The digital reproduction of this work is licensed under a Creative Commons Attribution NonCommercial - NoDerivs 3.0 Unported License. Permissions beyond the scope of this license
may be available at customer.service@beic.it.
La riproduzione digitale di questopera distribuita con la licenza Creative Commons Attribuzione - Non commerciale - Non opere derivate 3.0 Unported. Permessi oltre lo scopo di
questa licenza possono essere richiesti a customer.service@beic.it.
ISTITUTO DI
Coli.
&1
70
l~o
~
-2ss- ;
~ ~---BIBLIOTECA
SCRITTORI D'ITALIA
N.
255
GIA
E ZO
SCRITTI
CRITICI E TEORICI
A CURA
DI
AMEDEO QUONDAM
AD
ALCO ER IUM
IO
DE LINGUA ETRUSC
DIALOGUS
II
12
13
phrastus, Aristot les et q uarnplurimi x Graeci , qui et i non thenis nati, a tice tamen scrip isse no cuntur; e Latinis autern Iautus, Catullus, ropertius, Naso,
irgilius, Terentius, Livius, Cicero et ip e decidet ex surnmo gloriae culmine, in quo per tot
saecula perenni clarus horninurn fama refulsi . Nerno enirn horum Romae natus est, quamvis quilibet eorum sit romane optimeque locu us. Nec enirn alibi, praeterquarn in rbe vigebat cuitu et nitor romani sermoni . idemus enirn Plautum non seme!
aliorum populorum notare barbariem, ac, ni fallar, in Trinummo
irridet Praenestinos quod tam modo dicerent pro modo. Et Cicero
in Bruto: << Quare, - inquit - cum sit certa vox romani generis
rbisque propria, in qua nihil offendi, nil di plicere, nihil animadverti possit, nihil dolere aut sonare p regrinum, hanc sequamur:
neque solum ru ticam asperitatern sed etiam peregrinam insolentiam fug re discamus )) 1 . Cum igitur homo Arpinas, non modo
Romanos omnes, romani sermonis nitore, puritate et elegantia
superaverit, sed alii innumeri sint praeclare locuti, et Cicero ipse
eamdem laudis spern ostendat exteris: cur eri t fiorentina lingua
tam molli et delicata, u1.. ne leviter equidem at.trectari se ab e tero
patiatur? Scilicet non ea mens est , lorentinorum, non ea sententia, quam tu ipsi affingi : quin et saepe nos in familiaribu
colloquiis ex eorum ore non mediocrem laudem exterorum expressimus, quibus ii pure, proprieque scribendi laudem abunde
detulerunt. Ac vir inter ilio doctrina et morum probitate ac genere illustris, non diu est, cum obtulit rnihi epistolam sane perelegantem, olirn a fratre suo (is est Octavius Falconerius) doctissimo viro conscriptarn, qui nisi immatura morte, in ipso ardore
studiorum et in medio honorum cursu, nobis fuisset ereptus ad
sublimiores Ecclesiae dignitates surnrnis elatus meritis ascendisset.
In ea vir probus ac integer obsecrat cardinalem Leopoldum iedices, ut Torquatum Taxurn neapolitanum redigendum curet
in numerum auctorum, quorum libris recte pureque scribendi
regulae ac exernpla concluduntur: ne tam insigne decus clarissimique scriptoris auctoritas extra suum orbem atque commune solurn evagetur. Cujus viri testimonium eo gravius est reputandum,
15
"
r6
DE LI G A ETR SC
DlALOG S
17
r8
DE
19
ctum tamen illi fuis e vulgi et mul i tudinis u um? nde ad cipionis a tatem excurrit, ut la inarn diction m puram hauriret
t in t gram.
escio an t otum locum memoria t n am: scis enim
quantum ab his animum ab trahant tudia jurispruden tiae quibus
occupor: tamen reddam ea, quae po sum. << Mitto- inquit- C. Lelium, P. cipionem. A tatis illius ista fuit lau , tanquam innocentiae, sic latin loquendi . ed hanc certe rem deteriorem vetustas
f cit et Romae et in Graecia. Conflux runt nim et Athenas et in
hanc Urbem multi inquinate loqu ntes ex div rsis locis: quo magis
expurgandus est rmo et adhibenda, quam obrussa, ratio, quae
mutari n on potest, nec utendum pravissima consuetudinis regula >> 2 um igitur etet Cic ro << pravissimam consuetudinis regulam adhiberi 3 , avocandum est a multitudine judicium et
omnis ratio ex antiquorum scriptorum usu derivanda, ex quorum
studio et imitatione oritur laus d cusque scribendi. Quodni fallor,
apud iceronem in Oratore monet Antonius, imo Crassus: << Omnis
- inquit - loqu endi elegantia, quamquam xpolitur sci ntia
literarum, t a men augetur legendi oratoribus et poetis. unt enim
illi veteres, qui ornare nondum poterant ea quae dicebant, omn s
praeclare locuti: quorum
rrnone a u facti qui erunt, ne cupientes quidem poterunt loqui, ni i latine >> ' . Cum igitur cohibendus sit loquendi u us t co rcendus in tra fnes vetustatis:
cum nova nim t peregrina vocabula frequenter admiscentur et
etus ac g rmana linguae species conteritur: in cultu elegantiaque
dic ndi p t ndae sunt opes ab antiquis optimisque scriptoribus.
Dant , scilic t, P etrarca et Bocacio atque illorum affinibus, iidemque, tamquam imago atque exemplar, novis scriptoribus turo
fiorentinis, turo exteris praeponendi. His tu judicibus, me trahes
in jus: cum non sit amplius de scriptorum elegantia et puritate
ex aurium sensu a pristino jam immutato, sed ex antiquorum auctoritate defniendum, ita ut exterus a que ac :florentinus possit
hac super re suum ferre judicium, si ambo fu erint in veteribus
scriptoribus aeque er ati: eu m hic non recens usus valeat, sed
ex antiquorum observatione deducta ratio. Est quidem Florentinorum oratio condita quodam sapore vernaculo, quem vix alii
possunt imitari dicendo, tamen cum e ' teri careant hoc nativo
20
21
22
barbarisque vocabulis, quae praesertim e Gallia in nostram linguam quotidie fiuunt. Tu vero (nam me sol in occasum declinan
admonet, ut ea expediam, quorum causa domo sum egressus),
tu, inquarn, hanc defigas in mente sententiam et totum te trade
studio et imitationi veterum scriptorum, qui etruscam linguam
inter nos jam comuni usu receptam exornarunt, ut rectum dicendi genus, purum et integrum haurias: nec dubites, si illud in
succum verteris, quin bonorum scriptorum numero adscribaris,
quamvis peregrinus et exterus Etruriae fines, ne summo quidem pede contigeri . ale.
HYDRA MY TICA
SIVE DE CORRUPTA
I Timoth.
VI,
3-4.
lONIT M
HAERESIS ET CASUISTIC
HYDRA MYSTICA
HAERESIS. Sa t habeo: nunc t e paulatim ad rationem instituti
nostri deducam ut nullam deinceps habeas mei objurgandi causam.
CASUISTICA. Adest meus tibi animus ; eloquere.
HAERESIS. In memoriam revoca quam magnurn olirn patris
no tri fuerit imperium, quam longe lateque suos fines protulerit.
CASUISTICA. Mernini id soliturn esse nobis narrare patrem,
nondum enim turn nos in lucem eramus eductae.
HAERESIS . Rane ei sumrnam in universo terrarum orbe potestatem pepererunt falsa gentium numina et crassus ac rudis ille
cultus, quo fabulosae opiniones alebantur, ita ut hornines ab omni
luce verae religionis aversi, et a coelo penitus abducti, tandern
hurni deprirnerentur. Ornnis enim eorum temporurn religio versabatur in his quae oculos auresque percellunt, ac tandern permovent sensus, quaeque rnanibus potius quam contemplatione ac mentis intentione cornprehenduntur. Hinc erat ut deorum notio nunquam nisi humilibus involuta figuris, cogitantibus occurreret.
Hinc humanae naturae contagiones diis ipsis affingebantur, cumque illis communicabantur humanarum voluntatum motus et
studia, ut merito Epicurus eos impios judicaverit non qui vulgares
multitudinis deos tollerent, sed qui mortalium affectiones traherent ad deos . Haec perversa et corrupta notio, quam de Deo susceperant, maxime fovebatur illa ingenti caeremoniarum mole,
ritibus, sacrificiis, lectisterniis, commessationibus, epulis, auguriis, litationibus, consecrationibus et innumeris aliis exterioris
cultus generibus, quibus impetrari deorum pacem eorumque numen placari posse credebant. His ita mortales rant irretiti, ut
non aliam speciem pietatis praeciperent animo, quam quae harum
usu rerum exercebatur; cumque assiduo volutarent se in his terrenis involucris, adeo his demerserant animos, ut nunquam ad
sublimiorem naturae divinae contemplationem evaderent. Putabant enim Deum non alium cultum aut actum religionis exigere,
quam qui manibus, oculis, genubusque praestatur : ac veluti pueros, cum eos videmus esse subiratos d emulcernus, blandiendo
contrectamus, praebentes ipsis offas et caseum, ita et illi flectere
deos se posse credebant si agnum, si caprum offerrent, si genua
HYDRA MYSTICA
29
deprimerent humi, si pronos se aris advolverent, si sol mne aliquod carmen obmurmurarent. c lera tandem et crimina moerore
t poenitentia non emendabant, sed oblationibu atque muneribus
culpas r dimebant, quasi Deus non propter animi virtutem t
bona opera in gratiam homines recipiat, sed largitione ac profusione corruptus poenam delinquentibus remittat. Nemo igitur
ut peccati poenam effugeret, peccati ab tinendum putabat, sed
c leribu haeren
ati Deo e commendatum existimabat, si
malum illud intra se conceptum, bono aliquo extra se posito compensaret. uae vero ab ip is dii mortai s precibus ac votis rite
nuncupatis petere olebant, omnia pertinebant ad corpu : nempe
numerus lib rorum, rei familiaris augmentum, salus corporis, diuturnitas vita , victoria de hostibus, foelicitas imperi i; quae
ro
um ipsum comitantur, quaeque digna sunt, quae p tantur t
prae tentur a Deo, pacem et tranquillitatem animi, fortitudinem,
jus itiam, denique vrtutem et bonam mentem, haec ibi nemo
p cebat.
His indignatu Per ius 1 exclamavit:
O curvae in terra animae et coelestium ioanes !
Quid juvat hoc, templi no tro immittere mores,
et bona dii ex hac celerata ducer pulpa?
um is cultu in terris vigeret, ingen animarum numeru rapi batur in Orcum, nec ii coelum penetrare valeban t, qui dum viverent nihil divinum cogitarunt, s d divina terrenis immerserunt,
atque affixerunt humi divinae particulam aurae.
ASUISTICA. t nonne tunc fiorebant H ebraei, qui divinam
legem divino profusam eloquio, epositi ab amni super titione et
falso cultu profitebantur?
HAERESIS . Vig bat sane lex, quam a Deo Moses acceperat,
d nec illa nisi modicam orbis partem complectebatur et in imaginibus et figuris corporeisque signis magna ex parte versabatur.
D inde non nisi actus exteriores reprimebat, injecto poenarum
metu tanquam fraeno cupiditatum et accensa spe terrenorum commodorum, quibus tanquam calcaribus mens ad bonum impellebatur, nondum autem erat, lege gratiae et caelestium bonorum
HYDRA MYSTICA
HYDRA MYSTIC
3I
peri orum pectora d rnitti: su n t enim in igni facilitate t rniris verborum luminibu a Christo prolata. Quae ro supra vires rationi
minent a que doctorum ac insipientum aciem fugiunt. Cum enim
vincant facultates mentis humanae, comprehendi nequeunt, ni i
quis se supra naturam extollat: ad hunc autem gradum neminem
humana sapientia sublevat, sed fides a
eo immissa, miraculi
hristi jusque discipulorum primum conciliata ac deinde Ecci iae catholicae auctoritate munita.
Exaequavit igitur mentes hominum doctrina Christi. Immo,
cum ea quae rationcm supervolant sola fide contincantur, hoc illa
solidius in rudiorum rnentibus imprimuntur, quo rnagis pieta et
fid f rv t in iis qui minor m sp m in acurnine ingenii atque in
rationis subtilita constituunt. Ii ero qui vana efferuntur opinione doctrinae, quique humana tantum sapientia tumidi nullo
divinae gratiae lumin illustrati, jactant s se pandere divinae
l gi oracula, nihil supra plebeculam ipsam apiunt. Irnmo quod
in plebecula purum enitet atque sincerum, iisdemque vestitum
vocibus quibus a hristo fuit missum, in mentibus sapientium,
qui ex humanis doctrinis notion s arripiunt et vo abula, continger potest ut corrumpatur et detorqu atur tanquam terrena
fo ditate contactum. nde obscurant illi quod e t illustre, obruunt
quod
t eminens, quodque sincerum et limpidum est rnaculant
t lab factant.
Quapropter cum ego demandatam a patre nostro provinciam
mihi uscepissem onusque subiissem corrumpendae chri tianae
doctrinae, cujus exitio posset patris m i regnum, post eversa
gentium numina pene collapsum, reparari, aliquibus philosophis
qui fidem jam christianam admiserant me insinuavi, cernen
animo nullum
e magis ad hoc opus apturn instrumentum, quam
hominum sapientiam et philo ophiam, cujus robur tantopere hristus et Paulus ejus apostolus obtriverant, earn vehementer d testantes ac longe arcentes a fide.
Furiales igitur fl.ammas excu ti ens inflavi m ntes philosophorum et agitavi ac in eorum pectoribus injeci nirniam cupiditatem
penetrandi ult rius in di inis arcanis, adduxique ipsos in spem
po se per philosophorum acurnen volvere quaecumque hristus
32
HYDRA MYSTICA
solius fid ei tutelae consignarat. Quibus prom.issis eo celerius dederunt animum, quod indigne ferebant, nihil esse in fide Christi
quo docti praestarent imperitis. Quapropter conati sunt doctrinas
suas traducere ad fidem, cumque illa philosophiam, tanquam inito
conjugio, commiscere, depulsa et semota plebecula. Ideo concluserunt philosophicis vocibus divina mysteria et praecepta, quorum
se d einde constituerunt interpretes, atque ad suam ditionem redegerunt non ea modo quae propter rerum sublimitatem sunt
obscura, sed etiam ea quae clara sunt ac, ut ita dicam, in fronte
locata.
Ego quippe, ut Christi conatum et doctrinam obruerem, int erpretandi rationem longe ab al.i.is dissim.ilem meis philosophis
praestiti . Nam cum interpretes al.iarum doctrinarum res obscuras
simplicibus commun.ibusque vocabulis exponant, ut rerum difficultatem leniant facilitate verborum, illi interpretes Scripturarum res simplices et planas novis commentis et ignotis vocabulis
involvunt, ita ut interpretatio non eliciat, sed opprimat sensum.
Hac arte assueti sunt homines, dum divinum volumen consulunt,
in rebus singulis ac in facilioribus et apertioribus haerere, statim
ad interpretationes excurrentes: ubi enim nulla se offert obscuritas,
tamen ipsi eam inducunt t subtiliter excogitando pariunt. Quippe
vix sibi persuadere possunt aliquid esse in lege divina patens et
expositum. Hinc illi interpretes, qui humanae tantum sapientiae
viribus confidentes in cripturae sensu pervadere voluerunt, gradum sibi sublimiorem inter fdeles elevarunt, tanquam ad id quod
Christus mortalium fd ei commiserat, lumen ipsi sapientia sua et
non potius tenebras inventorum novitate ac obscuritate vocabulorum offuderint. Cum hac via inter fideles ad summam existimationem perveniretur, sensim dom.inandi cupido suborta est
ac, ut plerumque accidit, qui animos nominis auctoritate tenuerunt eos tandem oppres erunt imperio. Cum igitur ad dominationem multi contenderent, et ad eam doctrina duceret alius alium
in literis et Scripturarum intelligentia superare conabatur, ut
fide magis apud populum emineret. Hinc ortae dissensiones et
partium studia, hinc discordiae frequ ent es et jurgia, cum quisque
cripturam ad se trah eret quasi mente Deum concep et ac non
HYDRA MYSTICA
33
34
HYDRA MYSTICA
HYDRA MYSTICA
35
Hae
ro subtilita es et argutiae r rumque caligo, arma praebuerunt Arrio nostro, quibus doctrinam de trinitate p erspicuis
inNovo T estamento verbis expressam oppugnaret. H aec duas in
Christo personas per Nestorium, unam naturam p r Euthychet em
effinxerunt. Haec alteram ei voluntatem p er monothelitas ademerunt. His bumanis praestigiis et Origenis spiritu compulsus, cujus
ramusculus a Hieronymo nuncupatur, elagius originale peccatum
et gratiae necessitatem abnegando, Christi redemptionem vanam
atque irritam reddidit. Haec monstra denique Cbristi regnum pene
perverterunt, nobis v ro solium extul runt excelsum.
CASUISTICA . Vid eris tu mibi jusdem erroris maculam adspergere, etiam sanctis illis et veteribus Ecclesiae Patribus ac D ctoribus. Nam et ipsi nonnunquam magnam disputationum partem
ex philosophicis fontibus deduxerunt, e Platone potissimum,
cujus ex doctrina uber m argumentorum messem colligebant.
HAERESIS. Sumpserunt ipsi, fateor, a doctrina philosophorum
non pauca, tamen ad id non spente veniebant, sed ab adversariis
provocati, non libere sed coacti, ac ea tela intorqu bant non ut
adstruerent ac fundamenta :fidei locar nt, sed ut conatum ad ersariorum reprimerent, eosque caperent iisdem laqueis quos tendebant aliis, falsitatemque delerent iisdem armis quae in veritatem
erant intentata. Praeterea philosophiam addicebant :fidei tanquam
ancillam atque pedissequam, quae nihil per se ageret unquam sed
cederet atque pareret imperiis. Nec tamen hic desinunt nostrae
fallaciae: nam alias struximus graviores. Ut enim pestis serperet
latius non in sola disputatione regni nostri fundamenta locavi,
sed ad clamores et strepitus disserentium vim etiam atque potentiam imperantium adjeci. Fortiores enim viribus et opibus
valentiores hinc occasionem arripu runt et regnum affectarunt:
cum quilibet studium religionis praetendens, cuilibet sectae propagandae ducem sese fortissimum praebuit, armis adversus alios
illatis, eoque artificio cunctos illi sectae addictos, imperio suo
subegit. Et dum quisque principum externos ritus et alienos doctrinas a suis :finibus arcet, accenduntur animi suorum adversus
alios tanquam infestos animarum saluti, atque ita princeps securitatem sibi ab insidiis et invasionibus alterius parat et suam cum
HYDRA MYSTICA
divina causa conjungendo, populum sibi subjectum inexplicabili
n exu et aeternis obedientiae vinculis obstringit. Ideo v ro dissentiones et discordiae in perpetuum aluntur, ut is qui regnat populum suum ab aliis secernat non modo morum et vestium diversitate, sed, quod omnes concordia nodos incidit, religione et
cultu: atque ita diremptum sit commercium inter populos diversis subjectos imperiis. Cum igitur in christianam :fdem h as flammas intulerim, cogor eas assidue aliquo vento vel novae vel renovatae doctrinae perflare, ne umquam ex hi vepribus, quae
Dei verbum irretiunt et obsident, Scripturae puritas atque simplicitas evadat.
CASUISTICA. Ego vero, mea soror, multo xpeditiore via perveni, quo tu per strage et arma contendis, oque rem foelicius
gessi quod tibi nunquam contigit immittere pedem in cclesia
catholica, cum ego in hanc potissimum pestiferum virus effuderim.
Quodque mirere magis, Evangelio cladem intuii sine bello, necem
sine vi, nec strepitus ullos aut turbas excitavi: sed per pac m et
foedus, immo per speciem cultus et obsequii, vici divinum verbum
et obtrivi; pluresq ue animas in Orcum deduco tradendo regulas
pietatis, quam tu fidem et religionem lacerando. Tu nempe arietibus admotis et vineis aperte et palam Dei doctrinam invadis,
unde :fdeles ad rixas et praelia concitantur: ego contra nihil horum moveo, suo quaeque loco stare patior, fidei suum jus integrum
servo, tantum cuniculis quibusdam occultis subtraho fundamenta
salutis et venenum latenter in Ecclesiae corpus imrnitto, quo sanguis et membra putrescunt.
HAERESIS. A t quonam pacto id assequeris, mea soror? iiram enim rem narras, potuisse te fallere oculos tot hominum vigilantissimorum ac iis ignaris ncc providentibus quidquam tantam labem adspergere.
CASUISTICA. Iarn aperiam tibi rationem instituti nostri ac
ostendam qua pervertam arte salutem hominum. Non te fugit
Christum Iesum praedicationes omnes suas huc retulisse, ut scilicet fidem et charitatem inter homines stabiliret. Ac ex uno et
altero discipulorum ipsius eruditione insignium atque pietate,
cum aures ad verba colloquentium inter se forte die quodam
HYDRA .lYSTICA
37
ad erterern, accepi nullum pondu habere fid m a charitate diul am. Quid nim, dic bant illi, ernoti operibus disciplina?
Quid a virtu ibus sejuncta doctrina Chri ti? Hoc
t supremum
opus divinitati , haec est summa legis di inae ratio ut per rectam
fidem et sinceras rerum coel tium notiones traducantur homines
ad apicem culmenque virtuti ac in pectoribus ardor charitatis
xcitetur, quo correpta men rapiatur ad Deum, ad amorem autem
hominum deflectat eodem studio quo qui que inclinat in amor m
et benevol ntiam sui, eand mque opem quam sibi aliis praestet,
aut ad malum propulsandum aut ad bonum as equendum. Haec
nempe radix st virtutum omnium, haec umma lex rerum bene
ger ndarum, haec fons
t omnium b n factorum ub rrimu .
Cum haec
t insculpta p c oribu , v ram excitat honestat m t
irtutes procreat univ rsa . H anc adumbrarunt quidem aliquando
philo ophi, nunquam tamen xpresserunt. hristus tantum hoc
lumen extulit, vitiorum omnium nube dissipata. Hoc vinculo contrinxit ipse virtutes et p rp tuo nexu tam b n colligavit, ut o
vel oluto vel aliquantulum laxato continuo diffluant omnes. Hu c
suam doctrinam hristus contulit et cuncta praecepta, quae, si
b ne introsp xeri , ad amor m Dei t dil tion m fratrum xcltandam vid ntur intenta.
Totum enim Evang lium m
apita distinguitur: aut
di inam naturam, virtutem et gloriam pandit, qualia sunt arcana
trinitatis et incarnationis erbi; aut malefactorum poenam, bonorum autem op rum pracmia prornittit, qualia sunt ea quae de
futuro judicio, de resurr ctione mortuorum t postremo adventu
hristi traduntur; aut rationem vitae r cte instituendae proponit,
qualia unt ea quae d amore ero-a eum t mutua hominum
benevolentia praecipiuntur. Qua de natura divina produntur,
a caput et initium sunt r ligioni , quibus christiani a Iudaeis et
Gentilibus secernuntur, ut cu m fdeles conceptas habent veras de
o notiones amorem uum in verum numen dirigant, eoque
inflammentur ardentius, quod certa fide t neant, illud numen,
cui subjiciuntur, subjeciss s poenis omnibu , ut homines poenae
servos per peccatum factos et aeternae morti damnatos ad libertatem vitamque revo aret.
HYDRA MYSTICA
HYDRA MYSTIC
39
HYDRA 1\lYSTICA
HYDRA MY TICA
HYDRA MYSTICA
HYDRA MYSTIC
43
ed dies me deficeret i mentem tuam per singulo corruptioni fontes traducere conarer. t me expediam, brevi uno ad pe-
44
HYDRA
~YSTICA
HYDR
MYSTICA
45
HYDRA MYSTICA
non dissolvat, nil tam simpl x, nil denique tam unum quod non
in plura comminuat, non extremam modo aciculam, sed et Democriti atomos et Pythagorae unitatem diffindere valebit: ipsa
denique mathematica puncta bifariam dividet, ductaque per
lineae tractum in latera dissecabit. Huic capiti nomen est distinctio verbalis et sophistica.
HAERESIS. Vetus est baec et notissima : frequens est enim hujus
usus ac necessarius iis omnibus qui tractant scientias a physica
et rerum naturalium investigatione sejunctas. Diu est igitur cum
ego utar ejus opera: immo et aliud caput buie proximum diu est
cum se mihi comitem fdissimum adjunxit. Hoc, inquam, caput
vaferrimum, involutum laqueis, quod obsident impexi et tortuosi
capilli, nodis inexplicabilibus intexti. Nonne huic nomen d finitio ambigua et captiosa? Hoc nim vero praevalidum cornu
gerit et robustum, quocl nulla vi unquam, nullo impetu contundetur. Haec igitur nobis sunt arma communia: progrediamur
ad ultimum caput. Intactum hoc babet cornu, cervicem ftavam,
frontem serenam, oculos hilares, os ridens, totum denique adspectum placidum atque jucundum. Quam modesta facies est, quam
lenis et mansueta! Ut se profert libenter l Quam facile se tractandam et demulcendam praebet lingua manus contrectantium lambens. Quam leviter fiectitur et se ad tactum aliorum accommodat!
Quaeso, mibi nomen et vires illius indica.
CASUISTICA. Hanc vocamus condescendentiam, barbaro et
inaudito latinis vocabulo. Haec est scilicet ratio temporum, quae
Christi legem et Evangelium ad saeculi mores et ad hominum imbecillitatem accommodat, flectendo fortia et acria demulcendo, ac
onera tandem bominibus aptando, non homines oneribus. Haec
est praecipua nostrae potentiae pars, haec ancilla robustior.
Omnes enim ab imo difficultates vellit, legemque divinam cuilibet tractabilem reddit et ductilem. Per banc omnes valles implentur et omnes colles bumiliantur, p r hanc prava sunt in directa
et aspera in vias planas. H aec igitur sunt instrumenta quibus Evangelio im intulimus, iisque non solum virtutes theologicas et christianas, sed naturales et ipsis Gentilibus consuetas
evertimus.
HYDR
MYSTIC
47
HAER
IS. Multum profec o debes Probabilitati, m a soror,
qua tot copiis atque auxiliis instruxit, multoque validior est
no a ha c bestia et occulta, quam vetusta illa et pervulgata in
Apocalypsi descripta. ed quid e t, quod non atis libere movet
gressus, sed vid tur aliquantulum claudicare?
AS ISTICA. H ei mihi, quam me mordet haec acerba r ordatio! Quantisque odii stimulis concita t adversum eum qui ehementius illam ausus est attentare, nemp Innocentium xr,
qui contudit baculo tergum et reddidit am elumbem, ut jam
non tam celeriter ac expedite vagari possit.
HAER ESIS. Ni i prop ras alio, mea soror, elim has tuas omnes
do trinas, quas per imaginem e pressisti, fusius evolvas, rationes
earum et authores cuju que opinionis nobis indicando.
AS ISTICA. Id alio tibi die prae tabo, nunc non vacat. Necesse est nim ut opem f ram cuidam judici, qui cum multa praeter fidem, in exercendis judiciis, gratia aut donis corruptus, eg rit,
nunc, illata damna nequicquam resarciendo, vellet sibi scrupulos
omnes, qui acriter eum angunt, ximere. Accedit alter, qui pr tio
sibi iam ad dignitates cclesiasticas sternit, aurum non pro dignitatibus ipsis sed pro bonis et commodis atque fundis, quae
dignitates ipsas consequuntur, offerendo. Item est qui me consulit
an r ndere impune insidias, aut calumnias struere po sit adversus
illum a quo sibi honores aut famam praeripi suspicatur. Huic se
adjungit alter, qui illata morte sustulit hominem, a quo ei res alicujus pr tii furto auferebantur. Adest t ir nobilis, qui provocatus ad duellum postulat an exire in locum condictum queat,
cum voluntate pugnandi, si ab ad ersario prius injuste petatur.
Item puella, quae furtivo complexu gravida, anxie rogat an infamiae vitandae causa lic at sibi foetum nondum animatum
medicamentis abigere. Succedit mercator, qui fo enore triplici
contractu aliisque fraudibus ingentem pecuniam congessit, neque ad eam restitu endam adduci potest. Non desunt denique
sicarii, mal fici, raptores, usurarii, adulteri, incestuosi, humanarum divinarumque legum perpetui contemptores, qui conscientiae
stimulis agitati expectant ut a me his anxiis curis eripiantur et
HYDRA MYSTICA
sine ullis poenitentiae fructibus, excus o omni metu, in spem felicitatis aeternae vocentur.
HAE R E IS. Quid tu ad has con ultationes et petitiones?
CAs ISTTCA. Rogas? lndulgentis ime ad omnia : licere uad o
quidquid volunt, eo que in pem obtin ndae statim post mortem
beatitudinis adduco, dummodo solo gehennae metu percul i, ine
minima D i dil ctione, aut ullis laboriosac poenitentiae exercitiis,
acramentali absolutione donentur, pra ertim si huic ab olutioni
accedat iubilaeum aut indulgentia pl naria. in vero hi aliqua
super erogationi opera addere iubet, ei author sum ut Virginem
ter aut quater in die, conceptis et solemnibus verbis, salutent, vel
aliquas recitent oratiunculas mane cum surgunt et vesperi cum
eunt decubitum; ut sacris indumenti osculum imprimant, ut
oleo e templi lampadibus sumpto caput obliniant, vel frontem
lustrali aqua tingant, vel ad quodlibet sanctorum nomen caput
denudent, praecipue dum tempia praetereunt, vel septem beatae
Virginis vigiliis panem tantum in cibum sumant et aquam in
potum, tametsi majora quadragesimae jejunia et indictas ab
Ecclesia vigilias violare pergant; deniqu , ut statis diebu c rtas
ecclesias visitent et quibusdam sodalitatibus nomen suum inscribant. bi his pietatis muneribus perfuncti sunt, quae non magno constant, quaeque libera sunt et in cujuslibet arbitrio r lieta,
iis se solutos credunt, ad quae legis n eces itate adstringuntur t
cum levia haec impleverint, quae graviora sunt legis relinquunt,
justitiam scilicet, misericordiam, fi.dem, scelerum admissorum
poenitentiam, constansque propositum vitae r ectius imposterum
instituendae. Imo, ubi has, ut vocant, devotiunculas obierunt,
tanquam plenam flagitiorum impunitatem impetrassent, per
omnes voluptates atque libidines licentiose discurrunt.
HAERESIS. Euge, mea soror, attolle animum et confide.
enim hoc nostrum institutum teneamus et ego fi.dem tu vero charitatem p rgas oppugnare, brevi totum Christi regnum dissipabimus.
ale.
DI COR
OPR
L'ENDIMIONE
volo alle scienze, n sanno spaziare per entro le cose con la scorta
della filosofica ragione. Quindi che non solamente si dilungata
d agli occhi nostri la traccia del vero, ma si sono da volgari insegnamenti sparsi semi di vane e odiose questioni di pure voci,
dalle quali non senza commiserazione e doglia veggiamo aggirate
e sconvolte le menti di tanti scrittori, dotti per altro e sopra il
volgare uso eruditi, che perderon la vita dietro a mille ciance e
vane controversie, le quali cosa malagevole definire, perch
n n si ravisa in esse cagione da disputare.
Il discernimento del vero dal falso ed il giudicio proporzionato
alla natura ed all'essere di ciascuna cosa, che soli meritano il titolo
di sapienza, non si debbono puramente attend re dalle notizie
che a noi giungon di fuori: perch le cose che non son dentro di
noi non tramandan di s altro che le cortecce e le spoglie travolte
e rose dai mezzi per i quali passano e trasformate secondo il modello e i vasi de' nostri sensi e della fantasia, che sono di gran
lunga inferiori e disuguali alla natura, e dalla aria lezione de'
libri spesso altro non sgorga che un fiume di parole, che perlopi
pr occupano il sito della mente nostra ed usurpano il luogo dovuto
alle cose. P erch, se seri\ on persone mediocri, non possono dare
pi di quel che possiedono, se scrivono i saggi, talora e pongono
solo quelle merci che possono trarre a s concorso maggiore, ed es i
en sanno quai principi iano atti a svegliare il comune applauso.
Il fonte del sapere umano vive nella m nte umana iste sa, e
la cognizione del vero congionta col sano giudicio non sorge tanto
dal numero e dalla variet delle idee, quanto dall'intelligibil sito
d ordinamento di esse. Ciascuno porta in s la selce da poter
trame le scintille, ma risveglia l'ascosa fiamma solo chi sa per
dritto filo reggere e condurre il suo intelletto per entro l'intricato
labirinto dell'idee confuse, disponendole in giusta semetria ed in
luogo proprio, formando di esse la misteriosa piramide con la
quale gli antichi saggi la scienza umana e la natura delle cose
simboleggiarono: in modo che tutte l'idee di poste per grado pendano da un solo punto, e stiano affs e e concatenate alla cima
dell'idea semplici ima ed universale, onde esse si reggano e si
diffondano, spiegando la falda sopra le co e inferiori e composte.
r---)
53
54
55
l'umana figura non si smarrisce. E tali inv nzioni non solo ne'
p emi sono lodevoli, ma altre i necessarie per la novit e maraviglia che generano, con la quale eccitando l'attenzione, e traendo
l'animo dalle terrene co e, lo sollevano sopra se stesso, sicch
i r ende pi libero e spedito da quei legami, co' quali la natura
corporea avvolgendoci, ritarda il nostro volo verso la contemplazione del puro e dell'eterno, e ndo questa una dell'utilit alle
quali indirizzata la poesia, oltre il raro e nobil diletto che da lei
piove.
P rci, toltene le parti nelle quali il poeta si propone di generar
maraviglia, la sua impresa di rassomigliar il vero e d'esprimere
il naturale con modi, locuzioni e numeri adattati al suggetto che
si proposto, onde colui che pi gagliardamente esprime e con
maggior vivezza e che pi si fa pres o alla propria sembianza delle
cos , porgendole e ponendole avanti quali elle sono, riporter
vanto maggiore. E chi pi si dilata per li fatti ed eventi particolari dell'impresa che tratta, trascorrendo per tutte le condizioni,
persone ed et che la compongono ed ntrano in essa, far pi
chiaramente risplendere la felicit del suo ingegno ed otterra il
vero fine della poesia. ercioch non solamente i buoni, n le sole
virt, sono quelli che il poeta dee rappresentare, n dee formarsi
le nature degli uomini a suo modo, per renderle capaci di quelle
perfezzioni e vestirle di quelle spoglie che in noi mortali son pi
tosto desiderate che riconosciute, n quella sola parte dee prendere
a narrare che porta seco dello splendido e del sublime, ma dee,
secondo la misura della tela che tesse e la capacit di ciascheduno,
assegnar la sua parte anche al mediocre ed al basso, per aprirsi
il campo d'esprim re ogni affetto, ogni virt, ogni vizio, ogni costume ; s perch non si trae men diletto dal veder ben dipinte le
capanne, i presepi e i tuguri, che le battaglie, i palagi e le torri,
n piace men Tiziano per la rappresentazione de' paesi, che per le
mirabili espressioni delle istorie: e nella poesia forse pi difficile
esprimer le cose minute ed umili che le ampie e sublimi, essendo
molto arduo il particolareggiare; si anche perch non minore utilit porge l'aver l'idea di un'opera virtuosa per poterla imitare,
che d'una viziosa per saperla fuggire; e dai vari costumi, affetti
e condizioni maggior conoscenza del mondo si raccoglie.
Anzi essendo le leggi e le regole d el governo ordite non tanto
per li buoni e per i saggi, che son pochi e tali che per virt propria si piegano al giusto, quanto per legar la maggior parte, la
quale composta di condizioni basse e di persone d 'imperf tti
costumi e di grosso conoscimento, chi vuoi penetrar nell 'interno
delle leggi e comprender lo spirito del governo n ecessario che b n
conosca l'indole, il costume e i concetti della ba a gente, a misura e tener de' quali son formate le leggi ed ordinato il tenore del
viver civile, il quale tanto pi chiaro si discerne, quanto pi condizioni, costumi ed affetti di uomini dal poeta ci sono svelati;
ed alla fine pi si somiglier il vero, se piu si saranno particolarmente descritte di quelle cose e persone che sogliano avvenire d
entrare nello spazio di una impresa, perciocch niuna cosa nel
mondo, cos naturale, come civile, semplice, ed in qualsivoglia
impresa, quantunque eroica, mescolata la condizione umile
e mediocre.
N mai esprimer al vivo la verit delle cose chi rappresenta
tutto quel che si propone in grado perfetto, perch ogni uomo,
per costumato e gentile che sia, porta per imperfezion di nostra
natura avvolto con s qualche vizio, che anche suoi pendere dall'estremo di sua virt, essendo gli uomini, al parer di Archita, come
i pesci, che tutti ascendono in s qualche spina. purtroppo
chiaro e noto a tutti quali e come gli uomini debbon essere,
il difficile ed oscuro il conoscere quali e come essi veramente
siena, e di tal cognizione si trae grande utilit per la vita civile,
la quale i greci poeti hanno quasi in una tela delineata con descrivere sotto finti nomi gli eventi che perlopi nel mondo nascono. E chi guarder fisso dentro la tessitura di quegli ordigni,
osserver che il vero sta dentro le favole e trover che alle volte
le istorie di veri nomi tessono false cose e finti fatti, e, all'incontro,
le favole perlopi sotto finti colori e falsi nomi delineano eventi
veri, e naturali affezioni ed esprimono i veri geni de' principi, de'
magistrati e d'ogni persona.
La sana idea della poesia stata vivamente espressa da Omero,
57
ss
qual felicem nte ardl di sollevar le forze del suo spirito all'alto
di egno di descriver fondo a tutto l'universo )) 1 , sicch in un'opera,
non solamente le umane e le ci ili co e, ma le divine e le spirituali
mirabilmente compres . E fu egli co i avventuroso in quest'impresa che gli riusc di esprim re al ivo con incredibil brevit ed
evid nza tutti i costumi, le condizioni e gli affetti con parole pregne di immagini e con colori poetici s gagliardi e vari, che scolpiscono i geni, gli atti, i pen ieri e i gesti di tutte le persone. Onde
si vede in un poema tentato ogni genere di poesia, ogni maniera
di dire, ogni stile, ogni carattere, con parole tali che spesso si
cangiano n l proprio sere delle cose. i sforz egli di aggiungere a
questi pregi il maggiore, eh
quello delle scienze, come ispirato
dal medesimo genio di Orfeo, di Lino, di Dafne, d'Omero, d'Esiodo
e d'altri antichi saggi che distesero sopra la luce della loro dottrina
il velame della po sia, quasi nebbia che copriva agli occhi de'
profani la sublimit e lo splendore della sapienza; di modo che
la poesia ra una sopraveste della filo ofi.a, la quale innanzi al
volgo compariva mascherata, per cagione che talvolta sensi sanissimi nelle menti deboli i orromp no e generano opinioni perniciose alla repubblica ed alle virt morali, onde stimare n bene
che tai gemme non si porta ro esposte, acciocch le potesse occupare solamente chi potea formarne giusta e sana estimazione.
E perci credo che mpedocle fosse stato da quei della sua setta
mandato via, e ributtato dal lor commercio, perch si serv alamente de' versi e non della po sia: cio espres e le scienze col olo
metro, ma non le trasform in favole e non ne gener poesia, il
che si scorge dalla legge mede ima che contra lui fu fatta. Che per
altro, se pi ci volgiamo addietro e ci avviciniamo ai tempi pi
antichi, ne' quali lo studio d ile cose fisiche si facea con meno
strepito e pompa, ma con pi maturit e senno che nei tempi
di mezzo, troviamo che della filosofia e della poesia i formava
un solo corpo, donde poi germogliavano alti e profondi mi teri.
Ma non pot Dante ne' suoi tempi aver, come coloro, l'uso e
la perizia della dottrina enigmatica degli Egizi, onde avesse potuto trarre i colori e l'ombre per produrne un corpo tale che insieme saziasse i sensi del volgo e pascesse di sublimi contempla-
6o
fine di ben condurre e di par orir l'e pre sione, la quale dee essere
regola e misura di tutti i colori poetici, che debbono avere stima
e approvazione proporzionata all'aiuto che prestano alla ra somiglianza. Giusto esempio han di ci dato i sopraccennati po ti,
i quali han fatto del numero e della locuzione quel governo che
stato pi conv nevole alle co e, piegandosi e variandosi con la
locuzione e con l'armonia, secondo lo pirito e la natura di quello
che esprimono, onde s come radono il suolo nelle co e bas e e
nelle mediocri poco in a lto i levano, cos quando poggiano a suggetto ublime, non volo che li raggiunoa, di modo che tuonan
col metro e lampeggian con le parole.
Da quanto sin qui i ragionato i pu riconoscere quanto sia
stata trasmutata da' primi conce ti e trasformata dalla sua antica
immagine la poe ia, e come tal facult venga ristretta dagli ambiziosi ed a\ ari precetti in modo tale che non pu uscire alla lu ce
opera alcuna che non sia subito avanti il tribunale de' critici chiamata all'es ame ed int nocrata in primo luogo del nome e d ll'e ser uo, icch si ved to to in tentata l'azione che i j uriscon ulti
chiaman pregiudiziale, e si forma in un tratto controversia sopra
lo tato di e a, se sia p ma, o romanzo, o tragedia, o comedia, o
d'altro g nere prescritto. E se quell'op ra tra ia in qualche modo
da' prec tti nati dalla falsa interpretazione della dottrina di Aristotel (perciocch non fu al certo la di lui mente ampissima in
co breve oiro co tretta), e se vi co a che non si possa agevolm nte ridurre a quelle defin izioni, vogliono to to che quell'op ra
sia bandita ed in eterno proscritta. E pure per quanto scuotano
e dilatino i loro aforismi, non potranno comprender mai tutti i
ari generi de' componimenti che il vario e continuo moto d ll'umano ingegno pu produrre di nuovo. Onde non so perch non
si debba torre questo indi creta freno alla grandezza delle no tre
immaginazioni, ed aprirle trada da vagare per entro quei grandis imi spazi, ne ' quali atta a penetrare. Non dee dunque moverei lo strepito che sin da questo punto mi risuona nella mente
e che i sveglier subito che apparir alla luce la presente favola
dell' Endimione, sublime di egno nato nella mente della incomparabil ristina ed espresso con vive e rare maniere da un industre
62
DIMIO
luppi, i quali perch riescano pi aggrappati ed induca no a di perazione chi ne tenta il discioglimento, non hanno riguardo nelle
loro opere di far oltraggio al verisimile, al decoro, all'uso comune
d egli uomini, al tenor degli affetti, d al corso medesimo della
natura, veggendo noi a' nostri giorni da costoro alterati non solamente l'et e le condizioni umane, ma gli anni e le stagioni; n
mancano di quei che chiudono pi lustri, anzi secoli interi nel giro
d'un giorno, trasportano tutto l'oceano dentro una citt, d il
cielo d ntro la terra racchiudono, con generale sconvolgimento
d egli elementi tutti
dell'universo intero. ia se ci volgiamo al
forte dell'impresa ed all'uso de' grandi autori, non il nod o intrigato il midollo della favola; perci quando ci ien fa tto convenevolmente alla cosa, dee applaudirsi, ma quando il suggetto rifiuta simil tessitura, d il fatto si rappresenta al vivo con raggiro
veri imile e curioso, quantunque poco inviluppato, non perci
si d
negar la dovuta ti ma. Le com di e e tragedie greche e latine son bene di te situra mirabile, atta ad eccitare gli affetti
e ad insegnar l'art della vita, ma hanno nodo tale che e una di
quelle favole si conduce e sulle no tre scene, questi novelli tessitori d'indissolubili ordigni crederebb ro d' aver vanamente impiegata l'attenzione. Nulladim no qu Lla curiosit che il poeta
per la scarsezza dei personaggi non h a potuto con l'annodam nto
eccitare, l'ha ben per altre vie e con altri strumenti felicem nte
prodotta, imperocch l'impre a med esima e gli amori tra un semplice pastore e una casti ima dea hanno in se stesso un non so
che di maraviglioso, e trascorrono oltra l'umano; e la frequenza,
novit e splendore delle gravi e scelte sentenze, delle quali non
solamente spar a, ma del tutto formata qu sta favola, muove
e sostiene in chi l'ascolta qu ella attenzione che per un intrigato
nodo e con la variet de' personaggi i suo l conseguire. N si discerne in questa meno che n lle altre un artificioso e piacev le rivolgimento, il quale si fa da mestizia ad allegrezza e da stato misero
a felice, per il prospero fin e ove giungono questi amori, nati da
principi compassionevoli e nudi d'ogni apparente speranza, mentre
considerando lo stato umile di Endimione ed il genio altier e ri-
66
fetto, che comunemente (per colpa del volgo, che 'l torce a mal
uso) si stima principio di cose lascive, quasi che ad altro segno
non possa essere indirizzato, che alla compiacenza d'impuni voglia. Onde si ha tolto il poeta ad esprimere i sentimenti di coloro
che hanno affinato l 'affetto amoroso al raggio dell'onest, svellendo
sin dalle radici le oscene voglie, che fanno siepe e t essono intoppi
al fervore del nobile desiderio, che dalle pure fiamme d'Amore
incitato e scorto dal vivo lume della b ell zza vola rapidamente
alla contemplazione del bello eterno e del perfetto.
Tai sensi si veggono artificiosamente parsi per tutto il corso
di questa opera, e tal colore si conveniva all'affetto e costume
d'una dea in cui ha ferma sede la castit. Perci in pi luoghi accenna il poeta che il raggio di lume disceso dal bello universale
ed eterno, percotendo in Endimione, adunava in lui splendor
s ivo e celeste, che rapiva l'inclinazione e il talento della dea,
la quale ravvisava in Endimione parte dell'esser proprio: onde si
vede prodotta quella mirabile trasfusione della parte celeste in
Endimione, alzato a grado degno dell'amor di Diana. E son cos
bene tra di loro comunicate queste due cose s contrarie, quali
sono il mortale e l'immortale, che l'uno e l'altro in amendue loro
con dolce concordia unito ed in nuovo modo temperato si scorge.
La luce divina, che Diana vibra nel cuore del pastore, solleva e non
disperde l'essere umano; poi l'istessa luce riflettendo in Diana
medesima, onde era uscita, ritorna a lei velata dell'impression
corporea, ma non reca oltraggio all'esser divino e non adombra
il puro, n la parte caduca possente a portarsene l'etemo di costei, onde, senza esser violate le leggi del costume umano, sollevato Endimione sopra lo stato di sua propria natura, e senza essere
offuscata la parte divina, scolpito e delineato entro lo spirito di
Diana il costume e l'indole di donna mortale, sicch in tutti gli
atti e in tutte le maniere sue si leggono i vivi caratteri d'un amor
femminile. Sente ella accese le sue vene d'inusitato fuoco ed da
occulta forza spronata a contemplare le fattezze d'Endimione, ma
l'aspr zza del suo genio la torce altrove, perch sdegna di piegare
il suo talento in cosa la quale ha uno de' suoi estremi, cio il fine
del suo principio, fisso nell'arbitrio altrui; perci sospende il punto
DISCORSO
OPRA L E NDIMIONE
d ila ua risoluzione e rivoca l'animo dal destinato orso, non ced endo agli assalti d'Amore, incb non legge nella fronte del pastor l'i tessa voglia ch'ella chiude nel eno. Tutre di lui la sorgente fiamma d avvi a l'ardore dell'incauto pastorello con incontri sp ssi, con p arole p n tranti, con liete e piacevoli sembianze,
ed ora in qua ora in l con vari ed indifferenti discorsi traendolo,
invisibilmente per ntro l'amoroso incendio l'aggira. Preme ila
intanto nel cuore l'accesa oglia, e quando ' icura di essere dall'amant seguitata, lo fugg . Osserva, e fa sembianza di non curare, ode tutto minutamente e vede, ma gli occhi e gli orecchi
rivolge altrove, divertendo gli esterni sensi da qu ella parte ove
l 'int rno dell'animo profondamente s'immerg . :VIa bench l'affetto pi riserrato, pi profondamente serpeggia,
l'immaginato
piacer le accend i p nsieri le voglie, pur non prima con l'int ra
delib razione si piega, che vesta l'amante de' p r gi che sono in
lei, avvolgendolo ntro luce divina, e in tal m odo sodisfa all'altezza d l suo genio, perch stringendosi a lui , l par d'incontrar
s fuor di se st s a.
P r tutto il tratto di questa favola tai costumi maniere so no
al vivo r appresentat , ma il pi difficil punto d ll 'impresa, il quale
appena par che si possa superare senza piegare in qualche difetto,
quello ove Endimione discuopre il suo amore a iana; il qual
passo dal poeta destramente trattato. Imperocch Endirnione,
doppo essere stato dalla forza d 'Amore annata d'insolito spirito
e fa tto maggior di se stesso, per essersi in lui
gliati nuovi lumi
di generosit e di valore,
generata sagacit e p rspicacia tale,
quale suol questo affetto con gli acuti suoi strali eccitare, comincia a coprire il suo amore in modo che lo possa in un tratto adombrare, quando Diana si accendesse di sdegno. E Diana, all'incontro,
celando le proprie voglie, lo rifiuta in modo che maggiormente
l'inanima, e con le stesse minacce lo conforta all'impresa. Con
vicendevoli detti instigando l'un l'altro, colui con umili prieghi
e costei con soavi ripulse, Endirnione arriva a svelare il suo amore,
ma nel medesimo tempo riversa la colpa del suo ardire tutta su la
possente bellezza della d ea, sicch il di lui fuo co tutto rifletta in
lei, ed ella, all'incontro, negando, accetta l'offerta, e per sostener
68
DISCOR O SOPR
L'E. DDHO E
71
fare nei
rsi, che col n rbo loro e con la forza d'un metro ben
inteso poggiano in su e sollevano il vigore d l petto, che nella pro a,
la quale p r se stessa sdrucciola e cade. en mi par sensata questa
ragione, ma non so perch con modo pi semplice e spedito non
usciamo per sempre di briga, dicendo che quando la favola accompaanata col metro, porge pi diletto d pi difficile; onde
oloro he l'hanno in tal modo tessuta, sono lodevoli anche per
questa parte, ma non sono per degni di biasimo coloro che hanno
critto in orazione sciolta ; n la mancanza d'una virt produce
vizio, potendosi per altre virt esser d'altre lodi meritevole. Or
colui a cu i viene in talento di tesser favol in versi, dee sciegliersi
numero tal che alteri quanto meno si pu la natural maniera del
parlare, per non allon tanarsi affatto dal vero. P rci i comici e
i tragici antichi cel ro il verso iambo, avendo osservato che era
il pi frequente a trascorr r ne' comuni di corsi degli uomini.
Nella nostra linaua, la quale assai tralignata dalla sua stirpe,
non si ravvisano s fatti metri, e solamente col ver o sdrucciolo
i p tr bb in qualche maniera imitare l' uso del iambo antico;
il eh c n molto artificio e senno ha fatto Ludovico Ariosto nelle
sue om die, con le quali ha voluto anche in questo genere di poesia
alzare il pr gio d lla no tra lingua oltre l'u ato.
Ma iccome gli sdruccioli sono assai acconci alle cose umili,
come l comedie
le pastorali, cosi alle cose sublimi, qual la
tragedia, notabilrnente si disconvengono. La rima, all'incontro,
troppo di costata dal naturale, onde maggior fallo sarebbe tessere
una tragedia in rima che in verso e sarnetro. Perloch giustamente
fu il Tri sino lodato dal Bembo, anzi da tutto quel secolo, di avere
con la sua ofonisba dato alla scena i versi sciolti. Tal metro
stato poi seguitato in tutte le altre i aliane tragedie compo te
nel passato secolo, per le quali la nostra lingua ad altri non
ced
che alle latine ed all'insuperabil artificio delle greche.
tal pregio dell'Italia improviso splendore accre ce a' nostri
tempi il Creso e la Cleopatra di un gran personaagio, nelle quali,
oltre la rara e scelta dottrina delle umane e delle naturali cose e
dell di ine, onde largamente abondano, traluce ancora quella
maturita di senno e i consiglio, da cui, come da fulgore di lumi-
72
nosa stella, ogni detto, ogn'opra del loro autor saggiam nte
guidata e scorta. A non vulgar lode ne1la nostra lingua potr altres
poggiare Faburno Cisseo, quando apparir alla lu ce una sua grave
ed artificiosa tragedia intitolata l'Ottavia, sparsa di sublime dottrina ed ornata di vivissimi lumi po tici.
Secondo tal uso e con la condotta delle ragioni di opra accennate, stata altres la presente favola tessuta con metro sciolto
e di obbligato dalle rime. E quantunque frequentemente vi sieno
sparse, ci fatto senza ordinata corrispondenza ed in modo che
la grazia delle rime non travolga il t nore del parlar naturale, n
i contenuto il poeta dalla variet e disuguaglianza de' metri,
anzi ha voluto interrompere il verso lungo con vaghe ed armonios
canzonette, perch in simil guisa sono interrotte ed alternate l
scene delle antiche tragedie, veggendosi in esse tronca o il cors
de' iambi interi, ora dal coro, ora dalle persone medesim , con
metro di vario genere. Sicch non potea con miglior numero condur questa favola, n con miglior abito vestirla che con la foggia
e maniera degli antichi, per quanto ha potuto la dissontiglianza
della nostra favella sostenere.
Non dovrebbe rimaner cos nudo questo discorso, e p r non
abbandonarlo alle opposizioni altrui, converebbe che io prevenissi le difficult che nasceranno sopra molti punti diversi da' comuni sentiment i de' retori; da qual pericolo con molta facilit
e senza lunghezza di parole potrei per a v\ entura sottrarlo, ma
perch io, si per il poco valore della mia mente, s per l 'occupazione
di studi pi severi, non oso pretendere alcun vantaggio da queste
dottrine, e quel che la bont e gentilezza delle p ersone v r o me
favorevoli sopra di ci mi concede, tutto, siccome lontano dal mio
fin e, si rende superiore al mio debol m erito e mi giunge fuori d'ogni
espettazione, perci lascio liberamente a ciascuno il piacere di
contradire, e volentieri mi libero col silenzio dalle brighe che simili dispute sogliano apportare; dalle quali il mio g nio oltra
misura abborrisce, parendomi che volga l lett re in uso molto
contrario alloro fine chi, invece di trar da e se la pace dell'animo,
se ne serve per incitamento di vanit e di perturbazione. E perch
simili contese sono svegliate pi tosto da malignit di genio, eh
73
Oux
xwcpv y:p
"
e:~
(.l ,
fLE yuv ~,l> t-'a.
OL
"
1)
l
l!
rrcx.Lc;
u.cppwv
3
ona.voi:o .
e vi p01 hi si doglia, per ragione che secondo questi prinCipi ric verebbe qualche sco sa
acill rebbe a lquanto la gloria
d'alcuni poemi ed opere che giustamente n lla comune stima
fioriscono, gli fo sapere che io altro riguardo non ho avuto che
d'indrizzarmi con m todo scientifico alla cima d l v ro, n ho
voluto che l'autorit la fama di qual si ia scrittore ave e divertito il corso della mia mente da quel egna ove ha cercato con
diritto filo di ragione condursi . quantunque alcuni poeti celebri
non empiano adequatamente lo spazio dell'idea da me conceputa,
non perci imprimono meno in me che in qualunque altro conose nza e stima grande dell'artificio, dottrina e splendore, onde le
loro opere, al credere di molti maravigliosamente rilucono. E siccome io non pretendo che quelle ragioni, dalle qu ali mi san lasciato r eggere e guidare io, debban governar l'intelletto degli altri,
cos non debbono altri pretendere che la fama comune e l'autorit,
dalla quale essi i la ciano occupar , si debba torre in mano il
freno d Ila mia mente. N picciol frutto parrammi aver tratto di
qu esto ragionamento, se quell'animo eccelso che spira novella
vita alle belle arti e sparge alle abbandonate dottrine chiara luce
di speranza col suo gran nome, a cui questo libro consecrato,
gradir il devoto animo mio, il quale ha voluto con l'autor dell'opera esser unito a prestar l'istesso culto ver o quel nobil merito,
che innalzato da felice spirito di gloria, vola e trapassa altra la
cima de' pi sublimi onori.
L ~
LL'EMINENTISSIMO E REVERENDISSIMO
BONCO .tPAGNI, ARCIVESCOVO DI
IG OR CARDI
OLOG
ALE
Non ho creduto, eminentis imo signore, far cosa pi grata all'ecc llenti simo signor uca di ora, vostro fratello, che rintracciare la ragione delle antiche favole, della di cui dottrina egli orna
d illustra i suoi nobili componiment i. Questo studio, per poco
tempo impreso, mi rischiar la cognizione della pi antica dottrina e d lla primiera eloquenza, le quali mi era entrato nell'animo
d'ordinare e di porre in largo trattato, per rappr sentarne con
luoghi e testimonianze tratte da' pi gravi autori la vera id a. Mi
poi questa impresa da un'altra di molto maggior uso stata interrotta, qual quella, ove al presente son volto, dell'esame delle leggi primarie e de' capi della giurisprudenza, ovv ro delle origini della
ragion civile, che per l'ampiezza e difficolt sua non mi permette
altrove trascorrere. Onde, perch le riflessioni su l'artifizio delle
antiche favole gi fatte non mi sfuggissero, presi consiglio di raccorle in questo brieve discorso e darle tali quali furon partorite
nella lingua in cui son nate, quando interrottamente quel che
mi era dallo studio suggerito da me si notava, per essere a suo
tempo con accr cimento di erudizioni e di pen i ri
po to in
lingua latina. Pur non sar per avventura questo saggio poco
grato a coloro che non l'ampiezza. de' volumi, ma il peso de' trovati misurano e le cose prepongono agli ornamenti che in lingua,
da me piu per l'uso famigliare appresa che per lo studio, non ho
potuto conseguire. N temo punto che vostra eminenza sia per
i degnare il dono, che per pegno d l mio eterno ossequio le fo,
di questo brieve e rozzo discorso, poich quanto questa fatica
OPUSCULA
Ox tv 't'w fJ.e:ycO..Cj> T6 e:,
&ll' tv 't'cfl e: 't'6 fJ.yel.
lNNOCE TIO
DuoDECIMO
PO ' T. OPT. MAX.
PA "PERUM PARENTI,
VETERI
DIS IPLINAE VI
DICI,
J.
DUS
DICAT co 1 SECRATQUE.
PECIMEN PRI
AD
A. PAREM
ARPINEU f
J 'lU
ARD1NALEM
a pe contigit, Caspar cardinalis ampli ime, ut cum JUnsconsulti et eruditi contenderent inter
ac uam vicissim doctrinam erbi extoll rent, e. t nuarent ali nam, ipse a neutris
gratiam nirem, propt rea quod apud eo , quorum par a jurisprud ntia eruditionem remov rant omn m, pars nunquam eruditioni
jurisprud ntiam adj un x rant, n arem
studia e se di trah nda,
d ad surnm am erud ion m v teri juris notitiam t ad plenam
atqu maturam jurispru entiam r cond itam t xquisitam eruditionem p rtin r e confirmarem. Quam go sen ntiam no tris
quid m temp ribu , in quibu s fa x interpr tum ordesque for n es non modo innatam juri ci ili ruditionem, sed jus civile
ipsum ab injustis po e soribu jam diu o cupatum obruerunt,
satis invidiosam, tibi tam n prae caeteris probatum iri confido,
utpote curn ad diuturnum acne punctum quidem temperi in vita
intennissum, civili et pontificii juris tudium as iduumque eterum et novorum interpr tum usum, antiquitatis romanae notitiam et sev ram ac solidam, non fucatam aut ambitiosam eruditionem, summa cum laud nomini tui a omnium fere mortalium
utilitate contuleris.
Etenirn ne aliquis illorum esse , qui quum interpretes populo
dati unt, int rpretem ibi alium e p pulo quaer ere coguntur,
u que ab adolescentia sacroru m curaro et privatarum publicarumque caus arum cognitionem pro def rendis rnunerbu su cepturu , non modo ju in quo versamur ogno cendum, sed vete-
OPUSCULA
rem omnem Ecclesiae statum percurrendum tibi putasti et a ntiquorum Patrum sapientiam tui muneris sociam atque consortem
dignitatis adscivisti, ut e stirpe sua repet eres eam consiliorum
copiam et maturitatem qua diu gentibus prospexisti, quaque tuis
sententiis eam auct oritatem concil iasti, ut non modo h aec aetas
aequi et iniqui discrimen a tuo judicio deducat, sed et gravissimi
illi antiqui moris judice Coruncani et Cassii, si tecurn iren t in
con ilium, tibi deliberationern suam comm itterent, tibi jus omne
tradcrent mentis suae plu que in respon i tuis quam in propria
consci ntia ponerent. Jur igitur urbs universa d e summis r bus
deliberatura veretur ne quid sine auspiciis aggrediatur, ni i te
antea consulu erit, ita ut rerum arbitrium extra ord inem quodammodo tibi p ermiserit. Quo ff ctum est ut incremento glori ae, quam tibi uni debc , amplissima illa ornamenta superaveris
quae a majorum tuorum plendore proficiscuntur, et cum ublimiores honorum gradu adscenderis, nullam adhuc meriti parem
inveneris dignitatem.
Nos vero contentionibus illis xcitati, quo demonstremus j urisprudentiam a retrusiori eruditione descendere ac simul facem
aliquam, quantum in nob is es t, juris civilis studiosis praeferam us,
adjecimus nuper animum ad exponenda origine juris civilis .
Quod si mihi uccesserit x sent ntia, faci l vicero eruditionem
omnem incurrere in jurisprudentiam ac jus civile vix ab ullis melius
pos e praestari quam ab iis qui exemplo graviorum interpr tum
leg s e suis hau ere fontibus, iisque studiis usum incorruptae latinitatis et philosophorum acumen ac veterum notitiam t emporum
adjunxerunt. Quod opu cum plurium annorum sit et immensi
laboris ac indu striae, int rea loci quo monumentum aliquod obeq uii et c ultus erga te n ostri statuamus, ex rudibus adhuc illis
n ec duro digestis commentariis, specirn n hoc excerpsirnus in
quo breviter exp osuimus, quae usiu in primo De originibus
libro disputabimus. Quod munu cu lum, quantulumcumqu e illud
sit, pro tua humanitat non gravate accipias rogo.
Quoniarn igitur nemo est auctor sui nec ullam h omo ibi tribuere facultat m potest, ed t antum edere a tque v r are quod in
tributis facultatibus cond itum a Deo fuit, a quo proficiscitur quan-
SPECIMEN PRI CI
J RIS
turncumque pra ferimu ; id o quatenu cuju qu facultas xcurrit, atenus cupiditatis jura porriguntur, iquidem natura nerno
alteri jure propriae facultati exercendae pra c llit. At quia dispar horninum sunt et finitae facultate , infinita v ro cupiditas
ingulorum, ideo concurrentibus cupiditatibu omnium, imul
facultates impelluntur, ita ut vel minore coerc antur a majoriribus, vel par s mutuo collidantur. Quam animorum confiictationem rapinae, jurgia t mutuae caedes et tumultus et rerum
omnium p rturbatio consequeretur, nisi cupiditatum impetum
r atio comprimeret r ecto usu lib rtatis, quae r gendis data est
fiectendisque motibus animorum, eaque ratione magi xprimitur
quarn cupiditat : ratio nim xpeditur cujusque naturae pot tate,
cupiditas r bus externis vel coercetur vel imp llitur vel agitatur,
ut quo cupiditas la iu effunditu r, eo libertas arctiu contrahatur:
ideo cupiditatem upra quam fert naturae facultas attollentes,
ab ip a natura quam maxim conamur augere dcsciscim us . Quoniam a complectimur animo, quae rebu potius externis quam
naturae facultatibu gubernantur t ab alieni occupati curam
no tri xternarum caus arum potentiae tradimus, iisdemque rebus
obnoxii quas urgemu , dum ad major m pote tatem ontendimus,
miseriorem incurrimus servitutem.
uo igitur e quisque sibi
vindcet, naturae potestati cupiditas est exaequanda et componenda ratione, quae nihil aliud est quam propriae naturae potestate circumscripta voluntas: quam vel hone tatis initium appellemus licet, vel ipsam potius honestatem.
Virtus enim, quae nullis rebus extra se positis ducitur sed
propriae naturae iribus explicatur, summum est libertatis et honestatis opus: ideo sapiens, qui omne bonum in virtute poni t,
summam, quae quidem homini convenit, assequitur libertatem.
Quamobrem sapientes, qui potissimum rationem habuerunt expeditarn, suo sibi con ilio regendos susceperunt eos qui animum quodammodo in potestate non tenent, quique magis alienarum opum
quam propriae tranquillitatis desiderio rapiuntur et a cupiditatibus
et voluptatibus, quibus indulgent, suo et aliorum detrimento in
maxima pericula conjiciuntur. Quoniam igitur usu compertum
fuit et ratione provisum, homines, si jus quisque suum propria
86
OPUSCULA
utilitate ac facultate metirentur, cupiditatibus distractos perpetuo conflictatum iri ac omnium salutem in assiduo periculo versari, propterea sapientia, sive adulta ratio, sua cuique rerum portione tributa, ut intestinum et externum periculum arceret, societatem confiavit, utque conflatam societatem perpetuo tueretur,
civile bonum propria et cornmuni utilitate de.fi.nivit. Quo vero
singulorum et commune bonum perpetuis vinculis contineretur,
certis pactionibus constituendis atque firmandis suarn quisque
voluntatem contribuerunt ac in rnedium proprias contulere facultates, ut ex omnium voluntatibus et facultatibus odem conflu entibus publica voluntas exoriretur et surnma potestas, quarum
altera dieta lex e t, sive communis ratio vel civilis sapientia et
publica philosophia, altera imperium, sive virtus et facultas universorum. Eaque non sapientibus, sua quibus ratio lex est et imperium, sed iis unt po ita coerc ndis, ad quorum animos componendos ratio non Yalet, ut qua perturbatio propria ratione non
reprimitur, ratione ac potestate publica et alia majori perturbatione nernpe martis et poenarum metu contineatur. Etenim ad
importunos morbos medicinam adhibemus saepe tristiorem et
ubi vulnus fornentis non levatur, ferrum tandem et ignem admovemus.
Hinc ex placida et inermi armata prodiit et imperiosa sapientia,
cujus vi libertas nostra minime praeciditur, quoniam ea potestas
exstitit ex confusis omnium facultatibus et lex universorum complexa voluntates singulorum r ationem et potestatem in se ip a
conditas perpetuo cons rvat: unde qui lege prernitur, non aliena
vi sed sua potius imperii portione gubernatur. Quocirca omnium
int rest tueri leges, utpote vinculum publicae salutis, qua unusquisque intelligit contineri suam. bi enim homines mutuo compulsi metu convenerunt in civitatern, portio suae sit quisque reipublicae, cujus commodurn privatorum crirninibus rescissum,
eorumdem est poena sarciendum, ut exernplo alieni supplicii
a publica salute, quae singulos tuetur, novorum criminum pericula propulsentur. Ideo conditis legibus et imperio constituto,
rei administrandae ratio quaerenda fuit, unde publica potestas
vel in multitudine constitit, vel ad optimates ascendit, vel con-
SPECIMEN PRISCI J
RIS
edit in princip , v l tributis communi consensu partibus per singulos ordines permeavit. Quae potestas ad communem utilitatem
publica voluntate instituta, si publicae salutis detrimento et singulorum injuria vel ad unius vel ad paucorum utilitatem detorqueatur, eodem revol itur. Abest enim a tyrannide consensus
universorum, sine quo nuUum ratum est et justum imperium.
l:nde quod commodo civium fieri pos it, licebit sane r empublicam
a praedone repetere, ne cunctorum opes et salus paucorum aut
u niu cupiditatibus vel libidinibus devoveantur. Etenim res est
acrosancta libertas et divini juris, quippe humanae a Deo implicata naturae, ut eam tentare scelus sit, impium circumvenire,
ccupare nefarium. Et contra, publicae utilitatis caussa jus est
principibus a tque potentioribus legum vim armis et auctoritate
restitu re, si justam libertatem effusiori lic ntia multitudo corrupcrit .
upr ma vero pot stas sive in populo sive in optimatibus sive
in principe ive pro sua cuju que portione consistat in omnibus,
xplicatur per magistratus et judices, adhibitis in consilium juriconsultis, qui sunt legum voces et juris custodes atque justitiae
acerdotes . R ane autem universam rationem publicae tranquillitatis, prudentissimi legum latores, ut populorum natura ferebat,
formarunt atque flexerunt et ad suos cujusque regionis et temporis mores derivarunt. Hinc quamvis unam omnibus honestatis
informationem natura dedisset, vultu tamen ac specie minime
apud omnes exprimitur eadem, ac diversae populorum et discrepantes sunt inter se l ges. Quoniam non iisd m ex fontibus suam
omnes ducunt utilitatem, cumque unum sit opus universorum,
singularum tamen urbium regimen pro temporum et morum varietate distinguitur. Sane Judaeis, qu em sibi populum eus olim
habuit eximium, lex divinis promta fuit oraculis, eorumque regimen ipsius divinitatis voce constitutum: unde ree te J os phus
Judaeorum rempublicam &e:oxpcn(o:v , sive divinum regimen, appellavit.
Aliarum gentium et Romanorum leges, ad quas descendemus,
ex humano profluxere consilio. Omnium autem principem leges
88
OPUSCULA
DIOG. LAER . ,
Proem.
111 .
PECI
~ Er
PRISCI
J RI
90
OPUSCULA
gr
t~ta.
Io.
92
OPUSCULA
lib.
1v.
sigtli/.
(F.
HoTMAN)),
infer.
Obseroa[at ionum], h.
1,
cap.
1,
[Basileae, Episcopus,
93
se ndere, ut non ante humetur mulier praegnans quam partu exscindatur. erum crescente in dies numero civium, exundante negotiorum copia et vi a tque injuria pro natura multitudinis aestuante,
prudentiores n ova morborum emina novi opprimenda consiliis
cen u runt . Cumque solis moribus et repentinis, ut ita dicam, legibus populus regeretur, fxo e t p erpetuo jure componendam ac
in po terum firmandam rempublicam xistimarunt. Cum igitur
C. Terentius Arsa tribunu plebis, ut consulum in plebem immod ratam potestat m imminuer t , legem premulgarit de quinque
viri . qui leg s consulari imperio p erscrib rent creandi . a que
d eliberatio variis contentienibu per decennium extracta fu erit,
et pe t imp tratam duplicanderum tribunerum plebi p testatem
intermissa. revixit t a ndem - emilio Veturieque censulibu in
pl bem roman am, quae militiam detrectabat. impetentius domin antibu . Hinc anno ab Urbe co ndita trecente imo, purio Tarpejo et A. Terrninio consulibus, res ad senatum delata est et ex
sententia P. Romilii factum scnatu consultum (qued deind e fuit
plebi cito confirmatum) ut tribu triremibus pro maj state imperii
romani magnifi.ce instructis, legati per Italiam et universam Graeciam petitum leges mitterentur. reatique sunt purius Pestumius,
extius ulpicius, A . Manlius, qui utiliores civitatum singularum
ac
theni n ium poti imum lege de cri p erunt a: nonnulla a
L acedaem onii fuisse sumtas Athenaeu b et Ammia nus Marcellinus c et Tribenianus d tradiderunt. Igitur leges in Urbem delatas
Decemviri, ad quo jussu p epuli arum cemponendarum pct tas t consulum atque magistratuum a uctoritas omnis redacta
erat, in decem tabulis digesserunt, partim integras, quales acceper ant, partim emendatas et ad rbi more populiqu e con u tudinem conforma ta , a dhibito in con ilium Hermodero E ph io
in Italia tum temperi ex ulante, qui Romanis ejus legationis
aucter fuit, quemque plurimum ei n egotio contribuisse ac aliquas
etiam lege Romanorum candidi se ace pimus a trabone. Quo
- - - -a Crc., lib. 11 De legib.
b Lib. vr in fin.
C Lib. XVI.
d Instit. De j u.r. 11at11r. gent . et civ.,
ult.
94
OPUSCULA
a Vide [S.) P TIT[us] [ P ETIT], ad Leg[es] Attic[ae, P ari iis, Morelli, 1635], io p rincip.
b ARIST., Problem.
c C1c., De OT'at .
SPECIMEN PRlSCI J
Rl
95
interpretandis operam na avit Ja obu Gothofredus, cujus ordinem atque judicium nobis dum in hi
rsabimur merito proposuimus.
Prima tabula rationem in titu ndi judicii tradebat, cujus primam caput: <<Si quis in jus ocat atqu
a t,>, veluti solenne armen v l pu ris in ore fuisse scribit Cicero a, ac in jus vocatum confestim sequi jubebat. Haec ampla de:finitio pluribus exceptionibus
a praetore circum cripta fuit . Ex multis quas huic capiti attexuit
Caju dua b supersunt; altera ne quis de domo sua,>, altera <<ne
impube c puella alieno juri subje ta in jus vocetur ,>. Cum quis
autem in ju vocatu sequi noll t , tum actor eos qui aderant t st
vocabat, quod antestari dicebatur, sive ante testari , vel ex am,
quod circum prisce significat, eos testari qui circum sunt, pra hen a
auricula ad j ectoq ue hoc verbo: memento. Et si fugeret reu v l
obniteretur, tum actor injecta manu
um in jus obtorto collo
rapiebat, eaque manus iny"ectio di batur. Qui mos omnis x theni n ium jure d escendit. E_ emplum enim xstat apud ristophan m in Vespis de antestationc e de manus injectione, in comoed ia
palliata
pollodori a T r nti
onver a, quae inscribitur Plwr-
mio
7:
DEMIPHO
PHORMIO
DEMIPHO
CHREMES
PHORMIO
CHREME
PHORMIO
DEMJPHO
In jus eamus.
In jus? Huc i quid lubet.
Adsequere ac retine dum ego bue ervos evoco.
Etenim solus nequeo. Accurre huc!
na injuria est tecum.
Lege agit.
Altera est tecum Chrem
Rape bune.
Et apud Lucianum in LX<Xcr<l)ptmc;: "ETCw ~L<Xp 7tp6c; -r6 Lx<Xa-rij1vi7) &YX_e. "I"J& : << eni se l t in ju . Ne me strangules ,> .
ecunda tabula, cujus primum caput intercidit et de judicii
erat ac, ut ex secundo capite onjicere licet, agebatur de judicio
pLO'J.
JAS], [
g6
OPUSCULA
d eandem tabulam pertin t titulus ff. arborum furti ve caesarum, quam actionem ex l gibus XII Tabularum descendere
Paullus scribit libro primo eodem.
Tertia tabula erat de rebus creditis et ex caussa depositi actionern dabat in duplurn, usuras ad unciam coercebat: nam, x
sententia Catonis, foenerari est hominem occidere. Quae l '
e romanis tantum profluxit rnoribus, minime vero ex athenien-
RIS
97
sibus, ex quibu nullu era u urarum modus, nisi quem contrahen ium lex posuisset.
regrinos perpetuata civibus actione
a jure usucapioni arce ba t: ei qui vel debitum confessus, v l in
j udicio damnatus e set, triginta dies ad p cuniam contrahendam
et judicatum faciendum praestituebat; eumque permittebat
actori el vinciendum vel in privatum carcerem conjiciendum:
ex quo nexorum nomen ortum est, vel pluribus creditoribus addictum tertiis nundinis, sive vicesimo septimo die, pro cujusque
portione secandum, vel tran Tyberim venundandum.
Quarta tabula progrediebatur ad ju patrium, quod apud
Romanos prae caeteris gentibus e rat imperiosum. iquidem lege
regia Romulo adscripta, deinde in xn Tabulis conjecta, patri jus
erat in fio vitae et necis, atque adeo venundandi ita ut semel
atque iterum venundatus in patris potestatem recideret, nec ante
tertiam manumissionem naturalem libertatem legibus ademtam
recuperaret. Quod jus quamvis scriptores fere omnes a Romanis
arcessant, tamen r peti posset altius ac ex parte saltem ab theniensibus, apud q uos non leae quidem sed mori bus ante olonem
obtinu rat ut patri jus esset vendere filium. Quod tradit Plutarchus in olone a, a quo ademta patri potestas st vendendi fliam,
nisi fortasse in stupro deprehensam. Eadem tabula pater cogebatur recens natum infantem in ignem ad deforrnitatem confestim
necare; isque legitimus constituebatur postumus qui decem mensibus proximis natus esset.
Quinta pertinebat ad t stamenta et legitimas succession s,
eaque liberam cuique tribuebat potestatem super re sua testandi,
sive (quod idem apud veteres valebat) legandi. Quod caput priscae locutionis ignoratione depravatum restituit ex pandectis
pisanis Cujaciu , qui pro << super pecunia tutelaque rei suae >> reposuit: super pecuniae tutelaeque rei suae >>, sumto secundo pro
sexto casu, more Graecorum, quem adhuc veteres illi ex linguae
cognatione retinebant.
Lati sima haec ex XII Tabulis inducta testandi facultas sequ entibus temporibus variis praecisa legibus fuit, quas exponemu
a Vid.
7
PETIT .
1,
tit. S
g8
OPUSCULA
SPECI~1EN
PRISCI J
RIS
99
a [C.] ALMAS [ IUs) [C. S AUMAI SE) , [Plinianae exercitationes] ~n [C. ]ulii] Solin[i Polystora, Parisiis, Drouart, 1629], p. 1261 et seq.
b Leg. ult. c. Haereditar. action.
c GELL., li b. m, cap. 2; C J AC . [Commentarii ex lib. XLI Digest., ad titttlos VI II de usurpationibus et usucapionibus [.... ], Lugduni, Tomaesius, 1559) ad l g. 2, .fl. Usucap. et usurp.;
sive ad lib. 54 []ulius Pattllus, sive ad ]ulii ] Paulli [jurisccmsulti LXX
ad edict [um et
XX V quaestwnum libros recitationes solennes, in Opera 1, Parisiis, Kivellium, 1577).
IOO
OPUSCULA
IOI
enim litiga ores conserta si e correpta manu ex jur simul cum praetore ad praedium, de quo erat controv rsia, proficiscebantur in
rem praesentem; sed, eu m in di
praetor majoribus occupationibus di ringere ur, nec po et his, ut antea, acare, tantum litigatores x jure in praedium contendebant, indeque glebam evulsam quasi fundi simulacrum in jus prae ori fer bant, ut ejus esset
fundi po sessio cui glebam praetor addiceret. A t ne bi supervacaneis actibus judicia impedirentur, excogitata fuit a jurisconsultis imago quaedam priscae profectionis et erborum solennitas,
ut erbis deinceps redder tur quicquid facto antea pra stabatur,
cujus baec era t formula: << Fundus qui est in agro qui abinus vocatur, ego eum ex jure meum esse ajo, inde go te ex jure manu
consertum voce>>. Citatus vero reus respondebat: << Unde tu me
ex jure manu con ertum vocas, inde ego te revoco >>. Tum praetor:
<<
trisque su per ti ibus praesentibus istam viam dico: inite viam 1.
Hic aderat qui diceret: << Redite viam >>. In qua formula Cicero pro
Muraena mirifice cavillatur. Tignum praeterea, cujus nomine
enit omnis materia ad fabricandum idonea, junctum, concapi
(ut Gothofredus restituit), sive vindicari et salvi, haec tabula minime permttebat, aedificiorum t
in arum con ervandorum
gratia, sed adversus eum qui alienum junxerat, action m dabat
in duplum. Viris ad repudium uxorum caussam addendam praecipiebat. Nec tamen jure repudii Romani sunt u i ni i sexcentesimo demum anno post Urbem conditam, ut Tertullianus libro
De monogamia scribit. Primumque divortium a Spurio Carvilio
factum fuisse Dionysius tradita .
J us repudii erat apud Athenienses. Hoc tamen intererat, quod
apud Romanos, quantum ex auctoribus conjicere licet, in solo
viro po itum rat nuptias di solvere, idque addita caussa. Apud
Athenienses vero utriusque erat arbitrium b.
In septima tabula d lictorum poena describebantur, eaque
illatum damnum vel pastu pecoris vel a quadrupede feritate com-
a Li b. 11; vid. CUJAC ., 1 Observat [ionum et emendationum libri XVII Coloniae Agrippioae,
Gymnicus, 1578), 39
b PETIT. , lib. n , tit. 3 ad Leg. Atticas.
102
OPUSC LA
SPECIME
PRISCI J URIS
103
VALER. 1\lAXIM .
OPUSCULA
a
b
c
d
e
Leg.
Leg.
l Leg.
g Leg.
t Atheni
105
olim JU
viguisse
ro6
OPUSC'ULA
SPECIME
PRISCI )
RIS
107
Liberi emancipati
t servis manumi is colaphos infl.igebant
eosque circumagebant; unde P r ius ts:
\ erterit bune dominu , momento turbinis e i t
Marcu Dama.
EP.,
in Eutnene.
108
OPUSCULA
2.
c Leg.
1,
c. Form. et impetrat.
109
damnare on tantinus voluisset, ju si et ut ea involucra retexerentur t pri cas formulas r tinui et. Illud
dederim libens,
quod ait, caus a cecidis e antum eo qui dee pti formula, vel
plus petii ent v l ineptam actionem in titui ent, non autem eos
qui una lapsi s ent litera: quod ab omnibus amen traditum est
interpretibus. Quo quid inhumanius, quid ab aequitate gravitateque l gum romanarum magi alienum? Potius igi ur admiserim,
leges quae hac de re supersunt ita e e accipiendas ut quum in
eo verbo, in quo errabatur, discrimen inerat actionum, tum quia
errans in litera ineptam actionem instituebat ac tota errabat ratione judicii, eum a tota prorsu formula cecidi e putemu atque
ideo a caussa. Inter actu vero legitimos et legi action s aliquod
discrimen Hothomanus nota t, Cujacius nullum : qua de re tota
inter eos, quamvis suppres is utrinque nominibu , est acerba contentioa, cum hic non modo actus legitimos et legis actiones una
eademque definitione complectatur, sed ne actus omnes, qui in
judicio fiunt, actuum legitimorum nomine veniant, nonni i eos
quos juri consulti notarunt, admittit. Ille contra legis actiones
privatis et magi tratibus attribuat, actus vero legitimos privatis
tantum, illas ex l ge natas omnes faciat, hos etiam sine lege institutos: illas tantum inter pra entes, hos etiam per procuratores
xpediri contendat, cum ujacius minime admittat ullum actum
legitimum jure antiquo potuisse mandari. Qua de re nos alibi
latius.
Proprium igitur actuum l gitimorum fuit ut solennit r et
quadam cum r ligione ac in jure apud macristratus exercerentur
eos quibus legis actio data esset b. nde apud magistratus municipales emancipationem fieri po se aullus negat (Sententiarum II,
cap. 25), ni i legi actionem haberent. Nec nim ornne magi tratu
eam habebant neque competebat jure magi tratus, unde neque
mandata jurisdictione transibat c.
a HoTH OM., Obse ., li b. x n, cap. 30; Quaest [wnum] 1/lust[rium liber, Parisii , Stephano,
1573], 11 . 34 C JAC., Observ., lib. xv, cap. 16 et ad leg. Actt~s legitimi, ff. De reg. jur.
b Leg. 4, ff. Adopt.
c Leg. 2, ff. Offu;. procons.; leg. Nec mand4nte, ff. Tutor et curator; leg. Nemo, ff. Reg.
jur.; CUJAC., ad leg. Actus legit., ff. Reg. jur.
IIO
OPUSCULA
SPECIME
PRISCI JURIS
III
REVARD.,
g Ad lib.
111
De at1ct. prud.
Institut . de ltgit. agnat . tut., Yerb. Qui contrada fiduc.
OPUSCULA
II2
prodita est ratio testandi per aes et libram. Qua testamenti factio
ad imaginariam mancipationem et verum nexum redigebatur.
N exum enim dicebant quicquid p r ae et libram gestum esset.
Igitur a d hoc t esta mentum adhibebantur quinque test s et libripens et t estator qui familiam vend ebat et i qui emebat, ut
alteri redderet haereditatem. mtor enim familiae, cum quo negotium gerebatur, nomen tantum haeredis sustinebat, bona capiebat a lter, d e quo inter emtor m et venditorem fuerat constitutum. Cumque veteres omne dominium per mancipationem transferrent, recte huic gen ri actuum legitimorum subjicietur mancipatio per aes et libram ex caussa donationis, el noxae dationis
vel solutionis vel adoptionis, quae per mancipationem fiebat, ut
infra demonstrabimu vel cuj usque dominii translationis a.
equitur acceptilatio, cujus haec solennia verba fuis e tradit
Cujacius b: << Acceptum fers? Acceptum fero >). Qua formula non
aliae obligationes tollebantur, quam illae quae per stipulationem
contractae fuerant. Id enim tantum solvi potest verbis quod verbis
fuit adstrictum c. Hinc ut etiam obligationes quae rebus inductae
fuerant abolerentur, forrnulam prodidit ajus Aquilius, qua novatione facta, obligationes re contractas in contractum verborum,
nempe in stipulationem, deduxit; qu m verborum nexum oppositis verbis, nempe acceptilation , retexuit, ut cum omnia verbis
ssent adstricta, eadem verbis dis olvi liceret d. Qua de acceptilatione loquitur Modestinus e, cujus verba non recte in communem
acceptilationem converti t Tribonianus f. N une occurrit inter actus
legitimos servi optio, eaque solenniter fiebat ex testamento, nec
servi modo, sed et rerum alienarum optio solenniter ex te tamento
facta actibus legitimis adnumeratur. Tutoris datio duplex era t:
altera ex testamento descendebat, quum testator certum hominem liberis tutorem designaverat, altera ex legibus XII Tabularum,
a
b
c
d
e
SPECI IE
PRISCI JURIS
113
OPUSCULA
15
a [] .] GuTHER[r s] (]. GouTHIRE], De (vete-ri ] jur[e] pcmtif[icio uris Romae libri q11atuor,
Parisiis, Buon, 1612], lib. n, cap. 5
b CUJAC., ad tit. cod. De adopt.
c Crc., Pro dom. sua ad Ponti,f.; GELL., lib. v, cap. 19.
d De jur. ponti/., lib. 11, cap. .
e De a1u:t. priid., cap. 6.
l REVARD., De auct. prud., cap. 6.
116
OPUSCULA
PECI 1E
PRIS I JURIS
I I]
a Leg.
12,
b Leg.
c Leg.
CUJAC.,
ad leg.
2,
EMMA
UELEM MARTINUM
1 .
120
OPUSCULA
121
122
OPUSCULA
1inime te, vir doctissime, patiar in ea contentione diutius versari, ne quantum industriae ac studii confers ad horum lap us reprehendendos compescendosque indoctorum stupidos plausus, tantum operi summa cum laude suscepto, non sine magno literarum
detrimento detrahatur. Ac ut eo te revoces unde benivolentia in
nos tua et odio improbitatis abstrahebaris, quod tu saepe soles
in farniliaribus colloquiis, ut juvenes popularis linguae facilitate
captos et versionibus librorum, quae in diem prodeunt, occupatos
ad linguae latinae cultum impellas, id ego nunc scriptis praestiti,
dialogumque contexui in quo te induxi disserentem atque aliquid
promentem eorum quae tu de latinae linguae origine in tuis ruditis imis commentariis uberius multo explicabis ac plane subtilius .
EMMAr'UEL - PROCULUS
..
124
OPUSCULA
cum tot laudes sint diffusae, minu tamen pro illius dignitate sit
dictum. Nisi vero aliquis eorum sis, quibus hoc tempore Cicero
sordet, Appu1ejus murrinam olet.
PRocuLus. Di nolint ut usque eo desipiam. ed eo dixi ne
tibi constitutum sit lingu a m latinam prae caeteris a.mplexari, cum
tot annos in veteribus libris verseris, ut jam alia tibi migrandum
censeam.
EMMANUEL. Qua i non majus sit negotium p arta opes tueri
quam parare. N osti illud Demosthenis: nochw; ~oxer -r cpu&cu
-r' &:ycdtd: -rou xTI)crcxcr&cxL xcxenw-repov dvcxL
20 .
DE LI .G A LATIN
DIALOGUS
125
cxteros tua natio commigrabit. t, quum fas ces jam diu ran alpinis hominibus submiseriti , linguam omnium olim gentium dominam, victricem populorum, commune nationum vinculum cxtincruatis, t quod unum superest vctu tae maje tatis monumentum
vertati . Verum ne te ad jus gentium revocem, neve tibi patrii
soli caritatem inculc m, utque d derim historias et scientias popularis sermoni luce sati esse jam promtas, integramne in aliena
lingua oratores et po ~ tae propriam venustatem et elegantiam r etinebunt? Non te fugit i ne se lingui colorem pra cipuum t nitorem, scriptoribusquc singulis inditam esse patriam urbanitatem
et nativum leporem, qui peregrino linguarum ingcnio corrumpitur,
ita ut ingenuus ille fio eloquentiae convulsus e solo suo, tatim
are cat ac germana virtus orationi externi moribus obliniatur.
Partium namque complexio, verborum compositio, sonu
t numeri, quibus tota con tat dicencli venu tas, dissolvuntur et ipsae
quoque sententiae oncid untur e t nervantur, ac vigor et ad pectu eloqu ntiae nativae novis et xteris coloribu inducitur et
aboletur, immo scriptoris ensus ipsc pervertitur interpr ti vel
neglig ntia vel, quod non raro accid it, imperitia, vel quia peregrina lingua romanae aut graecae copia, ub rtate ac vi minus plerumque re pondet.
erum fac ut interpre candem venu tatem
ac veritatem et sanitatem orationis aliena lingua reddiderit, fac
ut popularis percurrat quousque romani sermonis amplitudo diffunditur, spem certe diuturnitatis, quae a graecis et latinis literi ostenditur, peregrinis nunquam attinges. Latina enim lingua
Romanorum armis t commercio simul cum imperio in omnes
fere orbis terrarum r egiones penetravit et ubiqu e disseminata est,
sparsis atque etiam continuatis saepe coloniis, praecipue vero
propagata e t et con erYata legibus atque judiciis: nec enim lice bat leg agere aut in judicio re pondere apud romanum magistratum peregrina lingua, neque fa erat magistratibu in provinciis reddere jus nisi latine. olennes autcm formulas vetitum
erat peregrina lingua corrumpere. Nam quisquis formulas et
verba civilia labefactas et, is neque contrahebat obligationem
jure civili, neque di olvebat, nec haeredem recte in tituebat.
In olis enim fideicommissis utilitatis caussa relaxata est sev ritas
!26
OPUSCULA
DE LING
LATL A DIALOGUS
1
127
OPUSCULA
128
Nec mirum si a quibus Romani genus duxerant, eorum t !inguam retinuerint, quippe profecti ex Aboriginibus, quorum genus a
Graecis plerique scriptores rcpetunt. Multo namque ante bellum
trojanum tempore Arcades, Oenotro Lycaonis fi.lio duce, ex P lopenne o in Italiam sese effuderunt et cum montes occupassent, a
borigines appellati. Graecis enim mons opo dicitur.
fi.nitimis
Atque hi Graecorum gentem vetustissimam Pelasgo , a quibus
et rcades erant oriundi, ex Haemonia in Italiam appul os ac
diuturni erroribus fractos et di ipatos, sedibus exceperunt. d
Arcades autem aliqui criptores referunt usum dimidiatae luna
in calceis romanorum senatorum intextae, propterea quod auctores
orum Arcad s de antiquitate cum luna contenderent, quamvis
aliqui velint esse notam cent narii numeri, quo fuit a Romulo
patriciorum ordo conclusus.
PROCULUS. Video te Romanorum originem altius repetere ac
defiectere simul e via, cum commune sit ac mira scriptorum frequ ntia comprobatum, auctores romanae gentis esse Trojano , qui
A nea due in Italiam classe delati ha c loca tenuerunt.
EMMA' EL. Non me fugit hanc opinionem late manassc ac
diuturnitate coaluisse, itaque omnium animis inhae isse ut qui
eam con v llere tentet, is conetur vel J ovi fulmen vel H rculi
clavam xtorquere. Unum ochartum neque pondus antiquitatis
compr ssit, neque comrnunis persuasio deterruit, quin molem
hanc auctoritatis solidissimi rationibu de abstru iori vetustate
conqui itis conar tur evertere. Nisi enim Homeri ternpore Trojae
regnum in eneae familia ejusque po teris perstitisset, nunquam
summo poetae illa carmina excidi sent:
o~ o~ ALvdcx:o ~(v TpoocrLV &v&EL,
xcx:t rrcx: ro.: TCX: LOWV' -o( XE\1 [J.E-r6mcr&E yvwncx~
V\)\1
24 .
I 29
1 2.
OPUSCULA
130
131
M rcurio A gyptio literarum m ntionem assignat; quicum cons ntit Cicero a, cui quintus est Mercuriu , Theut Aegyptiis dic u .
Hunc Flato tradit ostendisse regi aegyptio literarum inventi nern, qua se mernoriae subsidium comparasse praedicabat; regem autem respondisse arte illa non tam memoriam quam rerniniscentiam ju ari; d inc ps enim homines literarum praesidio
confisos memoriae studium remissuros: -rou-ro ylp -rw\1 f.1.a..&6'JTwv
-Yj.frr}"' f.Ltv tv ~uxa.'L n-a.p1;L f.I.V-fJf.1.'7J<; cXf.1.e:ET'1JaLa., &-rE SLl n-(a't"L\1 ypa.cp1j
~!;w&e:\1 \m' a.Uo-rp(w\1 Wm.\1, ox bJSo.&e:\1 a.-ro cp' a.'t"wv cXV<Xf.I.V'1)crof.1.tvou otSxo v f.l.\l-fJf.1.'7J<; a.'rcof.Lv-fJae:w cp&pf.La.xo\1 '1)pe: 28
Ab hoc autem Theut duxere Graeci suum &e: unde Latinis
deus, ut produn t viri originum peritissimi. Alii a Menone quodam in A gypto inv ntas arbitrantur. Alii ab Aethiopibus, indeque ad A gyptios e rum colonos commigrass , ac deinceps ad
gentes credunt manass caeteras b. Pl rique putant lit ras a Mose
traditas H ebraeis, ab Hebraeis Phoenicibus, a Pho nicibus tandem
aliis nationibu , ad quas vel novarum sedium cupidi v l mercium
caussa c navigarunt. Exstat illud apud Vossium pigramma 27 :
Primus Hebraeis foses monstravit literas.
Mente Phoenices sagaci condiderunt atticas,
quas Latini scriptitamus edidit Nicostrata,
Abraham syras et idem repperit cbaldaicas,
Isis arte non minori protulit aegyptias,
Gulsila promsit Getarum quas videmu Jiteras.
111,
De
t~at.
Decr.
b D10o., lib. m.
EuMOLPlUS,
apud
OPUSCULA
132
29 :
Et Lucanus 30 :
Phoenices primi, famae si credimus, ausi
mansuram rudibus vocem signare figuris.
Quae sententia collatis phoenicum et graecarum literarum imaginibus piane comprobatur, siquidem figurarum est minima dissimilitudo, eaque parva collisione aut adjectione sensim enata. Nec
leve argumentum est illud quod ducitur a literarum nominibus,
quae sunt profecto phoenicia. Unde Crateti Thebano de grammaticis quaerenti, cur non diceretur &cpa, &.cpa-ro, y&:fi.!-1-<X, y&:fi.fi.<XTo,
ut yp&:!-1-!-1-<X, yp&:!-1-!-1-<XTo, responsum fuit quod non graeca sed phoenicia et barbara essent nomina. Sunt et qui multo ante Cadmum
tempore literas in Graecia ipsa natas esse contendant, inter quos
Tzetzes; propterea quod aliter Cadmo reddi non potuerit celebre
illud oraculum et Bellerophon tabellas detulerit, quibus necis
suae mandata continebantur. Quorum me neutrum persuaserit :
potuit enim oraculum edi sine scripto, sicut ap ud alias gentes,
quibus certo scimus nullum illis temporibus fuisse literarum usum .
DE LINGUA L TIN
133
DIALOG
Et
11 rophont m admo
antiquior m nemini, l mediocrit r
rudito, probabitur. Etenim admu a qualis iuit i ypho ellerophontis avo, a quo Corynthus condita iuit triennio antequam a
Cadmo Th bae a. Eustathius vero tradit literas diluvii t empore
conservatas a Pelasgis, eosque ob id divinos appella os. Quam suis
temporibus ait fuisse Graeciae universae sententiam. Ab iisdem
elasgis lit ras in Latium perveniss auctor est Plinius b. Et Diodoru tradit litera in Graecia fui se ant dilu ium pervulgata ,
arumq ue memoriam simul curo caeteris artibus a diluvio intercidisse. Hinc Aegyptii
raeciae labem in suam vertere laudero,
ac invention m curo literarum turo astrologiae tum selectiorum
artium raecis reptam ipsi prae
tul runt . orro literarum p la gicarum reliquias in Gra eia sup rfui , v l illud indicio e t,
quod earum origines div r is vocabuli not ntur ac alt rum phoeniiarum, alterum p la gicarum lit rarum genu
it appellaturn.
Quapropter J o ephus in libro c n tra
ppionero mihi videtur
ra cis iniquior, cum non modo hanc vetu tati notitiam lib nt r
ignoret, erum tiam contendat Gra co ad Homeri aetatem caruisse literis neg tque ulluro fui se graecum criptorem H omero
antiquior m. Hunc illi rrorem erip r poterat ver u lliados 31 :
crib n
vita
in idias.
,
- 11-cp LTpU<V
fJ.
'CL
''
'
T .I)AEt--OCXCV.
... (.t l
134
OPUSCULA
ut ad propositum revertar, quaecumque de literarum origine disputantur, omnia mihi tenebrae sunt. Id constat unum Latinos
a Graecis, unde genus ducunt, etiam sumsisse literas et cum graeca
latinam linguam perpetuo esse foedere conjunctam. Ac praeter
caetera illud profecto maximum fu erit indicium, quod eaedem
olim fu erint Latinorum et veterum Ionum literae, quas in tabula
delphica, quae teste Plinio erat in palatio, Minervae dicata, observare licuit, hac inscriptione 33 :
NAVCIKRATEC TICAMENON
A0ENAIOC KORAI KAI A0ENAI
ANE0EKEN.
Hodie legimus:
135
OPUSCULA
DE LI G
LATINA DIALOG
137
ententia minim ob curata p rturbatave, traj ectis verbis num rose atque concinne cadat oratio. Quibu ornamentis omnibus
vulgares linguae carent, quoniam arum voces plerumque uni ca
terminatione proferuntur et signi tantum praepositis earum variae
affectiones enunciantur, idemque sermo verborum trajectionem,
qua maxime num rus conficitur, minim patitur, neque fert latiorem xcursum ac liberam partium collocation m; nam nisi
eadem semper utaris compo itione verborum, sententiam facillime obrueri et ob curaveri , ut qui voluerint in vernaculis li nguis id m xperiri quod in latina eruditissimi illi quidem et dum
latine dic rent loquenti imi, amen habiti sint in v rnacula putidiu culi. Latini autem erbis
ntentia concluduntur graviu
et validioribus n ervis ingulae parte uno deductae ambitu contorqu ntur, cum ermo verna ulus la..xus plerurnque sit atqu
r m1 u , aepius nim sent ntia v rbi quam verborum collocatio s nt ntiis est accommo anda, quia n n licet arbitratu criptoris orationis locare parte .
Mitto nunc latini sermoni lepor m et veneres, mitto vocabulorum ub rtatem t significationum fo unditatern, mitto particularum, quae quasi orationis fibra sunt, multitudinem nexusqu
facilitatem et gratiam, rnitto verborum copiam jamdiu ab antiquissimis scriptoribus ad u um artiurn et doctrinarum comparataro, mitto elegantiarn , rnitto ma j tatem t in ipso verborum ono
imperium consulare. Nihil ommemor m quantopere flexilis sit
t facilis ad omne g nus orationis, quam gravis in sublimi dicendi
genere, quam suavis in medio ri, quan um in humili perspicua
atque dilucida. Pra tereo accentuum ari tatem et con onantium
atque 'o alium lit rarum p rrni tionem, quibus tantus lepos
ermoni conciliatur, i apte mp nantur v ce ac intermisceantur
ut nihil numerosius incidat in aures, nihil in animum illabatur
j ucundius. Nihil tandern attingam de luminibus verborum t
translationibu , quae magnam partem cribentium artificio tribuuntur.
PROCULUS. Id nunc ipsum st de quo ma ime tecum dissentio.
Nescio nirn an pro uo qui qu jure tran ferre verba in lingua
latina pos it sicut in ernaculis. In lingua nim quam nec a nu-
OPUSCULA
trice haurimus, nec arripimus a consuetudine populari, verba noare atque transferre res profecto est piena periculi.
EMMANUEL . Trasfera per me licebit, si vocum singularum proprietatem et nativum germanumque sensum fueris assequutu ,
idque modeste facias et verecunde ac modum ut decet adhibeas.
Quid enim? Anne tibi videtur absurdum, si dixerim, translatione
sensum verborum minime immutari?
PROCULUS. Quid ni videatur? Quid enim aliud agimus quum
erba trasferimus nisi quod depulso nativo ensu similem alium
vocibus consignamus?
EMMANUEL. Falleri . Qui enim sensus initio vocabulis e t
innatus, is haeret perpetuo, nisi barbarie populorum aut corrupta
consuetudine obliteretur. Quoad enim usus communis germanum
ac nativum sensum verbis tribuit, nunquam translatione perimitur aut mutatur ejus verbi significatio, sed species potius alterius rei vertitur in alteram , quod tibi exemplo patefaciam.
umamus verbum larn.bere. ane quoquomodo illud verse ,
nunquam impetrabis ut significet abscindere, rigare, mordere
aut aliud quidpiam . At i verbo lambere praeponas fiammam,
eique subjicias trabes, ut haec prodeat oratio: fiamma larn.bit
trabes; tunc nihil huic verbo de veteri significatione detractum eri t,
quia nihil hic aliud significa t quam << lambere lingua>>, ed tantum
linguae imagine flammam indu s, linguam et flammam communi
quodam attributo compl ctens. Quoniam igitur linguae proprietas
est flammae communicata et altera in alteram conversa peciem,
jamque fiamma sub imagine linguae nobis objicitur; ideo mens,
quae duo illa quodammodo simul confundit, adjunget eis verbum
larn.bere, in cujus significationem fiamma conversa est. Nulla
t
igitur, si ad sensum vocabulorum respexeris, vera translatio, sed
specierum tantum communio sit imaginumque conversio. iquidem igitur verborum proprietatem teneas et communia rerum attributa recte noveris atque commiseris, nunquam in verborum
usu peccaveris. Manet enim in translationibu nativa signifcatio
vocabulorum incolumi , quia nunquam ex una voce men novum
aliquid concipit, nisi idem illud assumserit imaginem nativa illius
ocis significatione comprehensam. Quocirca, summa me voluptate
DE LING A LATIN
DIALOGUS
139
OPUSCULA
DE LING
LATIN
I LOG S
e, v l in aliam longe vel in pro ' imam, amque deces ionem factam e e consuetudine t in citia temer dicentium, quae cujumodi sint non didicerint 3 7
Neque hoc latuit auc ri Dialogi de claris oratoribus, ubi Maernus ai t: << In quoque verbo quotidiani sermonis foeda et pud nda vitia deprehendi >> 38 Alia praetereo quae diligenter collegit
drianus Cardinalis in aur o libello De sermone latino, cui egregiam
di ertationem praefixit, ubi latino scriptor s in quatuor descrip it aetates . ~ xtulit tamen posterior aetas nonnullos qui vitiosae
on uetudini cultu et delectu verborum obstiterunt, ac prae
caeteris jurisconsulti, quo interpretandi n ece sitas in a sidua legum
antiquarum et veterum vocum inv tigatione detinebat, quo ex
tudio inha sit eorum dictioni prisca verborum proprietas et dianitas, ut nisi eorum orationem Tribonianus interdum sui saeculi
sordibus infu casset, nibil orum s ripta legentibus occurreret
vitiosi.
Qui vero animadversionibus suis et pra ceptis atque observationibus in hujus studii cursu te ducant, habebis ex recentiori
aetate non paucos. Praeter Vallam, qui facem primus sustulit,
plurimum ad emendationern sermonis contulit Adrianus Cardinalis, cujus proxime a nobis facta mentio est; Bartholomaeus Ricciu cultissimus scriptor in uo Apparatu linguae latinae et observationibus suis Antonius chorus et qui plura ex istorum observationibus in suas transtulit Gifanius. Thomas Linacer rationem
emendatae structurae tam diligenter tradidit ut nihil observatione
dianum praetermiserit. Henricus Stephanus De latinitate falso
suspecta sane quam diligenter scripsit. Utinam hanc operam ad
vitia sermonis notanda convertisset, quod nuper conatus est Vortius quidam, a quo duplex est suscepta tractatio : De falso et
merito suspecta latinitate, haud pari cum caeteris laude, siquidem
nil praeterquam communia quaedam observat et trita.
Vossius id egregie praestitisset si cum vocabulis vitiosa dicendi
quoque gen ra notasset in libro De vitiis latini sermonis. Particularum usum et vim praeter Godescalchum te' echium explicavit
gregie Tursellinus, an potius Scauru , vetus grammatico , cuj u
veterem codicem nuper in Germania esse repertum ab hominibus
OPUSCULA
fide dignis accepi. Paraei Lexicon criticum alicujus esse usus potest,
quamvis ex abstrusioribus multa sint ab eo praetermissa. Verborum differentias diligenter notavit Popma. Quid commemorem
Nizolium et Carolum Stephanum, quorum Thesauris dictionis
tullianae studiosi vix est ut sine sua fraude careant? Terentiana
et tulliana dicendi genera Manutius commode recensuit; longe
vero melius ac ordine utiliori Paraeus, qui et plautina eodem
congessit, integris locis adductis atque ad singula capita revocatis.
Godescalchi observationes nihil moror: nullum enim ibi judicium,
nullum auctorum delectum, ordinem denique nullum deprehendo.
Commentarios Stephani Doleti oblata facultate quovis pretio
reparaveris. Perpauca enim exstant exemplaria.
Nunc ne in vulgarium grammaticorum colluviem demergaris,
ex inanium et morosarum observationum ambagibus evolvam te,
ducamque ad eos qui artem grammaticam faciliori via et firmioribus ac paucioribus tradidere praeceptis, et ea quae firmis observationibus fidisque scriptorum exemplis constituta per eos sunt
atque fundata, e philosophorum rationibus eruerunt. Primus
adversus vulgares grammaticos classicum cecinit Augustinus Saturnius, vir in confutando acerrimus ac in observando acutissimus, sed imbutus et ipse vulgari doctrina, contendit saepe pro
viribus non tamen se omnino explicavit, nec tam in inveniendo
quam in notandis aliorum lapsibus valuit. Excitavit tamen illius
vox delitescentem diu in vulgarium grammaticorum sordibus studiosorum turbam, ut vir ingenio doctrinaque mirabilis J ulius
Caesar Scaliger gravissimos illos De caussis linguae latinae commentarios in medium produxerit: quibus in libris singularum partium orationis vim atque naturam subtilissime investigavit et
prodidit, cruv-cX.~e:wc; artem minime attigit. Exortus est tandem
Franciscus Sanctius hispanus, qui rationem collocandarum partium,
sive cruv-rcxLv, non modo ex optimis observationibus sed e philosophorum fontibus arcessivit et quicquid scriptorum exemplis
ac testimoniis comprobavit, ex ipsa natura deduxit. H inc vulgariu m
regularum inexplicabiles nexus felicissime dissolvit, suasque ipse
protulit simplicissimas, quas Scioppius et
ossius cupide arripuerunt, nec modo luminibus inde excitatis latinitatem illustra-
DE CONVERSIONE DOCTRINAR M
J.
B RI ELEM R EG I E RIU l!
Instituentibus nobis, Regineri doctissime, de re literaria disputare ac t cum una scientiarum staturn percurrentibus, saepe
in sermonem injicer sole ac mirari et, quae tua hurnanitas est,
doler simul labantem Ita liae doctrinam ac prope jacentem. Cum
ea regio, in qua splende r et elegantia florentibus Romanorum opibus nata e t et rnultis p t saeculis, quamvis convulso jam imperio, restituta, nunc non modo videatur hujus laudis praesidio
polia ta, sed in sumrnam bonarum artium ignorationem pene
demersa. Qui sane statu cum pluribu nationibus lugendus sit,
quippe quibu lege tarn bene vivendi quam recte sentiendi ac
ipsa propemodum humanitas ab Italia primum affulserit, tum
maxime nobis est p erpetuo deplorandus, quibus post ereptum
imperium armis parturn unus supererat doctrinae splender et
loq uentia, qua si non corporibus a t animis tamen hominum imperabamus. Narn etsi post irnperium in Graeciam adsportatum et
Italiarn barbarorum armi divexatam, Itali ab omni cultiori scientia et sermonis ac morum elegantia relicti fuerint; emerserat tamen
quatuor fere ab bine saeculis prisca dignitas, auctore potissimurn
ac vindice Francisco P etrarcha, homine supra quam tempera ferebant erudito atque diserto, qui bonarum artium institutionem
Italia jam abactarn atqu e depulsam a veteribus fontibus arcessivit, bonaque studia longo jam tempore intermissa revocavit.
Is enim veteres oratore atque poetas unde fuerant barbarie dej ecti re t it uit et eloquentiam reduxit jamdiu exsulantem. Ejus
IO
OPUSCULA
exemplo (ut horninum ingenia statim atque favill a inciderit exardescunt) affectum jam opus egregie fuit a nostris pro re nata continuatum , atque adeo confectum, eoque melius omnia processerunt, quod ad cultum latinitatis studium graecarum literarum,
quod caput est omnis eruditionis, accessit.
Postquam enim Graecia in barbarorum potestatem redacta
est, ea vastitas pervasit fior ntissimas olim orbis universi regiones,
ut coacti fuerint homines ruditi, qui id temporis erant, conspiratione animorum facta, patrios lares curo peregrino solo commutare, avectaque secum Graecorum doctrina, in Italiam velut
in aram confugere. Quae calamitas quantum detraxit Graecia
dignitatis, tantum adjecit Italiae, fluentibus ad nos optimis artibus, quas ferox et asperum barbarorum ingenium crud liter misereque vexabat. Itaque Graecia semel atque iterum scientiarum
lucem attulit Italiae. Quas enim artes olim Romani Gra ciam occupantes per se sumserant, deinde ami rant, easdem in Italiam
fuga compulsas recuperavimus per Emmanuelem potissimum
Chrysoloram, Bessarionem , Trapezuntium, Gazam, Argyropulum,
Chalchondylam, Lascarem. A quibus graecis literis ruditi L onardus Aretinus, Philelphus, Guarinu , Poggius. Et p r totam
Italiam scholae graecarum literarum fuerunt in tituta , ut
inter nos demum Laurentius exstiterit Valla, qui felicius xspectatione omnium operam eloquentiae navavit et post extinctam latinitatem tum ipse princeps est in latina urb latine loquutus, tum latine dicere alias docuit . Haerentem nim adhuc
barbariem insolentiamque verborum clam in aliorum scriptis
incubantem unus Valla detexit et curo x eo multum off n ionis
haberet, non sine capitis periculo profliga it. Quo tempore literis
jam latus attollentibus, dexteram porr xit Nicolaus v summorum
pontif.cum de scientiis optime meritus, qui ut opu proceder t
non salurn doctis viris opes et alimenta suggerebat, s d veterum
libris ingenti pecunia reparatis ac toto orbe diligenter exquisitis,
convalescentes doctrinarum radices confirmabat.
His ducibus humaniore lit rae univ rsam Italiam p r agatae
trajecerunt Alpes, unoqu tempore non x Italia m do, ed
r motissimis quoque regionibus priscum Graecorum t Latinorum
OPUSCULA
DE CONVERSIONE DO TRINAR
OPUSCULA
DE CONVERSIONE DOCTRINARUM
151
OPUSCULA
153
VI
kal. martias
MDCXCIV.
E CONTEMT
D FRANCISCUM PIG
ATELL
M RTIS
1 ARCHIEPISCOPUM TARE
TINUM
ravi cura qua premebari liberatus es nuper superioribus literi , quibus tibi significavi valetudinem Francisci Carafae fratri tui jam esse communibu voti t bonorum omnium studio
atque laetitia reparatam. Quae cum literae tibi jucundae fuerint,
runt hae profecto jucundiores, ex quibu non modo allevati jam
orporis nuncium accipies, verum etiam cognosc s invictam illius
in morbo tolerando t contemnenda morte constantiam. Quibu
nunciis eo te arbitrar oblectatum iri magis, quod cum summum
bonum in pietate ponas atque honestate propinquos et necessarios virtutis quam sanguinis affinitate malis habere conjunctos.
Nec enim quicquam est apud te prius, quam vetustatem et nobilitatem generis incremento novae gloriae ac illustrium imitatione
facinorum amplif.care, cum non tam opes et potentiam domus
vestra , quam continuos proavorum honores proprio splendore
ac laude tuearis.
ummarum autem virtutum, quas per manus traditas a majoribus accepistis, non exigua pars in fratre tuo consedit, atque in
ejus animo, velut arbos in feracius translata salurn, nimium quantum effloruit ac pullulavit. Hanc ille virtutem cum tota vita, qua
consilii, qua rerum gestarum praestantia prae se tulerit, tum in
martis periculo cumulate reddidit, ita ut videretur omnem sapientiam totius vitae cursu fusaro ac explicatam, ad extremum
illud tempus contraxisse atque ad ultimum contulisse discrim n.
um enim dejectum esset morbo corpus, ipse tamen animo nun-
OPUSCULA
DE CONTEMT
M RTIS
157
OPUSCULA
DE CONTEMTU MORTIS
159
!60
OPUSCULA
MDCXCIV .
DE LU TU MINUENDO
AD
TRO)A1 UM MIROBALLUM
Cum primum mihi nunciata est mors filii tui, optimae spei
adole centi , tam gra iter um perculsus quam qui nihil haberet
jus vita jucundius, tum propter ipsius ingenium et doctrinam,
morumque probitatem, tum ob utriusque vestrum in me studium,
tum propter decus et utilitatem, quam vivens ille patriae atque
amicis doctisque omnibus erat allaturu . Accessit ad hanc tristitiam cogitatio doloris tui, cujus ille virtutes ita referebat ut, dum
viveret, tu quidem imagine tui gauderes. Cives autem omnes atque
amici sperarent paternam sapientiam ac probitatem a filio etiam
curo f nore redditum iri; quippe cum omne quod a natura praeclarum optimumque susceperat, literarum studiis et, quod summum est, tuis potissimum praeceptis atque exemplis excoleret.
Cum igitur communis, prope dicam, calamitatis ipse non exiguam partem exhau erim, nihil habui quo levarem aegritudinem,
quam hanc tecum jacturam per literas conqueri atque hoc edere doloris et obsequii testimonium. Huic enim ingenti meae tristitiae
piane satisfactum putabo, si tu me ad officium lacrymarum admiseris. Nec enim ausim ope literarum a jucundissimi filii morte lugenda patrem amantissimum avocare, inque medio cursu dolorem
exundantem cohibere, aut viro in omni doctrinae genere versato
ratione et praecepta subjicere, quibus docti et sapientes aut demulceri suaviter aut extingui prorsus posse doloris acerbitatem arbitrantur. Quorum si prius coner, ineptus; si alterum, impudens
haberi possem. Nec enim illud modo, vir amplissime, perspectum
Il
162
OPUSCULA
DE L
CTU MINUENDO
XIV
kal. februarias
MDCXCIV.
166
OPUSCULA
luimus, ut cum plures imus, una tamen mente universi ducamur et innocentiam atque simplicitatem singuli meditemur. Hinc
in animis cunctorum concordia viget et studium aequalitatis,
quod in singulorum pectoribus diu inclusum hisce prodendis legibus aperitur. Siquidem jus omnes nostrum et voluntates in
commune contulimus, ac universi coetus arbitrio rei nostrae communis administrationem et regimen permisimus, ut in publico
jus u vim qui que propriam juri que sui portionem recognoscat.
Et quoniam voluntas communi p r singulos explicari minime
potest, neque singulis negotiis omni tempore interesse universi
queunt, ideo iis expediendis Custodem singulis Olympiadibus
creamus, eique deliberandi consultandique caussa duodecim collegas adjungimus, quorum consilium quia ex Custode atque collegis
constituitur, Collegium appellamus, ut per Custodem et duod cim viros a Cu tode legitime coactos res communis administretur.
Verum ne ingulorum auctoritas et jura cunctorum diu in certis
horninibus haereant, inita ratio st qua facultas paucis tributa
redeat acl singulos, gestaque ac decreta Collegii ad univer i coe us
judicium revocentur. Ideo quae a Custode atque duoclecim viris
acta fuerint, non aliter rata perpetuaque habentur quam postquam jussa scitaque sunt ab universo coetu, qui relationum audiendarum caussa bis saltem hyeme convocatur. Ita quod quisque
tribuit alteri juris sui certo tempore repetit, ac paucorum administratio ad judicium revolvitur universorum, ut nihil arcadico nomine prodeat quod non jus et voluntatem omnium praeseferat.
Ac ne oppressa jam ambitio in animi nostris aliquando re irescat, omnia sunt e coetu nostro gradus ac dignitatis sublata discrimina, proinde ac decet homines qui deposita civili persona
pastoritiam induerunt. Et quoniam eos qui vitam innocenter
instituunt ipsa tuetur per se probitas et satis muniti sunt ad ersus
injuriam quibus res angusta suffi.cit et proprio labore parabilis,
n que adpetunt aliena, ideo hi ce legibus interdictum nobis est
potentiorum patrocinio, quod in imperium saepe conv rtitur.
t autem animorum concordia perpetuo maneat, omnis a coetu
nostro erborum contentio et dictorum asperitas procul arcetur,
168
OPUSCULA
extinguitur, aequato, immo saepe praelato, qui dudum erat inferior? t pristinam laetitiam novi livoris morsus et exorta r ecens
indignatio repente conturbet. Quanto vos igitur, Arcades, sapientius, qui ne injuriis et insidiis pateretis, nullum vobis in urbibus a fortuna praemium exoptastis, sed ruri degentes ex innocentia morum et Musarum cultu ac ex aeternitate literarum p er
vosmetipsos capiundam voluptatem existimastis, eumqu e honorem ex vobis nomini vestro petiistis, quem nec addicere ulli,
nec abjudicare fortunae vel hominum possit auctoritas? Dignitatem enim a fortuna vel potentiorum voluntate d elapsam docti
et probi saepe communem habent cum imperitis et flagiti osis,
ingenio vero partam nonnisi cum Deo optimo maximo.
Hoc vestrum consilium, Arcades, quicumque his ex legibus
intellexerint, desinent tandem illi contemnere prae urbanis studiis
pastoritiam vitam, quique dudum ob divitias et magnificentia m se
beatos putabant, invidebunt posthac vobis animos urbana regum
opulentia longe majores. Haud etenim vestram p rstringit aciem
fastus et tumor quibus vita civilis infiatur, neque vos capit in
speciem adornata virtus, qua secretis animi malis caliga praetenditur: tenent enim ista quoad ambitiosis r es feliciter ced unt ;
at cum illi tantisper offenderint et ambigua sorte leviter inclinaverint, replicatis splendidis illis miseriarum involucris, retrusae
diu aegritudines continuo patefunt, v luti morborum semina,
quae in integris adhuc et sanis corporibus haud dubie latent;
his autem incommoda valetudine leviter t entatis, commoventur
cuncta et obscura viscerum vitia r epente panduntur. Ad nos
vero, Arcades, si quod vitium p enetra rit statim eminebit, quoniam animus noster undique pellucet; urbano enim artificio et
fuco minime se obnubit. Non igitur vereor ne suffragium inituri
sententiam mutetis, aut in jubendis legibus paullulum h aereatis.
unt enim istae ab aequalitatis et innocentiae studio profectae,
ut vix in lucem editi eas ipsa ferente natura sciveritis. Gravitas
autem vestra spem mihi affirmat fore ut eis libenter ac ex animo
pareatis. Non enim alio spectant quam ad cultum literarum t
vitae probitatem . Quae nisi perpetuo int r vos versetur, eo d e-
169
terior
eritis ca teris mortalibu , quod cum ad munienda vitia
urbani praesidiis careatis, ma.xime tamen ob literarum gloriam
ex invidia labor tis . Quamobrem hasce go leges : Quod bonum,
faustum, felixque sit, vobis et vestro cornmuni jubendas censeo >>.
His itaque recitatis atque rogati , ite in suffragium, Arcades,
Deo b ne juvante.
LEGE
RC
I
PENES COMMU
II
USTOS
R E BUS
GERU
PIADIB S A COMM
DI
ET
PROC
RANDIS
SING
LIS
OLYM-
REMOVETO R .
III
Cu
G
TODI
VICA RIUS
LIS ANNIS
ET
COLLEG E
C STOS CONSULTO
XII
ADSU TO.
PRAETER
HA EC
ALIA
DMI
MU 'E RA
EOR
1 SIK-
' OVOS S E X
PUBLICA
SU TO.
IY
UFFRAGIA SECRETA SUNTO. EAQ
E IN
RE~IOVE
SUNT O
RTES
QUIQ
I
PARIA
CAETE RIS
PARTEM
FUA
IN
DIMIDIA I
REB S
EXUPERAT
BIF RIA 1
NUMERUS
UME RUS D
AE
DISPERTIUr TOR.
JUSTUS
ESTO .
OPUSCULA
1]2
QUICQUID
PER
COLLEGI M
DE
REBUS
COMM
NIBUS
ACTUhl
VI
OETUS
UNIVERSUS
RELATIONIBUS
AUDIU
DIS
AEDIBUS. C
RMI
ACTISQUE
CO-
IBUS AUTE 1 I
QUIDEM PASTO-
CONVO-
CATOR.
II
iALA
SCRIPTA
PERSTITIOSA IMPIA VE
E PRONUNCIA TOR.
VIII
I
PASTORITIUS MOS
IBUS QUA
PERPET
O.
BETOR.
IX
ARCADICO NOMI. E TYPIS I~]
SS
BLICO
QUID EDITOR.
x
QUOT PRAEDIORUM ARCADICORUM
PASTORUMQ E
NOMINA SU
T.
TIT
LI
TOTID E M
PASTORE S
CTI LO-
LEGES
173
RCADUM
S NCTIO
SI QUIS ADVERSUS HA C LEGEM FACIT FAXIT FECERIT QUIQUE
FACIT FAXIT
FECERITVE
QUO HNUS
IS
SECUNDU f
HA C
LE-
EJUSQUE
NOMEN CORA l
CITOR.
SI QUID IN HIS LEGIBUS OBSCURUM PERPLEXUMVE SIET SIVE
COMPREHENSUM
ON
CONSULTIS
JUS
ESTO.
QUODQUE
ES CUSTOD EM ADSERVATOR.
DECRETUM
PERI-
DI SUP-
JUDICATUMVE
SIET
17
Quindi ho io siccome ammirata sempre in voi la viv zza e pron tezza dell'ingegno e dolcezza e felicit della fav lla, cos sommam nte anca lodata la nobil voglia di coltivar qu ste doti immortali collo studio e colla lettura, ove dalla fanciullezza inclinat .
P r la qual sublimit di genio i dovete viepi felice riputar ,
che per la grazia e per la bellezza ed altri doni che la natura ha
sparsi nel vostro aspetto, non solo perch la dottrina, al di cui
acqui to tal genio vi conduce, non ' dall'et scemata o corrotta,
ma altres perch la vaghezza, la venust la legiadria raccolgono
magior igore e magior lume dai beni dell'animo, e la colta ed
erudita favella, che dai tudi si riporta, unita al maestoso e r al
portamento, condisce mirabilm nte la grazia e la gentilezza d l
ragionare.
REGOL~1ENTO
DEGLI ST
DI
17
180
REGOLAM EN TO DEGLI
DI
IV. Cominciamento degli studi dalla filosofia morale. Dei libri di Cicerone degli 'jfici, Ca
latec di monsignor Della Casa, Orazione d'Isocrate a Demonico, e Cortigiano di Castiglione.
Dovendosi dunque regolar gli studi d ' una illustre donna italiana, con ien proporre autori che o nella lingua italia na sono
nati o in essa da saggi e valentuomini furono trasferiti : quali
sono quasi tutti gli autori greci e latini, particolarmente gli storici,
che in volgar favella tutti per ordine de' tempi nella collana o
catena isterica raccolti stanno, sl per notizia agl'Italiani delle
cose e de' tempi, come per l'eloquenza che d alla traduzzion d egli
antichi autori n ella lingua deriva. E perch gli studi debbono, come
princip al fin e, riguardare l'emendazion de' costumi e la cogni zione
e l'acquisto delle virt per mezzo d ella moral filosofia, perci,
!82
l. D
cosmografia e geogr fi .
REGOLAMENTO DEGLI ST DI
X. Di Tucidid .
XI. Di Senofonte.
Il terzo grado p r l'ordine de' tempi ha nell'isteria greca enofonte, discepolo di Socrate, emulo di Platone, il quale, quantunque a Senofonte nella filosofia superiore, fu per da questo
vinto di altri gradi di valore: qual fu quello dell'armi, nelle quali
enofonte rilusse quanto ogn'altro condottiero d'eserciti . A qual
pregio accoppi quello di una loquenza si candida e s soave, che
sembra un fi ume di latte che scorra, rappresentando in una sola
sua persona quella di gran duce, gran filosofo e grand'oratore.
!86
rimetter nella memoria tutti i successi passati, pi a lungo riferiti dalli scrittori di sopra mentovati, avendo Giustino fatto un
utilissimo ristretto dell'I stmria universale di T rogo Pompeo, che
si perduta; sicch servir d'incominciamento ancora nell'istoria
romana.
XIV. Di Salustio.
Quindi passerassi alla lezzione di Salustio, maestoso e proporzionato alla grandezza romana, se tutte le romane memorie avesse
abbracciato o quel che abbracci non fosse perduto, rimastaci
sola intera la Guerra catilinaria e Giugurtina, con pochi altri fragmenti.
XV. Di Tacito.
REGOLA:\lENTO DEGLI ST DI
XVIII. Di Bentivoglio.
XIX . Dei compendi per aiuto della memoria : Giustino, Floro e Torsellino.
r88
Per fondo poi d'ogn'erudizione e di filosofia morale, tanto civile quanto domestica, baster di tempo in tempo andar legendo
le Vi te e gli Opuscoli di Plutarco.
XXII. Di Omero.
r89
XXIII. Di vidio.
E perch Ovidio nelle sue Metamorfosi coll'altre greche favole raccol e ancora in breve le principali invenzioni d'Omero,
a cui egli ebbe vena e felicit somigliante, perci baster conose rle nelle Metamorfosi tradotte nobilmente e diffusamente dall' nguillara. In quell 'opera Ovidio ragun' tutta la mi teriosa sapienza degli antichi poeti, che p r li rivi di varie differenti favole si disperdea. Onde da tal lettura vedrassi aperto il giorno a
tutto il mondo poetico, che senza quelle cognizioni tenebroso
ed oscuro.
X , IV. Di Virgilio.
190
Ora pas ando a' toscani poeti, siccome Omero de' oreci
latini, cos d ' nostri comun padre pu dirsi Dante, avendo egli la
volgar fav ila spar o de' pi vivi colori e delle piu forti e vigoro e
e pressioni . Ma la difficolt tanto d lla sua materia quanto d l
suo stile, mescolato di parole antich ed oscure ed inalzato a punti
di non ordinaria ublimit, richiede fatica e studio magiore di
qu llo eh noi vogliamo imporre. Ond baster che si leggano di
questo poeta quei luoghi pi dilette oli e pi celebri che saranno
da qualche saggio
valentuomo additati, e che perlopi girano
p r le bocche degli uomini eruditi; b nch trapassar bbe d'ogni
lode il segno chi lo legge e interamente, siccome al certo far te
voi, che a te volont pronta e forze d'ingegno uguali ad ogn'impr sa quantoch sia dificile, purch gloriosa e sublime.
Ma l g re interamente
prima d'ogn 'altro si dev il Baiardo,
come pi facile e come prencipe delle nuove favole, delle quali gli
ha il primo spiegato la tela, diping ndo in es a variet di costumi
ed affetti as ai naturali, d ombr giando gravis imi entim nti
di moral filosofia.
REGOLAME~TO
DEGLI ST
DI
191
XXVIII.
l T asso.
tecipa del divino, stato altres dal Petrarca con divinit di stile
espresso, in modo che ha tolto a' posteri la speranza di gloria
eguale.
De' quali quei che pi presso gli andarono, sono il Bembo,
Angelo Di Costanzo, il Sannazaro, il Molza, il Rota, ed altri infiniti di sommo pregio, che si trovano in varie raccolte di rime.
Solo il Casa, quasi sdegnandosi dell'onore secondo, ha voluto
con diversit di stile, somigliante ad Orazio, col Petrarca venire
a contesa. Ma tanto egli mi sembra al Petrarca inferiore, quanto
cede ad Orazio ne' sentimenti, bench gli ada molto vicino colla
fantasia e colla locuzione.
annazaro.
Fansi ora avanti i componimenti drammatici, ove s'introducono le p ersone in atto di operare, con ascondersi la persona del
poeta : come sono le tragedie e comedie, delle quali niuna volgar
favella ne ha n migliori n peggiori che la nostra italiana. Poich,
se riguardiamo intorno al secolo di Leon Decimo, quando rinacque
in Italia l'aurea et d'Augusto, tutte sono composte alla somiglianza delle greche e delle latine.
Quali sono, delle tragedie: la Canace dello Sperone, quelle del
Giraldi, la S ojonisba del Tri sino, la Tullia del Martelli, la R osmonda del Ruscellai, l'Edipo dell'Anguillara, il Torrismondo d el
Tasso, ed altre simili, oltre alle tradotte.
E d elle comedie: quelle dell'Ariosto, del Cieco d'Adria, la
Clizia e la Mandragora, quelle del Firenzuola, del Lasca, del Ceechi, la Calandra del Bibbiena, il Granchio del alviati, quelle di
REGOLAMENTO DEGLI ST DI
193
iovan Battista Della Porta, di Ottavio D ' Isa, dello Stelluti, del
aetani, ed altri innumerabili; per non parlar delle celebri pastorali Aminta, Pastor fido e Fitti di Sciro.
Se poi riguardiamo agli ultimi tempi, ne' quali il dominio de'
forastieri ha corrotto lo stil natio d'Italia, che or si va tuttavia
mendando dallo spirito di purit tramandato dalla nostra Arcadia; se, dico, al presente nostro teatro ci rivolgiamo, lo scorgeremo
tutto pieno e turbato di mostri e di sconcie figure, quali sono le
comedie ed opere che oggi o recitate o in musica si rappresentano.
Nel qual genere di mali non meraviglia se noi altri italiani
uperiamo i forastieri, egualmente che nel genere contrario del
bene, conciosiach le grandi anime, siccome regolate producono
l'ottimo, cos disviate producono il pessimo. E pure per la feracit del suolo, che anco abbandonato e diserto non lascia di tempo
in tempo di mandar fuori qualche utile ed amabil germe, veggonsi
in questi tempi due parti nobilissimi e simili alle greche e latine
tragedie: e sono quelle del cardinal Delfino e 'l Gonadi no del
Caracci, nelle quali, e nelle opranominate del secolo di Leon
Decimo, converr legendo rintracciare i costumi e casi umani,
de' privati nelle comedie, come de' grandi nelle tragedie, per
cui rappresentare furono esse inventate.
E bench siano in prosa scritte, pure, per cagione dell'invenzione e delle fa v o le, tra le poesie possono annoverarsi le novelle
del Boccaccio, delle quali, tralasciate le umili e le oscene ed altre
IJ
194
XXXIV.
Tv
LIBRO PRIMO
198
DELLA RAGIO
POETICA
LIBRO PRIMO
199
rmuno dei primari poeti latini, ma molti anche dei novelli , orti
prima che la corruzion dello stile nelle nostre scuole dalla stolida
r unzion dei presenti maestri inondas e.
E questi ambidue libri sotto un comune titolo di Ragion poetica ho voluto comprend re. Imperocch ad ogn'opera precede
la regola,
ad ogni r gola la ragione; come ogni nobile edifizio
fabbricato secondo le regole dell'architettura, e le regole dell'archit ttura per sua ragione hanno la geometria, la quale per
mezzo dell'architettura sua rninistra comunica la propria ragione
ad ogni bell'op ra. Or quella ragione che ha la geometria all'architettura, ha la scienza della poesia alle regole della poetica. E s
la med ima geom tria che ha dato le regole all'architettura fondate sull'opere, per esempio, degli antichi Egizzi, pu darle altre
regole fondate sull'opere greche, riducendo quelle dell'una e dell'altra nazione ad un'idea ragion comune, similmente la ra!rion
po tica eh noi trattiamo, econdo la quale i greci poeti e le r gole
loro rivochiamo ad un'id a eterna di natura, pu concorrere ancora alla forma.zion d'altre regole sopra esempi e poemi diversi,
eh rivolgansi alla med ima idea e ragione, la quale ai greci autori
c regol sopra loro fondate conviene. Onde, se per cagion d'esempio
le regole date nei cori delle greche tragedie son fondate sull'antica
usanza di coloro che trattavan le lor faccende in istrada avanti
il lor atrio, ove le donne ascoltanti ed il coro raccoglieano quel che
si tratta a, sicch poi sopra di esso discorreano, potranno a' tempi
no tri fondarsi altre regole, per le quali s'introduca un coro, non
in istrada, ma nell'anticamere, formato di cortegiani che sui fatti
del lor padrone si trattengano: purch, siccome le regole antiche
convenivano con li costumi greci, cos le nuove convengano con
quelli della nazione che ai presenti tempi nell'opera s'introduce,
in modo che tanto l'antiche quanto le nuove regole rimangano
compre e in un'idea comune di propria, naturale e convenevole
imitazione e trasporto del ero nel finto, che di tutte l'opere poetiche la somma, univer ale e perp tua ragione, alla quale noi
andiamo i precetti e CYli e empi in questi due libri riducendo; e
di cui l 'utilit, il fine
'l diletto esponer cerchiamo, per troncare
i vizi che si sono introdotti tanto dal negletto quanto dal uper-
200
stizioso studio delle regole, il quale traendoci ad ordinare la finzione delle cose presenti secondo le regole fondate sui costumi
antichi gi variati, ci disvia dal naturale, poco men che l'intero
negletto loro: in modo che abbandoniamo la traccia di quella
ragion comune ed idea eterna, alla quale ogni finzione dee riguardare; non altrimenti che tutte le cose ver alla natura riguardano.
Conciosiach, siccome d Ile cose vere madre la natura, cos
delle cose finte madre l'idea, tratta dalla mente umana di dentro
la natura istessa, ove contenuto quanto col pensiero ogni mente,
o intendendo o immaginando, scolpisce. Or perch questa ragione
ed idea dal suo natura! principio dedur p o iamo, conviene prima
d'ogni cosa del nostro vero e falso concepire e dell'immaginazione
umana ragionare.
LIBRO PRIMO
201
------------202
corrispondono all'impressione che dalle cose si fa dentro la fantasia ed esprimono le vestigia dai corpi esterni in essa segnate,
chi con altri istromen ti che con le cose reali medesime desta in
noi l'i t e immagini gi dalle cose reali impresse e spinge l'immaginazione no tra secondo il cor o e tenore dei corpi esterni,
ecciter gli affetti simili a quelli che son destati dalle cose vere,
iccome avviene nei sogni. Quindi che il poeta, per mezzo delle
immagini esprimenti il naturale e della rappresentazion viva
omigliante alla vera esistenza e natura delle co e immaginate, commove ed agita la fantasia nel modo che fanno gli oggetti reali,
produce dentro di noi gli effetti m edesimi che si destano dai veri
succes i: perch gli affetti son tratti dietro la fantasia in un medesimo corso e s'aggirano al pari dell'immaginazione, alzandosi
ed inchinandosi secondo il moto
quiete di essa, siccome l'onde
per l'impeto o posa de' venti. Alla qual opra son atte le parole,
che portano in seno imma ini nsibili ed eccitano in mente nostra
i ritratti delle cose sin olari, rassomigliando succe i veri e modi
naturali, perch in tal maniera la mente nostra meno s'accorge
della finzione, dan o minor luogo all'immagini che rappresentano
l'esi tenza d Ile cose contrarie. Onde l'animo in quel punto abbraccia la favola come era e reale e si dispone verso i finti come
verso i veri successi: imperocch la fanta ia aaitata dai moti
corrispondenti alle sensibili e reali impre sioni .
l erci il poeta con eguisce tutto il suo fine per opera del verisimile e della naturale e minuta e pressione: perch cos la mente,
a traendosi dal vero, s'immerge nel finto e s'ordisce un mirabile
incanto di fantasia. Quindi che si recano a gran vizio nella poesia
gl'impossibili che non sono sostenuti dalla pos anza di qualche
nume, e gli affetti, costumi e fatti inverisimili o non confacenti al
genio ed indole della per ona che s'introduce ed al corso del tempo
che si prescrive: perch s fatte sconvenevolezze, con apportar
a noi l'immagine di cosa contraria alla favola che 'espon , ci
203
n.
Dell'artifizio d'Omero.
LIBRO PRI W
205
206
VI. \ erit di caratteri espressi da Omero, e della variet degli umani affetti.
LIBRO PRIMO
207
qualche punto di giustizia; generalm nt l'uomo non dura sempre in un essere, d ogni et, condizion
costume pu trar i fu or
di riga dal igor delle cagioni esterne
dalle occasioni e contingenze.
A questo fine sono ordite le fa ole d'Ercole che tratta stru menti femminili, di Teseo che contamina la data f de, ed altri
accidenti figurati sopra g ni lontani affatto da quell'opera, ove
poi dalla congiuntura
dalla iolenza d'un affetto contrario furono urtati. icch la misura del conven vole non il solo carattere che s'esprime, ma altres la cagione che concorre in quell'opera. Se cade, un sasso corre all'ingi; ma se incontra solida
opposizione o gagliarda rip rcussion , reflette in modo contrario
alla dir zion primiera. E se gli eroi d' mero e i principi ch'egli
introduc , producono azioni d'avarizia, di crudelt, d'inganno e
commettono d Ile chife ind gnit, qu to avviene perch ei seguit coi versi la natura di quegl'imp ri d occup l congiunture
da poter esporre i principi de' suoi tempi senza porpora e corona
e senza la clamide e l'estro, che coprivano agli occhi popolari
l'umana debolezza: la quale non si regge sul punto della p rfezione,
se non quando avvivata da quel raggio di grazia divina che opra
noi cristiani pu diffondersi. Perloch si pu avvertire nelle greche
favole che, quantunque rimangano alle volte gli eroi alterati e
cangiati di corpo, con v tirsi di spoglia piu che mortale, pur
l'animo loro rimane esposto all'agitazion e vicendevolezza de'
vizi e d elle virt, perloch non riusci a Teti d'abolire in Achille il
carattere dell'umanit e d'immergerlo tutto nell'immortal natura.
Onde i poeti, quando non espongono indoli emendate da spezial
grazia divina, mal s'avvicinano al vero, con iscolpire tante perfezioni sopra puri geni naturali; iccome anche s'allontanano dal
vero, allorch cuoprono i p ersonaggi loro, per ogni parte ed in
ogni occasione, d'un medesimo vizio ed affetto; essendo tal idea
difforme dalla nostra natura, la quale, bench innesti in ciascuno
il suo genio particolare, nulladimeno egli tale che spes o vacilla
e piega nel suo contrario, quando il tronco crollato da gagliarda
percossa. E l'imperio della ragione non sempre cosi desto che
non si lasci talvolta occupar dall'affetto e trasportar nel vizio,
208
LIBRO PRI 10
209
210
LIBRO PRIMO
211
t anzio d altri antichi adri, n l t mpo he oppugnavano l'idolatria con acuta e sensa a in erpretazione, tira ano su questo medesimo punto le sentenze, tanto de' primi po ti, quanto ancora de'
filo ofi pi gravi, come d' nassagora, Talete e Pittagora, Zenone,
Tim o, Platone ed altri, che l'unit della divina natura chiusero
in ari cifre, per v lar i agli occhi del volgo, che immerso nei
imboli confondea la vera ostanza con gli attributi: com anche
in pi luoghi ic rone
neca avvertono,
si raccoglie dalla
l t t ra scritta a an t' Ag stino da Massimino G ntil , ove ei dice
che e si esprimevano e ad ravano le virt di Dio par per l'unierse, sotto vari vo abol, per essere il di lui v ro nome a loro
ignoto.
Queste immagini
favole create per forza della poetica inv nzione, o che i rappr nta ro colle parol o h i delineas ero
oi colori o che s'incide ro ui marmi o che ' primessero con
g ti d azioni mut , ri conoscono empre p r madre e nudrice
la po ia, che trasfond lo pirito uo p r ari trum nti, e cangiando strumenti non cangia natura, poich tanto con le parole
quanto coi manni intagliati quanto coi colori quanto con g ti
muti, si veste la sent nza d 'abito ensibil , in modo che corrisponda all'occulte cagioni collo spirito interno d all'apparenza
corpor a con le m mbra esteriori.
iscese tal mestiere daglj antichi Egizi, primi autori delle faole, i quali rappresentavano gli attributi di ini sotto embianze
d'uomini, di bruti d anche di cose inanimate, sulle quali l'occhio
de' saggi ravvisava o sci nza delle cose divine e naturali o morali
ins gnamenti; all'incontro il volgo bevea da quell apparenze un
sonnifero di crassa super tizione otto la cui tut la viveano le leggi
di quell'imperio. Non si contenne nell'Egitto tal i tituto, ma ne
trascor ero larghi rivi in Grecia, dalla qual furono altrove in
ampia ena propagati. Imp rocch molti rampolli d ll'Egitto
furono traspiantati in Grecia per mezzo delle colonie, delle quali
una i cr de che fosse At ne, ove regn Cecrop , uomo egizio, che
av ndo innestati i costumi dell'Egitto a quei dei Greci, si disse
r di due nature, cio di rp nte e d'uomo. Qu ti introdusse
m recia il culto di Minerva, dai Greci detta Aten , da cui la citt,
212
dov'egli regn, trasse il suo nome. L'altra colonia fu Tebe, fondata da Cadmo, il quale era egizio, ma perch giun e con navi
fenicie, per fenicio fu riputato, secondo il parere p er di pochi
autori. Da questo scambio dicon poi esser orta la comune opinione che le lettere fossero a noi v enute dalla Fenicia, quando
che Erodoto ed altri scrittori stimavano essersi ricevute dall'Egitto,
dove per opera di Mercurio furono inventate. Cadmo port seco
i mi teri e culto di Bacco e, se b en mi sovviene, anche di Nettuno.
Danao fu l'altro che in Grecia fondasse colonie. Questi fugg dall'Egitto con le sue figlie, e si cr de che fos e il primo che fabbricasse nave, per aver lo stromen o della ua fuga. Le figlie di Danao, p rch mo traron prima di tutti l'invenzione dei pozzi, ottennero in loro onore tempi ed altari.
A questi riti pervenuti in Grecia dall'Egitto, succedettero le
cognizioni e dottrine eh furono dall'Egitto in Grecia traspiantate da molti Greci, che corsero alla fama de' sacerdoti egizi, la
di cui sapienza per varie bocche risonava. Giunse in Egitto Orfeo,
giunse Museo ed Omero quivi giunse ancora: i quali tutti raccolsero la sapienza di quei sacerdoti, e la ravvolsero nel velame del
quale la ritrovaron coperta, esponendola sotto immagini ed invenzioni favolose. Tutta la lor dottrina intorno all'anime, alla materia d elle co e, all'unit dell'essere, fu favoleggiata nei poe mi
d 'Orfeo, sotto la figura cl' Isicle, che esprimeva la natura, cl'Osiri,
che rappresentava la reciprocazione delle cose, di Giove, ch'era
simbolo dell'e i tenza, di Plutone, che era immagine della dissoluzione dei composti. E riferisce san Giustino martire che Orfeo
introdusse presso a trecentoses anta numi. Lumi della medesima
sapienza sono gli dei d'E iodo e d 'Omero, che proseguirono il
lavoro d'Orfeo con le medesime fila, convenendo in una istessa
dottrina, come coloro che aveano d'un medesimo fonte bevuto.
Da ci si vede quanto sia difforme il concetto comune dalla
vera idea della favola. Chi ben ravvisa nel suo fondo la natura
di essa, ben conosce non potersi t essere da chi non ha lungo tempo
bevuto il latt puro d elle scienze naturali e divin , che sono di
questo misterio o corpo l'occulto spirito: poich dalle co e suddette
si comprende che il fondo della favola non costa di falso ma eli
LIBRO PRIMO
213
DELLA RAGIO
POETICA
e luoghi favolosi altro non erano che caratteri coi quali s' sprimevano i saggi insegnamenti sotto l'immagine d'una finta operazione, perci si veggono dagli antichi le favole alterate e variate
ad uso del sentimento ed in egnamento, o morale o f ico o teologico, che sotto l'azione di queali strumenti voleano in figura
visibile rappresentare. La qual variazione era fatta sempre con
riguardo di non portare immagini contrarie a quel che s'era piu
gagliardamente impresso negli animi, perch altrimenti avrebber
disciolto l'incanto, secondo le considerazioni gi da noi fatte. u
questo modello eran formate le poe ie d'Orfeo e di Lino Tebano,
primo inventore della melodia e dei ritmi; del quale Orfeo, Tamiri
ed Ercol furon discepoli . Fu ad Orf o congiunto d'et Timete,
che compose un poema dei fatti di Bacco. La medesima arte
disciplina apprese Museo Eleusino, il quale d'Orfeo fu di cepolo.
Dafne, figlia di Tiresio, con maraviglioso artificio scrisse gli oracoli;
ed Esiodo correndo dietro l'istesse vestigia, tramand ai po t ri
riposta in varie favole e sparsa di color poetico la sapienza, ch'a
quei tempi p er occulto sentiero s'insinuava.
LIBRO PRlMO
215
XI.
2!6
LIBRO PRlAO
217
LIBRO PRIMO
219
220
LIBRO PRIMO
22!
politico
l'espr ione dei geni dei grandi sotto un finto negoziato, al quale succ don le morti, com un ffetto conseguente ai
gran tumulti; i quali talvolta non portano a tanta estremit il
negoziato, d allora non si commette fallo alcuno con la ciar
viv re l person , p rch pu in ieme con loro viv re anche la
tragedia .
All'incontro i con igli dei privati si raggirano intorno a co
di minor peso, che rade volte accrescono i gradi dell passioni al
pari di quelle dei principi; e dai gran tumulti delle co e familiari,
che 'eccitano perlopi tra ervi e padroni, tra padri e fio-li,
tra l'amante e l'amata, ed altri di imi! condizione, che si olgono
per entro gli affari privati, perlopi coppiano o la d lu ione
fatta ad un vecchio avaro, o la fraude fatta da un servo, o l'irrisione d'un amante per compiac r ad un altro, o il ritrovamento
li cosa perduta, ed altri simili e enti, he il poeta i scegli ad
imi ar , perch generano d alimentano il riso, col quale sosti ne
quell'attenzione negli ascoltanti che dalla tragedia retta con la
grandezza d lle per one
dell cose, e collo spavento o compasIOne ccitata da strani e lugubri ucce i. Perloch le medesime
vie che nella trao-edia per la grand zza della materia e delle peron conducono ad venti fun ti ed a me ti sime afflizioni, n Ila
commedia per la picciolezza d lla materia, conducono ad avvenim n ti ridicoli ed a letizia: p rch, se nella commedia una cabala
ordita da un servo, alla fine coperta, mostra la delusione del padrone e, p r mezzo di quella, la soddi fazione d'un altro, nella
tragedia un tratto falso d'un con igliero pu col guadagno d ll'emulo sping re alla morte il proprio principe.
Quindi appare che nella scena, o tragica o comica, non si po ono acconciamente produrre se non quelle azioni che o nel grande
o nell'umile siano da violenta passione ignoreggiate. Perci l'opere
dramatiche riuscivano molto appre o i Greci e poco appres o i
Latini, quando non o-reci ma latini personaggi s'introduceano:
poich la gravit romana in niuna co a, o pubblica o privata,
era mossa da i veemente affetto che avesse potuto nelle pubbliche
somma compa ione e pa ento,
n ile private ri o eccitare.
Conciosiaco ach, p r quanto il mondo si di tende, olo il cielo
222
DELLA RAGIO
POETICA
umb ram
LIBRO PRIMO
223
ritrarr ne1 versi l'indole di ciascun affetto, costume e genio, allora non solamente sparger negli altri le faville della medesima
scienza, ma ecciter sull'i tesso punto la riflessione comune, in
modo che rimarr e po to agli occhi popolari quel che era loro
dianzi coperto .
Onde i componimenti lirici sono ritratti di particolari affetti,
o turni, virt, vizi, geni e fatti, ovvero sono specchi da cui per
vari riflessi traluce l'umana natura. Perci l'utilit della lirica
po ia parte d ll'espression viva di quei pensieri ed affetti che
la natura innesta, e di quei ca i che si me colano nel cor o di eiauna passione e nel tratto del vivere umano. Que ta varieta
d'ev nti e vivezza e naturalezza d'affetti e costumi, stata sopra
larga tela delineata dai poeti, i quali esprimono i punti pi minuti delle pa ioni e co turni, ed ordiscono il disegno con la figurazione dei casi e pensi ri sen ibili e veri, che paion parto della
natura e non d ll'acum . Onde chi li ode ed ha varcato l'istesso
corso, incontra n i loro libri l'istoria della sua vita e s'accorge legg nclo eli qu l ch'avea tra curato operando. iccome avviene nella
l zione di Tibullo, Prop rzio, atullo, O idio ed Orazio, i quali
hanno prodotto avanti gli occhi no tri l'immagine dell'umana
vita per mezzo dell'e pres ione particolar c minuta e viva d'ogni
ostume d affetto, divagando largamente trascorrendo con volo
p dito per tutti CYli ev nti particolari, eh sono i erm delle co!mizioni universali . Ond l'e pr ssione delle voglie pi consuete
e pensieri pi naturali ed affetti pi comu ni , per esser pi vicini
all'uso, con la notizia loro ci recano conoscen za pi viva del
mondo e pi opportuna all'utilit della vita ed all'emendazione
dei izi, i quali sono c i ati e nutriti in noi dall'ignoranza dei
no tri affetti. Perci, quando la natura delle nostre pa sioni dai
poeti rappr entata a minuto ed al vivo, potr l'animo sulla cont mplazione della loro immagine prov der a se stesso di rimedio
e di fuga.
Perci gli eccellenti poeti stillano in ogni verso dottrina utile
al regolamento dei privati e pubblici affari e sfavillano mirabilm nte d'acuti e vivis imi lumi d'ingegno, ma coloriscono la profondit dei sentimenti con apparenza popolare e maniera poetica,
LIBRO PRIMO
226
LIBRO PRI 10
227
pi chi meno felicement giunga al segno, per la maggiore o mlnor oppo izione che i fa dalle corporee fantasie, pi o meno gagliardamente impresse ed in maggiore o minor numero ricevute.
Perci solea dir Pitagora che il uo mesti re non era d'insegnare,
ma d'avvertire; e Platone coi precetti e con gli esempi ne' suoi
dialoghi dimostr che ciascun uomo ri pende bene, quando b ne
interrogato; onde ocra te coi suoi di cor i profe sava di far quel
che fanno quelle ch'aiutano le donne a partorire, ricavando con
le destre dimand fuori di noi quelle v rit che nel cupo d Ile
menti nostre stanno quasi addormentate e sepolte.
Onde per giugnere al vero non necessario il cavai pegas o
che ci conduca p r le nuvol , ma il filo d'Arianna che ci guidi
sicuramente per entro il laberinto dell'idee confuse. E p r raccogli re il degno frutto del apere non tanto
d'uopo piantare,
quanto svellere: p rch i riflessi della mente eterna, dentro di noi
vibrati, son d'ogn'intorno occupati da fuligini corporee e circondati
dall'opinioni fantastiche bevute da noi per lo canal dei sensi, dai
quali scorrono rivi torbidi e corrotti per nutrim nto degli errori.
Onde, svelta l'erba maligna, i semi b nigni risorgono, e dileguate
le nuvole, le scintille della luce eterna pandono largamente i
raggi loro e le cognizioni vere scappano fuori delle tenebre, svelando a noi qu l che c'era, dai pr eone tti errori ingombrato. Perloch le scienze costano d'obblivione e di rimembranza, delle quali
l'una le produce, l'altra l'educa. E p rci le favole fanno da Latona, ch' l'obbli ione, nascere il sole e la luna, i quali come corpi
pi luminosi ran simboli del sapere: perloch Pindaro chiama la
sapienza figlia di atona. E per finsero che il parto di Latona
fosse tanto perseguitato da Giunone, che, come mostra il greco
vocabolo 1)p'Y), l'aria, ove si fa la caligine, sotto di cui si figura
l'ignoranza.
Quindi che in tutti gli uomini traspare un non so qual discernimento del buono, quando si riduce sotto i sensi, quantunque il
lor giudicio sia mescolato tra gli errori, ch'opprimono i lumi interni in modo che non possono speditamente operare; onde quei
poeti che son giunti al perfetto e che hanno saputo preparare i
cibi anche ad uso del palato volgare, son corsi ugualmente per le
228
scuole de' filosofi che per mezzo le turbe, le quali sono punte d'un
piacere di cui non sanno rinvenir la radice. Farmi dunque scorta
sicura il parer di Cicerone sopra di ci: e siccome il gusto del
popolo non ' misura proporzionata del merito, cos l'avversione
del medesimo carattere di difetto; perch il popolo fallisce spes o
nell 'approvare e nel comparare, confondendo ed abbracciando
ugualmente il perfetto che l'imperfetto e preponendo tal volta
questo a quello, ma non s'inganna affatto quando ostinatamente
ripruova. Or la cagione perch alcuni pongono in fuga il popolo
perch non sempre hanno felicemente colorito al vivo, ed hanno
voluto produrre la magnificenza e la maraviglia con la durezza
della struttura, colla stranezza ed oscurit di termini dottrinali
e coll'intricata collocazione di sentenze astratte ed ideali, quando
potean produrla coll'istesse cose sensibili e coll'immagini materiali, le quali eccitano per se stesse la maraviglia e la novit, quando
saranno in nuova maniera e con destrezza combinate, trasferite
ed alterate: essendo la poesia una maga, s per la ragione poco
anzi accennata, s anche perch il suo mestiero d scambiare le
propriet e di travolgere e permutare le sembianze e gli oggetti 4 :
Dixeris egregie notum si callida verbum
reddiderit junctura novum.
22
LIBRO PRIMO
"''
EA7tO!J.CXL
!.L~
230
dei moti interni, che d'una in un'altra immaginazione, senza posa, trascorrono. Onde le lor composizioni son pensieri ed affetti
ch'eccitati dall'oggetto vero in quel medesimo tempo germogliano.
opra ogn'altro Pindaro scioglie con felice augurio la nave dal
porto, e spandendo le vele ad ogni vento varca un mare di nuove
ed inaspettate fantasie, per entro le quali s'aggira con tanta fiducia, che talora, quasi nel viaggio smarrito o nell'onde somm rso,
s'invola affatto alla nostra veduta, ma sorto in un tratto dalle
voragini, ripiglia il timone e salvo si riconduce maravigliosamente alle sponde.
Avendo sin qu i rintracciata la ragione della favola, or si convi ne far qualche considerazione sopra gli antichi a utori che hanno
f licemente adoperata quest'arte, e ravvisare in loro qualch'altro
pregio della poesia.
LIBRO PRI 10
231
ei lirici, da Pindaro d Anacreonte in fuori , n on a noi nmaso che pochi frammenti, per essere state da' vescovi e sacerdoti greci le loro op re bruciate ed estinte con esse le oscenita e
gli amori che contenevano; in luogo delle quali con maggior vantaggio d ella r eligione e della piet furon sostituiti i poemi di an
Gregorio Nazianzeno. Produsse anche la medesima et le tragedie, le quali ebber principio da Tespi e perfezione da Eschilo,
a cui succedettero i due rivali della gloria di questa poesia, Sofocle
ed Euripide; oltre Agatone ed altri rammentati da Aristotile
nella Poetica, e da altri scrittori.
Sorse in questo medesimo tempo l'antica commedia, nella
quale oltre Eupoli e Cratino, Formi ed Epicarmo, ciciliani, che
l'inventarono, fu eccellente Aristofane, che da rozza e scomposta
la ridusse in miglior norma. A tal poesia si dice da alcuni che
des e cominciamento Susarione, di cui si truova appresso Stobeo
questo frammento 7 :
'Axoue:Te: e:w, l:oucr<Xp(wv tye:~ Taoe:.
x<Xxv yuv<X'i:xe:; : 8!J.w, (!) OY)fl6T<X~
ox :crnv ~xe:Lv LXL<XV &ve:u X<Xxou.
K<Xt yQ:p T yljfl<X~ X<XL T fl~ yYjfJ.<Xt x<Xx6v.
Su arione udite, o cittadini.
1ale aver donne, ma per non lice
a noi senza alcun mal starcene in ca a,
perch aver moglie e non averla male.
LIBRO PRI 10
233
234
235
LIBRO PRIMO
237
o'
LIBRO PRIMO
239
per o ervare l'in olenze dei Froci, lo s ato d gli affari do mestici,
la dubbia fed dei famigliari , la diligenza d l figlio, la costanza
della moglie, la probit di Eumeo, e prepararsi intanto la stra da
alla vendetta.
N ella persona di irce fe' palese la natura del piacere, al quale
della ragion , carraia
chi corre enza la scorta della sagacit
costumi e mente, e i rende simile ai bruti, onde i compagni di
lisse, che mal si seppero r ggere in quella felicit, divennero
bestie; all'incontro, chi guidato dalla ragione, trae dal piacere
il puro e ne scuote il velenoso: al pari di lisse, il qual coll'erba
moly datagli da Mercurio, cio con la sagacit, si god Circe, ma,
com' ila volle adoperare in lui la fraude, gli s'arm della raaione,
con la quale pot soggiogarla.
N lla condotta di Pen lop scoperse il poeta l'indole donnesca,
poich figur
nelope castissima ed al marito fedelissima, con
tutto ci stando ella sul dubbio che colui fus e morto, non volle
mai chiud rsi la strada di ripigliar marito con troncare ai Froci
ogni speranza, ma li ten a sospesi sino a certo avviso della morte
o vita del marito; d intanto lasciava che coloro consumassero le
di lui sostanze, siccome pi volte si lagna Telemaco, il figlio, e che
si divertissero in giuochi e conviti nella casa medesima di Ulisse.
E quantunque Antinoo fusse alle volte troppo insolente, pur ella
se ne doleva bene spesso co' familiari e con lui si cruciava, ma
nell'interno non se ne struggeva n cercava il rimedio, perch
tanta nell'animo donnesco la compiacenza d'esser amate, che
volentieri comportano ogni disturbo, quando lo riconoscono effetto di lor b llezza; e quantunque rice ano dispiaceri da chi
l'ambisce, e l'animo loro sia rivolto ad altri, pur non si sanno mai
togliere alcuno davanti, perch sebbene vogliono es er di un solo,
pur godono nel medesimo tempo essere sperate e domandate da
molti. Onde poi nascono le gare, le insidie e le ruine, alle quali,
con troncare il nodo delle speranze, potrebbero in un momento
riparare.
Non lasci il poeta di seminare in questa favola sentimenti di
filosofia naturale: qual' quello di Proteo, figurato per lo principio
universale delle cose, e la contesa dei venti tra di loro, con la quale
XVII. D'Eschilo.
LIBRO PRIMO
co p r merit , n l primo luogo. ono da questo poe a rappresenta i al vivo i geni de' grandi, e sopra tutto nel Prometeo, ove li
descris e tutti i sentimenti e profondi fini d ei principi nuovi, che
hanno acquistato il regno coll'aiuto e consiglio dei pi savi; e
coll'e empio di Prometeo fa conoscere in qual guisa questi d opo
il felice succe so sieno dal nuovo principe ricompensati, e quanto
acquistino dalla pruova data di troppo intendimento e di pront ezza di espedienti. Le quali facolt, quanto sono state utili al
principe nel fervor dell'affare, tanto si rendon sospette nella calma.
nde avviene che Giove, dopo la riuscita dell'impresa, tosto con
protest di delitto si toglie d'attorno chi era pi di lui benemerito
e che acutamente potea discen1 re e giudicare dell'operazioni del
principe. nde Oc ano, trattato da Promet o p r s mplice, cos
gli ri pond 11
"E!X
xp8~cr-rocr
XVIII. Di Sof
le.
XIX . D'Euripide.
LIBRO PRIMO
animi bassi
deboli, che, avendo Agamennone ad Ecuba offerta
la libert, ella contro Polinnestore adirata cos risponde 12 :
TO X<XXO
OE: TL(.lWf'OUfl\17)
oo
'O l.
questo poeta mara iglio o in difendere ogni causa e dispensare per l'una e per l'altra parte ragioni: onde sono le sue tragedie
vera scuola d'eloquenza. Non cede ad alcuno nel peso delle sentenze e nei lumi filosofici, che da Socrate istesso in quelle tragedie
si credono sparsi; onde farce Tullio stim di questo poeta precetto della vita ogni verso. Qu e ta lode con maggiore artifizio
merit Sofocle, che di pensa le sentenze pi parcamente, e, siccome si accennato, ne ascende l'aspetto e le scioglie per entro
l'operazione medesima con la quale l'esprime. N lle narrazioni
delle cose passate ancora meno artifizioso di ofocle; perch non
tralucono n Ile tragedie d 'Euripide per ntro i trattati della cosa
presente, ma si espongono in sul principio p r filo. In tutti gli
XX. D'Aristofane.
LIBRO PRIMO
quando si rappr s nta ano le tragedie d 'Euripide. Onde, lusingando l'opinione popolare, rec a biasimo a cerate quei sen imenti per li quali costui tra se
trarr da' dotti somma lode:
poich, siccome tutti gli antichi filosofi, cos cerate si studiava,
con la sua dottrina e discorsi, abbattere la superstizione degli
idoli e cancellare la maniera grossolana di religione ch'era allignata in quegli animi, sforzandosi di ridurre in mente di tutti
la cognizione e credenza d'un solo iddio, imm oso, onnipotente
e fonte di ogni e ere. Quindi Aristofane pr se occasione di calunnia, con dare a credere che cerate fos e nudo di r eligione,
perch diceva non esser Gio e quel che con mano violenta scagliava i fulmini e versava l'acqua sulla terra; quandoch cerate
spiegava questo per cagioni naturali, stimando indegna cosa d'un
dio impiegarlo ad ammassar con le proprie mani, come un uomo
farebbe, nuvole e zolfi per saettar i mortali e bagnare i campi;
ma queste naturali cagioni tutte rivocava alla prima ed universal
cagion , cos d gli universali moti, come de' particolari, onde se
negava le deit, riconosce a per in ogni cosa l'imrn nsit d
essenza divina. Si fe' dunque di questo uomo innoc ntis imo, giustissimo e savissimo un sacrificio alla verit ed alla piet naturale; e fu a ci condotto, sotto protesto di religione, da uomini da
ogni r eligione e da ogni buon costume lontani, qual era risto
fane: uomo quanto d'ingegno mara iglioso tanto empio, osceno
e venale, che non si arross far vile e pubblica mercanzia delle sue
commedie ed esporre all'incanto le facolt della sua mente e riversare i propri vizi tutti sulla fama di Socrate, contra il quale, a
guisa d'assassino, si m osse per lo denaro datogli dagli accusatori.
Per tutto il tratto delle sue commedie egli fa scempio de' suoi
miserabili dei, e, quel che fa orrore, si burla spesso della divina
previdenza, con vomitar di continuo bestemmie ed oscenit,
in modo che ogni altra cosa si poteva da lui attendere che l' accusare altrui d'empiet. Tolti dall'opere sue questi vizi, che nascon
da mente contaminata, rimangono della sua poesia virt maravigliose: quali sono l'invenzioni cosi varie e naturali, i costumi, cos
propri che Platone stim questo poeta degno ritratto della repubblica d'Atene (onde lo propose a Dionisio, che di quel governo
XXI. Di Pindaro.
Dei poeti lirici altro non rimaso intero, che un'opera di Pindaro ed alcune odi di Anacreonte. Di Pindaro si rammen tano da
Suida dicisette opere, delle quali sono a noi pervenute quattro,
cio l'Olimpioniche, le Pitioniche, le Nemeoniche e le Ismioniche,
composte tutte in lode de' vincitori di questi giuochi, i quali perch avevano il suo tempo destinato, furon dai Greci queste odi
di Pindaro dette il periodo. Si ravvisa in questo poeta singolare
magnificenza di stile, prodotta dalla gravit e copia delle sentenze,
dalla scelta e variet d'antichi fatti, cosi veri come favolosi, dall'accozzamento d lle parole tutto nuovo e fuor del comune, dallo
splendore delle traslazioni, dalla sublimit dei sentimenti: con la
qual maest di dire innalza opere per altro molto mediocri, e,
toltone Ierone, solleva perlopi persone private senz'alterare il
carattere loro e la verit delle cose, il che a me reca maggior
maraviglia.
Per dar questo aspetto grande alle cose, senz'alterarle, fu egli
costretto tirar materia di fuori, perch l'opera istessa, qual era
la vittoria in un giuoco, non gliele porgeva. Onde costretto appigliarsi alle lodi, o delle patrie o de' maggiori, o, col protesto di
qualche grave sentenza da lui tramischiata, trascorrere alle pruove
di essa con gli sempi, per poi vestirne il suo soagetto, ed in tal
maniera tirar pi a lungo l'ode; la quale, quando il poeta si fusse
ristretto a quel fatto solo, sarebbe stata molto asciutta e meschina,
ovvero bisognava che il poeta si fosse all'usanza della maggior
parte de' nostri trattenuto in lodi generali di virt che si potessero applicare a tutti e che non convenissero ad alcuno. Innesta
egli sempre insegnamenti utilissimi per la vita, e con le lodi me-
LIBRO PRIMO
brrt cp<%p-t-p<%
cpwvcXE:V't'<% cruVE:'t'OLO'tU" t
15 :
XXII. D'Anacreonte.
Tn
LIBRO PR I 110
-49
Il qual luogo ha imita o vidio, ma arebb a lui meglio riuscito se a sse sapu o conten re il suo ingegno ed astener i dal
troppo, imitando di Teocrito anche la moderazione: ma egli con
accrescer pi, di rugge il meglio, che ' l' ser vago con giu ta
misura. I uor versi on que ti 17 :
Candidior n i ei folio, ala tea, ligustri
floridior pratis, longa procerior alno,
splendidior vitro, t enero lascivior haedo,
le ior a siduo detritis aequore conchi ,
solibu hibernis, aes tiva gratior umbra,
nobilior pomis, platano con pectior alta,
lu cidior glacie, ma tura dulcior u a,
mollior et cygni plurni et lacte coacto,
et, i non fugias, riguo formo ior horto,
saevior indomi tis eadem Galatea juvencis,
durior anno a quercu, falla cior undis,
len tior et salicis irgis e t viti bus al bis,
bis immobilior scopuli , violentior arane,
laudato pavone superbior, acrior igni,
asperior tributi , foeta truculentior ursa,
surdior aequoribus, calcato immitior bydro.
250
XXIV. Di Plauto.
LIBRO PRIMO
E se ha di sopra ecceduto nel biasimo degli scherzi, ci si dee recare a livore pi tosto che a verit, poich Orazio, il quale conserva nelle sue atire la grazia comica, si sforzava ad ogn'altro
pi antico, e spezialmente a Flauto ed a Lucilio, togliere il luogo.
Stilone disse che della plautina favella, se avesser voluto latinamente parlare, si sarebbero avvalute le Muse; il qual giudicio fu
abbracciato da Varrone, uomo d'ogn'altro in ogni perfezione di
dottrina e d'intendimento maggiore. Cicerone compara Flauto
ai primi autori dell'antica commedia, e volendo nei libri dell'Oratore dare idea della perfezione di latinamente parlare, Flauto e
Nevio propone. Quindi Volcazio Sedigito, appresso Agellio, dopo
Cecilia, a Flauto da il pi degno luogo, ed al medesimo l'istesso
Agellio d il pregio dell'eleganza; e Macrobio non solo vicino a Cicerone lo pose nell'eloquenza, ma nella grazia degli scherzi ad
ogn'altro lo prefer.
----------
XXVI. Di Lucrezio.
LIBRO PRIMO
253
non a endo egli fatto altro ch'esp rre la dottrina altrui. Ovidio
per fe' di questo poeta tanta stima, che si la ci dir ! 2
Carmina divini tunc sunt peritura Lucreti,
ex i ti o terras eu m da bit una dies;
tazio :
Et docti furor arduu
Lucreti .
- si sd gn \ ergilio torre da que to poeta, non solamente l'espre sioni, che in e o son tutte, quanto pure e latine, tanto splendide
maravigliose, ma ver i e luoghi interi. In modo che per giudicio
d i pi fini critici, Ennio
d tto l'avolo di ergilio, Lucrezio il
padre.
XX\'11. Di Catullo.
atullo quanto sia tato in i tima, da ci lo si pu compr nder , che m ri le lodi e 'l patrocinio di Cicerone. Egli ha non solo
negli epigrammi e neo-li endeca illabi, ma in co e ancora eroiche
mo trato guanto vales e e quanto avrebbe in que to genere acquistato di gloria, s'e' si fos e pi lungamente in ci trattenuto, ov\'er la calamit de' tempi non ci ave
rapite l'altre sue opere,
nell quali i dee credere con ioseffo caligero che vi fossero stati
d gli altri componimenti roici, oltre di quello delle nozze di Peleo
e T tide, ed altre elegie. Pur da io eh ce n' rimaso, si scorge
quanto il suo ina gno fos e ad ogni til pieghevole e in ogni impre a felice . ~on ci ha, n meno tra uoi contrari, chi abbia volu o
negargli il pregio della purit latina. Nella grazia degli epigrammi
e n lla maniera di scherzare, chi pi di ~1arziale si diletta che di
lui, mo tra, al giudicio per di :.\Iureto, compiacersi pi d'un buffone eh della piacevolezza d'un uomo civile. Quanto a me, bench'io non con enta a questo dispregio ch'egli usa a 1arziale, in
cui truovo molti componimenti grazio i, pur non oso allontanarmi
dal sensato giudicio di 1arziale mede imo: il quale, siccome fe'
254
gran torto agli altri con istimarsi a loro uguale, cos fu molto giusto
verso Catullo, quando a s l'antipose in quei versi scritti a Macra 23 :
Nec multos mihi praeferas poetas,
uno sed tibi siro minor Catullo.
e l'elegia fatta in morte del fratello. Il numero suo par nato con
la cosa medesima e trasformato nel di lei genio. Non parlo della
sua leggiadria nelle cose amorose, come son quelle sopra il passero
e gli Epitalami, per non aver che aggiungere ai giudici de' pi
gravi autori. Per testimonianza del di lui merito baster dire che
di lui s' sopra modo compiaciuto Gioseffo Scaligero, dalle cui
em endazioni stato rimesso nella sua prima luce.
XX VIII. Di
ergilio.
LIBRO PRIMO
255
DELLA RAGIO
POETICA
LIBRO PRIMO
257
in esempi favo! tte, in modo di dialogo sparsi di proverbi maniere popolari, delle quali quanto profittevole tanto difficile '
l'u o.
Per tai ragioni non olo dee egli degnare di venire a paraaone con Persia, ma altres con Giovenale, al quale da molti tanto
'applaude . Quantunque gagliarde sien di questo l'espressioni e
d tti i sentimenti, son per sforzi declamatori, secondo l'uso del
uo tempo, che non vaglion punto per disporre l'animo al vero.
ltrech Giovenale non abbraccia se non cose all'espressioni sue
proporzionate e dei vizi as alisce solo gli estremi, che sono in
p chi e n i pi potenti, ma tralascia quelli nei quali pi facile
pi comune l'inciampo; n tanto egli ha cura d'emendare gli
altrui vizi, quanto di scoprirli ed appagare l'odio concepito contro
le p er on che avevano in mano l'imperio, n si cura di sostenere
la gravit ed il credito di censore perch, m ntre sferza gli altrui
co turni, si mo tra, coll'o cenit del suo dire, poco pi degli altri
co tumato, quasich non ia co mo so dall'orrore dei vizi, come
dall'invidia di chi ne traeva il diletto: conciosiach chi riprende
on furore e con rabbia, odia pi le person che l'errore.
nde
tra Orazio e Giovenale appunto quel paragone che tra un grave
filo ofo ed un acerbo accusatore. prezzano molti le atire d' razio
per quello appunto onde dovrebbero maggiormente apprezzarle,
cio per lo numero, a parer loro, vile, plebeo e senz'arte, quando
in e so l'arte, la difficolt e il giudicio maggiore; come pruova
chi tenta d'accomodar cos b n l'esametro alla maniera comica
ed acconcia a quelle materie, come saggiamente avverte Lancellotto nel N avello metodo della lingua latina.
Ecco con quanta ingiustizia, lascia fuori del numero Flauto, Prop erzio, Ovidio, senza fare alcun conto d 'Ennio e di Lucilio, e
d 'altri dei quali doveva almeno dai fram nti e dalle relazioni di
gravissimi autori venerar la m emoria.
XXX I. Di Manilio.
N sono da escluder e tutti i p oeti dei seguenti secoli della latinit, e men degli altri Manilio che di fuori il suo poema d'Astronomia nei tempi d'Augusto, b ench abbia qualche aria dell'et di
Nerone, nella quale non solo dal verso, ma dalla prosa ancora
cominciarono a bandirsi l'agevolezza e la semplicit, senza la
quale non si p u interamente conservare la naturalezza, che rimane
oscurata e soffogata dalla frequenza delle figure e dei tropi e d i
LIBRO PRIMO
259
numeri troppo intensi contorti; dai quali tutti na c in sul principio una fallace mara iglia, che in brieve progr so di let ura
si cangia in tedio, come il cibo la vita troppo fastosa e delicata.
Ma perch all'alterato tile dei s guenti autori ' avvolta gran ingolarit d 'ingegno e profondit di dottrina, portata da un e tro
al quale non manca senon h la moderazione, perci non ci dee
l'odio delle virt false di trarre dalle ere, delle quali non solo
abbonda Manilio, che non si spogli la grazia del suo secolo,
ma coloro altresi che col secolo anco lo stile cangiarono. Dei quali
e distintam nte non ragioniamo, perch non adempiono l'idea
comune a' sopra mentovati autori, pure agli studio i raccommandar dobbiamo la lettura, non p r proporli all'imitazione, ma per
accrescer collo studio loro l'erudizione, ed
citar maggiormente
l'e tro, che poi temp rato dalla purit
empii it d ll'aur o
ecolo al giusto segno di vivacit e olor i riduca.
26o
DELLA RAGIO
POETICA
LIBRO PRI IO
261
XXXIII. Di Pa lingenio.
LIBRO PRIM O
XXXI\' . Di P ontano.
levato m alto Aonio Verulano, il quale nell'immortal poema Dell'immortalit dell'anime, con le lucreziane virt vinse ed oppresse
di Lucrezio gli errori.
XXXVI. Di Fracastoro.
Sopra tutti per, come nella dottrina filosofica parimente nell'eloquenza poetica, il volo alz Fracastoro, il qua le se n egli altri
componimenti ha pochi uguali, nella ifillide a tutti i novelli,
anzi a e stesso a mio credere superiore, in mod o che senza nota
di gran temerit pu per quella venire in contesa coll'opera di
V ergilio la pi perfetta, cio con la Georgica. Ed in vero nella
i.fillide l'autore f e' conoscere quanto una mente dalla fil o ofi.a
rigenerata ed incitata dal furor poetico pr aglia, e con quanto
spirito muover possa ed agitare le materi che in s rivolge, e
fuor di s in armoniosi versi diffond . on quanta arte egli tira
le universali dottrine al suo argumento di un m orbo particolare!
Con qual eccesso di fantasia egli dalle leggi immutabili di natura
le future vicende predice nel primo libro da quel verso: <c In pri mis
tum sol rutilus, tum sydera cuncta ,> :17 Quanti semi egli versa d lle
antiche opinioni, che spogliate delle apparenti differenze, ad un
generale e comun sentimento riduce di un giro poeticament detto
fatale, a lui come specchio del futuro propo to dalla somma cogni zione, non di vana, ma di fisica astrologia! Come ha egli mirabilmente saputo il virgiliano insieme e Iucreziano spirito in una f rma
dall 'uno e dall 'altro distinta e senza apparenza alcuna di studiata
imitazione confondere! Quanto gentilmente p r il tratto del s uo
poema gli esempi comparte e le favolette inn est a opportunam nte
inventate! Quindi noi tra i poemi sci ntifi.ci dei novelli latini abbiamo riserbato questo nell'ultimo luogo, per separarlo e distingu erlo dagli a ltri come quello dove la fi ica e la poesia l'estr mo
d elle sue forze han consumate.
LIBRO PRI 10
XXXVII. Di
nnaz.aro.
z66
LIBRO PRIMO
268
perch l'arte e la delicatezza p r allontanar dal corpo d'un bambino qualche mal umore, che dall'et e dal moto medesimo irregolare dei fanci ulli rimarrebbe consumato, fa preda anche d l
buon sangue : in modo eh s di qu sti alli i, dei quali la nazion
italiana a danno della sua libert ripiena, come di simili componimenti si pu dire quel che di se Ciceron dell' loquenza, per altro
assai nobile, di Licinio Calvo, il quale b nch peritamente ed 1 gantemente le cose trattava, nulladimeno investigando sopra di
s e se medesimo o ervando, temendo di raccogliere del sangu
cattivo, p rdeva ancora il buono: << Quamquam scienter eleganterque tractabat, nimium tamen inquir ns in s atque ip
observans metuensque ne vitiosum colligeret, etiam verum sanguinem deperd bat ) 29 Il che tanto al Bembo quanto all'el gantissimo Navagerio conviene: il quale anch ha col Bembo comun
la lode della purit della cultura.
XLT . Di Cotta.
269
LIBRO PRIMO
XLH . Di l\Iarcan
cardinal Sadoleto.
on ugual candore
cultura, ma con oce pi sonora e con
maggior libert di tal nto cantarono Marcantonio Flaminio,
i ng gno atto ugualmente alla tenerezza profana che alla maest
aera, e Baldassar astiglione, che sepp lo spirito di Virgilio
render nell'A leone e nella Cleopatra, come di Catullo e di Ti bullo
nelle soavi ime Elegie. N men sublime e rotonda la tromba d l
ardinal adoleto, che la grandezza degli antichi sentimenti, locuzioni e numeri, come da nativa e libera vena profonde.
ar bb
voler
so
270
LIBRO
ECO DO
CIPESSA DI CARPEGNA
272
imil governo che degli antichi abbiamo fatto, esprimendo il carattere loro e riducendo il lor artifizio ed insegnamento all'idea
degli antichi, dai quali e sa idea coll'imitazione e collo studio si
a' novelli comunicata. N p r le parti loro singolarmente, se non
forse per occasione, tra correremo, ma ci aggireremo intorno al
tutto, com n l primo abbiam fatto; e quell'insegnamento rin eniremo che nasce dall'intero corpo, dalla cui cognizione pu poi
ognuno per proprio lume rintracciar quel che sia contenuto n Ile
parti; le quali con iderar singolarmente sar bbe studio infinito,
siccome sarebbe inegualit ed ingiu tizia in alcune di loro andar
m ditando e l'altre trala ciare.
r la medesima ragione nel primo
e nel presente di corso non raccogliamo le sentenze particolari,
poich n questo il nostro istituto, n l'insegnamento per via
delle sentenze proprio del poeta, ma comune al filosofo, all'i torico ed all'oratore, avendo il poeta per organo proprio e naturale dell'ins gnamento suo la sola favola e l'invenzione, con la
quale produce avanti gli occhi e rappresenta, all'esempio dell'e opiche finzioni e delle parabole sui finti esempi, quel che i fi losofi
gli oratori con le sentenze propongono.
Onde chi nella sua opinione spogliasse le favol e di misterio a
signifi.cazione ed insegnamento ascoso, qu gli estinguerebbe lo
spirito e la virt vitale della poesia, ed i poemi a corpi inanimati,
con crudelt inaudita, d a meri cadaveri ridurrebbe. Inoltre dalla
considerazione di alcune cose particolari e scelta di poche sentenze,
addotte per mostrare il merito e dottrina del poeta, invece di accrescersi, pi tosto mancherebbe loro la stima appresso i lettori:
i quali, credendo averne cono ciu to il migliore, giudicherebbon
del resto come di cosa inferiore a quel che avessero appreso; quando
che perlopi suol esser di peso maggiore quel che degli autori
r sta nel fondo, di quanto p er l'osservazion di poche parti e ricerca
di alcune sentenze possa al di fu ori pervenire, tanto maggiormente
che le sentenze nel corpo dell'orazione, per la comunione di spirito
che seco hanno, ritengono il vigore e lume loro; ma indi, come
membra dal corpo divelte, rimangon pressoch inaridite ed estinte.
Or p er entrare nel nostro presente argomento, stimo bene rendere in sul principio la ragione per la quale pu la poesia comune-
L IBRO SECONDO
273
2 74
lingua concepiva: essendo la locuzione immagine dell'int lligenza, da cui il favellare trae la forza e il calore. E o-iun e gli a
s alto segno d'intendere e proferire, perch dedu se la sua scienza
dalla coo-nizione delle cose divine, in cui le naturali e le umane
civili, come in terso cristallo riflettono . Poich siccome ogni evento
tanto naturale quanto civile da Dio procede ed a io si riduce,
cos la cognizione delle cose nella scienza d Ila divinit si trova
1mpr a e delineata. Quindi tutti i savi prima di Pitagora,
tutti i pitagorei ed altri filosofi sino a Democrito, con iunser la
fisica sempre con la teologia, n pos ro il piede mai per ntro
l'oscura e folta selva delle cagioni naturali co corporee, senza
portar seco per iscorta qualche facella acce a nella contemplazione della sostanza incorporea ed infinita.
pra accennati:
Tali furono i primi antichi poeti, da noi di
rfeo, Lino, Museo, Omero, che le cognizioni livine e naturali
per via dell'allegoria e delle favole, accompagnate coll 'armon ia,
nei posteri tramandarono. In modo eh nel savio, eh in quei tempi
era il solo poeta, concorreano la teologia, la fi ica e la mu ica
tanto interna d Ile parole e del num ro po tico, quanto
tema
del suono e del canto; donde avvenn che ogni sercitazione di
mente, sotto nome di musica si compr nd a, a diff renza d 11' sercitazione di corpo, eh gymnastica s'appella a.
Democrito fu il primo che separ apertamente la fisica dalla
teologia e spieg gli effetti naturali dal olo moto
figura e ito
dei corpi, senza mescolarvi l'azione d Ila natura vivificant e divina, la quale fu cr duto gli voler escludere dall'es ere, quando
non l'escluse senonch dalla considerazione sua degli effetti puramente corporei, separando la cienza divina dalla natural , h
andavano sempre in compagnia; e prima che la prosa 'introduces e
nelle dottrine, si confidavano alla poe ia, che fu lungo tempo la
favella dei saggi .
Tai misteri volle ante nella no tra lingua da luoghi e tempi lontanissimi trasportare, e la sua p esia con ecrare colla religione e colla teologia rivelata celeste, molto pi degna d lla naturale dei filosofi e dei primi po ti. Donde pr e egli la o tanza d 1
ra 1n
poetare, ma prender non pot il num ero e 'l me ro, che
LIBRO
275
ECONDO
lgare,
favella l'espressione e nell'udito il discernimento. E perci essendosi generalmente nell'uso comune perduta la distinzion dilicata
e gentile del verso dalla prosa per mezzo dei piedi, s'introdusse
quella grossolana, violenta e stomachevole delle desinenze simili.
i concor e la barbarie d'artifizio, perch sin dal secondo secolo della nostra redenzione av a la cuoia declamatoria dei retori talmente as ottigliato i concetti ed infiorato lo stile (come si
vede anche nei migliori, quai furono eneca, Plinio e Quintiliano),
che s l'invenzione come la te situra e 'l numero si resero affettati
e nauseosi coll'arguzie, contrapposti e somiglianze di suono. Quali
ornamenti appo i pi antichi rie con dilettevoli, perch si trovano
parcamente adoperati, e quasi pi dalla natura che dall'arte sugaeriti. E per non partirei dalle desinenze simili, che pi al proposito nostro appartengono, pu ad ognuno u cir dalla bocca, per
cagion d'esempio, quest'accozzamento di parole e di omigliante
desinenza nei due membri seguenti: <( Non solo infelice nell'udire,
ma tale anche nel proferire >>.
econdo qual esempio di natura, Om ro , che d'ogni bellezza
il fonte, ha mo trato il primo l'u o di creto delle desinenze simili, poscia imitato dai seguenti poeti ed oratori, tanto greci
quanto latini, grandissimi dissimulatori d ll'arte; sinch poi, corrottosi coll'orecchio il giudizio e col giudizio l'orecchio, si venne
t anto a moltiplicare l' uso delle desinenze simili, alle quali il pop olo tuttavia 'avv zzava, che se ne riempivano quasi ad ogni
passo le prose sin dal quarto s colo della nostra rede nzione, nel
qual i contrapposti, le parit dei membri e similitudine di cadute, crebbero piu che in ogn'altro appo gli crittori cclesiastici,
p articolarmente nelle concioni fatte al popolo, nelle quali cercarono lusingar l'orecchio comune avido di ornamenti, per piegare
dolcemente l'animo degli ascoltanti all'austerit della moral cristiana. Qual prudenza i santi Padri fan bene apparire dalla variet del loro stile, il quale nelle dispute e nei trattati drizzati a
persone dotte e ara vi sano e virile, nelle concioni o prediche
espo te alla plebe pi che l' usato florido e pomposo .
E perch in latina fav lla la similitudine delle de inenze nei
v r i era ai penetrata, non maraviglia se fu ric vuta nella
LIBRO SECONDO
277
LIBRO SECONDO
279
280
LIBRO SECONSO
2 2
DELL
RAGIO
POETICA
cri tiana quanto gentile, co ancora per non far torto a quel
libro Della volgar eloquenza, ben degno d'un tanto autore, dobbiamo
a ante restituirlo, contro il parer del Varchi e del suo Ercolano,
dove ha egli voluto pigliar briga ol Castelvetro, principe dei critici, per sostener le parti del Caro, capo d ella cultissima in quei
tempi lett ratura di cort . Pur, quando esso libro Dante non
avesse per suo autore, rimarrebbe egli forse l'opinione ivi insegnata
nza l'appoggio dell'autorit d'alcuno, qualunque egli si fo e,
ecce} o ingegno, qual dovrebbe e ere certo stato l'autor di quel
ragionamento, s vero e s sottile? Perderebber la forza quelle
robustissime ragioni ch'ivi si apportano? Caderebbero forse a
terra le testimonianze d'un cons nso universale di quella et,
p er una lingua creduta allora, senza controversia, comune a tutta
l'Italia ad uso del foro e della corte? E perch tal sentenza non
solo dall'autorit, ma dalla ragione ancora e dall'origine dell 'istessa lingua rintracciamo, fia d'uopo considerare che sin dal
principio, in t empo della romana repubblica, fu sempre una lingua letteraria distinta dalla volgare.
Il che ci si addita dall'istessa natura, la quale discerne gli scrittori dal popolo tanto in parlando quanto in pronunciando, ed
eccita dal fondo d ella lingua plebea variabile, confusa ed incerta,
una lingua illustre, costante, ordinata e distinta per casi, persone,
generi, numeri e costruzzioni. Conciosiacch il popolo, non dall'arte e dalla riflessione regolato, ma portato dalla natura e da
occulto e cieco moto, altri segni in parlando ed altre distinzioni
non curi se non le necessarie ad primere, comunque egli possa,
il suo concetto. Onde siccome presentemente osserviamo nei
contadini, i quali dicono io farebbe, e cose simili ; bastando loro
quell'io a distinguer la persona che ha da fare, quantunque la desinenza in -ebbe significhi persona diversa; cos dobbiam credere
eh gli antichi Italiani nel fior ancora della lingua latina comunemente confondessero i segni e le de inenze tra di loro, avvertendo
LIBRO
ECO DO
DELLA RAGIO
POETICA
LIBRO SECONDO
pandis.
286
E si d e credere he la volgar comune si fos e mantenuta uniforme in tutte le regioni nelle sole bocche dei cittadini romani,
che per tutto sparsi diffondeano la lingua della plebe romana,
ma non n elle bocche nazionali di ciascun paese, o\e per necessit
clovea almeno nella pronunzia sempre alterata comparire, poich'
la diversit del clima del temperamento cangia e distingue naturalmente la pronunzia. Onde, come bene considera il ast ]vetro,
i Lombardi nati in fr dda regione hanno pronunzia corta, aspra
e tronca, e le nazioni pi settentrionali sono pi copiose, di con-
LIBRO
ECO. DO
LIBRO SECONDO
DELL
RAGION POETIC
Perci biasim Dante i suoi Toscani che volessero essi comp t re colla lingua comune d illustre nella corte napolitana usata,
e per lingua comune spacciar la loro: la quale egli d istingue dalla
comune, ugualmente che la lombarda e la romagnuola e la pugliese,
co tituendo della toscana, come di quelle, un dialetto particolare.
Ed
da osservare che, secondo Dante riferisce, non pretend ano i
Toscani farsi padri di quella lingua illustre, che tutti noi Italiani
comune abbiamo, ma la lingua, o p r dir meglio il dialetto loro,
voleano per la lingua comune introdurre. Onde Dante, per torli
da questo inganno che sl li rend e a odiosi come chi vuoi tutto
l'universale a s rivocare ed il proprio in luogo dell'universale
riporre, i vizi del dialetto loro particolare ugualm ente che degli
altri va discoprendo. Non si pu p r dagli amanti d l vero negare che il toscano dialetto pi largamente che gli altri partecipa
d lla lingua comune ed illustre, la quale come spirito universale
per tutte le fav elle particolari d'Italia penetra e discorre.
LIBRO SECO
-oo
291
292
LIBRO SECONDO
293
le mat rie gra i scn sero in latino, e la olgar lingua non applicarono senoncb alle materie amorose, co portati si dall'imitazione dei Pro enzali, s dalla necessit di aprire il suo sentimento
alle lor dame, che sola gli fe' la volgar lingua adoperare, volendo
il Petrarca la sua aura ed il Boccaccio la figliuola del re di Napoli intenerire, perci le parole introdotte dal Dante, le quali sono
le pi proprie e pi espres ive, rimasero abbandonate dall'uso,
con danno della nostra lingua e con o curit di quel poema, nel
quale era lecito a Dante, si per la grandezza d el suo ingegno, s
per l' infanzia della nostra lingua, di cui egli padre, s per l'ampiezza e novit della materia, inv ntar parole nuove, usar dell'antiche, d introdurre delle fore tiere, iccome Omero veggiamo
av r fatto.
Consid rata la lingua del poeta e quel che ha comune con gli
altri nel fras ggiare, degna di p cial rifle sione la foggia del fraseggiar particolare, dalla comune d gl'italiani poeti distinta .
Questa gli trasse non solo dall'imitazion dei reci e dei Latini
ai Greci pi simiglianti, ma pezialmente dagli Ebrei e dai profeti,
a cui, iccome simile n lla mat ria e nella fantasia, volle ancor
nella fav lla andar vicino. Lungo sarebbe rincontrar i luoghi
tutti alla profetica fra e corri pendenti, dei quali il suo poema non
solo parso, ma strettamente te suto, come tela che si dilata e i
spande dentro una fantasia commossa, se non da sopranaturale
pur da straordinario furore e qua i divino; il quale fervendo nei
sublimi poeti acquistava loro appo i G ntili l'opinione di profezia,
dalla quale traevano il nome. Oltre que ta elva di locuzioni, dal
proprio fondo prodotte, vengono incontro molte, le quali egli
ha oluto a bello studio n Ila no tra lingua tra portare, come, per
tacer d'innumerabili, pu in esempio addursi quella di Geremia:
<Ne taceat pupilla oculi tui )>; dal poeta imitata e trasferita nella
de crizion di un luogo oscuro, dicendo 35:
Mi ripingeva l dove il sol tace ;
294
ed altrove
36 :
LIBRO SECO. DO
295
296
DELLA RAGIO
POETICA
LIBRO SECONDO
297
298
LIBRO SECONDO
299
e forza sua, tanto militare quanto civile, poteva e dalla inva ione
straniera e dalla divi ione interna esser sicura, in modo che le su e
forze e 'l talento, non contro di s, ma contro le nemiche nazioni
rivolgendo, sperasse l'antico imperio sopra tutte le nazioni ricuperare . ..~J lasci coll'esempio allor pre ente di persuadere che la
voglia di mantener ciascun paese la sua libert, senza la dipendenza
da una potest superiore a tutti, commettea le citt tra di loro e
le urtava in perpetua guerra, la quale gl'Italiani colle stesse lor
forze consumava. Sicch non volendo soffrire una somma potenza
regolatrice, alla quale era lecito ad ognuno di p ervenire, e che
non altronde se non da Roma il titolo e l'autorit come dalla sua
orgente traeva, verrebbero poi a cadere sotto il dominio di pi
potenze straniere, alle quali altri che il legnaugio dominante non
pote e aspirare. Donde si sarebbe, sotto nazioni lung tempo a
lei soggette, in varie provincie divi a quella che il mondo intero
avea per sua provincia nel corso di mille anni tenuto, ed avrebbe
tolerato barbaro giogo quella che coll'armi e leggi sue avea di
dentro gli acqui tati popoli la barbarie discacciato. Con tai forze
d'ingegno perava Dante accrescer concorso al suo partito e scemarlo al guelfo, per potersi con la caduta di que to vendicare.
Quindi egli, pigliando occasione dagli abusi de' suoi t empi, nell'et nostra felicemente rimo i, morde lividamente la fama di
quei pontefici che pi al suo di segno i opponevano. Conserva
p ero sempre intera l'autorit e ri petto ver o il ponteficato, significando in pi luoghi che dall'Italia, per l gge di Dio e merto
d Ila romana virt, nasceano a scorta e regolamento comune della
religione, delle leggi e dell'armi due luminari: ponteficato ed imperio.
300
LIBRO SECONDO
301
302
LIBRO SECO. DO
303
- - - - - - -- - -
LIBRO SECONDO
DELLA RAGIO
POETICA
X V. Del Boiardo.
LIBRO SECO. oo
LIBRO
SECO~DO
310
quelle e paiano espre se dalla necessit, e siano parcamente adoperate, come l'Ario to suole, e non accumulate indi cretamente
dalla pompa e dal vano ornamento, che invece di svelare, adombra
l'oggetto, n porta seco di grande, senonch il rimbombo esteriore, in modo che le co e all'orecchio grandi giungono poi picciole
alla mente.
queste irt principali, delle quali fiori ce l' Ario to, emina ti
sono alcuni non leggieri vizi attaccatigli addo so buona parte
dall'imitazione del Boiardo. Tal il noioso ed importuno interrompimento delle narrazioni, la scurrilit spar a alle volte anche
dentro il pi serio, le sconvenevolezze di parole e di quando in
quando anche dei sentimenti, l'e aggerazioni troppo eccedenti e
troppo spesse, le forme plebee ed abbiette, le digre sioni ozio e,
aggiuntevi per compiacere alle nobili conversazioni della corte
di Ferrara, ove egli cerc esser pi grato alla sua dama che ai
severi giudici della poesia. E pure, a parer mio, con tutti questi
vizi, molto superiore a coloro ai quali in un co' izi mancano
anche dell'Ariosto le virt; poich non rapiscono il lettore con
quella grazia nativa, con cui l'Ariosto pot condire anche gli
errori, i quali sanno prima d'offendere ottenere il perdono; in
modo che pi piacciono le sue negligenze che gli artifizi altrui,
avendo gli libert d'ingegno tale e tal piacevolezza nel dire, che
il riprenderlo sembra autorit pedantesca ed incivile. Tutto effetto d'una forza latente e spirito asco o di feconda vena che irriga
di soavit i sensi del lettore, mossi e rapiti da cagione a se stesso
ignota. i tale pirito ed occulta forza, quando lo scrittore non
dalla natura armato, invano s'affanna di piacer collo studio e con
l'arte, i cui ricercati ornamenti abbagliano solo quei che sono prevenuti da puerili precetti e retoriche regoluccie, le quali stemprano la naturale integrit d ll'ingegno umano.
a que ta ingenua e natura! produzione dell'Ariosto scorrono anche spontaneam ente le Rime, le quali paiono nate in compagnia dello stesso pensiero, e non dalla l gge del metro collocate.
olea l'Ariosto in
sul principio il suo poema ordire a somiglianza di Dante in terzine, le quali potendo l'una n ell'altra entrare, non obbligano di
terminare il senso in un determinato numero di v ersi, come l'ot-
LIBRO SECONDO
3Il
a a. ~la perch que ta in materie d'amore dai iciliani prima introdotta e colti ata dal Boccaccio, e poi a pi nobile stile dal
Poliziano alzata, era nei tempi dell'Ariosto comunemente nelle
narrazioni ricevuta, alle concordare anche in ci col Baiardo,
accompagnato dal maggior numero, e l'u o delle ottave abbraciare.
Nei medesimi tempi con nobile, bench, per colpa dei lettori,
poco felice ardir , usc fu ori il Tri ino, sprezzatore d'ogni rozzo e
barbaro freno e rinov llatore in lingua nostra dell'america invenzione. Que ti, nutrito di greca erudizione, volle affatto dall'italiana poe ia gombrare i colori provenzali e disciogliere in tutto
l violente leggi della rima, introducendo tanto nell'inventare
quanto nell'esprimere la greca felicit. E dar volle nella sua Italia
liberata alla nostra fav lla, per quanto ella foss e capace d'abbracciarla, un ritratto dell'Iliade, seguendo co' versi ciolti il natural
corso di parlare, e conservando enza la nausea delle rime la genilezza dell'armonia. E bench molti luoghi d'Omero interamente
nel suo poema tra portas e, e molte similitudini e figure indi di
peso toglie se, nulladimeno nel corpo intero, nella principal ordtura da nobile e lib ro imitatore, senza ripetere l'invenzione
d'Omero, invent quel che avrebbe Omero inventato, se 'l medesimo argomento nei tempi del Trissino trattato avesse.
Onde iccome Omero volle col suo poema l'arte militare dell'et sua in egnare, cosi il Trissino insegn colla sua Italia per imile perspicuit e diligenza la milizia romana. la quale egli nelle
opere dei suoi campioni e di quegli eserciti riproduce, traendo
dalle antiche ceneri con la poetica luce alla cognizione ed imitazione dei posteri il latino valore. Descrive Omero i paesi della
Grecia, egli dell'Italia, e particolarmente della Lombardia. Tra e
Omero in campo i suoi numi, il Trissino i nostri angeli, ai quali
la forza di quei numi, sotto il governo del vero Dio, come Omero
a quelli sotto il governo di Giove, attribuisce. Insegna Omero sotto
312
DELLA RAGIO.
POETICA
LIBRO SECONDO
313
trattato avesse non solo quei costumi e quelle passioni e fatti che
con la frase ornata e col numero rimbombante si possono esprimere, ma ogni altro affetto, o buono o cattivo, ed ogn'altro genio
umano, per rappresentare interamente il mondo civile, e che non
si fosse contentato di quella sola parte che rendesse di lontano
maggior prospetto. Ma di questa mancanza ci dobbiamo consolare per l'utile che la nostra religione e la cristiana onest indi raccoglie. E forse il Tasso, che delle platoniche dottrine si pascea,
vedendo che Platone scacciava Omero dalla sua r epubblica, per
la ragione medesima per la quale lo stimava ottimo poeta, cio
per la viva rassomiglianza d'ogni passione e costume, volle egli
fuggire ogni riprension del suo maestro, e rendersi sicuro dall'esilio che a lui Platone minacciava. Vorrebbero infine che si
trattenesse meno sul generale, e si assicurasse pi spesso di scendere al particolare, ove si discerne pi il fino dell'espressione, e si
conosce la necessit ed il buon uso delle voci proprie, e l'opportunit del numero, non tanto rimbombante, quanto soave e gentile.
Comunque sia, questi uomini s difficili sono assai pochi, e pochi
seguaci trovano o curano di trovare . Perci non lascier mai la
maggior parte di concorrer nel Tasso e d'acquetare, senza cercare
pi oltre, in questo poema, come nel fonte d'ogni eloquenza e nel
circolo di tutte le dottrine, ogm suo sentimento.
Oltre ai mentovati poemi ed altri, che, o come di mmor dignit o come versioni di straniere lingue, tralasciamo, qual
l'A madigi di Bernardo Tasso e 'l Girone dell' Alamanni, merita
particolar considerazione il Morgante del Pulci, il quale ha molto
del raro e del singolare per la grazia, urbanit e piacevolezza dello
stile, che si pu dir l'originale donde il Berni poi trasse il suo.
Ha il Pulci, bench a qualche buona gente si faccia credere
p er serio, voluto ridurre in b effa tutte l'invenzioni romanzesche,
s provenzali come spagnuole, con applicare opere e maniere buffon esche a quei paladini, e con sprezzare nelle imprese che finge
LIBRO SECO. DO
316
non posso per uad rmi che in tal opera mai a v s e potuto aver
parte, come alcuni scrivono, Mar ilio Ficino, il quale come filosofo platonico, tirava alla venerazione dei nostri mi teri anche la
forza della ragion naturale. i en i di teologia quivi profanati
son s riposti , che bisognasse dalla profonda dottrina del Ficino
andarli a rintracciare. Consento bene che gran parte di quel
poema debbasi ascrivere all'aiuto del Poliziano, non olo per qu l
che da Merlin Coccaio si trova scritto, ma da quello ancora che
dal medesimo Pulci per gratitudine verso il suo maestro s nel
canto xxv come nell'ultimo vien palesato.
LIBRO S ECONDO
317
p erduto avr ebbero del na urale: com avv enuto a i tumidi crittori moderni, i qua li per m ancamento di tal conoscenza e di imil
giudizio hanno avuto maggior ardimento, e con la non prima udita
in ania del loro stile caduti ono in quel vizio che quei saggi sepp ero bene antivedere.
X . I. Delle commedie.
318
LIBRO SECONDO
XX I V. Del Berni.
Merita ben grado nella poesia italiana di tinto il Berni, atirico anch'egli, che, se non fusse stato prevenuto dal Pulci, si pot rebbe in nostra lingua chiamar di nuo o stile inventore o pure
introdu ttore del plautino e del catulliano; in qual genere tra i
nostri tanto singolare per le grazie, scherzi e motti si naturali
e propri, che niuno pu niegargli della poesia burlesca e di quella
che gli antichi chiamavano mimica, la monarchia: si per esserne
tra noi stato il principal promotore, s per e ere di tanti, che 'l
seguitarono, rimasto sempre il maggiore.
320
Il simile avvenuto al fidenziano stile, il quale , come il cucolo, di se stesso principio e fine: poich gli altri che han tentato
imitarlo senza la profonda cognizione e pratica del latino ed italiano idioma, necessaria per trasfondere col grazioso mescolamento
delle parole il genio latino nell'italiano, sono in ipidi as ai e freddi
riu citi. Quando che Fidenzio, non solo per s maraviglioso innesto, ma per il co tume che s vivo rappre enta, e per le passioni
che al suon della petrarche ca lira con pedantesco supercilio
vivamente esprime, e per l'applicazione s propria dei termini
gramaticali, ha prodotto un gen re d i ridicolo nuovo e singolare,
eli cui a niun ' altra lingua comune la gloria.
LIBRO SECONDO
32!
XXVII . D l Petrarca.
o vero in quella 4o :
Si debile il filo, a cui s'attiene;
2I
322
con tante vaghe e dolci ballate. Se oraziano spirito e quasi pindarico volo desideriamo, l'uno e l'altro scorgeremo nelle tre canzoni
degli occhi e nell'altre in lode di nobili campioni, e spezialmente
del romano tribuno. Dei nobilissimi e gravissimi Trionfi non parlo,
perch appartengono all'epica, non alla lirica poesia. Quali componimenti fioriscono tutti di scelte e vaghe sentenze e di espressioni quanto vigorose tanto proprie del nostro idioma, colte a
punto nel tronco dove la vulgare e la latina favella consentono.
Le quali espressioni, quantunque da straniero luogo non vengano,
pur nuove giungono ed inaspettate all'orecchio, tirando la no""O"it
non dalle parole, ma dalla fantasia, di cui vanno ripiene. Onde non
con introdurre nella nostra lingua locuzioni e numeri e metri,
ch'ella rifiuta, ma coll'estro loro producendo e colorando alla medesima luce simil si rende ai Greci ed ai Latini. La cui immagine
avrebbe egli nel nostro idioma regenerata intera, s'avesse concepito quell'amore impuro di cui emendato fu s dalla nostra religione, come dalla platonica dottrina, che rivoca l'amore dalla
servit dei sensi al governo della ragione.
LIBRO S ECONDO
Onde non rappresent gli atti esterni della passione ed piaceri sensibili, con qual rassomiglianza i poeti latini si rendono
cari e piacevoli al volgo, tirato dai ritratti delle proprie voglie e
dei propri diletti, ma deline e trasse fu ori quel che nel fondo dell'animo suo nascea, e che nascer solamente suole in quello dei
saggi, dove siccome tutti gli altri affetti, cos questa passione
si va purificando e riducendo a virt. Perci manca a questo ecce! o lirico parte d l concorso che hanno i Latini, i quali agli eruditi al presente, ed al volgo ancora quando era in uso la lingua,
recavan diletto; n raccoglie applausi il etrarca, senonch dai
dotti e filosofi, e particolarmente da quelli che hanno famigliarit
con simile amore, senza il quale questo poeta in buona parte rimane ascoso alla cognizione anche dei letterati. Poich chi esperto
non di questo amore, quantunque goda della dottrina, ingegno
ed ornamento, non pu p r conoscere la vivezza e verit della
rappresentazione. Conciosiacb a coloro che gli stessi affetti in
s non riconoscono, quelle del Petrarca sembrino invenzioni sottili, pi che vere, ed es agerazioni pompose, piu che naturali;
particolarmente ai fisici e democritici filosofi, onde per sua gloria
questo secolo felicemente abbonda. I quali esplorano si attentamente l'azioni del corpo, che ponendo in obblio quelle dell'animo,
trattano questo amore come una chimera di Socrate e di Platone,
o come onesto velame di vietati desideri.
Ma se contemplar vorranno la natura della virt, la quale
un moto regolato dell'animo, edranno che il suo uffizio tutto
rivolto al buon uso dei beni umani, come l'uffizio della liberalit
al buon uso delle ricchezze, l'uffizio della fortezza al buon u o del
vigore, l'uffizio della prudenza al buon uso della cognizione, l'uffizio della temperanza al buon uso dei piaceri; alla qual temperanza e participazione onesta di piacere si riduce questo amore, il
cui uffizio intorno all'uso della bellezza, traendo da lei il diletto
non del senso ma della ragione; a cui la bellezza serve per occasione e porta da entrar n ell'animo della cosa amata e com e chiave
LIBRO SEC01 DO
Orn ancora il suo secolo non olo colle celti ime novelle
ma colle candidissime rime liriche Franco Sacchetti fiorentino,
il quale ai sublimi onori, che il suo antico legnaggio godeva, tanto
ci ili nella sua repubblica, quanto militari sotto i r e di Napoli,
volle anche innestare la glo1ia della pi culta letteratura, la quale
poi coll'acqui to delle sacre dignit, in Roma nei uoi posteri
fino all'et nostra disce a.
N leggiera la lode che nel medesimo genere di poesia si merit Agostino Staccoli da Urbino, il quale sostenne le forze dell'italiana lirica che ai uoi tempi cominciavano a languire, e che
furon poi ristorate interamente in Napoli dal Sannazaro, sinch
sotto la gen rosit di Lorenzo dei Medici, nobile egli ancor nella
lirica, e sotto la scuola del Poliziano, autor di quelle maravigliose
ottave, risoraendo tutte le belle arti, pot questo genere di poesia
ripigliar colle mani d l Bembo la cetra d l etrarca, imitata poi
degnamente da stuolo s numeroso, che non trova qui luocro per
s capace, co noto che niun oltraggio riceve dal nostro ilenzio.
onciosiach niuno di loro per propria invenzione richieda da noi
giudizio distinto, senonch il Ca a: il quale, guidato ancor dalla
traccia del mede imo Petrarca nel sonetto 44 :
Mentre che 'l cor dagli amoro i vermi;
ed in quello
45:
d in un altro
4 6:
LIBRO SECO. DO
327
-~-
----~
ORATIONE
--~--___,.....-
DUCIBUS VIBO
ARCHIEPISCOPO
SIBUS S.R.E.
CARD.
E APOLITANO
DIS
J.
DO,
D E BEAT
OVEM
DICAT CO . SECRATQUE.
D LECTOREM
Hominum generi ea sunt u iliora scripta quae fallacibus adver antur opinionibu , quibus plerique aut propter ignorationern
veritati aut propter ambitionem turpi ime blandiuntur, quasi
a erendis non avertendis erroribu inventa sint studia literarum.
Nimirum pars magna hominum potius eruditionem ad popularem
famam quam apientiam ad r rum humanarum contemtum e literis ducunt. Quo pluris faciendae sunt lucubrationes eae qua
veritat de egenda, plus legentibu quam scribentibus pro unt.
Quales ha ferm
unt oratione , quarum edendarum injussu
auctori , consilium c pimu , nihil veriti ne irascatur. Qui enim
in tot invidiosis argumenti s nsus palam nuncupavit uos, ostendit satis quanti mortales honore et vulgi suffragia aestimet, prae
amore veritati , communique studio orum utilitate, quo toto
suorum ille cursu laborum intendit, utpote qui a diuturno cultu
romanae linguae r omanique juris mores contraxerit menternque
romanam, sine quibus neque egerit fortiter, neque scripserit e<Yregie
qui quam. Nam quid est aliud eloquentia, nisi recte atque eleganter expressa sapientia? Quid igitur stultius quam expertem
romanae virtuti , romanam ibi sperare facundiam, tamquam
latine quis unquam dixerit, qui non et latine identidem cogitaverit? Nisi latinam dictionem ducamus nizolianas quorundam
offas, pbrasiumque manipulos, quibus alicubi quilibet in bonorum
p titione vel tecum feliciter certaverit, Yfarce Tulli. Quid mirum
igitur i noster, qui latinis a studiis latinos ibi animos arripiendum c nsuit, calumniarum imbrem, nullo scripto, sed sola integritate vitae, animique praesentia in ipsos refudit auctores?
334
ORATIONES
DE IN TAURATIONE ST DIORUM
upientem saepenumero me retegere vitia studiorum et ration m emendandarum artium, diuturnis cogitationibus mihi
collectam, pandere meditantem, revocavit modo semidoctorum
insolentia, qui rationibus iisdem, quibu doctrinae famam peperere sibi etiam tuentur, audacia nemp sua et errore alieno, modo
vero in tanta oblivione publicae utilitatis abduxit exitus aliqua
de p ratio, cum animo vix unus aut alter occurreret, qui quam
posset maxime, id m t vellet opem ferre doctrinis.
At postquam, Clemens optime, divinarum humanarumque
rerum potestas ad te devenit et literae spem innocentia securitatem recuperavit, redditus est etiam ille mihi animus erga studia,
quem abstulerat obtrectatio perditissimorum hominum, qui, cum
gravioribus doctrinis irascerentur et literulis eorum ridicule infl.arentur, suum in me stomachum eruperunt, quem voce atque
scriptis cultum sev riorum artium excitaturum suspicabantur;
suisque vitii mihi per summam impudentiam tributis, meam
tenuem qualemcumque operam studiosis eripere voluerunt.
Quando igitur nos, qui vix per livorem et insolentiam illorum
recte sentiendi facultatem retinebamus, nunc, tuo sub imperio,
libertatem etiam recepimus recte dicendi, ut jam liceat impune
prae nobis ferre meliora, non gravabimur ea repetere animo atqu e
in medium adferre quae diffluxerant, nec pudebit eadem ad tuum,
sapientissime Pontifex, adducere judicium ut omnia si respueris,
nos errore liberemur; si quae vero ti bi probentur, ea conferantur
ORATIONES
a l emendationern tudiorum: itaque alterutrum, vel mihi privatiro vel aliis publice pro im. Praesertim cum studiorum regimen,
nusquam sit magis quam omae necessarium, ubi praemia potius
doctrinarum, quam ip ae doctrinae appetuntur, ideoque plura
perturbate ac praemature arripiuntur ab adolescentibus, opinionem tantum eruditioni , non ine fraude publica, saepe apud
principes ambientibus. Etenim utiliu est tum publice turo priatim ignorare pror us litera , quam profiteri falsas, cum longe
crebriores errores ex variarum rerum confusa coo-nitione, quam ex
earum ignorantia oriantur. Quo plura enim perver e di cimu ,
eo majorem facultatem ad alio ac no metipsos decipiendos adipiscimur.
Quod si studia literarum ab recta institutione deerrasse o tend ro, ut certe deerrarunt, per quem unquam reducentur in viam,
nisi per eam pote tatem quam ingeniis et moribus expiandi
atque ad rectam operum et sententiarum normam referendis
Chri tus inter homines loca it? Naro, ut ai t lato, non suam tantum princeps debet curare,
d et aliorum etiam colere atque
aug re irtutem.
Eam vero pote tatem quisnam mortalium ad cultum literarum libentius quam tu flexerit atque felicius, qui per doctrinarum seriem, continenti laborum cursu, ad hunc dignitatum verticem evolasti, quique privatus adhuc regiam beneficentiam boni
artibus adeo exhibui ti ut literarum tutelam in morem tibi versam etiam antea crediderimu , et quidquid summum e t pontificiarum curarum, non tantum ex lege muneris tui, s d proprio
Marte videare praestiturus.
Quod igitur omnium philo ophorum sententia traditur virtutum et vitiorum initia et progre sus oriuntur ab educatione
puerorum; irritae sunt enim leges, nisi educa tione in animis hominum inserantur, und Prothogenes pitagoraeus: << Leges non
su n t domi bus et hostii , sed in civium ingeniis includendae; unde
aut m civilis regirninis initium?
juvenum educatione >>.
ic ille. Neque enim edictorum frequentia, sed recta in titutione vitae ac persuasione virtutis vitia tolluntur, quia non poenis
hominum animi, sed doctrina mutantur. Quamobrem qui rem dia
DE I L TAURATIONE STUDIORUM
337
ORATIO
ES
DE INSTA
RATIO E
STUDIORU~1
339
a ta i facile adhaerc c nt m, ubi adol vcrint, nec opinantes oratione r eddiderint aique stylo. Plautum t am n ad aetatem rejicimu grandior em atque ad maturius judicium, ne aut impuritate r rum a u in ol nti a verborum implicita pu rili imbuatur,
utcumqu e i te non modo copia ed et proprietate ermoni et
lepore vernaculo ceteris a n fiu a t abundiu .
criptores alii praeter comico , vel antiquarum tabularum
x mpli r f rciuntur,
el n egotii plerumqu e implicantur publici , ut qui in fabul arum authistoriarum cognitione illo adierit, videatur sine fa ce p er t en bras oberraturus, ixqu e unquam
p er cepturu r erum sen u : quibus ignorati , vi quoque late t
atque natio vocabulorum. I d o in Ovidii libri 1\Ietamorphoseon
un t ex re ndi, don c ment
facti illi implean ur ; cumque
11
conjungenda Ju tini lectio H istoriaru m, ut una op ra coanocat breviter puer quidquid fie i aut v ri fera t antiquita u qu e
ad t mpora R omanorum . uorum re gest ae initio per comp ndium pet ndae unt a Lucio F loro et ellejo et ab Epitome pra rtim liviana, hi ce ambobus longe simpliciori a quc ca ndidiori,
utpot e gu ae r es cr tas cxprimat proprii t conveni nlibus verbi
ab que fuco et argutii , quibu non ati V elleju et Floru abstinu runt: unde periculum fu erit ne pu erorum a nimi fallacibu
illi
t mer triciis orationum ornamenti a nervo a t virili seribendi con u etudin abd ucantur.
bi aut m breviter Graecorum
t R o manorum t empora
p ercurr rint ac ummam guamdam acceperint orum, in quibu
a liorum ive p oetarum ive oratorum Iv hi toricorum
oratio fr quentiu v ertitur, tum ii princep omnium ad p erp etu am x r citation m t yli tradendu e t icero, explicati a nte
brevioribu illiu epi t olis orationibu gu e facilioribu , promtaque
imul , el ex Plutarcho vel ex ree ntiori scriptore illiu vita, ut
x facti p culiaribu illorum temporum, tulliana cripta clariu
patefiant. Eamque lectionem comitabitur Liviu , allu tiu , orneliu K epos et aesar, qua excipiet tudiu m et explicatio po tarum
irgilii poti imum t H oratii Ovidiiqu e; t i ne cio an
propter ermonis proprietat em praeire d ebeat
atulli, Tibulli
t Propertii lectio, qua enim i ti humiliora ractarunt, eo minu
ORATIONES
coacti fuerunt voces a nativa signifcatione abstrahere ad sublirnitatem novitaternque rerurn. Atque ex his aliisque aetati aureae
scriptoribus, quae ugusti aevo concluditur, carpenda sunt atque
proferenda pueris faciliora ex ordine atque hone tiora, ut singulorurn auctorum ingeniurn stylusque degu tetur, atque inter
explicandum fl. ctendae sunt rnent puerorurn ad observationem
yntaxeo cuju curnque verbi et agnitionem praeceptorurn, quae
cornmissa cum exempli et ad usum a sidua tyli exercitatione
traducta firrnius inole cent animis, quam recitata memoriter.
Porro in traditione praeceptorum id, rneo judicio, peccatur
in scholis rnaxime, quod quae ad lati nae lingu ae intelligentiam
r equi runtur, latine praebentur, atque ita ob cura per obscuriora
panduntur. Etenim regulae ad auctorum sen us reserandos institutae, ip aemet indigent eadcm clavi, cujus u um e reguli p tirnus . Quid autem ab urdius quam petere lucem a tenebri et
lingu ae intelligentiam quaer re a praecepti eadem lingua nondum intell eta conscriptis? Cum naturalis rerum ordo postulet
ut ad obscura per aperta pergamus, ac vernaculi vocibus regula
illa tradatur, cuj us ad aliam linguam ap riendum e t u u . ~t
praeterea longc facilius haerent memoriae clara quam obscura
praecepta. Nihil gravius enim, nihil aerumno ius quam ediscere
prorsus ignota. Quo nove upplicii genere afficitur aeta illa homini maxime innoxia, nemp pu rili , qu ae poenas in ludo literario pendit ianorantiae magistrorum.
Praeter ob curitatem non leve incommodurn parit multitudo
praeceptorum t exceptionum, quarum copia regulam aliquando
adeo extenuat, ut inutile fuerit r degisse in regulam quod tot
exceptionibus era t exhauriendum : quod accidit eu m pauci ab
exernplis regulae concluduntur, turn enim ex ex mplis contrarii
atque de regula exclusis oriuntur exceptiones.
nde quo sunt
angustiora praecepta, eo magi
t praecepta ip a et xceptiones
increbrescunt, perinde atque hydra secetur. Quamobrern eas utiliores putaverim regulas et commodiore , quae minores numero
quidem int, complexu vero latiores, e quibu quam minimum
carpat exceptio.
Igitur e tanto numero gramrnaticorum i , meo judicio, studia
DE I
TA
RATIONE ST
DIORU~l
ORATIONES
343
Homerum qui admirabitur, ni i ad judicii ma uritatem et apientiae pcrvenerit culmen. Tum enim ea extollet plurimum,
quae stultis atque imperiti Homerum inau picato l gcntibu risum plerumque mover videmu , ut quanti facimu Julii caligeri eruditionem et acumen, tantum illius perversitat judicii
tomachemur. E qua equen aeta tantam hau it audaciam,
ut
midoctorum numerum effuderit infi.nitum, qui uum Virgilio
ribuerc ne ciunt, ni i Horn ro detraxerint, cum
irgilius
umquam ad nos rediret, fa tidiret plurimum laudes prodeuntes
ab ii , quibu fa tidio e set Homerus. uju ipse ingenium Aeneide
sua in latinam adduxit linguam et ad majestatem vertit composuitque romanam, contractiu redden atque contentiu quod
Homeru leniu uberiu quc profud rat.
Eodem tempor quo graecas doc ntur litera , erudiri etiam
potcrunt adolescente communioribu rh toricae praeceptis, qua
scilicet non tam ad in eniendum prosunt, quod unice a philo ophia
petendum, quam ad di poncndam et ornandam orationem; qualia
unt ea quae in Rhetoricis ad Herennium contin ntur. Qui libri,
negl cti c ntonibu et ineptii r centiorum, summa cum utilitate tudio i anteponentur.
vulgari rhetorica et a tudio linguarum consuev re pueri
ad ratiocinandi ac di putandi artem, nempe ad dialecticen decedere, qua perinde atque rhetorica fuerit inani , ni i mat riem
ibi vel ex communibu rebu vel e scicntii aliis contrahat. uantumcumque enim quis definitioni regulas call at, nunquam tamen
recte, sine rei defi.niendae cognitione, definiet. Fac enim it qui
l gatum d finituru , qui legatum tamen ignor t, n que di crimen inter legalum t hereditatem intelligat; certe utcumque dialecticam uam excutiat, nunquam neque fortuito l ga um delibationem her ditatis appellaverit. Contra vero ubi didicerit hereditatem
e succes ioncm in ju univer um quod defunctus habebat, legatum v ro particulam x borri hereditarii te tamento detrahendam, et i nullam definiendi teneat r gulam, tamen tam perpicue legati naturam nobi expediet, quam structor murariu
parieti , aut faber lignarius m n ae. Ita ut in suo quisque artificio, et i dial ctice omnino exper , tamen plus defi.niendo pol-
344
ORATIONES
DE I sTAURATIO E STUDIOR
345
ORATIO ES
garriant m circis et crocitent, pro literariis exercitationibu exhibent populo deridenda pectacula, perinde ac si e plau u stultorum aedilitat m aut praeturam aut spem consulatus assequantur.
Quamobrem prudentissime Flato non ante annum trige imum,
po tquam longo usu per bonam educationem virtute imbiberint,
homines caute atque parce dialectica praecipit imbuendos, ne
acumine suo sibi blandiente exerceantur contra ju titiam et
veritatem: << Etenim - ait adolescentes di putatione d gustante iis veluti per lusum in contrarias partes utuntur, invicem
se r darguentes ac tanquam catuli pro,imum quemque sibi ditrahente ac sermone suo lacerante )).
Ideo non a senticeto labyrinthoqu scholarum ars ista petenda,
sed a candidior aliquo cultoque scriptore, qui mor v terum
eam elegantibu verbis ac latini potiu quam gothicis et arabis
vocibus, quales nunc habemu , xplicarit, ut ingenti cum laude
fecit Gro ciu , qui sua in dialectica et rerum delectum habuit et
vocabulorum, quae de tulliani fontibus hau it una cum exemplis
ad singulas dialecticae regula accommodati .
um autem dialectica emendandae menti poti imum tudere
deb at, certe omnium hoc optime geometria praestiterit, quae
mentes ordine certo a certis quoque ducit simplicibusque principii , unde obscura diluuntur dis olutaque componuntur et campo ita in suas dirimuntur part , ut hac recta di erendi consuetudine mens assuescat semper insistere ipsis rebus atque ita omnis
cogitatio seriesque omnis argum ntorum progrediatur a veris
et men exuat sibi sen im, quod e vulgari judicio temere ac tulte
concep rat, neque deinceps admittat, ni i quod ordine illo expenum fu rit et exploratum: unde hac una cientia veteres facile
retexuntur errores novique praeca entur. r eque enim geometria
in ola quantitate vcrtitur, sed in rebus omnibus quae ordine
geometrico pertractantur. Nam affectiones quantitati minime
geometriae subiiciuntur tamquam unicum illius opu , ed tamquam exempla clariora et simpliciora, in quibus mathe eos pote ta magis per picue cernitur, utpote quarum notio ab ip a
natura mentibu imprimitur. eterurn undecumque ratiocinando
ita progredimur ut e noti ignota devolvamus et a implicioribus
--------------------------------------------------------------
347
ORATIONES
perest ab ea schola quae tam longa cursu saeculorum, aestuantibus innumerabilium hominum ingeniis, nihil novi adhuc extulerit
neque ignoti detexerit quidquam, sed vana opinione apientiae
curiositatem et facultatem etiam omnem inveniendae veritatis
abstulerit? Quem sane morbum non alia ratione pellere licuerit,
quam cognitione ignorantiae, quae de socraticis disputationibus
animadvertitur, ut si ante sapientiam nobis adrogantes in nugis
tamquam solidis in rebus acquiescebamus, stultitia dehinc patefacta pergamus ulterius et xtrema tentemus, Platonem invocantes ducem: qui dum notiones temere acceptas, opposi ti atque
undiqu e contractis rationibus exagitat, mentem ex falsa opinione
scientiae ad agnitionem ignorantiae translatam ad eas attollit
causas, e quibus pax atque tranquillitas oritur animorum .
H inc ocrates, qui omnibus fere platonicis in libris doctor inducitur, omissis causis rerum singularium, quarum causarum cognitione minus indigemus, studium complexus divinae humanaeque naturae atque universitatis rerum, extruxit inde artem vitae
beatae, omniaque contraxit ad usum hominis atque ad regimen
doctrinamque morum, ut justitiam, quae civitatem servat incolumen et singulis civibu tranquillitatem parit, urbibus praeficeret atque in mentium humanarum arce locaret, sepo itis aliis
rerum naturalium studiis, ad curio itatem potius alendam conferentibus, quam ad pacem procreandam animorum. Veritatem
aut m Flato non e fallacibu humanorum sensuum experimentis,
s d ex aeterna divinitatis notione in animis no tris inscripta felicissime repetiit, ut fausto sidere ductus ad christianae religionis
oras ratiocinando fu erit appulsus. Is nim solidi et ineluctabilibus
argumentis vicit unum Deum esse, qui cura providentiaque sua,
summa simul et infima, maxima pariter et minima complectatur,
quique non donis et muneribus ex vitiorum pro entu profici centibus neque scelerum fructibus verum cultu virtutis et innocentia
teneatur, ac sola morum emendatione placetur: atque ita po .. tarum
theologiam explicavit e erroribus vulgi, a quo inde superstitio
illa summa eterum trahebatur.
Philosophi enim fabularum interiorem sen um eru runt et
ex earum velamentis expedierunt naturalem divinitati notio-
DE INSTA R TIO E
DIORUM
349
350
ORATIO E
tva:
n
...
(J. (J.
'
l
~
l
1-'e:l-'a:cra:vtcrfLEVO
e:tc;
otxtXwcruvr,v
-r<;>
fl"Y)\ -re:'
Et paulo inferius
t~w
x.a:xoooc,ta:
~ 1:'
e:cr...-ra:L
un
~LOU.
2:
na:.&wv &:va:crzw8ue:o-
.&~cre:-ra:t.
DE L
TA
RATIO~E
STUDIORUM
351
tiae perfunctione condentem, cujus notion m Aegyptiorum apiente deterserant ab Hebraei . Idem quoque lato, baud ecus
quam christani, amorem uiip ius fontem r putat malorum omnium radicemque cupiditatum univ r arum, quibu humanus
animus dehone tatur. um enim divinitatis luminibu ad immortalia feratur, dilectione sui ad caduca deprimitur mergiturq ue
corporeis voluptatibus. Quamobrem qui corpori nimio amore ui
ipsius indulget, maxime detrahit menti, unde fon erumpit humanae vitae, quae in cogitando ac percipiendo ver atur, ita ut
morbu animo conceptus in affectiones, facultates actione que
hominis penetret univer as.
Iterum Flato corporea natura priorem atque antiquiorem
o tendi t naturam es e animorum, ab eaque motus ducit initium:
omnem praeterea corruptioni cau am illhinc xclud ns, aeternitatem a serit illius. Unde colligit mentem primaevam et infinitam, quae tempore infinito rebus creatis omnibus ant ivit, ingenito motu vigentem omnia movisse ac mover p rp tuo; ut
inde initium t proP"res us, g ncratio et int ritus r rum d volvatur. Ex quibus non modo errori convincuntur ii qui naturam divinam funditus tollunt, ed illi tiam qui Deum quid m asserunt,
verum a cura et gub rnatione rerum eijciunt.
bi enim Flato
docuit mentem infinitam esse corpore antiquiorem, facile comprobat facultates ac virtutes infinitae menti , quae in providendo
regendoque ver antur, praeisse corporibu , motum a
eo semel
acceptum trahentibus perpetuo; ex quo motu, a voluntate divina rebus impres o, varietas rerum et tatu earum exoritur;
unde seclusa divinitate, quae lucem rebu et vitam continenter
tribuit, caeca et mortua
nt univer a. O t ndi autem omnia
corpora et quae a corpore procedunt uimet interitus, intra e
causam continere, t animum olum, utpote imaginem divinitatis, qui vitam involuto ibi corpori tribuit, excludere a se omne
morti initium, ideoque solum animum, pereuntibu rebus creatis
ceteris, aeterno tempore permansurum. Verum Platani cum religione nostr-a consensum non e t nostrum explicare, cum id abunde
et longe dignius praest tur a veteribu Patribus ab illius doctrina
venientibu . Quam doctrinae christianae prae ceteris interseruit
352
ORATION E S
Augustin u . adeo ut Platonem non tantum pro magistro philo3ophorum, sed etiam pro discipulo videatur habuisse prophetarum. Qu m s nsum chola christianorum usque ad Bernardum
prae se con tantissime tulit. nde non mirum si scholastici nostrates, omnium hi toriarum ignari, antiquitatem ecclesia ticae
disciplinae non t empore sed m emoria m etientes et cognition ua,
non ultra quatuor proxima r egni ari totelici aecula transeunte,
haud erubescant ianorare Platonem ac magi tri loco subijcere
discipulum , qui non modo praeceptoris, unde abstulit quidquid
habet boni et unde nunquam sine famae suae ac veritati jactura
di cedit, sed et omnium ante se philosophorum doctrinam per
ambitionem et m a levolentiam adeo interpolavit ut ubi propria
luc carebat, p o teri etiam inviderit alienam, rerumque causa ,
qua i p er s non satis ignotas, ob ruerit obscuritate orationis,
cujus artificio ita suos deludit int rpr te et discipulos, ut unde
minora di cuntur, inde majori sapientiae opinione ridicule impleantur.
Ubi autem qui g nerales rerum causa
t initia etiam affectionum t actionu m omnium humanarum attigerit, detex ritque
rerum sinaularium t univer arum inter se nexum ac vinculum,
confe tim accedet ad cau as civili regimini progre usque soci tatis hum anae, ut per p ctis moribus h om inum , cogniti que
reb us tum publicis tum privati atque communibu , norit de illis
utram velit in p a rtem hon t di putare a tqu e ad v olunta tem suam
fi etere animo hominum verbis et ratio nibus de morali ci vilique
philo ophia p etiti , quae merito locum apud saniores h omines
arti rhetoricae subi rit. Quid est nim aliud rhetorica, s clusis
puerilibu illis verborum truendorum praecepti , nisi ri v us
erumpens a faculta t e civili, quam rroLTLx-f)v v ocant, et ex scientia morum atque affectionum humanarum, quibus d cognitionibus, s ua ioni et dis ua ionis ratio simul cum publici privatique
r egiminis arte colligitur. Ac morum sane affectionumque humanarum notitia profiuit abunde ab ri toteli Rhetorica, in quam
ille contulit quidquid e platonici disputationibus, sive pronunciatis ive scripti arripu era t . N am quaecumque Rhetoricorum
libris Aristoteles comprehendit, ea fere omnia parsim tradita in
DE INSTAURATIONE STUDIORUM
353
354
ORATIONES
DE INSTAURATIO
E STU D IOR . I
355
ORATIO ES
DE INSTAURATIO E STUDIORUM
357
35
ORATIONES
DE I
STAURATIONE ST DIORUM
359
ORATIONES
DE INSTAURATIONE STUDIORUM
ORATIONES
vetusti moris et studio conciliorum ac sacrae historiae peritia, dialecticas captiones et versutiloquas Arabum scientias excluderemus, eorumque loco adolescentibus brevi ad juris pontifi.cii studium accessuris, una cum ecclesiastica historia, romanum in manu
traderemus catechismum, unde solida et sincera theologia, longe
melius et uberius quam ex immensa scholasticarum nugarum segete colligitur. Hinc nos in nostris Pontiftcii juris institutionibus,
ubi res ferret , lumina parsimus apostolicae disciplinae ac mores
Ecclesiae veteris originesque rerum, oblata occasione, retulimus,
ut nostrates adolescentes a magistris omnis, cum sacrae tum prophanae eruditionis expertibus, ad nos venientes, hoc utili simo et
gratissimo simul doctrinae poculo exciperentur, quo hausto, ipsi
per se ad plcniorem conciliorum notitiam et diuturniorem sacrorum librorum sanctorumque Patrum lectionem exardescant.
upere t nunc supremus sapientiae divinae gradus, nempe
theologia, cujus tradendae rationem nemo alibi quam Romae
invenerit meliorem, po tquam eam dominicanae familiae patres
depromere coeperunt e fonte suo, nempe de divi Thomae libris.
Quorum pra lectionem quotid ianam proprio sumtu Casanaeta cardinalis b neficentissimu et vel hoc tantum nomine optime de
Ecclesia meritus instituit, ut studiosos a garrulis et perplexis vulgarium doctoru m scriptis, ad ipsum d duceret oracul um sapientiae divinae, doctoremque juventuti r dderet eum quem non
modo communis hominum admiratio, sed suamet Christus voce
fidum ac certum in E cle ia praeceptorem constituit omnis aevi.
Cui studio, qui recentiorum lumina criticorum et hebraicae graecaeque linguae usum et perpetuam divinorum codicum et sanctorum Patrum atque conciliorum lectionem admiscuerit, quique simul praeclari ordinis je uitarum praestantissimos et antiquitatis
assertores diligentis imos Petavium, Sirmondum , Maldonatum
crebro consuluerit; is et ententiarum veritatem per divum Thomam et abstrusiorem omnium temporum eruditionem germanumque sacrorum librorum ensum, per cultos illo atque graves divinarum rerum interpretes assequetur. Nec leve laboris compendium fecerit, si sententia sibi sum erit per Estium explicatas,
qui selectior a veterum P atrum in uis Commentariis cum sumrna
DE INSTAURATIONE STUDIORUM
ORATIO ES
Inter Labnos autem dicendi virtus floruit, quoad libros coluere atque imitationi studuere Graecorum: postquam vero libertatem amiserunt, novum sub imperatoribus genu eloquentiae
tentarunt, fractum nempe illud exangue et fucatum: solique jurisconsulti vetustam stili simplicitatem et integritatem, quam studio
et consuetudine legum adsciverant r etinuere simul cum amore
libertatis, quem profitebantur, dum jussa principum ad juris
rationes et ad communem populi utilitatem interpretatione sua
revocabant, ut decebat eo , quorum animus assiduo inter leaes
v teres, nempe int r mores antiquorum candidos et libero versabatur. Nos vero Jtali recentiores, quorum ingenia et litera barbarorum irruptio atque longa dominatio conculcaverat, postquam
diu jacui semus, ad veterem gloriam er cti sumus ab altero prope
dixeram H omero,
ante nimirum
ligherio: per quem divina
providentia remisit Italiae pri tinam doctrinae atque eloqu ntiae
lucem e cineribus raecorum et Latinorum in vernacula divini
p oematis lingua f lici sime renascent m, novasque latinae graecaeque dictionis aemulos in posterum xsuscitantem, Petrarcam
nimirum, Boccatium et quoquot postea summo oratores atque
poetas, cum latinos tum vemaculos, aluit Laurentii Medicei t
L onis x beneficentia: qua simul cum ei postea extincta, italica
dictio statum inhorruit, et in scholi no tris, quae ant quam
publica doctorum hominum alimenta cessissent in opul ntiam
ambitiosae pietatis, a Politianis, Victorii , igoniis, Robortellis,
Manutiis, Muretis, illuminabantur, nunc ineptiarum atque argutiarum seges adolevit, quibus adolescentium ingenia, longe deter:ius quam Gothorum et Vandalorum rusticitate corrumpuntur.
Haec inter meditandum animis nostris occurrunt vitia et remedia studiorurn, quibus detegendis judicioque tuo subigendi
consultum juventuti voluimu . Erit vero tuum, Clemens optime,
providere deinceps ne literulis tantum t argutiis in scenam prodeuntibus atque cholasticis cum ingenti r eipublicae ded core
quotidie aures no tras lacerantibus, doctorumqu hominum honores nefarie rapientibus, Itali a transalpinis, ad quos nos primi
literas attulimus, in exemplum insignis ignorantiae producamur.
PIENTIA
NIVER
HABITA R oMAE AN
MDcc
ORATIONES
non tam utiliter quam jucunde. iquid m literarum in omni genere laudem diuturni temporis auctoritas evulgavit et juventutis
animos ad labores satis sanctissimi principis nostri erga literas
effu a beneficentia cohortatur, ut studiosis non aliud ab oratione
nostra sit appetendum, quam lux praevia in ipso vestibulo doctrinarum explicationem singularum percurrens, velut aurora
diem; quae cupidae juventuti antequam res cognoscat singula
faciem recludat et sortem pandat universarum, ut quod in cursu
studiorum a doctissimis praeceptoribus per singulos articul s
expressum habebunt, a nobis in ipso initu delineatum ac levit r
adumbratum accipiant.
Qu amobrem ortum et statum inclinationemque doctrinarum,
earumque instaurationem indicabimus, cumque usuveniet due s
et auctores magis idoneos efferemus et quae obrepserint vitia
notabimus, ut norint juvenes quid quosque sequi e scriptoribu
debeant et quae declinare. Quod rectius fortasse mihi procedet
si studiosos mecum in altum per aetates regionesque remotissimas ad capita fontesque doctrinarum avectos ad nostra usque
tempera jucunda sane animorum peregrinatione reduxero, quid
utile ac noxium ubique sit, brevi hac navigatione, ubi e occasio
dederit, ostensurus.
Humana sapientia, ipsismet Graecis ultra fatentibus, originem ducit a barbaris. Barbari vero eam ab Hebraeis acceperunt,
quibus per Abrahamum primo, deinde per Mosen interpretem
tradita fuerat a Deo. Quod e commissis inter se summis vetustae
doctrinae capitibus et ex priscorum Graeciae sapientum peregrinationibus comprobatur, ut hebraicam tamen veritatem fabulosa Graecorum theologia intertextam deprehendamus. Et vero,
si testes antiquitatis magis idoneos consuluerimus, praesto in
primis nobis erit Megastenes, qui apud Eusebium et Clementem
Alexandrinum ait omnia quae Graeci veteres de natura scrip erunt, petita esse a Brachmanis apud Indos, quos et Judaeos appellat eaque omnia inveniri apud barbaros, atque in India quidem apud Brachmanos, in Syria vero a apud Judaeos: quorum
a
Strom ., lib.
1,
p.
305 .
NlVER A
ORATIONES
R TIO DE SAPIENTI
rYERSA
a Lib. ILI , cap. 6 ; lib. VI, cap. I, cap. 4 ; lib. VI, cap. 6; l\fARSH., saec. IJ, p. 336.
b DIOD . IC. , lib. I.
c 1AR H., saec. 1, p. 36.
d ARRO., De l. l., 6; [ .) BocHART[u ) [S. BocHART], Geographia sacra, cujus pars pri
Phaleg, de dispersione gentium et terrarum divisione facta in aedijicatione turr1s Babel; pars
370
ORATIO ES
quo nomine a priscis Romanorum appellabantur ministri sacerdotum . Porro praeter literas et arammaticam atque rhetoricam
artem protulit et Mercurius a tronomiam et geometriam, quam
primi certe atque prae ceteris excogitarunt atque coluerunt egyptii, propter summam ejus artis necessitatem in discernendis
atque restituendis agrorum finibus inundatione Nili conturbatis.
Invenit idem et literas, quas hieroglyphicas vocant, sive symbolica , quibus cum occultas causas et omnem rerurn naturam condidisset et in monstro as :figuras rerum elementa commutas et,
aegyptiae p perit religionis insaniam traduxitque ignararn latentium sententiarum plebem ad eorum cultum animalium ac
rerum, quarum figurae naturalium causarum arcana sapientibus
reserabant.
Hinc sapientia Aegyptiorum omnis in religionem versa erat,
rerumque naturalium cognitio vafra et ancipiti eorum theologia
continebatur: quam acerdote una cum acris in templorum aditi as ervabant. Mercurium hunc longe antiquissimum, qui primus vocatur, excepit multo post tempore, nemp quinquagesimo
a discessu Israelitarum anno, Mercurius secundus, qui prioris
inventa ab se susius explicata meliusque digesta simul cum acrorum ritibus contulit in uberiores libros, quos sacerdotes curae
suae traditos, longo ordine ac solemni ritu procedentes festis
diebus circumferebant a. Is etiam annum emendavit per dies
ad solis cursum numeratos, quinque b intercalatis diebus, cum
ante jam Aegyptii duodecim in menses annum tribuissent. Fal o
autem huic adscribitur liber ille sacris ex literis t Platonis dochina contextus, per monachum fortasse aliquem otio nimis
abundantem : fraude jam ab eruditissimis criticorum detecta.
Hujus ex Mercurii libris, tamquam ex primo sapientiae fonte,
ad gentes omnes et praecipue ad Graecos bonae artes et doctrinae
manarunt, postquam Phoenices assidui navigationibus et mer-
JlfACROB .,
lib.
VII,
p . 816;
HE.RODOT.,
lib.
Il;
fAR HAM.,
sec.
I O,
p.
I. I;
fARSH.,
' !VERSA
37 1
cimonii mana patef cerunt, moribu que mutua populorum trajectione vicissim communicati , cum rerum omnium, tum praecipue literarum, aperuere commercia.
Hinc prisca Graecorum poe is, quae prima Graecorum theologia fuit,
egyptiorum doctrina undique collucet, afroque ingenio atque arte pertexitur. icuti enim egyptiorum sapientia
in religionem tota conce it, i a et in theologiam commigravit
graecorum omnis doctrina poetarum, qui artem vitae atque humanitatis in egypto acceptam redeunte reddebant qui que civibus suis, q uo ver i bus ad honestatem ac r eligion m in tituebant, ut mirum non sit si Graecorum tota religio processerit a
potis, quorum carminibu aegyptii ritus et hi toriae in my t ria
fabularum conver ae, vulgique admiratione tupidaque credu litate consecratae, pro divini
ocibus atque oraculi accipiebantu r.
Talia fuerunt
mphionis carmina et Orphei, qui aegyptium
sepeliendi morem vertit in inferorum poenas et campos elisios,
siridisque sacra t Isidi , hymnis sui in Bacchi t C r ri myt ria commutavit attulitque in Gra ciam a ex Aegypto statuarum usum. Talia fuerunt et 1usa i opera et Lini et 1elampodis
et Daedali et Licurgi spartani et Oleni Licii, qui delio hymnos
composuit, et Pamphii atheniensi et Thamyri , cum ip i mu is
arte musica contend nti , et Thy meti , Bacchi res gestas phrygia
poe i narranti , et Philammonis et Epimenidis Cretensis et Aristaei et Daphnidis, Tiresiae vatis filiae, quae versibus oracula
collegit, quorum haud paucos H omeru m ua, fertur, tran tuli e poemata. In hi describendus
bolu , Centaurus, I ari ,
Orimon, Eubulu
ypriu , Oricu
amiu , athenien is Pron tida b et Oroebantiu Troezenius, itemque Melisander, qui Lapitharum et Centaurorum pugnam cecinit, et primus trojani belli
criptor yagrus et Dare Phrygiu et H elena, 1u aei atheniensis
filia, unde poematis argumentum um iss H omerum traditur,
et Phantasia, cujus trojani belli librum et li sis narrationem in
372
ORATIONES
1emphitide depositum Homerus a Phanite scriba sacrorum a accepit, eorumque cribendo tenuit ordinem, et, ut ybillas taceam,
Demodocus, H e iodus, atque H omeri praeceptor Phemiu , et ip e
tandem qui omnes ante se poetas obruit H omerus, a quo longa
peregrinatione omnis omnium gentium sapientia ex universo terrarum orbe contracta fuit atque in Iliadern suam et Odysseam
immortali artificio traducta.
Horum autem temporum sapientes ideo sententiam suam numeris et metro concludebant, ut ea dicendi novitate supra vulgu
in coelum evecti suis dictis divinam auctoritatem compararent.
nde non ante saluta oratio inter Graecos fuit instituta, quam
sapientia eorum promtior es e co pit atque vulgatior. Hinc prici temporibus arte musica omnium notitia scientiarum continebatur, qui enim doctrinam carminibus complecteretur, idem
ad rudiendos agr te animos melodiam adhibebat, ut vulgi aure
armonia demulsas alliceret: unde qui musicam calleret idem era t
et pota, ceterasque scientias et theologiam praecipue proftebatur. Cum aegyptia doctrina res naturale a divinis minime divelleret, imo et naturales causa in deorum nomina commutaret.
Igitur mentem universam ac primam initiumque rerum et motionum omnium verterunt in Jovis idolum, ignem in Vulcanum,
terram in Berecyntiam, sive matrem animantium atque pia ntarum et metallorum, humiditatem in Oceanum, quem ipsi dicebant esse Nilum, arem in Minervam; rebu que minori bus in
minores deos comrnutatis, translatisque speciebus ornnibus naturalibus in humana fguras, deorum infnitatem pepererunt et
laboriosum sane atqu operosum in eas vulgi cultum instituerunt,
totaque natura rerum cum fo etibus qualitatibusque suis in r eligio as imagines commigravit.
Putabant enim
egyptii unam rerum ornnium eamqu e immensarn atque infnitam esse naturam, specie ac forrnas universas e suamet infnitate ingenit o et perenni motu assiduaque
sui circumvolutione proferentem atque in menti identidem et
corporis univer itatem perpetua ingulorum animorum et cora
MARSH.,
p. 436.
373
porum productione es explicantem, tantum sui r ddentem quantum cujusque rei cr eatae faculta ex ea immen itate decerperet,
qualitatesque illas emittentem, quas exprimere posset no trorum
perceptio sen uum, qui suo cujusque modo atque ambitu rem
immen am atque infi.nitam terminant, eamque certi figuri
atque spatii magno humanae mentis errore circumscribunt.
Quam doctrina r fert homericus Aegyptiorum Proteu , qui
varia ineundo forma e potestate sensuum elabitur, propterea
quod numquam sensibu aut per ea q uae sensibu obiiciuntur
hanc naturam assequimur, nisi exutis imaginibu , q uod m ultiform appar t ac varium, ad unum t simplex menti potestate
revocemus.
andem sententiam poetae alii vet re , graecique
philosophi fere omnes, diversis dicendi generibu reddid run t ;
iique magi explicit qui
egyptio propius attigerunt, ut in
cu ju que ectae principibus, quamvis a tate reaionibu que disjunctis, eju dem tamen sapientiae origo atque successio agnosca ur a.
d hanc enim
ntentiam referuntur multa quae super unt
veterum traditione d
rphei th ologia, eodemque spectavit Linus
eu m dixit: << omnia progigni ex uno atque in unum re olvi >>.
odem fiectit naxagorae fJ.OLOf.l.tpwx. Eodem re picit illud naximandri, omnib u s qualitatibus expers, infinitum. Illuc recidunt
ex ffatis multa Pythagorae, ab ipso quidem ar anis notis obsignata, reclu a vero paullatim a di cipulis, prae ertim a p ythagoreorum studio issimo Platone, qui appellari non dedignabatur praeco
pythagoricae atque eleaticae doctrina : quae omnia ponebat
e e unum, idemque infinitum, immobile, immutabile, sibi simile
ac e ip o plenum, perinde ac Pythagoras, cui f.1.6vcx, sive unum,
fuit rerum omnium principium. Bine mundi anima, sive infinita
cogitatio, infi.nitae materiae cognata et animorum atque corporum
post uniu rei di olutionem, in aliam speciem imrnigratio: quae
omnia Pythagoras ex egypto, posta sidua acerdotum colloquia,
secum adduxit in Magnam Graeciam, ad cujus doctrinae fontem,
Graecia cuncta et Italia diu convenit. d eandem etiam doctria 1\lARsH., saec. II, p. 265.
374
ORATIONES
375
ORATIO ES
ORATIO DE SAPIENTIA
!VERSA
377
37
ORATIONES
OR TIO DE
379
ORATIO ES
mantur, tempore tamen usque pullulant, cum ad earum S ententiarum studium indolem ac materiam aff rrent inquietam, scholarum sentes ac spinas assidue ibi serentes, longe pluribu ac molestioribus quaestionum nexibu , praeclarum illud volumen circumdederunt ut quod scholastici di ensionibus componendis
ditum fuerat, praeter auctoris opinionem, disputationum omnium caput et radix evaserit.
Eodem t empore, post diuturnam oblivionem, rediit in lucem
jus civile, atque a Gratiano jus ecclesia ticum variis voluminibus
di ipatum, breviari codice collectum fuit atque dige tum ; quod
ejus aevi pontific ex intima jurisprudentia prodeunt s aluerunt
exemplis elementi que juris civilis. Verum quia tum ead m Arabum doctrina ubique erp bat, inva it tiam interprete JUns
no tri, qui commentariis acuti imis ingentem quidem j uri prudentia lucem excitarunt, at perplexi anxii que di tinctionibu
importunaque saepe subtilitate atque tritura scholastica crucem
posteritati reliqu runt.
Omnis igitur eorum temporum scientia ex Arabum faece atque
omnis eruditio e scholis jurisconsultorum, turbatis utrisqu fonti bus, ducebatur.
iquidem ut ornnia mutando ab origine sua
prorsus aberrant atqu e superstitiosis translationibus saepe graviora dieta ext nuantur, simpliciora vero in arcana transeunt,
Ari toteles ex arabo in latinum, graeci serrnonis ignoratione, conver u , verbisque magis quam sen ibus redditu , oblitus prope
sui atque ab se deficiens, monstra peperit s ntentiarum. Romana
vero antiquitas sparsa in libris juris cum nullo judicio nulloqu
discrimine temporum ab interpretibus inquinate loquentibus colligeretur, umma aetatum atque rerum p rturbatione, somnii
atque deliriis involvebatur, donec everso Graecorum imperio,
eorum eruditio simul cum romana, quae in constantinopolitanis
juri prudentiae scholi numquam intermissis insederat, t germana men Ari toteli a Trapezuntio potissimum et Gaza latine
reddita, itemque platonica philosophia Bessarionis cardinali
auctoritate propagata cum apientissimis Graecorum commearunt in Italiam.
bi tum pri cam latinitatem suscitabat Pogius, Guarinus,
!VERSA
eonardu
retinus, Phil lphu , elegantiam vero ermonis et
artem a que dilectum verborum, tudiaque illa quibu extincta,
jam nunc iterum in publici Italiae scholi ciceroniana dictio refloruit, magna contentione revocabat romanus homo, romanique
reparator, Laurentiu
alla, qui non olum fucatam a germana
latinitate, sed veros ab adulterini veterum cripti di crevit erebrasque in ornni genere
terum interpolatorum fraudes primu
olfecit, primasque criticae artis favillas excivit, quae initio quidem ver abatur in v rbi ; postea vero ad res mira felicitate progrediens, literarum atque aetatum omnium imaginem re eravit,
t ex ignoratis diu monumentis pri cam apientiam feliciter
xclu it.
nde post Vallam exor i ab origine discrimineque verborum
Politianu , Parrha iu , Merula, Budaeu , gricola, v teris memoriae
in tauratores, pri corumque operum atque totiu aevi judice
vindic que pepererunt, quales, praeter Cujacium gallum et italos
alios, in antiquitate romana fu ere prae ceteris: Panvinius, Manutius, igonius, Lipsius; in hebraica et phoenicia: ochartus, Boxornius; in graeca: almasius, Casau bonus, Henricus tephanus;
in eccle ia tica: Maldonatu in primis, Petaviu , irmondus, et
um socii Arnaldus; in vetu tate vero uni versa lux temporum
omnium et perennis v t rum vita Jo ephus caliger. E quorum
operibus ingens illa librorum sacram et profanam historiam emendantium copia aetat no tra proseminatur, inveterata jamdiu
corrigendi libertate, quae ab optimis quidem orta initiis, nunc
(proh nefa !) ad eam processit audaciam ut ne sacrorum quidem
librorum auctoritati pep rcerit! Itaque ars critica, quae discrimen erat veritatis t temporum atque falx rrorum, nunc seditionum literariarum fome et turbo ingeniorum eva it.
At philo ophia ex ari totelica servitute manumi a, scientiam
initio per Telesium poti imum et Patricium et Ficinum in Platone, alii que graecis philo ophis venabatur: jampridem vero a
Bacone, Gas endo, Galilaeo, Cartesio, ex humanae mentis angustii ad rerum univer itatem traducta, causarum veritatem haurit
ex ipsa natura.
Hoc autem omne doctrinarum fatum atque vici situdo, umto
ORATIONES
ORATIO DE SAPIE TI
UNIVERSA
3 3
DE JURI PR DENTI
AD
HABITA ROMAE AN
MDCXCIX
ORATIONES
DE J URISPR DENTI A
3 7
3 8
ORATIONES
illo doctrina et ommum ar tium inventione atque elegantia praec llens, quae cum tota graecis colonii , moribus et peregrinationibus celebraretur, Magna Graecia dicebatur. Ex qua cum in
universam Italiam doctrina permanaret, tanta sectae illius apud
po teros man it auctoritas, ut conturbato discrirnine ternporum,
ii etiam qui Pythagoram praecesserant sapientes pythagorei vocarentur; unde natum ut Numa pythagoreus haberetur, cum longo
intervallo temporis Pythagoram anteierit. Fuit enim Pythagoras
in Italia temporibu ii dem quibus Luciu Brutu Roma Tarquinios ejecit a: qui error in mente irrepsit, quia pythagoreum nornen
tanta erat auctoritate ut non jam certae sectae, sed universae
sapentae appellatio fuerit ac nota. Hac autem doctrina nequaquam crediderirn carui se Romanos publicae discplinae rectae
instituendae studiosissimos et fi.nitimorum ad pythagoreos confluentium exempli excitatos. Legati autern quaerendis legibus
missi, non modo Atheniensium et Lacedaernoniorum, sed celebriorum omnium Graeciae atque Italiae populorum leges descripserunt, in q uibus eminebant eae quas Magnae Graeciae urbes a
pythagoreis acceperant, quasque etiam a tribus legatis fui se descriptas tradidit ervius in Virglium b.
Atheniensium autem leges, unde Decemviri potiorern juris
romani partem traxerunt, Draconem et Solonem, ut omnes norunt, habuere auctore sapienti simos illius aetatis, qua studia
doctrinarum non ad inanem gloriarn, sed ad usum reipublicae
vertebantur. Leges vero Lacedaemoniorum cum ceteris Romam
a legatis tran latae c, manarunt etiam e philosophia d: quippe
latae a Lycurgo, mortalium apientissimo, qui H omeri api ntium
omnium e parentis atque magistri primus poemata vulgavit f. Leges vero e Graecia Romam relatae, non modo Decemviros, qui
prudentia potius et usu rerum humanarum quam literis valebant,
AMMIAN. MARCELL.
PLUTARCH,
APOLLODOR.,
in Vit. Licurg.
apud CLEM.
ALEX.,
trom.,
I.
I,
p.
327.
DE J
RISPRUDENTIA
3 9
sed et graecum hominem habuerunt administrum, umque docti simum, qui auctor fuerat romanis rogationis legum e Graccia
petendarum. Hermodorus i fuit Ephesiu , qui tum in Italia exulabat, nullam aliam ob causam, ut H raclitus apud Tullium a
tradit, a civibu suis expul us, nisi ne quis inter eo es et qui unus
e celleret. Cum igitur jus nostrum e philosophiae sinu defluxerit,
ejusdemque manu in romano solo coaluerit omniumque apientiam huc attraxerit, quid mirum si a Cicerone xn Tabulae omnium
philosophorum bibliotheci anteferantur? Quid enim est aliud
jus romanum, nisi ratio imperans et armata sapientia sententiaeque philosophorum in publica jus a con ersae? His autem jactis
civili philosophiae fundam nti , cohaer bat optime quidquid
uper hi xtruebatur a juriscon ultis, qui prisco aevo erant pontifices; quorum e collegio civibus re ponsa de jure proferebantur.
Ac sane hi non tam ratione atque cientia, quam nativa aequitate
atque ollatione similium xemplorum leges ad ob1atas controversia produc bant, quod studium appel1abatur di putatio fori
(unde processit pri ca juri prudentia), quae collectio erat atque
compi xio peculiarum qua stionum atque dis ipatarum specierum, quas vetu tior s juri con ulti ex obscura 1egum sententia
per int rpretationem ruta definierant. Quocirca incondita erat
initio juri prudentia et rudis, ut multi , ac praecipue Lucio Cra so,
de iderium ci ret juris civilis in artem r digendi, donec repertus
est, Ciceroni aevo, qui ad moralem philosophiam, quae leges
peperit, adjung ret rationalem, qua juri prudentia deincep tribueretur in ordinem ac tandem in artem redig retur.
Servius is fuit ulpicius, cultiori jurisprudentiae pater, qm
dialecticam e Graecia in juri con ultorum cho1as ad ocavit. Ea
docuit ex pluribus imilibu in unum coacti constituere regulas
et singula re ad ua revocare genera, aque rursu in certas distribuere partes. Ea definitionibu JU civile composuit distinxitque divisionibu et ex con titutis ant c dentibus consequentia
deduxit ration mque tradidit, qua ignota ex noti eruerentur.
Ea demum effecit ut peritia in scientiam tran iret et usus migraa Tttsctd., v;
STRA B.,
Il b.
XIV.
390
ORATIONES
DE JURISPRUDENTIA
392
ORATIOr ES
DE JURISPR
DE. 'TIA
393
in comitatu Ma ildis augu tae juri con ultu in ignis, onstantinopoli ruditu , I meriu , quo admini tro maximis in rebu Lotharius utebatur. Is imp ratori auc or fuit romani juris edicto
re tituendi reduc ndiqu in accademia t cholas, ut o deinc ps
jure quacumque ip iu pater t imp rium popuii uter ntur. Irneriu et ipse ju ci ile ononiae sibi um it e plicandum, quem
po tea xc perunt Bulgarus, lac ntinu , Odofredu , zo et jus
di ipulu
ccursiu , qui non suo modo magistros (quorum tamen
int rpretation s ad crip i se sibi dicitur), sed omnes ante se cum
gra co tum latinos ju tinianei juris interprete , Cujacio judice,
an t celluit: ab ip o tand m ujacio supera tu , a qu o unico vinci
optimum duco triumphum.
Atque hi cum di cipulis corpu quid m romani juri involutum
t nebri , quantum per ob curitatem t mporum licuit, detexerunt,
m ntem vero ip am juri ci ili in romani antiquitatibus t aniori philo ophia retru am evocare oepit
ndr as Alciatu ;
po tquam allae primum, deinde olitiani et J ani arrhasii conntini, vo ibu
xcitata latina et graeca eruditio, in patrium
olum imul cum prisca loqu ntia et arte critica remigravit. 1iatu
nim a Jano Parrhasio graeci
t latini literi institutus
mnibu que artibus
legantioribus excultu , primam extulit
purioris jurisprudentia facem, qua non modo Italiam sed alliam illuminavit univer am, quo con u ta civium invi lia stomachatu
t ampli imis praemii a Franci co Primo allectu ad docendum, in Bituricen i chola jus ci il concessit. Eo ut unt
allorum ingenia cupida rerum novarum pronaqu ad meliora
pro vetustioribu cape enda,
region uni er a summo tudio
ad
lciatum concurrebatur.
quo juven
xcitati tantum
brevi promoverunt ut in egram nobi perfectamque reddid rint
jurisprudentiam. Itaqu acceptam olim humanitatcm ab Itali ,
Galli jure ci ili restitu ndo rependerunt. V l unus enim Cujacius
non omne tantum interpretes vicerit, ed ip os pene dix rim
v teres onditorcs jurisprudentiae provocav rit. J acti autem ab
Alciato
minibu , laeta continuo ege civili doctrinae ex ingemorum alacritate ac tudiorum assiduitate pullulaYit; auditu que
t in Gallia mirus concentus juri con ultorum rudite interpr tan -
394
ORATIO ES
tium et inter se docte eloquenterque contendentium, quorum plerique a munifcentia r egia Biturigibus juventuti erudiendae, ingenti mercede conducebantur. Docebat etiarn Avenione laude
haud vulgari emiliu Ferrettu etru eu , cuju in di ciplinam
sese tradidit Antonius Goveanus lusitanus, vir in explicando j ure
civili tam acutus atque per picuus et simul parcus, ut si eriam
huic scientiae operam navare voluisset, neque paucis titulis explicatis exiguisque variarum lectionum libris contentus fuisset, ne
ujacio quidem, ut ip emet fatetur, in jure civili reliqui set locum.
Extulit eadem aeta Franci cum Hottomannum, qui tullianam scribendi venam attulit ad jus civile, eique reddidit romanae
historiae lucem veteri que juri prudentiae cunabula eruit e Ciceronis libris, ubi recondebatur. Hic emel atque iterum vocatus ut
Biturigibus j u civile doceret, indeque factionibus ejectus jactatusque civilibu odii , diu cum uxore ac liberis profugu et errabundus, attrita re familiari direptaque insign bibliotheca, Deo
vindici, desertae religioni poenas dedit. No ae enim ha re i ab
o su ceptae, p rfi.dia omnem illi studiorum fructum et gloriam
abstulit. Aemulatione doctrinae graves gessit cum J acobo ujacio imultates, qu em in aliquibus libris non obscure carpit,
cuju que ingenii supra cetero praestantia simul ut eluxit, omnium
Galliae j urisconsultorum invidiam lace si vi t. H ottomannus vero,
quamquam palam ujacio detrahebat, tantum tamen ei tacito
judicio tribuit ut flio natu maximo in mandatis dederit ne psalmos Davidis et Cujacii Pa1,atitla e manibus unquam deponer t.
Hugonem Donellum, qui et ip e Biturigibus magna laude docuit,
jurique civili in art m redigendo haud infeliciter vacavit, socium
habuit studiorum et fortunae, quem etiam scelus mutatae religionis diu agitavit. umma vero celebritate Biturigibu JU romanum exposuit Duarenus, pari eruditione atque cientia, qui
etsi nostratibus interpretibus fuerit iniquior, saepe tamen quorum
contemnit barbariem, arripuit doctrinam, cui uperfu a sennonis
elegantia effecit ut faciem simul mutaret et dominum. Franciscus etiam Balduinus in Bituricen i schola eadem aetate docuit,
ecrregiamque veteri juri prudentiae revocandae operam praestitit;
posteaque se ad Germaniae cholas erudiendas contulit, tullia-
DE JURISPRUD ENTI A
3 5
THUA~ [ t )
[J. A. De
ORATIONES
DE J
RISPR
DENTI
397
ORATI01 ES
DE
ECTA IN
HABITA ! 1
R0::\1A. O ARCHIGYM
400
ORATIO
ES
ORATIO ES
empronium filium, quia filius exhered ari ine causa non pote t )) ;
quam i dialecticus vitiligator effectu , hunc syllogi mum int orseris: Filii a patre si ne causa exh redari nequeunt. e mproniu Titio st fi.lius. Ergo Semproniu nequit a Titio ine cau a
exheredari )).
O frigidam et stomachosam , o vanam importunamque verborum circuitionem: si tribus per picuis ocibus communi more
compositis rem simplicius expedis es! t fortasse dubia res atque
ancipites forma dialecticorum certae redduntur. Itane? Quasi e
argumentorum forma, quae venit extrinsecus, non ex interna facultate hominis res ip as permeante certum de incerto eruatur:
nempe ope ensuum et experimentorum t notionum aeternarum,
quas ab ortu uo secum animi attulerunt. Quod nisi veritatem hi ce
instrumentis adipiscaris, frustra
yllogi mi adhibueri opem:
non enim ante syllogismum umquam xtruxeris, qu am veritatem in syllogismum conferendam as equare. \ eritas nim haudquaquam p er tria illa syllogismi enun iata di trahitur, ed t ota
continetur in primo.
nde ante v ritatem cognoscimus, qua m
y llogismum concluserimus. Qui enim probat tichum esse ervum hoc syllogi mo: <1 Omnes bello capti sunt
rv1. tichus e t
b llo captus. Ergo Stichus e t servu ,>, oportet animadvertis e
tichum int r b ello capto in prima nunciatione ab indu ctione
orta, ubi comprehendit omne , antequam ad extremum syllogi mi perveniret.
Quorsum igitur tua haec, felix dialectice, mira fonnarum inventio, nisi ut plausu et lucro cum tuo adolescentium ingenia
mi errime torqueas atque a contempla tione rerum a b trahas ad
sterilium examen studiumque formularum, unde as ue cant rati onum veritatem ac falsitatem, non propria cognitione sed ex
v rborum sono ac vocabulorum textura discernere? Unde non
mirum si praeclara omnia philosophorum reperta prodiere, antequam sophistae nostri uam explicar nt enthymematum et y llogismorum aciem rectae rationis diu victricem. Cuju ductore ,
postquarn t endiculis illi homines ad e converterunt, adeo ar fecerunt ing nia, ut nonnisi hoc abjecto praestigiarum tudio, ad
spem n o orum inventorum redierimu s.
r
DE RECTA L
ORATIONES
Altera vero quae altercatio dicitur, interrupto et brevi alt ernoque sermone perducitur. In hoc disputationi genere, ubi
voce non scriptis, ex tempore, non composito dicitur, assuescent
adole centes invicem se improvi o adorti habere ingenium in
promtu atque in tumultuario praelio expedire aliquid statim consiliumqu e in re subita capere.
nde modo ad unum, modo ad
aliud genus disputandi transferentur: hac enim exercitationi
vicis itudine in utraque facultate pares evaserint et ingeniorum
tarditas exercitatione improvisa, celeritas vero inconsulta diuturnae meditationis usu temperabitur.
orro quaestione vel infinitae unt atque a certi causi abtractae, vel finitae circum criptaeque rebu , personis et temporibus. Illa dialec ici theses, has hypotheses vocant: quas juriscon ulti cultiore facti species, rudiores vero casus appellant.
In utraque illarum ex rceri placet adolescentes: dummodo prius
ad these , posteriu ad hypothe es adducantur, ut imbecillae
adhuc m ntes ex quae tionibus illi a rebus abductis notiones colligant simplices et expeditas; ubi vero frmiores aetate ingenioque
fu erint, perceptas jam notiones cum reb us personisque misceant
atque componant; p rind atque in ludo literario priu el m nta
singula, po tea illorum didicere nexu .
ed ideo vos, juv n , taciti a me cogitationibu petere ut
loco aperiam unde utiliu in jure a rgumenta ducuntur, cum dialecticorum loci, quo communes appellant, omnino int inane
ac sterile , nisi materie tractandarum scientiarum expleantur:
quae si habeatur, ip a p r se argumenta suggeret, quamvis loci
dialecticorum ignorentur. Hinc non e t vobis diu laborandum in
ye tigandis locis argum n orum in jure, si ju probe didiceritis
atque ab trusiores jus recessu p netraveritis. Pateb unt enim
inde atque ipsaemet occurrent oculis vestris dubitandi definiendique rationes, quibu in utramque p a rtem disputetur. Quamobrem non tam loci argumentorum indicatis, quam ratione juri
addi cendi recte demon trata opu habetis. Quod cum alibi praestiterimus, idemque brevi typis \ulgatu ri imus: piget hic eandem
cantilenam canere, potiu que de loci argumentorum afferemu
utiliora. Et quoniam p r jurisprudentiam ne cio quae vagantur
DE RECTA I i
J RE DISPUTA DI RATIONE
nunciata nullius omnino u us, ne dicam en us, e gratuitis interpretum a ertionibus, non ex ipsis prof eta legibus : horum
vobi nullam sive in opponendo, ive in respondendo oration m
ducendam censeo: ne super otiosis aliorum commentis, rixas
frustra seratis.
Igitur, si me audieriti , primae vobis t c lebriores argumentorum sedes ipsae fu erint leges, vel cum proposita opinione, vel
secum pugnantes, ut legibus inter se commissis collatisque utrimque interpretationibu , certiorem reddati earum sententiam.
Quarum legum in sp ciem dissen i ntium seget m obis e sui diputationibus ub rrimam protulerit in primis bertus Gifanius,
aliiqu viri doctissimi, qui hoc jurisprudentiae tudium navarunt
egregi . Ac si legum repugnantia nulla occurrat, argumenta contra
oppo itam sententiam recte trahentur a generalibus regulis juri
civilis: iisque defci ntibus, advocanda erunt ex historiis lumina
illa juris, quae nobis in digestione legum Tribonianus uti supervacua subduxit, quae si neque historiae suppeditaverint, excurrendum est ad notiones juris naturalis et mens, quae rationes
exterius collectum ierat, introrsum retrahenda, ut ex innata mentibus lege promatur quod scripto constitutoque jure non fuerit
expressum. Idque more jurisconsultorum veterum, qui quod in
duodecim tabulis aliisque legibus et praetorum edictis frustra
quaesissent, petebant e morali doctrina philosophorum: qui doctores fuerunt juris gentium ac primores communis naturalisque
legis interpretes.
t autem tum disputando, tum defniendo, quod plurimum
refert, interpretum atque auctorum delectum habeatis ac noritis,
cujus in qua quaestione praecellat auctoritas, separandae sunt
controversiae illae, ubi quaeritur cognitio antiqui juris et germana
sententia legum, ab iis quae in forum tendunt et ab irneriana
schola, communi populorum usu, ad aetatem pervenerunt usque
nostram.
Etenim in sincera et germana intellig ntia romani juris, omnes
quorum sanum sit sinciput quosque pudeat alienae ignorantiae
blandiri, primas tribuerint Alciato, Cujacio, Donello, Duareno,
totique interpretum eruditiorurn cholae, qui graeca et latina
ORATIONES
ORATIONES
atque inopiam sordesque suas ostentan p er dextram i tam beneficentissimam obsecrat et obtestatur, ne quae tibi glorio i ime
peperit imperium, servire turpiter atque subesse cogatur imperitis,
quorum sup rbia et opulentia doctos viros veluti dedito oblato que sibi hostes proterit atque proculcat. Hi ce in angu tiis t ,
pater beati sime, appellat repetitque ibi alumnum uum, qm
privata in fortuna, privatisque opibus ummos principe donis
rga literas et largitionibus anteivit. Hunc orat ne tu fontem tum
exarescere patiare, cum sibi sperat uberius profl.uxurum . Idque a
te contendit alacrius, quod per bona artes tibi ad se tradita ,
universa iuvatur, sibique obligatur Ecclesia, quae tuis consiliis
ab exemplis antiq uae disciplinae ducti , ad pristina.m pieta.tem
refl.ectitur atque ad veterem revocatur pontificiae voci honorem,
tot post sa cula r edditum, gravissimis tuis concioni bus; qui bus
pontificia ma.jestate la.tinam elega.ntiam attollis, eademque opera.
christianam pietatem illustras atque propa.gas in pectoribus eruditorum.
Atqui ne illud de te dicatur quod de Achille Nestor 13 : oi:oc;
TI)c; &:pe:Tijc; &:7tov~ae:-rcxL, hujus tu divinae imita.tionem loqu entia.e
v lis, pater beati sime, transmittere ad posterita.tem studiis instaurandis adhib ndisque a.ssiduis ac diuturnis graecae a.c latinae
loquentiae cultoribus; quos unice spes aluit beneficentiae tua ,
quorumque nulli melius qua.m tibi perspicua sunt merita et labores, qui eos ingenti studio toties pontificibus aliis commendasti.
ic transalpini tandem illudere desinent Italiae, unde ad eos tantum afferuntur ineptiae ac fl.agitia indoctorum, quibus fere solis
opoo apud nos et par opibus temeritas ad librorum editionem in
italici nominis ludibrium suppetunt.
Verum quid stultius quam ex tam exigua mora sub te principe de literarum sorte dubitare? Quasi nesciamus majora quaeque
coepta longiori meditatione opus habuisse.
Attollite igitur animos vos et laboribus gaudete susceptis,
quotquot exemplo suo Clernens maximus ad literarum gloriam
excitavit; ere cit enim dum protrahitur magnum quod animo
versat opus, providaque ista sua et fabiana maturitas rem literariam longe magnificentius atque felicius opinione nostra re tituet.
ANONE
DI P
TA.~.IDI
I
OPHISTAR
M C PTIONIB
VERITATEM INGE
IUM
S ABSTI
II
ERBIS
PERSPICUIS
COMMUNIQUE
LOQUENDI
MORE
UTUNTOR:
E LABORA TO.
III
FRIUS IN THESIBUS, POSTEA IN HYPOTHESIB S EXERCENTOR.
IV
ALTERCARE MODO ALTERNIS EX TEMPORE, MODO SCRIPTIS PERPETUA
ORATIO
E DISPUTARE GAUDENTO.
ORATIONES
410
v
ARGUME
TO,
VI
0BJECTIONIBUS
R ES POKS! ONE
SOLIDA
RENITUNTOR:
SI
DEFIT
HONESTIUS TACENTO.
II
Co
TRA
OPPOSITAM
SE TE TIAM
LEGE
ALIQUA
REPUG T A~TO,
TIE TES,
VIII
I
FORENSIBUS
VERIS SENSIB
QUAESTIONIBUS
AGITANDIS
ACCURSIANI,
AT
IN
IX
SI LEGUM REPUG A
TI
x
QUI
SECUS FAXI
DE REPETENDIS FONTIB
O TRINAR M
412
ORATIONES
deinceps inveniendorum, quibus inve tigandi , facis instar, pra ibat ratio magistrorum.
Quamobrem Plato, qui cripti
u1 doctrinam comprehendit
omnium ante e apientum, 1ve graecorum sive barbarorum,
exemplo veterum, quaerere magis quam decernere assuetus, non
tam adstruendo quam evertendo doce ; institutaque ambigendi
arte detegit humanam ignorantiam, ut qui prius magna opinione
scientiae inflabamur, post Platani lectionem non aliam sapientiam
agnoscamus praeterquam conscientiam erroris nostri; quoque
magis ratiocinando progredimur, eo amplius nescire atque ignorare discamus.
Sed cum ad eam diem natura rerum omnibus ad observandum
occurreret, recessit fere ab oculis, po tquam posterior s philosophi mentes hominum ab rebus ip is ad propria decreta, si
singularum dogmata scholarum averterunt, ut veritas, qua i tota
in praeceptorum scripta commigrasset, non amplius a natura sed
ex illorum sententiis peteretur. Quique primi praecipui d finitionibus et enunciatis universa concluserint, Aristoteles fucrc,
Crisippus et Epicurus. Quorum primus academicorum veterum,
alter stoicorum, postremus democriticas doctrinas in rerum infi.nitatem tendentes fi.nitam ad rationem artemque coangustarunt. Cumque antea sapientia per manus familiariter traderetur,
in publicam Iucem prodiens involvit thesauros suos, forasque promsit pro vulgi sensu tantum colores veritatis, ita ut velamenta
magis illius ad nos quam veritas ipsa pervenerint.
Tran lata igitur ad harum trium sectarum principes omni
auctoritate ac potestate doctrinarum, curae hominum, quae ante
rebus ipsis incubabant, convolarunt omnes ad interpretationem
sententiarum cujusque sectae doctorum, qui r es ad vulgi gratiam
deflectente , nostramque investigandi libertatem circumscribentes infi.nitam rerum varietatem e nostris mentibus excluserunt.
Hinc inve tigatio causarum, quae feliciter ad Platonem usque
processerat, quaeque antea novi semper aliquid proferebat, exorti
tribus illis ectarum principibus ac fnitoribus doctrinarum, continuo institit atque quievit: donec proximis saeculis eruditorum
studia Platonis auctoritatem jamdiu intermortuam simul cum
DE REPETE
1p m ne ciendi ac perscrutandi arte u citav re; atque eju letione olvere nexus animorum, quo liberi excurrerent ad specie
ip as naturasque rerum nudas et implice , quarum luce vel nova
ffer ntes vel ex oblivione vetera revocante , vocem nobis reddidere veritatis.
Longe vero alia ratio est divinae apientiae, quae cum humana
facultate exuperet et ad nos ab ip o rerum omnium auctore
le cenderit, non attollenda ed deprimenda menti nostrae fiducia comparatur. Quominu
nim nobi adrogamus, eo majora
feremus a Deo, qui dona sua non pro acumine ac sublimitate
ino-eniorum, ed pro mode tia et demi ione animorum sua e oliu beneficentia prof rt. Quo plus igitur divini pertractandi
m ns humana sibi permittit, quoque suarum confid ntia virium
liberiu
xultat, eo minu as equitur longiu qu a germano et
nativo coel tium s n u dilabitur. Hinc n n mirum si ea expre po tolorum simplicitate quam ub nova illa
i ra rant ub
subtilita e philosophorum, qui acrorum librorum en um a propria doctrina trahent , plerumqu tota erraverunt via; secumque tantam hominum turbam pertraxerunt, ut saepius ex intestinis factionibu
hri tianorum quam ext rni ab injurii Ecle ia ino-emuerit. nde ut religioni veritas e di putationum ambaaibu eriperetur convocanda fuit auctorita
t oraculum conul ndum Ecclesiae universae in concilii epi coporum, ubi communibus ino-ularum ccle iarum vocibu , priva arum opinionum
seditio componebatur, editi canonibus, nemp reguli , quibu
non modo ensus committeretur veritati , cui haeretici ui argutiis
in idiabantur, s d etiam comprehenderentur more incorrupti
\et rum christianorum; quo more prava vivendi consuetudo
p nitu delevi set, ni i universorum praesulum studia, te timonii
ex toto terrarum orbe conducti , duce atque auspice summo pontifi.ce chri tianae in titutioni m moriam u que ab
po tolorum
aetate repetiissent, ut in tota canonum erie per plurium aeculorum cur um ad no u que deducta, imaginem apo tolicae vi ae,
velut in peculo contemplemur.
Et quoniam verba nulla unt ad sententiam exprimendam aptiora illis quae cum re ip a in mente na cuntur, quaeque germana
ORATIONES
DE REPETE
ORATIO TES
DE REPETENDIS FONTIBUS
DOCTRINARU~
ORATIONES
DE REPETENDIS
FO~TIB
S DOCTRINARUM
Atqui non ita Lacedaemonii divitiarum interdictionem a Licurg , n eque menda ii prohibitionem a suis venientem legibu
Persae acceperunt. hristiani v ero, qui xemplis innocentiae atque
candoris populos ad no olim traximu uni ersos, nunc, proh
pudor !, adeo affectionibus propriis purissimae ac simplici imae
legis verba conturbamus, ut offuciis nostris ju ti atque injusti
di crimen fere ab universorum oculis abstulerimus.
Quamobrem, quaeso vos novarum interpr tationum auctores,
si quem hristo habetis honor m, cui profecto credo vos habere
plurimum, noli e, ob ecro, committere amplius ut illud in nostros
mor s ab ho tibus conferatur, quod su is de t mporibus Livius
pronunciavit: << Nondum- inquiens- quae nunc t net saeculum
negligentia deorum venerat, nec int rpretando ibi quisque jusjurandum et leges aptas faciebat, sed suos potiu mores ad eas
accommodabat ,> 19.
Nolite denique no obtundere amplius ac regerere commentitium illud e trum Eccle iae silentium, quasi tac ndo illa contra
innovation es vestras antiquas pietatis leges abrogaverit. Neque
surdi cum simus, mutam xistimemus Eccle iam: <<In plateis
- inquit Salomon divina sapientia clamitat, in summis excelsisque verticibus supra viam in mediis semitis stans, juxta
portas civitatis, in ipsis fori bus ,> 20 .
Loquitur nimirum Ecclesia, loquitur semper et perpetuo clamitat sacrorum canonum vocibus, quamvis no longa desuetudine
non amplius exaudiamus.
At si sacrorum canonum codices evolver pigremur, quin
mentem vertimus ad solennes Ecclesiae caerimonias et ad psalmos
atque hymnos, qui sacris peragendis, quotidiano cantu funduntur:
e quibus vocibus, quid aliud acceperimus nisi rerum omnium contemtum et abstinentiam voluptatum artemque nostrorum ulciscendorum criminum. Resonant perpetuo tempia poenitentiae
pra eceptis et prophetarum, Apostolorum et Evangelistarum scriptis praelegendis abstinentiae legibus reboant aedes sacrae nunciantque parietes ipsi priscae praecepta virtutis per sacros omne
impres a ritus: nos vero, vel quia corpore praesentes, mente absumu , vel quia melodiam auribus, non vero pietatem animo ca-
ORATIONES
DE REPETE
DIS FO TIBU
DOCTRL AR M
422
ORATIONES
legum quoque usum ami erimus, earumque locum subierint opiniones inconsultae atque avarae pragmaticorum, sive potius
tabellionum atque cribarum, quarum turbinibus adeo romanae
sanctioncs obruuntur, ut sublata juris potestate, ubique dominentur arbitria, nec jam homines legibus, sed leges hominibus
obsequantur: neque ad aliud superes e videantur, ni i ad tristem
reminescentiam antiquae majestatis. Adeo ut de nostris temporibus
Plautum vaticinatum exi timem , cum ait:
More perduxerunt lege in pote tatem suam
11
DE CANONE INTERIORE
NO MDCC III
stra, juvenes, in hoc Archigymnasio a iduitas atqu mode tia estraque di cendi cupidita po tulare videtur a nobis ne
proximis vacationibu vos absque aliqua utilitate atque occupatione studio vestro digna dimittamus. um autem quotidie acro
a nobis ext rioris disciplinae canones accipiati , decet sane ut
in tantibu jam olennioribus po nitentiae temporibus, recurr ntibu qu annuis diebus funeris illius unde nobi beatae vitae proce it aeternitas, referati hinc vobiscum interioris di ciplinae rationem, ex qua quisqui ve trum, ab studio legum jus redd re
aliis addiscit, sciat in posterum, quod st longe diffi.cilius, jus
reddere ipsi si bi atque ab animo suo propul are injurias corporis:
quique totos dies a civili scientia docetur alio regere, norit, quod
magis in t rest hominis, regere semetip um; nec modo cum civibus, dum in hac vita mortali moratur, verum et cum propriis
aff ctionibus tuto ac tranquill ad beatam pem immortalitatis
habitare. Quid nim prodest tribuisse unicuique suum, ex teriorisque ju titia usu compo ui se lites alienas, quando animi no tri
litigiis discindimur et nobiscum perpetuam inju titiam exercemu ,
traden es mentem in corpori potestatem iramque atque cupiditatem supra rationem attollentes, permutatis contra naturae legem
singularum facultatum offi.ciis ?
Quo igitur simul cum tranquillitate publica quisque propriam
assequamur, oportet omne juris regulas introrsum retrahere, ar-
ORATIONES
temque justitiae transferre ad animum nostrum, ut iisdem sapientiae luminibu , quibus injustitiam compescimus aliorum,
injustitiam propriam, nempe nostrarum cupiditatum intemperantiam perdomemus.
Igitur, quia pars nostri quasi lumen et oculus interior cognoscendis discernendisque rebus vacat, pars vero alia coeco appetitu
ducta volvitur in sensuum tenebris, ne simus, obsecro, adeo nobis
injuriosi ut naturae dissolvamu armoniam, sed potius ex divina
institutione regimen dominiumque nostrorum omnium, providenti facultati, verumque a falso et aequ um ab iniquo distinguenti
unice permittamus. Ubi enim nobis ratio, quae gubernaculum
e t animorum, imperaverit, j ustitiam pariet interiorem; perincle
atque lex civitatibus prae idens, j ustitiam crea t externam: cum
ratio lex privata sit, lex autem ratio publica, quae de multorum
ratione consiliisque coaluit, ut in commune cederet mores. Has
borri et aequi arbiter assertorque futurus, nisi noverit in semetipso locare partes, numquam extra se certe profecerit, quantumcumque hauserit e fontibus civili et pon tificii juris. Vir enim
injustu . quo peritior fuerit juri , eo peccabit profecto liberius,
quia poena cavere clidicit ac peccandi tempus novit locumque
tutiorem.
Facultates autem animi recte locare atque intra hominem
funclare justitiam, humana simul docet ac divina apientia. rae
qua, et i humana caliget, utemur hac tamen veluti cortice utuntur
nare incipientes, neque omnino philosophiae muner a negligemus,
quae naturali justitiae vires explicavit, asseruitque r egnum r ationis humanae : in qua velut in tabula divinitas cum notitia sui
honestatis leges in culpsit a ternas . Quas profecto leges vitiis in
hominibus consepultas exuscitavere philosophi, provocantes cognitionis igniculos ac clivinae naturae simplicitatem pandentes
tollentesque multitudinis deos, quorum auctoritate atque exemplis
mortales miseri vitia diu aluere sua, dum ab dii ipsis, quibus
humanas affectiones adscribebant, criminum omnium exordia
clucerent.
Quamobrem Socrate , cum justitiam videret metu deorum non
satis munitam, clisputationibus suis prodidit poenas interiores in
DE
CA ~ ONE
INTERIORE
ORATIO ES
uboluerat enin~ fortasse per H ebraeorum doctrinam alicui sapientum vetustissimo, haec humanae naturae contagio, veluti
Herodoto, qui ex Othani persona dixit: cp&6vo<; ~t &:p;:(j&zv e:-Je:f-1.cpue:-riXL &:v&pwrt<{l 22 ; <<homo ab ip amet origine ua malianitatem
contrahit >. Sed quisnam aliu caput hoc malorum, nempe hominem ipsum per naturam g nitum, praecidi set, nisi Deus ipse, qui,
humana carne uscepta, loco v teris novum reddidit hominem per
gratiam procreatum? ui alendo sacram ntorum nobi reliquit
et evangelicae doctrinae co lestem ubertatem, per quam dum
nosmetipsos abiicimu , eo dem nos long felicius invenimus.
Nos enim ipsos abalienantes, excutimus opum honorumqu
cupiditat m t ljvorem t in identiam, aliasque periculorum t
anxietatum et laborum radic . Quibus amoti , non modo temporariam ed immortalem tranquillitatem impetramus, deponente que caducum hominem, divinum in aeternitate subimus. Qua
merces immortalitati non permutatione sed contemtu nostri t
infinita a timatione meritorum hri ti omparatur. Quibus indu mur si omne app titiones nostra divinitati contrarias extinxerimus. nde a hristo admonemur ut i p r ocul cupiditat
et libidines concipiamus, ip osmet nobi eruamus oculo : h c
t
vitia illa qua unt nobis ariora ipsis oculis xtirpemus, n e, dum
eis fruimur , totum c rpu , n mp vitam beatam et p m divinitatis, amittamu . Hinc et ab evangelica doctrina homini ui ipsiu
amor eximitur. um nim homo sit concr tio vitiorum, dum e
quisque diligit, a erit ibi vitia illa x quibus rniserias contrahit
suas, ut nulliu odium tantopere noc at, quam amor cujusque proprius. Hinc qui s met od rit, hoc
t vitio itatem humanae naturae abominetur, eadem op ra e
plurimum diligit. Liberatur
enirn a vitiis, quae ae ius tumultuantur in amatore ui ip iu ,
dum indulgendo ibi noxiarum cupiditaturn intra se alit incendia.
Hinc eadem divina sapientia nos hortatur ut condamus th aurum
in coelo, ubi nulla aetate, nullo rap ore consumitur, ope que ncghgamus humana , quas longo labore paratas et ingenti p riculo
custoditas, fruendas relinquirnus alii aut potius profund nda .
Opes nim nemo magni faciet, nisi qui arum quaerendarum laborem periclit tur, ut, cum quaesitis ab e p r mortem immi-
DE CANO
E I TTERIORE
43
ORATIONES
vorum, ut non tam laetum sit praestare minoribus, quam superioribus cedere molestum. Aucta enim dignitate, crescit ambitio,
quae si attigerit summum, nec habeat quo vagetur, tum veluti
Charybdis undas resorben sua , intra se vehementius exaestuat
et omni spe feliciter defuncta, cupidita vertitur in moerorem. Qua
de tempestate nos a Christo instituta humilitas sola eripuerit:
iram vero et prolem illius odium livoremqu e christiana sola extinxerit caritas, quae amorem hominis cuju que proprium sursum
extulit atque ad unam refiexit infnitam divinamque naturam .
Quae cum sit orbis bonorum omnium, jure suo, sibi vindicat amor em nostrum, cum extra se nihil bonum atque amabile inveniatur, nisi quod ipsius D ei cau a eju que jussu proponitur diligendum: quale ipsum est hominum genus proximorum nomine veniens, sine quorum amore mutuo nulla vel publica civitatum vel
privata pax extiterit singulorum. Non minu enim animus hominis odio et ira quam seditionibus cvitas turbisque discerpitur.
Unde non rnirum si amor cujusque propriu , caritati oppositus,
motum et bellum excitat discordium inter se affectionum, quibus
cum privatim tum publice componendis, caritas mutuam inter
homines incommodorum tolerantiam et commodorum voluntariam
communionem instituit. Quamvis igitur aliquibus philosophorum
interluxerit veritas haec humanitatis ab origine sua itiatae, quod
quidam significare videtur, cum ait praeceptorem suum intellexisse:
Vitium vas efficere ipsum
omniaque ipsius vitio corrumpier intus u.
Tamen mederi malo non poterant primo quia totum hoc divinum erat reparationis opus, deinde quod coele ti hoc ministerio
duarum caruere virtutum : quarum altera cupiditatem, altera
oppressit iram, ut philosophi tantum ad excindendam, hae
r
divinae satellites ad evellendam arborem vitiorum incumbant.
Qui sese igitur contemserit, baud indigne feret si ab aliis contemnetur, et laesus poenas non reposcet, sed ultra r emittens ultionem,
immo et novae sese offerens injuriae, non modo exarmabit alienam iram, sed pudore afficiet aggres orem, eumque ab inimico
DE CA
ONE l
TERIORE
431
ibi amicum
obnoxium reddet ola patientia, u potiu rnagnitudine animi. Magni.fcentiu e t enim condonare quam vindicare
inj uriam: non enim condonamus nisi vieto, nec ulciscimur ni i
majorem aut parem: ut qui obliviscitur injuriarum, si non potentia corporis at celsitudine mentis vincat inimicum, sibique
atque alii tranquillitatem pariat; ultio enim g minat multiplcatque odia et pericula, remi io vero vertit odium in amorem.
Ac si de nobis humilit r entiendo, aliosque Dei causa diligendo,
facile feremus injuria inimicorum, longe facilius aliorum ac praecipue amicorum vitia sustin bimu . Introspicientes nim animi
nostri labem trabemque oculis no tris obj ctam expendentes, pro
nihilo ducemus aliena ulcera et fe tucam in oculis amicorum: ideo
aliis parcendum putabimus si nobis, ut parcatur, exp tamus.
Quid v ro dicam de mole tii , quae veniunt a r bus insen ibilibus: de morbis, de tempe tatibu , de jactura rei familiaris , de
morte atque calamitate nec ssariorum? Haec omnia, quae n que
militum opii , neque opum abundantia, nequ e imperli magnitudine vincuntur, sola nimirum patientia christiana superantur.
Hac eadem enim irtute, qua dominamur animi nostris, res
tiam subiicimus nobi externas, a quibus pro modo cupiditatum
in acquir ndo gaudium et in amittendo tristitiam capimus.
Etenim ubi mentem conj cirnus in aeternitatem, no tra r rum
caducarum opinio statim extenuatur, et earum sive adqui itionem
sive jacturam tanti non putamu , ut ex felici aut tristi eventu
admodum commutemur.
nde nobis difficile non fuerit invicta
tolerantia graves atque acerbos levare ac lenire casus. Hanc vero
adver orum ferendorum facilitatem opulentiores vix a sequantur:
utpote qui plura po sidentes, tenacius haer ant rebus caducis,
quarum amore irretiti, ala frustra tollere conantur ad divinitatem, ad quam paupere , utpote a rebu externis expeditiores,
longe felicius convolarint. ubtracti enim divitiis et honoribu ,
quae sunt alimenta vitiorum, surgunt continuo g rmina per Christum conspersa virtutum, quae si radices egerint interiu , in exteriorem etiam cultum perfundentur et instar arboris bonae ad
aliorum etiam exemplum saepe :forebunt.
Contra vero Phari aeorum pieta , quorum numquam copiam
432
ORATIONES
DE C NO E I
TERIORE
433
D MAGN
ROM
~I
M M OSCHOR
LEG IB
M lMPERATORE M
Quos honores heroibus olim ui ing ntium bencficiorum praemio tribuerat antiquitas, ub rius tu,
religio sin ret, pot nti ime Mo chorum Imp rator, u c pis
a populi tui , quibu
juvandi et natura ipsa locorum et mor gentium arum e mortalium c t rorum opinio, in die a te, incr dibili f licitate, uperantur. i enim vera e falsis volvera, et e v tu ti monumentis
xcitavero t ecumque commi ro, non fabula os illo d os, sed v ra
t nativa exempla praestanti simorum virorum, unde suorum
nomina umbra que deorum ad in anos populorum cultus po tae
perduxerunt, certe benefactis illorum tua longo intervallo tum
difficultate rerum, tum immensitate regionum, tum denique infinitate populorum antistare judicabuntur.
H eroum enim et comm nticiorum numinum germina seminaque fabularum surrexerunt ex rebu admirabilibu int r Afros
potissimum gesti , apud quo fertur ranu primu contemplator
syderum cultorque populorum ac parens numero i simae prolis,
quae Titanum soboles, a matre Titaea nuncupatur. Ex quibus
Atlas paternorum studiorum celebrior aemulator ac eptem filiarum genitor fui t, inter qua Maja ex J ove, a turni filio, iercurium peperit utili simarum artium inv ntorem . Aliae vero alias
deorum g nerationes diderunt et filiorum irtute meruerunt ut
syderibus plejadum omnes nomine a post ris insererentur. Ast
Atlantis frater alter aturnu procul
frica paterna arte et
beneficentiam trahen , ad iciliam se atque Italiam excolendam
ORATIO ES
437
ORATIO ES
439
ORATIONES
441
442
ORATIONES
PRO
ROMANIS LEGIB S
443
444
ORATIONES
44j
ORATIONES
rui se putemus, u bi te accepit in bellis Polonorum civili bus muniti simas hostibus urbes ac fertiliorem agri partem adernisse,
tuoque vel ductu vel auspicio, moschos milites tot in praeliis aut
pugnando superasse, aut ante vita quam loco cessisse, dum consererent manus cum nationibus ip i diu quondam nomini romano
gravibus, postquam nostris in castris militarem disciplinam nostrum in exitium arripuerunt; et nunc ubique adeo formidandis,
ut inter tot certantium populorum potenti imos exercitus, quo
se signa illorum verterint, eo alla tura victoriam videantur? Quarum nationum quo antiquior est clariorqu fama, eo altius laus
tua, rex, attollitur, qui adver u gloriae competitores adeo polles
emine que virtute, ut liceat, audiente ip o te, sine fraude atque
iniuria, immo lucro cum tuo laudare inimicos.
Qualem te igitur fugam injecturum putamus imbelli
iae
praedatori, quando tantas copia talesque milites, talibus in
praeliis exercitatos in eum commoveris, eodemqu e una coegeris
tuarum gloriam et pondera victoriarum, contraque illius a rma
terrorem dir xeri nomini tui, cujus vel solus rumor ganeonem
illum impuri simum in concubinarum ulni
xanimaverit? Qui
vero concursus ad te fiet earum nationum, postquam tuus armorum fulgor solverit veternum illum, qua per tot saecula mi ere
occupantur? Quo plau u effundentur ad te, postquam tu i e
castris, per nostrates eruditionis graecae praeceptores, libros et
praeconia majorum extulerint? Quo fremi tu et luctu praesentem
Graeciae calamitatem execrabuntur, quando po t agnitionem
parentum et suiipsorum , veterem ejus nationis dominationem,
cum hodierno servitio, atque antiquorum cognitionem et acumen,
cum horum caligine cornparaverint? Non talis J ason cum aurei
velleris praeda rediit ad illo , qualis eodem insperato adveneris
tu cum longe majoris precii vellere, n empe curo thesauro sapientiae, qui possessoribus suis vitam eam beatam tribut, eamque
libertatem, quas stulti dum ex auro petunt, cum longis usque
miseriis, cumque servitute ac periculis, irnmo et saepe curo morte
commutant. Nec tanta Theseum gloria interemto Minotauro in
patriam comitabatur, quanta Graeciam per omnem sequetur circumfundetque te, qui rnonstrum Ionge voracius longeque imma-
447
ORATIO TES
tineantur atque pangantur legibus, quae actus instabiles et opiniones variabiles ad certam justitiae formam et communis utilit ati rationem revocante , confusosque sensus et vagos certos
in privatae vitae modos, publicique regiminis regulas conferentes,
juris notam et majestatem publicam imprimant virtutibus, armentque sapientiam voce ac p otestate populari, per quam ad
voluntariam bonorum op rum con uetudinem, vis civilis et legitima necessitas adjungatur, legibu que perpetuetur, quidquid
morum antea volubilitate ferebatur, atque ita leges moribus fundentur et mores legibu muniantur. Prudentissime namque fabularum structores eidem numini frugum et legum inventionem
attribuerunt ad significandum natu ralis et civilis vitae nexum;
quarum illam frugibu , h anc legibu alendam docuerunt. Certam
vero justitiae foro1am a natura insculptam animi no tri , atque
ab affectione prava occupatam, extul runt praec ptis quidem suis
graeci philosophi, et eorum legi latore populis proposuerunt atque
concluserunt l gibus iis, qua ad
imul cum civili omni Graecorum sapientia Romani co"gerunt. Sed qu madmodum omnia
humanam ad utilitatem a Graeci inv nta, in melius Romani
converterunt, ita et radicem ejusdem utilitatis ju titiam et legislationem univer am longe prudentius et illustriu ac felicius ab eis
xcultam invenimus . Etenim in graecis civitatibus cum ipsis primis illis latoribus l gum, apientia civilis interibat, neque alia
uperabat nisi quae inter acutas, nullius tamen usus, controversias
in philosophorum scholi otiabatur. Et si quid emergeret incertum
an publica lege contineretur, id agitabatur subtilitate atque interpretatione dis identium inter s oratorum, l ges utrinqu e trahentium ad causam suam; quod po tea, judicum prudentia, ita
definiebatur, ut adhuc tamen, si quid simile oriretur, in controversiam venire oporteret: quia judicia singularum causarum non
communes juris regulae sunt, sed peculiares justitiae opiniones;
quae nullam pariunt generalem definition m in ulla controversia,
n que ad simile judicium jure uo pertin nt, ni i nova judici
voluntate recipiantur.
um igitur negotia legibus generaliter
comprehenderentur, multaque in die e re nata offerrentur non
provisa majoribu , qua vagabantur extra legem, eveniebat ut
449
450
ORATIONES
451
452
ORATIONES
453
454
ORATIO ES
praecepta versentur, sensim amittent feritatem eam, quarn e moribus hominum nulla vis, nullus carnifex excusserit, nisi per juriprudentiam cognitio juris ac justitiae persuasio metum poenarum
antevenerit. Operum enim pravitatem poenae auferunt non animorum, qui nisi ratione regenerentur, statim noxias ad operas
erumpent, quandocumque crimina vel celare fraudolenter vel
violenter munire licuerit.
Tuum vero, Petre, regnum scimus quam varios di cordesque
mores complectatur, in tanto numero regionum et volubilium ac
seditiosarum gentium, quae antequam in hanc imperii formam
tua et majorum tuorum prudentia coalescerent, se invicem diu
discerpserant, mutuis cladibus prorsus periturae, nisi dilaceratas
provincias et membra divulsa collegissent, corpu que de illis integrum composui ent arcessiti e areghis populis fi.nitimis reipublicae constituendae triumviri, quorum in auctoritatem et
fdem ultro se dimicantes populi suarum irarum et voluntariarum
cladium pertaesi tradiderunt, ut salutem, quam a se invicem impetrare non poterant, a potestate atque arbitrio acciperent alieno.
Talium tu ingeniorum furorem atque mobilitatem, nulla meliu
exercitatione continueri , quam studio legum romanarum, quibu
ab impetu deducentur ad rationem, atque a rixis ad judicia transferentur: quae majore nostri praeliorum loco substituerunt, ut
res quae antea non sine frequenti caede publicoque cum perculo
per vim repetebantur, in posterum non in acie sed in jure manu
conserta reposcerentur, ac verum praelium in imaginarium aliud
festucarum conflictu imitatum converteretur. Legibus itaque romanis in imperio tuo receptis eveniet ut cives, vel in scholis de
justo et injusto inter innum rabiles controversias, vel in foro de
jure quisque suo per quotidianas diuturnasque lites disputantes,
dum utilissimis quaestionibus implicabuntur, a cogitationibu rerum novarum et motibus civilibus abstrahentur, perque hanc ingeniorum salubrem longamque occupationem principi securitas
et civibus tranquillitas procreabitur.
Et quoniam romanu civis non a natalibus, verum a legibus
t moribus constituitur, ideo cum jure nostro romanam etiarn civitatem per omne tuum imperium propagabis, nosque de Se -
PRO ROMA
IS LEGIBUS
455
-----------------------------
ORATIO ES
ORATIONES
45
ORATIONES
ORATIONES
DE FOEDERE PIET TI
ET DOCTRL AE
ORATIONES
tui attribuerunt et ad obsequium Ecclesiae vocaverunt majestatem omnem pristinam, sive operurn sive indumentorum, quae
cum christianis moribus ab initio coaluerat. Hinc pontificii ornatus candor, hinc et communis clericorum tunica talaris et modus
capillorum et toga pulla inopum olim atque lugentium, quorum
sibi modestiam clerici maluerunt. Hinc et imitatio scipionis eburnei t utraque purpura, plebeja nimirum, sive violacea minorum
praesulum, et patricia, si ve rubra, majorum; qui bus et indumenta
cetera sive senatoria, sive consularia et triumphalia cesserunt.
Quorum ornarnentorum et rituum , quae culmen dignitatis exprimerent in summi pontificis per onam, in quem et consularis pot tas confiuxit, merito convenerunt; qui et equis utitur albis et
sella curuli et statim creatus in sublime attollitur, dum veteri
more praefertur ignis.
Quid linguam latinarn commemorem, cujus ministerio patrum
nostrorum sensus adhuc dominatur nationibus, per quam linguam
sonum etiam et notam consularis imperii ad gentes mittimus universas, quarum societatem atque commercium, ejusdem sermonis
nexu contraximus et retinemus? Quibus armis imperantis hujus
linguae majestas barbararum vocum foedam impressionem excluderet, vitamque suam proferret in aetemitatem, nisi sacris pontificiis suscipiendi atque tractandis eorum immortalitatem participaret?
Militares praeterea omnes honores et civile , eadem auctoritate, in honorem cessere litterarum, quas cum prae ceteris, vel
unice, barbaris temporibus profiterentur sacerdotes; ideo per
togatam sive literariam militiam, omnia pristinae dignitatis insignia, quae aut negligebantur a barbaris, aut lacerabantur, ad
nos integra pervenerunt, adeo ut in Ecclesiam selectior omnis
et sanctior rnigrarit antiquitas. raeterea laurus, qua imperatores
et consules vict orias suas coronabant, vertit in praemium literarii
laboris, et aureus annulus, equestris olim nota ordinis, testimonium nunc praestat fidemque studiorum,per quae nobilitas equestris ordinis communicatur.
Quin et jura civium romanorum plurima, quae barbari extinctum ibant, pontifices romani, auctoritate divina, in Ecclesia
retinuerunt, ut sicuti lex p orcia verbera et necem a civibus romanis arcebat, ita et injuria ea dem summus pontifex per imrnunitatem, ex aetema lege petitam averterit a corporibus clericorurn,
qui jure sacro civitatem romanam nanciscuntur; utpote qui unde
venientes r omano pontifici subjiciantur. Quamobrem evenit ut
civitatem romanam, quam olirn vel a senatu accipiebamu ,
vel a consule, nunc a Deo optimo maximo per suum vicarium assequamur. Cujus immunitati ac potestatis, si qui sunt ex Italis
contemtores, haud intelligunt eadem opera se avitam communemque libertatem et dignitatem, quam suscipiendis sacris ministeriis r cipimus, prodere nationibus exteris, a quibus per nos, diu
rectis, n une rectores p etimus; adeo ut exulatum eat ab Italia,
quidquid Ecclesiae romanae decesserit.
R ane summam sacrorum pote tatem, auditores, praecipue
v ro vo , Quirites, e coelo a Chri to adductam, perque pontifce
romanos implicatam literis, nativa etiam pietate, consuetaque
olim doctrina, obsecro, munieritis, cum ab exteris omnibus hoc
pri tinae majestatis propugnaculum Italiae invidentibus, tum praecipue ab hostibus nostrae religionis, qui cum frustra nos divina
veritate spoliare contend rint, tamen ignavia nostra t vigilantia
sua prope spoliavere patrii Italorum literis. Callidius enim illi
excu bant corripiendi alienis, quam nos propriis opi bus retinendis
incumbamus.
Vos vero, quicumque romano magistratus suscepisti , nolite
committere ut antiqua eruditio et vetus eloquentia ibi proculcetur, ubi asylum suum et praesidium sibi despondet. Ac dernum
revolvitote animis vestris Romam uno sub capite corpus praebere
tergeminum, Ecclesiam, nimirum, populum et uriam. Ecclesia
de pontificatus culmine, tamquam e fonte praecelso in episcopos
minore que sacerdotes alio diffunditur velut in rivos, divinaqu
auctoritate ac coelesti vaticinio terrarum orbem complectitur
univer um, nullisque adversariorum in idiis, nulla h ostium violentia vacillabit. Eadem neque ab ignorantia, neque a vitiis ministrorum umquam labem conceperit, utpote cum de coelo per
mini trorum ora sua ducat oracula, et veterum virtutum ac divinorum exemplorum auctoritate novitatem obruat vitiorum,
30
ORATIONES
La stima che per l'integrit del vostro dotto giudizio voi fate
della novella ragunanza degli Arcadi richiede che a voi si espongano i motivi, se non tutti, che recherebber tedio, almeno pi
principali della separazione dell'altro corpo, affine che rimanghiate
pi sodisfatto del vostro entimento quando lo vedrete precorso
dalla ragione e dalla giustizia, e nel medesimo tempo conosciat
pi chiaramente quanto la benignit del pre ente sommo Pontefie sia pi ghevole e pronta a concedere alla citt di Roma divertim nto e piacere, quando vadano in compagnia della virt e dell'onest. Il che manifestamente appare non solo dalla nobile Accad mia delle belle arti da lui promossa e mantenuta, ma molto pi
dalla fermezza colla quale ha esclusa l'istanza di coloro che la
novella ragunanza voleano opprimere. oich dalla giusta libert
che questa ragunanza gode di convenire insieme, separatamente
dall'altra, alle letterarie esercitazioni, la Santit sua volentieri
ha veduto crescere colla variet delle accademie a Roma lo splendore, agl' ingegni l'esercizio ed alla corte il profittevole insieme e
dilettevole trattenimento . nde sarebbe anche lecito forse a Roma
sperare l'apertura del suo teatro, se quello esser potes e, come
n ella sua primiera istituzione, scuola d'eloquenza e di publico
privato r golamento, e dove ero E chilo,
ofocle, Euripide,
Ennio, Accio, Pacuvio, Terenzio ed altri maestri dell'umana vita
le nostre scene occupare.
Or la prima ragione del separamento l'alterazione delle leggi
e la variazion del primiero regolamento, il quale s come prima
ra di tutto il corpo, presentemente s' ridotto a pochi, dai quali
si continua l'amministrazione, in modo che i perpetui regolatori
di quell'adunanza tutto han rivolto a lor piacere ed han presa la
confidenza d'imporre ad ogni nuovo arcade il tributo d' una piastra,
472
473
nante aff tto, in cui per miseria dell' umana natura tutte l'altre
p assion i sono inviluppate, in modo che dentro una sola si discuopron tutte. Onde avviene ch'ella componga gran parte d Ila scienza
morale, alla qu ale uggeri cono larga luce i poeti coi lamenti ed
espressioni loro ecci a nd o n ei lettori la fu ga e l'avversione da simile inciampo e scoprendo l'insidie che da questa p assione agl' incauti s i tendono.
All'incontro non dee questa passione sser l'elemento della
p oesia e posseder tanto campo quanto ne ha sempre tenuto n ella
lirica olgare, la quale coll'esempio ed autorit del Petrarca, delli
cui soli sentimenti d espressioni stata sinora dai suoi pi degni
autori pa ciuta, non si sa volgere ad altro oggetto ch'a tale amore .
Donde avviene che ella ha il suo principio e fine nel solo P etrarca,
il quale avendo superate le somme cime, superer sempre le forze
e le glorie di coloro che con li uoi stessi concetti e colori lo vogliono
emulare. er qual cagione la nostra ragunanza pi che n el toscano
suolo, n elle greche e la tine campagne alimenta le sue Muse. N
solo n ella lirica, ma n ell'epica e drammatica italiana sopra tutto
ha la materia amorosa troppo distesa la sua raggione, contro lo
stile dei Greci e d ei Latini loro imitatori. Poich il padre si dei
poeti come degli oratori e di tutti i savi, Omero, tanto nell'Iliade
quanto nell'Odissea della passione amorosa s'avvale per sola occasione di quei due divini poemi, nei quali obliato subito del premesso amore o d'Achille verso Briseide o di
nelope verso Ulisse,
ed allontanato affatto dal lido donde avea sciolte le vele, va viaggiando e largamente scorrendo per tutto il vasto mare dell'umana
vita e per entro l'immensit dell'universo. N l'amor di Didone
con Enea fa nel mirabil poema di Virgilio lunga dimora. Non parlo
dei tragici, li quali coll 'acerbita ed atrocit dei casi sgombrano
dalle scene tutta la tenerezza di questo affetto. N i comici gli
avrebbero dato continuo ricetta n el lor t eatro, se 'l divieto di
rappresentar e le persone e i fatti particolari a danno dell'altrui
fama non avesse estinta la libert della vecchia commedia ed
introdotta l'innocenza della nuova, la quale questa sola materia
trov ugualmente dilettevole che sicura. Or questa ragunanza
colla sua separazione potr liberamente ridurre l'amore a tal
474
DELLA Dr
10K D'ARCADIA
475
'aggiunge ch'e endo l'accademie ceti literari, collegi e qualunque altre societ publiche de regalibus principis et quidem de majoribus, niun privato pu senza conce sione speciale del principe
acquistar jus contro quell'altra anche del medesimo nome, la
quale ia ugualmente dal principe permes a. Oltre che le voci e
l'in egne sono occupantis come tutte le cose indefinite: aria, mare,
acqua piovana e simili; e p rci lecito ad ognuno torre qu lle
che vuole ad uso buono, bench tolte prima dagli altri, poich
non perci rimangon consumate, potendosi da ognuno possidere
in solidum a. Ed pure assai strana co a che coloro li quali sdegnano come apocrife le lingue antiche vogliano proibire agli altri
l'uso delle parole greche, pretendendo coi loro monitori stampati
la privativa di quel che pi ignorano; quando che, se ben fussero
nomi e voci della cognizion loro, n meno si potrebbero a questa
ragunanza vietare, perch ad ognuno l cito assumere il nome
che vuole quando sia senza l'altrui pregiudizio. N si pu considerar pregiudizio d'alcuno in quelle cos ove non pu alcun privato acquistar ragione, qual sono le regalie alle quali abbiamo
eletto le accademie appart nere b. N noi vogliamo toglier loro le
piastre,
sendo da questa ragunanza ogni pagamento vietato.
A queste ragioni tratte dal dritto delle genti 'accoppia quella
delle leggi d'Arcadia, che nella sanzione sotto nome d'exarcadi
cancellan dal numero tutti qu elli che hanno alle leggi contravenuto o alla contravenzione cooperato e consentito. Qual contraenzione l'autor del consulto di concerto coi regolatori volle occultare, quando prima decise per fatto che l'elczzione de' colleghi contro la forma della legge non era succeduta per dolo, e
poi espose qual e ser doves e la giusta forma dell'elezione. E pure
tal cautela inventata da lui e concertata coi regolatori per troncar l'ceca ioni delle discordie ed ascender la contravenzione, or
coloro non so per qual legge di gratitudine e di nuova dialettica
mettono a conto di contradizione, qua i contradizione sia il dire
qt~aestiones
et
che bench si debba altrimente fare, pur quel che s' fatto non
per dolo succeduto: e quasi le proposizioni ripugnino, quando a
diver i punti riguardano; ed una co a per fatto, un'altra per legge
defin cono. Resta che per comprovarvi la violenza della
cchia
ragunanza contro le leggi e loro difen ori, dei quali la novella '
campo ta, io vi offra il qui annesso con ulto, le cui moderate e
pacifiche risoluzioni furono quel giorno tanto oltraggio amente
conculcate, quando, come s' dianzi accennato, e i le concordarono coll'autore del consulto, il quale, bench non ha mai curato
parer promotore di quell'adunanza, ch'appena uscita fuori gli
rivolse contro l'armi allor novelle de' uoi satirici e le calunnie
loro, per aver egli contro lor voglia composto qu el Discorso sopra
l'Endimione, pure non potranno niegare l'opera c'ha sempre
a vantaggio di quella conferito, anche dopo l'offesa ricevuta, iccome testificano l'annesse parole d'una lettera dell'anno 1693 a
lui critta da Alfesibeo, allora eu tode, e per accidente sinora conservata, le quali son queste: << Gran parte della doglia mi leva il
sentir da voi che non perci abbiate abbandonata la tutela della
povera Arcadia col prudentissimo riflesso che non dal commune
ma da privato capriccio, o, per dir meglio, malignit, il disturbo
derivi,>. Ed in un'altra lettera lo stesso Alfesibeo appella l'autore
delle leggi e del consulto col m d esimo elogio col quale, si magna
licet componere parvis 2 , fu da Quinto Catulo appellato Cicerone,
siccome le seguenti parole d'es a lettera suonano: <<Non osando
pretender da voi, che siete il padre della nostra Arcadia, maggior
riguardo.
Questa confessione uscita da un cuore colmo di tanto onore
e tanta probit, quanta sempre ha col medesimo usata prima
ch' gli fusse deluso da qualche per altro eccelso e nobile spirito
che tal separazione meditava e del cui consiglio il buon Alfesibeo
incautamente s'avvaleva, fanno ben conoscere il torto fatto all'autor delle leggi col rifiuto dell'interpretazione, la quale per
dritto naturale e civile a lui apparteneva a: poich, p er serv