padociae caput , aliter Eusebia dicta secundum Strabon. ,
et postmodum sub Tiberio imperatore Ccesarea dicta, ad
Argaeum sita, montem altissimum, cujus vertex nunquam
nivibus privatur; de quo aiunt, qui conscenderunt, sudo
caelo utrumque mare cerni Euxinum atque Issicum. Eam
urbem Strabo et Ptolemaeus addicunt Ciliciae praefecturae,
quia parva pars Cappadociae, in quasita erat Mazaca, vo-
cabatur Cilicia. Mazaca aquis , munitionibus ac muris ca-
rebat ob ducum negligentiam ; nam in medio planitiei , ubi
exstat, Melas amnis fluit; praeterea lapidicina est, sed ob-
ruta exundationibus fluminis : forte id consulto evenerat;
ducibus nempe timentibus ne Mazaceni , campum habi-
tantes sterilem , et collibus circumdatum altitudine sua con-
spicuis, opportunitate loci adducti,se praedationi dederent.
Mazaca caput regni, deinde praefecturae sub nomine Cae-
sareae , ad titulum colonire sub Claudio imper. , sed nun-
quam ad dignitatem evecta est. Nummi ejus sunt obvii,
et omnes fere tertiae formae : altera parte, TI. KAAY-
AI02. TEP. 2EB. Caput Claudii (vel alius imperat. ; nam
multos cuserunt Caesareenses ) : altera, mons Argaeus in
cujus vertice figura imperatorem exhibens, cum epigra-
phe KAI2AP. et B. Qzsar&a an. 2 ( vel alia anni princi-
patum indicantis nota).
Mediomatrici ( B. G. lib. iv, c. 10; vn, ^5 ). Inter
49° et 5o" lat. 3° et 6° long. Belgicae populus, potentissimus
tunc temporis, quippe cui in expeditione apud Alesiam ha-
bita, in concilio Gallorum quinque millia hominum sunt
imperati ; quod non mirum , nam fines Mediomatricorum
 GEOGRAPHICUS. 3n
latius protendebantur, quam hodie fines regionis dictae le
pays Messin. Habebant autem ad septemtrionem Trevi-
ros ; ad orient. Nemetes et Triboccos; ad merid. Leucos;
ad occas. Verunos. Caput gentis erat Divodurus (Metz).
Mediomatricorum finibus respondet parsGaliiaehodiernse,
quae dicitur le pays Messin (dep. de la Moselle ; la Lor-
raine allemande, comprenant Sarguemines , Sarrelouis,
Hombourg, Deux-Ponts , Salins, Bitche , jusqu 'aupres
de Landau).
Medobrega (B. AJ. c. 4&). Urbs Hispaniae, seu provin-
ciae ulterioris in Lusitania. Hujus situs incertus est, quum
nec Strabo , nec Ptolem. nec alii quicquam dixere : vocab.
exitus Brega, pontem significans , indicat satis eam fuisse
juxta ripas fluminis alicujus sitam. Medobregam in mappa
nostra posuimus inter 3g° et 4o° lat. g° et i o° occ. long. ,
in eodem fere situ, quo nunc est Portalegre , dans VAlen-
tejo, royaume de Portugal.
Meldi (B. C. lib. v, cap. 5). i°{ lat. i° long. De iis
vide quae notavimus t. i, p. 176.
Melodunum (B. G. lib. vn, cap. 58, 60). 48° 7 lat.
o" j long. De ea urbe vide quae notavimus t. 1, p. 352 ,
not. 1, et p. 355, n. 4- Id notandum est; scil. nec Strabo,
nec Ptolemaeus, nec alii geographi veteres hujus urbis nie-
minere : itinerarium Antonini in via a Carocotino Augu-
stobonam habet ; Petromantalum (Mantes) m. p. xvii.
— Luteliam m. p. xviii. — Methetum m. p. xviii. — Con-
date (Monterault-faut-Yonne) ; et Tab. Peuting. Luteci
— xvii — Meteglo — xv — Condate. Probabile est di-
stantiis Methetum seu Meteglo duorum itinerariorum eam-
dem urbem designare , et pro Meloduno debere accipi.
Menapii ( B. G. 1. 11 , c. iv ; iii , 9 ; iv , 4 > 2 2 , etc. ).
Inter 5i° et 52° lat. 2* et 5° long. Populus Belgicae semi-
Belga , semi-Germanus. De eorum sede nonnulla difficul-
tas oritur apud scriptores; Caesar ait 1. iv, c. 4 : Usipe
204
3ia 1ISDEX
tes et Tenctheri ad Bhenum pervenerunt, quas regiones
Menapii incolebant, et ad utramque ripamfluminis agros,
cedificia, vicosque habebant. Quid his verbis expressius?
Strabo quoque Caesari assentitur, dicens Menapios ex utro-
que ostiorum Rheni latere paludes ac sylvas incoluisse ,
eisque confines fuisse Morinos ad mare : at Tacitus Mena-
pios a Rheno removet , et Cismosanos facit his verbis : Mo-
sam amnem transeunl, ut Menapios, et Morinos, et ex-
trema Galliarum quatefent. Ptolemaeus quoque Menapios
ad ostia Mosac collocat, et Plinius Menapios non Rheni
accolis, seu Germaniae inferiori , sed Relgis adnumerat, et
inter Mosam et Scaldim ponit : a Scaldi incolunt Mena-
pii, Morini. Forte Cassar, quum tantam latitudinem Me-
napiorum genti dedit, uno nomine diversos populos ejus-
dem originis, et eodem vitae genere utentes comprehendit ;
forte quoque jam temporibus Taciti, Ptolemaei et Plinii fi-
nes Menapiorum a barbaris Germaniae gentibus exigui fa-
cti fuerunt. Videtur etiam ex diversis chronicis et chartis
Menapios insequenti tempore paululum a Mosa recessisse
Morinos versus, et tum Brabantii, tum Flandriaa partes ali-
quot occupavisse : quoquo modo id factum fuerit, a verbis
Caesaris recedere nobis non licuit. Menapii igitur habe-
bant ad septemtrionem Mosam et Rhenum ab insula Ra-
tavorum ; ad orient. Rhenum et diversas Germaniae gen-
tes ; ad meridiem Eburones et Ambivaretos ; ad occasum
mare et paludes inter Scaldis et Mosae ostia. Rarbari ad-
modum erant , et Germani plus quam Galli. Dion histo-
ricus Menapios non in urbibus, sed in tuguriis habitasse
scribit ; et reipsa caput gentis non erat urbs , sed castel-
lum : castellum Menapiorum (hodie Kessel ad Mosam ).
Martial in lib. xm, seu in Xeniis , epigr. 54, Pernam ex
Menapiis commendat hoc disticho :
Cerretana mihi fiet , vel missa licebit
De Menapis : lanti de petasone vorent.
 GEOGRAPHICUS. 3i3
Si Caesari et Straboni adhaereamus , Menapii in his Bel-
gicae partibus continebantur, quae nuncdicuntur la Guel-
dre, le duche de Cteves et le Brabant hollandais.
Messama (B. C. lib. n, cap. 3 ; lib. ni, cap. 101 ; B.
Af. c. 28). 38° 7 lat. 1 3° 7 long. Graece Mtao^m , a Messe-
niis Peloponnesiacis , qui e Peloponneso pulsi eam ceperunt,
et ibi sederunt ; namque antea Zancle dicebatur ob obli-
quitatem locorum , ubi sita est , prope promontorium Pe-
lorum. Condita est a Naxiis ; postea Mamertini , gens cam-
pana , Messanam inhabitaverunt : ita tripartitum erat inco-
larum genus. Sed Mamertini apud Messanos ita invaluerunt,
ut sub suam potestatem redegerint urbem , civesque ab om-
nibus Mamertini appellarentur potius quam Messani , us-
que ad tempus primi belli punici, quo Romani occasionem
ceperunt Siciliae adversus Poenos occupandae. Vini ferax
erat tellus in ea parte ; sed urbs , teste Strabone , medio-
criter frequens propter vicinium Catanae , quae colonia erat
romana. Hodie non item ; nam ea est urbs Siciliae recen-
tioris frequentissima , etmororum fructibus, quibusbom-
byces pascuntur, notissima, sub eodem nomine Messine.
Metiosedum ( B. G. lib. vn , cap. 6 1 ). Vide quae no-
tavimus ad hunc locum, t. 1, p. 355.
Metropolis (B. C. 1. iii, c. 80, 81). Incerta positio hu-
jus urbis, sed certe in Thessalia, inter Gomphos et Phar-
salum : videtur tamen haec urbs non minimi pretii fuisse ,
tum ex nomine ipsius , tum ex verbis Strabonis. Ita enim
scribit 1. xi, p. 437 : « Jacet ( scil. Ithome, non Messe-
niaca, sed Thessalica in Estiaeotarum regione) inter qua-
tuor oppida, quasi in quadrilateri figuram disposita , Tric-
cam, Metropolim, Pelinnam et Gomphos. Metropolis autem
primum e tribus obscuris fuit conflata oppidulis; postea
plures sunt assumptae, de quibus etiam Ithome. » Ptole-
maeus quoque Metropolim ponit in Estiaeotarum regione
cum Tricca et Gomphis, et is est ejus parallelus 49? 2o ;
3i4 INDEX
39, o; unde urbs Metropolis circa 39° | lat. 20° long.
sita videtur.
Mona. , Insula (B. G. lib. v, c. i3). Inter 53° et 54"
lat. 6° et 7° long. Ita d'AnviUe, Geog. anc. tom. i, pag.
106: « Les Ordovices n'etaienl separes que par un ca-
nal etroit d'avec Vile de Mona, ou les Druides avaient
des bois sacres, souilles du sang humain. Cette ile a pris
le nom fiTAngles-ey, dont la terminaison pourrait se rap-
porter a ce qui est un mot propre dans la langue deplu-
sieurs peuples septentrionauxpour designer une ile. Cest
ainsi que les Orcades sont appelees Orkn-ey. UUe que
l'on connah sous le nom de Man , avec lequel celui de Mo-
na parait se confondre, et qui est situee au large entre
le nord de VAngleterre et Vlrlande, n'estpoint inconnue
dans Tantiquite, oii son nom est Monabia. » Etsi magna
sit eruditissimi dAnville auctoritas , morem potius gesse-
rim Caesari, qui hanc insulam in medio cursu inter Bri-
tanniam et Hiberniam vocat insulam Monam , quod melius
convenire videtur cum insula quae dicitur Man, quam cum
Angles-ej. Pytheas Massiliensis , a Plinio citatus, ait Mo-
nam distare a Camaloduno oppido (Colchester) ducentis
millibus circiter; et hae mensurae melius convenirent in-
sulae , quse nunc dicitur Man : quod ait idem geographus
insulam Man fuisse veteribus notam sub nomine Mona-
bia, nolim affirmare Monam et Monabiam non fuisse unam
atque eamdem insulam; videant periti.
Morini (B. G. lib. 11, c. 4; Mi) c. 9; iv, c, 21 ; v,
24, etc). Inter 5o° et 5i° lat. 1° or. et i° occ. long. Po-
pulus gallicae Belgicae inter potentissimos hujus partis nu-
merandus, quippe qui in expeditione Caesaris adversus
Belgas foederatos , xxv mill. hom. suppeditaverit. Habc-
bant ad septemtrionem Geidunos, Meldos, Levacos; ad
orientem, Nervios; ad meridiem, Atrebates; ad occasum,
Oceanum. Virgilius, poetica licentia , iEneid. vm, 727:
 GEOGRAPHICUS. 3.5
Extreinique hominuni Morini Rhenusque bicornis.

Non extremi sunt Galliarum, nam non ripas Rheni inco-

lunt; praeterea habent septemtrionales magis Menapios et
et Batavos , nisi generatim accipias omnes maritimos Gal-
liae populos, qui, ante Britanniam a Claudio domitam, dici
potuerunt extremi. Quidquid Strabo, lib. iv, pag. io,4i
de Menapiis dicit, ad Morinos convenit. Menapiorum re-
gioni similis est Morinorum , Atrebatium et Eburonuin se-
des: « Est enim sylva arborum non excelsarum per
quain, sub bellorum incursiones, vimina arbustorum du-
mosorum aditus contexentes intercludunt , defixis alicubi
palis : ipsi cum totis familiis in profunda sylvae se abscon-
dunt, insulas habentes in paludibus exiguas. » Et ea sylva
etiam hodie exstat , sed divisa in partibus xxv , nomini-
bus distincta : quin et paludes sunt frequentes in eadem
regione. Anseres pavisse Morinos, platanum dilexisse sci-
mus e Plinio ; Morinorum regio in diversos pagos divisam
fuisse apparet e textu Caesaris, inter quos Teruannensis ,
Gessoriacus et Bononiensis : caput gentis Teruanna (The-
rouenne); urbes praeterea habebant Gessoriacum, Castel-
lum et Itium portum. Huic regioni respondent le Bou-
lonnais (departem. du Pas-de-Calais) , pars comitatus
Artesiensis (dep. du Nord) , et Flandriae pars aliqua ad
mare.
Mosa (B. G. lib. iv, c. io). Inter 48° et 5a° lat. 2°
et 4° 'ong- Fluvius Galliae belgicae notissimus, Graecis Mo-
eras , seu Mwoai; , lingua batavica Mas , seu Maes ; unde
nomina aliquot locorum recentiora Maeslrichl , i. e. tra-
jectus ad Mosam, Maes-ejch, quercus ad Mosam, etc.
Oritur, ut ait Caesar, in finibus Lingonum, et influit in
Oceanum juxta Rheni fl. ostia. Caeteroquin satis notus.
Munda (B. Hisp. cap. 3a, 41 )• 36° \ laL 70 ~ occ.
long. Urbs Hispaniae, seu provinciae Ulterioris notissima ,
3i6 INDEX
quam Strabo esse dicit quodam modo metropolim urbium
quae in hac parte exstant. Hodie Monda, in regno Gra-
natensi.
Mytilene (B. C. lib. m, cap. 102 ). Inter 3g° et 4o°
latitud. 2 3° et 24° longitud. Urbs in insula Lesbo, in mari
jEgaeo , et Asiam minorem attingente. Strabo et Ptolemaeus
MituXtIvy) , unde nonnulli scribunt Milylene, non Mjtitene;
at vide quae notavimus, tom. 11, pag. 107, not. 3. Hodie
quoque vocatur Metelin, et nomen insulae dedit. De My-
tilenaeis haec refert Strabo , 1. xm , p. 6 1 8 : « Parum abfuit
quin Athenienses in immedicabilem sese conjecissent infa-
miam, quum decretum fecissent de trucidandis a puero
usque omnibus Mytilenaeis : resciderunt tamen decretum ,
unaque die ad imperatores citius posterius hoc decretum
perlatum est, quam ii mandatum exsequi inciperent. » Num-
mi ad Mytilenem spectantes sunt obvii, praesertim ex magno
modulo, sed unus est eximiae raritatis nummus, et tertiae
formae, in Thes. regio hoc modo insignitus : IOYAIAN
NEAN TEPMANIKOY MYTI (Juliam juniorem Germa-
nici filiam Mytilenaei colunt). Caput Juliae ; in aversa parte :
T. KAI2APA 2EBA2TON MYTI. Caligula stans velatus ,
dextera pateram tenens.
N.
NabatHjEi (B. Al. c. i). Inter 3o° et 3 1° lat. 33° et 34°
long. Populus Arabiae Petreae. De eo nihil reperio apud
Ptolem. ; plura apud Strab. ; nam lib. xvt, p. 760, ait :
k Idumaei quidem Nabathaei sunt» et ibid. p. 767, loqui-
tur de Nabathaea Petra, et Nabatliaeos cum Chaulottaeis et
Agraeis inter Arabiae populos numerat , quos supra felicem
Arabiam porrigit. Unde situs Nabathaeae regionis erit inter
Elaniticuin sinum et lacum Asphaltiten : at idem Strabo ,
p. 779, ait : « supra Syriam, Nabathaei et Sabaei felicem
Arabiam incolunt, » et statim eis metropolim dat Petram,
 GEOGRAPHICUS. 3i7
quae certe non Arabiae felici est attribuenda. Praeterea em-
porium celebre attribuit Nabathaeis Album longum, pagum
supra sinum Arabicum situm, meridiem versus; unde quo-
que Nabathaei incoluissent non solum Arabiam Petraeam,
sed et maritimam partem Arabiae felicis. Nonnulli gentis ge-
nus et nomen aNabaioth, primogenitolsmaelis deducunt.
Fuse Strabo mores eorum, regisque potentiam, et opes
describit : rex eorum Malchus, de quo Caesar loquitur, idem
ille est qui , quod Pachoro, Parthorum regi, auxilia mi-
sisset, grandi pecuniaa L.Ventidio postea mulctatus est.
Nannetes (B. G lib. iii , cap. 9). Inter 47° et 48° lat.
3° et 5° occ. long. Straboni NajmTal, Ptolemaeo Na[AV7)Tai.
Populus Galliae Celticae , et inter Armoricas civilates nu-
merandus, satisque vel solo nomine notus (les Nantais).
Terminos habebant ad septemtr. Rhedones; ad orientem
Andes ; ad meridiem Ligerim ; ad occasum Venetos. Civi-
tas eorum Condevicnum , secundum Ptolemaeum ; quae
vox ficta videtur ex Condate, celticum nomen , quod con-
fluentes designat ; est enim posita urbs Nannetum ad con-
fluentes Ardrae interfluentis , et Ligeris alluentis. Postea
Condevicnum populi nomen recepit, et dictum fuit NarUes
(dep. de la Loire-Inferieure).
Natttfates (B. G. lib. 111, cap. 1,7; iv, 10). Inter
46° et 47" lat. 4° et 5° long. Populus Galliae celticae, cu-
jus situs obscurus est et contentioni obnoxius. Caes. enim,
1. 111 : Nantuates , Veragros Sedunosque conjungit, qui
a finibus Allobrogum, et lacu Lemano , etflumine Rho-
dano ad summas Alpes perlinent ; et lib. iv, idem ait,
Rhenum oriri ex Lepontiis, et longo spatio perfines Nan-
tuatium et Helvetiorum citalum ferri ( vide quae notavi-
mus, tom. 1, pag. i4o, not. 5). A Plinio, lib. 111, cap.
3o, refertur inscriptio ex tropaeo Alpium, in qua Lepon-
tiis et Salassis Nantuates, Seduni et Veragri medii inter-
ponuntur ; unde quum Veragrorum ac Sedunorum sedes
3i8 INDEX
notae sint, quae sit Nantuatium positio intelligi potest, et
quaeri debet in iis locis, ubi est nunc pars Alpium, quae di-
citur le Chablais , et le bas de la Vallee.
Narbo (B. G. lib. ni, cap. 20; vii, 7; vm, 46, etc).
/J 3° \ lat. o° 7 long. Narbo Martius prima Romanorum
in Gallias deducta colonia a Porcio et Marcio coss. ann.
DCXXXV, triennio postquam Romanorum extra Italiam
colonia pariter deducta fueratCarthaginem. Nobilis et per-
vetusta Volcarum Tectosagum civitas , quae deinceps ca-
put fuit provinciae in Galliis, et propter quam ea provincia
postmodum Narbonensis Gallia fuit appellata. Cognomi-
nabatur Martius, non ob conditorem suum Marcium, sed
ex Marte, quia, ut ait Cicero pro Fonteio, erat quasi
specula populi romani ac propugnaculum , istis natio-
nibus ( Gallorum) oppositum et objectum ; sive potius a
Martia, decima legione : Narbo enim erat Decumanorum
colonia. C. J. Caesar ibi alteram coloniam deducendam cu-
ravit, duce Tib. Claudio Nerone, Tiberii Augusti patre;
unde istud vetus monumentum, quod Jacobus Sirmundus
profert, in quo legebantur hae litterae C. I. P. N. M. Co-
lonia Julia Pia, Narbo Martius. In nummo Tiberii ab
Hadr. Valesio citato (de eo Joan. Vaillant silet) inscri-
bitur : COL. NARBO. MART. DECVM. Incolae ejus^ta-
cini dicebantur ab Atacino flumine ; Decumani a decima
legione supra dicta. Emporium ibi erat celebre ; demum
metropolis fuit , antequam Tolosa a Narbone detracta fue-
rit , et ad hanc dignitatem evecta. Omnes scriptores eam
urbem laudibus maximis celebravere, sed Sidonius, in
carmine , quod Narbonem inscripsit inclytam urbem ait
esse :
Civibus, ambitu, tabernis,
Portis, porticibus, foro, theatro,
Delubris, Capitoliis, Monetis,
Tbermis, arcubus, borreis, macellis,
 GEOGRAPHICUS. 3i9
Pratis, fontibus, insulis, salinis,
Stagnis, flumine, merce, ponte, ponto.

Hodie Narbonne, dep. de VAude.

Naupactus (B. C. lib. m, c. 35). 38° } lat. 190 - long.
Urbs cum portu in regione Locrorum Ozolorum , in sinu
Corinthiaco sita. Ea urbs exstat hodie, et vocatur Lepante,
dans la Livadie.
Neapolis Africce (B. Afr. cap. 2 ). 36° 7 lat. 8° long.
Urbs maritima Provinciae in Africa proprie dicta , inter
Hermaeum promontorium et Adrumetum, cujus meminit
Strabo, lib. xvn, pag. 834- Colonia erat, teste Ptolemaeo,
lib. iv, cap. 3. Non ea urbs confundenda cum Lepti par-
va , quse Neapolis quoque dicebatur, Strab. ibid, p. 835;
d'Anvitte, Geog. anc. t. m, p. 82 : On connait une Nea-
polis , dans Nabel (roj. de Tunis). Neapolis in Tabula
Peutingeriana locum eminentem obtinet , quippe duabus
turribus insignitur cum voce Neapoli.
Neapolis Sicilice (B. C. lib. m, cap. 21 ). 41° lat. 12°
long. Urbs Campaniae celeberrima, olim Parthenope di-
cta, e nomineunius Sirenum, cujus monumentum ibi os-
tendebatur, et in honorem cujus ludi gymnici institueban-
tur. Fuse describitur a Strab. , lib. v, pag. 246 ; ea erat
originis grsecae, quam postea Chalcidenses nonnulli, et Pi-
thecusaei, et Athenienses inhabitarunt, unde nomen urbi
inditum. Tab. Peuting. segm. vi, Neapolim exhibet cum
portu distincto , tamen nonnullo intervalio. Hodie Naples,
caput regni Neapolitani.
Nemetocenna (B. G. lib. vm, c. 46, 52 ). 5o° 7 lat.
o° ~ long. Aliis Nemetacum , urbs caput Atrebatium : hoc
loco difficultas oritur , cui ortum dedit Ptolem. adsignans
Origiacum (forte Orchies), urbem praecipuam Atrebati-
bus : at, praeterquarn quod lectio Ptolemaei , Origiacum ,
incerta est , nam cod. Palat. a Berthio citatus habet Mela
3ao INDEX
cum, quod ad Nemetacum proxime accedit. Itinerarium
Antonini , nec non Tab. Peut. in eo concordant , ut alte-
rum Nemetacum ponat inter Minariacum (Merville) et
Cameracum (Cambrai) : item inter Taruannam Morino-
rum ( Therouenne) et Cameracum ; Tabula autem inter
Teruannam et Turnacum; qui situs alii urbi, ac Atre-
batibus convenire non potest. Parum feliciter Hieronymus
Surita, qui notis iEthicum illustravit , Menetacum legit, et
interpretatur Menin, in agro Insulano. His praetermissis ,
cum aliis geographis dicimus Nemetocennam Caesaris esse
eamdem , quee nunc vocatur Arras , olim caput provinciae
dictae VArtois , hodie dep. du Pas-de-Calais.
Nemetes (B. G. lib. i, cap. 3i ). 49° 7 latit. 6° longit.
De his, vel aliis ejusdem nominis loquitur Caesar, lib. vi,
cap. de Bel! Gall. , sed eos trans Bhenum in Germa-
nia locat; a quibus ait oriundam esse Hercyniam sylvam :
at eosdem esse opinor, scilicet eodem tempore et una vi-
vere potuerunt Nemetes , qui erant Germani quoque, et
cis et trans Bhenum ; hi in eo loco , ubi nunc le grand Du-
che de Bade, illi ubi hodie Spire , ambo utramque flu-
minis partem incolentes.
Nervh (B. G. lib. 11, cap. 4, 17, 28, 29; lib. v, cap.
24 1 etc). Inter 5o° et 5i° lat. 1° et 2° long. Gens Galliae
Belgicae potentissima, item ferocissima, de qua Caesar pas-
sim loquitur; Strabo haec tantum prodit,lib. iv, p. 194,
Treviris contigui sunt Nervii. Ptolemaeus, lib. 11, cap. 9,
sub praedictis gentibus (scilicet Morinis, Tungris et Me-
napiis), habitant maxime septemtrionales Nervii, quo-
rum civitas Baganum. Ad septemtrionem habebant Mena-
napios et Eburones ; ad orientem Aduaticos ; ad meridiem
Veromanduos et. Ambianos; ad occidentem Atrebates et
Morinos.
Ita d'Anville , Geog. anc. t. 1 : Une nation puissante
et qui voulait elre Germanique d'origine , les Nerviens
 GEOGRAPHICUS. 32l
avaient pour capitale, au centre du Hainault, Bagacum,
Bavai, quiparait dechue a lafin du IV siecle, lorsque
Cameracum , Cambrai, et Turnacum , Tournai, ontpre-
valu dans le pays qu'occupaient les Nerviens. II est men-
tion de la Sambre dans ce pays, sous le nom de Sabis ,
mais il faut ajouter que les dependances des Nerviens
s'etendaient dans la Flandre jusqu'a la mer, dont le ri-
vage a ete appele Nervicanus tractus. Nerviorum clien-
tes erant Centrones, Grudii, Levaci, Pleumoxii, Geiduni.
Vide B. G. lib. v, cap. 3g.
Nicopolis (B. Al. cap. 36, 37). 3o,° \ lat. 36° j long.
Plures fuere urbes cognomines, quae omnes a victoria no-
men assumunt, ut indicat etymon ipsum. De Nicopoli Ar-
meniae minoris loquitur Caesar, quae, ut ait Strabo, 1. xn,
pag. 555, a Pompeio magno condita fuit, postquam Mi-
thridates coactus fuit per montes in Colchidem atque inde
in Bosporum fugere ; quaeque etiam nunc ( scilicet Strab.
tempore) constat, et commode habitatur. Ptolemaeus quo-
que Nicopolim Armeniae minori attribuit ; d'Anville hujus
loci situm agnoscit in loco , cui nunc Divriki, antea The-
phrice a Byzantinis appellata , in regione dicta Roum. Vid.
quoque notam ad B. Al. tom. 11, pag. 388.
Nitiobriges (B. G. lib. vii, cap. 7, 3i , 46, 75). In-
ter 44° et 45° latit. 2° occ. longit. Populus Galliae, quem
Strabo inter Aquitaniae populos dinumerat cum Petroco-
riis et Cadurcis ; Ceesar inter Celtas , quibus v mill. homi-
num imperata sunt ad Alesiam obsidione liberandam; Pto-
lemaeus item. Habebant igitur ad septemtr. Petrocorios ;
ad orientem Cadurcos ; ad meridiem Sotiates ; ad occasum
Vocates. Caput gentis fuisse Aginnum docet Ptolemaeus ;
ita Nitiobriges et Aginnenses sunt unus atque idem popu-
lus; in Itiner. Antonini, nunc Aginnum, nunc Agennum
vocdtur, inter Fines et Excisum ; a Burdigala lxxiv, aVe
IF.
3a2 INDEX
sunna Petrocoriorum liii, a Lactura xv mil. pas. distans.
Hodie VAgennois , dep. de Lot et Garonne.
Noreia (B. G. lib. i, cap. 5). 47° lat. i2°long. De ea
urbe vide notam ad locum citatum, et vocem sequentem.
Noricus ager (B. G. lib. i, cap. 5.). Inter 470 et 48°
lat. 1 o° et 1 3° long. Oritur ab iEno, flumine Germ. Vlnn.
Ad ortum , usque ad Pannoniam protenditur superiorem ;
a meridie, monte Carvanca terminatur et Alpibus ad Ita-
liam usque ; a septemtrionibus Danubio. Ex Sext. Rufi bre-
viario , cognoscitur esse divisus in Mediterraneum et Ri-
pensem, qui ad ripas Danubii jacet. Hodie haec pars obtinet
partem Bavariae , ubi est Saltzbourg, et partem minimam
Austriacae regionis.
Noviodunum JEduorum (B. G. 1. vn,c. 55) 49°ilat.
i° long. De ea urbe, sicuti de duabus sequentibus, nulla
apud Strabonem , nec Ptolemaeum mentio ; sed Dio, de iis-
dem rebus tractans, quas Caesar narrat, eam appellat Nouio-
&uvov Ai&ouwv. In Itiner. Antonini, recte haec urbs poni-
tur inter Decetiam (Decize) et Condate (Cosne) ; in Tab.
Peuting. sic : — Begena ( pro Decetia ) — xvi — Ebirno
(pro Nevirno) — xvi — Massara (Mesve)—xvi — Bru-
loduro ( pro Brivoduro , Briare ) — xv — Belea — xxn
— Cenabo; quae distantiae , quoad nomina jam inde nota,
satis Nivernensis urbis positioni conveniunt. Amoinus, mo-
nachus floriacensis, qui vivebat, regnante Roberto, ante
an. DCCL, videtur solus dubitare dicens : Nivedunus,quam
quidam Nivernis esse putant : male. Noviodunum , unum
ex emporiis iEduorum, hodie Nevers, dep. de laNievre.
Noviodunum Biturigum. Jam de ea urbe fusius disse-
rui in primo nostro volumine, pag. 3oo, ad quam lector
recurrat, necesse erit prius; sed ex eo tempore quo nota
haec typis mandata fuit , mihi novus supervenit amicus ,
nobilis adolescens, Joan. Herm. Dela Cour, turmae prae-
fectus in inclytissimo Dimacharum regiorum agmine (Ueu
 GEOGRAPHICUS. 3a3
tenant dans les Dragons de la Garde rojale), qui ipse
in his natus regionibus, et, quod majoris est momenti,bo-
nis litteris non leviter imbutus, et mira eruditione supra
aetatem praeditus, nobis suppeditavit notam, in qua non so-
lum a clariss. viro, d'Anville, sed etiam a nostra recedit
sententia , et probat Noviodunum esse Nouan-le-Fuzelier,
et non Neuvy-sur-Bardnjon : quum ei prorsus assentire-
mur, notam istam lectori integram offerre cum itinerario
nunc non dubitavimus : quam sequentem vide.
« Noviodunum Biturigum (B. G. 1. vn,c. 12), Neuvy-
sur- Baranjon , juxta editorem ad hunc locum , not. 2 ,
tom. 1, pag. 3oo. — 47° t lat. o° long. vel circiter. D.
d'Awille, cujus sententiam editor proscripsit, hunc lo-
cum pessime collocavit in mappis suis ; quippe qui pro No-
vioduno dat Nouan orientem versus Avarici, istaque ab
urbe quatuor leucis distantem. Exstat quidem vicus quem
vocant Nohan en Septaine, non vero Nouan, Avarici or.
versus, sed septem distans leucis, non quatuor, ab urbe
Bourges ; quo in loco Caesar procul dubio non egit. Edi-
tori igitur libenter adsentimur, qui optimis innixus stra-
tegicis argumentis, Caesarem perspicue demonstravit a Ger
nabo recte ad Avaricum tendisse.
tcSed nec erudito d'Anville, nec editori innotuit locus
Nouan-le-Fuzelier dictus, distans duodecim leucis vel cir-
citer ab Orleans, sexdecim autem ab Avarico; et vere po-
situs in via. Duabus leucis ab hoc loco orientem versus
stagnum reperitur Caesareum , traditione forsan expeditio-
nis ducis eximii ad nos usque servata , quod tamen argu-
mentum non pro certo adferrem; multi quippe in hoc Gal-
liae tractu loci occurrunt nomine Caesaris insigniti, castra
nempe, viae, etc.
tt Editoris Valesiique a sententia recedenti mihi videtur
Nouan-le-Fuzelier, magis cum Novioduno Biturigum con-
gruere quam Neuvy-sur-Baranjon ; si enim Orleans pro
21 1
3*4 INDEX
Genabo agnoveris , litem diremptam omnes confiteri ne-
cesse erit(V. Genabum).
«Nouan enim verius in via positum , mansionique magis
aptum esse, mappam inspicienti haud dubium erit. Nouan-
le - Fuzelier propior Aurelianis est ; Neuvy Avarico : ambo
positi sunt in via ab Aurelianis ad Avaricum , via regia etsi
per Neuvy non hodie transeat , itineris exstante tantum
portiuncula, quae anno 1720 adhuc pars erat viae regiae ab
Aurelianis ad Arvernos; sed verisimilius Caesar mansio-
nem urbis Nouan arripuit uno itineris die a Genabo di-
stantem , quam urbis Neuvy Avarico propiorem , ideoque
hostium incursionibus magis obviam.
« Istis observatiunculis subjungere visum est conspectum
aliquem mansionum viatori inter Orleans, Avaricumque
obviarum, seu viam regiam carpserit, seu iter per Neuvy
transiens. Distantias super Cassinii mappis circino metitus
sum, nec adumbrare tentavi mappam, omnium locorum
situs perspicue satis declarante hoc itinerario :

Itinerarium ab Aurelianis ad Avaricum ex Cassinii

mappis.

Ab Orleans ad Olivet 2,100 hexapod.

Cormes 4? 100
La Ferte Senneterre . 4>2 oo
La Motte Beuvron . 7,700
Nouan-le-Fuzelier. 3,goo
Salbris 6,3oo
Vierzon 11,900
, Mehun 7,000
Bourges 8,000
Ab Salbris ad Nangay 7,200
Neuvy-sur-Baranjon . 3,ooo
Bourges 1 4,000 »
 GEOGRAPHICUS. 3a5
Noviodunum Suessionum (B. G. lib. n, c. 12). 49° 7
lat. 1 0 long. De ea urbe nihil apud Strabonem , nec apud
Ptolem.; Marlianus solus, quem sciam, ait: Noviodunum
inter Belgas opoidum finitimum Suessionibus et Vero-
manduis , proximum Parisiis, nunc civitas episcopalis ,
nomen retinens, in provincia Rhemensiel Francorum re-
gno sita , gallice Noyon. Alii geographi innuunt, sed non
probant Noviodunum Caesaris esse eamdem urbem quae
postea dicta fuit Augusta Suessionum (Soissons) , caput
gentis : forsan fide Itinerarii Antonini, qui, in itinere a Du-
rocatalaunis (Chdlons-sur-Marne) ad Gessoriacum (Bou-
logne) , aperte distinguit Suessonas (Soissons) et Novio-
magum; quod oppidum locat inter Augustam Suessionum
et Ambianos, in eadem distantia qua nunc sunt inter se Sois-
sons, Noyon etAmiens. Ego vero non longe abessem,quin
Marliano adsentirer , et dicerem Augustam Suessionum ,
seu Suessonas Itinerarii aliam esse ac Noviodunum, illam
in medio regionis, hanc inter finitimos sitam; praeterea No-
viodunum Caesaris non aliud esse ac Noviomagum Itiner.
penitus crediderim , ut vidimus Noviomagum Lexobiorum
et Noviomagum Batavorum , saepe ab aliis auctoribus ap-
pellari Noviodunum ; nam finales dun et mag idem in cel-
tica lingua sonare videntur, scilicet summitatem aliquam
indicare. Caeteroquin omnia haec sunt merae conjecturae ,
quas lectori, sicut se mihi obtulerunt, ipse ego offero.
NumiDjE (B. G. lib. 11, cap. 7, 10, 24; B. Af. cap. i3,
18, 3g, etc. ). Populi Numidiam incolentes, sub regibus
Massinissa et Syphace : qui huic parebant, et occidentalem
partem totius regionis obtinebant, Massaesyli dicebantur;
qui vero orientalem et Massinissae legibus obtemperabant,
vocabantur Massyli. Utrisque eadem prope fuit feritas,
sed pastoritia vita temperata, unde Graecis NojaixJe? dicti,
id est, errantes ; nam propter multitudinem ferarum, saepis-
sime loco cedere antiquitus cogebantur ; vel quia in pascuis
21 4
3*6 INDEX
vitam degunt , a voc. vsjaw , pasco. Cultum mansuetiorem
a Massinissa rege edocti, sed brevi in pristinam feritatem
dilapsi sunt. Vide Cellar. Geog. antiq. lib. in, i4? ^7.
Numidia (B. Al. c. 5i ; B. Afr. 22, 36). Inter 35° -7
et 3 70 lat. 2 6° long. (Meridien de Vlle de Fer). Magna
pars Africae septemtrionalis , cujus fines difficile possunt
assignari ; nam magna pars ejus , videlicet occidentalis ,
ab alia sub Romanis distracta fuit, et Mauritaniae addicta
( vide supra vocem Mauritania ) : eam accipimus in statu
primitivo. Terminos igitur habebat ad septemtr. mare Me-
diterraneum ; ad orientem, Africam propriam ; ad meridiem ,
Gaetuliam ; ad occas. Mauritaniam Tingitanam , aut Mau-
ritaniam Caesariensem post detractionem supra memora-
tam. Ptolemaeus solam Numidiam novam describit, cujus
praecipuae urbes erant Hippo Regius, Rusicade, Cirtha,
caput regni totius : mons Aurasius a Gaetulia Numidiam
disterminat. Tota haec pars ad regnum Algeriense pertinet.
Nympeleum (B. C. L iii, cap. 26). Caesar hunc locum
vocat portum ; Plinius, lib. 111, cap. 22 , promontorium :
nulla alia notitia de Nymphaeo , nisi quam datStrab. 1. vn,
pag. 3i6 : « In Apolloniatarum finibus, Nymphaeum ap-
pellatur saxum quoddam ignem egerens, sub quo fontes
sunt tepido fluentes bitumine, gleba (ut apparet) bitumi-
nosae terrae ardente ibi : prope in tumulo metalli est sec-
tura, et quidquid exscinditur, id restituitur, successu tem-
poris terra, quae in fossas ingeritur, in bitumen vertente:
auctor est Posidonius. »
o.
Obucula (B. Al. cap. 57). 370 \ lat. 7*7 long. Urbs
provinciae Ulterioris ad Baeticam pertinens , cujus positio
incerta admodum est. Male nonnulli Obuculam confude-
runt cum Obulco; Ptolemaeus distinguit, et Obuculam lo-
cat inter Carmonam et Hispalim; Obulcum autem inter
 GEOGRAPHICUS. 3-27
Cordubam' et Carthaginem novam ; ad illam propius. At Iti-
nerarium Antonini, describens iter ab Hispali ad Emeri-
tam , sic habet : ab Hisp. Carmonem M. P. XXII , Obu-
culam M. P. XX, AstigiM. P. XV; ita locans Obuculam
inter Carmonem et Astigim , non inter Hispalim et Car-
monem; et ita quoque fecimus in mappa nostra; vide t.
ii, pag. 529; et Plin. lib. m, cap. 1.
Ocellum (B. G. 1. 1, c. 10). 45° lat. 5° long. Urbs in
Alpibus Cottiis sita, iter patefaciens in Galliam ingredien-
tibus. Ocellum , secundum Strab. , est terrae Cottiae finis ;
hodie XJsseau dans le Piemont. Hadrianus Valesius , no-
titia Galliarum, pag. 38g, vult Ocellum fuisse Exilles , lo-
cum inDelphinatu et in valleDuriae Segusini inter montem
Matronam, seu Genebram, et Segusium, sed Segusio pro-
piorem. $xeXov Graeci vocant. Ptolem. 11 , 6 , aliud citat.
Octodurus (B. G. lib. m, cap. 1 ). 49° lat. 5o° long.
Gallice Martigni, German. Martenach, in valle Pennina
Cdans le Valais), vicus praecipuus Veragrorum. Ibi olim
exstitit episcopatus, qui, quia urbs ab aquis fuit diruta,
Sedunum fuit translatus. Notitia provinciarum romanarum
Imperii occidentalis, cujus auctor aestimatur Marianus Sco-
tus, sic habet : Octodurus civitas Vallensium.
Octogesa (B. C. lib. 1, cap. 61 ). 4i° \ latit. 20 longit.
Urbs provinciae citerioris in Hispania, et ad Tarraconensem
pertinens. De Octogesa nihil apud Strabonem nec Ptole-
maeum , ideoque illius situs incertus est ; videtur tamen re-
periri posse in eo loco, qua Sicoris in Iberum influit, ubi
nunc exstat Mequinenza dans VArragon.
Orchomenus (B. C. 1. iii, c. 55). 38° \ lat. 2i°long.
Urbs Bceoti33 ab Orchomeno Minyae filio condita: qui Mi-
nyas ditissimus thesaurum primus aedificavit. Orchomeni
antiquitus non erant Bceotiis adjuncti ; nam eos sejunctim
sub Minyarum nomine recenset magnus Homerus. Urbs
prius in campo fertilissimo et ditissimo, juxta Cephissum
3a8 INDEX
flumen, nec longe a Copaide lacu, aedificata fuerat j sed
brevi aquis irruentibus, in monte vicjno inter Cepbissum et
Melam- Divitise Orchomenorum in proverbium abierant.
Orcinia. Stlva ( B. G. libr. vi, cap. a4). Eadem quae
apud nostrum Hercynia dicitur. Vide ad hanc vocem.
Oricia (B. C. lib. iii, cap. 78). Vide quae notavimus
ad h. 1. t. 11, p. 287.
Oricum (B. C. lib. m, cap. 7, 11, 12, 78, etc). 4<>° ~
lat. 1 7° long. Prima et proxima Epiri urbs ex Italia ve-
nientibus , Brundusino portui opposita. Ptolemaeus eam in
Chaonia , Epiri parte , statuit ; in eam appellebant Italici
exercitus , ut inde in diversas Graeciae partes traducerentur.
Plinius, lib. iv, 23, scribit eam distare a Salentino, Italiae
promontorio xc mill. passib. et a Colchis fuisse condi-
tam. Hodie, ut nonnulli volunt, Oricho , vel Orcha, in
Albania. Incertum est.
Oscenses (B. C. lib. 1, cap. 60). 42° latit. et inter 2°
3° occ. longit. Populi Hispaniae citerioris , quorum civitas
Osca. Duae autem erant urbes cognomines, quarum altera
inBaetica, altera in Tarraconensi. Ea autem de qua agitur,
fuit clarissimorum christianae religionis martyrum, Lau-
rentii et Vincentii, patria. Hodie Huesca dans VArragon.
Osismii (B. G. lib. 11, cap. 34; hb. 111, cap. 9; lib. vn,
cap. 75). Inter 48° et 49° latit. 6° et 70 occ. longit. Hos
scribit Pomponius Mela contra insulam Britanniam esse
positos; de his Ptolemaeus : Te^jxawi ot [aexP1 to" ToSawu
ajipwTviptou Ocio-[Aiot. Alii volunt hos esse nunc incolentes
Leon et Treguier ; at secundum d'Anville, Geogr. anc.
eorum urbs eratVorgannum, hodie Karhez dans laBasse
Bretagne. Vide Melam, ih, 2 ; et Plinium, iv, 18.

P.
Padus (B. G. lib. v, cap. 24). Flumen Italiae septem-
trionalis, oriens e Vesulo , Alpium eminentissimo monte,
 GEOGRAPHICUS. 3^9
inter 44° 7 lat. 4° ^ l°ng- j Per Salassorum fines, modico
primum fluento, moxauctum Duriis minore majoreque, et
Morgo fluviis, per Taurinos, inde per Galliam cisalpinam,
Mediolanensem scilicet ducatum et Ferrariensem labitur,
discursuque per ramos et diversa ostia facto in mare Adria-
ticum tandem influit, inter 44 » 45°latit. io° longit. Re-
cipit diversa flumina, praeter ea supra dicta, Tanarum,
Ticinum , Trebiam , Adduam , Tarum et Ollium ; Eridanus
Graecis ac poetis dicitur; Virgilio Jluviorum rex, nempe
Italicorum : Nilus enim et Ister majores sunt. Hodie le Po
nulli non notus.
PjEmani (B. G. lib. ii, cap. 4)- 5o° lat. 3° long. Popu-
lus Galliae Belgicae , cujus nulla mentio apud veteres geo-
graphos; Marlianus et post hunc alii recentiores conjiciunt
Psemanos inter populos Leodicenses (du pays de Liege)
exstitisse. Nominis memoria , ut ait d'Anville, Notice He
la Gaule, pag. 188, videtur superesse in loco cui nunc
nomen est Marche en Famenne, dans le duche de Luxem-
bourg. Heec etymologia a longinquo nimis petita, mihi pa-
rum arridet.
Pagus (B. G. lib. i, cap. 12, 37, etc. ). In pagos divi-
debantur Helvetii et Suevi, non in civitates; in hoc autem
differunt urbs et pagus , quod urbs sit villarum , seu aedium
conjunctio, pagus autem villarum societas, ditio, ager, qui
multis vicis constat :Festus dicit gctco t-?]? mny?];, quod ejus-
dem fontis aqua uterentur. Nonnihil quoque interest in-
ter civitates et pagos ; civitates indicant aggregationem in-
ter incolas arctiorem, statum reipublicae cultiorem, cum
magistratibus primoribus , comitiis , urbibus, etc. ; pagi con-
veniunt magis populo agresti et sine certa lege viventi,
ut erant societates Helvetiorum et Suevorum. Gallice di-
cimus cartto/zj.Vid.Turneb. Glarean. Isidor. Orig. xv, a.
PaljEpharsalus (B. Al. cap. 48). Vide tom. 11, pag.
397, not. 1 ; et Frontin. Strateg. 11, 3, 22.
33o INDEX
Parada (B. Af. c. 87). Hic locus est incognitus. Vide
loc. cit. tom. 11, pag. 509, et ibi notam.
ParjEtonium ( B. Al. cap. 8 ). 3 1 0 lat. 2 5° long. Urbs
et portus Marmaricae in Libya, apud Adyrmachidas, quem
Ptolemaei reges veluti praesidium et speculam exteriorem,
ad iEgyptum defendendam adversus Barbaros , occiden-
tem versus , antequam Cyrenaica potiti essent. Ex ea urbe
et Api et toto tractu , qui porrigitur inter Catabathmum
montem, et Glaucum promont. , nomum fecerant ^Egyptii
dictum Libycum. Paraetonium portum habebat , teste Stra-
bone, xl stad. Haec urbs appellatur hodie Al Baretoun,
et paret Turcarum imperatori , veluti pars aliqua iEgypti.
Parisii (B. G. lib. vi, cap. 3; lib. vn, cap. 4? 34, £7,
175). Inter 48° et 49° lat. o° long. Populus Galliae Belgicae
et Celticae simul attribuendus, si divisionem Galliarum a
Caesare datam , lib. 1 , cap. 1 , sequaris : nam habitabant
utramque ripam Sequanae , et confines habebant a septem-
trione Sylvanectes quos Caesar omisit ; ab oriente Meldos ,
ab eodem omissos; a meridie Senones; ab occasu Vello-
casses et Aulercos Eburovices. Difficile dictu esset, an
intra territorium antiquitus dicecesi Parisiensi attributum
fuerint fines Parisiorum , uti vidimus. Ubi enim religio chri-
stiana in imperio romano dominari ccepit, gentium divisio-
nem secuta est sedium episcopalium circumscriptio ; sed
hoc non absolute factum fuit : nam ex numero militum Pa-
risiis evocatorum ad expeditionem Alesianam conjicere
licet, non exiguos fuisse eorum fines,neque Parisios omni-
no contemnendos , sed multis aliis Galliae populis superio-
res ; quin et fines ipsorum longius prolatos fuisse , quam
nunc sunt fines partis hujus , quae vocatur le Parisis. Nihi-
lominus ii ad tertium locum in ordine populorum debent
rejici. Parisii non videntur fuisse clientes alicujus po-
puli, sed socii Senonum ante Caesarem, suaque libertate
fruentes. Urbs eorum celeberrima saeculis posterioribus fu
 GEOGRAPHICUS. 33i
tura Lutetia, tunc urbecula, suo situ tantum in insula Cae-
saris nostri attentione digna : ista nunc tam opulentissima
praedia, quae nostram urbem hinc et inde cingunt; istas
villas magnificas et palatia regum occupabant paludes et
impervias sylvae, quas regni gallici moles immensa non-
dum penitus eruit post tot saecula peracta. Optima pars
Parisiorum finium videtur ad meridiem sita in iis locis ubi
sunt hodie mons Sanctae Genovefae, nunc urbis nostrae pars,
et alia loca sub imperatoribus romanis Cereris Bacchique
proventibus felicia. Attamen jam tunc sub Tiberio Parisii
nonnullam a commercio auctoritatem supra vicinos suos
habuere , ut patet ex lapidibus parisinis , quos libro vi de-
scripsimus : sed reipsa nullus ad augendam Lutetiae famam
amplius et efficacius conduxit, quam Julianus imperator,
cui, audeam dicere, non solum Lutetia, sed et tota Pari-
siensis civitas suum nomen suamque debuit prosperitatem.
De origine et etymologia nominis Parisiorum multa inter
se disputarunt eruditi ; alii volunt a Paride , Helenee ra-
ptore, nomen cepisse,quae opinio ridicula admodum est:
nam quid inter trojanum Paridem et nautas insulam Pa-
risiacam incolentes commune? Alii ablside, cujus numen
dicunt summo honore habitum apud Parisios antiquitus
fuisse ; iidem afferunt in testimonium , et vicum Issj prope
Lutetiam , ubi dicunt Isidis templum exstitisse , sicut in eo
loco, ubi nunc est hortus regius, Luxemburgicus dictus, et
partem ecclesiae Sancti Germani-a-pratis , quam asserunt
super fundamenta templi veteris Isidi consecrati structam ;
sed haec mera sunt somnia, nec ullum unquam Parisiis ere-
ctum fuit monumentum , quod cultum Isidis repraesentaret.
Pauca vestigia antiquitatis supersunt in nostra urbe, quae
vel celtica sunt et numina celtica exhibent, ut lapides pa-
risini ; vel romana, ut thermae Julianae, atque fragmenta
illa Jn horto supra dicto nuper reperta. Alii a voce grae-
cairapjbxTia, id est, a libertate loquendi : sed et hoc ipsum
33a INDEX
falsum est, et ab indole hodierna Parisiorum alienum , qui
reipsa libertate in verbis magna , sed parva in factis utun •
tur audacia. Verius ergo dicerem nomen Parisii totum cel-
ticum esse, et a Caesare in linguam romanam sicuti alia ad
nos usque pervenisse. Urbs caput Parisiorum erat, ut dixi-
mus, Lutetia, quae postea nomen populi recepit, et dicta
fuit Paris ; quae quidem hodie cum tribus aliis urbibus ,
scilicet Londinio in Britannia , Ispahan in Perside , et Pe-
kin apud Sinas, celeberrima circuitus amplitudine, aedifi-
ciorum magnificentia , incolarum numero , divitiis, moribus
et ingenio per totum orbem terrarum praedicatur.
Parthi (B. C. lib. iii, cap. 3i , 82). Inter 3o° et 4o°
lat. , et 38° et 65° long. Maximum olim totius orbis impe-
rium , quod romano par fere affirmat Strabo ; et cui fines
ad occidentem assignat Euphratem. Plin. vi, 2 5, ait : Regna
Parthorum duodeviginti sunt omnia. Ita enim dividunt
provincias circa duo maria, Rubrum a meridie , Hjr-
canum a septemtrione : ex iis undecim, quce superiora
dicuntur, incipiunt a confinio Armenice, Caspiisque litto-
ribus : pertinent ad Scythas , cum quibus ex aquo de-
gunt. Reliqua septem regna inferiora appellantur. Quod
ad Parthos attinet , semper Jiiit Parthia in radicibus
montium saipius dictorum , qui omnes eas gentes prate-
xunt. HabetabortuArios, ameridie Carmaniam etAria-
nos, ab occasu Pratitas Medos , a septemtrione Hyr-
canos; undique desertis cincta. Eorum imperium ortum
habuit circaan. U. C. 5o4, quum ab Antiocho Theo, Asiae
et Syriae rege tertio post Alexandrum , ducem nacti Arsa-
cem defecerunt.Orodes qui Crassum vicit nonus ab illo fuit;
et quanquam de illis L. Ventidius Bassus triumphaverit,
tamen parum abfuit, quin M. Antonium eodem, quo Cras-
sum, modo exceperint. Augustus Caesar Phraatem III si-
gna capta reddere coegit, pacemque cum iis iniit, quae
usque ad imperatorem Caracallam perduravit ; quo a Ma
 GEOGRAPHICUS. 333
rino interfecto , iterum pacta est ; octoque post annos
Artabano eorum rege interfecto ab Artaxerce, Parthorum
regni finis fuit, anno Christi 2 24- Ibidem regnaverunt
Persae usque ad Hormisdam III, quo imperante, ipsi anno
Christi 63g , \icti sunt a successore Mahumetis Omare.
Eadem regio cum nonnullis tamen discrepantiis exstat sub
nomine la Perse, et paretDomino, qui dicitur Sophi.
Parthini (B. C. lib. m, cap. 1 1 , 4i , 42)- 41" lat. 17°
long. Populi Illyrici , quorum positio incerta est. Slrabo ,
lib. vii, p. 3a6 : «Circa Dyrrachium et Apolloniam usque
ad Ceraunios montes habitant Bulliones , Taulantii , Par-
thini, Phrygi. » Plin. , 1. 111, c. 23 : « A Lisso Macedoniae
provincia, gentes Parthini, et a tergo eorum Dassaretae. »
De iis apud Ptolemaeum nihil ; Dio vero et Pomponius Mela
contra Plinii auctoritatem eos populos Illyrico adsignant.
Peligni (B. C. lib. 1, cap. i5; 11, 29). 42° latit. 12°
longit. Peligni, Samnitica gens erat, cum Vestinis, Marru-
cinis , Frentanis et Marsis , in quorum medio sedem habuit
ad radices Apennini, septemtrionem versus. Horum urbes
prancipuae Corfinium , in quo Armamentaria fuere in bello
sociali, et Sulmo, Ovidii patria. Hi partem faciunt provin-
ciae nunc dictae VAbruzze citerieure au roj. de Naples.
Pelusium (B. C. lib. m, cap. io3, 108; B. Al. 26).
3i° lat. 3o° - long. Urbs in ultimo orientem versus bra-
chio Nili , quasi ostiurn iEgypti et propugnaculum. Strabo
sic eam urbem describit, lib. xvn, pag. 802 : « Inter Ta-
niticum Pelusiacumque ostium sunt lacus, et maxima? ac
continuee paludes , in quibus et pagi multi sunt. Pelusium
quoque ipsum est cinctum lacubus, quos nonnulli Bara-
thra vocant, nec non palydibus. Sita est urbs supra mare
stadiis xx ; muri ambitus est stadiorum xx ; a luto nomen
habet, quod Graecis Pelus est. » Budera hujus urbis ex-
stant hodienum sub nomine Tineh , idem sonans in ara-
bica lingua , ac Pelus in graeca.
 I

334 INDEX
Pergamus (B. C. lib. m, cap. 5i , io5; B. Al. cap.
78). 39° ^latit. 2 5° 7 longit. Inclyta urbs in Mysia, anti-
quae Eolidis, quae Mysiae pars, caput ; hanc Caycus amnis
pra3terfluit ; Ptolemaeus urbem assignat Phrygiae majori ;
alia nam divisione minoris Asiae utitur. Strabo, xm, 62 3,
fuse et abundanter Pergamenorum regum originem et ges-
ta narrat, quem vide, si placet. Erat, ut omnes norunt,
Attalicorum regum, quorum divitiae in proverbium abie-
rant, sedes praecipua, donec Attalus Philometor ultimus
e vita decedens , Bomanos haeredes sibi nuncupavit. Nec
de celeberrima Pergamorum bibliotheca , nec de membra-
nis Pergamenis veluti notioribus dicemus, sed de titulis
ejus non nihil attingendum. Ephesi aemula, cum qua plu-
rima habebat communia, ut nos docet ojAovoia in Perga-
menorum nummis, saepe signata erat sedes praetoria, ut
patet C. Julii Caesaris nummo, nEPTAMENflN. Caput Ju-
lii nudum : in aversa parte, EIII TAIOT OTIBIOT nAN2A;
victoria ad laevam gradiens; d. coronam; s. palmam. Neo-
cori erant Pergameni. Neocori autem dicebantur populi
qui alicujus numinis templi curam habebant. Ex eo tem-
pore, quo imperatores in deorum numerum relati sunt,
urbesmultae, utin illorum honorem templa erigerent, pe-
tierunt ; ex quibus cives neocori fierent. Ad id senatus con-
sulto opus fuit ; successu deinde temporis concessa est
civitatibus neocoria, quae pro salute imperatoris sacra pu-
blica facerent , aut certamina iristituerent. Porro Perga-
mus ternum honorem consecuta est ; cujus rei nummi
Caracalla? compiures fidem faciunt, inter quos unus cum
epigraphe: EIII CTPA. M. ATP. AAESANAPOT nEPTA-
MENON TPIC NEftKOPQN. Templum quatuor columna-
rum,in cujus aditu imperator paludatus sacra facit. Primum
honorem accepit, vel sub Augusto, cui templum dicavit;
vel forte sub Hadriano , cujus patri adoptivo Hadriano
templum pariter struxerat. Secundum sub M. Aurelio, in
 GEOGRAPHICUS. 335
gratiam iEsculapii , cui Pergameni sacra pro salute prin-
cipis saepe infirmi publica fecerunt. Tertium sub Cara-
calla, quum hic ad parthicum bellum properans Perga-
mum invisit ; nam Pergameni , praeter templum in illius
honorem aedificatum, certamina pariter Olympia et Py-
thia celebrarunt. Erant praeterea concordia juncti, cum
Ephesiis , Nicaeensibus , Smyrnaeis et Laodicensibus , quod
constat ex multiplicibus harum urbium nummis. Jovem
Philium, seu amicum, summo cultu venerabantur , quem
etiam 0EON 2HTHPA vocabant. NN. Traj. Caracal. etc.
quin et Deam Romam coluerunt : nam Roma gentium dea
existimabatur:
Terrarum dea gentiumque Roma ,
Cui par est nihil , et nihil secundum ,

ait Martialis, xn, ep. 8.Nummus Augusti in aversa parte:

0EAN PftMHN nEPr. Caput Romae turribus ornatae. Pra-
torem atque aliquando proconsulem habebant ; Asiarcham
quoque ita dicebatur summus Iudorum moderator ; et Theo-
logum. Theologus erat is qui rerum divinarum scientiam
callebat. Lucian. in Pseud. Porphyr. lib. n de Abst. An.
Cic. de Nat. Deor. lib. ni.
Petrocorii (B. G. cap. 75). 46° lat. 20 long. Ptole-
maeo quoque et Straboni nerpoxoptoi. Temporibus J. Cae-
saris hi non erant Aquitani, sed Celtae; vid. lib. 1, cap. 1.
At D'Jlnville eos in Aquitania secunda locat, quae post-
modum ex Celtica fuit detracta ; addit idem : Le nom de
Petrocorii a fait Perigueux , et celuidu Perigord, quoi-
que Vesuna, nom primitif de la capitale, soit conserve
a ce qu'on nomme la Visonne dans cette ville.
Pharsalia (B. C. lib. m, cap. 6 ). Epiri urbs. Vide
tom. 11, pag. 197, et ibi secundam notae partem.
Pharsalicum Prcetium (B. Al. cap. 42). Pharsalus,
in quo summa rerum armis dijudicata fuit inter Caesarem
336 INDEX
et Pompeium, reperitur in Thessalia 39° 7 lat. 20 7 long.
Juxta flumen Enipeum, inter Larissam, Triccam et Phe-
ras. Caeteroquin non aliunde notus ; servat tamen in map-
pis recentioribus nomen Farsa.
Pharus (B. C. lib. iii, cap. 3 ; B. Al. i4 )• 3i° j lat.
2 7° j long. Insula satis nota juxta Alexandriam cujus portus
urbem defendit. Hanc itadescribit Strabo lib. xvu,p. 791
et seqq. « Pharus insula quaedam est oblonga, quae con-
tinenti adhaeret, ancipitem ad eam portum faciens. Est
enimlittussinuosum, quodduo promontoria in mare emit-
tit, inter quaeinsula jacet, portum claudens, cui per lon-
gum objicitur. De Phari promontoriis orientale magis
continentem et oppositum sibi promontorium attingit, et
Acrolochias vocatur ; quod portum efficit ore arcto. Acce-
dit ad angustias portus quod, in intermedio freto petrae
sunt , partim aquis opertae , partim eminentes ; continuo
occurrentem ex pelago fluctum exasperantes. Ipsum adeo
insulae promontorium est petra quaedam mari circumdata ,
turrim habens ex albo lapide mirifice structam multis fas-
tigiis , eodem quo insula nomine : eam Sostratus Cnidius
regum amicus ( scilicet Ptolemeei Philadelphi ) , posuit ob
navigantium salutem , quod hac descriptione notatur :

SOSTBATVS CNIDIVS DEXIPHANIS F.

DIIS SEBVATOBIBVS PBO NAVIGANTIBVS.

Nam quum ora ex utraque parte importuosa et humilis

esset, cautesque ac brevia haberet, signo aliquo opus fuit,
alto et claro, quo usi navigantes ex alto ingressum portus
contingere possent. Occiduum etiam ostium, quanquam
non tutum ingressum habet , non tamen tanta indiget pro-
videntia; sed hoc alium portum efficit, qui Eunosti dici-
tur , atque hic ante exfossum et clausum portum jacet :
qui enim ex dicta Phari turri ingressum habet , is maxi
 GEOGRAPHICUS. 337
mus portus est. Hi vero continui in secessu illo , qui se-
ptem stadium appellatur , aggere ab eo dirempti adja-
cent : agger autem est pons quidam a continenti in insulam
ad occidentalem ejus partem porrectus, duos tantum adi-
tus relinquens navigabiles in Eunosti portum , ipsos quo-
que ponte junctos : quod opus non modo pons erat in in-
sulam , sed etiam aquaeductus , quum illa habitaretur. »
De Pharo multi auctores tum veteres, tum recentiores
fuse scripserunt : quapropter de ea nihil amplius dicemus.
Jam observavimus ad vocem Alexandria Pharum delinea-
tum esse in Tabul. Peutinger. , sed duobus tantum fasti-
giis, foraminibus et face ardente ornatum. Hic locus hodie
quoque vocatur Fara. Vide Quintum Curtium nostrae edit.
in Excursu ad Alexandriam , Vol. I, pag. 344? sqq.
Phoenice (B. C. lib. in, cap. 3 ). Inter 32° ~ et 35°
lat. 33° et 34° longit. Exigua quidem Asiae pars, sed il-
lustris et celeberrima,.inclusa in majore parte quam dici-
mus Syriam, et terminata hinc Eleuthero, inde Cherseo flu-
minibus secundum Ptolem. Habet igitur ad septemtrion.
Syriam proprie dictam ; ad orientem Coelesyriam , a qua
separatur Libano monte ; ad meridiem vero Palaestinam ; ad
occasum mare mediterraneum. Habet urbes praecipuas
Tripolim, Botryn, Biblon, Berytum, Sidona, Gabalam,
Tyrum , Ptolemaiim. In ea praeter Libanum Carmelus est
mons, Carmelitarum institutione notissimus.
Phoenices ( B. C. lib. ni , cap. i o i ). Populi Phoeni -
ciam incolentes. De eorum moribus , ingenio et industria ,
in commercio praesertim, satis a scriptoribus veteribus su-
perque dictum est ; quae omnia una propositione complec-
titur Plinius his verbis : Ipsd gens Phoenicum inmagna
gloria litterarum inventionis, et siderum, navaliumque
ac bellicarum artium. Hist. Nat. v, cap. 12.
Picenum (B. C. lib. 1, cap. 12, i5). Inter 42° 7 et
43° 7 lat. 1 1° et 12° long. Antiquae Umbriaa pars in Ita
IV. 22
338 INDEX
lia , quae habet terminos ad septemtrionem mare Hadria-
ticum ; ad orientem Samnium ; ad meridiem Apenninum
et Umbriam ; ad occasum Umbriam. « Piceni , inquit Stra-
bo, lib. v, p. 24° 5 ex agro Sabino in ea loca migrarunt,
Pico ave iter ductoribus monstrante , unde nomen genti :
avem hanc Marti sacram censent. Incolunt a montibus
planitiem versus et mare ; estque eorum regio in longum
quam latum porrectior, ad omnes vitae usus commoda,
arborum tamen fructibus quam frumento prasstantior. »
Praecipuae Piceni agri urbes sunt Ancona, urbs graeca a
Syracusanis condita , qui Dionysii tyrannidem fugerant :
praeterea Auximum , Ricina , Firmum Asculum et Hadria.
Picenum a Longobardis dictum Marcha Anconitana, la
Marche d'Ancone, et est Plinio quinta regio Italiae.
Pictones ( B. G. lib. ii, cap. n; vm, 4, 75, etc. ).
Inter 46° et 47° latit. i° et 4° long. Populus temporibus
Julii Caesaris celticae Galliae attribuendus : postmodum
autem Straboni , Plinio et Ptolemaeo inter Aquitaniae popu-
los recensitus. Habent Pictones ad septemtr. , Nannetes, a
quibus Ligeri flumine separantur ; ad orientem Bituriges ;
ad meridiem Lemovices et Santones ; ad occasum mare.
Capita duo secundum Ptolem. habebant Augustoritum et
Limonum ( de Augustorito vide supra ad vocem Lemo-
vices ) : nihilominus recentiores Augustoritum Lemovi-
cum esse , non Pictonum contendunt. Limonum urbs pos-
terius populi nomen recepit, et dicta est Pictavi, nunc
Poitiers, dep. de la Vienne. Erant iis aliae urbes, intej
quas Ratiatum , hodie Retz , et Agesinatum , Aisenai.
Non contemnendus certe populus , et inter frequentissimos
numerandus , quippe cui in expeditione Vercingetorigis
adversus Romanos VIII mill. hominum sunt imperata :
unde multitudo hominum ibi habitantium judicari potest.
Pirust^: (B. G. lib. v, cap. i ). Gens dalmatica quam
Ptolemaeus, lib. n,cap. 17, vocat HtpoucTa; ; Strabo , lib.
 GEOGRAPHICUS. 339
vii, nupouffTa?, et ad Pannoniam refert. Certe sunt Illyrico
proximi; iidem videntur esse qui Plinio, m, 22, Pjrcei
prope Taulantios ; et de quibus Pomponius, 1. 11, c. 3.
Pisaurum (B. C. lib. 1, c. 1 1 et 1 2 ). 43° f lat. io° 7
long. Senonum urbs in Umbria ; nam superiorem Um-
briae partem occupaverant Galli : inter prodigia quae Ac-
tiacam pugnam prascesserant , Plutarchus memorat eam
fuisse motu terrae haustam. Hodie est in ducatu Urbinensi
Pesaro. Plinius, lib. in, cap. 1 4, ait Pisaurum cum amne,
qui dedit ei nomen, esse coloniam; et Plutarchus addit
hanc coloniam fuisse ab Antonio deductam. Vide vitam
Antonii, pag. 943: edit. Paris. 1624, 2 vol. in-fol.
Placentia ( B. C. lib. 111 , cap. 71). 45° lat. 70 long.
Urbs Galliae cisalpina? , quam inter illustres Italiae numerat
Strabo , ad viam JEmiliam posita et ad Padum , non longe
ab eo loco ubi Trebia in fhimen influit. Hodie quoque haec
urbs floret sub eodem nomine Plaisance.
Pleumoxii (B. G. lib. v, cap. 39). 5° 7 lat. i° long.
Populus Galliae belgicae fere ignotus , cujus situm inter
Morinos , Atrebates , Aduaticos et populos cum quibus
numeratur 1. c. , non certa ratione , sed de conjectura
tantum adsignavimus circa locum , ubi nunc est Torna-
cum in Flandria. Marlianus hos volebat Flamingos esse.
Pontus (B. C. 1. m, c. 3, 4 5 R- Al. c. 34, 65, etc).
Inter 39° et 42° lat- 32° et 4o° long. Magna regio Asiae
olim sub Persis regibus a Cappadocia distracta , et appel-
lata Pontica a voce graeca Hovto;, quasi quae spectaret ad
mare. Duplex sub Romanis , et in duas provincias distri-
butus erat Pontus ; scil. prima ad occidentem , quae postea
Helenopontus dicta fuit; altera Pontus Polemoniacus. Sed
temporibus Julii Caesaris , simplex erat , et totum complec-
tebatur tractum qui incipit ad fluminis Halys ostia, et pro-
tenditur juxta mare Euxinum usque ad Colchidem. Stra-
bo, lib. xii, pag. 54o , ita Pontum definit : « Ponti vero
34o INDEX
rex fuit creatus Mithridates , cognomento Eupator; posse-
dit autem regionem, quae Haly fluvio disterminatur, usque
ad Tibarenos et Armenios, atque intra Halyn usque ad
Amastrin ac Paphlagoniae quasdam partes. Adjecit autem
ditioni suae etiam oram maritimam versus occasum usque
ad Heracleam, quae Heraclidae est patria platonici; in di-
versam vero partem Ponto adjecit quae sunt usque ad Col-
chidem et Armeniam minorem. » Circa quadraginta amnes
Pontum irrigabant ; haec regio , ut videtur , erat ditissima
et frequentissima ; plures habebat urbes , et quidem illus-
tres ; praeterea metalli fodinas in montibus , praesertim in
parte quam incolebant Chalybes, aliter Chaldasi dicti. Pon-
to respondent provinciae nunc dictae Amasie, et Roum,
quae sunt turcici imperii.
Preciani (B. G. lib. m, cap. 27). 43° 7 lat. 3° occ.
long. Populi Galliae prorsus incogniti , sed certe in Aqui-
tania cum populis quibus h. loco junguntur.
Provincia (B. G. lib. 1, cap. 8, 10 et alibi passim).
Inter 4^° et 46° { lat. i" occ. et 4° or. long. Caesari dicta
Provincia ; postmodum Braccata a veste incolarum , mox
Narbonensis ; deinde in duas partes et plures divisa , sci-
licet in Viennensem primam et secundam , et Narbonen-
sem primam et secundam. Ita eruditissimus d'Anville,
Geog. anc. t. 1 , p. 5 1 : « La politique de Rome d'avoir
des allies hors des limites de ce qui lui obeissait, et le
pretexte de secourir la ville de Marseille et le peuple
Eduen,firent entrer les armes romaines dans la Gaule,
six vingts ans avant Vere chretienne. Cette premiere ten-
tative mit Rome en possession d'une province qui, bor-
dant la rive gauche du Rhonejusqu'a la mer, s'etendait
de Vautre cote jusqu'aux Cevennes, et le long de la mer
jusqu'aux Pjrenees. Elle ne fut d'abord distinguee que
sous le titre generique de Provincia, si ce n'est que l'u-
sage d'un vetement qui couvrait les cuisses la fit nom
 GEOGRAPHICUS. 3/,i
mer Braccata , en meme temps que le nom de Comata
etait donne a la Celtique , parce que les peuples j por-
taient la chevelure dans toute sa longueur. »
# Eruditissime tamen probat D. de Mandajors ( Nou-
velles decouvertes sur Vetat de Vancienne Gaule du temps
de Jules Cesar, Paris , 1696, in-12, pag. 92 etseqq. )
partem regionis a monte Gebenna usque ad mare secundum
ripam Rhodani se protendentem; scilicet Arecomicorum,
Volcarum civitates, Nemausensium , Aletensium et IJseti-
censium nondum temporibus Caesaris Provinciae fuisse ad-
junctam, utpote qui populi erant solum amici et socii Ro-
manis, solasque civitates Volcarum-Tectosagarum , scil.
Narbonem , Carcassonem , ad Provinciam tunc temporis
pertinuisse. Ita collectis omnibus , Provincia , tempore
J. Caesaris, ea erat quae jampridem in Romanorum pote-
state a Geneva, Narbonem usque pertineret, Pyrenaeisque
montibus clauderetur, excepta parte, ut supra dictum est,
Volcarum Arecomicorum.
Ita his temporibus Provincia romana comprehendebat
"Viennensem et Narbonensem quae in duas postmodum
fuit partes distributa; scil. in Narbonensem primam et Nar-
bonensem secundam. Pars autem Provinciae, quae nuper
Provence vocabatur, partem tantum prioris obtinebat, nec
certe dimidiam. Provinciae romanae respondent Franciae no-
strae partes quas vocamus departements des Pyrenees orien-
tales, deVArriege, de VAude, de la Haute Garonne, du
Tarn (non omnino), de VHerault, du Gard, de Vaucluse,
des Bouches du BJione, du Var, des Basses Alpes , des
Hautes Alpes , de la Drome, de Vlsere et de VAin.
Ptolemais (B. C. lib. m, cap. io5). 32° } latit. 33°
long. Urbs maritima Phceniciae a Ptolemaeo iEgypti rege
condita, antea Ancon, seu Acce dicta, et erat recepta-
culum Persarum adversus TEgyptios. Coloniam accepit a
Claudio, teste Plinio, 1. v, c. 19, Colonia Claudii Cce-
3
11
34* INDEX
saris Ptolemais , quce quondam Acce. Hoc autein nomen
sortita est ab Hercule , si Stephano credendum : Htoke-
|/.at$ tcoXi? <J?oivu«); , exa^eiro &e irpoTepov Ax7) aito tou lauew?
toO yevojxevou §7]'y[/.aT0i; Hpax^ei utco 6<peo;. Nummus Clau-
dii secundae forma? habet in antica parte; TI. CLAV-
DIVS CiESAR AVG. Caput Claudii nudum : in postica ;
COL. PTOL. Colonus agens boves : pone quatuor signa
militaria, quae indicant coloniam ex veteranis legionariis
fuisse compositam.
Puteoli ( B. C. lib. ni , cap. 71 ). 4 1 ° lat. 1 1 0 { long.
Urbs Campaniee amoenissima Cumas inter et Neapolim
sita. Hodie Pouzzoles in regno Neapolitano.
Pyren^i montes (B. G. 1. 1, c. 1 ; B. C. 1. 1, c. 37 ).
Inter 42° et 43 latit. i° or. et L\ occ. longit. vel Pyrenaei
saltus : tractus montium , qui Hispaniam a Galliis dister-
minat ; C3eteroquin hodie satis notus. Les Pyrenees.

R.
Rauraci (B. G. lib. 1, cap. 5, 29; v, 75; vi, a5 ).
Inter 47° et 48° lat. 5° et 6° long. Populus Galliae apud
Helvetios; aPlinio tamen addicitur Belgicae. Urbs ejus prae-
cipua erat Augusta Rauracorum , colonia romana.
Ita D. de Mandajors : Je commencerai donc par Au-
gusta Rauracorum qui, apres avoir ete la capitale d'un
peuple considerable de Vancienne Gaule, et merite que
Vempereur Auguste Vhonorat de son nom, n'est a pre-
sent qu'un simple bourg connu sous le nom iiPAugst vers
le Rhin, mais tres-peu considerable. La ville de Rasle
quien est a quatre ou cinq Ueues , s'est trouvee entee sur
celle-ci; ce n'etait peut-etre alors qu'un desert.
Cseterum Rauraci a Sequanis disterminantur amne Byr-
sa , qui haud amplius quatuor millibus passuum a Basilea ,
atque paulo supra in Rhenum influit.
Ravenna (B. C. lib. 1 , cap. 5). 44° ^lat. 9° 7 long.
 GEOGRAPHICUS. 343
Urbs magna Galliae cisalpinae , ubi portus erat ab Augusto
factus, supermari Hadriatico,sed nunc obrutus. Memoria
tamen portus exstat in loco cui nomen est Classis. Hanc
urbem a Thessalis conditam ferunt , deinde ab Umbris
habitatam. Ravennam describit Strabo eodem fere modo
quo nunc exslat urbs dicta Venise : scilicet sita est in pa-
ludibus maris aestu factis , sed salubribus , quia ccenosa
omnia fluvii , quum ascendunt , secum tollunt. Tota ligneis
constat aedificiis et est aquis perflua, quare pontibus et
lembis viae expediuntur. Vitis, quod mirum videri potest,
in paludibus nascitur, crescit, et fructus abundantes prae-
bet ; sed non ultra quinquennium. Hodie sub eodem no-
mine noscitur , Ravenne dans la Romagne.
Redones (R. G. lib. ii, cap. 34; vm, 35). 48° lat.
et inter 3° et 5° occ. long. Populus Galliae quem inter Ar-
moricae civitates recenset Caesar, cuique in expeditione
Vercingetorigis adversus Romanos vi milliahominum sunt
imperata ; unde non contemnendus videri potest. Confi-
nes habebant ad septemtrionem Ambibaros; ad orientem,
Aulercos Diablintes ; ad meridiem , Nannetes ; ad occa-
sum , Venetos et Curiosolitas. Hi Plinio in Lugdunensi
Gallia dicuntur, et aPtolemaeo infra Aulercos Eburovices
7rocpa tov Atyeipa uoTafiov (male, nisj pro Atystpa legeretur
A&stpa Vllle) ponuntur in Celto-Galatia Lugdunensi. Ho-
rum urbs, cujus meminere Itinerarium Antonini et Ta-
bula Peutingeriana , erat Condate ad confluentes Lilce et
Vicinonice (de Vllle et Vilaine); quae urbs postea nomen
populi recepit, et dicta est Redones , hodie Rennes en Bre-
tagne , dep. de Vllle et Vilaine.
Remi (R. G. lib. ii, cap. 3; v, 54; vi, [±, etc). In-
ter 49° et 5o° latit. i° et 3° longit. Gens Galliae Relgicae
secundum Caesarem potentissima et Romanis amicissima ,
ut patet ex Caesare ipso, 1. v, c. 54: Ut prceter jEduos
et Remos, quos prcecipuo semper honore Ccesar habuit,
344 INDEX
etc. Straboni et Ptolemaeo Pvipiot dlcuntur , unde nomen
scribi posset cum aspiratione Rhemi, sed vox Remi tota
celtica, cujus prior syllaba longa, sed absque aspiratione.
Habebant ad septemtrionem Veromanduos et Arduennam
sylvam ; ad orientem , Mediomatricos ; ad meridiem , Ma-
tronam ; ad occasum , Suessiones. Inter populos fcedera-
tos in memoriam officiorum Caesari praestitorum ab Au-
gusto sunt accensiti : porro foederali dicebantur populi,
qui sub imperio romano plene ac plane et in gratiam foe-
deris antiquitus pacti , suis legibus in Gallia utebantur ;
quales erant Massilienses , yEdui , Vocontii , Carnutes et
Lingones ; qui autem foederati erant , meliore conditione
fruebantur quam ii qui solummodo Uberi dicebantur , cu-
jus generis habemus Leucos , Treviros , Meldos, Segusia-
nos , Santonas , Bituriges utrosque et Arvernos. Nam hi
quidem Uberi erant, id est, aliqua Iibertate et quodam-
modo ex indulgentia victoris concessa utebantur , sed non
erant fcederati. Fcedus autem initum inter Remos et Ro-
manos memorat Tacit. init. lib. iv Historiarum , his ver-
bis: Resipiscere paulatim civitates , fasque etfcedera re-
spicere principibus Remis. In clientelam suam videntur
habuisse Catalaunos , Veromanduos et Suessiones. Urbs
Remorum caput erat Durocortorum , quae urbs exstat ho-
die sub nomine ipso populi ; scilicet Rheims , in Campa-
nia , dep. de la Marne.
Rhewus(B. G. lib. iv, cap. 10, 16, 1 7 ; vi, 9 ). Inter
46° 7 et 52° 7 lat. 2° et 70 - long. Unum e maximis tum
Galliaj, tum Europse fluminibus, quem summatim quidem
sed accurate satis describit noster lib. iv , c. 1 o. Plinius
tamen, et Ammianus Marcellinus, et Claudianus ortum ejus
locant in Bhaetia, quod idem omnino videtur; item Taci-
tus. A meridie ad septemtr. vergens Galliam a Germania ,
ut nunc, olim disterminabat. Alluebat vicissim urbes eas-
dem , scilicet Curiam (Coire) , Brigantiam ( Bregentz),
 GEOGRAPHICUS. 345
Constantiam Alamanicam (Constance), Basiliam (Basle),
Argeritoratum (Strasbourg), Moguntiacum (Mayence) ,
Coloniam Agrippinam (Cologne) et Trajectum (Utrecht).
Duobus majoribus ostiis, alii dicunt tribus, in Oceanum
influebat apud Lugdunum Batavorum. Becipit in alveo
suo, praeter alios , tres majores fluvios, scil. Arolam (VAar),
Nicerum (le Necker) et Mosellam (la Moselle). Virgi-
lius, 1. vin, Rhenum appellat bicornem, sane quia duo-
bus ostiis in mare influere Bhenum existimabat. In num-
mis liabet duo cornua; nam in nummis cornua fluminum
capitibus imposita numerum ostiorum indicant.
Bhodanus (B. G. lib. i, c. i ). Inter 4 3° t 46° t lat.
2° et 6" long. Unum e maximis Gallia; fluminibus. De no-
mine autem nonnulla est inter doctos contentio ; Plinius
in lib. ni , cap. 4 > a Ehoda Bhodiorum colonia dictum
esse ait : Agatha quondam Massiliensium et regio Vol-
carum Tectosagum, atque ubi Bhoda Rhodiorum fuit ;
unde dictus multo Galliarumfertilissimus Rhodanusflu-
vius. Plinium sequitur Isidorus , 1. xiii , c. 1 1 ; at Strabo
hanc Rhodam Ponv vocat, et eamdem urbem facit cum
Agatha ( Ponv AyaGyiv) , quam dicit a Massiliensibus , non
a Bhodiis , conditam , ut eam Barbaris Bhodani accolen-
tibus opponerent. Marcianus Heracleota jam citatus , in
periplo tradit Massilienses , praeter Rhodam aliam in His-
pania conditam a Bhodiis, condidisse quoque AyaG^v, et
Rhodanusiam ad Bhodanum ; Stephanus quoque eamdem
urbem vocat Rhodanusiam : et ab ea urbe omnes Bho-
danum nomen suum accepisse credunt, quod ipsi im-
posuerunt Massilienses , qui in eo commercium ingens fa-
ciebant, quia omnium fluviorum Galliae maxime rapidus
esset : id enim vox Po&avos sonat. Alii autem nomen hoc
celticum esse putant, sed non dicunt a quo veniat, nec
quid significet : at satis est de nomine. Bhodanus igitur
nostris dictus le Rhone, oritur in Alpibus Penninis apud
346 INDEX
Lepontios Viberos , in aversa parte ejusdem jugi unde de-
currit flumen Rhenus. Alluit vicissim Sedunos, Veragros et
Nantuates, hoc est, partem Alpium Penninarum et Graia-
rum ; dein Allobroges,Tricastinos, tum ad sinistram provin-
ciam romanam , demum Volcas Arecomicos ; unde per qua-
tuor vel quinque ostia in mare Mediterraneum influit. Alluit
vicissim Genevam , Lugdunum Segusianorum , Viennam
Allobrogum et Arelate. Caeteroquin satis omnibus notus.
Rhodus ( B. C. lib. iii , cap. 5 ; B. Al. 1 1 , 3 ). Inter
36° et 37° lat. 2 5° et a6° long. Insula celeberrima maris
^Sgaei, juxta Cariam, Asiae minoris partem. Varia sor-
tita est nomina a diversis populis qui eam incoluerunt ;
nam incerti sunt primi ejus incolae. Probabile est eos e
Creta fuisse oriundos : etsi tamen verius videri potest hanc
insulam continenti propiorem a Cariis aut ab aliis Asiae
populis inhabitatam prius fuisse. Nomen ejus Bhodos , si-
gnificans rosam , ei propter frequentiam rosarum ibi nas-
centium fuisse datum credunt. Ejus incolae in arte nautica
fuere semper notissimi et peritissimi , etiam in recentio-
ribus saeculis , quamdiu equites Sancti Joannis Hierosoly-
mitani eas sedes tenuerunt usque ad ann. Christi i5i2,
quo tempore Solimannus Turcarum imperator Christianis
Rhodum eripuit. Praeter urbem ipsius nomine appellatam
Rhodum, quae quidem recens erat, et Peloponnesiaci belli
temporibus (cd ann. ante Christ.) , ab eodem architecto ,
qui Piraeum instruxit, aedificata, alias habebat urbes Lin-
dum , Ixiam , Cordylusam , Mnasyrium , Camirum et Ia-
lysum. De urbe Rhodo et de Rhodiis, vide Strabonem ,
lib. xiv, pag. 654 et seqq. Eodem nomine hodie insigni-
tur insula Rhodus, et est pars Turcici imperii in Asia.
Roma (B. G. lib. vi , cap. 1 1 et alibi passim ). 42° lat.
10 long. Gentium domina , Urbs a Romanis saepe sae-
pius nuncupata, quasi quae esset sola et prima inter om-
nes. Romam nonnulli scriptores, inter quos Caecilius re
 GEOGRAPHICUS. 347
rum romanarum scriptor , coloniam arcadicam ab Evan-
dro in Italiam deductam esse crediderunt , qui primus a
Nicostrata matre sua vaticinandi perita edoctus , Herculi
hospiti suo, dum Geryonis boves ageret, indicavit ipsum,
confectis laboribus, in numerum Deorum relatum iri,
atque idcirco sacra viventi instituit, quae cum eodem ritu
graeco postmodum a Romanis sunt observata. Hujus opi-
nionis defensores vocem Romam a graeco Pwpj robur de-
ducunt ; alii vero , et quidem numero plures , a Romulo
Romam esse conditam et appellatam autumant. Romulus
autem vocabatur Romus , teste Servio, unde nomen i?o-
mulus blandimenti gratia datum ; sed urbs haud nominata
est Romula , ne nominis diminutio urbis majestati aliquid
detraheret : haec est receptissima opinio. Romae historiam
et descriptionem ingredi nostrum non est ; quippe ea no-
scuntur , vel ab omnibus tum vett. tum recentioribus facile
peti queunt. Romae tituli et honores maximi sunt in marmo-
ribus et nummis. Typus Romae erat Roma galeata insidens
spoliis , dextra victoriam , sinistra hastam gerens , et in-
fra lupa mammas praebens puerulis Romulo et Remo. Saepe
etiam gratulantes imperatoribus nonnulli,ut Patrenses, re-
praesentabant imperatorem paludatum stantem pone Ro-
mam, et ei coronam imponentem. Roma erat Dea, et ei in
provinciis magnifica passim et frequentissima sacra fie-
bant. Templa struebantur, collegia sacerdotum institue-
bantur ROMjE ;ETERNiE , vel 0EAi PflMHi. Nomen
Romae saepe jungebatur cum Augustorum nominibus :
ROM. et AVG. Vide quid de Dea Roma et de Sacro Se-
natu prodiderit illustris vir, Spanhemius, in dissertatione
quinta; his adde Commodum imperatorem, qui imperii fi-
nes non ampliavit , neque colonias extra urbem deduxit ,
ipsam contentum fuisse Romam ceternam felicem colo-
niam appellare : Volebat enim, inquit Dio, urbem suam
coloniam videri.
348 INDEX
Romani (B. C. 1. i, c. 8, 10 et alibi passim). Populi
Romam incolentes. Vide supra.
Ruspina (B. Af. cap 6, 1 1 , 20, etc). 35° 7 lat. 8° -3-
long. Urbs maritima Africae proprie dictae , in qua Caesar
diu versatus est, inter Hadrumetum et Leptim minorem
sita. Caeteroquin aliunde ignota veteribus geographis. Ho-
die Monastir.
Rutheni (B. G. lib. 1, cap. 45; lib. vn, cap. 7, 64,
75). 44° lat- et inter 1° occ. et i° or. long. Galliae celti-
cae populus, secundum Caesarem. Regionem occupabant
quae nunc dicitur le Rouergue ; urbs eorum Segodunum
postea vocata fuit Rhodez a nomine populi. Pars autem
Ruthenorum erat in Provincia, alia extra Provinciam, in
Celtica; illos Caesar provinciales vocat, et incolebant Gal-
liae partem , quae nunc dicitur VAlbigeois, cujus urbs erat
Albiga, Albi. Straboni Poutyivoi dicuntur, et argenti et
metallis divites ; Ptolemaeo Poutocvoi ; Lucanus eis flavum
capillum attribuit , lib. 1 , 4oa :
Solvuntur flavi longa statione Rutheni.

s.
Sabis (B. G. lib. 11 , cap. 16, 18). Inter 5o° et 5 1° lat.
i ° 7 et 3° 7 long. Vide quae de Sabi et Scaldi notavimus
i;: supplemento ad notas libri secundi tom. 1, pag. 98.
Saguntini (B. Hisp. c. 10). 39°.7 lat. 20 7 occ. long.
Saguntus , Straboni et Ptolemaeo 2ayouvTOi , urbs Hispa-
niae citerioris, seu Tarraconensis apud Edetanos, et, ut
vult idem Strabo , a Zacynthiis condita ad oram mariti-
mam Mediterranei maris, nec longe a Valentia sita e
regione Balearium insularum. De Saguntinorum constan-
tia et virtute in obsidione urbis adversus Pcenos, nihil
dicendum. Vide Livium lib. XXI, nostr. edit. Vol. IV, init.
Sagunti vestigia exstant in loco qui nunc dicitur Mur-
viedro (id est, muri veleres), au royaume de Valence;
 GEOGRAPHICUS. 349
sed difficultatem aliquam ipse textus Caesaris offert. Ar-
guetius , ex Italia veniens cum suo equitatu ad Caesarem
in Baetica versantem, non debuit ad Saguntinorum ap-
pellere portum , sed potius ad Carthaginem novam vel
juxta : hoc autem modo Saguntinos adoriri et eis signa v
capere non potuit. Difficultatem tollere videtur Ptolem.
lib. ii, cap. 4; dat enim inter Turdetanos urbem nomine
Saguntiam parall. 6, 3o, 3^, 20, inter Astam et Asin-
dum ; non longe a Gadibus. Haec urbs , omissa in mappis ,
restitui debet ad 36° j lat. 8° 7 occ. long. et est in Anda-
lusia. Sed et alia inest difficultas : modo diximus Argue-
tium appulisse ad Carthaginem novam potius quam ad
Saguntinos ; porro Caesar et Pompeius versabantur inter
urbes Cordubam , Uliam , Ucubim , Ateguam et Forica-
riam ; quomodo Arguetius properans ad Caesarem , usque
ad Gades pervenire prius potuerit quam ad Caesarem, Io-
cum expeditionis ad dextram relinquens? Vel mendum gra-
ve exstat in textu Ptolemaei , vel textui Caesariano adhae-
rendum est et dicendum , Arguetium non per Carthaginem
venisse , sed reipsa per Valentiam , quod certe non est ex-
tra fidem , et Saguntinos ipsum agressos in itinere vicisse
et signa supra dicta abstulisse. Caetera lectoris judicio per-
mittuntur.
Salona (B. C. lib. iii, cap. 8, 9 ; B. Al. cap. 43, 44)-
44°lat«. i4 T l°ng- Dalmatiae,quae pars Illyrici, metropolis
et navale Dalmatarum ; quin et emporium ibi quoque et
conventus erat, lib. cit. c. 9. Patria fuit Diocletiani im-
peratoris. Salonae nomen tantum, vestigia pauca super-
sunt in vicinio urbis dictae Spalatro in Dalmatia
Salsum Fluvius (B. Hisp. cap. 7, 9 ). 370 f lat. inter
6° et 70 long. Hic fluvius m Hispania ulteriore, et influens
in Baetim , parum antiquis notus , nec nisi expeditione
Caesariana illustris, superiore sui parte dicitur/fo Sala-
do, seu Guadajox , et est in Andalusia.
35o INDEX
Samarobriva (B. G. lib. v, cap. 24, 4^, 5i ). 5°lat.
o° longit. Ptolemseo item ; Antonino Samarobriga. Urbs
caput Ambianorum, quasi Samarce pons ; Samarum seu
Samara fluvius, a posteris dictus Sumina, vel Sumena,
et corrupta lingua Somona, la Somme, et briga, briva,
brive, significans lingua celtica pons, un pont, quasi di-
ceretur Pont-sur-Somme. Hodie nomen populi recepit
Ambianum, Amiens, dep. de la Somme. Haec saeculis re-
centioribus , sicut scriptum est a Roricone , fuit Clodionis
et Merovaei Francorum regum sedes regia.
Sawtones (B. G. lib. i, cap. 10, 1 1 ; lib. iii, cap. n).
Inter 45° et 46° lat. i° et 3° \ occ. long. Vulgo la Sain-
tonge, quorum Mediolanum Santonum , Saintes. Hoc au-
tem loco ( de bell. gall. 1. 1 , c. i o) magna difficultas inest
de his Santonibus : i ° Caesar ait : qui non longe a Tolo-
satium finibus absunt. Porro distant Tolosates a Santoni-
bus haud minus quadraginta leucis. a° Addit idem Helve-
tiorum expeditionem adversus Santones magno provinciae
periculo futuram, si homines bellicosos populi romani ini-
micos , locis patentibus maximeque frumentariisfinitimos
haberet. Multae autem erant civitates inter hos , et vox fi-
nitimos ap. Caesarem tum h. 1. tum alibi vicinitatem indicat.
3° Helvetiis per provinciam iter facere volentibus , quod
minime necessarium erat ad Santones procedentibus, mi-
nime dubium quin ea mens fuerit aliquam Provinciae Nar-
bonensis partem occupare. 4° Festinatio Caesaris ad Pro-
vinciae defensionem currentis ; haec omnia satis innuunt
alios esse Santones Caesaris, alios nobis notos, atque si-
cuti Lemovices vidimus in Armoricis, Boios in Aquitania
et in ^Eduorum regione , ita quoque Santones alii erunt
juxta Tolosam. Hanc nostram confirmant conjecturam duo
recentioris aevi scriptores. Ita Yves de Chartres , in bello
Clodovaei adversus Visigothos: Sibique subegil Tolosam,
Santones , omnem Aquitaniam. Et Ado Viennensis, in
 GEOGRAPHICUS. 35i
Chronicis : Tolosam , Santones , reliquasque cwitates ,
omnemque terram Aquitaniam subjugavit. Est autem au
diocese de Comminges , pres de Rieux , siiffragant de
Toulouse, pagus quidam nomine Santenac, qui quidem
cum nostri auctoris contextu apprime consentit, atque si
non certissime, at saltem probabiliter satis indicat San-
tones in hac regione olim exstitisse , sive cum aliis eadem
origine conjuncti , sive disjuncti fuissent. In lib. iii , cap.
1 1 , Santones bene cum Pictonibus junguntur. Forsan
loco citato (lib. i, cap. 10) verba contentioni obnoxia ab
aliquo interpolatore addita fuerunt, vel ut putat Hadr.
Vales. pro non longe, audiendum est non ita longe ; et
reipsa 4° leuc^e non adeo ingentem distantiam , respectu
tantae regionis indicant.
Sardinia Insula (B. C. lib. i, cap. 3o ; 1. m, c. 10).
Inter 39° et 4i° lat. 6° et 7° long. Una e septem maximis
Mediterranei maris, Ptolem. 2ap&w, antea Ichnusa. Anti-
quissimi hujus insulae coloni fuere Tyrrheni barbari , dein-
de Iolaenses, postea Diagebres dicti. Fertur enim Iolaus
eo adduxisse quosdam Herculis filios, et ibi cum Barbaris
inhabitasse. Carthaginienses et Romani eam vicissim ce-
perunt , usque ad tempus , quo , victis Carthaginiensibus ,
tota insula in potestatem Romanorum venit. Tellus ea fe-
rax erat ; sed bonitati soli oppositum vitium , quod per
aestatem insula erat morbosa. Urbes praecipuae sunt Cara-
lis , hodie Cagliari , Sulci , Neapolis , etc. Flumen habet
Tyrsum ; et montes quos Barbari et praedones incolunt.
Haec insula nomen suum adhuc hodie retinet, et dicitur
la Sardaigne.
Sarsura (B. Af. cap. 75, 76). 35°7latit. 8° \ longit.
Urbs Africae Emporiae dictae seu Byzacenae, in qua Caesar
contra Pompeianos versabatur, cujus situs adhuc incer-
tus posset ex Tabula Peutingeriana peti hoc modo : una
via recta procedit ex Adrumeto ad Taphruram , scil. Ha~
35a INDEX
drito — xxv — Aviduuicus (Avidus) — ix — Sassuravi-
cus — xn — Tinforo Col ( certe Tysdrus ) — ix — Bara-
rus mun— (absque numeri indicatione) — Usilla mun —
( item ) — Taparura. Sarsura lgitur Caesaris non esset Sa-
sura Ptolemaei, sed vel Ubata, vel Tisurus , quas,l. iv,
cap. 3 , locat sub Adrumetto, inter Avidum Tab. Peuting.
et Tysdrum ( hodie le royaume de Tunis).
Sarunetes (B. G. iv, 10, videnot. 5). 47° lat. 70 long.
Ita d'Anville, Geog. anc. tom. 1, pag. 146 : On reconnait
les Sarunetes dans la position de Sargans en resserrant
les limites de VHelvetie sur la gauche du cours du Rhin;
sur la droite le nom de Curia, duquel se tire celui de
ville de Coire , designerait un lieu princigal de ce can-
ton , comme cette ville Vest encore chez les Grisons.
Scaldis (B. G. 1. vi, cap. 33). Inter 5o° et 5i° ^lat.
i° et 20 long. Vide quae notavimus tom. 1, pag. 98 et ibi-
dem 276.
Seduni (B. G. 1. iii, cap. 1,2). 46° i lat. 5° ~ long.
Habitantes superiorem partemVallis Penninae(7e Valais).
•Horum urbs praecipua quae erat etiam, ut apparet,Vera-
grorum (vid. inf.) , nomen gentis retinet ; hodie Sion, ger-
manice Sitten : quae vox propius accedit ad nomen gentis.
Sedusii (B. G. lib. 1, cap. 5i ). Circa 49° lat. 70 long.
Populi Germaniae ignoti, sed certe incolentes unam alte-
ramve ripam fluminis Rheni , juxta Triboccos , Vangio-
nes et Nemetes. Cluverius sedem iis assignat ab occidente
Rhenum ; a meridie Nicrum ad Cochari confluentem ; ab
ortu , Redonitium et .flischium amnes ; a septemtrione ,
Maenum ad Redonitium amnem confluentem ; sed haec me-
rae sunt conjecturae. Eccardus vero de orig. german. 1. 1,
pag, 2o3, eos ad Selza? fluentem collocat, ubi postea Sa-
lecio oppidum hodie Selz inclaruit: ex Selz enim facili
vocis inflexione , Romani patronymicum Setusius vel Se-
dusius facere potuerunt.
 GEOGRAPHICUS. 353
Segni (B. G. lib. vi, c. 3a). Girca 5o° j lat. 3°long
Vicini Condrusorum quorum sedem agnoscere putant in
oppidulo quodam Leodicensis dioecesis nomine Cinej ve
Chiney.
Segontiaci (B. G. lib. v, cap. 21 ). 52° latit. et inter
6° et 7° long. Populi Britanniae quorum situs prorsus igno-
ratur ; nonnulli tamen eam partem credunt Segontiacos
obtinuisse, quae mari adjacet in principatu dicto de Gal-
les, non longe a comitatibus de Peinbrock et de Cardi-
gnan ; sed non probatur.
Forsan a Segontinis hispanis oriundi : nam de Britan-
nia h. loco liceat observare tres populos eam antiquitus
incoluisse , scil. 1 0 Aborigines , quos Germanos dixerim ;
2°Gallos inBritanniam transmissos et in orientalem partem
delatos; 3° Hispanos, in meridionalem a quibus Silures;
color capillorum , status et oris lineamenta satis eorum ori-
ginem prodebant. Vide d'Anville, Geog. anc. 1. 1, p. 97.
Segovia (B. Al. cap. 57). Urbs Hispaniae ulterioris,
seu Baeticae , non longe a Corduba , saltem ut apparet ex
textu auctoris; nam altera erat urbs ejusdem nominis, sed
magis nota in Tarraconensi. Segovia Baeticae erat ad flu-
men Silicense sita, seu potius ad Singilim (hodie Xenil)
qui influit infiaetim fluvium, non longe ab Astygi. Nonnulli
volunt eamdem esse ac Segocia la menor, in Andaluzia.
Segusiani (B. G. lib. 1, cap. 10; lib. viii, cap. 64,
75). Inter 45° et 46° lat. 2° long. Segusiani, jJSduorum
clientes, sedem habentubi erat Lugdunum, teste Plinio;
sed eruditissimus vir d'Anville, Geog. anc. 1. 1, p. 66, sic
ait : La ville de Lyon avait ete fondee sur la rive droite
dela Saone, dans le territoire d'un peuple gaulois , les
Segusiani ; mais c'etait une ville romaine , et le peuple
avait son chef-lieu appele Forum , et ce lieu conserve le
nom de Feurs pres de la rive droite de la Loire; et le Pa-
gus forensis du moyen dge a donne le nom au Forez. Sed
IV. 23
354 INDEX
in hoc loco mihi errare videtur eruditissimus d'Awille,
quum ait de Lugduno : mais c'etait une ville romaine ;
Dio scribit , lib. xiv , L. Munatium Plancum , jussu sena-
tus metuentis ne se Antonio hosti judicato conjungeret,
Viennenses ab Allobrogibus expulsos ac profugos Lugdu-
num deduxisse. Porro quum Romani aliquam urbem con-
derent, coloniamve deducerent in locum vacuum,ipsi novae
urbi nomen latinum imponebant ; saepe etiam nomina ve-
tera mutabant. Lugduni autem nomen est omnino celti-
cum , et indicat non locum vacuum , sed urbem in monte
sitam , sicuti cognomines urbes Lugdunum Batavorum
(Leyde) et Lugdunum Clavatum (Laon): praeterea inscri-
ptio fere omnibus nota fert : l. Munatius l. f. l. n. l. p.
Plancus, etc... Colonias deduxit Lugdunum et Rauricam.
Porro aliud est urbem condere , aliud coloniam deducere ,
in sermone latino. Unde pro certo haberi posset Lug-
dunum exstitisse ante Caesariana tempora, et fuisse unum
ex oppidis Segusianorum , parvum licet : nam populus iste
humilis ac cliens alius gentis, non adeo amplas habere de-
buit opes, ut Caesar, qui hac forte nunquam iter fecit, de eo
mentionem faceret. Non assentior viro erudito qui , in
opere suo Nouvelles decouvertes sur Vetat de la Gaule,
Lugdunum Segusianorum urbem jam illustrem et caput
gentis ^Eduae facit. Hujus opinioni et ratio historica et
contextus Caesaris satis repugnant , ut illa indagatione
accurata egeat.
Senones (Iib. v, cap. 54, 56; lib. vi, cap. 3). Inter
47° et 48° 7 lat. o° et i° long. Populus notissimus olim
inter praecipuos et potentissimos Galliae Transalpina? ; sed
temporibus Julii Caesaris aliquantulum degener et quasi in
clientela iEduorum. Nihilominus clientes habuisse videtur
Meldos , Parisios et Tricasses. Confines Senonum erant ad
septemtrionem Parisii ; ad orientem , Lingones ; ad me-
ridiem, ^Edui et Bituriges; ad occidentem vero Carnutes.
 GEOGRAPHICUS. 355
Eorum urbs, ait Ptolem.,erat Agendicum,quam ante Sca-
ligerum omnes fere docti interpretantur Provins, posterio-
res autem Sens. Vide dissertationem nostram de Agen-
dico , 1. i, p. 47 1 » et supra ad vocem Agendicum.
Sequana (B. G. lib. 1, cap. 1 ; lib. vin, cap. 87). In-
ter 47° 7 et 49° 7 lat. i" 7 or. 2° occ. long. Galliae celtica?
nobilissimus fluvius, Inxouavea Ptolemaeo, maximwn flu-
men a Caesare dictus. Oritur non procul a Cancellis (Chan-
ceaux), quem locum in iEduis esse, et duo tantum millia
pass. a Sequanae fonte abesse aiunt. Alluit vicissim Castel-
lionem, Augustobonam Tricassium, Melodunum, Lutetiam,
Rotomagum et influit in oceanum in finibus Caletum. Str.
lib. iv, Sequanae meminit his verbis : E^t xai SiXkbc, iroTafAo;
ev Tai; AXtco-i Ta; TCYiya; eyiov IriXoiiavo; ovope. Pet £e ei; tov
^ixeavov ita.pxXkr^oi; tu Pyivw &ia fdvoug cby.tovujz.ou. Ibi gra-
ves errores Strabonis sunt animadvertendi : nam nec in
Alpibus fontem habet Sequana , nec etiam in monte quo-
libet, sed in apertissima planitie caput suum ostendit. Prae-
terea,non per gentem cognominem, scilic. per Sequanos
influit ; nam horum fines nulla parte attingit. Nominum
similitudo decepit Strabonem, ut Pomponium Melam, qui
Histrum, seu Danubium per Histros emitti scribit hb. 11,
cap. 3. Idem Strabo observat quod rectum est, Sequanae
multos flexus esse qui plurimum agri amplectantur : nam
aLutetia usque ad ostia, flexuosos et aspectu perjucundos
recursus facit. Strabo; Edit. Oxon. 1 807 ; in-fol. pag. 266.
Sequani (B. G. lib. 1, cap. 9, 3 1 , 35 ; I. vi , c. 12).
Inter 46° 7 et 47° 7 latit. 3° et 5° longit. Populus Galliae
Celticae , non Belgicae , ut Ptolemaeus scripsit , attribuen-
dus, nec non inter potentissimos adnumerandus.
Ab oriente, Jura monte; ab occasu, Arari flumine ter-
minabantur Sequani : sed praeter Burgundiae comitatum
(la Franche-Comte), quem Helvetiis, ^Eduis et Lingoni-
bus finitimi incolebant , latius patebant ; partem enim Al
356 INDEX
saciae obtinebant, Rhenoquea Germanis disterminabantur.
D'Anville, Geog. anc. tom. i, pag. 88 :Les Sequani for-
maient une cite considerable entre la Sadne et le mont
Jura qui en faisait la separation d'avec la cite helve-
tique : ils occupaient encore plus d'etendue en remontant
du bord du Rhone, peu au-dessous de Geneve , jusqu'a
la Vosge. Leurs dependances du temps de Cesar attei-
gnaient meme les bords du Rhin. Praecipuas urbes ha-
bebant Vesuntionem (Besangon) , Equestrem (Neufchd-
tel), Aventicum (Avanches) et forte Magetobriam. Vide
ad hanc vocem. Huic parti nunc respondent les dep. du
Doubs et du Jura.
Sesuvii (B. G. lib. n , cap. 34). Ignoti. Vide notam
ad primum nostrum volumen, pag. 97.
Sibusates (B. G. lib. 111, cap. 27). Inter 43° el 44*
lat. 3° occ. long. Cum Plinii Sibyllatibus esse eosdem ne-
gat d'Anville. Valesius nomen superesse putat in loco cui
nomen Sobusse, inter Dax et Bajonne sito ; malim ta-
men interpretari parvum populum paulo infra , merid. ver-
sus, Bituriges Vibiscos, circa eum locum qui nunc dicitur la
tete de Buch , dep. de la Gironde. Nonnulla enim exstat
similitudo inter Sibusates, dempta syllaba priore,et
Sicambhi (B. G. lib. iv, cap. 16, 18; 1. vi, c. a5).
5i° lat. 5o° long. Sicambri, seu Sigambri, quorum pos-
teri aevo sequenti fuere Franci. Ab oriente Thuringia et
Saxonia , a meridie Alemania et amne Adrana contineban-
tur. Caeterum quum hi populi temporibus Julii Caesaris
vagantes et sine certa sede essent, conjicere fas est eos
tum illam partem incoluisse quse ultra Rhenum inter Ubios
et mare sita est supra Menapios, quo loco victi Tenchtheri
et Usipeles se receperunt , atque ubi Caesar pontem fecit.
Non tunc inter Sigam et Luppam, ut vult d'Anville. Strabo
quoque Sicambros Rheni accolas facit ; Ptolemaeus locat
eos in interiores terras, inter Busacteros minores (forte
 GEOGRAPHICUS. 35;
Bructeros) et Suevos Langobardos. Sed haee, ut diximus,
sunt incerta et contentioni obnoxia.
Sicilia (B. C. lib. i, cap. a5 , 3o et alibi passim). In-
ter 36° - et 38° ~ latit. i o° et 1 3° 7 longit. Una e septem
maximis maris Mediterranei insulis, prius Sicania dicta
a Sicanis qui eam ante Siculos incoluerunt ; postea Sicilia
a Siculis , Italiae populis antiquis qui huc colonias deduxe-
runt ; aliter Trinacria a tribus promontoriis. Vetus opinio
prodit Siciliam a Rhegio terrae motu olim fuisse abruptam.
Sicilia triangulum efficit, cujus tres anguli sunt Pelorum
promontorium , Lilybaeum promontor. et Pachinum item :
ambitur ab occasu et septemtrione , mari Tyrrheno; a me-
ridie , Africano ; ab oriente , Hadriatico pelago. Praecipuae
ejus urbes sunt Syracusae, Messana, Agrigentum. Mons
^Etna satis notus. Caetera quoque de antiquitate, praestan-
tia et fertilitate regionis, facilc ex liistoricis ac poetis peti
possunt , ad quos lectorem remittimus.
Sicoris Jluvius (B. C. lib. 1, cap. 4o, 48, etc. ). Inter
4i° t et 7 lat. 0° et 2° occ. longit. Hispaniac citerioris
in Tarraconnensi fluvius , ortum habens in Pyrenaeis salti-
bus apud Ceretanos et influens in Iberum , non longe ab
Ilerda. Hodie la Segre en Espagne.
SiiACT.ysr.flumen (B, Al. c. 57). Inter 37° et 38°latit.
70 et 8° longit. Nulla apud veteres geographos hujus flu-
minis mentio. Nonnulli idem esse ac Singulim credunt ;
alii autem fluviolum dicunt in Baetim aquas exonerantem
infra Singulim, non longe a Carmona, in Baetica. Hodie
Rio de las Algamidas.
Soricaria. (B. H. cap. 37° 1 lat. 6° f occ. longit.
Eadem urbs infra dicitur cap. 2 7 Soritia. Urbs Hispaniee
ulterioris in Baetica , cujus situs incertus admodum est ;
at certe quaerendus est inter Cordubam , Ucubim et Ate-
guam , super Salso fluvio. De ea silent geographi veteres.
Sotiates (B. G. lib. iii, c. 10). 44° lat- 2° occ- l°n8
358 INDEX
Populus Galliae Aquitanicae , temporibus Julii Caesaris non
contemnendus , ut ipse Caesar lib. cit. innuit ; quippe qui
plui imum equitatu et magnis copiis valeret; praeterea vic-
toriis superioribus fretus, in se totius Aquitaniae salutem
positam putaret. In Codd. Sontiates , graece interpretat.
2pvTtaxtdV ; Plinius iv, 19 seu 33, Sottiates ; Nicolaus Da-
mascenus, ap. Athen. lib. vi, i3, 2wTiavoi. Horum urbis
vestigia restant. Medio aevo dicebatur Sotia, vel Sotium :
vid. Oihenart. in not.Vascon. p. /|46;Vales. notit. GalL
WAnville, Not. de la Gaule , pag. 61 3.
Suessiones ( B. G. lib. 11 , cap. 1,2, 12, 1 3 ; lib. vn ,
cap. 7 5; lib. vni, cap. 6). Inter 49° et 5o° lat. 0° et 2"
long. Populus Belgicae inter potentissimos ; clientes tamen
erant Remorum , et ab his dicuntur fratres et consangui-
nei. A Caesare modo Suessones , modo Suessiones vocan-
tur; a Lucano, lib. 1, de B. C. Axones ; non Saxones, ut
nonnullis Lucanum emendantes volunt. Axones, forte ita
dicti ab k*ovtii{VAisne) fluvio,qui regionem interluit. Nihi-
lominus iidem Straboni Caesarem secuto Soueffcwve? et2oue<7-
otove;, Plinio Suessiones , Ptol. fhiecaove? , errore manifesto
pro 2ovie'o-o-ove<; appellantur. Caput gentis erat, secundum
Caesarem, Noviodunum, Soissons, dep. de VAisne; quod
oppidum Marlianus et alii geographicarum rerum periti
interpretantur Noyon, dep. de VOise. Non Noviodunum,
sed Noviomagum in veteribus tabulis appellatum : at eo-
rum opinioni id potissimum obstat, quod Caesari ad Bel-
lovacos ex Remis iter facienti transeundum erat non per
Noviomagum , Nojon , sed per Noviodunum , Soissons.
Ita quoque iter ab Anton. definitur a Durocortoro (Rheims)
ad Ambianos (Amiens) ; sed alia est difficultas : urbem
Noviodunum , si pro Soissons acceperis , nunquam fuisse
in monte positam , ut indicat vox celtica , constat ; un-
de error in his duobus nominibus scribendis' Novioduno
et Noviomago latet; cui mederi sin omnino inutile, at sal
 GEOGRAPHICUS. 359
tem difficile admodum foret. Suessiones totam hane Bel-
gicae partem obtinebant quae jacet inter Veromanduos,
Remos, Senones, Parisios ac Bellovacos.
Soevi. De Suevis vide potissimum Cossarem nostrum ,
lib. iv, cap. i , et Tacitum de moribus Germanorum. Ita
d'AnvUle, Geog. anc. tom. i, pag. 1 26 : Une nation su-
perieure en puissance etait celle des Cattes appeles par
Cesar Suevi. Ils occuperent la Hesse jusqu'a la Sala ,
dans la Thuringe et la Tf^eteravie jusquau Mein. En-
tr'autres circonstances qui relevent le merite de cette na-
tion , la science de la guerre distingue les Cattes ou Sueves,
independamment de la bravoure qui leur etait commune
avec les nations germaniques. Une de leurs places dont
il est Jait mention sous le nom de Castellum conserve
son nom dans celui de Cassel : il est encore parle de
Mattium comme de la capitale des Cattes , et on croit
que cette ville est Marpurg. Et infra idem , p. 1 32 : L'in-
terieur de la Germanie peut etre considere sous le nom
general de Suevia ; c'est de la que plusieurs nations ger-
maniques empruntent le nom de Suevi soits lequel elles
paraissent. La Suevie etait partagee en differents peu-
ples distingues les uns des aulres ; les Semnones se di-
saient la plus ancienne et la plus noble des nations sue-
viques et s'etendaient depuis VElbe jusqu'au dela de
VOder.
Ptolemaeus tres facit Suevorum populos , Anglos vide-
licet , Longobardos et Semnones : his accenset Hermiones
Plinius , lib. 1 , cap. 1 4 , qui Straboni , lib. vn , dicuntur
Hermonduri.Vide quoque Strab., lib. vn,pag. 29 1 et 292.
Sulcitani ( B. Af. cap. 98 ). 39° lat. 6° 7 long. Inco-
lae urbis Sulci cum territorio suo in Sardinia , quam inter
praecipuas urbes insulae Plato dinumerat cum Carali. Car-
thaginienses habebat conditores ; et Sulcitani pariter a Pom-
ponio Mela, lib. m, cap. 7, cum Calaritanis conjungun
234
36o INDEX
tur. Hujus urbis vestigia reperiuntur in ora maritima quae
spectat ad parvam insulam S. Antioco dictam.
Sulmonenses (B. C. lib. i, cap. 18). 42° latit. 11° |
long. Sulmonis urbis incolae. Sulmo autem erat in Italia
inter Pelignos, Ovidii patria. Hodie quoque urbs non igno-
bilis populi frequentia et aquarum copia sub eodem fere
nomine Solmona; Abruzze citerieure au roj. de Naples.
Stri (B. C. lib. m, c. 101 ). Syrorum imperium ante
Persas fuit Graecis veteribus ac potissimum Homero in-
cognitum , qui ^Egyptiorum et Phoenicum divitias enume-
rat , Syros silentio praeteriit. Florentes tamen erant Syri ,
Assyrii et Medi , ut patet ex scriptura sacra ; unde no-
tiones de iis certae petendae sunt. Syri autem et Armenii,
Arabes etiam atque aliae gentes mediterraneae Asiae eam-
dem originem idemque genus vitae habere videntur ; nisi
quod Syri potissimum agriculturae dediti politiorem vitam
ex ea sumpserunt. Sed de Syris haec satis sint , qui ex his-
toria satis sub Persarum Parthorumve nominibus facile
noscuntur. Vide infra Syriam.
Syria (B. C. lib. i, cap. 4, 16; ibid. lib. ni, cap. 3 et
alibi). Inter 34° et 38° lat. 34° et 38° long. Magna pars
Asiae et quidem celeberrima , cui fines certos addicere dif-
ficile admodum foret, post tot imperiorum eversiones et
rerum mutationes ; at temporibus Julianis ad tertiam vel
forte quartam sui partem redacta , habebat ad septemtr. ,
Ciliciam et Cappadociam; ad orientem , Mesopotamiam ; ad
meridiem , Arabiam et Phceniciam , quae tamen Syriae pars
a nonnullis computatur usque ad iEgyptum ; ad occasum ,
mare. In eo statu dividebatur in Antiochenen , Comma-
genen et Calen : praecipuas urbes habebat Samosatam in
Commagene; Antiochiam, Seleuciam; Laodiceam, Helio-
polim in Coelesyria ; Damascum , Emesam , Palmyram
Epiphaniam , Apameam , Chalcida et Hierapolim. Montes
Antilibanus et Amanus ; et flumen Euphrates unum e maxi-

i
 GEOGRAPHICUS. 36i
mis totius Asiae. Deam Syriam inter maxima numina re-
censent veteres, et eam summo cultu venerantur, quae non
alia esse videtur quam Deorum mater Cybele. Lucianus,
postquam diversas de Dea Syria sententias recensuit , ad-
dit : Alius sermo Jertur, quem ego a sapiente viro au-
divi, quod Rhea ipsa sit et templum Atlis opus. Ula est
dea quae in nummis Hieropolitanis leone vehitur , ut con-
firmatD. Augustinus, de Civitate Dei, lib. vn, illam ma-
trem magnam et tellurem appellans : Leonem, ait, ad-
jungunt solutum ac mansuetum, ut ostendant nullum esse
genus terrce lam remotum ac vehementerJerum, quod
non subjici cuique conveniat. En typus nummorum Syrio-
rum in imperatorum honorem cusorum , in quibus Dea Sy-
ria repraesentatur. Antica pars exhibet caput imperatoris
cum titulis et honoribus ; postica autem 0EAC CTPIAC
IEPOnOAITflN (Deae Syriae Hieropolitarum). Mulier leo-
ne vecta , dextra sceptrum ; aliquando dea videtur sedens
inter leones et dextram imponens crotalo.

T.
Tamesis (B. G. lib. v , cap. ii, 18). Inter 5i° et 52°
latit. 2° et 4° occ. longit. Flumen Britanniae satis notum.
Temporibus Julii Caesaris, praeterfluebat Ancalites, Cassi-
vellauni regnum et Cantium. Hodie la Tamise.
Tarbelli (B. G. lib. in, c. 27). Inter 43° et 44° lat-
3° et 4° long. Inter Boios Piceos , ut eos vocat S. Pauli-
nus , epist. ad Ausonium , et Pyrenaeos montes erant Tar-
belli, insignes inter Aquitaniae populos, quorum urbs prae-
cipua Aquce Augustce, hodie Aqs, alii dicunt Dax. Sub
eorum ditione erat etiam Lapurdum, hodie le Labour, si-
cut Bayonna et ejus fines : inter ejus fines numerantur
Beneharnum, cujus nomen servatur in regione dicta le
Bearn ; lluro , Oleron; vicus Juli, vel Atures, Aire ad
Aturum flumen, VAdour. Sed temporibus Julii Caesaris.
36a INDEX
arctior paulo est eorum regio ; nam habent ad septemtr.
Cocosates ; ad orientem , Tarusates , Sibusates et Precia-
nos ; ad meridiem , Pyrenaeos montes ; ad occasum , mare.
Hodie le dep. des Landes.
Tarracina (B. C. lib. i, cap. 4i° t lat. i i°long.
Urbs Volscorum in Italia , Anxur in eorum lingua dicta.
Strabo, 1. v, p. i33, ait eam prius fuisse vocatam Tra-
chinam, id est, asperam. Ante eam duae sunt paludes, quas
duo fluvii efficiunt , quorum major Ufens dicitur ( de Pom-
ptinis paludibus forte loquitur ) ; unde morbosus aer ibi
manat. Haec urbs hodie nomen suum retinet.
Tarraco (B. C. lib. i, cap. 73, 78; Iib. 11, cap. 21).
4i° 7 latit. 1" occ. longit. Urbs nobilis Hispaniae quae no-
men suum dedit Hispaniae citeriori. Conditores habuit Sci-
piones, quorum major eam condidit, minor aedificiis auxit.
Plinius, lib. m, c. 3, colonia Tarraco, Scipionum opus.
Metropolis autem erat non solum Hispaniae intra Iberum
sitse , sed etiam extra , etsi ad littus maris posita. Nihilominus
portu carebat, et res maritimae exercebantur tum empo-
riis, tum Barcinone: Pomponius Mela autem eam mariti-
marum fuisse opulentissimam , secutus sane Eratosthenem
quem fortiter impugnat Artemidorus apud Strabonem, di-
cens eam non jaciendis anchoris fuisse opportunam. Colo-
nia autem erat quam Ant. Augustinus et Gruterus ex an-
tiquis inscriptionibus a Julio Caesare deductam conjiciunt,
tum propter praenomen Julia, tum propter epitheton
victrix vulgare de Julio bene meritis. En typus hujus ur-
bis frequentissimus apud nummos, C. V. T. T. id est Colo-
nia, victrix togata Tarraco. Ara, vel templum, vel capita
aversa Caesarum C. et L. AVG. F. Haec urbs hodie quo-
que vocatur Tarragone, et est in Catalonia.
Tarsus (B. Al. cap. 66). 37° lat. 22° \ long. Magnae
dignitatis urbs , caput Ciliciae , quam dicunt conditam a
Nicatore quodam, ab Argivis misso, ad lo inquirendam:
 GEOGRAPHICUS. 363
frequentissima et praepotens urbs Tarsus quae metropolis
rationem obtinet. Multos illustres tulit viros et doctrina
praestantes , ita ut Roma de iis judicium ferre potuerit , quum
esset Tarsensium et Alexandrinorum plena. Sita est in ora
maritima ad ostia fl. Cydni , juxta quem habebat portum
non ignobilem. Tarsus ita Caesari addicta fuit, ut se Julio-
polim appellarit : quin et AAPIANH in Adriani gratiam,
Commodiane, Severiane, Macriane, etc. in nummis di-
citur. Marcus Antonius eam liberam pronunciavit ; me-
tropolis facta est ab Augusto, ut nummi ejus testantur.
Neocora erat, et quidem bis: TAPCOY AIC NEftK.OPOY.
Primam obtinuit Neocoriam ob honores ab ea Antinoo
praestitos, secundam autem sub Commodo imperatore, cui
pariter templum exstruxit, et certamina nuncupata de im-
peratore KOMMOAEIA celebravit. Hanc urbem laudat di-
vus Paulus in epistolis. Exstat adhuc , sed prope diruta ,
sub eodem nomine Tarsous, dans la Caramanie.
Tarusates (B. G. lib. m, cap. 27). Inter 43° 7 et44°
lat. 3° occ. long. Ignotus populus , cujus tamen memoria
v\detur superesse in oppido Tursa , vel Teursan. Maria-
na, Hist. d'Espagne , lib. m, cap. 18; d'Anville, JVot.
dela Gaule propre, 633. Apud Plin. occurrunt tom. iv,
cap. 19 , Latusates, quos Harduinus vertit in Tarusates.
Sed hae merae sunt conjecturae.
Tauris (B. Al. c. 45). lnsula ignobilis atque ignota,
forte una e Liburnidibus, quarum una a Caesare comme-
moratur lssa , quo Octavius se recepisse credebatur.
Tauroeis ( B. C. lib. 11, cap. 4)- Tauroentos , Tau-
roenla.Vox. graeca : Ptolemaeo Tauposvriov ; castellum Mas-
siliam juxta , cujus vestigia agnoscere putat d'Anville in
loco cui nomen est Taurenti, a la droite de Ventree de
a baie de Ciotat; alii locant ad sinum Telonensem ( de
Toulon), ubi nunc bini portus, le Bras de S. Georges et
VEvescat. Minus bene.
364 INDEX
Tectosages. Vid. Volcae Arecomici.
Tegea (B. Af. cap. 78 ). Erant plures in Graecia urbes
hujus nominis ; imo et alibi. Sed haec est in Africa , non
longe a loco ubi praelium commissum fuit inter Caesarem
et Pompeianos, scilic. inter Agar et Thapsum. Ptolemaeus
urbis alicujus meminit, quam vocat Tege ; sed eam lo-
cat inter duas Syrtes , quod nostrae urbi non convenit. Te-
gea Africae prorsus ignoratur.
Tenchtheri (B. G. lib. iv, c. 1 ). Vide infra Usipetes.
Tergestini (B. G. lib. vni, cap. 4). 45° 1 lat. ii° j
long. Strabo, lib. vn, Tergestam Carnicorum oppidum
esse tradit ; Pomponius autem Mela Tergesfum oppidum
in intimo Adriae sinu positum, ac Illyricum finire dicit.
Plin. lib. iii , cap. 1 8 , sinum Tergestinum et Tergestem
coloniam xxm mill. pass. ab Aquileia distare asserit. Idem
Strabo , libro v : entre le Timave et Pola , a 1 80 stades
ii'Acyleia (Aquilee) est le fort de Tergeste (traduction
de Coraj); et quidem 180 stadia efficiunt 22 mill. et
Antonini Itinerarium xxiv millia passuum ; ita autem in
Tab. Theod. via militaris indicatur. Pola — x — Paren-
tio — vni — Tergeste — xl — Fonte Timavi — xiv. Et
reipsa hodiernum Tergeste, Trieste , est inter flumen Ti-
mao et Pola in Istria ; distans aliquot leucis ab Aquileia.
Tectoni (B. G. lib. 1, cap. 33 et 4o, etc. ). Ultra 55°
lat. et inter 5° et 90 long. Teutoni, seu Teutones , unde
recens Germania ( VAllemagne) nomen cepit Teutsch-
land. Cum Cimbris confunduntur et eadem in parte locan-
tur, scilicet in Chersoneso cimbrica, hodie le Jutland.
Vide ad vocem Cimbri.
Thabena (B. Af. c. 77). Nulla hujus loci mentio apud
Strabonem , nec apud Ptolemaeum. Urbs certe non ad ma-
re posita, ut Caesaris textus indicat, sed ex omnibus ci-
vitatibus quae sub Jubae ditione erant, proxima orae mari-
timae. Scilius inter Zamam , caput regni Jubae , et Agar
 GEOGRAPHICUS. 365
ubi Caesar versabatur ad radices Usaleti montis, quae ad
occasum spectant.
Thabenenses (B. Af. cap. 77 ). Urbis Thabenae incolae.
Vide supra.
Thapsitani (B. Afr. cap. 79, 80, 97). Urbis Thapsi
incolae. Vide infra.
Thapsus (B. Af. 28, 44, 46,79, 97). 35°jlat. 8°-;
long. Urbs victoria tantum Caesaris inclyta ad oram ma-
ritimam Africae propriae dictae inter Leptim minorem et
Achillam sita. D'Anville, Geog. anc. t. m,p. 8o,nomen
ejus agnoscit in loco dicto Demsas in regno Tunetano.
TheBjE ( B. C. lib. iii , cap. 55 ). 38° \ lat. 1 1 0 j long.
ThebaeBceotiae, seu Cadmeae, propter arcem ejus a Cadmo
conditam, quae ita vocabatur; urbs inter Copalm lacum et
Asopum fluvium sita , Herculi et Bacchi natalibus inclyta r
et inter celeberrimas Graeciae adnumeranda. Caeteroquin
vel tironibus nota. Hujus vestigia exstant in loco cui nunc
est nomen Thiva, in Livadia.
Thessali (B. C. lib. 111, c. 4)- Populi Thessaliam in-
colentes : vide infra. Nonnulli conjecerunt Thessalos Ar-
meniis et Medis cognatos fuisse , qui ab Jasone et Medea
descenderunt. Diversi tamen generis fuisse videntur : at
horum magna pars origine Scythae, ut fere omnes Grae-
ciae septemtrionalis populi. Ptolemasus , lib. 111 , cap. 1 3 ,
Thessalos cum Macedonibus jungit, et in quatuor populos
dividit, in Pelasgiotas, jEstiaeotas,Thessalos et Phthiotides ,
adjecta Stymphalica regione. Et reipsa sub romanis impe-
ratoribus semper Macedonia? conjuncti fuerunt.
Thessalia (B. C. lib. m,cap. 4, 5, 34, etc). Inter 39°
et 49° 7 lat. 1 9° et 2 1 ° long. Magna regio Graeciae ad septem-
trionem, Achillis patria. Habet ad septemtrionem Macedo-
niam , a qua disterminatur montibus Olympo et Stymphe ;
ad orientem, mare ^Egaeum, seu potius Thermaicum sinum ;
admerid. OEtam montem; ad occasum, Epirum et Pindum
366 INDEX
montem. Habet urbem praecipuam Larissam, quae etiam
nunc suum servat nomen. In quatuor partes Strabonis tem-
poribus dividebatur, scilicet in Phthiotidem, iEstiaeotidem,
Thessaliotidem et Pelasgiotidem. Homerus vero in decem
partes atque dominationes videtur Thessaliam dividere,
quibus addit aliquot Locridis et CEtse regionis partes. Prae-
ter Larissam supra memoratam , habebat Gomphos , Phar-
salum, Pheras,Thebas,Phthiotidem et Heracleam. Peneus
amnis eam praeterfluebat, et montes supra memorati eam
veluti circumcingebant. Fertilissima facta est regio ista , sed-
antiquitus pro planitie magnum praebebat stagnum effec-
tum flumine e montibus decurrente, et Peneo, qui, pro-
pter oram maritimam ipse excelsiorem , in mare influere
non poterat. Quum autem terrae motus , abrupto ab Olympo
Ossa, in eo lqco ubi celebris erat vallis illa Tempe dicta,
hiatum fecisset , Peneus ibi omnes ferens aquas et in mare
se evolvens, siccandam planitiem praebuit. Thessaha, cujus
interiora parum hodie noscuntur , pars est imperii turcici.
Vocatur Moulalik et Fener.
Thraces (B. C. lib. ni, cap. 9 5). Populi Thraciam in-
colentes. Vide infra.
Thracia (B. C. lib. m, cap. 4)- Inter 4°°T 43° lat.
21° et 27° long. Magna regio Europae, Macedoniae con-
termina, et a Graecia prorsus tlistmcta. Habet ad septem-
trionem montem Haemum; ad orientem, Euxinum; adme-
ridiem , Propontidem et iEgaeum mare ; ad occidentem ,
montes Pangaeum et Rhodopen. Magnum flumen nomine
Hebrus, e vallibus intra Rhodopen et Haemum montes
egressum, multis aliis fluviis auctum , eam interfluit, et in
iEgaeum mare incidit. Orientem versus angulum terrae effi-
ciunt duo maria, scilicet Euxinum et Propontis, satis in-
clytum nobili situ urbis Byzantii , sive Constantinopolis.
Caeterum Thracia parum fertilis ac prope deserta anti-
quitus memoratur,et Thracum gens ferocissima , eamdem
 GEOGRAPHICUS. 367
habens originem ac Getae et Mysos, utpote quse scythica
esse videatur. Pausanias tamen eamdem Thraciam ait olim
populosissimam , nec ulli cedere , nisi Galliae , hominum
multitudine.
Praeterea Plinius Thraciam fertilem frugum vigore et
tritici pondere laudat; et Athenseus vitiferam asserit; quo-
rum testimoniis opponenda sunt haec Pomponii verba : Re-
gio nec ccelo lceta , nec solo ; et, nisi qua mari propior
est, infecunda , frigida eorumque quce seruntur maligne
admodum patiens. Raro usquam pomiferam arborem vi-
temfrequentius tolerat, sed nec ejus quidemfructus ma-
turat ac mitigat , nisi ubifrigorafrondium objectu cul-
tores arcuere. Viros benignius alit , non ad speciem ta
men ; nam et asper et indecens corporum habitus est :
cceterum ad ferociam et numerum, ut multi immitesque
sint, maxime ferax. De ferocia et barbarie Thracum om-
nes consentiunt. Thracia diversis paruit regibus ante Clau-
dium imperatorem , vel potius a Vespasiano , ut patet ex
Suetonio ; quo tempore provincia romana facta est. Prse-
cipuas habebat urbes Philippopolim , Orestiin ( postea
Hadrianopolim), et Byzantium (postea Constantinopolim).
Haec pars hodie est turcici imperii, et improprie, ut obser-
vat d'Anville, dicitur in mappis Romanie , quum vox
Roumiili, vel Roum-Vilaiet , sit non peculiariter illi,
sed toti Graeciae conveniens.
Thurii (B. C. hb. iii, c. 21). Populi Cosam urbem in-
colentes. Vide ad hanc vocem.
Tigurinus Pagus ( B. G. lib. 1 , cap. 12). 46° 7 latit.
5° long. Male interpretes dicunfc Zurich ; nam nihil con-
stat et nomen incertum. On est detrompe , inquit d'An-
ville , Geog. anc. tom. 1, p. 88, sur le rapport du Tigu-
rinus Pagus a Zurich, depuis qu'on est instruit parune
inscription romaine que le nom du lieu n'etait point Ti-
gurum , mais Turicum.
368 INDEX
Oberlinus contra ex Schoepflino Tigurinum Pagum ma-
le apud Turicenses esse quaerendum. Vide notam ad cap.
27, lib. 1, de Bello Gallico.
Tisdrus (B. Af. c. 36, 76, 86). 35° { lat. 180 j long.
Seu Tisdra ap. eumdem , Plinio Tisdritanum oppidum ,
Tabul. Peuting. Tinforo. Urbs Africae propriae , Bizacenae
dictae , in qua noster versatur , hodie in regno Tunetano ;
casterum aliunde parum nota.
Tolosa ( B. G. lib. 111 , c. 20). 43° 7 lat. 1 0 occ. long.
Una e celeberrimis Galliarum urbibus, in provincia roma-
na, posterius Narbonensi dicta, simul cum Carcassone et
Narbona a nostro memorata. Caput erat Tolosatium , qui
iidem sunt ac Volcae-Tectosages ( vide ad lianc vocem ).
Straboni et veteri inscriptione TtAwcda , Ptolemaeo To>.co<ja
Ko\. Palladia cognominata a veteribus ob templum et cultum
Minervae, ad Garumnam sita. Auson. hanc muris ex latere
cocto ingentis ambitus cinctam ita describit ; Clar. Urb. XII :

Innumeris cultam populis confinia propter

Ninguida Pyrenes et pinea Caebennarum ,
Inter Aquitanas gentes et nomen Iberum,
Quae modo quadruplices ex se quum effuderit urbes,
Non ulla exhaustx sentit dispendia plebis
Quos genuit cunctos gremio complcxa colonos.

Quatuor urbes , vel quatuor regiones additae urbi ; unde

idem Ausonius epist. ad Paulinum Tolosam quintuplicem
vocat. Erat Tolosae capitolium , uti Narbonae , Jovi dicatum
et celso in loco positum ; ab hoc capitolio magistratus To-
losae dicebantur nuperrime Capitolini (Capitouls). Tolosa
ante Caesarem erat una ex urbibus unde egressi Tectosa-
ges, simul cum Senonibus aliisque Galliae populis, celeber-
rimam illam in orbe universo excursionem fecerunt : unde
forte illi thesauri ingentes ex Delphis ablati, quos Caepio
Romanorum dux , teste Strabone , Tolosae invenit. Sed et
 GEOGRAPHICUS. 369
harum erat alia causa divitiarum , scilicet auri fodinae fre-
quentes in his regionibus. Tolosa denique colonia erat, ut
patet ex Ptolemaeo , utque innuit Hadrianus Valesius , no-
titia Gall. ex nummo Galbae , quem silentio praeteriit Jos.
Vaillant; et posterioribus saeculis regni Gothorum caput
exstitit.
Tolosates (B. G. lib. i, cap. 10; 1. vii, c. 7). Plinio
Tolosani dicti : iidem ac Volcae Tectosages. Vide ad hanc
vocem.
Tralles ( B. C. iii , c. 1 o5 ). 38° latit. 2 5° 7 long. Urbs
Asiae minoris , a Ptolemaeo et Plinio Cariae addicta ; sed a
Strabone, et Stephano de Urbibus, Lydiae: nam,ait Strabo
ab Alabanda in Caria ad Trallem sunt cxx stadia ; sed
quum itur ad Tralles , medio fere itinere Maeander traji-
citur, ubi sunt Cariae fines ; attamen, ut observat Vaillant,
Trallibus erat scriba magistratus , quem dicit peculiarem
Cariae urbibus. Nihilominus haec urbs magna erat ac fre-
quens ; ad Maeandrum flumen sita , in quodam velut aba-
culo verticem habente defensum ; et circum loca sunt satis
munita. Civibus optime frequentata est; et ut nulla alia
Asianarum urbium , dives. Neocora erat sub Caracalla , in
cujus honorem Pythia certamina saepius celebrarunt.
TPAAAIAMiN NEI2KOPON TiiN CEBACTilN. Duo
templa, unum in quo Caracalla paludatus, alterum in qud
Julia Augusta mater ejus ; ideo Tralliani Augustorum neo-
cori dicuntur. Juncti erant concordia cum Smyrnaeis et
Ephesiis. Epocham habebatZQ. (ann. 97), qua Gordianus
per Asiam transiens ad bellum Persicum Tralles terrae mo-
tu collapsas restituit; hic annus est 99 5 ab urbe condita.
In cujus rei memoriam Tralliani nummum percusserunt;
Deum habebant Apollinem Pythium : nummus Domitiani
in aversa parte: nY0IO2 TPAAAIANftN ; Apollo dextra
ramum,sinistra lyram. Hodie haec urbs Guzel-hisar\ocatur.
Transalpina Gallia (B G. lib. vii, cap. 1,6). Nihil
IV. 24
37o INDEX
aliud quam Gallia ipsa , quee jam fuse descripta est in no-
stro volumirte primo , pag. 481 et seqq.
Trawspada.ni (B. C. lib. m, cap. 87 ). Populi Cisalpinae
trans Padum flumen respectu Romanorum siti; scil. Eu-
ganei, Cenomani, Veneti, etc. Hoc autem loco agitur non
de Gallis , sed de colonis qui in his regionibus frequentis-
simi erant.
TnANSHflENAin (B. G. Hb. iv, cap. 16; lib. v, cap. 2).
Populi respectu Galliae trans Rhenum siti, scilicet Ger-
mani. Quum autem alii Germani essent cis Rhenum , ut vi-
dimus multis in locis hujus indicis, illi distinguendi erant.
Treviri (B. G. 1. 1, c. 37; n, 24; v, 2, etc. ). Inter
49° f et 5o° lat. 3° et 5° long. Populus vel solo nomine
notus , prope Rhenum inter Belgas. Habent ad septemtr.
Segnos et Condrusos ; ad orientem , Rhenum ; ad merid.
Mediomatricos et Remos ; ad occas. Veromanduos. D'An-
ville , Geog. anc. tom. 1, pag. 82 : Treves est la capilale
des Treviri , qui , apres avoir porte le nom cTAugusta
( on ignore qiiel nom elle portait avant la conquete) ,
ayant pris le nom du peuple , fut metropole de la Bel-
gique premiere. Ce peuple lirait vanite d'etre germani-
que d'origine, el leur ville, devenue colonie romaine, ser-
vit de residencc aplusieurs empereurs , que le soin de veil-
ler a la defense de cette fronliere retint dans les Gaules.
Treviri erant inter populos Galliae liberos ( qui essent
liberi jam explicavimus ) ; quae dignitas , ut apparet loco
Plinii, Hist. nat. lib. iv, adempla forte a Vespasiano, eis
brevi fuit restituta.
Tribocci (B. G. lib. 1, cap. 5i ; lib. iv, cap. 10). In-
ter 48° 7 et 49° long. 5° et 6° lat. Ita d'Anville, Geog.
anc. t. 1 , pag. 90 : Tribocci , Nemetes , Vangiones , trois
peuples germaniques, ayant passe le Rhin, s'elaient eta-
blis entre cefleuve et la Vosge , dans des terres que l'on
croit avoir fait partie de ce qui appartenait aux Leuoi
 GEOGRAPHICUS. , 37i
et aux Mediomatrici. Argentoratum , Strasbourg, elait la
residence d'un commandant particulier sur cette fron-
tiere, quoiqu'une autre ville, Brocomagus, aujourd'hui
Brumt, soitcitee commela capitale des Triboces. Chez les
Nemetes, qui viennent ensuite , la principale estnommee
Noviomagus , avant qu'il en soit mention sous le nom du
peuple, et une petite riviere, qui s'j rend dans le Rhin,
lui a fait prendre le nom de Spire ; la capitale des Van-
giones, a laquelle leur nom a ete communique de meme,
se nommait primitivement. Borbetomagus : son nom ac-
tuel est Worms. Incertum tamen est quam nunc sedem
cis Rhenum temporibus Caesaris habuerint Tribocci. Vide
Cellar. Geog. antiq. 1. n, c. 3.
Trinobantes ( B. G. lib. v, cap. 20). Inter 5i°-j et
52° long. Trinobantes orientalem partem Britanniae obti-
nebant ; hodie le Midlesex. Urbes nullae erant Britannis
J. Caesaris temporibus, sed oppida tantum, quorum vide
descriptionem lib. v, cap. 2 1 : postea urbes fuere pleraeque
a Romanis conditae, inter quas numerantur Londinum ,
Londres, sub imperatoribus jam commercio maritimo flo-
rens; Camalodunum, prima in his regionibus colonia de-
ducta a Claudio imperatore, quam conjiciunt positam ubi
nunc exstat urbs dicta Col-chester; co/significans colonia ,
et Chester ab Anglo-Saxonibus Ceaster derivatum a ca-
strum. Juxta urbem Saint-Albans , vestigia reperta sunt
antiquissimeeurbis quae dicebatur Verulamium. Hsec deTri-
nobantibus tantum licet eonjicere ; nam nihil de Britannis
certum comperimus, sicuti de Gallis.
Tulitvgi (B. G. lib. 1, cap. 5, 25, 28 ). Inter f\^° et
48° lat. 6° et long. Hodie, ut placet criticis nonnullis,
urbs eorum est Stuhlingen in Suevia. Male qui Tulingos
putant Lotharingos ; nam hi non adeo finitimi erant Hel-
vetiis. Caeterum sedes eorum incerta putnnda est; nec ab
aliis nisi a Caesare memorantur.
372 INDEX
Thurinus ager (R. C. lib. iii, cap. 21 , 22). Est ager
oppido Thuriorum adjacens. Dio enim scribit Caelium in
Bruttios venisse , ubi sunt Thurii , diversi quidem a Thuri-
nis Appulis , quorum urbs Thurium , antea Sjbaris dicta.
Turones (B. G. lib. u, cap. 35; lib. vn, cap. 4? 75).
Iuter 47° et 48° latit. i° et i° occ. longit. Aliter Turoni.
Populus Galliae Celticae inter maximos ac potentissimos
numerandus, etsi temporibus Julii Caesaris de sua potestate
multum amisisse videatur. Habebant ad septemtrionem
Cenomanos ; ad orientem, Bituriges ; ad meridiem , Picto-
nes ; ad occasum , Andes. Caput gentis nomine priori no-
bis incognitum: sub imperatoribus, Caesarodunum; eterat
apposita urbs flumini maximo clarissimoque Ligeri; quae
ab posteriore populi nomine, ut multae aliae urbes, dicta
fuit Turones ; Gall. Tours, dep. d'Indre-et-Loire.

u.
Urii (B. G. lib. 1, cap. 54 ; lib. iv, cap. 3, 8 etc. ). Inter
5o° et 5i° lat. 5° et 6° long. Ubii transrhenani primum
ac praesertim tqmporibus Caesaris ; Augusti vero tempes-
tate, ab Agrippa in sinistram Rheni ripam, quae gallica
est , sunt translati : postea Agrippina , Claudir conjux , filia
Germanici, mater Neronis, quae ibi genita erat, vetera-
nos coloniamque deduci imperavit : cui nomen inditum
Colonia Agrippina , Cologne. De iis nulla apud scripto-
res alia mentio.
Ab oriente , Catti ; a meridie , Mcenus fl. ; ab occidente ,
Rhenus ; a septemtrione , Sicambri disterminabant.
Ucubis (R. Hisp. cap. 7, 8, 20, 24 )• 87° 7 lat. 6° -"
occ. long. Urbs Hispaniae ulterioris in Raetica , inter Ate-
guam , Cordubam et Uliam sita , non longe a flum. Salso.
Caeteroquin non aliunde nota. Nonnulli eam urbem agno
scere credunt in loco cui nomen est Lucubi, in Andalusia.
Ulia ( R. Al. cap. 6 1 , 63 ; R. Hisp. cap. 3 , 4 )• \
 GliOGRAPHICUS. 3^3
lat. 7° occ. long. Vide notam ad B. Al. c. 61 ; t. il, p. 4o8.
Unelli (B. G. lib. ii, cap. 34 ; lib- m, cap. 1 1 , 17;
lib. vn, cap. 75). Inter 49° et 5o° lat. 3° et 4° occ. long.
Populus Galliae Celticae inter Armoricas civitates adnu-
merandus. Unellorum , quorum Strabo non meminit,
situs incertus est. Marlianus eos locat in provincia Turo-
nensi, et proximos Andibus facit; alii autem, inter quos
cUAnville , non sine probabili ratione , ex auctoritate Pto-
lemaei , iisdem assignant sedem in angulo terrae quod in
Oceanum britannicum procedit, in Normannia, ubi nunc
sunt Valognes, Coutances et Cherboutg , depart. de la
Manche. Caput gentis fuit Crociatonum, cui situs urbis
praedictae Valogne.s convenit ; postea vero Constantini ca-
stra ex Ammiano , nunc Coutances in eadem regione.
Urbs (B. G. lib. 1, cap. 7 et alibi passim.) Apud Caesa-
rem et omnes latinos scriptores ita designatur Roma , qua-
si quae propter excellentiam urbium domina ac regina di-
ceretur ; unde quoque illi tituli magnifici qui in veteribus
inscriptionibus reperiuntur, Urbs .eterna , Urbs sacra,
Urbs alma, etc.
Ursao (B. Hisp. cap. 26, 4i> 42 )• ^7°'7 lat. 7° ~ occ.
long. Urbs Hispaniae Plinio colonia dicta , quam non sine
probabili ratione esse putant urbem hodiernam Ossuna ,
in Andalusia. Vide not. ad hanc vocem, t. 11, p. 555.
Usceta (B. Af. cap. 89). Urbs Africae mediterraneae ,
proprie Emporiae dictae, cujus situs ignoratur; nisi forte
sit eadem quae a Ptolemaeo dicitur Oufrixia , Uzecia quam
locat prope Tysdrum. At Caesar a Thapso profectus , tendit
Adrumetum : ergo illi non per Tysdrum , neque per Uze-
ciam Ptolemaei iter faciendum erat. Unde situs Uzeciae
minime congruit cum textu. Usceta igitur quaerenda est
inter Thapsum , pugnae theatrum , et Adrumetum ; quo
loco, nescire me fateor.
Usipetes (B. G. 1. iv, c. 1 , 3, 1 6, 1 8 ; vi, 34)- Circa 5a°
*43
374 INDEX
latit. 4" et 5" longit. Usipetes, vel Usipii. Huiece populo f
sicutiTenchtheris et aliis gentibus germanicis, tempore Jul.
Caesarisflorentibus, certos fines adsignare difficillimum est,
quum sedes perpetuo mutaverint suas, et Nomadum more
vivere soliti essent. Sic de iis Tacitus , lib. de Moribus Ger-
manorum : Proxime Cattis certum jam alveo Bhentim ,
quiqueterminusessesufficiat, Usipiiac Tencfitheri colunt.
Unde constat eos , aetate Taciti , supra Basileam positos
fuisse , quum , Augusto regnante et Jul. Caesare adversus
eos bellum gerente , longe inferiorem regionem , scilic. ri-
pam fluminis Weser, non longe a mari, quo Rhenus in-
fluit, incoluisse videantur. Variis modis haec nomina popu-
lorum leguntur apud Scriptores, sed corrupte admodum.
Plutarch. in J. Caesar. : £uo rep[i.avi)«ov [/.eyo&cov , ou; Iva;
( lege OOdtTOTa? ) xa^ousi tou; eTepouc , touc, &e TevTept^a?.
Hae autem gentes, Augusto regnante, Rheno trajecto Ger-
nianiam cis - rhenanam et Galliam depopulati , Lollium ,
legatum Augusti , devicerunt ; sed quum accepissent Au-
gustum , urbe relicta , adversus eos proficisci , datis obsi-
dibus, pacem fecerunt.
Utica (B. C. hb. i, cap. 3i ; ii, a3, 2 5, 37, etc. ).
37° lat. 70 7 long. Urbs celebris Africae propria? proconsu-
laris, seu Byzacenae, a Graecis Ituxvi dicta, magnitudine
et dignitate secunda post Carthaginem ; atque hac excisa,
caput regionis et receptaculum Romanorum ad res in Afri-
ca gerendas. In eodem sinu sita est Utica quo Carthago ;
ad alterum ex promontoriis quae sinum faciunt : horum illud
quod juxta Uticam est, Apollonium vocatur, alterum ve-
ro Hermea. Urbes ipsae ita sunt sitae, ut unam possis ex al-
tera cernere : Utica similiter a Tyriis condita Carthagine
ipsa antiquior est. Silius, lib. ni, 242 ;
Prisca situ, veterisque ante arces condita Byrsse.
Portum habebat opportunum et emporium celebre. Quum
contra Pompeianos Caesarem juvissent Uticenses , ad di
 GEOGRAPHICUS. 3^5
gnitatem inunicipii erecta estUtica, et ei jus civitatis tri-
butum est ab Augusto ; quibus titulis addidit jus italicum
Septimius Severus. Pro magistratibus duumvjros et decu-
riones habebat. Nummi ejus non infrequentes sub Tibe-
rio. Ita habent in anteriore parte : TIB. CiESAR. DIVI.
AVG. F. AVGVSTVS IMP. VIII, Tiberii caput nudum:
in aliis laureatum. In postica autem : C, VIB. MARSO.
PR. COS. DR. CAE. Q. PR. T. C. RVFVS. F. C. id est,
Caio Vibio Marso, proconsule Druso C&sare qucnstore
provinciali, Tiius Ccecilius Rufus ( subaudi duumvir)
Jieri curavit. Et in area D. D. P P. decuriones posuere :
figura muliebris sedens, dex. pateram, sin. hastam puram.
Haec mulier ipsa est Livia, mater Tiberii, cui gratulantes
urbes multae statuas decreverunt. In fragmento legis agra-
riae apud Gruterum p. ao5 , Uticenses dicuntur liberi
his verbis : idque longe ante caesarianam expeditionem.
. ..FACITO VTEI. MVTATVS REDDITVSVE. NON.
ERIT. EXTRAQVE. EVM AGRVM. QVEI. ACER.
VLTRA. FINIS POPVLORVM. LEIBERORVM. VTI-
CENSIVM. EXTRA EVM AGRVM.....
In Arabum historia mentio fit cujusdam loci Satcor dicti,
in eodem tractu , ubi erat Utica ; hodie terris includitur.
Uticenses (B. C. lib. n, cap. 36; B. Af. 87). Incolae
urbis Uticae. Vide supra.
Uxellodumum (B. G. lib. vni, cap. 3a, 4o). 44°t
lat. i" occ. long. Oppidum in finibus Cadurcorum Eleu-
therorum , in Gallia celtica situm , sicuti Agendicum in
finibus Senonum ; nec caput gentis , ut nonnullis placuit ,
praesertim Samsono. Caput enim gentis erat Divona,
Tabulae Peut. Bibona, quam omnes agnoscunt eamdem
esse quae nunc vocatur Cahors en Quercj, namque Pto-
lemaeus solam inter Cadurcorum urbes nominat. Praeterea
Lucterius dicitur habuisse Uxellodunum in sua clientela :
376 1NDEX
porro qui fieri potuisset, ut urbi praecipuae imperitasset,
in gente libera? Plerique, propter celsum ac natura prse-
munitum loci situm hanc esse contendunt montem quem-
ciam, cui nomen le Puy d'Issolu (in vulgari idiomate
provincia;, lo puech d'Ussolu), super Duranio (la Dor-
dogne) situm. At ista opinio , etsi satis probabilibus fulta
conjecturis, multos babuit adversarios : quin immo, haud
multo minus inter geographos de Uxelloduno certatum
"est quam de Agendico. Quapropter nonnulla de hac
urbe proferre nobis liceat, quae ultima, inter gallicas civi-
tates, pro libertate patriae ad internecionem usque decer-
tavit.
Quatuor loci in eadem provincia (le Quercy) siti
sibi honorem generosae defensionis adversus Caesarem vin-
dicant. Scilicet Cahors en Quercy , Luzech (ibidem) ,
le puj d'lssolii , et Capdenac. Ex iis duo priores fru-
stra defensores aliquot invenerunt, Samsonum videl. pro
urbe Cahors; et Maleville, Hisloire du Quercy, Lafaye
et Augier .( Mercure. de France , Juillet i^-xB et 1726
Fevrier.) pro urbe Luzech dixerunt. Sed quum nec
situs locorum, nec series expeditionis eorum argumentis
respondeant, qubd ad primum patet aspectum, eas reji-
cere fas sit : inter duos igitur posteriores locos, le Puy
d'Issolu et Capdenac lis instituatur. Porro quatuor no-
bis erunt consideranda : 1" auctoritas geographorum , qui
pro unoquoque loco contenderunt ; 2" situs locorum;
3° series expeditionis caesarianae; 4° vestigia antiquitatis ,
et alia minoris momenti quae ad quaestionem spectant.
Sed antequam ad istos quatuor rei cardines accedam,
descriptio accurata urbis Uxelloduni ex scriptore latino
stabilienda mihi videtur , quam ex ipsiusmet verbis ef-
fingam.
Consistunt in agris Cadurcorum (Lucterius et Drap-
pes) — Lucterius . . , oppidum Uxellodunum . . . oecupat
 GEOGRAPHICUS. 377
suis et Drappetis copiis (cap. 32). Uxellodunum autem
erat natura loci egregie munitum ( ibid. ) Omnes
oppidi partes pr&ruptis saxis erant munita? , quo , de-
fendente nullo , tamen armatis ascendere erat difflcile
(cap. 33) juxta urbem erat locus eminentissimus a
valle profunda separatus. Ibi igitur Caninius trina
excelsissimo loco castra fecit (ibid. ) . . . . Flumen in-
fimam vallem dividebat, qua; totum pame montem cin-
gebal, in quo positum erat Uxellodunum. Hocflumen
averti loci natura prohibebat; sic enim imis radicibus
montisferebatur, ut nullam in partem , depressis fossis
derwari posset (cap. 4o) erat autem oppidanis dif-
ficilis et pr&ruptus eo descensus (ibid.) — Montis pars
minima flumine non cingebatur : ea parte qua;fere pe-
dum CCC intervallo fluminis circuitu vacabat (cap.
4o).... sub ipsius enim oppidi murum magnus fons
aquce prorumpebat, ab ea parte, quatfere pedum CCC
inlervallo fluminis circuitu vacabat (cap. t\o).
Ea sunt prsecipua urbis antiquse delineamenta , quae
iii descriptione hodiernorum locorum huic contentioni
obnoxiorum , si non omnia , at certe plura occurrere de-
bent. His praemissis, ad capita praedicta transeo.
i° Et primum auctoritas geographorum. Ne de aliis
loquamur, habemus pro le pujr d'Issolu, Junium, Orte-
lium , Jos. Scaligerum , Phil. Labbe e societate Jesu (Pha-
rus Galhce antiquce \§[\t\), Hadrian. Valesium (Notit.
Galliarum) , Abbatem de Veyrac, et celeberrimuin
D'Anville ( Notice de la Gaule) ; pro Capdenac, Bla-
sium de Figenere (Trad. des commentaires de Cesar,
1389 et i6o3y, illustrem Comitem de Caylus (Recueil
d'antiqidtes , T. V, p. 277 et seq.J; denique virum omni
doctrina et fide ornatum Champollion Figeac, in opere
cui titulus : Nouvelles recherches sur la ville gauloise
d 'IJxellodunwn , etc. Paris 1820, in 4°-
378 1NDEX
Marlianus,quem eruditissimus vir ChampollLon Figeac
Uxellodunum pro Capdenac pronunciasse dieit, in edit.
Jungermanna, qua usi sumus, nullam fert sententiam. At
Josephus Scaliger ex Junio , Uxellodunum nihil aliud esse
asserit, quam locum , cui nomen est le puy d'Issolu; atque
suo more floccipendit eos qui aliam huic urbi sedem
adsignant. Vide quae post suam Notitiam Galliae de his dis-
cussit. HadrianusValesius, Notit. Gall. p. in, contra Sam-
sonum, qui pro Divona (Cahors) contendebat, insurgit,
et eum refutat firmissimis argumentis ; at quid de Uxel-
loduno sentiat ipse non aperit. Phil. Labbe, in Pharo
Galliae, ex notis quas ab illustri viro D'Ayrolles acce-
perat, pro loco dicto le puy d'Issohi fortiter pugnat , et
in Samsonum invehitur. Eruditissimus d'Anville , in sua
notitia, indubitanter vocat Uxellodunum le puyd'Issolu;
sed levibus ac prope nullis nititur argumentis. Prseterea
ab his qui pro le puyd'Issolu certant, tres citantur chartae,
ad Abbatiam Tutelensem pertinentes, annorum 941 , 944
et 945 ,ubiagitur de loco, cui nomen Exeledunum in orbe
Caturcino, in vicaria Casiliaci (dans la viguerie de Ca-
ziihac en Quercy) sito; inde, quum vicus dictus Cazil-
hac a podio Uxelloduno una tantum et semi-leuca distet ,
colligitur oppidum Uxellodunum in his locis, nec alibi
quaerendum esse. Et quidem charta a Rodulfo Franco-
rum et Aquitanorum rege concessa, aliquot annis supra
memoratis chartis antiquior, in medium affertur, in qua,
postquam rex de praediis ab Adhemare, orbis Caturcini
comite, monachis Tullensis abbatiae datis, locutus est, iis-
dem ipse monachis podium Uxellodunum nominatum, ubi
olim erat civitas Romanorum obsidione nota, concedit
cum castello ibi exstructo ; ea lege, ut castellum diruerent,
quod praedonibus interdum esset refugium. Quae charta
paucis saeculis post eversionem Uxelloduni scripta, nul-
lum dubio locum relinqueret, nisi admodum falsi suspecta
 GEOGRAPHICUS. 379
foret, et a Balusio sicuti ab auctoribus Galliae Christianae
rejecta. Addit tamen in notis Balusius : Istce tres chartce
(vid. supr.) utiles esse possunt ad inveniendum Uxellodu-
num, Ad illud inveniendum posset etiam esse utile prce-
ceptum regis Rodulfi editum a Justello, ex Schedis M.
Ant. Dominicy, si verum esset. Quae etsi sub dubii for-
ma proferantur, nihilominus ad inveniendum Uxellodu-
num conducere possunt. Hae sunt auctoritates quae pro
loco dicto le puy d'lssolu militant. Inter fautores opinionis
allatae pro urbe Capdenac , conspiciuntur Blasius de
Vigeriere , qui pauca ad quaestionem solvendam idonea
reliquit ; illustris Comes de Cajlus , qui multa protulit
argumenta maximi ponderis in T. V. antiquitatum miscel-
lanearum, p. 277, et sq. Haec argumenta amplificavit
tertius athleta , ante alios omnes fortissimus , Champollion
Figeac, in opere supra citato, Nouvelles recherches sur
la ville gauloise d' Vxellodunum , etc. ; quae argumenta
pendere et exagitare, pace tanti viri, nobis est animus:
qua propter ad situm locorum prius transeamus oportet.
2° In hoc articulo , non solum duorum locorum le
puy d'lssolu et Capdenac, sed et urbis etiam Cahors, et
urbeculae Luzech, ut quae sit utrique fides latius appa-
reat, descriptionem ex ipso opere supra dicto dabimus;
namque hanc quam accuratissime factam fuisse sincera
mens auctoris confirmat.
Urbs Cadurcum, aliter Divona (Cahors), provinciae
cadurcinae caput, sita est in peninsula quam Oltis fluvius
efficit; quae peninsula in longum porrigitur a septemtrione
ad meridiem vergens. Solum hujus ad septemtr. excel-
sius , sensim et per lenem clivum usque ad meridiem de-
mittitur, absque ullo abrupto loco, nec alibi ulla urbs
reperiri potuit , nisi inter duo Oltis brachia , scil. in campo
aperto, ubi nunc est urbs Cahors. Ad tlumen facile per-
veniunt incolae per vias latas; isthmus praeterea MD pass.
38o INDEX
habet latitudine ; et haec est positio urbis, in cujus gra-
tiam perperam sudavit N. Samsonus : nam ista descriptio
Uxelloduno minime convenire potuit; sed pergamus. Urbs
dicta Luzech pariter sita ad ripam dextram Oltis fluvii,
et in peninsula, cujus longitudo a septemtr. ad meridiem
tendit. In hac directione mons surgit, qui formam penin-
sulae dedit. Sed hic mons praeacutus atque excavationi-
bus insignis , inter quas condita fuit urbs Luzech , initio
tantum isthmi excelsus est, et sensim tum ab utroque
latere, tum ab ima parte demittitur, ita ut praeacutas par-
tes in isthmo tantum et ab orientali latere praebeat,
nullis aliis montibus satis ad continendas Caninii legiones
amplis circumcirca exsistentibus. Uno verbo solus situs
in peninsula ei urbi communis e; t cum Uxelloduno, cae-
tera Hirtianae narrationi prorsui repugnant. De monte
dicto le puy d'Issolu, non idem. Hic locus non quidem
ab omni paene parte flumine cingitur , ut Hirtius dicit ;
sed ex ejus situ inter duos fluvios in flumen Duranium in-
fluentes descriptio data convenire potest. Mons igitur le
puy d'Issolu duodecim leucis distans ab urbe Cadurco ,
septemtr. versus , super Duranio (la Dordogne) situs
est, in angulo quem efficiunt fluvius supra dictus, cursum
liabens ab oriente ad occidentem, et duo fluvioli, quorum
unus ad orientem dictus Sourdoire, vergit ab oriente ad
ineridiem, alter ad occidentem la Tourmente a septemtr.
ad meridiem , ambo in Duranium ad radices paene mon-
tis confluentes, unde hic angulus terrae vere peninsula dici
potest. Isthmus tamen septemtrionem versus latior est,
quam ut cum Hirtiana descriptione congruere queat; sed
caetera satis cohcordant, scil. mons est acutus et praerup-
tus ab omni fere parte ; valles quoque hinc et inde mon-
tem cingunt. Alter mons e regione positus Caninii legiones
recipere potuit. Sunt praeterea summitates occidentem
versus ultra fluv. la Tourmenlc castris quoque recipien
 GEOGRAPHICUS. 38i
dis aptissimae. Montis praecipui lata satis est planities, ul
urbis incolis simul et defensoribus horum ad numeruni
V inill. hominum sufficiat; duo fontes parvi et paene ex-
siccati quidem , sed parum remoti a mcenibus in clivo occi
dentali exstantes, pro reliquiis magni fontis possunt accipi ;
vestigia venerandae antiquitatis reperta sunt olim , et non-
nulla visuntur adhuc, quae castelli antiquissimi praesentiam
testantur. Praeterea situs ipsius oppidi ingressum regionis
Cadurcorum defendens ; et id esse debuit summa votorum
Drappetis et Lucterii ( hanc circumstantiam , quae ad
strategeticam spectat, paulo infra repetam). His adde
traditionem non interruptam, quae Uxelloduno hanc se-
dem adsignavit, auctoritates doctorum atque chartarum
supra memoratarum ; et quod praecipuum videtur, nomi-
nis antiqui cum hodierno absolutissimam convenientiam ;
hsec , spretis nonnullis differentiis parvi momenti , quas
longa series temporis rerum omnium edacis in situ topo-
graphico locorum indubitanter attulit , satis superque erunt
ad eos culpa liberandos, qui pro monte /e puy d'Issolu
firmiter stant adversus fautores alius cujuscumque urbis.
At eruditus vir Champollion Figeac nuperrime quae-
stionem, quinque fere abhinc seculis Johannis II Fran-
corum regis in chartal atina, an. 1 36 1 institutam , et in-
terdum ab aliquot doctis hominibus continuatam denuo
repetiit ; et Uxellodunum Caesaris non esse le puy d'Is-
solu , sed Capdenac oppidum in eadem regione situm
contendit. Nec ullus unquam vir fuit aptior ad tale mu-
nus exsequendum , quippe qui , favente illustrissimo prae-
fecto provinciae, regionem peragrarit, locorum ichnogra-
phiam delineaverit, excavationes ad eruenda monumenta
fecerit; uno verbo nihil intermissum reliquerit, donec ad
propositum pervenerit suum; cujus postquam rationes bre-
viter exposuero , quidque de iis ipse sentiam libere dixero ,
caetera lectoris judicio atque arbitrio libenter permittam.
38a INDEX
Capdenac urbs regionis dictae le Quercy , jacet su-
per Olti flumine ad septemtr. et distat duodecim circiter
leucis a monte dicto le puy d'Issolu , parique fere inter-
vallo a duobus urbibus supra descriptis , inter duo bra-
chia fluminis, quod hoc loco (dempta tamen peninsula ad
meridiem sese post promontorium extendente, ubi vicus
exstat nomine Vic, in monte pariter positus), angulum
efficit acutum, cujus basis 65 gradus, vel circiter, exhi-
bet; et sita est in monte excelso ac praeruptissimo, ha-
bente ad suam basim ab or. ad occ. DCL metres, et a
septemtr. ad merid. DCLXX metres, planities autem ejus
ab or. ad occ. CC metres , a septemtr. ad merid. CCC
metres; fastigium autem supra flumen offert CXXX me-
tres. Unde colligi potest quam praeruptus sit montis ascen-
sus, quamque profunda sit vallis quam Oltis efficit. Ex
hac tamen topographica descriptione , patet urbem Cap-
denac non in peninsula esse sitam, sed in centro an-
guli , qui cujusdam promontorii speciem exhibet. Ad di-
stantiam metrorum DX, Argesten (nord-ouest) versus,
est mons alter nomine La Roque ab urbe valle profunda
separatus, ad recipiendas Caninii legiones aptus; ad pro-
montorii occidentale latus rupes erat hominum manu
excisa; quae excisio in veteribus chartis designabatur, veluti
limes quo urbs sejungeretur a territorio, quaeque ab in-
colis vocabatur Ccesaris fossa. Demum non longe ab hac
fossa, meridiem versus, exstant vestigia magni fontis , qui
quidem jam longe ab isto tempore derelictus erat. Ea est
descriptio loci , qualem exhibet celeberrimus vir Cham-
pollion Figeac in opere citato p. 66 et seq. Locorum de-
scriptione data, de expeditione romani exercitus inter
Cadurcos nonnulla sunt afferenda.
3° Fugatis ac prope deletis Gallorum copiis, ad pon-
tem aliquem super Ligeri flumine positum , Drappes et
Lucterius qui Dumnaco opem tulerant, ex fuga se rece
 GEOGRAPHICUS. 383
pcrunt ; et , collectis non amplius V millibus provinciam
petere una constituerunt (cap. 3o). Caninius legatus cum
legionibus II ad eos persequendos contendit , ne de
timore aut detrimento provincice magna infamia perdi-
torum hominum lalrociniis caperetur (ibid.); hic ante-
quam longius progrediar, observare liceat Drappetem et
Lucterium , non II millia hominum , ut vult vir doctus
Champollion Figeac , sed V millia, ut habent codd.
prope omnes, et edit. priscae, secum traxisse; quam emen-
dationem recepimus in hac edifc., vid. T. I, p. 433, not. 5,
et ea circumstantia magni erit momenti ad fulcienda,
quae mox sequentur , argumenta. At Drappes et Lucte-
rius, quum legiones Caniniumque adesse cognoscerent ,
nec se sine certa pernicie... putarent provincia? fines
intrare posse (id quoque animadvertendum est), consis-
tunt in agris Cadurcorum. Et Lucterius, qui multum
apud suos (Cadurcos) valebat, oppidum Uxellodunum ,
quod in clientela fuerat ejus . . . occupat suis et Drap-
petis copiis (scil. V mill. non II), oppidanosque sibi
conjungit (cap. 3a). Quo quum venisset Caninius anim-
adverteretque omnes oppidi partes pr&ruptis saxis esse
munitas, quo, defendente nullo , tamen armatis ascen-
dere esset difficile tripartito cohortibus divisis, trina
excelsissimo loco castrafocit, aquibus paulatim, quan-
tum copia? patiebantur, vallum in oppidi circuitum ducere
instituit, cap. 33. Qua re cognita, Lucterius et Drappes
consilio communicato , duobusque millibus armalorum
relictis, reliquos ex oppido educunt, adfrumentandum
(cap. 34)- Sequuntur Drappetis et Lucterii ambae clades,
post quas Lucterius apud Arvernos fugit (cap. 44)» Drap-
pes vero capitur (cap. 35, 36). Caninius , felicissime rc
gesta, ad obsidendos oppidanos revertitur veniteodem
cum suis copiis postero die C. Fabius, partemque oppidi
sumii ad obsidendum (cap. 37). Csesar, literis Caninii de
38/, INDEX
pertinacia oppidanorum certior factus, contra exspecta-
tionem omnium Uxellodunum venit (c. 3g, 4o). Sequitur
descriptio urbis Uxelloduni , et praesertim fontis , qualem
effinximus initio nostrae dissertationis , p. 3^6 (cap. 4o).
Fonte supra dicto Caesar prohiberi oppidanos non posse
sine magno periculo quum videret, e regione ejus vineas
et aggeres agere coepit. Eodem igitur tempore tectos
cuniculos agit ad cdputJbntis; et exslruitur agger pe-
dum IX (non LX, ut vulgo legitur. Vid. nostrae edit. T. I,
p. 454» n- 9)5 collocatur in eo turris decem tabulato-
rum , non quidem quce moenibus cequaretur , sed qiw
superaretfontis fastigium (cap. 40- Sequitur descriptio
praeliorum juxta fontem , quum oppidani turrim et agge-
rem destruere, Caesar autem cuniculos agere ad caput
fontis sub terra tentarent (cap. 4^). *Ad postremum cuni-
culis vencefontis inlercisce sunt atque aversce. Quofacto
repenle perennis exaruitfons... . Itaque oppidani neces-
silate coacti se tradiderunt. (cap. 43).
Expositis adversus Uxellodunum caesarianae expeditio-
nis ordine ac serie, simul et cognitis urbis antiquae statu
et defensione, restat ut inter urbes hodiernas quatuor,
qua3 contentioni fuerunt obnoxiae, seligainus unam, cui
sin omnia , saltem plurima descriptiohis Hirtiana? delinea-
menta conveniant. Ex his duae e concursu possunt rejici;
scil. Cahors et Luzech. Nullum enim in his Uxelloduni
veteris vestigiuin exstat. Duae autem reliquae habent signa
dubia, quae pariter convenientia, fautoribus harum in sen-
tentia sua permanendi ansam praebuerunt; ita ut difficile
admodum sit inter eos judicium ferre. Jam utriusque de-
scriptionem ex opere eruditi viri Champollion Figeac
sumptam vidimus : oportet nunc ut aliam loci dicti le puj •
d'Issolu ex adversariis hujus excerptam lectori subjicia-
mus, ut ipse quae utrique fides sit habenda videat; et
verba mutuabor ab eo ipso , quem exagitavit noster criticus ,
 GEOGRAPHICUS. «385
scriptore, viro erudito quoque, et hujus loci olitn Domino,
abbate de Feyrac, qui ipse quoque regionem cognovit,
peragravit, et metatus est. Ea autem sunt docti abbatis
argumenta, quœ ex Mercurio gallico anni i^iB mens,
Aug. p. 1 544 et secI-
« 1 ° Il n'est pas nécessaire que la rivière du Lot ou
de la Dordogne, suivant le lieu que Ion supposera être
Uxellodunum , entoure la place. La phrase latine est flu-
men intimam (lisez infimam) vallem dividebat, quœ (se
rapportant à vallem , et non àflumen) pœne totum mon-
tem cingebat.
« a" Si la montagne eût été environnée de la rivière
du Lot ou de la Dordogne dans tout son contour, ex
cepté du côté de 1 isthme de 3oo pieds , Caninius , qui avait
à peine assez de troupes pour entourer la ville seule, en
eût eu encore bien moins pour entourer le rocher, le
vallon et la rivière ; il n aurait pu empêcher les habitants
de descendre à la rivière , d un ou d autre côté. Quan
tum copiœ patiebanlur , vallum in oppidi circuitum (Cani
nius), ducere instituit.
« 3° M. de Veyrac prétend que le puech d issolu est
un composé de rochers tellement escarpés, qu on n'y peut
monter qu en grimpant.
« 4° Qu'il est environné d un profond vallon du côté
du nord et de l'occident; et que du côté de l'orient ce
vallon n'est entrecoupé que par une langue de terre for
mant une espèce de promontoire qui prend sa racine à
plus de 60 t. au-dessous des murailles d'Uxellodunum.
« 5° Le puech d Issolu est régulièrement rond , et a
une demi-lieue de diamètre. Son sommet est parfaitement
uni et assez vaste pour contenir non-seulement les cinq
mille hommes de Luctérius , mais encore une population
considérable (ce qu on ne peut pas dire de Capdenac).
« 6° Hirtius dit que Caninius établit trois camps sur
IV. 25
 386 INDEX
un lieu fort élevé , trina excelsissimo loco castra fecit. Le
promontoire qui divisait le vallon du côté de l'orient est
ce lieu dont parle l'historien.
« 70 Au puech d Issolu, au même endroit qui est mar
qué par Hirtius, on voit cette grande fontaine, ou plutôt
1 ancien canal de cette fontaine, qui est encore appelée la
fontaine romaine.
« 8° Quant au lieu qui servit d assiette à la terrasse et
à la tour, M. 1 abbé de Veyrac la trouvé en face à
quelque distance. Il a supputé , le niveau à la main , jusqu'à
quelle hauteur pouvait aller celle de la tour; et il a trouvé
qu'elle devait surpasser d'une toise et demie le faîte de
la fontaine. M. l'Abbé de Veyrac a remarqué aussi que
depuis les murailles de la ville, jusqu'à l'endroit où est
la fontaine , le rocher tombe à plomb , et que depuis cet
endroit-là, jusqu'à celui où était la tour, il se forme une
pente très-rude , laquelle vient se joindre imperceptible
ment au promontoire dont il a parlé, ce qui rendait l'atta
que de la fontaine si difficile; et 1 endroit où était la tour
s'appelle encore bel Castel. Le mot castel en langue vul
gaire signifie également tour et château.
« 90 M. l'Abbé de Veyrac cite ensuite les autorités
dont nous avons «parlé. Il y ajoute celle du cadastre ter
rier de la paroisse de Veyrac, dressé par M. Pelot, inten
dant de Montauban, en 1662, où, d'après les anciens
titres latins , et les chartes , qui servirent de base au
cadastre , le puech d'Issolu est toujours rappelé au nom
d' Uxellodunum.
« 10° Enfin M. de Veyrac cite comme monument,
d'après Lebret, un vieux portique appelé par ceux du
pays la porte des Romains.
« Il ajoute à l'observation de Scaliger sur les médailles
trouvées dans ce lieu, que plusieurs laboureurs de la
paroisse de Veyrac et des villages circonvoisins s'étaient
 GEOGRAPHICUS. ^87
-eurichis par la quantite de medailles d'or et d'argent trou-
vees, soit en labourant la terre, soit en la creusant pour
y trouver des trufes. II assure que dans le cimetiere de
Veyrac , ainsi qu'au chateau et aux murs d un vieux mo-
nastere, on voyait encore nombre de pierres sepulcrales
ct antiques qui n'avaient pu etre extraites que du puy
cTIssolu. »
Ego non judicis, sed litis cognitoris in hac causa partes
ago : quapropter , superest mihi ut argumenta colligam et
conclusiones meas in medium afferam. Quatuor tantum ca-
pita attingam , etquidem leviter. 1 0 Montis dicti lepuyd'Is-
solu situs ad expeditionem magis convenit; 2° Descriptio
montis le puy d'Issolu magis cum Hirtiana narratione
congruere videtur; 3° Nomen Uxelloduni prope nullum
dubio locum relinqujt; 4°Monumenta antiquitatis reperta,
quum sint communia utrique loco, scil. Podio Exeloduno
et Capdenaco, parum faciunt ad rem.
t " Montis dicli le puy d'Issolu silus ad expeditionem
magis convenit. Quse erat enim mens ducum gallorum
post fugam ad Ligerim? Sane ut extremas Gallire partes
peterent, atque inde provinciam popularentur; sed ab hac
spe dejecti celeritate Caninii, quid tunc eis erat faeien-
dum, nisi ut in agris Cadurcorum consisterent , atque
ibi occasionem nova consilia ineundi atque bellum reno-
vandi exspectarent? Quem autem locum ad id peragen-
dum seligere debuerunt , nisi eum ipsum , quo civitatem
Cadurcorum jam ipsis per Lucterium devota, defende-
rent, atque simul cum Arvernis, Rutenis, Petrocoriis et
Aquitanis communicationes servarent et commercia per
literas ac nuntios ad nova foedera sancienda? Ex duobus
locis, le puy d'Issolu, adingressum orbis Cadurcini situs,
naturaque praemunitissimus,militaremcertepositionem of-
fert , quse vel Gallorum ingenia , licet tum obtusiora , fugere
non debuit. Capdenac contra in centro posita non eam
*5J
 388 INDEX
dem praebet ansam ; quippe quae dimidiam partem regionis
indefensam relinquat, atque Gallos intra provinciales et
exercitus Romanos, sine ulla spe salutis, quasi vinctos
rupi alhget; si igitur ex duobus locis, pari fere modo mu-
nitis , unus facultatem supra allatam offerat , alter neget ,
inter eos minime dubius debet esse delectus; haec sunt,
inquiet aliquis, conjecturae. Ita sane : sed, quum istae con-
jecturae sint ab arte militari desumptae, et ad sensum vel
eommunem accommodatae , eas ad nostrae opinionis con-
firmationem praetermittere non debui.
1° Descriptio montis lepuj d'Issolu magis cum Hirtia-
na narratione congruere videtur. Capitis 4o initio, scriptor
ait;flumen infimam vallem dividebat, quce totum pa>ne
monlem cingebat ; et sub finem ejusdem capitis: sub ipsius
oppidimurum ubimagnusfons aquce prorumpebat, ab ea
parte quce Jere pedum CCC intervallo fluminis circuitu
vacabat. Hinc igitur apparet oportere , ut non solum
vallis, totum paene montem cingat, sed et flumen vallem
omnem dividat, excepta una parte minima, CCC ped. quae
fluminis circuitu vacabat : quae conditio nec in urbe Cap-
denac, nec in monte le pujd'Issolu reperitur; sola urbs
Luzech fere penitus flumine Olti cingitur : nam Capdenac
ut jam diximus, in medio anguli posita est, qui ad suam
basim aditum 65 gradibus constantem exhibet; ita ut,
si lineam rectam ab utroque latere anguli extendas, ha-
bebis iooo metra latitudine; unde oppidum non flere
totum cingitur flumine. Mons le puj d'Issolu pariter
situs est in medio peninsulae , quam efficiunt flumen Dura-
nius et duo fluvioli, la Sourdoire et la Tourmente, cujus
peninsulae isthmus parem fere aditum offert. Ita igitur
ob hoc duo loci rejiciendi forent; sed, ut observavit doc-
tus abbas de Veyrac, verba Hirtii non absolute sunt
accipienda; sufficit, ut vallis totum montem cingat; quod
utrique urbi commune est. Reipsa loci le puj d'Issolu,
 GEOGRAPHICUS. 38g
infimam tantum partem Duranius fl. alluit, et excelsam
profunda vallis duobus fluviolis irrigata cingit; sed non
adeo mirum est Hirtium errasse in descriptione ; quum jam
vidimus Caesarem ipsum , lib. n , cap. i , Scaldim cum
Sabi confudisse (vide supplementum ad notas ejusdem
libri, T. i, p. 98), et alios errores rationi geographicae
contrarios commisisse, quos alibi notavimus. Utrique igitur
loco similis situs est in peninsula: uterque locus excelsus,
praeruptus ac prope inexpugnabilis ; unde alia quaerenda
sunt, quae magis cum descriptione conveniant. Hirtius
dicit (cap. 3o) Drappetem post fugam ad Ligerim, V
mill. hom. armatorum collegisse: addit (cap. 32) Lucte-
rium se ei comitem itinere junxisse, atque cum suis et
Drappetis copiis Uxellodunum occupasse. Porro Lucterii
copiae, etsi non designentur, ad numerum prope parem
ferri possunt : scil. utriusque Ducis exercitus erit X mill.
hom. armatorum, qui una cum incolis, quos V mill. aesti-
mare fas sit, locandi erunt in urbe. At planities rupis ubi
exstat Capdenac superficiem habet XXX mill. metris qua-
dratis constantem , sive tribus metricis jugeribus (neuf
arpents de Paris). Lector judicet , an XV mill. hom. in
angulo terrae angustissimo contineri potuerint, una cum
fossis et vallo, plateis, vicis ac tectis, sarcinis quoque,
armamentariis, et instrumentis bellicis. Planities contra
montis le puy d'lssolu offert orbem, cujus diameter dimi-
diam habet Leucam; spatium sane magnae urbis et exer-
citus numerosi capax. Haec unica discrepantia sufficeret ad
rem dirimendam ; sed et alia est , quam spernere videtur
scriptor ingeniose diligens Champollion Figeac, quae ta-
men irrefragabile argumentum nobis suppeditat; scilicet
nomen ipsum.
3° Nomen UxelLoduni prope nullum dubio locum relin-
quit. Nomen cuique rei , vel animatae vel inaniinatae , im-
positum est , ut ea facile ab aliis similis naturae secerni
253
39o INDEX
queat; utque vel hujus rei servetur memoria, quum esse
desiit; vel, quum detrimenlum aliquod passa est, plurimum
ad eam ab aliis distinguendam conferat. Ita igitur domi-
nium aliquod, licet possessorem mutet, vel ab ipso domino
cui ad superficiem mutatur, post longum tempus, facile
dignoscitur : servus quoque , si nomen servet suum , licet
heros multoties mutet , ab aliis servis facile distingui-
tur. Quin immo, quum res esse desiit, memoria ejus in
nomine restat, et ad posteritatem usque transmittitur : ii
igitur graviter peccant , qui de existentia rei disputant ,
quae nomen integrum servavit, et in hominum memoria
constanter permansit; quod qui faciunt, notitice pervul-
gatce (a la notoriete publique) frustra repugnant, omnia
permiscent, turbant, ad antiquum chaos tendentes; quod
rationi simul et legi contrarium est. Porro nomen Uxello-
duni ab hominum memoria loco dicto le puy d'Issolu sem-
per et ubique datum est, nunquam vero urbi Capdenac.
Omnes autem in hac re conveniunt : le puy d'Issolu , vel
potius d Ussolu idem est ac Uxellodunum , effictum ex
Uxel voce celtica , idem sonante ac elatum, sublime, excel-
sum, etdun significante summitatem aliquam. Uxel-dun,
mons-elalus , quod Latini dixerunt Uxellodunum effecit le
puy d'Exel, d'Uxel, d'Ussel, d'Ussolu, etc. , quae voces
eamdem menti imaginem offerunt. Veteres Franci pro dun
dixerunt lou pech, recentiores le puy, repraesentans, sicuti
vox celtica dun, summitatem aliquam. Ita igitur le puy
d'lssolu idem est ac Uxelloduntjm. Multum sudat criti-
cus noster, ut probet multos locos idem nomen habuisse,
veluti lssoudun apud Cenomanos, Issoudun apud Bitu-
riges, Uxelles in Burgundia; citat et alios appellatos Uxel,
Ussel, Issel, Issoul, etc. At isti loci, vel extra Caturci-
mim orbem siti , vel intra fines Cadurcorum , sed eadem
positione qua Uxellodunum, locati, non sunt contentioni
obnoxii. Unum tantum locum profert, non longeabUxel
 GEOGRAPHICUS. 39 r
loduno distantem , cui nomen est lou Pech -Xolou , sed
hunc non describit, unde nulla disquisitio certa inter le puy
d'Issolu et lou Pech-Xolou; quod tamen fieri posset, si
utrique similis prope esset situs. Sed quid de istis colligit vir
eruditus? nomen nil facit ad rem. Quod idem est, ac si
dixisset : le puy d'lssolu semper latine vocatum est Uxel-
lodunum; Capdenac nunquam : quid refert? volo ut Cap-
denac fiat Uxettodunum; Uxettodunum autem nihil. Fiat
igitur Parmenio Alexander Magnus ; Alexander autem
nihil. Haud longius de nomine disseram , de omnibus ante
dictis ad judicium lectoris me referens. Id unum obser-
vare liceat: mons le puy d'Issolu ad ingressum regionis cst
situs, in eadem fere positione quae ab Hirtio describrtur;
cujus praeterea planities est ad continenda praesidia nu-
merosa cum oppidanis idonea, semper, etsi nullur"! aut
pauca veteris urbis restent vestigia, suum usque nunc
priscum nomen servavit. Capdenac autem, etsi plurima
habeat descriptioni Hirtianae consentanea , ne vestigia
quidem nominis antiqui servavit , ita ut nesciatur, qui
fuerint istius urbis temporibus Romanorum et status et
nomen.
4° Monumenta antiquitatis reperta, qitum sint com-
munia utrique loco , parum faciunt ad rem. Monumenta
antiqua reperta Uxelloduni jam vidit lectbr in excerptis
ex opere abbatis de Veyrac supra, p. 386; et certe fides
aliqua habenda est tali viro, qui praesertim auctoritate
Scaligeri nititur. Scaliger autem , qui magna per litteras
cum doctis cujuslibet regionis commercia habebat, non
is erat , cui de monumentis vett. fucus facile fieri potuis-
set. Monumenta antiqua reperta Capdenaci sunt reliquiae
veteris valli ab auctore operis citati repertae et inspectae,
porta vetus romanae constructionis , vasorum fragmenta
et nonnulla numismata tum vetera, tum recentiora; deni-
que magni fontis vestigia. At monumenta haec ubique
254
3<p INDEX
reperiuntur in oppidis veteribus, quae propter situm suum
Roinani ad continendos in obsequio populos muniverunt.
Non viginti ultra leucas procedit per Gallias viator, quin
ei occurrant similia monumenta. Vallum detectum potuit
et debuit reperiri in eo loco ubi nunc est , scilicet , ad in-
gressum isthmi. Porta est communis omni urbi munitao ,
in quacumque regione sita sit. Vasa et numismata item
communia sunt omni loco, ubi Romani morati sunt. An ex
eo quod Romani urbis Capdenaci situm ad continendum
praesidium aptum repererunt, inde sequitur Capdenacum
esse Uxellodunum. Idem sit de angustissimis semitis quas
criticus noster vidit in rupe Capdenaci, de aggeribus, et
excavationibus, etlocis abruptis, ubi sagittarios locat adpro-
hibendos oppidanos ab accessu fluminis. Haec omnia scite et
minutim discussa in § vi, p. 7 3, et sqq. sui operis, eruditionem
et ingenium viri probant ; sed admodum debilia sunt post
intervallum viginti seculorum, per quae solum et forma
rupium mutationes inevitabiles pati debuerunt; restat
magnus fons, quem sibi vindicant fautores utriusque loci.
Multum et nimis meo judicio de eo fonte disseruerunt.
Quo facto, inquit Hirtius, exhaustus repente exaruit
fons. Qui flt igitur, ut hic fons exhaustus et exsiccatus
magna vi magnoque labore , postquam venaz ejus cuni-
culis intercisa sunt alque aversaz, subito nostris appa-
reat oculis integer, et quidem cum suis marginibus? Me
talibus non credere miraculis ingenue fateor. Annon sim-
plicius conjici poterit, exsiccato fonte, terraque circum-
circa deturbata, et rupe e sua quasi sede mota, aquas e
superiore loco descendentes , alios canales per alia diver-
ticula inter saxaquaesivisse, nullumque superfuisse, post ali-
quot non dico saecula, sed annos, sed etiam dies, vestigium
fontis,quem nec restaurare potuerunt incolae, qui vitam
aniiserant in conflictu , nec Romani , quorum tunc non erat
positionem Uxelloduni servare. Nec est mera conjcctura :
 GEOGRAPHICUS. 3g3
ratio physica mea? opinioni favet. Frustra igitur fons
antiquus Uxelloduni quaereretur; pro uno tres ve) qua-
tuor in tali statu rerum reperiendi forent; et in omni loco
simili , non defuerunt fontes huic vel illi systemati quali-
cumque modo aptandi; sed satis sit de isto fonte, sicuti de
aliis monumentis quae totlocis communia, et inGallia fre-
quentissima; magna non parva, fortia non debilia intuea-
mur argumenta. Drappes et Lucterius fugientes adversus
Romanos perfugium petunt; in suam patriam serecipiunt;
et, ut simul cives suos defendant, socios retineant, et oc-
casionem renovandi belli exspectent, locum ad ingres-
sum regionis natura egregie munitum quaerunt , atque ad
sustinendos romanorum exercituum impetus aptissimum:
et is locus est Uxelloddndm , hodie le pdy dIssold ,
super Duranio flumine situm , in provincia gallica vocata
olim le Quercy, hodie le departement du Lot. His dictis
et expositis, lector sententiam ferat.
Uzita (R. Afr. cap. 41, 5i , 53, etc. ). Urbs Africae
propriae, ante quam praelium commissum fuerit inter Cae-
sarianos et Pompeios. Situs ejus incertus est; sed vide de
praelio supplementum in hoc ipso vol. pag. 9 1 , ubi ex col-
lata expeditione notitiam capere aliquam poteris de situ
urbis hujus aliarum respectu.
V.
Vacca (R. Afr. cap. r]l\). 37° lat. 6° ~ long. Ptolemaeo
Ouaya, Plinio Vagense, oppidum Numidarum quod Sal-
lustius appellat Forum rerum venalium totius regni. Su-
per Rubricato flumine sita, aliter Tusca dicto, quod Pli-
nius dicit ab Africa propria Numidiam disterminare , haec
urbs satis ampla exstat adhuc sub nomine Vegja, in re-
gno Tunetano.
Vahalis (R. G. lib. iv, cap. 10). 52° lat. inter 3° et
4° longit. Quis sit Vahalis, Caesar ipse explicat in hoc ca
jS94 INDEX
pite. Nullain majoris momenti mutationem attulit tempus
in ea parte Rlieni quam a voce latina nostri etiam dicunt
IVahal aut fVael , en Hollande.
Varxjs (B. C. 1. i, c. 86 et87).Inter43°7et44°Tlat.
4° et 5° long. Fluvius fama quam natura major , cunctis-
quc geographis notissimus , veluti qui Galliam Narbonen-
sem a Liguria , regione Italiae , dividat. Lucanus quoque
de Varo flumine ait Phars. i, 4<>4 :
Finis et Hesperiae proinoto limite Varus.
Varus oritur in Alpibus maritimis, et influit in mare in-
ternum , prope Nicaeam urbem. Hic amnis hodie quoque
dicitur le Var.
Vangiones (B. G. lib. i, cap. 5i ). Inter 49° et 5o°
lat. 6° long. Vide supra ad vocem Tribocci.
Vklauwi (B. G. lib. vu, cap. ^5). 45°lat. inter i° et
a" longit. Alias Vellavi , Ptolemaeo OueXavwi, Arvernorum
clientes, inter Elaverem etLigerim,et fere ad radicesCe-
bennae montis siti. Horum urbs Ptolem. Pouesiwv, et quod
latine sonat , non Ruetion , sed Revessio ; ita enim appel-
latur in notitiis et in Tabula Peutingeriana. Velaunorum
urbem nuperi geographici non esse nunc eamdem neque
ibidem locatam quae tunc erat Revessio , sed duabus tan-
tum leucis distantcm ; et situm hujus veteris urbis agno-
scunt in loco , cui nunc nomen Saint-Paulhien. In Anicio
monte (le mont Anis), addunt iidem, exstructa postmo-
dum fuit urbs quae proprio npmine montis Anicium fuit
appellata : alii eam Podium vocant , quod significat mon-
tem seu locum celsum, et dialecticis provincialibus dicitur
le Puech , vel le Peu , vel etiam le Puy, in quam urbem
ex Revessione , Saint-Paulhien, sedes episcopalis translata.
lta igitur Velauni erant incolae regionis dictae le Velai ,
quorum urbs antiqua Revessio , Saint-Paulhien , et recens
Anicium Podium , le Puy en Velay, dep. de la Haute
 GEOGRAPHICUS. 3g5
Loire. Vide C. A. fValcknaer, Memoire sur les Gabali,
pag. 3, et seqq. in-Zj0; Paris, 1822.
Vellaunodumjm (B. G. 1. vn, c. 1 1 ). 48° 7 lat. o° 7
longit. Oppidum Senonum inter Agendicum et Genabum
Garnutum , quod Samson vult esse Chdteau - Landon.
\st Le Bozuf (Recueil de divers ecrits servanta VHist.
de France) dicit hoc oppidum monti impositum fuisse , e
quo defluxit amnis, cui nomen hodie qiioque est Vallaon,
seu Vallan, haud longe ab urbe Autissiodoro (Auxer-
rej ; d'Anville contra , ex distantia locorum inter Agendi-
cum et Genabum , et ex nomine Belna , in pago Vasti-
nensi, quod memoratur in Actis concilii Aurelianensis, ann.
862, contendithoc oppidum fuisse idem quodnunc dicitur
Beaune en Gatinois. Hoc loco opinionem Jo. Goduini pro-
ferendam existimo, quae non contemnenda videtur , quia in
his locis doctus ille Caesaris interpres diu versatus est.
« Vellaunodunum. Alii castrum Nantonis , alii Mon-
targisium suspicantur ; sed castrum Nantonis, Chdteau-
Landon , multo propius est Agendico quam Aurelianis :
Montargisium vero est novum oppidum , in quo diu ver-
satus nullum reperi antiquitatis vestigium quod cccc ann.
superet. Est in molli clivo amphitheatrum quod Montar-
gisio leucis abest quatuor , Scenam Veri appellant (Sce-
neviere), juxtaque , immo paulo infra , urbis cujusdam in-
ventae reliquiae , quum nobilis illa fossa facta est , qua?
Ligeris fluminis aquam cum Lupia fluvio committit ; nein-
pe mcenia insolitae latitudinis, non in uno quidem loco ,
sed in diversis posita , ut ex interposito inter illas reli-
quias spatio urbis magnitudo possit conjici. Nec procui
inde parietinae , sub quibus peramplum hypogaeum , unde
eruuntur numismata vetera M. Aurelii Veri, et ejus uxo-
ris Faustinae , itemque Gordiani , Constantii et Constantini
imperatorum effigiem habentia. Facile ex situ adducor, ut
credam ibi fuisse Vellaunodunum ; est enim locus inter
 3g6 INDEX
Agendicum Senonum et Genabum Carnutuin , sivc Au-
relianos. »
Velocasses (B. G. lib. u , cap. 4 ; lit». vm, cap. 7).
Inter 49° et 49° T lat. o° et 1 ° occ. long. alias Velliocasses ;
a Ptolemaeo dicti mendose OuevsAwxactoi; idem in Belgica
inter Nervios et Veromanduos locat Subanectos , quibus
civitatem adsignat Rothomagum , Rouen , ab oriente Se-
quanae fluminis : et in mappa , Bothomagum Veneliocas-
siorum locat ad ripas fluminis cujusdam , quod vocat Oli-
nam ; sed haec omnino mendosa sunt.
Populus Galliae belgicae secundum Caesarem ; paulo post,
sub Augusto, Lugdunensi Galliae attributus. Habebant ad
septemtrionem Bellovacos ; ad orientem Parisios ; ad me-
ridiem Aulercos Eburovices ; ad occasum Caletos. Pa-
tebant in. longitudinem secundum riparn dextram Sequanae,
ab eo loco ubi Isara in Sequanam influit, quo loco exstat
nunc Rriva-Isarce (Pontoise), usque ad confluentes Indel-
\se et Sequanae , quo loco est urbs dicta le Pont de VAr-
che ; et ea est pars quae apud geographos recentiores dicitur
le Vexin Frangais et JSormand ; deinde a confluentibus
Indellae usque ad fines Caletorum : alia pars Velocassium
erat effusa super utrasque fluminis ripas. Velocasses ur-
bem praecipuam habebant Rothomagum (Rouen) : Velo-
cassium fines occupant nunc partes aliquot divisionum di-
ctarum les dep. de Seine-et-Oise , de VOise, de VEure,
et de la Seine-Iriferieure.
Veneti (B. G. lib. 11, cap. 34 5 ni, c. 7, 1 1, etc. ).
Inter 47° i et 48° lat. 4° et 6° occ. long. Populus Galliae
celticae inter Armoricas civitates potentissimus , ut e no-
stro patet. Habent Veneti ad septemtrionem Curiosolitas
et Rhedones ; ad orientem eosdem Rhedones et Nanne-
tes ; ad meridiem Oceanum ; ad occasum Osismios. Hos
csse auctores Venetorum Italorum suspicatur Strabo, etsi
hos communis opinio ab Antenore ejusque sociis, post ex
 GEOGRAPHICUS. ,397
cidium Trojae, per mare Adriaticum adductos esse velit ;
sed haec ipsa merae sunt fabulae. Probabilius certe fit Ve-
netos Armoricos cum Boiis, Senonibus, aliisve populis ,
trans Alpes irruentes, eam Italiae partem, ubi nunc est Ve-
netia, sibi sedem elegisse, et ibi constitisse, utCenomani,
Boii , Senones fecerunt in aliis partibus. Urbs praecipua
Venetorum erat Dariorigum ( Tabul. Peut. Darioritum) ,
hodie Vannes , dep. du Morbihan.
Ventisponte (B. Hisp. cap. 27). Circa 37° 7 lat. 7"
occ. long. Haec urbs prorsus ignoratur ; sed situs ejus quae-
rendus est ex ipso Caesaris itinere inter Ucubim et Car-
rucam, in directione viae quae proficiscitur a Baeti flumi-
ne juxta Cordubam ad Mundam, ubi praelium commissum
fuit. Vide supra, pag. 109.
Veragri (B. G. lib. m, cap. 1, 2 ). 4o° lat. 5° long.
Supra Nantuates , in media valle Pennina , ubi nunc est
le Valais , quem cum Sedunis incolebant. Horum urbs
praecipua Oclodurus. Vide ad hanc vocem.
Verbigenus Pagus (B. G. lib. 1, cap. 27). 47° latit.
inter 5o° et 6o° longit. Unus ex quatuor pagis Helvetio-
rum. De eo vide lib. 1 de Bell. Gall. cap. 27, not. \. His
addo veterum geographiae scriptorum opinionem , quibus
assentitur Crevier , Hist. Roin. tom. vn, in-4°, pag. 37;
scilicet Verbigenum pagum fuisse ita dictum a vico nunc
dicto Orbe, in pago Vaudensi.
Veromandui (B. G. 1. 11, c. 4> 16, a 3). Inter 49° "3
et 5o° lat. o°7 et 2° long. Populus Belgicae vel solo nomi-
ne notus ; quippe Veroniandui eam partem Galliae occu-
pabant, quae postmodum ab ipso nomine dicta est le comte
de Vermandois, quorum comites in nostris fastis illustra-
tione non indigent. Veromandui a Ptolemaeo corrupte di-
cuntur 01 Po[i.avo\<e<;- oi pro otk falso insertum. A Strabonc,
qui in quibusdam Galliae partibus describendis negligens
fuit , male omittuntur. Horum caput erat Augusta Vero
3g8 INDEX
manduorum, sedes episcopalis, quae postmodum , qua de
causa nescitur , translata fuit Noviomagum. Porro minime
dubium videtur quin antiqua Augusta Veromanduorum
sit urbs quae nunc dicitur Saint-Quentin ; testes sunt pas-
sio beati Quintini levitae et martyris , Sigebertus in Chro-
nico , Annales Bertiniani et Gregorius Turonensis , qui ex-
presse ait : Apud Virmanduense oppidum Galliarum ,
Quintinus martjr quiescit; alii omnes et in Augusta Ve-
romanduorum martyrii gloriam accepisse, et ibidem corpus
ejus ab Eusebia, venerabili matrona, repertum post Ago-
nem , anno LV, in superiore loco eminentis oppidi, quod
olim Augusta Veromanduorum vocabatur collocatum ;
unde nunquam alio translatum est, et ubi semper reiigiose
servatum colitur. Nihilominus Cluverius Notit. German.
Ant. Moretus et Samson contradicunt , et Augustac Ve-
romanduorum situm agnoscunt in ignobili vico a Sancto-
Quintino v mill. distante, et nomine Vermand, decepti sa-
ne propinquitate locorum et similitudine nominum ; sed
non probant, et auctoritates supra citatas evertere nun-
quam potuerunt.
Vettones ( B. C. lib. i, cap. 38 ). Inter 3o,° et 4i° lat.
8° et 90 occ. longit. Potens Hispaniae ulterioris populus,
inter flumina Durium et Tagum situs. Ptolemaeus et Stra-
bo eos Lusitaniee attribuunt ; Strabo etiam eos inter nobi-
Jes gentes, Carpetanos,Vaccaeos et Callaicos nominat. Idem
de iis jocosam hanc historiam refert. Quo tempore pri-
mum in Bomanorum potestatem venerunt, quum quos-
dam centuriones viderent deambulandi causa viam hac il-
lac flectere, opinati Vettones insanire Bomanos , duces se
eis ad tabernacula praebuerunt : putabant enim aut in taber-
naculo quiete sedendum, aut pugnandum esse. Vettonum
regioni respondent nunc pars aliqua Estramadurae et ma-
xima regni dicti de Leon.
Vf.sontio (B, G. 1. i, c. 38, 3o,). 47° \ lat. 3° 7 long.
 GEOGRAPHICUS. 3g9
Ptolem. OOhjovtiov. Urbs primaria et metropolis Sequanor
rum , hodie quoque princeps provinciae dictae la Francfu-
Comte, et sub eodem fere nomine nota, scil. Besangou,
mutato V in E, ut Romanis et Vasconibus pronuntiandi
mos est. Idem est urbis situs qui fuit temporibus Cacsaris ,
praeterquam quod , ut observat Marlianus , idem fluvius ,
qui urbem cingebat olim, nunc ex magna parte intersecal.
Vesontionis situs minime dubiusest, nec criticus unquam
alius quidquam impugnare conatus est , pnesertim quum
veneranda antiquitatis ac dignitatis vestigia supersint, quae
Vesuntionis praestantiam , et in eam imperatorum Roma-
norum affectum ac favorem arguant. Multo majora mo-
numenta ipsius temporibus exstantia , qualia sunt Romae ,
citat idem Marlianus ; scil. Campum Martium , Pantheon ,
Campumque Minervce: Hadr. Valesius amphitheatrum me-
morat olim extramuros locatum, etlatum circiter cxx pass.
cujus fundamenta et portieus maxima ex parte dirutas spe-
ctari ait Chiffletius, ubi nunc est extramuranum Sancti
Jacobi sacellum; Apud Gruterum vidimus' inscriptionem
in honorem M. Aur. Antonini et L. Veri , ob beneficia ab
iis in Vesontionem collata :
IMP. C^ES. AVG.
M. AVR. ANTONINO
ET L. AVR. VERO
CIVES VE. ..
Sed et hodie nunc duo monumenta exstant Vesontione
maximi pretii ; primum aquae ductus ex fonte dicto Dar-
cier, aliquot millibus distante , proficiscens , et ejusdem
urbis portam dictam Porte Taillee attingens , habens
longitudine 9984 metra, cujus plusquam dimidia pars in-
tegra adhuc exstat, reliqua autem haud ita magnis sum-
ptibus reparari posset : ita ut aquae ductus ad pristinum
usum civium utilitati commodoque rediret. Consilinm ce
/,oo INDEX
perunt praefectus et aediles opus illud resarciendi ; et re-
gni administri duobus abhinc annis huic consilio arrise-
runt ; quod ut bene vertat vehementer optamus. Praeterea
est etiam arcus triumphalis , IV saeculo erectus in hono-
rem Crispi Caesaris, vel forte Juliani imperatoris, ante
arcem Urbis ; qui quidem , ut illud nobis exhibet ichno-
graphia, anno 1820, tunc primum excusa in Ephemeri-
dibus annuariis provinciae dignitatem et elegantiam sapit:
habet 38 pedes latitudine et 44 altitudine,vel circiter. Cives
de patria bene meriti Lapret, avunculus et nepos , provin-
ciae architecti, arcum triumphalem restituerunt , praeside
et favente illustri viro praefecto de Villiers du Terrage :
demum multa in dies eruuntur numismata , vasa, supel-
lectilia , magnae quondam urbis indicia certa ; unde potest
judicari, quae fuerint subRomanis Vesontionis urbis digni-
tas atque praestantia.
Vibo (B. C. lib. 111, cap. 101 ). 38° j lat. i4° longit.
Vide notas 1 et 3 ad locum citatum nostrae editionis , t.
11 , p. 3 1 7 et 3 1 8. Haec urbs hodie vocatur Bivona , dans
la Calabre Ulterieure.
Vienna (B. G. lib. vii, cap. 9). 45° j lat. 2°| longit.
Inclytissima urbs Allobrogum, jam temporibus Caesaris
primaria provinciae Romanae. Strabo eam Allobrogum me-
tropolim ad Rhodanum jacentem vocat ; de hujus situ et
praestantia nihil ambigitur. Vienna colonia nuncupatur in
veteri inscriptione : COL. VIENNA ; et in nummo Nero-
nis legitur COL. VIENNA LEG. VII. CLAVDIANA PIA.
Ipse Claudius Aug. Lugduni natus , in oratione habita in
senatu de Gallis civitate donandis , inquit : Ornatissima
colonia valentissimaque Viennensium quam longo jam
tempore senatores huic curicB confert : forsitan jam inde
a Julio Caesare , a quo civitate donatos quosdam e semi-
barbaris Gallorum receptosque in curiam, tradit Sueto-
nius. Vienna curiam , magistratus et senatores habebat ;
 GEOGRAPHICUS. 4oi
praeterea flamen et sacerdotes, ut Romae , procuratorem li-
nificii, praefectum classis fluminisRhodani, et corpus nau-
tarum Rhodanicorum. Ibi qupque erant et palatium quod
imperatores in Gallia morantes habitabant, amphitheatrum ,
templa et alia ornamenta quae maximam et dignitate am-
plissimam civitatem arguunt. Vienna sub nostris regibus
caput erat principatus primQgenito regum assignati, quem
vocavimus Dauphin du Viennois. Haec urbs est pars divi-
sionis nunc dictae le dep. de Vlsere.
Vocates (B. G. lib. m, cap. 27). 44° t lat. inter 20 et
3° occ. long. Ignotus populus : sub hoc nomine d'Anville
Not. de la Gaule, p. 633, latere putat Vasates. A Plin.
lib. iv, 19 (g3) Basabocates dicti, quorum urbs tunc
temporis Cossio , postea populi nomen recepit , Bazas.
Vocontii (,B. G. lib. 1, cap. 10). Inter 44° et; 4^° lat.
3° et 4° longit. Populus inter Alpinas gentes aut Alpinis
proximas clarissimus , inter liberos et sui juris numeran-
dus. Vocontiorum urbes pracipuse Vasio Col. (Vaison),
Lucus Augusti (Luc) et Dea Vocontiorum (Die) ; Plinius
duas tantum commemorat, Yasionem (Vaison) et Lucum
Augusti : hi Straboni nunc Vocuntii , nunc Vocontii dicun-
tur. Silio quoque lib. 111, 4^6, de Annibale :
Jamque Tricastinis intendit finibus agmen;
Jam faciles campos , jam rura Vocnntia carpit ;

de quibus vide nostram Silii Editionem , vol. 1, pag. 201 :

Pompeius Trogus , cujus epitomen Justinus fecit , se in
Vocontiis natum esse profitetur; quod factum Hadrianus
Valeshu in gloriam patria? nostrae tradit; et ei prorsus as-
sentimur. Vocontii occupabant partem provinciae nunc
appellatae Dep. de la Drome.
Vogesus Mons (B. G. li. iv, c. 10). Inter47°7et 5o°
iatit. 3° et 6" longit. Tab. Peut. Sjlva Vosagus ; tractus
jnontium ingenti magnitudine, excurrens a Treviris us
JF. 26
402 INDEX
que ad Lingones , brachiaque longe lateque diffundens
per Mediomatricos , Leucos , Sequanos atque Lingonas ,
alibi convallium et perennium aquarum amoenitate, alibi
sylvestrium cacuminum altitudine spectabilis, immo et
quatuor maximorum fluminum , Matronae , Mosae , Mo-
sellae, atque Araris pater. Vogesusmons, quem recentiores
transpositis litteris vocant Vosegum , seu Vosagum , pa-
tebat in longitudinem plus cxxxn mill. pass. Hodie pars
tantum , quae separat Lotharingiam ab Alsatia , servavit
nomen latinum , sed corruptum, et vocatur la Vosge,
vel les Vosges; caeterae ejus partes diversa sortitae sunt
nomina.
VolCjE Arecomici (B. G. lib. vn , cap. 7, 64; B. C.
lib. 1, cap. 35 ). Inter 43° et 44° lat- 1 ° et 20 long. Populus
Galliae Provinciae, ex eadem familia sane qua Volcae Tec-
tosages , de quibus vide notam sequentem. Alteram par-
tem Provinciae Narbonensis occupabant, dum Tectosages
primam : his Tolosa caput erat, illis Nemausus Colonia.
Antiquitus videntur Arecomici utramqueRhodani inferioris
partem tenuisse; nam T.Livius, 1. xxi, -26, ait de Annibale:
Tandem in Volcarum ( Arecomicorum ) pervenit agrum,
gentis validce ; colunt autem circa utramque ripam Rho-
dani. Quod confirmat Caesar , dicens , B. C. lib. 1 , cap.
35 , de Massiliensibus : Quorum alter (scilic. Pompeius)
agros Volcarum Arecomicorum et Helviorum publice iis
concesserit , etc. ; quod non facile accipi potest , nisi de
agris Arecomicorum quae erant ultra Rhodanum siti et
vicini MassiliensiUm , ubi nunc est Arelate et territorium
ejus. Volcae Arecomici inter populos liberos ac sui juris
erant; et, ut apparet etiam temporibus Caesaris, a provin-
cia distincti, quam dividebant mediam in duas partes; sci-
licet pars erant Provinciee cis Rhodanum , cujus metropolis
Vienna Allobrogum , et altera trans Rhodanum post Are-
comicos , usque ad Pyrenaeos montes , cujus metropolis
 GEOGRAPHICUS. 4o3
Narbo. Nemausus , ut diximus , Arecomicorum gentis ca-
put erat, quam describere hoc loco non nostrum est, quia
de ea urbe nihil Caesar dicit. Ad hunc articulum et sequen-
tern remiseramus vocabulum supra citatum Tectosages :
quos inter se nunc conferre operae pretium est.
VolCjE Tectosages ( B. C. 1. iv, c. 24). Inter 43" et
44° lat. 20 7 occ. et o° 7 long. Strabo, lib. iv , pag. 187,
twv OuoAxwv 01 TexTOffaye? xaXoujievoi ; populi Galliae Nar-
bonensis, qui non solum in Germaniam, sed in Asiam, te-
ste Strabone, lib. iv, et Galatiam pervenerunt : horum
urbs in Gallia, Tolosa; in Galatia, Ancyra. InGermania
nullas habebant urbes : quo loco consederint incertum est.
Rhenanus, in commentar. Rerum Germanic. eos locat ad
ripam Nicri in Wittembergensi ditione , ubi est arx Tech
dicta ; quod vocabulum putat factum ex principe nominis
Tectosages syllaba ; at in Franconia exstat locus , cui no-
men est Volkach; unde Voss. eam potiusTectosagibus fuis-
se sedem conjicit. Hi aliquando Gallorum fortissimi ita
vocabantur, quod vestirentur sagis.

Z.
Zama (B. Af. c. 91 , 92, 97 ). 36° lat. 70 long. Urbs
regia , Numidiae caput , victoria Scipionis de Annibale il-
lustrissima. Caeterum positio ejus incerta est : nam men-
dosus admodum est in ea parte Ptolem. ; praeterea Tabula
Peutingeriana , quae Zamae regiae meminit, eam urbem lo-
cat in via quae ad nullam urbem certae positionis ducit ;
unde minime judicari potest quis sit respectu aliarum Za-
mae situs.
Zamenses (B. Af. cap. 91 , 92, 97 ). Urbis Zamae in-
colae. Vide supra.
Zela (B. Al. cap. 72 ). 39°lat. 34° long. Urbs Ponti.
Vide quae de ea notavimus, tom. 11, pag. 4 18.
Zeta (B. Af. c. 68, 74)- Positio hujus urbis non certa
26 2
4o4 INDEX GEOGRAPHICUS.
est, sed ex Strabone qui eam appellat Zellam, quaerenda
esset inter Ahollam et Thapsum: attamen, ex rerum serie,
mediterraneam hanc urbem crediderim , eam xvm mill.
tantum pass. ab urbe Agar abesse , in directione viae quae
ducit ad ThapsUm. Caesar enim apud oppidum Agar ( vide
ad vocem jigar) contra Scipionem satagebat : porro Sci-
pio Caesari propior erat, et urbs Zeta x mill. passib. ab
ejus Castris aberat , a Caesare autem xm inill. pass. re-
mota ; unde igitur situs , si non pro certo dari , at saltem
suspicari potest. Vide notam tom. n, pag. 492-

N.B.Antequam Indicem huncGeographicum,

de integro novum, et maximis laboribus curis-
que diligentibus absolutum concludamus , ulti-
mum grati animi pignuspatriae ante omnia caris-
simse ofFerendum videtur. Quamvis enim in primo
hujus Editionis volumine omnes paginae Gallo-
rum originem , mores, vitia , virtutes et gloriam
multiplicem personent , tamen , ut nihil omnino
prsetermissum nobis objiciatur , finem operi no-
stro et quasi coronidem imponent duse disserta-
tiones, quarum prior jam dudum nota Aldum
Manutium tertium, et altera nuperrime ac plene
tractata Cl. virum De Golbery, auctores iuculen-
tos prae se ferunt : illa de divisione , haec de urbi-
bus veterum Galliarum disputat.
DE GALLIARUM VETERUM DIVISIONE,

ALDUS MANUTTUS,

PAULI FILIUS, ALDI NEPOS.

 DE GALLIARUM VETERUM DIVISIONE

COMMENTATIO,

AUCTORE ALDO MANUTIO.

SjEpe legendo ihcurrimus in haec tria Galliae cognomina,

TogatCB, Comatce , Braccatce : nec tamen omnes, quae
sit earum differentia, novere: quod ostendere, brevi de-
finitione proposita, veterum testimonio conabimur.
Definitur Gallia vel a regione, vel ab hominum cultu:
a regione sic; Gallia, vel Transalpina est, qua? ulterior
etiam dicitur; vel Cisalpina, quae citerior: utraque dividi-
tur in duas; Transalpina in Narbonensem et Comatam;
Cisalpina in Transpadanam et Cispadanam. Rursus h
cultu definitur hoc modo : Gallia vel Comata est, vel
Braccata , vel Togata. Comata est omnis Transalpina prae-
ter Narbonensem : Braccata , quae postea Narbonensis
dicta; Togata, Cisalpina omnis.
De Comata probat Plinius, libro iv, cap. 17,'vel 3i :
a Gallia , inquit , omnis Comata uno nomine appellata ,
in tria populorum genera dividitur amnibus maxime
distincta, a Scalde ad Sequanam Belgica; ab eo ad Ga-
rumnam Celtica , eademque Lugdunensis ; inde ad Pyre-
neei montis excursum, Aquitanica, Aremorica ante dicta. »
Apparet Narbonensem omitti, de qua separatim lib. 3,
cap. 4 1 jam locutus erat. Opinor autem , antiquitus Gal-
liam omnem Transalpinam Comatam fuisse; postea vero
Narbonerisem , in qua fuere Allobroges , provinciam h Ro-
manis factam, Romanorum hominum consuetudine alere
26 J
/|o8 . COMMENTATIO
••oinas desiisse. Intonsas enim vocat Plinius Alpinas quo-
que gentes, quarum nonnullas Narbonensis opinor Gal-
liae partem fuisse; lib. xr, eap. 37, vel 47 : «Noinina,
inquit, ex capillatis" Alpium incolis, Gallise Comatae. » Et,
quanquam reliqua quoque Gallia ab C. Caesare in provin-
ciae forinam est redacta , quia tamen Narbonensis prius
provincia facta fuerat, ideo Provincice nomine, quod ho-
die quoque retinet, semper appellata ; reliqua vero Gallia
vetus Cornalce cognomen retinuit; propterea nec Agrippa,
quum Galliam longe lateque metiretur, Narbonensis ratio-
nem habuit, quasi provincia? separatae; scripsit enim haec
Plinius lib. iv, loc. cit. : « Agrippa universarum galliarum
inter Rhenum, et Pyrenaeum, atque Oceanum, ac mon-
tes Gcbennam, et Juram, quibus Narbonensem Galliam
excludit ; longitudinem ccccxx mil. pass. latitudinem
cccxvin computavit ». Catullus carm. xxix , Comalam
appeliavit Galliain a Caesare perdomitam :
Quis hos potesi videre, quis potest pati,
Mamurram habere, quod Comata Gallia
Hubebat omnis', ultima et Britannia?

Quis porro dubitet, quin Transaipina Gallia, oon Cis-

alpina significetur in iis Antonii verbis, qua? recitat Cicero,
Philippica vnt? Galliam Togalam remitto : Comatam
postulo. Fuit enim hoc Antonii consilium , ut Cisalpinam
Galliam, D. Bruto jam eam obtinenti, relinqueret, Trans-
alpinam autem aL. Planco tunc administratam, qua? longe
■erat firmior, sibi assumeret, quo posset deinde , superatis
Alpibus in Bruti provinciam , quae Togata Gallia a
Romano vestitu vocabatur , impetum facere ; Brutoque
ejecto , urbem ipsam , exemplo Caesaris occupare : quod
Ciceronem non fugit; subjecit enim in eo loco ; Oliosus
videlicel esse inavidl. Et Philippica v : « Est , inquit ,
opinio docreturum abquem Antonio illam ultimam Gal
 DE GALLIARUM DIVISIONE. 409
liam , quam Plancus obtinet » . Comata igitur omnis Trans-
alpina , praeter Narbonensein : Togata vero Cisalpina ,
quam ab Italia amnes duo , Rubico a supero mari , Arnus
ab infero, dirimebant. Quod autem ait Plinius, ab Ancone
Gallica ora incipit , Togatce Gallice cognomine , in eo
terminos jurisdictionis non spectavit : nam ita Anconem
ltaliae adjudicasset; sed gallorum veterum incolarum ratio-
nem habuit: quis autem Anconem cis Rubiconem esse
nescit ?
Melaquoque Togatam nominat Galliam, etait; Carni
et Veneti colunt togatam Galliam. Placet autem Dionis
verba recitare ex libro xlvi , qua? galliarum distinctionem
ostendant , adjuncta nominis causa et Togatae et Comatae :
AemBu> ty]v iSyjpiav iracav , jcai tw TaXaTtav tyiv NapSovri-
ctav, AvT(dvt(j> Se- tv|v >.onrJ|v IVXaTtav , ttiv Te evTo? twv AX-
7te'wv , xai ty]v (nrep aiiTa? oOffav apyeiv &o8vivar exa"Xeiro *ai
ejtetvvi jjtev To'y«Ta. oti xai etpyivtxwTepa irapa Ta; aX>.a; eoMxet
etvat , >tai oti >tai tyi eoQijTi tti P<o[/.at>ai t?) affTtx^ eypGvTO
rion , auTvi xai S/i KojAaTa, 6'ti ot raXaTat ot TauVfl e; 3to[/.7iv
to TrXetffTov Tac Tptvjxi; avtevTe? , eirtOYijAot xaTa touto irapa
tou; aXXou? Ticav.
Braccata restat : hsec Transalpinae pars fuit, quae postea
Narbonensis nominata. Plin. lib. 111 , cap. 4 vel 5 : « Narbo-
nensis provincia appellatur pars galliarum, quae interno
mari alluitur, Braccata ante dicta, amne Varo ab Italia
discreta , Alpiumque vel saluberrimis Romano imperio
jugis : a reliqua vero Gallia, latere septemtrionali , mon-
tibus Gebenna , et Jura. » Et Mela lib. 11 , cap. 3 : « Pars
Galliae nostro mari apposita, fuit aliquando Braccata, nunc
Narbonensis. » Cicero etiam in oratione in Pisonem, Brac-
catce illum cognationis dedecns appellat, quod avus ejus
maternus , trans Alpes natus erat. Et in oratione pro Fon-
tejo, Sagatos, Braccatosque vocat Gallos, quiFonteium
accusabant , quum Narbonensi Galliae , quod ipsa declarat
4io COMMENTATIO DE GALLIAR. DIVIS.
oratio, Fonteius praefuisset. Quo patet , licet ea Galliae pars
nomen mutaverit,■ Narbonensis dicta, quae Braccata fue-
rat: ipsas tamen Braccas non esse depositas. Braccce au-
tem quasi tunica fuit omnis Galliae Transalpinae, cui sagum
imponebatur : Comata tamen potius,quam a braccis dicta,
quae capillatior fuit. Quod si quis roget , cur Braccas tuni-
cam fuisse Gallicam putem, recitabo illud Suetonii, quod
in C. Caesaris vita scriptum est : Iidem in curia Galli brac-
cas deposuerunt, latum clavum sumpserunt. Latus enim
clavus tunica senatorum Romae fuit, quem Galli braccis
depositis, sumpserunt.
GALLIARUM VETERUM

URBES

A CL. J. A. DULAURE

RECENTER DIRUTAS AC SOLO jEQUATAS

RESTITUERE CONATUR

PHILIPP. AMAT. DE GOLBERY,

1N SUPftEMA ALSATI.E CURIA CONSILUhlUS.

i
 PHIL. AMAT. DE GOLBERY

RURIS ET URBIUM AMATORIBUS

"Vie summae auctoritatis assertionem omnino falsam

peracuto ingenio protulit. Quamdiu eam in opere dicto
Memoires des Antiquaires de France1, procul profano
vulgo latitare sivit, confutatione non opus erat; supra dic-
tum enim opus non nisi doctis viris frequentatur, quorum
quisque idoneus est ad litem dijudicandam. Sed minc res
se aliter habet; in primo enim volumine Histoire de Paris,
quse vernaculo sermone conscriptaest,eamdem assertionem
Cl. Dulaure iterat, et paucis verbis , instar oraculi, senten-
tiam declarathoc modo : Elle (Lutece ou Lucotece) n'etait
point une ville; les Gaulois, a cette epoque, n'en avaient
point: ils habitaient des chaumieres eparses dans les
campagnes; et lorsqu'ils craignaient une attaque, ils se
retiraient avec leurs denrees, leurs menages et leurs bes-
tiaux dans leurs forteresses , el y construisaient a la
hdte des cabanes, oii ils abritaient leursfamilles et leurs
provisions. Ne itaque errore raperetur studiosa juventus,
refutatione opus erat: neque mihi temperare potui, quo-
minus hanc susciperem. Deerant mihi tamen> libri (jui-

l Volumen II , pag. 81 ad 14».

/,i4 PRjEFATIUNCULA p. a. de golbery.
dam necessarii; quippe qui rure scripserim : quantum
enim mihi profuisset Ptolemaeus ! quantum itineraria ! quan-
tum tabula Peutingeri! in quibus non urbes solum, oppida
et vici, sed et mansiones et mutationes notantur. At non
eodem consilio usus sum , quo Caesar ad Noviodunum , qui
expugnationem in crastinam diem distulit, ut machinas
compararet; nam hic non fossaz latitudo, non muri alti-
tudo obstabant aggredienti.
 DISSERTATIO

DE

ANTIQUIS URBIBUS GALLIARUM.

Eruditus vir nuper in medium processit, atque sibi eam-

dem tubam inflare visus est, qua usus erat olim Josuah;
sed Judaeorum ille dux ope buccinarum unius tantum urbis
moenia humi prostravit ; illustris vero Dulaure pectore
multo valentiore gaudet : vix enim spirat; ecce actutum et
primo afflatu , sedificia Galliarum omnia immenso corruunt
fragore ; ut jam neque urbs , neque oppidum , neque vicus
suo loco stare possint, quae cuncta in posterum domibus
vacua fuisse credas (dummodo opinionem sequaris a Cl.
Dulaure prolatam), quo belli imminentis tempore sese ma-
jores nostri reciperent. Caeterum ad vitae communis usum
atque ad habitationem , veteribus Gallis tuguria huc et
illuc per silvas sparsa conceduntur; qui, si minus illiscon-
tenti fuerint, sub dio agant.
In prima parte dissertationis definiendis verbis operam
dat , sensumque ita torquet ut civitas , urbs , oppidum ,
vicus, cedificium, vulgarem ac consensu omnium 6(ao>.o-
youpivyiv significationem plane amittant. Ipsum inducamus
loquentem :
Civitas avait, suivant les lieux , une acception diffe-
rente. Ce mot signifiait une nation chez les Gaulois
independanls, et une ville capitale chez les Gaulois sou-
mis aux Romains.
Quis est, qui Nostrum ita de his rebus edocuerit? IVon
4i6 DISSERTATIO
inficias eo , verbum civitas de universa gentis ditione usur -
pari. Caesar enim dixit : Nuntios tota civitate AZduorum
dimittit. Tacitus : Patescit in civitales Germania : non
opus'erat igitur testimoniis Hotmanni et d'Anville; res
ad liquidum explorata est : constat praeterea civitatis ap-
pellatione et gentem ipsam et civium jura designari. In
his omnibus sensus a serie verborum pendet; sed multum
errat Cl. Dulaure , quum ejus diversam interpretationem
locorum regionumque rationi subjiciat. Obtinuit certe ea-
dem significatio de provincia, quae de reliqua Gallia , vel
de ulla romani imperii parte, nec unquam Cl. Dulaure
in commentariis locum nobis ostendet, ubi pro urbe Caesar
vocem civitatis sumpserit. Affert tamen exempla quibus
fulciat hanc interpretationem ; agedum , ea confe,stim con-
futemus.
Lorsque Cesarparle des lieux d'habitation silues dans
la partie meridionale de la Gaule depuis long-temps
subjuguee, et qu'on nommait alors Province romaine,
et ensuite Gaule narbonnaise, oii se trouvaient des villes
colonies , des villes constituees comme celles d'Italie, des
villes chefs-lieux de territoire, alors il les qualifie de
civitates , ciles : Toulouse , Carcassonne et Narbonne ,
dit-il, qui sont les cites de la Gaule, province romaine.
Tolosa, Carcassone et Narbone, quae sunt civitates Galliae
provinciae. Si les places de la Gaule insoumise eussent ele
des villes, des chkfs-lieux de nation, de cite , comme
Vetaient celles de la Gaule romaine , Cesar les eiit qua-
lijiees de meme; il aurait f&civitas Bibracta, civitas Ge-
nabum , civitas Gergovia ; il n'ajamais qualifie cesplaces
de civitas.
Ifaec quitleni Cl. Dulaure; nec reputat, Hotmannum
quem paulo supra laudaverat, adfirmare in ipso citato
Joco , reni oinnino diversain : deelarat enim , in universo
Caesaris opprc ne selnel quidem eivitatem reponi pro urbe.
 DE GALLIARUM URBIBUS. 417
Unde manifestum fit, eum, verba a Cl. Dulaure relata de
Carcassone , Tolosa et Narbone aliter intellexisse. Nec
mirum ; patet enim cuicunque oculi adsunt , minime hic agi
de urbibus quoad moenia et domos , sed de civium coetu.
Quis nescit coloniam unamquamque per se ipsam consti-
tisse, jureque gavisam fuisse peculiari? ad hunc igitur sta-
tum rerum Caesaris verba referenda sunt; ait : « Multis
praeterea viris fortibus, Tolosa , Carcassone et Narbone , quae
sunt civitates Galliae provinciae, finitimae his regionibus,
nominatim evocatis. » Imperantur itaque coloniarum cui-
que, pro facultatibus, delectus militum ad bellum sustinen-
dum , fiuntque evocationes. Unde sequitur Caesarem hoc
loco civium conventum respexisse, non urbem. Mihi insu-
per argumentum suppeditat Caesaris alia locutio; ait enim,
lib. I,parag. 10, de Santonibus agens : « Qui non longe
aTolosatium finibus absunt, quae civitas est in provincia. »
Hic manifesto verba quce civitas ad Tolosates pertinent
omnes, ad conventum civium eodem jure fruentium. Nou
de alia tamen , sed de eadem Tolosa sermo est.
Quid nunc de sequenti argumento dicam ? II aurait dil:
Civitas Gergovia , Civitas Genabum , etc. , si ces places
eussent ete villes, ou des ckefs-lieux de Nations. Sua
ipsius debilitate corruit; nam quum civitas de hominum
eonventu, de eorum ditione et finibus intelligeretur , non
erat quod urbi quamvis praecipuae, nuricupationem tribue-
ret, non nisi regioni universae convenientem.
Noli mirari quod nunquam dixerit Csesar,cwitas Gergo-
via, qui saepe saepius scripsit civitas Arvernorum; vel quod
non legamusapudeum, civitas Bibracta, quum innumeris
in locis occurrant verba civitas JEduorum. Quod si idem
Csesar nonnunquam reposuit civitas Tolosatium , id hoc
consilio fecit, ut moneret lectorem Tolosates per seipsos
constituere rerum publicarum quasi unitatem jure pecu-
Jiari instructam, quamvis mcenibus unius tantum urbis et
IV. 27
418 DISSERTATIO
agro circumscriptam. De his tantummodo coloniis inter-
pretatio civitatis eadem esse potest quam urbis , quo voca-
bulo usus est semper ad Gergoviam aliaque Galliae oppida
designanda. Si tibi de hac nostra sententia minimum su-
perestdubii, Ciceronem adeas, qui in oratione pro P. Sexto
te meliora docebit, latini sermonis, ut credo, non sordidus
auctor. Dicit autem : « Tum conventicula hominum , quae
postea civitates nominatae sunt, tum domicilia conjuncta,
quas urbes dicimus, inventoet divino et humano jure, moe-
nibus sepserunt. » Idem in Scipionis Somnio : « Nihil est
enim illi principi Deo, qui omnem hunc mundum regit,
quod quidem in terris fiat, acceptius, quam concilia cce-
tusque hominum jure sociati , quae civitates appellantur. »
Ostendat mihi CI. Dulaure Ciceronis locum ubi de urbe
civitas dicatur; agedum, ostendat; et erit mihi magruis
Apollo. Haud ignoro tamen, scriptores nonnullos, inter
quos Verrius Flaccus quem citat Gellius, extendisse ultra
modum vocis hujus sensum. Sed hoc paulatim et ex abusu
factum. Referamus Gellii verba ( lib. XVIII, cap. 7) :
« Misitautem paulo post, Favorino librum; Verrii,ut opi-
nor, Flacci erat, in quo scripta ad hoc genus pertinentia
haec fuerunt; senatuin dici, et pro loco, et pro jure, et pro
hominibus; civitatem, et pro loco, et pro oppido, et pro
jure quoque omnium, et pro hominum multitudine. » Pergit
explicando liber a Gellio citatus, et ad alia verba transit:
sed, ut videtur e sequentibus, res Favorino non satis per-
spicua fuit ; quippe qui earum significationum monumenta
postularet, neque auctoritate Verrii Flacci commotus
esset. . . Adfirmat postea Gellius se Favorino exempla exhi-
buisse apudelegantissimos veterum reperta,quorum tamen
unum solum ad concionein pertinens servavit in Noctibus
Atticis. Quod si decivitate pariterexempla attulisset,nullus
dubito , quin hoc ipso et invitus nos magis magisque do-
cuisset romanos scriptores pro urbe nunquam civitatem
 DE GALLIARUM URBIBUS. 4i9
scripsisse, nisi pro urbe quae jure peculiari gaudebat. Sic
apud Vitruvium legimus : a Zamaest civitas Afrorum , cujus
moenia rex Juba duplici muro sepsit. » Qui locus statim
primo adspectu co&tra nostram sententiam facere vjdetur:
sed Plinius adest, qui nobis manum porrigat. Hic impedif
quominus in falsam opinionem incidamus ob Zamam
civitatis nomine insignitam , quippe qui referat , inesse
Africae oppida libera XXX , quorum Zama est. Idem Plinius
addit : « Ex reliquo numero non civitates tantum , sed ple-
raeque etiam nationes jure dici possunt. » Ex bis omnibus
sequitur, discrepare vim civitatis appellationi sublatentem
ab oppidi vel etiam urbis significatione ; ita ut civitas et
gentis quidpiam et urbis simul retineat. Verum nos, ne
Gellii quidem opinione, a nostrademoti sumus. Immo haec
ipsa controversia inter Domitium FavorinumqUe orta do-
cumento est,jam tunc temporis genuinam ac sinceram verbi
significationem in dubio fuisse , et plerumque a pristino usu
recessisse. Crediderim Gellium similitudine quadam de-
ceptum; imperatoribus enim regnantibus usu venit, ut
quaeque urbs quae gentis caput esset civitas* diceretur,
non ut oppidum ipsum designaretur, verum ut gentis appel-
latione superaddita, manifestum fieret de sede praecipua
sermonem esse. Apud Romanos quidem novae appella-
tiones citius obtinuere quam apud Gallos ; hi , secundum
Julianum, adhuc veteri nomine utebantur, quo civitatem
Parisiorum designarent: Aeux.sTtav 6vo|/.a£ou<riv o£ KeXtoi ; illi
vero perbrevi: temporis spatio novis nominibus ita abusi
sunt, ut corruptela civitates dicerentur etiam oppidaminora.
Forte hoc etiam ad rem fecit, quod Romanis idem acci-
deret, atque etiamnum Gallis , qui in extraneis nominibus
pronuntiandis valde laborant, eaque saepe de industria

i Ex quo haec dissertatio jain absoluta erat, mihi in manus incidit

illustris abbatis Belley tractatus ; Memoires de VAcademie, vol. XXXI,
pag. 12, »4i 4o, 43| 344, ubi de civitate eadem sentit, quas snpra dixi.
27 2
4ao DISSERTATTO
mutant. Res quocunque modo se habeat, interpretationem
Gellii non plane rejiciendam censeo , dummodo eam sic
intelligas, ut oppidum nonnunquam dicatur cwitas a jure
civitatis, cujus caput est. Quin adeo, ita haec Gellii supe-
rioribus consentanea erunt, ubi pari modo locus ipse di-
citur senatus , propter senatum frequenter ibi habitum.
Verbi civitas jam sensus omnes declaravimus : quod si
adessent longe plures , nihilominus oporteret , ut sibi ver-
bum constaret nulla regionis ratione de qua sumitur ;
neque enim est instar thermometri, quod pro gradu sub
quo situm est, sese sursum tollit, vel deorsum deprimit.
Aggreditur nunc Cl. Dulaure vocabulum urbis, idque
adhuc vehementius agitat. Principio adfirmat Caesarem
eo non nisi quatuor in locis usum esse ; et confestim sin-
gula examinat, ut demonstret illum aliud quidpiam sub
hac appellatione designasse. Sequamur igitur adversarium
nostrum.
In libri VII cap. 1 5 , ait Caesar : Uno die amplius XX
Biturigum urbes incenduntur. Biturigibus amplius XX
urbes fuisse, negat Cl. Dulaure, tum temporis enim Gal-
los barbaris adnumerandos declarat, quorum terra silvis
horrida fuerit. Addit insuper : si de urbibus eodem sensu
ageretur, quo noshodie urbem dicimus, Bituriges non tan-
tam jacturam parvi fecissent : neque rem referens , dixisset
Caesar; celeriter amissa recuperaturos confidebant. Pergit
Cl. Dulaure, ineptissimumque affert argumentum. Dixerat
apud Caesarem paulo supra Vercingetorix oppida incendi
oportere, ita ut in easdem XX urbes caderet appellatio
oppidorum ( quae res meo quidem judicio ad confutandum
Cl. Dulaure sufficeret ). Dulaure conclusionem omnino
diversam deducit, nempe urbes non esse, quas memoravit
Caesar : nam oppida (dummodo somniis confidas eruditi
viri) loca sunt omnino vacua, incolisque destituta. Caete-
rum quia ante dixerat quoque idem Vercingetorix, vicos
 DE GA.LLIARUM URBIBUS. 421
atquc cedificia incendi opportere, Cl. Dulaure qui erro-
rem errore fulcit, docet haec omnia oppida ( vacua sci-
licet ) et vicos , et tuguria sub indicatione XX urbium sub-
intelligenda esse. O mirum argumentum! Quis est, qui non
intelligat superiore paragraphoVercingetorigem, ut Gallis
clarum facinus suaderet , singula enumerasse quae essent
comburenda ; itaque nunc vicos aedificiaque , nunc oppida
(vel urbes) recensuisse? Contra in §. 1 5 , Caesar loquitur,
necjam Vercingetorix ; de re peracta ibi sermo est, quam-
obrem praecipue memoriae traditur incendium XX urbium,
ut, hoc cognito, lector ipse supputare possit , quanta vi-
corum aedificiorumque copia eadem die interierit.
Praeterea adversarius noster videtur Galliae pristinum
statum non satis respexisse, quum dicat in Biturigum di-
tione, nunquam, ne prosperrimis quidem temporibus ,
tantum urbium numerum exstitisse; quod si fecisset, certo
illi non excidissent innumerae gentium migrationes , inde
profectae. Constat praeterea ex Strabonis libro IV, nullo
tempore regionem a Gebenno monte ad Oceanum fuisse
opibus ditiorem. fi a»/) Ttao-a o-&tov ipepei) tcoXuv , xai xey-
j^pov xai (SaXavov xai (3oo-XYi'(/,aTa TcavTota' apyov £' aurfis ouSev,
TcXyjv eiti tkeai xextoXuTat xat &pu[.iots"xaiTOi xal touto cuv-
oixetrat TvoXuavSpwTTta (jtaX^ov yi sirtfieXeta. Kat yap Toxao^ei;
ai yuvatxe; , xat Tpe<petv ayaSat. Patet igitur majores nostros
fertilem terram hominibusque frequentem habitasse , non
solitudinem , ut etiam testatur Plutarchus in Caesare, §. 1 5 :
Etyi ou&e &e'xa Tco7.e[A7)sai; irept Ta^aTtav Tro^et; ptev uTcep oxTa-
xocta; xara xpaTO? eiXev eGvyj S' e^etpwcraTo TptaxoVta. Mu-
ptao-t &e TrapaTa^afjtevo; xaTa pLepo; Tptaxostat? , exaTov ptev ev
^epffi o^te'<p8eipev , aXXa? $1 Too-auTa? e^wypvio-ev. Profecto si in
Gallia octingentae urbes captae numerantur, nihil mirum
Biturigibus fuisse amplius XX. Praesertim quum Plinius,
postquam in descriptione provinciae , urbes in mediterra-
neo coloniae sitas recensuit permultas, haec subjecerit :
■>■ 7 3
422 DISSERTATIO
Oppida vero ignobilia XIX, sicut XXIV Nemausiensi-
bus attributa. In exiguo igitur provinciae angulo , praeter
nobiliores indigenarum urbes et latinas , quas Plin. nomi-
natim enumerat , adhuc XIX oppida exstructa erant. ldem
Plinius lectorem ubique monet, veram originem cujusque
urbis respiciat : itaque sunt quaedam, quas indigenarum esse
dicat expresse. Quis audeat nunc Riturigibus urbes dene-
gare , nisi forte Cl. Dulaure, qui oppida non esse urbes
putat? Sed hanc opinionem infra fusius refellemus : ad
Caesaris locum revertendum est. Dio refert idem incen-
dium , et rdXet; appellat, quas Caesar urbes dixit; ra ts xepti;
TtavTa ou^ otc(o; aypou? i x,ai[/.a;, txXka. xat ittftet;, a<p' wv w<pe-
Xetav Ttva ececrSat ciptfft irpoce^dxwv, jtaTe<p>.e^av. Argutiisnos
deludere conatur Cl. Dulaure, quum negat potuisse dici de
Biturigibus urbes incendentibus : celeriter amissa recupe-
raturos confidebant. Hic de salute ac libertate gentis dimi-
candum erat, et parum certo intererat, combustas esse
domos et urbes :,nihil sunt reipsa nisi lignorum et lapidum
moles^et.victorissaevitiaplus damni victis affert, quam ur-
bium omnium de integro exstructio. In aliam praeterea conse-
quentiam incideremus , si interpretationem a Cl. Dulaure
propositam sequeremur, scilicet ut appellaremus urbes, qui
vici sunt, immo et aedificia singula; quod omnino exemplis
caret. Nusquam Caesar tantam insulsitatem professus est ,
ut vicos vel aedificia appellatione urbium insignirel. Pror-
sus falsum est, quod de capite 17 addit Cl. Dulaure:
licet dixerit ibi Csssar : « Summa difficultate rei frumen-
tariae affecto exercitu , tenuitate Boiorum , indiligentia
^duorum , incendiis aedificiorum » nemo hinc cum Cl. Du-
laure credet iterari verbo aidificiorum designationem
viginli urbium m cap. 1 5 factam. Denique decimum quar-
tum etsi minime attento animo legas, non te fugiet eadem
gradatio servata,quae apud Dionem. Loquitur enimCaesar
primum de proposito incendendorum aedificiorum vico
 DE GALLIARUM URBIBUS. /ta3
rumque;et paucis intermissis , de eodem proposito jam ad
oppida extenso : postea m c. 1 5 summam rem, scilicet XX
urbium eversionem memorat : denique in c. 1 8 de agrico-
larum aedificiis igne consumptis sermo est , ut ex ipso sensu
patet; frumentum enim rure praecipue in aedificiis servatur.
Caesar in eodem capite vocem urbs iterum usurpat.
Bituriges enim Avarici eversionem deprecantur, et ad
Vercingetorigis pedes procumbunt « ne pulcherrimam to-
tius Galliae urbem , quae et praesidio et ornamento sit civitati ,
suis manibus succendere cogerentur. » Primum id bene
notemus , interpretem graecum in hoc ipso paragrapho
verba omnia, de quibus disserit Cl. Dulaure, eadem voce
graeca reddidisse : £&e'ovTo tAvj ttiv xtxXkism cyeSov tt;? Yoikoi-
Tia; <ji)|/.7caG7)$ ■k67.iv (urbem) cpulaxvfv ts xai xosjxov Tij c^e-
Tspa TrtfXei (civitati) ouuav, auTo^eipe; xaetv avay/ca<j6r'<7owTo,
et paulo post quum eidem interpreti occurreret vox oppidi,
idem fecit : « defensores oppido idonei deliguntur » ixavoui;
x%<; iroXew? aTcofAay^ou; e^eiXov" manifestum jam Avaricum , ab
eodem rerum scriptore, in eodem loco et urbem vocari et
oppidum , idemque apud Graecos iroXn; dici , et insupef
nobilitari apud Caesarem epitheto non nisi urbi conve-
niente. Apud veteres saepe saepius loca invenies, ubi in idem
congruant urbs et oppidum, et ne exemplorum nubem
inducam , Titum Livium mihi opem laturum arcesso , Me-
lamque , Pliniumque , quorum primus de Hannibalis in
Galliam transitu referens, Illiberim nominat oppidim : ibi
enim Carthaginiensium dux deitinere per Galliam egit cum
regulis quibusdam. Pomponius Mela , qui alter est, ait
« Vicus Illiberri , magnae quondam urbis et magnarum
opum tenue vestigium » . Tertius ( Plinius scilicet) eadem
fere ad verbum expressit : « Illiberis, magnae quondam
urbis tenue vestigium. » Ex his bmnibus patet, Illiberim
temporibus Hannibalis opulentum fuisse oppidum , pau- ,
latimque imminuto splendore in vicum degenerasse, ita ut
*74
4^4 DISSERTATIO
coeetaneis Plinii, nihii nisi tenue vestigium fuerit magnae
quondam urbis, vel magni opulentique oppidi. Congruunt
inter se appellationes , ope vocis quondam, qua certo rem ad
idem tempus referunt tres illi scriptores. Adde quod Avari -
cum uno ac eodem paragrapho , id est, in eodem temporis
articulo , utramque consequatur appellationem , et nihil
profecto dubii supererit, quin Cl. Dulaure a sincero ver-
borum sensu prorsus alienus sit. Non erat igitur , cur ad-
versum Caesarem mussitaret , eumque temerariae locutionis
incusaret, quod Avaricum non semper oppidum, sed ur-
bem etiam dixerit.
Attamen Caesar quantus est, nihil nisi falsa eloquendi
genera profert, quide Gergovia aeque ac de Alesia audaculo
quodam sermonis abusu scripserit, prospecto urbis situ.
Cl. Dulaure illi bellum indicit quam asperrimum : nec
mora; locutionem aggreditur, eamque Caesari familiarem
fuisse declarat, quiurbem appellat, quae non urbs est , nulla
Alesiae Gergoviaeque status ratione habita. Quin Cl. Du-
laure opinatur, hanc vocem eodem sensu fere usurpatam
esse , quo orbis , et gallice vertendam arrondissement ,
pajs, region; vel germanice Bezirk, Land, Gegend; nam
secundum Varronem , vocem urbis ab orbe procedere. Sane
in confutandis hujus modi argutiis non multum sudabi-
mus. Non reputavit Cl. Dulaure , locum sic intellectum
carere ipso communi sensu , praesertim siinterpretationem,
ut supra , ad Bituriges referas ; neque enim incendi potest
regio vel terra , neque Bituriges tantam professi essent
insulsitatem , ut Vercingetorigi supplicarent , ne regionem
everteret, civitatis, id est, iterum regionis, ornamentum.
Nec felicior est Cl. Dulaure in Varrone interpretando : de-
ducit enim summus ille latini sermonis magister ab orbe el
urbo urbes. Haec verba a Cl. Dulaure perperam vertuntur ;
subjicit enim Varro causam,cur aborbe eturbo urbs pro-
eesserit : « quare oppida quae prius erant circumducta ara
 DE GALLIARUM URBIBUS. 4a5
tro. » Porro orbis, de quoVarro loquitur, est sulcus in or-
bem ductus; urbum est aratri pars, cujus ope sulcus duce-
batur. Praeter Varronem , Ennium et Ovidium et Festum
adire poteris. De regione et terra ne mentio quidem est.
Ovidius ait , lib. iv fastorum , 8 2 5 :
Inde premens stivam designat moenia sulco ,
Alba jugum niveo cum bove vacca tulit.

Nescio tamen , cur Caesarem contra Cl. Dulaure defendam :

opinatus est forte adversarius noster, Romanum illum, ut-
pote qui vitae maximam partem in provinciis degisset, ur-
bani ac sinceri sermonis ignarum fuisse, ita ut oppidano
quodam et incondito dicendi genere uteretur. Haec Cice-
ronis verba aperte demonstrant, oppida hominum referta
exstitisse; alias nulla genera dicendi nec prava neque ele-
gantia ibi praevaluissent. Varro denique litem dirimeret,
dummodo lis adesset, ait enim expresse : referta hominum
oppida.
Rem nunc ad liquidum explanavimus ; et satis constat
oppida fuisse domicilia Gallorum, ut in reliqua terra. Roma-
nis enim scribebant Caesar aliique rerum narratores , non
Gallis. Itaque significabant rem quamcunque verbo, in
Italia, de eadetn re usitato. Quod si minus fecissent, nulli
sub intelligentiam cecidisset eorum scriptura. Quoties-
cunque igitur differentia , quamvis minima, in rebus occur-
rebat,lectorem monuere, neverborum similitudine decipe-
retur. Quamobrem Caesar Britanniae oppida fuse describit, ut
a communi terrarum usu discrepantia. Num idem de Gallia
fecit? minime. Fueruntcerte omnium reliquorum similia.
Verum enimvero lubenter agnoscimus eruditum Du-
laure aliquid notatione dignum in medium attulisse , quum
declararet oppidum semper de loco munito intelligr et
mcenibus cincto. Quin et illi concedimus etiam, vacua hujus
modi loca munimentis circumdata, oppida perhiberi apud
426 DISSERTATIO
veteres1; sed quasi nobis nullibi cum Cl. Dulaure sen-
tiendi faciiltas concederetur , rejicimus omnino jejunam
ejus interpretationem , qua oppidum graece ippoupiov esse
vult. Hoc in quibusdam casibus ita sit , non repugno ; sed
multo saepius Graeci Romanorum oppida iroXet? appellavere,
et rursus Romani Graecorum itokeu; bppida interpretati sunt :
antiquissimo ac clarissimo exemplo rem absolvam ; apudEn-
nium legimus : Athenas, antiquum , opulentum oppidum.
Admittamus itaque <ppo<ipiov, ut sinceram verbi versio-
nem , quotiescunque de munitionibus agitur, nullo respectu
inhabitantium , qui tamen adesse possunt. Nihil obstabat
hoc modo , quin Strabo , quem perperam citat Cl. Dulaure
cle iEduis diceret : To twv E&outov eOvo; •rcoXiv eyov Ka&jX-
Xtvov eVi tw Apapt xal (ppouptov BtSpaxTa. Parum refert
scripserit cppouptov nec ne; nihilominus Caesar de eadem
urbe loquitur, ut de oppido JEduorum longe maximo ac
copiosissimo. Gergoviam pariter (ppoupiov dixitDio, licet
Ca^sar eam urbem vocaverit , prospecto urbis situ.
Verum longe a veritate alienus est Cl. Dulaure , quum
adfirmat Caesarem in quatuor tantum locis voce urbs usum
esse. Falsam prorsus supputationem fecit; nam actutum
illi quintum locum ostendam , talemque, ut si vel minime
bonaD fidei studeat , nos in posterum a reliquis locis indi-
candis immunes faciat : « Tum vero ex omnibus urbis par-
tibus orto clamore, qui longius aberant repentino tumultu
perterriti, sese ex oppido ejecerunt: » ne ad taedium usque
rem perducam , non iterandum censeo, quodjam aliis in locis
notavi. Hoc loco (qui in libriVII,cap. 47? legitur) urbs
et oppidum Gergovia dicitur, quam- Dio <ppooptov nuncu-
pat. Ex his omnibus sequitur, nullius momenti esse appel-

i Sane multum patet id quod concedimus. Varro autem nos hoc

loco quoque imniunes servasset ; ait enim : est oppidion ab ope dictum , quod
munitur opis causa ubi sint, ct quod opus cst ad vitam gerendam t ubi habitent
tuto.
 DE GALLIARUM URBIBUS. 427
lationem ippouptov a Strabone Bibractae tributam. Quaeritur
tamen cur Cl. Dulaure, qui citando tantam impendit ope-
ram , non integrum transcripserit Strabonis locum ; aut cur
dimidiam phrasin silentio praeterierit : in aperto responsio
est ; id hoc consilio fecit , ne lectori verba Ttokvt KaSuX>.tvov
revelaret , qui itol.ets in Gallia nullas esse velit.
Verum ne haec quidem adversarium nostrum a propo-
sito deturbant , neque eum impediunt, quominus urbes solo
adaequet; quem scopum ut tandem consequatur, Caesarem
inducit et Tacitum inter se pugnantes. Nam prior de ad-
ventu suo in Germaniam ait : « Ab iis cognovit ( Caesar )
Suevos, posteaquam per exploratores pontem fieri compe-
rissent , more suo concilio habito , nuncios in omnes partes
dimisisse, uti de oppidis demigrarent; liberos, uxores, sua-
que omnia in silvas deponerent ; atque omnes qui arma
ferre possent , in unum locum convenirent. » Haec quidem
Caesar. Tacitus autem : « Nullas Germanorum populis
urbes habitari satis constat; ne pati quidem inter se junctas
sedes. » Exsultat nunc laetitia Cl. Dulaure , et exclamat:
Agedum ; Germanis nullae urbes erant , et tamen oppida Cae-
sar apud eos invenit : quid manifestius , quam haec oppida
simpliciter munimentafuisse,idemque deGalliaobtinuisse?
Cave , amicissime , cave ne nimia festinatione triumphes
de hoste nondum superato. Numquid te fugit Caesarem de
liberis uxoribusque meminisse , qui repentino ejus adventu
in silvas abducuntur , et ab oppidis ut a consUeta sede remo-
venturPMira sane discrepantia intercederet, siCl. Dulaure
nobis auctor esset; dixitenim innumeris in locis, Gallos et
viros et feminas cum liberis senibusque in oppida confugisse
antea vaeua , quum hostis appropinquaret;nunc necessitate
citandi coactus nobis Germanos ostendit , oppida , quam
primum possunt, periculo imminente deserentes, et pi-
gnora sua carissima modo longe diverso servantes. Gal-
lia tamen in conspectu Germaniae erat, Rheno tantum
4*8 DISSERTATIO
interiluente. Nec opinor, spatio perexiguo intennisso , op-
positas omnino securitatis salutisque vias secutos esse ma-
jores nostros. Crediderim potius, similitudinem a propin-
quitate natam ; ita ut, salva Taciti fide,Suevis oppida quae-
dam essent. Gentes enim in confiniis sitse , semper una ad
alteram accedunt , et utraque sensim morum ajterius par-
ticeps fit. Tacitus de unive.rsa Germania loquitur, nec
erat quod propter perangustum littoris tractum exceptio-
nem statueret.
De urbibus et oppidis , quod ad verborum sensum attinet
jam peractum est. Vicos nunc adeamus. Hic nihil obstat
quo minus cum Cl. Dulaure consentiamus. Ait enim : si
de urbe sermo est , vicus vertendus est gallice quartier ;
sin minus, idem erit quod apud nos village. Caesar,
lib. I,§ 28 , quum Helvetios devicisset, jussit « restituere
ipsos oppida vicosque quos incenderant. » Idem , lib. III ,
cap. 29, vicos cedificiaque accendit; lib. IV, cap. 19,
apud Sigambros idem quam apud Morinos facit; denique,
lib. VII, cap. i5, Vercingetorix Biturigum cedificia et
vicos comburendos esse statuit. Miror adversarium nostrum,
qui tamen ipse fatetur vicum esse locum habitationi in-
servientem, non reputasse in primo locorum supra lau-
datorum , vocem vicus opponi voci oppidum. Haec oppositio
manifestior fit conferendo quae apud Caesarem post quar-
tum locum statim subsequuntur. Prceterea oppida incendi
oportere; ita ut procul dubio ad unam eamdemque pro-
gressionem pertineant aidificia, vici et oppida. Graeci
autem, ubi jubet Caesar aedificia et vicos incendere, ver-
tunt xwjAai; xal xaWSa? , vel accuratius xwpx; xai otxoSopf-
f/.ara. Iidem simul ac de oppidis et vicis narratur , dicunt
rco^et? xal xw[/.a; ev£7rpY]<rav. Luce clarius est, et Graecis, et
Romanis, et Gallis tria genera habitationis usitata fuisse,
sicut et nobis sunt villes , vi/.lages et maisons, germa-
nice Sta>dte , Dctrfer , und Haiiiser.
 DE GALLIARUM URBIBUS. 429
Non posthac cum Cl. Dulaure de significatione verbi
cedificium disceptandum censeo, licet eam supra modum
urgeat. Varronem enim praesto habeo, quasi terriculum
quo illum a tecto, ut nocuam avem abigam. Ait enim Varro,
cedificia nominata a parte, ut multa; unde sequitur verbo
sublatere partem tota significatione minorem, ut etiam
Pomponius Festus notavit ; haec pars cedes est. Porro si
cedificia pluribus constant sedibus , non male redderetur gal-
lice aedificium plurali casu bdtiments ; nam expresse apud
eumdem Varronem paulo infra Iegimus 3edificium denvari
ab cedibus et faciendo. Quin adeo aedificium plures simul
aedes in unum cohaerentes nonnunquam denotat. Si quis
hanc opinionem, ut insolitam, rejiciendam putet, idem
Varro sese nobis offert, qui dicat; maximum cedificium est
oppidum ab ope dictwn; itaque linguae latinae summus ille
magister, sine dubitatione, integram urbem voce cedifi
cium designat, eaque singulari casu utitur. (Varro de ling.
Lat. IV; Edit. Bipont. pag. 3c) ; Vol. I.)
De verborum significatione satisfecimus : superiora
nunc summatim in memoriam revocemus.
De civitate statuimus, ad publicam divisionem plerum-
que respicere; urbem declaravimus eodem sensu reponi
quo apud Graecos dicitur ttoXi? ; ita tamen , ut saepius de
oppidis praecipuis intelligatur quam de minoribus.
Tertio loco docuimus oppidum quoque Graecorum esse
iroXw, sed locum munitum indicare, utgalliceJbrteresse,
germanice Festung. Cives intus habitent nec ne , parum
refert.
Ostendimus praeterea vicum plerumque esse locum ha-
bitationi agricolarum inservientem , rure situm, ac moeni-
bus destitutum.
Denique cedificii pristinum sensum reduximus, salva
verbi cedes significatione , qua pluribus in casibus familioe
domicilium designatur.
/,3o DISSERTATIO

II.

His praemissis, secundam partem dissertationis Doct.

Dulaure adoriamur. Hac , perinde ac si officio fungeretur
eodem quo angelus ille terribilis, qui Evam Adamumque
flammante gladio e paradiso ejecit, majores nostros Cl.
Dulaure de oppidis demigrare jubet ; domos et urbes
complanat. At nos qui contra tantum patriae vastatorem ,
minus idonei simus ad prselium in aperto committendum ,
e longinquo illum observabimus , juxtaque iter faciemus ,
montium cacumina servantes,instar indefessorum militum
qui Hispanis Guerillas dicuntur: et simul ac occasionem
nacti erimus, in hostis latera invadentes, eum nulla inter-
missione lacessemus.
Ecce pugnae signum dat : Chez les Gaulois , les insti-
tutions qui caracterisent nos villes n'etaient pas conte-
nues dans des edifices , ni reunies dans des lieux habites ;
c'etait sur les frontieres des nations que se rendaient
les marchands, que se faisaient les echanges, que se
tenaient les Jbires et les marches , et cet usage en plu-
sieurs pays de la France subsiste encore. Les affaires
poliliques , judiciaires et administratives se traitaient en
plein air, sur des Jrontieres, et dans des lieux sacres.
Cesar nous apprend que les assemblees de la Gaule se
tenaient, non dans une ville, mais sur lesfrontieres des
Carnutes.
Priusquam ad csetera progrediar, notandum est, pace ad-
versarii nostri , verba in finibus hic non eodem sensu
sumi, quo diceres in confiniis; neque gallice bene verti sur
lesfrontieres. Sed hoc nihil interest. Minime inficias ivc-
rim , conventum Galliae universum sub dio habitum fuisse ,
nec video quomodo se res aliter haberi potuerit. Queenam
eniin urbium forum huic coetui praebuisset satis patens?
Romae in campo Martio comitia habita sunt; Lutetiae
 DE GALLIARUM URBIBUS. /43i
Parisiorum legationes civium militumque fcederatorum in
campum convenerunt pariter Martis dictum ; num inde
sequitur Romam ac Lutetiam nullas esse ? Nundina? atque
solemnitates publicae etiamnum juxta urbes in patentio-
ribus locis celebrantur; num idcirco errore laboramus,
quum nobis persuasum sit, nostra domicilia urbibus inesse?
Verum jam recurrit erud. Dulaure, novum argumentum
afferens hoc modo : Druides de omnibus publicis contro-
versiis privatisque constituunt; at hi in silvis degunt; deest
igitur Gallis communis negotiorum locus, vel gentis caput.
Quis Nostrum impulit , ut negaret praeter Druidas ullos
fuisse magistratus, ducesve? Nam ut de equitibus sileam
numero ambactorum clientiumque insignibus , facile e
Caesaris textu ostendam praefuisse cuique civitati senatum.
Lib II, cap. 5, Senalum omnem ( Remorum scilicet) ad
se convenire jussit; Venetorum, Neryiorum senatumquo-
que memorat Ceesar. Fuit senatus Agendici, fuit quoque
Lexovii; et interdum regna a potentioribus usurpaban-
tur, ut ait Caesar. Praeterea non accurate Iegit Cl. Dulaure
locum deDruidibus; non eniro ibi dicitur : Driudes de om-
nibus controversiis constituunt, sedJere de omnibus, ut
necessario de reliquis alii decernerent magistratus. Quin
et adversario nostro demonstrem facile, Gallis nullum hu-
jus generis commodum defuisse, qui , ut nos Strabo docet,
habuerint etiam preepositos , quos appellamus des droils-
reunis et de Voctroi; ait enim de odio agens inter jEduos
et Sequanos nato : AW eweTEive tyiv zyQpm vi tou TroTap.ou
epi? Toii ^ieipyovTO? auTou;, exaTepou eSvou; i^iov a^toijVTo? eivat
tov Apapa -/.oli eauTw Trpocvixetv Ta Siayuytxa r£ki)- vuvt
uit6 toi; PtojxatQn; axavT' e^-tv. Haec profecto documento sunt
jam tunc temporis publicam aerarii administrationem exsti-
tisse nostrae fere similem. Pergit nihilominus Cl. Dulaure,
atque solemnia religionis sacra in silvis habita esse asserit;
idque merito, nam ad nostros dies servata sunt Druidum
 43a DISSERTATIO
monumenta ; sed qua de causa hujus rei meminerit, non in-
telligo. Nostris temporibus quoque monasteria diruta sunt
in silvis : num idcirco posteri credent nos silvis, nec urbi-
bus inhabitasse? Postremo CI. Dulaure eadem vestigia
premit, quibus ante ingressus est, putatque argumento quam
optimo urbes eversas esse, quum objiciat eas nullibi a Cae-
sare civitatis vel municipii appellatione insignitas reperiri.
Nobis, ne eadem semper recantemus, de civitate tacen-
dum est,non item de municipio. Miror tamen viro sum-
mae doctrinee, apud Gallos nondum subactos desiderari
constitutionem omnino romanam. Quis risum teneret, si
apud Turcas eosdem magistratus quasreremus quam apud
nos? si verbigratia Constantinopoli vel Taurini diceremus
adesse perinde ac Parisiis vel Argentorati, quos vocamus
maires, adjoints, conseillers municipaux? Nunquam mihi
persuasum erit, doctum adversarium nostrum sub muni-
cipii appellatione moenia et eedificia intellexisse , quamvis
idem de civitate fecerit.
Attamen illum nihil de sententia deturbat, qui se viae
jam accingit , Caesarem per universam Galliam de oppido
ad oppidum secuturus, ut ea ad nudum everrat. Prima
castra ad Noviodunum ponit , et bellicum sic canit : Cesar
entre dans le Soissonnais : il apprend que /'oppidum de
ce pajs appele Noviodunum elait vide , et ne contenait
personne pour le defendre; ainsi qu'il poiwait s'en em-
parer sans resistance : mais il remit cette expedition
au lendemain. Cependant les habitants du Soissonnais,
avertis du progres de Cesar , vinrent pendant la nuil
occuper cet oppidum ; et la multitude s'y refugia. Quot
verba , tot fere errores. Cl. Dulaure causam praeterit, cur
Caesar aggressionem in crastinam diem distulerit, eumque
inducit, ut virum ingenii levis , qui rationis expers diceret :
Istius negotii me hodie taedet; jam advesperascit ; cras
quum dormiero, ad oppugnationem incumbemus : Caesar
 DE GALLIARUM URBIBUS. /433
nullomododicit, fuisse Noviodunum vacuum, sed vaaium
ab defensoribus , ut expresse addit. Eodem sensu apud
nos poetarum princeps Mithridatem exhibuit, Romse rui-
nam cum filiis meditantem :
Que dis-je! en quel etat croyez-vous la surprendre?
Vide de legions qui la puissent defendre

Neque repentino animi impetu Gaesar aggressionem distu-

lit; imo expugnationis periculum fecerat : « Sed propter
latitudinem fossae murique altitudinem paucis defenden-
tibus expugnare non potuit. » Manifestum est praesidium
quamvis paiicis constans, natura loci fretum, sustinuisse
* Romanorum impetum ; Caesarem contra machinas arcessi-
visse, quibusrem meliori successu susciperet: «vineasagere,
quaeque ad oppugnationem usui erant , comparare coepit , »
sed noctu ( hic praecipue sensum turbat Cl. Dulaure )
oppido defensores subveniunt, quod Caesar ita exprimit:
« Interim omnis ex fuga Suessipnum multitudo in oppi-
dum proxima nocte convenit. » Cl. Dulaure sub his verbis
agricolas intelligit, omnemque imbellem turbam , qua in-
terpretatione nihil fallacius est. Interpres graecus reddi-
derat : Ilav to twv Soueaciovwv irWjBo? ex ty)? (puyy); T-?j siriouffvi
vux.ti ei; TauTYiv tyiv tco>.iv ave^wpy,<yav. Eadem die Caesar
Belgas magno praelio fuderat, cui adfuerant Suessiones.
Verba itaque ex fuga h. vt\c, (puy^? a^ pugnam pertinent,
et ad milites fugatos (videris paragraphum 1 1 , libri II).
Fecerant enim Suessiones , quod semper moris fuit, prae-
sidia imminuerant, ut hosti majoribus copiis obviam irent :
et nunc accepta clade, sese in quaecunque proxima oppida
recipiunt.
Adversarius noster quum ad Noviodunum repulsam
passus sit, citato itinere Venetorum urbem petit. « Ve-
neti de adventu Caesaris certiores facti , oppida muniunt,
rumentum ex agris in oppida comportant. » Nihil mirum
ir. 28
 434 DISSERTATIO
sane; idem facimus et nos, vocamusque approvisionner et
armer les places Jbrtes. Hoc tamen Cl. Dulaure aliter
interpretatur, opinaturque in Venetorum oppidis neque vi-
ros,nequefrumentumanteRomanorumadventum exstitisse.
* Profecto posteri, dummodo pari ingenio praediti nascantur,
peractis fere mille annis , si rationes inveniant procurato-
rum commeatui praepositorum , nulla dubitatione declara-
bunt, Moguntii et Argentorati superiori bello, neque cives,
neque frumentum fuisse ; constare enim repertis praepo-
sitorum rationibus, et viros et virorum quotidianum victum ,
tum primum , quumjam hostis oppugnationem minitaretur,
invectos esse. Verum Veneti , quorum nunc domos tuemur
(quum erudito Dulaure scopas dissolvamus ) , duplici con-
silio frumentuin comportabant , ut ipse legere potuisset
paulo supra : « Neque nostros exercitus propter frumenti
inopiam diutius apud se morari confidebant. » Caeterum
Venetorum oppida a Dione vocantur : IloXei? eV £pu|/.v<ov
^wpttov i^pujjievai. i t
Nunc ad Senones iter tendit. . Caesar , lib. VI , cap. 4, ait :
« Acco jubet in oppida multitudinem convenire : conanti-
bus , priusquam id effici posset, adesse Romanos nuntiatur :
necessario sententia desislunt, legatosque deprecandi causa
ad Caesarem mittunt. » Idem fere Biturigibus accidit, ut
notat Cl. Dulaure., « Hi sine timore ullo rura colentes
prius ab equitatu opprimuntur , quam confugere in oppida
possint. » Les Jbrteresses. etaient donc vides d'habitanls
et de defenseurs avant Varrivee de Vennemi , puisque,
lors d'une attaque imprevue , elles nepresentent pas la
moindre resistance ; que la natiort entiere se soumet san.s
esperer aucun secours , el que le vainqueur ne se donne
pas meme la peine de les assieger. Constat, neque ne-
gari potest, his oppidis defensores defuisse. Caesar praeter
opinionem Senonum et Biturigum venerat, « ut etiam illud
vulgare incursionis signum hostium , quod incendiis aedifi
 DE GALLIARUM URBIBUS. 435
ciorum intelligi consuevit , Caesaris id esset interdicto sub-
latum. » Utrum agricolae caeteraque imbellis turba in oppida
confugerint nec ne, parum refert. Nullus est qui hac de
causa audeatnegare,abfuisseantea,qui ibi habitarent tuto,
secundum Varronis verba jam laudata. Sin minus , eadem
insulsitate laborat , quam qui assereret, nos Lutetia excidisse
paucis abhinc annis , quum vicorum Pantin, Gonesse el
Romainville, aliorumque incolas, viros et mulieres promis-
cue, intra urbis mcenia reciperemus advolantibus Cosacis.
Atuatici, quum Nerviis opem laturi essent, de eorum
clade certiores facti, jam ut propriae saluti consulant, ca-
stella oppidaque deserunt, suaque omnia in unum oppidum
egregie natura munitum conferunt. Cl. Dulaure iterum
haec sihi argumento sumpsit; ejus tamen interpretationi
versionem graecam antepono : iroXei? airoXiirovres , hoc idem
est quam praesidia educere; to desertis enimnon absolute
dictum. Sermo est de exercitu qui Nerviis auxilio venerat.
Idem exercitus est, qui praesidiis omnibus deductis, unum
oppidum defendit; neque id me movet, quod sua omnia
ibi conferant. Semper enim moris fuit, ut pretiosissima
quaeque hoc modo ab hostium cupiditate servarentur.
At Cl. Dulaure iterum in Venetos infesto agmine ruit :
Cesar, faisant la guerre aux Venetes , s'empara de
plusieurs oppida, et declara qu'il n'en retirait aucun
avantage, frustra tantum laborem sumi, parce que les
Venetes abandonnaient leurs forteresses , et prenaient la
fiute, et qu'en s'en emparant, il ne parvenait ni a les
arreter, ni memea leur nuire. Cur haec dixerit Caesar, satis
liquet; Veneti enim classi praecipue studebant; quo facto,
ipse statuit classem exspectandam. Cl. Dulaure exclamat :
Qui fieri potest, ut oppidorum occupatio victis nihil damni
attulerit, qui ne repugnaverunt quidem? Primum respon-
deo, Caesarem dicere expresse oppidis captis, unde con-
cludi potest oppida, priusquam caperentur, fuisse defensa.
 436 DISSERTATIO
Deinde id tibi notes velim, romanum ducem scripsisse,
ut imperatorem decebat,qui nihil inter damna recenseret,
nisi hostium vires facultatesque minueret. Dijudicantur
apud Caesarem et commoda et incommoda, prout de vic-
toria, aut clade decernunt.
G. Dulaure hibernorum a Caesare in oppido Bibracta
et Genabo peractorum nullam habet rationem : « Hiema-
« verit ibinec ne, non refert. Patuit certe illi deambulatio
« quocunque versus voluptas traheret, nullum enim aedi-
« ficium obstabat. » Credideris adversarium nostrum nun-
quam legisse libri septimi paragraphurn 4 2 i ubi de
Aristio iter ad legionem faciente narratur , simulque me-
morantur Romani, qui negotiandi causa Cabilloni erant ,
et eadem de causa aderant quoque Genabi. Num opinatus
est forte Romanos inter se invicem emisse , et rursus ven-
didisse, qui continuo adfirmet Cabillonum et Genabum va-
cua fuisse? Sed quaeritur, quo tandem modo Carnutes furtim
ingressi sint , si eorum nullus intus habitasset; si nemo
eorum, neque quisquam nisi Romanus praesto, fuisset ad
signum dandum : Carnutes enim , ut ait Caesar , dato
signo, Genabum concurrunt , et interpres graecus axo
0-uyxeiu.evou (Lib. VII, §3 ).
Non felicius elegit Cl. Dulaure exemplum de Epere-
dorige Noviodunum capiente ( Lib. VII, § 55 ).
Sequuti sumus Cl. Dulaure de vestigio fere ad vesti-
gium, et jam satis Galliam peragravimus : nunc superest, ut
in explicandis Caesaris quibusdam locis , illum refellamus.
Libro VI , § 1 2 , ait Caesar : « In Gallia, non solum in
omnibus civitatibus atque pagis partibusque, sed paene
etiam in singulis domibus factiones sunt. »
Audi nunc , amice lector, quid ex his faciat Cl. Dulaure:
« Par le territoire de chaque nation de la Gaule ( civitas) ,
par les divers canlons dont chaque terriloire etait com-
pose (pagi), par les parties de chacun de ces cantons
 DE GALLIARUM URBIBUS. 437
( partes), par les maisons qui se trouvaient dans chacun
de cescantons (domus), Cesar avoulu designer Vuniver-
salite de la population; la totalite et les parties subdi-
visees de tous les lieux habites chez les Gaulois ; dans
cette enumeration , les oppida ne sont point compris. On
ne trouve aucune expression qui signi/ie une ville: il n'en
exislait donc pas chez cespeuples, etles oppida n'etaient
donc pas des lieux ordinaires d'habitation.
.His pronunciatis magnopere exsultat, quasi aedificio jam
culmen imposuisset. Vox domus illum mirum in modum
decepit; non reputavit enim hocloco aliud quidpiam esse,
de quo sermo est, quam aedes; et hic de familia praecipue
agi , ut etiamnum de proceribus dicimus, la maison de
Montmorency, vel aliter quum de familia minus illustri
loquamur ; c'est une bonne maison : nec idcirco tectum
parietemve designamus. De politica significatione verbo-
rum agit Caesar: civitas quid sit jam declaravimus ; pagus
regionis certum tractum denotat, unde apud nos pays
derivatur. Non erat itaque quod Cl. Dulaure de hac pu -
blica rerum serie, subito ad seriem Iocorum habitationi in-
servientium transiliret, confunderetque verbi domus signi-
ficationes diversas. Nec mirum, si inter tot tantosque saltus
delapsus est. Fateturtamen fieri posse, ut morosiores qui-
dam viri et difficilioris ingenii, hisce minus contenti, pu-
tarent agricolas, qui in oppida confugerint,ibiab oppidanis
civibus receptos fuisse;quem errorem ut sanet, Critogna-
tum arcessit in Alesia suadentem , « ut idem facerent quod
majores , qui , simili inopia subacti , eorum corporibus , qui
aetate inutiles ad bellum videbantur, vitam toleraverint. »
Hinc Cl. Dulaure concludit adfuisse universam genteni,
quasi lxxx millibus tantum constiterit,aut quasi universa ,
gente ad senes quosdam devorandos opus fuerit.
Lib. vii, § 54, Caesar iEduis beneficia in memoriam
revocat, « quos et quam humiles accepisset compulsos in
283
438 DISSERTATIO
oppida , multatos agris , omnibus ereptis copiis , etc. etc, et
quam in fortunam , quamque in amplitudinem deduxisset ,
ut non solum in pristinum statum, sed , etc. » Cl. Dulaure e
verbis compulsos inoppida, concludit .flSduos omnes irav^-/)-
[Aei inclusos fuisse, et ait : « Si les oppida eussent ete des
demeures, Cesar aurait-il mis au rang des calamites
publiques le besoin de les habiter? Cesar se serait-ilfait
un merite aupres des Eduens de les avoir fait cesser?
JVe serait-ilpas ridicule a un homme qui, s'adressant. a
une nation de VEurope moderne, lui dirait : Vous avez
ete reduite au malheur de vous retirer dans vos villes et
de les habiter. » Non est quin praedium villamque pos-
sideat Cl. Dulaure; opinor, quod tamen per Deum minus
eveniat, eum sese quam primum, adpropinquante hoste,
in urbem recepturum. Tunc certo in oppidum compulsus
erit, et gratias aget quam maximas cuicunque pristinum
libertatis statum reducenti. Ne Lutetia quidem nostrum
detineret , quo minus ruris desiderio traheretur , quamvis
de hac urbe , pristini status ignarus ille Strabo dixerit :
Evwfft vviffov ev tw TtOTa|/.G xal tcoXiv.
Eccejam recurrit ad novum argumentum , neque major is
momenti : negat fuisse Celtis ullum verbum cujus vis urbem
denotaret. Quid, si illi hujus modi verbum ostendam?
Sublatet enim hic sensus syllabae mag, quae plerumque no-
minibus celticis postponitur, ut etiamnum in Gallicis
syllaba ville, in Germanicis heim vel stadt (Charleville,
Philippeville , Manheim, Ingolstadi). Hujusmodi erant
Viromagus, Tornomagus, Mosomagus, Argantomagus ,
Brocomagus, Borbetomagus. Syllaba vero in quibusdam
praeponitur , ut in Moguntia, et in nomine adhuc servato
Maguelone. Haec omnia loca saepe saepius apud veteres
oppida dicuntur; conveniunt itaque appellationes celticae
cum latinis designationibus. Schcepflinus et Lancelot in-
vestigatione facta quam diligentissima, consentientes aequc
 DE GALLIARUM URBIBUS. /43g
declaravere syllabain mag apud Celtas significasse majo-
rem copiosioremque habitationem; minorem vero designari
syllaba gil. Fere nullum est nomen celticum quin in exitu
aliquid indicet , ut dunum , quod aggerem collemve de-
notat. Nos etiamnum hanc originem servavimus, colles
istos sabulosos juxta maris littus vocantes dunes. Innu-
merae praeterea urbium appellationes eumdem in cadendo
sonum referunt, Dun, Verdxm, ChdleauAwa.
Denique in casses incidit Cl. Dulaure , quum Dionein
Cassium de Morinis perperam citet. Hic enim narrat Cae-
sarem, superatis jam Venetis, in Morinos et Menapios
tendisse, eosque subjecisse, quod iis non urbes essent, ita
ut tuguria huc illuc sparsa habitarent. Exceptio procul
dubio firmat regulam. Dio antea egerat de Venetis, quibus
TtoXei? erant ; nunc vero lectorem monet , Morinis esse nul-
las : quae res, utinsolita est, ita accuratius a Dione notatur.
Idem Dio alio loco ait, has gentes ad Britannorum mores
fere accedere : scimus autem ex Gaesare, Britannis oppida
quidem fuisse, sed ab urbibus diversa : rationem igitur te-
nemus et causam , cur Morini et Menapii a caeteris Gallis
differrent.
Nunc gradum sistit noster Poliorcetes et urbium ever-
sor; jamque triumphans interpretibus leges edicit, quibus
sese in posterum subjiciant. At nos qui huc usque refellen-
dis argumentis operam dedimus, pauca addamus, quibus
demonstremus oppida habitationibus inserviisse.
Quum Avaricum oppugnaretur , subito irruit imbervio-
lentus uetoi; XaSpo;. Romani in tentoria sese recipiunt e$
toi{ <7X7]va$, et ipsi Galli, omissa salutis cura, tig ra? otwa;
in domos ingrediuntur (Dio, lib. xi). In eodem oppido
aderant mulieres, aderant in Bratuspantio et in Gergovia.
Ait Caesar : « Matresfamiliae de muro vestem argentuin-
que jactabant, et pectoris fine prominentes, passis mani-
bus obtestabantur Romanos, ut sibi parcerent; neu, sicut
a84
44o DISSERTATIO
Avariei fecissent, ne mulieribus quidem atque infantibus
abstinerent. Nonnullae , de muris per manus demissae , sese
militibus tradebant. » Quin etiam et in Alesia mulieres
aderant; nam postquam Critognatus crudele illud consi-
lium de inutilibus corporibus protulisset, decretum est, ut
omnia prius experirentur , quam in Critognati sententiam
irent. Quo factum est, ut quisque valetudine aut aetate
inutilis ejiceretur. « Mandubii , qui eos ( caeteros Gallos
scilicet ) oppido receperant, cum liberis atque uxoribus
exire coguntur. » Manifestum inde omnem turbam imbel-
lem fuisse eoruin, qui ante bellum in oppido habitabant,
atque reliquos receperant, ut Alesiam defenderent. Illi
sunt qui cum liberis et uxoribus exire coguntur, reliqui
nullas.secum adduxerant. Confer quoque Dionis locum :
Tou; a^peioTarou; tou; ts Trai&a; xal Ta; yuvaijca? ; etjam
nihil dubii supererit, quin inutiles, de quibus agitur, om-
nes Alesiae oppidani fuerint.
Urbes antiquissimis temporibus in Gallia exstructae sunt.
Strabo de thesauro delphico narrat, qui a Brenni expe-
ditione ad Caepionis adventum usque, Tolosae servatus est.
Titus Livius et Justinus rem quoque dilucidant. Titus
Livius enim, lib. v, § 34, Bellovesum memorat , qui
regnante Tarquinio Prisco , Bituriges, Arvernos, Senones,
Ambarros , Carnutes , Aulercos excivit ; et profectus cum
mgentibus peditum , equitumque copiis , simul ac Alpes
transcendisset , urbem condidit Mediolanum. Itaque urbs
quid sit, jam tunc tempori Gallis notum , neque id a Mas-
siliensibus didicere. Nam in Tricastinis erat Bellovesus ,
« quum allatum est, advenas quaerentes agrum ab Salyum
gente oppugnari. Massilienses erant hi , navibus a Phocaea
profecti. . . . Ipsi (Galli) per Taurinos , saltusque invios
Alpes transcenderunt ; fusisque acie Tuscis haud procul
Ticino flumine, quum , in quo consederant, agrum Insu-
briurn appellari audissent , cognomine Insubribus pago
 DE GALLIARUM URBIBUS. 44 f
iEduorum , ibi omen sequentes loci , condidere urbem :
Mediolanum appellarunt. »
Ex hoc Livii loco sequitur, Bellovesum et Gallos jam
ante Phocaeorum adventum urbes condidisse ; neque enim in
ipso adventu, ac in transitu juxta novos Massiliensium fines,
priscam vivendi consuetudinem commutassent, ita ut nunc
urbes condiderint, qui modo ne domicilia quidem con-
juncta habuerint. Nihilominus profuit Gallis adventus Mas-
siliensium, ut secundum Trogum Pompeium declarat Jus-
tinus : « Ab his igitur Galli, et usum vitae cultioris, depo-
sita et mansuefacta barbaria, et agrorum cultus et urbes
moenibus cingere didicerunt; tunc et legibus non armis
vivere , tunc et vitem putare , tunc olivam serere consue-
verunt : adeoque magnus et hominibus et rebus impositus
est nitor , ut non Graecia in Galliam emigrasse , sed Gal-
lia in Graeciam translata videretur » (Justini Hist. ex Trogo
Pompeio , lib. xliii , cap. 4 )• Perbrevi tempore profecto
Gallia meliorem in statumcrevit, omnique studio ad mer-
caturam incubuit,ut jam Hannibal in Rhodano multa de-
prehenderit navigia. Polybium audiamus loquentem &ta to
rais ejc TrJs GaXaTTYi; ijjiiTopetai; tcoXXou; vjjyiaSai twv Tcapoixouv-
tcov t6v Po&avov (Lib. m, c. 42)- Quin et literae graecae a
Massiliensibus allatae sunt: multisinlocis memorantur apud
Caesarem , ut Gallis usitatae , praecipue in lib. vi , § 1 4 , ubi
tamenHotmannus, Vossius et Scaliger verbum grcecis de-
lendum censuere. Sed jam graecus interpres habet
xoTs ypwu.evot ypaj-.fjiao-iv. Etiam de Helvetiis Caesar ait :
« Tabulae repertae sunt litteris graecis confectae. » Inter doc-
tos magna contentio orta est, utrum jam tum temporis grae-
cam linguam Galli intellexerint , an litteras tantum deli-
nearint '. Haec nobis aliam suppeditabit disserendi mate

i Judaeis idem moris est, qui, ut pristinae originis aliquid retineant,

hebraicis litteris publica instrumenta et epistolas scribunt quamvis he-
braici sermonis ignori sint. ,
44a DISSERTATIO
riam : in praesentia id solum monuerim Caesarem Ciceroni
epistolam misisse « Graecis conscriptam literis, ne inter-
cepta epistola sua ab hostibus consilia cognoscerentur. »
Hostes hoc loco Nervii sunt. Graecus interpres vertit t«u-
tv)v iXk-nyi^l Yp«4"!'(/'evo?- nos ad CI. Dulaure nunc re-
vertamur.
III.

In tertio paragrapho de oppidorum muris agit Cl. Du-

laure, multaque docet eruditione et sagacitate insignia,
nec tamen in omnibus cum illo consentio. Nam quod ope
trium militum Fabius Gergoviae murum conscenderit , vel
quod per manus demissae mulieres, sese militibus tradide-
rint,non nego: sednonhinc sequitur, moenia ubique sep-
tem pedum fuisse 1 , praesertim quum hic de loco praerupto
sermo sit, qui natura munitus, minore cura ab hominibus
defenditur. Deinde Cl. Dulaure Strabonem falso interpre-
tatur. Is de Possidonio narrat, qui hostium capita apud
Gallos vidit toi? itpoicuXawi; adfixa. Quaeritur, cur id potius
de oppidorum sumpserit Cl. Dulaure , quam domicilio-
rum portis; praesertim quum suae quisque fortitudinis mo-
numenta servaret.
Nunc ad descriptionem oppidi, quale intus fuerit, transit
Cl. Dulaure, ibique centies recocta lectori apponit, pugnam
redintegrat, et eversionis furore incitatus scopas admovet,
ut locum ad nudum everrat : Quand Cesar quitte ses quar-
tiers d'hiver pour marcher contre les Carnutes, ceux-ci
laissent leurs vici et leurs oppida deserts, desertis vicis op-
pidisque. Cesar arrive; il pose soncamp precisementdans
/'oppidum appele Genabum. On ne campe pointdans une
ville remplie debdtiments. Nescio qui fit, ut Cl. Dulaure
eo calamitatum processerit , ut nunquam plus dimidia

(i) Novioduni sane iinraemor erat Cl. Dulaurc , quod propter altitu-
dinem muri expugnare non potuit Csesar.
 DE GALLIARUM URBIBUS. 443
parte phrasin legat. Hicplura addit Caesar,quae certo illum
non fugere debuissent : « Atque in tecta partim Gallorum,
partim qua3 , conjectis celeriter stramentis tentoriorum in-
tegendorum gratia, erant inaedificata, milites contegit. »
Tecta Gallorum rara erant quidem ; sed cur se res ita ha-
buerit,cuicunquepatet,qui incendii recentis non immemor
est. Nihilominus falsam interpretationem super falsa in-
terpretatione cumulat Cl. Dulaure : modo ait esse vocem
tentoriorum adpositam voci tecta; modo neglecta sensus
serie , tecta incedificata vertit, quasi essent tecta nohdum
aedificata ; quae interprelatio aliis quidem in locis defendi
posset, hic vero omnino falsa est.
Sed nusquam audacius saevit, quam in explicando pa-
ragrapho a 8 , lib. vii , ubi Caesar de Avarico agens dixit :
«Hostes re nova perterriti, muro turribusque dejecti, in
foro ac iocis patentioribus cuneatim constiterunt. » Ut Cl.
Dulaure putat , ad quadraginta hominum millia explicanda ,
tanto opus est spatio, ut nihil domibus plateisque super-
sit. Procul dubio oportet, aut oppidum, aut argumentum
esse inane. E textu Caesaris patentiora loca plurali casu
reponentis , manifestum fit hujusmodi loca plura Avarici
fuisse , neque copias unicum cuneum effecisse ; quod aeque
absurdum esset, ac si nostris temporibus universus exer-
citus simul in quadrum directum disponeretur. Praeterea
graecus interpres vertit, ev ts <rr) ayopa xal toi? aXXot; ty;;
TuoXewi; eupuTaTot; Tonrot?. Nescio quomodo, nullis interpo-
sitis aedificiis, loca plura patentiora adfuissent, quum ne-
cessario locus unus tantum occupasset oppidum integrum.
Lubenter nos otio dederimus ; nam prae lassitudine ilia
jam ducimus. Ecce, tamen cum Caesare et QX.Dulaure nobis
Ariovisto obviam eundum est. Caesar Vesonlione oppido
potitus , narrat Romanos desperatione quadam confectos
in tabernaculis abditos latuisse. Vesontio sane vacuus est ;
exclamat Cl. Dulaure, aliter non in tentoriis, sed in do
444 DISSERTATIO
mibus remansissent. Sed hoc ejusdem farinae est , quam
superiora argumenta. Cresar enim in oppido praesidium
collocaverat, sed exercitus maxima pars, de qua hic agitur,
in vicino agro castra posuerat. De praesidio speciatim dixit
Caesar , et addit : « Dum paucos dies ad Vesontionem mo-
ratur. » Vides, amice lector, quam in legendo C\. Dulaure
accuratus sit. Quamobrem locis citatis semper diffidas : et
ut tibi aliud exemplum ostendamus, teipsum ad libriv,
cap. 1 2 et 1 4 refer: ibi Cl. Dulaure tribuit Britannorum
universae genti similitudinem cum Gallis : quae similitudo
ad unos littoris incolas pertinet, ut pote qui plerumque
sint belgicae originis. De his dixit Caesar : « Creberrimaque
aedificia fere Gallicis consimilia. » Falsam itaque conclu-
sionem deducit noster, quum dicit oppida interiorispartis,
et oppida Galliae quoque similia fuisse, ut his praemissis,
possit paragraphi xxn descriptionem oppidis nostris obtru-
dere. Ait Caesar : « Oppidum autem vocant Britanni, quum
silvas impeditas vallo atque fossa munierinl, quo incursio-
nis hostium vitandce causaconvenire consuerunt. » Strabo
ait: IloXei; 5' auT&v etalv oi ^pufAOi- rcepi^pa^avTe; yap Sev&peat
xaTaSe€>.7i[/.evoii; eupuy_wp7] y.ujcXov, xat auTol evTauOa xaXu&o-
■rcoiouvTai y.ai Ta ^oaxifuaTa xaTa^aGfteuouciv ou 7tpo; iroXuv
jfpo'vov. Possem observationem alicujus momenti proferre
ex Strabone : xaXuSoTCoiouvTai Britanni , non quidem ad Ion-
gum tempus; xaXu&07ioiouvTai tamen: ita liquet, apud eos
oppida quoque habitationibus inserviisse, quamvis perbrevi
temporis spatio haec desererent, aliaque exstruerent. Quid
nunc de Galliae oppidis dicendum , quae nunquam loco mota
sunt? Genabum enim semper apud Carnutes , Bibracta sem-
per apud iEduos steterunt; et aedificia certo inerant, ut
urbes merito dicerentur. Caeterum Caesarem Strabonemque
habeniusin id consentientes , qui uterque lectorem monent,
ne Britanniae oppida urbes esse putet. Ecquis vero de Gallia
idem observavit? imo nullus.
 DE GALLTARUM URBIBUS. /,/45

IV.

Hic Cl. Dulaure de recentiuin opinione disserit, quae op-

pida urbes facit: constat, ut ait, scriptores rerum gallicarum
falsa interpretatione deceptos, nos in eumdem errorem in-
duxisse, in quo hucusque (scilicet a Christo nato ad CI.
Dulaure natum) perseveravimus. Nihili sunt quae retulit Ha-
drianus Valesius, quippe qui demonstrationem suam apud
medii arvi scriptores sumpserit. Mihi certo non eadem ob-
jiciet Cl. Dulaure; nam quum oblectationi ejus valde stude-
rem, nullum argumentum protuli, quod non in optimis vete-
ribus scriptoribus hauserim; itaque Polybium, Caesarem,
Livium , Plinium,Tacitum , aliosque in capucinum illum im-
misi , cujus opinione nititur in fine Cl. Dulaure, his verbis :
Dans^ la derniere histoire d'Alsace par M. Vabbe Gran-
didier, cet auteur nous apprend qu'il possede un me-
moire manuscrit du Pere Marie-Joseph Dunand, capucin,
membre de Vacademie de Besangon ; . . . . que Vauteur
y soutient que /'oppidum des Gaulois n'etait qu'un lieu
Jortifie, oh ils se refugiaientpendant la guerreacec leurs
femmes et leurs enfants, et qu'ils abandonnaient a la
paix.
V.
Nunc describendis domibus operam dat , easque iterum
in diversas partes spargit, silvarumque umbra contegit;
nititur praecipue loco lib. vi, cap. 3o : Basilus Ambiorigem
inopinantem deprehendit; sed « hic rhedis equisque com-
prehensis mortem effugit. Hoc eo factum est, quod aedi-
ficio circumdato silva , ut sunt fere domicilia Gallorum ,
qui vitandi aestus causa plerumque silvarum ac fluminum
petunt propinquitates » Verum haec adversario nostro
nullius opis esse possunt : de praediis agit Caesar , praesertim
quum Ambiorigis domus ad Arduenam silvam aedificata
/4/,6 DISSERTATIO
esset. Ecce nunc Germanorum nobis tuguria obtrudit, qui
modo Britannorum;Tacitumque vocat alta voce, ut illa de-
scribat. Attamen Tacito hic nihil negotii est;quippe qui de
Germanis, non de Gallis dixerit. Contra habemus Caesarem,
qui Cl. Dulaure elinguem reddat ; nam mores Gallorum
postquam exposuit , illico subjicit : « Germani multum ab
hac consuetudine differunt. » Et paucis intermissis : « In
annos singulos gentibus cognitionibusque, quae una coie-
runt, quantum, et quo loco visum est, agri tribuunt, atquc
anno post alio transire cogunt. » Germani itaque fuere
quasi nomades. Csesar insuper causam addit, cur id fecerint;
ne accuratius adfrigora atque cestus vitandos aidificent.
Sequitur Gallos non eodem modo quo Germani, sed longe
diverso aedificasse.
Vitruvius, lib. i, cap. 2, de simplicitate veteris archi-
tecturae meminit, dicitque : « Haec autem ex iis, quae supra
scriptae sunt, originibus instituta esse, sic possumus ani-
madvertere, quod ad hanc diem nationibus exteris ex his
rebus aedificia constituuntur, ut est Gallia, Hispania , Lusi-
tania,Aquitaniascandulis robusteis, aut stramentis. » Strabo
ait : Touj V oixou; ex o-avi'£wv xai yEppwv ejrouoi |AeyaXou; 80-
■Xoa&eis, 6'po<pov ttoX.uv emSa^XovTe;. Magnae igitur erant do-
mus secundum Strabonem : quod ad reliquam descriptioneni
attinet,possis etiamnum innumeras peregrinatorum recen-
tium narrationes legere , qui fere eadem de domibus Campa-
niae nostrae referant, nullo palatiorum detrimento,in quibus
Catalauni praefectus , et urbis magistratus habitant. Nec
tamen inficias iverim, majorum nostrorum architecturani
eam fuisse, quam adhuc in urbibus plurimis visere possis,
ubi domus plerumque scandulis et luto exstructae. Procul
dubio Gallis sitheatra, si templa, si palatia fuissent, eorum
ad nos rudera quaedam remansissent , quae tamen nullibi
conspiciuntur , ut de aedificiis quibusdam sileam , de quibus
non satis constat. Pelloutier et Dulaure opinantur ,haec aedi
 DE GALLIARUM URBIBUS. 447
ficia ad Romanorum exemplum esse erecta ; eaque nihili
faciunt, ut tentamenta discipulorum nomine Celto-Romana
designanda. Et haec revera seculi primi vel secundi sunt.
In operis calce Cl. Dulaure monumenta mere celtica enu-
merat sagacitate quam maxima, sed haec a proposito nostro
aliena sunt.
Ignoscat mihi Cl. Dulaure, cujus ingenium doctrinam-
que maxime veneror, si interdum seria ludo verti : nihilo-
minus eum ob egregiam Parisiorum Historiam admiratione
prosequor. Utinam mihi quondam contingat, ut apud eru-
ditos tantBB auctoritatis sim , qui nunc fere ignotus lateo ;
ut merito si quis me comperiat illum refellisse, exclamet
secundum proverbium illud vulgatum, hinnuhis leonein;
sed leonem olim exiguus mus cassibus liberavit; neque
mirum itaque si hinnulus nunc leonem retibus intricare
conatur.
P. A. D. G.

FINIS

MSSERTATIONUM ET INDICIS GEOGRAPHICI.