Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
1 2 Pierangelo Agazzi
Lucio Sisana
@d litteram
Corso di lingua e cultura latina
Esercizi 1
Pierangelo Agazzi
Lucio Sisana
@d litteram
Corso di lingua e cultura latina
Esercizi 1
Copyright © 2013 Zanichelli editore S.p.A., Bologna [6375] Fonti delle illustrazioni
www.zanichelli.it
I diritti di elaborazione in qualsiasi forma o opera, di memorizzazione anche digitale su supporti di qualsiasi tipo Corbis: 397 (b, A. De Luca).
(inclusi magnetici e ottici), di riproduzione e di adattamento totale o parziale con qualsiasi mezzo (compresi i microfilm De Agostini Picture Library: 147 (a), 185 (b).
e le copie fotostatiche), i diritti di noleggio, di prestito e di traduzione sono riservati per tutti i paesi. De Luca, Araldo: 166 (b), 167 (a), 184.
L’acquisto della presente copia dell’opera non implica il trasferimento dei suddetti diritti né li esaurisce. Lessing Photo Archive: 110 (b).
Le fotocopie per uso personale (cioè privato e individuale, con esclusione quindi di strumenti di uso collettivo) possono Réunion des Musées Nationaux / Alinari: 212 (a), 232 (b), 399.
essere effettuate, nei limiti del 15% di ciascun volume, dietro pagamento alla S.I.A.E del compenso previsto dall’art. 68, Scala Archives: 76 (a), (b, De Agostini), 77 (a), (b, MET), 110 (a),
commi 4 e 5, della legge 22 aprile 1941 n. 633. Tali fotocopie possono essere effettuate negli esercizi commerciali 111 (a, British Museum), (b), 146 (b), 166 (a), 167 (b),
convenzionati S.I.A.E. o con altre modalità indicate da S.I.A.E. 198 (a), (b, De Agostini), 199, 212 (b, De Agostini), 213 (b),
(c, De Agostini) 230 (b), 258 (De Agostini), 259 (a, b, De Agostini),
Per le riproduzioni ad uso non personale (ad esempio: professionale, economico, commerciale, strumenti di studio collettivi, (c, British Museum), 260 (a, De Agostini), (b), 261, 296, 297 (b),
come dispense e simili) l’editore potrà concedere a pagamento l’autorizzazione a riprodurre un numero di pagine 328 (b, De Agostini), 328 (b, De Agostini), 344 (b, De Agostini),
non superiore al 15% delle pagine del presente volume. Le richieste per tale tipo di riproduzione vanno inoltrate a 345 (a, De Agostini), 362 (De Agostini), 363, 364, 365 (b), 379 (a),
396, 397 (a, De Agostini), 398.
Centro Licenze e Autorizzazioni per le Riproduzioni Editoriali (CLEARedi) Shutterstock: 146 (a).
Corso di Porta Romana, n. 108
20122 Milano
Soprintendenza per i Beni Architettonici, il Paesaggio, il Patrimonio
e-mail autorizzazioni@clearedi.org e sito web www.clearedi.org Storico, Artistico e Demoetnoantropologico per l’Abruzzo,
Archivio Fotografico, L’Aquila: 185 (a).
L’editore, per quanto di propria spettanza, considera rare le opere fuori del proprio catalogo editoriale, consultabile al sito Soprintendenza per i Beni Culturali del Comune di Roma – Museo
www.zanichelli.it/f_catalog.html. La fotocopia dei soli esemplari esistenti nelle biblioteche di tali opere è consentita, dell’Ara Pacis, Roma: (S. Castellani): 345 (b), 365 (a).
oltre il limite del 15%, non essendo concorrenziale all’opera. Non possono considerarsi rare le opere di cui esiste,
nel catalogo dell’editore, una successiva edizione, le opere presenti in cataloghi di altri editori o le opere antologiche.
Nei contratti di cessione è esclusa, per biblioteche, istituti di istruzione, musei ed archivi, la facoltà di cui all’art. 71 - ter
legge diritto d’autore. Maggiori informazioni sul nostro sito: www.zanichelli.it/fotocopie/ L’editore ha cercato di reperire tutte le fonti, ma alcune restano
sconosciute. L’editore porrà rimedio, in caso di segnalazione, alle
involontarie omissioni o errori nei riferimenti.
Realizzazione editoriale:
– Coordinamento redazionale: Giuliana Gambari
– Redazione: Giorgio Sandrolini, Giuliana Gambari con la collaborazione di Mirca Melletti
– Ricerca iconografica e stesura didascalie: Maria Giulia Pasi
– Segreteria di redazione: Rossella Frezzato
– Progetto grafico e impaginazione delle schede di civiltà: Anna Huwyler
– Impaginazione: Monograf, Bologna
Contributi:
– Rilettura critica: Fabio Nanni
– Rilettura didattica: Caterina Bubba
– Stesura dei laboratori di civiltà: Damiano Fermi
– Stesura del dizionario italiano-latino: Gianluca Canè
EBook:
– Redazione: Andrea Zaninello
– Stesura delle schede Per cominciare: Giorgio Sandrolini
– Stesura delle sceneggiature delle animazioni di civiltà: Damiano Fermi, Maria Giulia Pasi
– Stesura degli esercizi interattivi: Marco Montinaro, Andrea Zaninello
– Revisione e preparazione delle versioni Tutor: Alberto Zama
– Realizzazione eBook e animazioni: bSmart, Cesano Maderno, Milano
Copertina:
– Progetto grafico: Miguel Sal & C., Bologna
– Realizzazione: Roberto Marchetti
– Immagine di copertina: Ian McKinnell/Getty Images, Artwork Miguel Sal & C., Bologna
Prima edizione: febbraio 2013
L’impegno a mantenere invariato il contenuto di questo volume per un quinquennio (art. 5 legge
n. 169/2008) è comunicato nel catalogo Zanichelli, disponibile anche online sul sito
www.zanichelli.it, ai sensi del DM 41 dell’8 aprile 2009, All. 1/B.
Zanichelli garantisce che le risorse digitali di questo volume sotto il suo controllo
saranno accessibili, a partire dall’acquisto dell’esemplare nuovo, per tutta la durata
della normale utilizzazione didattica dell’opera. Passato questo periodo, alcune o tutte
le risorse potrebbero non essere più accessibili o disponibili: per maggiori informazioni,
leggi my.zanichelli.it/fuoricatalogo
8 TERZA DECLINAZIONE
UNITÀ
Ogni Unità comprende:
INDICATIVO FUTURO ANTERIORE ATTIVO
Verbi in -ı̆o Verbo sum
avrò preso sarò stato
Sing. 1a cepĕro fuĕro
Sostantivi del 2° gruppo 2a
3a
cepĕris
cepĕrit
fuĕris
fuĕrit
Plur. 1a ceperĭmus fuerĭmus
1 I sostantivi della terza declinazione (2° gruppo) [▶ MANUALE 5.3]
I parisillabi, gli imparisillabi con tema uscente in due consonanti e alcuni, pochi, imparisillabi
2a
3a
ceperĭtis
cepĕrint
fuerĭtis
fuĕrint
con tema in una sola consonante come raus, raudis f. “frode”, ius, iuris m. “diritto”, nix, nivis f. “ne-
ve”, plebs, plebis f. “plebe” hanno:
● ablativo singolare in -e (cive, urbe, osse) 3 L’uso del perfetto, piuccheperfetto e futuro anteriore nelle subordinate
memorandum
(legge dell’anteriorità) [▶ MANUALE 40.5.1]
● genitivo plurale in -ium (civium, urbium, ossium)
● nominativo-accusativo-vocativo del neutro plurale in -a (ossa) [▶ LdC p. 83]. ■ A diferenza dell’italiano il latino preferisce esprimere l’anteriorità nella subordinata rispetto al
tempo della reggente (legge dell’anteriorità), secondo il seguente schema:
civis, civis m. cittadino urbs, urbis f. città os, ossis n. osso
Singolare Plurale Singolare Plurale Singolare Plurale Prospettiva temporale Tempo subordinata Tempo reggente Esempio
Nom. civis cives urbs urbes os ossa PRESENTE Cum Romam pervenisti, mihi
perfetto presente
Gen. civis civium urbis urbium ossis ossium epistulam mitte.
Dat. civi civĭbus urbi urbĭbus ossi ossĭbus Quando arrivi (lett. “sei arrivato”)
Acc. civem cives urbem urbes os ossa a Roma, mandami una lettera.
Voc. civis cives urbs urbes os ossa PASSATO piuccheperfetto imperfetto/ Cum Romam perveneram, in foro
grammaticali dell’Unità
I coniugazione II coniugazione III coniugazione IV coniugazione
avevo amato avevo distrutto avevo inviato avevo udito
Quando arriverò (lett. “sarò arrivato”)
a Roma, passeggerò nel foro.
Sing. 1a amavĕram delevĕram misĕram audivĕram
2a amavĕras delevĕras misĕras audivĕras
3a amavĕrat delevĕrat misĕrat audivĕrat
4 Le particolarità dei complementi di luogo della terza declinazione e il moto da
esercizi
inis, is, m. e f. limite, confine 1. 6. 7. 8. 9. 10.
fons, fontis, m. fonte, sorgente genitivo plurale in -ium
ines, ium (plur.) territorio raus, raudis, f. frode ses 11. turre 12. vestium 13. navi 14. piscis.
gens, gentis, f. gente, popolo,
hostis, is, m. nemico ius, iuris, n. diritto
ignis, is, m. fuoco
stirpe, casato
mens, mentis, f. mente, pensiero nix, nivis, f. neve 7 Dato un sostantivo del 2o gruppo della terza declinazione e un aggettivo della 1a classe, decli-
nali in base alle indicazioni fornite.
mensis, is, m. mese plebs, plebis, f. plebe LB
mons, montis, m. monte
navis, is, f. nave 1. ignis, ignis sacer, cra, crum (acc. sing.) ...............................................
2. orator, oratoris modestus, a, um (dat. plur.) ...............................................
Riconoscere, analizzare e tradurre i sostantivi del 2° gruppo della terza declinazione, sapendo risalire 3. ines, inium longus, a, um (acc. plur.) ...............................................
al nominativo 4. os, ossis dexter, era, erum (nom. plur.) ...............................................
1 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice; individua quindi il caso e il numero
di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
6. hostis, hostis Germanus, a, um (abl. sing.) ...............................................
LB 7. nix, nivis pulcher, cra, crum (gen. plur.) ...............................................
ESEMPIO montes ➞ mont-es ➞ nominativo plurale; accusativo plurale; vocativo plurale 8. ars, artis vester, stra, strum (nom. sing.) ...............................................
1. montium 2. urbi 3. sortem 4. pontibus 5. ossa 6. nivium 7. mentis 8. nocte pisci-
all’acquisizione in contesto
1. turr . . . . . . . . . . . . . (gen. sing.) 7. host . . . . . . . . . . . . . (acc. sing.) 13. sort . . . . . . . . . . . . . . (acc. sing.) 13. pars, partis modestus, a, um (gen. plur.) ...............................................
3 Nelle seguenti parole individua il caso o i casi in base alla terminazione, poi scrivi la forma del
nominativo singolare e il significato del termine.
a 1. Ratio magistra artium est. 2. In urbium arcibus multos milites conspeximus. 3. Ius gen-
LB
tium sacrum est, tamen a malis hominibus saepe contemnitur. 4. In urbe Athenis aedes antiquas
LB
sortibus (dat. plur., abl. plur.) ➞ sors ➞ sorte, sorteggio
ESEMPIO
1. partibus (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 7. vestium (. . . . . . . . . . . ) ➞. . . . . . . . . . . ➞ ...............
r p g
et multa deorum templa videbitis. 5. Mens deorum hominibus dedit agros, ars hominum urbes
fecit. 6. Ob hiemis menses Athenas non venĭmus cum amico nostro. 7. De scelere huius (“di que-
q
nivi (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 8. aurem (. . . . . . . . . . . )
RIEPILOGO 29
▶
Leggi con attenzione il testo; riconosci i termini appartenenti
al lessico di base studiato, che dovresti tradurre senza
difficoltà; evidenzia i termini che non conosci, per la
traduzione dei quali consulta il dizionarietto.
Cerchia tutte le voci verbali e analizzale, indicando modo,
tempo e persona.
VERSIONE
versioni
▶ Sulla base del verbo, individua il soggetto poi gli altri
1 Italiă pulchră et variă Europae peninsulă est; multae insulae coronam Italiae faciunt et oram RIEPILOGO 109
2 ornant velut (“come”) margaritae. Praecipue (“soprattutto”, avv.) agricolae in Italiā vivunt,
5 oram a piratis defendunt. In villā rusticā est familiă: agricolă, matronă, iliae et ancillae. VERIFICA DELLE COMPETENZE DI TRADUZIONE
6 Agricolă terram colit et Dianae (Diană enim in silvis habitat et feras pharetrā et sagittis ex
29
Comprensione del testo;
Traduci le seguenti frasi con 2 livelli di difficoltà.
7 latĕbris excitat et necat) aras custodit et multas hostias immolat; matronă ilias alit et sem-
8 per puellarum et ancillarum diligentiam laudat, neglegentiam obiurgat; iliae telam texunt, 1. Pastores ruri vivunt et rure decedunt solum ad avium venationem per silvas. 2. Dum Delphis re-
9 saltare discunt, in pausis pulchras viŏlas et rosas saepe decerpunt, in villam ducunt et aviae verto, hebis propter nimiam nivem per multas horas steti. 3. Cum piscatores multos pisces ceperint
et navibus ad litus praedam transportaverint, tunc pueri et puellae ad piscium coctionem ignes ac-
10 matronaeque donant, laetitiā gaudent et in deliciis naturae, inter (+ acc.) luscinias et cica-
e contestualizzati attraverso:
ATTIVITÀ SUL TESTO indutiarum tempus inem habuit, dum barbarus dux in Caria est, Agesilaus in Phrygiam pervenit
■ Il verbo sum è utilizzato tre volte nel brano: riconosci le diverse funzioni con cui è impiegato, et regionem vastavit. (da Nepote) 7. Darius, postquam ex Europa in Asiam Ctesiphontem reverte-
distinguendo fra funzione copulativa e funzione di predicato verbale.
■ I termini evidenziati possono esprimere più di un caso: precisa quale sia espresso nel testo, chiarendo
rat, ad Graeciae expugnationem classem multis navibus comparavit; tempore itineri idoneo milites
le motivazioni della tua scelta. in naves misit et in Europam perrexit. (da Nepote) 8. Manlius, Catilinae socius, in Etruria plebem
introduzione al brano,
1. Italiae (riga 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. aviae (riga 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sollicitabat, simul ac egestate et dolore homines cupidos seditionis fecerat, quod propter Sullae do-
2. margaritae (riga 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. naturae (riga 10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . minationem agros et bona amiserant. (da Sallustio) 9. Simul ac homo callidus in periculum venit,
3. sagittis (riga 6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. agricolae (riga 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . reperit efugium alterius (“di un altro”, gen. sing.) malo. Vulpes in puteum cecidit sed, cum hircus ve-
4. filiae (riga 8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
nit, in puteum raude attraxit et, postquam in hirci caput ascendit, vitam suam servavit. (da Fedro)
■ Evidenzia i complementi di luogo presenti nel brano e riportali nella tabella distinguendo fra stato in
luogo, moto a luogo e moto da luogo.
Stato in luogo
COMPLEMENTI DI LUOGO
Moto a luogo Moto da luogo
30 La tragica morte di Archimede a Siracusa
Durante la seconda guerra
punica, dopo un lungo asse-
dio portato da Marco Clau-
IL PERSONAGGIO Archimede
Scienziato, matematico, inventore, Archimede nacque nel 287 a.C. a Si-
VERSIONE TUTOR
inestre di approfondimento
(Il personaggio, L’evento, L’autore),
dio Marcello, Siracusa fu racusa dove visse fino alla morte (212 a.C.). La sua fama resta legata so-
........................................ ...................................... ...................................... prattutto al principio dell’idrostatica che egli avrebbe individuato men-
espugnata (212
(2 a.C.), e du-
tre si trovava immerso nella vasca da bagno, dalla quale sarebbe uscito
........................................ ...................................... ...................................... rante il saccheggio
sacche della cit- gridando il celebre “Èureka”, vale a dire “Ho trovato (la soluzione)” al
tà morì anche il suo più ce- galleggiamento dei corpi nell’acqua. Di lui ci rimangono soprattutto le
45
lebre cittadino,
cittadino Archimede. testimonianze degli antichi che ci hanno trasmesso notizie delle sue in-
La vita in campagna di una famiglia italica
........................................ ...................................... ......................................
VERSIONE
indicazione dell’autore e dell’opera.
numerevoli invenzioni. I macchinari bellici da lui sperimentati contro i
......................................... ...................................... ...................................... Romani che assediavano Siracusa permisero alla città di resistere due anni.
ANALISI E TRADUZIONE
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il nominativo dei sostantivi LABORATORIO Il lessico dell’abbigliamento
della terza declinazione DELLE COMPETENZE
ANALISI Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
Questo laboratorio ti aiuterà ad acquisire le competenze utili a risalire dal genitivo LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
E TRADUZIONE singolare di un sostantivo della terza declinazione al tema e quindi al nominativo della civiltà latina.
I principali nodi
che troviamo sul vocabolario.
[▶ CIVILTÀ p. 76]
C
Risalire al nominativo è semplice per tutte le declina- guendo la tabella che presentiamo. Il consiglio è pe- ome si vestivano i Romani? I Romani solitamente stavano a capo scoperto, uti-
zioni tranne che per la terza, che presenta varie termina- rò quello di memorizzare il maggior numero possi- Per gli uomini l’abito uiciale era la toga, lizzando cappucci e cappelli solo in caso di pioggia
di morfologia e sintassi.
zioni al nominativo singolare, talvolta molto diferenti bile di vocaboli. ae, f.; sotto di essa veniva indossata la tuni- o di sole particolarmente caldo. Vale però la pena ri-
dal tema, per l’intervento di diversi fenomeni fonetici. Nella tabella vengono anticipate, per questioni di ca, ae, f., sopra un mantello (soprattutto per ripa- cordare il pilleus, i, m. (attestato anche nella forma
In generale, bisogna risalire al tema (cioè alla parte completezza, anche alcune indicazioni che riguar- rarsi dal freddo). neutra pilleum, i), cioè un berretto di feltro indos-
di vocabolo priva della terminazione) togliendo la dano i termini del 2o e 3o gruppo della terza decli- Le donne indossavano anch’esse la tunica (più lun- sato durante gli spettacoli e in occasione di feste e
-is del genitivo poi, in base al suono, procedere se- nazione. ga ed elaborata rispetto a quella maschile), sopra banchetti. Tale copricapo è divenuto famoso perché
di essa un’ampia veste denominata stola, ae, f., ed veniva donato dai patroni ai servi quando essi erano
Uscita nominativo Nominativo Riepilogo
Genitivo singolare Tema
singolare singolare
eventualmente un altro mantello. liberati dalla schiavitù e quindi riconosciuti nella
gen. nom.
L’ornamento comune della tunica era il clavus, i, condizione sociale di liberti, ovvero schiavi liberati;
liquida (l-r) uguale alinaz tema
53
consul; mulier -lis/-ris -l/-r
consul-is; mulier-is ioni m., una striscia di porpora che indicava anche l’ap- come tale, in secoli vicini al nostro, soprattutto in
term
patr-is con apofonia a
a 1 clas
se a tre pater -ris -er partenenza a un certo ceto sociale: i senatori infatti seguito alla Rivoluzione francese (1789), è divenu-
ettivi dell usavano il latus clavus, i cavalieri l’angustus clavus. to il simbolo della libertà, noto anche come berretto
mucron-is; legion-is 1 Gli agg nasale (n-m) uguale al tema e caduta mucro; legio -onis -o
homin-is con apofonia nasale tivo homo -inis -o La toga, fatta di lana bianca e piuttosto pesante, era frigio, perché difuso in Grecia e a Roma da quella
stan l’abito indossato nell’esercizio di un pubblico inca- regione storica dell’Anatolia.
lumin-is con apofonia
ge tti vo e so uguale al tema
del la con-
lumen -nis -en
rico, rappresentava la dignità dei magistrati romani,
a tra ag
reg-is; voc-is gutturale (g-c) sigmatico i reg re vo -gis/-cis -x Le donne invece non indossavano alcun copricapo,
ccanism non ➞ s x; x
iudic-is
or con nz
da apofonia ten zio ne sui me ili e neutri che iudecs ➞ iudex -icis -ex dei politici e più in generale dei patroni romani ri-
ma piuttosto si servivano, in caso di giornate soleg-
La conc inop-is; pleb-is terà a focaliz labiale
aiu
zare l’at schili, femmin
etti vi ma (p-b) sigmatico inops; plebs -pis/-bis -ps/-bs
spetto ai loro clientes, cioè a coloro che erano sot-
to la loro protezione; in età imperiale la toga venne giate e calde, di umbella, ae, f., cioè di un ombrellino
ti e agg
oratorio
IO
LABORA
TOR
ENZE princip-is
lab con apofonia sostantivi princeps -ipis -eps sostituita dal pratico pallium, ii, n., più corto e più parasole.
DELLE
COMPET Questo anche nei casi di zione. 164 11 QUARTA DECLINAZIONE
dentale (t-d) sigmatico e caduta dentale virtuts ➞ virtus -utis/-atis -us/-as semplice rispetto alla toga, quindi anche più facile
cordanza uguale termina
virtut-is, civitat-is UNITÀ
equit-is con apofonia uguale al tema e caduta equ ets ➞ eques -itis -es da indossare e meno ingombrante.
ANALISIUZIONE presentino
cord-is dentale sign
antivo nontità nel- ➞
cori-d cor -dis - In guerra i soldati vestivano il sagum, i, n., ovvero il Veriica delle competenze
E TRAD mos-is ➞ mor-is per rotacismo sibilanteza(s) ettivo ealsost
agguguale tema ichi iden già mo -oris -os
LABORATORIO Il lessico dell’abitare
mantello militare.
dan fra ente che si veri hai corpu stu-s DELLE COMPETENZE Nelle seguenti frasi sottolinea i termini appartenenti
corpor-is con apofonia La concor riam li; come erse : s -oris -us al lessico dell’abbigliamento, poi traduci.
gener-is uce la
con forma e ica però necessae dei due vocabo situazioni divgenuos
apofonia -eris -us LESSICO
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
trad è zion i care trov iam per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti 1. Quod caelum rigidum est, togam induimus. 2. Ce-
mine cherotacismo ungo, cio la terminatti, si possono veri declinazione concor-
o l’ag gettivo (ter a dal verbo adi iun ge a o infa seco nda qui la della civiltà latina. Per quanto riguarda le calzature, tre erano i tipi dent arma togae. 3. Cum puella tunicam exuit (“spo-
In italian ectivum, derivat termcolli-s
o agg
(2sigruppo) diat vocale bito (i) della uguale -ir ; di
al genitivo collis -is -is
ine che rlo) è una ■ nel
l’am in -er e in principali: glia”), etiam pudicitiam exuit. 4. Sine (“senza” + abl.)
latina adi re”, e indica un o oproli-s determ (2oina
gruppo)
o accorda al
parisillabi tivi in -us, omo alto”; sono term
proles ini -is -es ■ calceus, i, m., la calzatura a forma di stivaletto
nomina s vir “l’u zione ci s “pio
[▶ CIVILTÀ p. 166] calceis viri luvium superabant, cum calceis togisque in
“aggiunge ivo per qualiicarlo, per tanto(2si gruppo)
monti-s e- za altu
sigmatico
nda decallina
montppois”;➞ mons -tis -s propria del cittadino, indossata insieme alla
ero. Avr(3o gruppo) dan temae populu s,
un sostantiabile del discors gen imparisillabi secouguale che al l; calcar -lis/-ris - oppidum intrabant. 5. Dominus servo pilleum dat et
ere e num pre nella femminile com
animal-is; calcar-is anima
D
populu zioni toga, fatta di cuoio e spesso ornata;
in ■ sem iversi sono i vocaboli latini che indicano I principali ambienti che si afacciano sull’atrium sono:
parte var cui si riferisce Verifica delle competenze genere
in -us di “alto pioppo” così, con termina ;
sarà alta ■ solea, ae, f., un tipo di sandalo ritenuto però
ille libertus nominatur. 6. Quia dies (“giorno”, sogg.)
LESSICO
a l’abitazione: ■ cubiculum, i, n., è la stanza da letto;
termine i libr i famosi cui un pop uli e al plu rale poco dignitoso; fervidus erat, puellae cum domina soccos exuebant et
e al nominativoper e olare etermine, poi ■ triclinium, ii, n., è la sala da pranzo;
mo così: famoso e ragazz farà alta di ge-
■ Completa risalendo o al genitivo singolare di ciascun controlla la correttezza delle in agris sub (+ abl.) plantis stabant aut umbellis ca-
il libr o ■tuele bell
conclusioni sulere, nu-
dizionarietto. genitivo tutti i casi al sing sono sostantivi ssione ■ domus, us, f., designa la casa in cui si abita ma an-
■ soccus, i, m., un altro tipo di sandalo indossato preva-
■ exedra, ae, f., è un ambiente ampio per riunioni
gen per e ci
■
a ragazz
a
sempre in m. impar.
regem ciò si- t. gutturale diverse, nom. rexlinazion ta; pertanto l’espre che la famiglia che vive al suo interno; in senso lato,lentemente dalle donne, ma anche dagli attori comici.
e conversazioni; put (“testa”, compl. ogg.) protegebant.
■ la bell concorda cui si riferisce; con- la prima . .com
dec
inativo , al
con
ile . . . . . e. . . . . 6. decus
poe
l’aggettivo a
1. lucis
ivo f.olar e
impar. t. .■. . .nel
. . . . . . . . nom.
e masch ta” si traduce
al nom n. impar. t. . . . . . . . . . . . . gen. . . . . . . . . . . . esprime l’idea di patria, intesa come luogo natìo. ■ culina, ae, f., è la cucina;
In latino con il sostant maschile sing olare nel gni poetae e
n. impar. t. . . . . .ner
. . . . . . . nom. poe farà ma m. impar. ent t. . . . . . . . . . . . . gen. . . . . . . . . . . . ■ aedes, ium, f., pl., nella forma plurale, indica la ■ tablinum, i, n., è la grande sala di passaggio ver-
mero e caso con un terminevo maschile sing e le si-
2. semine 7. los
“il grande ta, che al plurale sarà rispettivam
............
enti:f. impar.
pi preced liber se funge da
t. . . . . . .ma
t. . . . . . . . ma
. . nom.
. . . .gnu
t. . . . . . . .gen
s poe . . . . . . re
. nom.
. . . .itiv
. nom.
. . . .gni
o sing
poetae
. . . . . . rale
. . . . . . . . . .gno
e ma ..
8. ops
ola e plurum poetarum ecc
. . . . . . . . . . . . 10.risc
vo si rife
e a un
hospes
f. impar.. t. . . . . . . . . . . . . gen. . . . . . . . . . . .
9. honos m. impar. , si
m.ini
nito
impar.
scri bere “èt.bell
. . . .-. . . . . . . . gen. . . . . . . . . . . .
t. tro
. . . .o. . . . . . . . gen. . . . . . . . . . . .
I più importanti dimora e, talvolta, la famiglia; nella forma singo-
lare, invece, aedes, is, f., indica la singola camera
di una abitazione e, più frequentemente, la “casa”
degli dèi, ovvero il “tempio”.
so il retro della casa, luogo di riunione della fa-
miglia.
Sul retro della casa si possono trovare inine le se-
guenti strutture:
tua zion esem un agg etti est
iamo gli uce clarus plemen- Quando olare: pul
chrum ■ domicilium ii, n., indica l’abitazione intesa
Riconsider famoso” si trad se funge da comvamente
campi semantici
sing ■ peristylium, ii, n., è il giardino circondato da un
tro o”. come “sede” di qualcosa, quindi è utilizzato
■ “il libr
o um etti va al neu rivere è bell porticato;
clarum libr iamo risp olare e scrivere/sc
per esprimere tanto la dimora di un individuo
soggetto, ; al plurale abbal genitivo sing orum, e quanto la sede di un impero, o, in senso trasla- ■ piscina, ae, f., è la vasca o fontana al centro del
to ogg etto libros; clarorum libr petenz uen ti
to, di una qualità umana (domicilium mentis “la peristylium;
i e claros ie delle com plu rale
le seg
clari libr iamo clari libr nel- Verifica re e al sede dell’intelligenza”). ■ hortus, i, m., è il giardino delimitato dai muri
plurale trov puella se l- sing ola r nau-
■ “la
la fras e ha
ogni caso
fun
ge da com
;
plem
pulchra
e così per azza” si traducegetto, pulchram rale
bella rag zione di sog
ento ogg puellae e pul-
pulchrae
pue
etto ; al plu
trovia-
a Dec i.
espress
1. asper
ta 4.
lina al
ion
sup
discipulus illa 5. integer
erb a anc
2. call ani
3. pulche
ĭdus vir mus 6. ferum
del lessico latino. Ci sono poi termini dell’abitare legati alle diverse
classi sociali:
■ casa, ae, f., è la catapecchia, la baracca, la capan-
perimetrali della casa.
Anche a Roma e in altre città c’erano quartieri residen-
ziali e quartieri popolari (nei quali sorsero persino i pri-
mi “condomini” a più piani, le insulae, da cui gli odier-
lam se funrispettivamente olare e plurale ì per pro eliu m ............
..
na, la dimora di una persona povera o disagiata. ni “isolati” urbani). L’idea chiara di come fosse una casa
abbiamo llas; al dativo singchris puellis, e coso pul-
......
no. ............ ........ romana si può avere visitando la città di Pompei.
uci in lati ............ ............ ■ regia, ae, f., al contrario del precedente questo vo-
chras pue ae puellae e pul schile, abbiam b Trad avversa ...... ............
a fortuna .............................. ..............................
..
ma chrum cabolo (che in realtà è un aggettivo riferito al ter-
mo pulchr; se passiamo al nominativo, pul chro 1. dell Verifica delle competenze
o cattivo ico........................ .............................. mine sottinteso domus) indica la reggia, la dimora
ogni caso e pulchri pueri al all’accusativo, pul sin- 2. al lup ant
r ros tivo del popolo ppo ............
............
............
............
...... del re. a Riferendoti al lessico studiato, ricostruisci l’etimo-
r pue pue all’abla 3. pio .......
dativo e
che os tico ...... ■ villa, ae, f., si tratta della casa di campagna, in logia e ipotizza il significato dei seguenti termini (usa
e pulchr 4. dell’an cattivo ............
............ ............
puerum chris pueris al vo- ta ............
............
........... pratica della “seconda casa”, nella quale il signore il vocabolario come verifica delle tue ipotesi).
um, se 5. al pira
...... ......
puero e pul rale. genti ...... ............
......
neutro bell diremo poeti dili ni (acc.) ............ ..............................
. 1. aedilis 2. aedifex 3. dominus 4. casula 5. vilicus
plu si recava nei periodi di vacanza.
golare e ndo il termine come cruenta, ere i 6. dei
ni buo ...... ..... 6. vilicare 7. cubicularius
7. gli alun m.)............ ............ La struttura di una domus romana è costituita dalle
nsidera care la guerra esprim i alunne (no m.) .................. .......................
............
■ Co sii a bella per i bell 8. le care seguenti parti principali:
gliamo clasbellum e cruental plurale, cruent itivo, sti (no
estri giu ste (acc.)..................
......
■ vestibulum i, n., è il corridoio che dalla strada
b Nelle seguenti frasi evidenzia i termini apparte-
cruentum al sing olare e esprimere il gen il da- 9. i ma nenti al lessico dell’abitare, poi traduci.
estre giu
10. le ma
tti conduce verso la porta d’ingresso della casa. 1. Domus mea pulchra est, sed atrium parvum hor-
casi dire m bellorum per is per esprimere 166 11 QUARTA DECLINAZIONE Civiltà ■ fauces, ium, f. plur.,dello
è il corridoio che, superata
167 la tumque sol non illuminat. 2. Marius, propinquus nos-
oru entis bell e al plurale.
UNITÀ Forme di organizzazione spazio abitato
e cruent
bello e cru e porta d’ingresso della casa, conduce all’atrium. ter, aedes emerat sed post (“dopo” + acc.) paucos men-
cruento lativo al singolar ■ atrium, ii, n., è il centro della dimora e il cuo- ses advenae vendiderat. 3. In villae culina servi cenam
tivo e l’ab re della casa romana. È costituito da uno spazio
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Forme di organizzazione quadrangolare o rettangolare, sul quale si afac-
domino parabant, dum dominus in exedra hospites iu-
cundis sermonibus detinet. 4. Robustos ilios, multas i-
CIVILTÀ
dello spazio abitato ciano i principali ambienti; al centro del tetto si
trova un’apertura detta compluvium, attraverso
lias, magnam domum, multas clientelas Appius regebat
et caecus et senex. (da Cicerone) 5. In civitate, in qua
cui passano aria, luce e acqua piovana, raccolta (“nella quale”, stato in luogo) populi potestas magna
alla base in una vasca detta impluvium. est, domicilium libertas habet. (da Cicerone)
[▶ LESSICO p. 164]
CIVILTÀ
dei Vettii. Tra la linea del pomerio e le mura non si poteva ediicare, seppellire o piantare alberi. anticamente nel Foro Boàrio ste abitazioni: inestre cosí vicine l’una all’altra che i vicini potevano toccarsi la mano,
La casa pompeiana dei Secondo la leggenda, a Roma il perimetro cittadino era stato tracciato da Romolo, l’e- non lontano dal porto cattivi odori, rumori della strada che impedivano il sonno... «A Roma si chiude occhio
Vettii, caratterizzata dal tiberino, è dedicato alla
succedersi di ampi e lussuosi roe fondatore, e quando Remo lo aveva oltrepassato per scherno, era stato ucciso dal divinità che proteggeva la notte solo avendo quattrini», sostiene Giovenale (I-II secolo d.C.) nella Satira III;
ambienti, è un esempio fratello. Il ponteice massimo, capo del collegio sacerdotale, presiedeva una cerimonia il porto luviale di Roma. senza contare l’estrema pericolosità di queste strutture, che erano di continuo esposte
emblematico della ricchezza
delle domus cittadine
in cui la linea del pomerio veniva segnata attraverso dei cippi issati per terra, consi- al rischio di incendi o crolli. Si veda ancora Giovenale nella stessa satira (vv. 193-198):
romane. derati sacri. In età repubblicana il pomerio dell’Urbe fu accresciuto soltanto da Silla, 76 UNITÀ 6 PRONOMI PERSONALI - VERBI IN«Noi
-IO abitiamo una città che si regge in gran parte su sottili puntelli; infatti cosí l’am- Civiltà Abito e identità 77
Gli aspetti
mentre durante l’Impero vi furono vari ampliamenti (l’ultimo si deve
ministratore pone rimedio ai muri cadenti e, quando ha ricoperto la spaccatura di una
ad Aureliano, nella seconda metà del III secolo d.C.).
vecchia crepa, invita a dormire tranquilli sotto la minaccia del crollo. È meglio vivere
là dove di notte non scoppiano incendi e non c’è alcun allarme». (trad. P. Frassinetti)
Le case degli uomini: questione di classe ■ La casa (domus) a Ro- LABORATORIO Fibula, II secolo d.C. New
ma è uno strumento indispensabile per incrementare il prestigio perso- DELLE COMPETENZE Abito e identità York, Metropolitan Museum.
Le case degli dèi ■ La lingua latina ha vari modi per indicare i luoghi di culto che gli uo- La fibula era una spilla che
di lessico e sviluppati usavano addirittura tenere le casseforti (arcae) bene in vista nella casa, sui è un magistrato che indossa tadinanza romana. Virgilio (70-19 a.C.) fa riferimento ai
Il personaggio rappresentato
lo infantile fu appeso in dono ai succinti Lari, | quando i piacevoli compagni e il fascio
muri laterali dell’atrio, mentre il domestico custode dell’atrio (atriensis), la toga. Essa consiste Romani,
Verifica delle signori del mondo, qualiicandoli come «stirpe
competenze di pieghe della toga | ormai bianca mi permisero di guardare impunemente | tutta la
in un ampio mantello,
dalla sua piccola stanza prossima all’entrata, vigilava su questo patrimo- generalmente 1. Cerca
togata» (Eneide, I, 282). Per Orazio (65-8 a.C.), un uo- Suburra [...]». (trad. L. Canali)
di lana, che sul vocabolario l’etimologia e il significato 2. Reperisci le immagini di due templi antichi che si tro-
nio poco discreto. veniva sistemato addosso
mo romano
dell’aggettivo cheesidel
profanus scorda della
verbo propria patria è togaevano
profanare. oblitus,
a Roma e redigi per ciascuna una didascalia.
«dimentico della toga» (Odi, III, 5, 10). La porpora, «custode dell’adolescenza», è un riferimento alla toga praetexta, che il gio-
attraverso immagini
al padrone da uno schiavo
specializzato in questo La toga non solo era segno della condizione sociale, ma an- vane Persio depone insieme alla bulla, dedicata ai Lari. Da notare che il poeta si deinisce
compito, il vestiplicus, in «timoroso», a indicare la condizione psicologica insita nella condizione di fanciullo,
modo da formare abbondanti che della classe di età. La ine dell’adolescenza aveva luogo,
drappeggi, che conferivano per i Romani, a diciassette anni. I giovani di condizione li- che ha da poco abbandonato. Appena questi contrassegni dell’età adolescenziale non ci
a chi la indossava un aspetto
bera, quando raggiungevano il traguardo dell’età adulta e di- sono piú, egli si sente subito libero di rivolgere lo sguardo a tutta la Suburra, popoloso
imponente.
e malfamato quartiere tra Esquilino e Quirinale; e ciò avviene «impunemente», vale a
e testimonianze
ventavano viri («uomini»), abbandonavano la toga bordata
Statua di ragazzo con
bulla, II secolo d.C. Roma, di porpora, che avevano portato sino ad allora (toga prae- dire senza che il ragazzo incorra nella punizione paterna.
Museo della Civiltà Romana. texta), e mettevano la toga virilis, detta anche pura
Il giovane porta appesa La stola ■ Le matronae (cioè le donne sposate, libere dalla nascita e di condizione
al collo la bulla. Il ciondolo
perché priva di ornamenti: l’abito, quindi, segnava sociale elevata) erano protette dalla lunga e pesante stola, e da un mantello (palla),
era formato da due valve l’accesso a un nuovo periodo della vita. il cui lembo saliva a velare il capo, che non poteva mai restare scoperto nelle uscite
d’autore.
semisferiche lisce, tenute La toga praetexta a Roma era indossata anche da ma- Statua di donna, in pubblico. Come per gli uomini valeva l’associazione simbolica toga-cittadinanza,
insieme da una chiusura
rettangolare decorata, al cui gistrati e sacerdoti. La striscia purpurea aveva, ancora una volta, funzione distintiva: I secolo d.C. Roma, cosí nel vestiario femminile la stola rappresentava la pudicitia, uno dei valori cardine
interno si trovava l’amuleto, in questo caso permetteva di identiicare immediatamente coloro che ricoprivano una Galleria Borghese.
su cui faceva perno l’esistenza della matrona romana, caratterizzata da una condotta
che doveva La statua ritrae una donna
proteggere
carica politica o religiosa. romana elegantemente casta e morigerata. Ovidio (43 a.C.-17 d.C.), all’inizio dell’Arte amatoria, esorta le
il ragazzo Un altro oggetto simbolo della nascita non servile, che accompagnava il giovane abbigliata con la stola e donne a partecipare al gioco d’amore senza resistenza, mettendo da parte i simboli
dai malefici. sino alla ine dell’adolescenza, era la bulla. Con questo termine si indica una sor- la palla che le vela il capo,
della loro castità, cioè le bende di lana (vittae), con cui si cingevano il capo, e le balze
lasciando in parte vedere
ta di ciondolo, di materiale vario (oro, bronzo oppure anche cuoio) e forma len- la raffinata acconciatura. (instita), che erano applicate al lembo inferiore della stola, per riparare le caviglie da
ticolare che veniva abitualmente legato al collo con un nastro e aveva proprietà sguardi maliziosi (I, 31-32).
magiche, in quanto doveva servire a proteggere il ragazzo dal malocchio, funzio- Le prostitute, invece, vestivano abiti discinti, realizzati con tessuti sottili, e dovevano
nando, diremmo noi, da amuleto. attenersi al divieto di usare la stola, che sostituivano con una toga di colore scuro, in-
dossata sopra una tunica corta. Sulla diversa ‘tenuta’ di matrone e meretrici ironizza
Addio ai ciondoli e alle porpore! ■ A diciassette anni, oltre ad abbandonare il Orazio in una satira (I, 2, 94-103):
ANIMAZIONE
vecchio abito ornato di porpora, i giovani smettevano di portare anche il loro Le acconciature
ciondolo-amuleto e lo dedicavano ai Lari, divinità protettrici della famiglia, femminili «Della matrona, fuorché la faccia, non puoi vedere nient’altro; il resto [...] lo copre
le cui immagini erano custodite nella casa. Questi due importanti atti – la con una lunga veste. Se tu cerchi quel che è proibito, quel che è circondato da una
deposizione della toga praetexta e della bulla – si svolgevano entro le mura trincea (è questo, lo so, che ti fa impazzire), molte cose allora ti saranno d’ostacolo:
della dimora paterna, nell’àmbito della festa dei Liberalia, celebrati il 17 guardiani, lettiga, parrucchieri, dame di compagnia, la stola lunga giú ino ai talloni,
marzo di ogni anno in onore del dio Libero (il Dióniso greco). In questa il mantello che l’avvolge, tantissime cose che impediscono di veder chiaro nella fac-
occasione, il ragazzo era scortato da un corteo di parenti e amici sino al cenda. L’altra [la prostituta], invece, nessun ostacolo: attraverso i tessuti di Cos ti è
foro, dove veniva iscritto nelle liste civiche. dato vederla quasi fosse nuda, che non siano mal fatte le gambe, che non sia deforme
Il cambio della toga sanciva, per il diciassettenne, una nuova iden- il piede; il ianco glielo potresti misurare con gli occhi». (trad. M. Labate)
tità psicologica e signiicava l’inizio di una vita improntata a una Verifica delle competenze
maggiore libertà e indipendenza dalla famiglia (anche se, per il La lingua latina possiede una serie piuttosto ampia di l’aiuto del vocabolario, individua la differenza tra toga
diritto romano, il iglio rimaneva sotto l’autorità paterna sino vocaboli ed espressioni per designare sia le varie tipo- restricta, toga fusa, toga contabulata e trabea, nonché
a quando il genitore era in vita). Un’eicace descrizione di que- logie di toga sia le parti di cui essa è composta. Con il significato di sinus e umbo.
IL VOCABOLARIO
Istruzioni per l’uso
1 Com’è strutturato
Il vocabolario di latino è innanzitutto uno strumento di mediazione culturale: esso è bilingue, cioè 426 IL VOCABOLARIO Istruzioni per l’uso
presenta il lessico di due diverse lingue (nel nostro caso latino e italiano) e, per ciascun termine, for-
lemma
nisce informazioni di vario genere (fonetiche, morfologiche, sintattiche) e traduzioni, corredate da informazione linguistico-morfologica:
un ampio apparato di spiegazioni tecniche e di citazioni d’autore. paradigma, coniugazione e genere
Nel vocabolario le parole, denominate vocaboli o lemmi, sono ordinate ed elencate in ordine alfa- traducente (principale)
betico. Ogni vocabolo compare in una sola delle forme che può assumere nel discorso, cioè la forma
base; più precisamente:
● i sostantivi sono presentati al caso nominativo singolare (plurale per i pluralia tantum) VOCE
● i verbi sono presentati alla prima persona singolare dell’indicativo presente; i verbi difettivi del GLOSSA
presente sono presentati nella forma attestata del perfetto
● gli aggettivi di entrambe le classi sono presentati al nominativo singolare maschile
● i pronomi sono presentati al nominativo singolare maschile
traducente raro
● le parti invariabili (avverbi, congiunzioni, preposizioni, interiezioni) vengono presentate nella
etimologia
loro forma unica.
Riassumiamo con alcuni esempi:
sostantivi puella, -ae, f.; ager, agri, m.; divitiae, -arum, f. pl.; consul, -is, m.; arcus, -us, m.; res, rei, f. Tutte le voci riportate sono tratte da Castiglioni -Mariotti, Il Vocabolario della lingua latina, Loe-
verbi audio, -is, -ivi, -itum, -ire, 4 tr.; memini, -isti, -isse, intr. e tr. difett. scher, Torino 2007, IV edizione.
aggettivi bonus, -a, -um; acer, acris, acre; utilis, -e; vehemens, -entis Proponiamo ora alcuni esercizi per aiutarti a familiarizzare con il vocabolario e a capirne la strut-
pronomi hic, haec, hoc, pron. dimostr.; qui, quae, quod, agg. e pron. rel. tura.
prae, avv. e prep.; cras, avv.
IL VOCABOLARIO
parti invariabili
Per ciascun lemma il vocabolario riporta i signiicati utilizzando un criterio che privilegia, di solito, 1 Ti viene proposta la voce di un sostantivo: osservala con attenzione e riporta, nella colonna
laterale, le opportune deinizioni relative alle indicazioni trascritte dalla voce.
l’enfatizzazione del signiicato denotativo, ossia quello di base, per poi procedere verso sfumature che
si allontanano dal signiicato di partenza. Alcuni vocabolari sono corredati di appendici che, secondo familia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
criteri enciclopedici e concettuali, forniscono informazioni utili alla comprensione dei testi, segna- gen. in -as: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
lando riferimenti storici, culturali ecc. Ogni vocabolario, inine, ofre l’elenco delle abbreviazioni e
l’elenco di autori e opere citati. adetti al tempio: ......................................
Come nel vocabolario di italiano, il vocabolo riportato in ciascuna pagina (o coppia di pagine)
nell’angolo in alto a sinistra è quello con cui si apre la pagina (o la coppia), quello invece in alto a de-
stra è il vocabolo con cui si chiude: dobbiamo quindi scorrere il vocabolario guardando solo questi
vocaboli, per individuare la pagina in cui è riportato il termine che stiamo cercando. 2 famiglia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
in familiam clarissimam nubere, andar sposa in
Istruzioni per l’uso
Gli elementi essenziali di apparato di un vocabolario sono i seguenti: una famiglia molto nobile: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
In appendice al volume
■ voce la trattazione di ogni singolo vocabolo; le voci sono riportate in ordine alfabetico
■ lemma il nome del vocabolo, scritto come prima parola di una voce, di solito in grassetto
■ glossa l’insieme delle informazioni relative agli aspetti rilevanti di ogni vocabolo pl.: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
■ traducente il termine italiano che esprime il signiicato del lemma latino; spesso i traducenti sono
con esercitazioni.
............................................................
L’eBook contiene
la versione digitale del volume di Esercizi 1
i contenuti del Manuale consultabili autonomamente 108 UNITÀ 8 TERZA DECLINAZIONE Sostantivi del 2° gruppo
[▶ CIVILTÀ p. 110]
... e inoltre
Cominciamo dal temine più generico: Da tale termine deriva l’italiano “incesto”, che espri-
■ amor, oris, m., si collega al verbo amo, indica me appunto una relazione impura fra consanguinei.
l’amore, inteso sia come afetto, verso una per- Esiste però anche un amore che esula dalla sfera ses-
sona (amor in virum) o verso un’entità (amor suale e che riguarda i rapporti umani o il sentimento
in patriam), sia come desiderio verso un ideale verso qualcosa. All’interno di tale valenza notevoli
o un’esperienza (amor sapientiae); la forma plu- sono i seguenti vocaboli:
rale amores esprime invece l’oggetto dell’amore ■ benevolentia, ae, f., esprime l’afetto, la devozione,
(Catullo scrive: Ad suos amores me duxerat “Mi la buona disposizione d’animo verso qualcuno.
aveva portato dalla sua bella”). ■ carĭtas, ātis, f., esprime l’afetto, l’amore nobile e
L’amore fra un uomo e una donna può consolidarsi puro verso qualcuno; il termine assumerà un va-
nel matrimonium, ii, n., termine che indica l’unio- lore speciico in ambito cristiano, indicando l’at-
ne legittima e stabile, sancita attraverso una speciica tenzione sia spirituale sia materiale nei confronti
cerimonia, dei coniuges. Interessante a tal proposito dei bisognosi.
l’etimologia del termine coniunx, iugis, m. e f., che ■ studium, ii, n., esprime la passione e l’interesse
deriva da cum + iungĕre “unire insieme, portare in- verso una attività nobile, soprattutto intellettuale.
sieme lo iugum, i, n.”, il “giogo”, termine che appar-
tiene al mondo dell’agricoltura e indica la trave di Verifica delle competenze
TESTO 1 1 Si Aeneae (dat.), capiti infando, est fatum terras novas tangere et si Iuppiter hoc (“ciò”) pos-
2 cit, si hic (“questo”) terminus haeret, tamen vir, enervatus audacis populi bello et armis,
3 inibus profugus, orbatus (“privato di” + abl.) osculis ilii Iuli, auxilium imploret (“implo-
4 ri”) et indigna funera suorum (“dei suoi cari”) videat (“veda”); nec, postquam tradiderit
5 (fut. ant.) populum suum sub leges pacis iniquae, sit (“sia”) Aeneae regnum et vită optată,
6 sed Troianus vir cadat (“muoia”) iuvenis mediāque arenā inhumatus.
TESTO 2 1 Secundum inde proelium Latinis, Aeneae etiam ultimum operum mortalium fuit. Sepul-
tus est, quemcumque eum dici ius fasque est (“comunque lo si voglia considerare, uomo o
Le terme
E
[▶ LESSICO
p. 139]
sommario
eBook
1 FONETICA PER COMINCIARE
Legere et non
memorandum 2 intellegere...
ESERCIZI
1 L’alfabeto 4
2 Le vocali brevi e le vocali lunghe 5
3 Le due pronunce del latino 5
4 I dittonghi 6
5 La divisione in sillabe 6
6 La qualità e la quantità delle sillabe 6
7 Le regole dell’accento 7
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Il mito di Enea (3)
1 I sostantivi della terza declinazione (1° gruppo) 80
ANALISI E TRADUZIONE Il nominativo dei sostantivi
della terza declinazione 83
2 L’indicativo e l’ininito perfetti attivi 86
ANALISI E TRADUZIONE Come si risale dal perfetto al presente
di un verbo 88
3 Il complemento di tempo 89
4 Le congiunzioni temporali ut (primum), ubi (primum),
simul ac /atque e l’indicativo 91
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 93 RIPASSARE INTERATTIVI
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Il mito di Enea (4)
1 I sostantivi della terza declinazione (2° gruppo) 97
2 L’indicativo piuccheperfetto e il futuro anteriore
attivi 101
3 L’uso del perfetto, piuccheperfetto e futuro anteriore
nelle subordinate (legge dell’anteriorità) 102
4 Le particolarità dei complementi di luogo
della terza declinazione e il moto da luogo con de 103
5 Le congiunzioni subordinanti temporali
dum, postquam (posteaquam), antequam (priusquam)
e l’indicativo 104
6 Sintesi delle congiunzioni subordinanti temporali
con l’indicativo 105
LESSICO Il lessico dell’amore 108
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 109 RIPASSARE INTERATTIVI
ANIMAZIONE
CIVILTÀ Manifestazioni di Amor 110 Il matrimonio
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Il mito di Enea (5)
1 I sostantivi della terza declinazione (3° gruppo) 115
2 Le particolarità della terza declinazione 117
3 Quadro riassuntivo dei sostantivi della terza declinazione 118
LESSICO Il lessico del viaggio 120
4 La formazione del participio perfetto e l’indicativo
perfetto, piuccheperfetto e futuro anteriore passivi 121
5 Il complemento di materia 123
6 Le congiunzioni subordinanti concessive quamquam, etsi,
tametsi e l’indicativo 123
7 La congiunzione subordinante comparativa ut.
Sintesi delle proposizioni subordinate all’indicativo 125
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 127 RIPASSARE INTERATTIVI
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Il ratto delle Sabine
1 I pronomi rilessivi 203
2 Gli aggettivi (e pronomi) possessivi.
Il possessivo di 3a persona 204
3 Il congiuntivo presente attivo e passivo
e il congiuntivo esortativo 206
LESSICO Il lessico della famiglia 207
4 Il congiuntivo imperfetto attivo e passivo 208
5 La subordinata inale 209
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 211 RIPASSARE INTERATTIVI
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Sparizione
1 I pronomi-aggettivi determinativi is, idem e ipse 217 di Romolo
2 I pronomi relativi 219
LESSICO Il lessico della politica 223
3 ll congiuntivo perfetto e piuccheperfetto
attivi e passivi 224
4 Il cum + congiuntivo 225
ANALISI E TRADUZIONE Come tradurre il cum + congiuntivo 227
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 228 RIPASSARE INTERATTIVI
ESERCIZI STORIOGRAFIA
I successori di Romolo
1 Usi particolari del pronome relativo 234
2 I pronomi relativi indeiniti 236
3 I composti di sum 238
4 La proposizione consecutiva 239
5 Le relative improprie 242
ANALISI E TRADUZIONE Relative proprie e improprie 242
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 245 RIPASSARE INTERATTIVI
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Orazio Coclite
1 Gli avverbi 250
2 L’imperativo futuro 252
3 I complementi di qualità e di limitazione 253
4 Le preposizioni (quadro riassuntivo) 254
ANALISI E TRADUZIONE Le differenze fra preposizioni e avverbi 255
LESSICO Il lessico del divertimento 256
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 257 RIPASSARE INTERATTIVI
ANIMAZIONE
CIVILTÀ Homo Iudens 258 La lotta con le iere
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Menenio Agrippa
1 I pronomi, aggettivi e avverbi interrogativi 285
2 Le interrogative dirette semplici e disgiuntive 286
3 Le interrogative indirette semplici e disgiuntive 289
ANALISI E TRADUZIONE Come distinguere qui, quae, quod
aggettivo interrogativo dal pronome relativo 290
4 L’imperativo negativo 292
LESSICO Il lessico del potere 294
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 295 RIPASSARE INTERATTIVI
ANIMAZIONE
CIVILTÀ Il potere: limiti e accordo divino 296 I simboli del potere
ESERCIZI STORIOGRAFIA
Le oche del Campidoglio
1 L’indeinito quis, quid e i suoi composti 302
2 Composti di quis, quid con valore principalmente distributivo:
quisque, unusquisque, quivis, quilibet 304
3 Il verbo fero, fers, tuli, latum, ferre “portare” 305
4 I composti di fero 307
5 L’ut completivo volitivo e di fatto 309
6 L’ut completivo con i verba timendi 309
ANALISI E TRADUZIONE Come distinguere l’ut inale dall’ut completivo 310
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 312 RIPASSARE INTERATTIVI
ESERCIZI
1 Il gerundio 384
2 Il gerundivo 386
ANALISI E TRADUZIONE Come distinguere un gerundio
da un gerundivo 386
3 Il verbo edo, edis, edi, esum, edĕre “mangiare” 388
4 I verbi difettivi del sistema del presente 388
LESSICO Il lessico della cultura 389
5 Le proposizioni inali (riepilogo) 390
6 La perifrastica passiva 391
PER ESERCIZI
RIEPILOGO 394 RIPASSARE INTERATTIVI
ANIMAZIONE
CIVILTÀ Famiglia e scuola: i luoghi della formazione culturale 396 Come scrivevano
gli antichi
DIZIONARIETTO 400
INDICI
Indice analitico 430
Indice dei laboratori delle competenze 433
Indice delle inestre di contestualizzazione 433
Indice delle versioni Tutor 434
Indice delle animazioni 434
1 FONETICA
UNITÀ intellegere ...
1 L’alfabeto
1 Trascrivi le seguenti parole maiuscole in lettere minuscole, introducendo la differenza fra v (conso-
nante) e u (vocale o semivocale); se sei incerto, cerca la parola sul dizionarietto in fondo al volume.
ESEMPIO VINVM “vino” ➞ vinum
1. AQVA “acqua” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. MAGNVS “grande” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. BACCHVS “Bacco” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. NYMPHA “ninfa” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. CLAVDIVS “Claudio” = . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. PHILOSOPHVS “ilosofo” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. DVX “guida” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. PYRRHVS “Pirro” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. EQVES “cavaliere” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. QVALIS “quale” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. FATVM “fato” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. QVERCVS “quercia” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. GYMNASIVM “ginnasio” = . . . . . . . . . . . . 17. RVMPO “rompo” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. HVMVS “terra” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18. TYRANNVS “tiranno” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. KARTHAGO “Cartagine” = . . . . . . . . . . . 19. VSVS “uso” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. LAVS “lode” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20. ZEPHYRVS “Zeiro” = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Ecco il testo in caratteri maiuscoli di un’epigrafe del 240 a.C., di cui ti viene fornita la trascrizio-
ne in latino classico e la traduzione: si tratta di un’iscrizione celebrativa (elogium) dedicata al
console Lucio Cornelio Scipione. Trascrivi in caratteri minuscoli il testo in latino classico, intro-
ducendo anche la differenza fra v e u.
Testo epigrafico
HONC OINO PLOIRVME COSENTIONT R[OMAI]
DVONORO OPTVMO FVISE VIRO
LVCIOM SCIPIONE FILIOS BARBATI
CONSOL CENSOR AIDILIS HIC FVET A[PVD VOS]
HEC CEPIT CORSICA ALERIAQVE VRBE
DEDET TEMPESTATEBVS AIDE MERETO[D]
Traduzione
Moltissimi a Roma riconoscono che lui solo
fu il migliore tra i buoni cittadini,
Lucio Scipione, iglio di Barbato.
Console censore edile egli fu presso di voi.
Egli prese la Corsica e la città di Aleria,
dedicò un tempio alle Tempeste, a buon diritto.
3 Trascrivi con le maiuscole queste otto coppie di parole, il cui signiicato è tenuto distinto sola-
mente dall’opposizione di vocale breve/vocale lunga.
1. mălus “cattivo”/mālus “melo” 5. lĕvis “leggero”/lēvis “liscio”
2. pervĕnit “giunge”/pervēnit “giunse” 6. lĕgo “leggo”/lēgo “aido”
3. ŏs “osso”/ōs “bocca, volto” 7. părens “obbediente”/pārens “padre”
4. pĭla “palla, pallone”/pīla “pilastro” 8. pŏpulus “popolo”/pōpulus “pioppo”
4 Sulla base dell’elenco dell’esercizio 3 inserisci al posto dei puntini la parola che ti sembra più
adeguata al contesto, scegliendola all’interno delle coppie proposte tra parentesi.
ESEMPIO Il . . . . . . . . . . . . . . . . agricoltore non raccoglierà buone messi (mălus/mālus) ➞ mălus
1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . volentieri qualche pagina di un libro prima di addormentarmi. (lĕgo/lēgo)
2. I bambini trovarono un . . . . . . . . . . . . . . . di animale sulla riva del mare. (ŏs/ōs)
3. A causa della pioggia, il. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . era diventato troppo. . . . . . . . . . . . . . . . . . , e così sfuggì di mano
al portiere. (pĭla/pīla; lĕvis/lēvis)
4. Ieri fu tagliato un. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . lungo la strada. (pŏpulus/pōpulus)
5. Domenica scorsa il . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dei tifosi non . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . in tempo allo sta-
dio. (pŏpulus/pōpulus; pervĕnit/pervēnit )
6. Il. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dello straniero appariva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , ma in realtà era segnato da un pro-
fondo dolore. (ŏs/ōs; mălus/mālus)
Riconoscere, distinguere e leggere i suoni del latino secondo la pronuncia classica e quella scolastica
5 Leggi secondo la pronuncia classica e la pronuncia scolastica i seguenti vocaboli (per favorire la
lettura è stato indicato l’accento).
1. argèntum 2. argùtiae 3. astùtia 4. còquo 5. cìrcus 6. ignoràntia 7. generàtor 8. gu-
bernàtrix 9. glìscere 10. pòntifex 11. mystèrium 12. mùsculus 13. nìhil 14. pestilèn-
tia 15. vehìculum 16. quèror 17. quemàdmodum 18. subvèrtere 19. Làtius 20. làtus 21. La-
tìnus 22. sextìlis 23. vìdeor 24. vigìliae 25. zòna 26. bèlliger 27. Hierosòlyma
6 Leggi secondo la pronuncia scolastica le seguenti frasi d’autore, di cui viene riportata anche la
traduzione, facendo cadere l’accento nel punto in cui è indicato.
1. Philosòphiam ègo non dìdici. (Gellio) Non ho imparato la ilosoia. 2. Laetàndum màgis quàm
delèndum pùto càsum tùum. (Sallustio) Penso che ci si debba più rallegrare che dolere della tua
morte. 3. Fàcta Valèrio gràtia dicèndi quaè vèllet. (Livio) A Valerio fu permesso di dire ciò che
volesse. 4. In plèbem quaestiònes hàbitae sunt. (Sallustio) Furono istituiti processi contro la ple-
be. 5. Gàllia est òmnis divìsa in pàrtes tres. (Cesare) La Gallia è nel suo insieme divisa in tre regio-
ni. 6. hàida Quìntus àmat. Quàm hàidam? hàida lùscam; ùnum òculum hàis non hàbet, ìlle
dùos.(Marziale) Quinto ama Taide. Quale Taide? Taide la guercia. Taide manca di un occhio, Quin-
to invece di entrambi. 7. Nil nìmium stùdeo, Caèsar, tìbi vèlle placère, nec scìre ùtrum sis àlbus an
àter hòmo. (Catullo) Non mi importa niente, Cesare, di andarti a genio, né di sapere se sei bianco o
nero. 8. Nùlli se dìcit mùlier mèa nùbere màlle quàm mìhi, non si se Iùppiter ìpse pètat. Dìcit; sed
mùlier cùpido quòd dìcit amànti in vènto et ràpida scrìbere opòrtet àqua. (Catullo) La mia donna
dice che non vorrebbe sposare nessuno tranne me, neppure se Giove in persona la volesse. Dice co-
sì, ma ciò che una donna dice al suo amante è opportuno scriverlo nel vento e nell’acqua che scorre.
4 I dittonghi
7 Sottolinea i dittonghi nei seguenti vocaboli (non sono presenti in tutti); poi leggi correttamen-
te secondo la pronuncia scolastica, rispettando l’accento indicato.
1. ròsae 2 . poè ta 3 . Aètna 4 . ràpio 5 . Graècia 6 . Euròpae 7 . divitiàrum 8 . coepìs-
se 9. caèlum 10. coërcère 11. glèbae 12. sèntiunt 13. sentìre 14. Philìppus 15. hòstiae 16. pùl-
chra 17. phoènix 18. tyrànnus 19. cognòscere 20. iustìtia 21. humànae 22. Phaèdrus 23. ae-
ràrium 24 . aè rius 25 . oboedìre 26 . òtium 27 . àrduus 28 . aurìga 29 . laetìtia 30 . ius-
tìtiae 31. leònes 32. moènibus 33. còquere 34. geòrgica 35. Phoenìssa 36. suadènter 37. iactàn-
tia 38. maièstas 39. gràtia 40. coèna.
5 La divisione in sillabe
8 Dividi in sillabe le seguenti parole, di cui sono state sottolineate le preposizioni ove siano pre-
senti.
ESEMPIO ignorantia ➞ ig-no-ran-ti-a
1. prudentia 2. arbiter 3. poena 4. magnitudo 5. excedo 6. iuventus 7. deambulare 8. aequitas
9. subiectum 10. auditor 11. asperitas 12. Graecia 13. adventus 14. aquarius 15. iecur 16. cognosco
17. poëtarum 18. equitas 19. latebrae 20. invoco 21. gratia 22. atrium 23. iniquitas 24. armarum
25. laetitia 26. rescindere 27. gignere 28. aboriri 29. maiestas 30. impluere.
9 In base all’indicazione di breve o lunga posta sulla vocale (presente solo se indispensabile),
precisa se la sillaba sottolineata è aperta o chiusa e se è breve o lunga.
ESEMPIO robustus ➞ la sillaba -bus- è chiusa e quindi lunga
1. candĭdus 2. legēbant 3. adulescentibus 4. veniunt 5. sāl 6. molestia 7. fĭdelis 8. fides
9. monēre 10. legĕre 11. domicilĭum 12. coena 13. omĭtto 14. divitiae.
10 Dividi in sillabe le seguenti parole e indica per ciascuna se si tratti di sillaba aperta (A) o chiusa
(C) e se sia breve (B) o lunga (L).
ESEMPIO prūdentĭă ➞ pru-den-ti-a ➞ AL – CL – AB – AB
1. nāris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.amphŏris. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. pŭellae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. ădĭtus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. sătĭra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. phĭlŏlŏgĭă. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. magnĭicē . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. respūblĭcā. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. laetāmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. prŏfŭgus. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. pĕrīcŭlum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. quamvīs. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. pererrābam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. răpax. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. dētrīmentum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. ūtĭlium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 Le regole dell’accento
11 Sottolinea la penultima sillaba, individuane la quantità, la cui indicazione è stata data solo
dove è indispensabile, quindi poni l’accento nella giusta posizione.
ESEMPIO philosophia ➞ philosophĭa (la i è breve perché seguita da vocale) ➞ philosòphia
1. paupertas 2. dicĭmus 3. dixĭmus 4. monarchia 5. poena 6. concinnĭtas 7. ebrius 8. increpĭto
9 . incrementum 10. incŭbo 11. incumbo 12. incūdo 13. publĭcus 14. publicānus 15. rescindo
16. resĕco.
12 Inserisci gli accenti nella posizione giusta e leggi correttamente il seguente brano di Livio di cui
ti viene data anche una traduzione, il più possibile letterale.
Nondum matūrus imperio Ascanius Aenēae ilius erat; tamen id imperium ei ad pubĕrem aetātem
incolŭme mansit; tantisper tutēla muliebri – tanta indŏles in Lavinia erat – res Latina et regnum
avītum paternumque puĕro stetit. Haud ambĭgam – quis enim rem tam vetĕrem pro certo adirmet?
– hicĭne fuĕrit Ascanius an maior quam hic (Creūsa matre Ilio incolŭmi natus comesque inde pater-
nae fugae) quem Iūlum eundem Iulia gens auctōrem nomĭnis sui nuncŭpat. Is Ascanius, ubicumque
et quacumque matre genĭtus – certe natum Aenēa constat – abundante Lavinii multitudĭne loren-
tem iam ut tum res erant atque opulentam urbem matri seu novercae relīquit, novam ipse aliam sub
Albāno monte condĭdit quae ab situ porrectae in dorso urbis Longa Alba appellāta.
Non era ancora maturo per il regno Ascanio, iglio di Enea; tuttavia quel regno si mantenne intatto
per lui ino all’adolescenza; nel frattempo, grazie alla reggenza di una donna – tanto grande era l’in-
dole in Lavinia – lo stato latino e l’antico regno si conservarono per il ragazzo. Non starò a discutere
– chi infatti potrebbe dire qualcosa di certo su una questione tanto antica? – se sia stato proprio que-
sto o uno più grande di costui (nato da Creusa quando Troia era ancora incolume e poi compagno del
padre nella fuga) quell’Ascanio che la stirpe Giulia indica come suo fondatore, identiicandolo con
il medesimo Iulo. Quell’Ascanio, ovunque e da qualunque madre sia nato – l’unica cosa certa è che
fu iglio di Enea – poiché Lavinio era molto popolata, lasciò a sua madre o matrigna che fosse quella
città, già allora iorente e ricca, e ai piedi del monte Albano ne fondò personalmente una nuova, che,
in base alla sua collocazione lungo il crinale della montagna, fu chiamata Alba Longa.
2 IL LATINO:
UNITÀ benevolentiae alla storia
Il caso è l’informazione che un sostantivo (un aggettivo o un pronome), mediante la sua terminazio-
ne (o la sua desinenza), dà riguardo alla funzione logica (soggetto, complemento oggetto ecc.) che
riveste nella frase.
I casi sono sei e ciascuno può svolgere diverse funzioni. Le principali sono:
Funzione del caso Esempio
Nominativo Soggetto Puellă magistram videt. La ragazza vede la maestra.
Nome del predicato Puellă sedulă est. La ragazza è diligente.
Genitivo Complemento di speciicazione Filiă magistrae sedulă est. La iglia della maestra è diligente.
Dativo Complemento di termine Magistrae responde! Rispondi alla maestra!
Accusativo Complemento oggetto Magistră puellam laudat. La maestra loda la ragazza.
Vocativo Complemento di vocazione Puellă, magistrae responde! Ragazza, rispondi alla maestra!
Ablativo Complemento di mezzo Puellă rosā aram ornat. La ragazza adorna l’altare con una
rosa.
Complemento di causa Magistră diligentiā puellam laudat. La maestra loda la
Altri complementi ragazza per la (sua) diligenza.
Riconoscere, analizzare e distinguere nelle parole variabili radice, desinenza, afissi, tema, terminazione
RICORDA Le famiglie lessicali sono gruppi di parole che presentano la stessa radice.
2 Individua all’interno di ciascuna famiglia lessicale gli elementi che compongono le singole pa-
role (preissi, radice, sufissi, vocale tematica, desinenza), completando le seguenti tabelle.
a ducĕre “condurre”, educĕre “condurre fuori”, ductorem “conduttore”, ductus “guida, comando”
preisso radice sufisso vocale tematica desinenza
c dicĕre “dire”, indicĕre “indire, convocare”, dictionem “esposizione”, indicibĭlis “che non si può dire”
preisso radice sufisso vocale tematica desinenza
Riconoscere le funzioni degli elementi della frase italiana e individuare il caso latino corrispondente
3 Svolgi l’analisi logica delle seguenti frasi e inserisci il caso latino con cui si esprime la funzione
individuata (se ci sono complementi non presenti nella tabella di p. 9, individuali senza indicar-
ne il corrispondente latino).
ESEMPIO La mamma | darà | al iglio | il giocattolo | che | ha comprato
ANALISI soggetto pred. verb. termine oggetto ogg. pred. verb.
NOM. DAT. ACC. ACC.
1. L’album |del bambino | è | colorato | e | pieno | di igurine.
2. Per la furia | l’auriga | ha travolto | un giudice | nella pista.
4 Le declinazioni
4 Data la forma con cui si presentano i seguenti sostantivi nel vocabolario, riconosci la declina-
zione di appartenenza di ciascuno.
ESEMPIO luctus, us, m. ➞ genitivo -us ➞ quarta declinazione
1. philosophia, ae, f. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. animal, alis, n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. virtus, utis, f. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. ancilla, ae, f. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. sitis, is, f. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. hortus, i, m. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. equus, i, m. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. periculum, i, n. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. tribus, us, f. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. ides, ĕi, f. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. pernicies, ēi, f. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. consul, is, m. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 Dato il nominativo dei seguenti sostantivi, cerca sul dizionarietto il genitivo e precisa la decli-
nazione di appartenenza di ciascun termine, poi trascrivi la traduzione.
ESEMPIO ianua, ➞ genitivo -ae ➞ prima declinazione ➞ porta
1. donum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. portus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. rater . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. hostis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. terra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. corpus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. agnus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. exercitus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. spes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. homo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5 Le coniugazioni
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
La questione dell’articolo
Questo laboratorio focalizza l’attenzione sull’assenza, in latino, dell’articolo deter-
ANALISI minativo e indeterminativo attraverso un confronto esteso anche alle lingue moder-
E TRADUZIONE ne, e quindi sulla necessità di tenerne conto al momento della traduzione.
L’articolo è una parola che determina il sostanti- ne, determina un nome, il secondo introduce un
vo a cui si riferisce. Tutte le lingue romanze han- sostantivo nuovo, che non è stato nominato in pre-
no l’articolo, anzi gli articoli, in quanto distinguo- cedenza.
no fra l’articolo determinativo e indeterminativo; Nelle tre principali lingue romanze, cioè l’italiano,
mentre il primo, come dice la sua stessa deinizio- il francese e lo spagnolo, gli articoli sono:
Il latino è una lingua lessiva; pertanto esprime con le Veriica delle competenze
desinenze/terminazioni (e quindi con i casi) ciò che Chiarisci le differenze fra le seguenti frasi (nelle qua-
in italiano è determinato dagli articoli e dalle prepo- li sono stati evidenziati gli articoli), distinguendo di
sizioni articolate. volta in volta l’uso determinativo o indeterminativo
Per esempio, mentre l’italiano dice “della ragazza” il dell’articolo.
latino usa la forma di genitivo puellae.
L’assenza dell’articolo comporta per il traduttore un a Ho regalato a tua sorella un vaso di iori che ave-
problema, in quanto è a sua discrezione, nella tradu- vo acquistato in un mercato.
zione, inserire o meno l’articolo; non si tratta, però, Ho regalato a tua sorella il vaso di iori che avevo ac-
di un’operazione arbitraria, dato che la presenza o quistato al mercato.
meno dell’articolo e il tipo di articolo, nella nostra b La signora incontra l’amica e le riferisce un epi-
lingua, comportano una diversa considerazione. sodio a cui ha assistito.
Facciamo un esempio. Una signora incontra l’amica e le riferisce l’episo-
La frase latina Video puellam potrebbe essere tradotta dio a cui ha assistito.
in almeno due modi: “Io vedo una ragazza” e “Io vedo La signora incontra un’amica e le riferisce l’episo-
la ragazza”; nel primo caso si tratta di una situazione dio a cui ha assistito.
non determinata, nel secondo invece determinata (è
chiaro a quale ragazza ci si stia riferendo). Pertanto, c Sopra il monte più alto delle Alpi è stata colloca-
quando traduciamo, dobbiamo prestare molta atten- ta una croce a memoria di un alpinista morto.
zione al contesto, che in latino è l’unico aiuto per sta- Sopra un monte delle Alpi è stata collocata la croce
bilire quale tipo di articolo impiegare. fabbricata a memoria dell’alpinista morto.
3 PRIMA DECLINAZIONE
UNITÀ ...tabula rasa Lettera H Come la vita umana
7 L’aggettivo come nome del predicato e come attributo [▶ MANUALE 30.3.1 - 3.2]
■ In generale l’aggettivo presenta forme distinte per il maschile, il femminile e il neutro: bonus, a,
um “buono”.
■ L’aggettivo può avere funzione di:
● nome del predicato in unione con la copula (verbo sum)
Discipula sedula est. L’alunna è diligente.
Discipulae sedulae sunt. Le alunne sono diligenti.
● attributo di un sostantivo
Bona domina sedulam ancillam laudat. La buona padrona loda l’ancella diligente.
Bonae dominae sedulas ancillas laudant. Le buone padrone lodano le ancelle diligenti.
■ L’aggettivo concorda sempre in caso, genere e numero con il sostantivo cui si riferisce:
● quando funziona come nome del predicato, l’aggettivo si trova sempre nel caso del soggetto
(il nominativo)
● quando funziona come attributo, si trova nello stesso caso del sostantivo cui si riferisce.
■ L’attributo è collocato in genere prima del sostantivo cui si riferisce
bona domina “la buona padrona” (ma anche domina bona)
sedulas ancillas “ le ancelle diligenti” (ma anche ancillas sedulas).
■ Quando il gruppo attributo + sostantivo è determinato da un genitivo, questo si trova spesso tra
l’attributo e il sostantivo
Domina magnam ancillae operam laudat. La padrona loda la grande attività dell’ancella.
2 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice; individua quindi il caso e il numero
di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
LB
ESEMPIO coronis ➞ coron- is ➞ dativo plurale; ablativo plurale
1. victoriam 2. deă 3. silvarum 4. curis 5. inopiam 6. gratiā 7. pecuniam 8. aras 9. sagit-
tae 10. fugā 11. agricolae 12. moris 13. advenas 14. epistulae.
4 Nella seguente lista individua le due forme che non possono essere plurali.
LB terrae villas dominam pugnis agricolarum deae curas prudentiā praedis morae
6 Completa la tabella declinando il termine in neretto nel caso e nel numero richiesti.
LB nom. sing. puellă gen. plur. puellarum abl. sing. puellā
nom. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . acc. sing. nautam gen. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
nom. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nom. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . voc. sing. domină
dat. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . abl. sing. curā abl. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
acc. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gen. sing. silvae
voc. plur. advĕnae gen. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
abl. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . voc. sing. poetă nom. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gen. plur. sententiarum acc. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gen. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
acc. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nom. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. plur. incŏlis
nom. sing. industriă dat. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nom. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
abl. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. plur. ancillis acc. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nel lessico di base ino all’Unità 7 riporteremo i paradigmi verbali in questa forma sem- paro, as, are preparare, procurare
pliicata, senza le voci né del perfetto né del supino. quaero, is, ĕre cercare, cercare di
ottenere
Verbi deleo, es, ēre distruggere scribo, is, ĕre scrivere
amo, as, are amare fugo, as, are mettere in fuga servo, as, are salvare, conservare
audio, is, ire udire laudo, as, are lodare, elogiare sum, es, esse essere
colo, is, ĕre coltivare, venerare lego, is, ĕre leggere timeo, es, ēre temere
corrumpo, is, ĕre mandare in mitto, is, ĕre inviare, mandare vasto, as, are devastare, saccheggiare
rovina, danneggiare narro, as, are narrare, raccontare video, es, ēre vedere
delecto, as, are allietare, rallegrare neco, as, are uccidere vito, as, are evitare, sottrarsi a
defendo, is, ĕre difendere orno, as, are ornare, adornare vulnero, as, are ferire
Riconoscere, analizzare e tradurre le forme verbali all’indicativo, imperativo e ininito presenti attivi
delle quattro coniugazioni e di sum
8 Nelle seguenti voci verbali separa la terminazione dalla radice; individua quindi la persona di
ciascuna di esse.
LB
ESEMPIO amatis ➞ am-atis ➞ 2a persona plurale
1. delent 2. ornamus 3. narrat 4. mittis 5. legit 6. colĭmus 7. servo 8. para 9. quaeris 10. vas-
tat 11. timetis 12. scribit 13. vulnĕrant 14. vitate.
LESSICO di BASE
Aggettivi femminili sedula laboriosa, diligente Avverbi
adversa sfavorevole, avversa severa severa non non
alta alta saepe spesso
amica amica Nomi propri semper sempre
antiqua antica Asia, ae Asia tantum solo, soltanto
arida secca, arida Graecia, ae Grecia
bona buona, brava Italia, ae Italia Congiunzioni (coordinanti)
cara cara Roma, ae Roma et e
clara illustre, famosa Sardinia, ae Sardegna nam infatti (all’inizio della frase)
cruenta sanguinosa, cruenta Sicilia, ae Sicilia sed ma
inimica nemica, avversaria
magna grande attenzione Dopo questa Unità i nomi propri (che, come in italiano, sono scritti con
mala cattiva, malvagia la lettera iniziale maiuscola) verranno proposti nel lessico di base solo se si diferenziano
multa molta in modo signiicativo dalla loro corrispondente forma italiana (si potrà trovare, per
pulchra bella esempio, Phrygia, ae “Frigia”, non Arica, ae “Africa”).
Riconoscere, distinguere e tradurre nominativo, accusativo e vocativo nelle loro principali funzioni
12 Nelle seguenti frasi distingui i tre casi diretti (nominativo, vocativo, accusativo), poi traduci.
LB 1. Poetae fabulas scribunt. 2. Magistra fabulam narrat. 3. Invidia corrumpit vitam. 4. Iram vita-
te, puellae! 5. Incolas discordia corrumpit. 6. Magistram audite, discipulae! 7. Insulam videtis?
8. Paramus aras. 9. Incolae pugnam parant. 10. Ornant aram ancillae. 11. Piratae oras delent.
12. Concordiam inopia corrumpit. 13. Victoria delectat matronas. 14. Piratas vident nautae.
15. Terram colĭte, agricolae! 16. Deas cole, puella!
13 Le seguenti frasi contengono tutte una voce del verbo sum; evidenzia con colori diversi il sog-
getto, il complemento di vocazione, il nome del predicato, poi traduci.
LB
ATTENZIONE Gli aggettivi che si incontrano in questa Unità e nella sucessiva si riferiscono
esclusivamente a sostantivi femminili, pertanto assumono le stesse terminazioni dei sostantivi cui si
riferiscono (nom. sing. sedula ancilla, acc. sing. sedulam ancillam, nom. plur. sedulae ancillae, gen. plur.
sedularum ancillarum, ecc.). Nel vocabolario gli aggettivi si trovano riportati nelle uscite -us (o -er),
proprie del nominativo singolare maschile della seconda declinazione; pertanto:
● l’aggettivo bona si trova nella forma bonus, a, um
● l’aggettivo pulchra si trova nella forma pulcher, pulchra, pulchrum.
1. Magistra severa est. 2. Puellae pulchrae sunt. 3. Insula est Sicilia. 4. Clara insula est. 5. Arae
sunt antiquae. 6. Cruenta est pugna. 7. Fortuna adversa est. 8. Discipulae, sedulae este! 9. Bona
es, dea! 10. Sunt aridae orae. 11. Magna est silva.
14 Traduci le seguenti frasi nelle quali compaiono tutti i tipi di verbi inora studiati.
LB 1. Inopiam vitamus, sed pecunia saepe vitam non delectat. 2. Concordiam quaerite, agricolae, et ius-
titiam semper amate! 3. Iram, matronae, vitate; nam ira iniurias semper parat et vitam corrumpit.
4. Incolae pugnam parant; nam piratae oras et insulas delent. 5. Ancillae aras ornant et coronas
parant, sed deae adversae sunt. 6. Incolae, deas semper colĭte! 7. Bona est concordia, sed discordia
mala est. 8. Patriam defendĭte, incolae! Nam piratae oras vastant. 9. Prudentiam laudamus, sed
iram vitamus. 10. Audite, agricolae: fortuna adversa est! Nam hostes (“i nemici”, nom. plur.) Italiam
vastant et incolas necant. Pugnam parate: audacia tantum patriam servat.
15 Inserisci la forma corretta, scegliendola fra quelle proposte tra parentesi, poi traduci.
LB ESEMPIO Asia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (magna, magnam, magnae) est ➞ magna ➞ L’Asia è grande.
1. Sicilia et Sardinia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (insulae, insulas) sunt. 2. Deae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (adver-
sa, adversae) sunt. 3. Piratae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (Graecia, Graeciam) vastant et . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(incolam, incolas) necant. 4. Feras servat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (fuga, fugam). 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(audacia, audaciam) vitam saepe servat. 6. Sagitta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (feram, feras) vulnerat.
7. Incolae sagittas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (vitat, vitatis, vitant) et vitam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (servat,
servatis, servant). 8. Agricolae, concordiam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (servatis, servate, servant). 9. Magis-
tra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (discipulae, discipulas) laudat; nam discipulae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (sedula,
sedulae, sedulam, sedulas) sunt.
17 Traduci le seguenti frasi consultando il dizionarietto per i termini che non conosci.
1. Saepe stellae et lună terram illuminant et nautas ducunt. 2. Aquilă praedas parat et victimas
devorat. 3. Domină bona est: nam ancillas amat et iustitiam colit. 4. Gloriam et famam, poetă,
celĕbra, fortunam contemne! 5. Concordia dea est, semper familias adiuvat et benevolentiam ir-
mat. 6. Deae, Romam defendite et incolas custodite! 7. “Advenae, discordiam semper vitate!”
– clamant incolae –. 8. Magistră aequa est: nam discipulas laudat et reprehendit. 9. “Clara et
irma semper amicitia est; discipulae, - dicit magistra - amicas petite et servate: idae, non falsae,
este!” 10. Pecunia, forma, fama caducae sunt; statuae, casae, villae corruunt; sapientia tantum ae-
terna est.
4 Il genitivo
1. Domina ancillarum operam laudat. 2. Piratae oras Italiae vastant. 3. Ira invidiae causa saepe
est. 4. Audacia nautarum insulae incolas non servat. 5. Mala est vita agricolarum, si (“se”) fortu-
na adversa est. 6. Matronae iliae aras deae ornant. 7. Mora saepe causa victoriae est. 8. Advenae
fabulam audite, puellae; nam magna advenarum prudentia saepe est. 9. Ruina arae curas parat;
nam incolae deae iram timent. 10. Dominae constantiam et prudentiam ancillae laudant, sed iram
dominae timent. 11. Nautae Siciliam vastant, insulae silvas delent et incolas necant. 12. Inopiam
vitamus, sed pecuniam timemus; nam pecunia iniuriae causa saepe est. 13. Matronas delectat i-
liarum opera. 14. Poetarum fama bona est, piratarum fama mala.
21 Traduci le seguenti frasi consultando il dizionarietto per i termini che non conosci.
1. Audite, discipulae, magistrae fabulas et scholae memoriam servate: nam sapientiă et prudentiă
vitae procellas pellunt. 2. Monarchia gloriam Romae auget et incolarum licentiam non probat, sed
eloquentiam reprimit et familiarum pecuniam saepe dissipat. 3. Italia et Graecia musicam amant
et puellarum elegantiam colunt: nam poetarum patria sunt. 4. Canĭte, luscinae et cicadae, et puel-
larum horas delectate! 5. Celeriter piratae Cretae oras invadunt, feminas rapiunt, villarum familias
delent, dearum tantum aras servant.
5 Il dativo
Verbi impero, as, are praebeo, es, ēre offrire, servio, is, ire servire,
dico, as, are dedicare comandare fornire essere schiavo di
dico, is, ĕre dire nuntio, as, are respondeo, es, ēre (anche in senso
do, as, are dare annunciare, riferire rispondere igurato)
dono, as, are donare pareo, es, ēre obbedire
22 Evidenzia il dativo nelle seguenti frasi, nelle quali non compare mai il genitivo.
LB ATTENZIONE Distingui: dico, as, are (prima coniugazione) “dedicare” da dico, is, ĕre (terza coniugazione)
“dire”.
1. Advena iliae epistulam scribit. 2. Ancilla, matronae pare! 3. Magistris parent discipulae. 4. In-
colae aram deae dicant. 5. Matronae iliis dicunt: “Filiae, magistrae parete!”. 6. Domina ancillis
imperat, ancillae dominae parent. 7. Agricola coronam iliae donat. 8. Puellae, deae rosas praebe-
te! 9. Epistulam advenae mittitis?
23 Nelle seguenti frasi distingui il dativo singolare dal genitivo singolare, poi traduci.
LB
ATTENZIONE Distingui: servo, as, are (prima coniugazione) + acc. “salvare”, “conservare” da servio, is,
ire (quarta coniugazione) + dat. “servire”, “essere schiavo di”.
1.Advena, insulae incolis victoriam nuntia! 2. Ancillae dominae serviunt; ancillae, dominae pa-
rete et iram dominae vitate! 3. Insulae incolae piratis pecuniam praebent, sed patriam non ser-
vant. 4. Magistra dominae iliae epistulam mittit. 5. Matrona epistulae iliae respondet. 6. Poe-
ta insulae incolis sententiam dicit; incolae, poetae sententiam audite! 7. Statuam deae dica,
agricola! 8. Inopiam vitamus, sed pecuniae non servimus. 9. Terra agricolis saepe pecuniam non
dat. 10. Poetae puellis fabulas narrant; poetarum fabulae puellas delectant.
25 Traduci le seguenti frasi consultando il dizionarietto per i termini che non conosci.
1. Ferae terram agricolae laedunt, piratae oram incolis. 2. Matrona puellae rosarum coronam do-
nat: nam puella semper matronae paret et deae servit. 3. Nebula semper est morae causă; nam nau-
tarum mercaturae obstat, pugnis molestiam parat, piratis tantum commoda est. 4. Philosophiae
sententiis pareo, discipulis sapientiam dono, doctrinae servio. 5. Senecta adulescentiae iustitiam
imperat, adulescentia senectae laetitiam praebet. 6. Non est apta famae Sardiniae incolarum du-
ritia. 7. Roma pugnarum et victoriarum memoriam historiae donat. 8. Romae militiă, Graeciae
philosophiă convenit; Roma, iube incolis pugnas; Graecia, dona advenis doctrinam! 9. Dianae et
Minervae aras dicas, sed dearum regulis non pares. 10. Amicitiă laetitiam, non discordiae causam,
puellis praebet.
6 L’ablativo
1. Puellae deae aram rosarum coronis ornant. 2. Fabulā puellas poetă delectat. 3. Victoriā statuam
deis dicamus. 4. Matronă timet villae (“per la sua fattoria”) piratarum audaciā. 5. Concordiā pa-
triam servant incolae, discordiā corrumpunt. 6. Ancillă poetarum fabulā puellam delectat. 7. Sar-
diniae incolis agricolae pecuniam industriā parant. 8. Dominae irā mală saepe est ancillarum
vită. 9. Agricolă, inopiam operā vita!
27 Traduci le seguenti frasi, nelle quali non è stata segnata la quantità della terminazione -a del
nominativo-vocativo singolare e dell’ablativo singolare.
LB
1. Discordia et invidia vitam corrumpĭmus. 2. Dearum ira nauta vitam amittit (“perde”). 3. Agri-
cola laetitiam pecunia quaerit, sed pecunia saepe laetitiam non dat. 4. Prudentia et iustitia gra-
tiam deae advena quaerit. 5. Dominae ilia deas semper colit et diligentia magistram semper delec-
tat. 6. Industria tantum, agricola, inopiam vita!
29 Traduci le seguenti frasi consultando il dizionarietto per i termini che non conosci.
1. Patientiā et constantiā magistra discipulis historiam narrat. 2. Dearum verecundiā aras ae-
diicamus: nam deas colimus et saepe tutelam petimus. 3. Incolae Siciliae saepe tragoediis et co-
moediis insulam celebrant. 4. Vulpeculă astutiā et peritiā gallinas rapit, non semper agricolae
plagam vitat. 5. Pugnarum constantiā et sagittarum requentiā tantum, non eloquentiā et veniā
piratas pellite, incolae! 6. Coronam athletae damus et victoriam pompā celebramus; puellae, este
paratae! 7. Minerva intelligentiam amat: nam sapientiae dea est et sententiarum copiā animas
alit. 8. Villa ferarum praesentiā secura non est: hastis, sagittis, plagis et vigiliā agricolae casas de-
fendunt. 9. Ancillă, patientiā et muniicentiā semper dominae grată es, tunicae et comae elegantiā
familiae gloriam da, operis famam et memoriam auge.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
La costruzione della frase:
confronto fra italiano e latino
ANALISI Questo laboratorio, attraverso un confronto fra le strutture della frase nelle due lin-
E TRADUZIONE gue, ti auterà a sviluppare le competenze fondamentali per la traduzione dal latino
all’italiano (ma anche dall’italiano al latino).
In italiano i complementi sono determinati: La medesima frase, con l’impiego di una struttura
■ dalla posizione che occupano nella frase (come meno classica, potrebbe essere espressa nella forma
l’oggetto che di norma si trova dopo il verbo); seguente, senza modiicare il signiicato:
■ dalla presenza delle preposizioni (“di, a, da, in, ■ Nautis laetitiam patriae memoriă parat.
con, su, per, tra, fra”) o di locuzioni che li intro- In tutti i casi la traduzione è sempre la medesima, in
ducono (es. “a causa di, al ine di”, ecc.). quanto le desinenze dei sostantivi confermano che:
Ricordiamo che la frase italiana segue normalmente − parat è il verbo transitivo (dunque mi aspetto un
lo schema soggetto - verbo - complemento diretto - complemento oggetto) ed ha un soggetto singo-
complementi indiretti. Facciamo un esempio: lare in quanto è di 3a persona singolare
■ Il ricordo della patria procura gioia ai marinai. − patriae è genitivo o dativo singolare oppure no-
In questa frase la posizione delle parole e la presenza minativo o vocativo plurale (le ultime due ipotesi,
delle preposizioni articolate “della” e “ai” chiarisco- dato che il verbo è al singolare, si eliminano); in
no inequivocabilmente che: base al senso lo considero genitivo, dunque com-
− “il ricordo” è il soggetto plemento di speciicazione
− “della patria” è speciicazione del soggetto − memoriă è nominativo o vocativo singolare;
− “procura” è predicato verbale transitivo escludiamo l’ablativo in quanto la terminazione
− “gioia” è complemento oggetto -ă è breve; pertanto è il soggetto della frase
− “ai marinai” è complemento di termine. − laetitiam è accusativo singolare, dunque è il com-
plemento oggetto del verbo transitivo parat
Non c’è alternativa a questa costruzione. Se infatti − nautis è dativo o ablativo plurale; in base al senso
cambiassimo la posizione delle parole, la frase cam- scegliamo la prima ipotesi e lo consideriamo com-
bierebbe senso o lo perderebbe del tutto. Proviamo: plemento di termine.
■ La gioia dei marinai procura il ricordo della patria.
[frase senza senso] Il lavoro del traduttore è allora il seguente:
■ se traduce dal latino all’italiano, deve riconoscere
■ Il ricordo dei marinai procura gioia alla patria. innanzitutto le terminazioni, quindi le funzioni
[frase di senso completamente diverso] logiche, per poi renderle nella lingua italiana;
■ se traduce dall’italiano, deve fare innanzitutto
In latino invece, lingua lessiva, il periodo può esse-
re costruito con libertà assai maggiore, in quanto la l’analisi logica della frase e in base a essa tradurre
terminazione chiarisce comunque il caso e quindi i termini con le terminazioni opportune.
la funzione logica dei termini, indipendentemente
dalla loro posizione. Veriica delle competenze
In base ai termini forniti, cerca di costruire in italiano
Pertanto la frase di partenza può essere tradotta nel se- tutte le frasi possibili di senso compiuto e di tradurle
guente modo, ricalcando lo schema della frase italiana: in latino secondo la costruzione soggetto - comple-
■ Memoriă patriae parat laetitiam nautis. menti - verbo, che la lingua latina predilige.
Se però io sposto le parole (costruendo peraltro una ■ la padrona - l’ancella - loda
“vera” frase latina, che solitamente predilige il sog- ■ del - l’avidità - contadino - terra - la - danneggia
getto all’inizio, il verbo in ultima sede e i comple- ■ procura - alla- non - la - il - denaro - saggezza -
menti indiretti posti prima dei termini di riferimen- ragazza
to), ottengo una frase di identico signiicato: ■ la cura - la natura - preserva - dell’isola - dei boschi
■ Patriae memoriă nautis laetitiam parat. ■ dei - marinai - i - pirati - l’insidia - temono
Riconoscere, analizzare, concordare e tradurre l’aggettivo come nome del predicato e come attributo
1. Piratae pulchras insulae oras vastant. 2. Bona fama poetas semper delectat. 3. Mala fama incolae
poetam vitant. 4. Sagittis multas feras vulneramus. 5. Magistra magnam industriam discipulae
laudat; nam sedulae discipulae magistris semper carae sunt. 6. Malae matronae deis inimicae sunt.
Matronae, iliis et ancillis bonae este! 7. Terra arida agricolis magnam inopiam parat. 8. Magnae
silvae feris gratae sunt. 9. Puellae antiquam deae aram pulchra rosarum corona ornant. 10. Nautae
fortunam adversam semper timent. 11. Cruenta pugna Graeciae incolae piratas fugant.
34 Traduci le seguenti frasi consultando il dizionarietto per i termini che non conosci.
1. Fabulă humanam vitam ostendit. 2. Multae et magnae dearum statuae sunt. 3. Ranae natură
pavida est. 4. Flavă comă puellis grată est. 5. Matronă bonā famā gaudet. 6. Fidam amicitiam
cole, honestă puellă, et discordiam vita! 7. Turbă molestă vitam otiosam agit. 8. Sicilia et Sardi-
nia insulae pulchrae, incolis amoenae et advenarum plenae sunt. 9. Orae alienae nautas accipiunt.
8 I complementi di luogo
Verbi
ambulo, as, are camminare, duco, is, ĕre condurre pervenio, is, ire giungere, pervenire
passeggiare invenio, is, ire trovare pugno, as, are combattere
appropinquo, as, are avvicinarsi maneo, es, ēre rimanere venio, is, ire venire
curro, is, ĕre correre pello, is, ĕre respingere vivo, is, ĕre vivere
discedo, is, ĕre allontanarsi pergo, is, ĕre dirigersi
35 Inserisci al posto dei puntini la forma corretta tra quelle proposte fra parentesi, poi traduci.
LB
RICORDA Il complemento di stato in luogo si trova molto spesso in unione con il verbo sum,
che assume in questi casi il valore di predicato verbale e può quindi venire tradotto, oltre che con
“essere”, anche con “esserci”, “trovarsi”, “stare”:
■ Domina in villā est. La padrona è (= si trova) nella fattoria.
■ In Italiā multae insulae sunt. In Italia ci sono molte isole.
38 Inserisci al posto dei puntini la forma corretta tra quelle proposte fra parentesi, poi traduci.
LB
ATTENZIONE I sostantivi pluralia tantum richiedono la concordanza al plurale degli elementi
(aggettivi, verbi) che ad essi si riferiscono:
Athenae clarae sunt. Atene è famosa.
39 Nelle seguenti frasi evidenzia i sostantivi che presentano particolarità di numero o di signiica-
to, poi traduci.
LB
ATTENZIONE Se il nome del predicato è costituito da un sostantivo, quest’ultimo concorda solo nel
caso con il soggetto, ma mantiene genere e numero propri.
Divitiae vitae beatae non semper causa sunt. La ricchezza non sempre è motivo di vita felice.
1. In Syracusarum villis multae divitiae sunt. 2. Filiae nuptiis domina in villa non est. 3. Insidiis
Syracusarum incolae piratas ab insula pellunt. 4. Pulchrae sunt iliae dominae nuptiae: ancillae, rosas
parate et deae aram coronis ornate! 5. Laudamus Athenas claras incolarum operis. 6. Magna ferarum
copia in silvis vivit. 7. “In fortunis non est laetitia”, poetae saepe scribunt. 8. Litterae hebarum incolis
copiarum victoriam nuntiant. 9. Dominae minae causa curarum ancillis sunt. 10. Athenarum copiae
magna audacia et cruenta pugna e Graecia Persarum (“dei Persiani”) copias pellunt. 11. Athenae lit-
terarum patria sunt.
40 Traduci le seguenti frasi riassuntive sulle particolarità della prima declinazione, ricorrendo al
dizionarietto per i termini che non conosci.
1. Caelicolum iram, minas et insidias timetis; hostiis in aris caelicolas mitigate! 2. Copiarum ini-
micarum minas vigiliis reprimimus: nam providentiă incolarum ingeniosa tutela est. 3. haeba-
rum duritiă subitarum indutiarum causă est; nam Beotiae incolarum insidiae et astutia famosae
sunt. 4. In angustias militia pervenit, copiae in vicina silva sistunt et palis et dolabris viam amplii-
cant. 5. Syracusarum copiarum victoriam Athenarum incolis litterae nuntiant.
41 Completa le frasi scegliendo la forma corretta fra quelle proposte, poi traduci.
LB 1. Discipulae litteras/litteram discunt in scholā. 2. Pugnae/pugnas saepe in vita/vitae causă aerumnae
sunt. 3. In ripam/ripā multae viŏlae crescunt. 4. Incolae insularum/insulis timent procellam. 5. An-
LB Gli abitanti della Sicilia sanno procurarsi una vita prospera con le loro attività e sanno difenderla dagli
attacchi dei nemici.
1 In insulā Siciliā vită incolarum pulchră est: agricolae terram colunt et industriā matronis et
2 iliis magnam divitiarum copiam praebent, nautae a Siciliā ad Asiae insulas pergunt et in
3 oris multas divitias inveniunt; saepe in insularum silvas perveniunt, ubi (“dove”) multae et
4 magnae ferae sunt. Itaque (“e così”) audaciā et cruentis pugnis ad patriam magnam praedam
5 ducunt. Saepe Syracusarum incolae (Syracusae in Siciliā sunt) ab advenis divitias suas (“lo-
6 ro”) difendunt. Nam piratae ad Siciliae oras saepe veniunt et incolis magnas minas parant: e
7 viis dominae discedunt et ad villas currunt; matronae iliae et ancillae deis coronas praebent
8 et dicunt: “Deae, patriae victoriam donate!”. Interea (“nel frattempo”) nautae et agricolae ad
9 insulae oras currunt: piratae ad terram appropinquant, sed Syracusarum incolae multis sa-
10 gittis a Siciliā piratas pellunt et ab advenis patriam servant.
1 Italiă pulchră et variă Europae peninsulă est; multae insulae coronam Italiae faciunt et oram
2 ornant velut (“come”) margaritae. Praecipue (“soprattutto”, avv.) agricolae in Italiā vivunt,
3 in parvis casis habitant, vitam rusticam in silvis ducunt, uvae et olearum copiam, divitiarum
4 et pecuniae penuriam habent. Sed in pugnā agricolae militiam faciunt et terram ab advenis,
5 oram a piratis defendunt. In villā rusticā est familiă: agricolă, matronă, iliae et ancillae.
6 Agricolă terram colit et Dianae (Diană enim in silvis habitat et feras pharetrā et sagittis ex
7 latĕbris excitat et necat) aras custodit et multas hostias immolat; matronă ilias alit et sem-
8 per puellarum et ancillarum diligentiam laudat, neglegentiam obiurgat; iliae telam texunt,
9 saltare discunt, in pausis pulchras viŏlas et rosas saepe decerpunt, in villam ducunt et aviae
10 matronaeque donant, laetitiā gaudent et in deliciis naturae, inter (+ acc.) luscinias et cica-
11 das, vivunt; ancillae autem (“invece”) industriam domesticam habent et modicas cenas her-
12 bis, vitulinā, suillā agricolae, dominae et puellis parant. In villā beată et serenă vită est, vitae
13 urbanae curis et incolarum advenarumque requentiā vacuă (+ abl.).
ATTIVITÀ SUL TESTO
■ Il verbo sum è utilizzato tre volte nel brano: riconosci le diverse funzioni con cui è impiegato,
distinguendo fra funzione copulativa e funzione di predicato verbale.
■ I termini evidenziati possono esprimere più di un caso: precisa quale sia espresso nel testo, chiarendo
le motivazioni della tua scelta.
1. Italiae (riga 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. aviae (riga 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. margaritae (riga 2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. naturae (riga 10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. sagittis (riga 6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. agricolae (riga 12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. iliae (riga 8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
■ Evidenzia i complementi di luogo presenti nel brano e riportali nella tabella distinguendo fra stato in
luogo, moto a luogo e moto da luogo.
COMPLEMENTI DI LUOGO
Stato in luogo Moto a luogo Moto da luogo
4 SECONDA DECLINAZIONE
UNITÀ Lupus in fabula Sufissi nominali (1) Dopo la caduta di Troia
lupus, i m. lupo
Singolare Plurale
Nom. lupus il lupo lupi i lupi
Gen. lupi del lupo lupōrum dei lupi
Dat. lupo al lupo lupis ai lupi
Acc. lupum il lupo lupos i lupi
Voc. lupe o lupo lupi o lupi
Abl. lupo con/per il lupo lupis con/per i lupi
3 I complementi di compagnia, modo, argomento, moto per luogo [▶MANUALE 35.2; 36.1.4]
■ Complemento di compagnia o di unione
● cum + ablativo
In horto dominus cum amico ambulat. Nel giardino il padrone passeggia con l’amico.
■ Complemento di modo
● cum + ablativo, quando si tratta di un sostantivo semplice
Servi, domino cum diligentiā semper parete! Servi, obbedite sempre al padrone con diligenza!
● ablativo semplice o cum interposto quando il sostantivo è accompagnato da un aggettivo
Servi, domino magnā diligentiā (o magnā cum diligentiā) semper parete!
Servi, obbedite sempre al padrone con grande diligenza!
■ Complemento di argomento
● de + ablativo
Poeta fabulam de dolo lupi narrat. Il poeta racconta la storia dell’inganno del lupo.
■ Complemento di moto per luogo
● per + accusativo o ablativo semplice (se indica passaggio obbligato)
Equi per campum ad luvium perveniunt. I cavalli attraverso la pianura giungono al iume.
Pervenio viā Sacra Arrivo attraverso la via Sacra.
■ I sostantivi come puer, pueri mantengono la e in tutta la declinazione, quelli come liber, libri
la conservano solo al vocativo singolare
■ Come vir, viri si declinano i suoi composti triumvir “triumviro”, decemvir “decemviro” ecc.
AVVERSATIVE
ma, però, invece Esempi
sed (la più frequente) Catilina strenuus sed pravus erat. Catilina era coraggioso, ma malvagio.
at (la più forte) Secunda erat fortuna, at tribuni incerti erant.
La sorte era favorevole, ma i tribuni erano esitanti.
autem, vero (le più deboli) Barbari fugiunt, Romani autem in castris manent.
I barbari fuggono, i Romani però rimangono nell’accampamento.
DISGIUNTIVE
o, oppure Esempi
aut (pone un’alternativa netta) Philippus (aut) odium aut amicitiam excitabat. Filippo suscitava (o) odio o amicizia.
vel (pone un’alternativa libera) In proelio Romani (vel) pilis vel gladiis pugnabant.
Nella battaglia i Romani combattevano (o) con i giavellotti o con le spade.
-ve (la più rara, enclitica) Albus aterve. Bianco o nero.
ESPLICATIVE
infatti Esempi
nam/namque (all’inizio di frase) Romani Gallos vincunt; nam Galli proelio defessi erant.
I Romani prevalgono sui Galli; infatti i Galli erano siniti per la battaglia.
enim Discipuli magistrum timebant; magister enim severus erat.
(dopo la prima parola della frase) Gli alunni temevano il maestro; il maestro infatti era severo.
Riconoscere, analizzare e tradurre i sostantivi maschili e femminili in -us della seconda declinazione
2 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice; individua quindi il caso e il numero
di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
LB
ESEMPIO lupo ➞ lup- o ➞ dativo singolare; ablativo singolare
1. modum 2. pŏpulorum 3. lucis 4. medicos 5. morbi 6. ludo 7. colonum 8. locis 9. fago 10. cap-
tivi 11. domine 12. legatos 13. laure 14. annorum.
4 Nella seguente lista individua le due forme che non appartengono alla seconda declinazione.
LB gladio sagittis domine locos luci ferae servis captivis amice campis fagi
2 L’apposizione
1. Nilus in Aegypto est. 2. Ad Nilum, luvium Aegypti, appropinquamus. 3. In villae hortis fa-
gos et pōpulos videmus. 4. Amicos idos domini ilii amant. 5. Medice, morborum causas quaere!
6. Discipuli, iram, animi morbum, semper vitate! 7. Medici morbos pŏpuli, philosophi mor-
bos animi curant (da curo, as, are “curare”). 8. Muri Romanos a Gallorum insidiis defendunt.
9. Homerus poeta magnā famā dignus est: discipuli, Homerum poetam semper legite! 10. Sicili-
ae incolae Neptuno deo ludos magnos parant. 11. Germani, strenuus pŏpulus, ad locum aridum
captivos ducunt. 12. Servi, strenui este et tribuno servite! 13. Serve, callidus es, dominis pare et
dominorum iram vita! 14. Liberti dominis idi semper non sunt. 15. Romanorum legati in Sar-
diniam veniunt: nuntii victoriae sunt. 16. Servus animo et gladio villam domini defendit. 17. In
villae horto dominus ambulat et ilio Homerum legit. 18. Amici morbo Philippus, Pyrrhi legatus,
ad ludos non venit. 19. Coloni Neptunum semper colunt; nam deus colonos ex adversa fortuna
saepe servat. 20. In luco est Mercurii dei ara: ad lucum domini ilius pergit, in lucum pervenit et
dei aram magno coronarum numero ornat. 21. Romanorum gladii longi non sunt, sed magnus
est Romanorum animus: gladiis et animo strenuo Romani Gallos fugant. 22. Si (“se”) domini
iusti sunt, iusto animo servi domino parent. 23. Victoria Romanorum patriae multos Germano-
rum captivos parat.
1. Lupi in lucis puellas terrent. 2. Pŏpulus poetarum et philosophorum sapientiam dilĭgit. 3. Sociorum
divitiae Romae gratae sunt, inimicorum gladii curas Romanis, pŏpulo strenuo, dant. 4. Pōpulis domină
hortum ornat et natorum oculos delectat. 5. Serve, ad ilios meos pervĕni et libertorum malos dolos nun-
tia! 6. Fagos, cupressos, piros agricolă colit: nam sedulus est et divitiarum magnā copiā et diligentiae famā
dignus est. 7. Ex casā et campo in Bacchi lucum, in insula Sicilia dominus venit et in aris hostias immo-
lat. 8. Pŏpuli Romani legatus amicitiam et gratiam claro poetae ostendit. 9. Galli , pŏpulus ferus, longā
pugnā adversarios vincunt et victoriā laeti sunt: nam strenuo animo pugnant. 10. Iusto animo servi domi-
no parent: nam iusti domini idis servis semper grati sunt. 11. In mundo terră, ventus, aquă et focus divinā
operā et miro modo naturam creant. 12. Natos in pinum sedulă aquilă ponit et cibum in campis laetis petit.
Riconoscere, distinguere e tradurre i complementi di compagnia, modo, argomento e moto per luogo
1. Vergilii fabula de equi dolo discipulos delectat. 2. Domini ilii in viis cum philosopho ambu-
lant. 3. Oculi domini fagos villae cum laetitia vident. 4. Legati incolis Siciliae insulae de magna
Romanorum victoria narrant. 5. Strenuo animo Graecorum copiae oras insulae Euboeae (“Eubea”)
defendunt. 6. Tribuni cum equis per terras aridas a silvis discedunt et ad locum certum copias du-
cunt. 7. Cum audacia Graeci cum Romanis pugnant, sed Romanorum copias non pellunt. 8. Li-
berti ilius de captivorum fuga tribuno narrat. 9. Vergilius de Aeneae (genitivo singolare “di Enea”)
fuga ab Asia ad Italiam et de Neptuni ira narrat: discipuli, magna cum diligentia fabulam poetae
de Aeneae curis legite et animum eius (“di lui”, “suo”) semper laudate!
10 Riconosci i complementi evidenziati nelle seguenti frasi, precisali negli spazi tra parentesi, poi traduci.
1. Legati per campos (..........................) procedunt et captivos patriae parant. 2. De avido morbo
(.....................) medici cauto modo (..................) saepe disputant et dubiam causam quaerunt. 3. Nuntius
cum populo (.....................) avorum gloriam et famam poetarum in ludis (.....................) celebrat. 4. A lu-
vio Pado (.....................) saepe deus venit et animum nautis dat magnā cum iduciā (.....................). 5. Fero
gladio (.....................) dominus servi oculum vulnerat, sed medicus diligentiā (.....................) plagam et mor-
bi causam curat. 6. Avus puellis de populi animo (.....................) narrat, sed puellae ludos, non historiam
amant. 7. Captivi ex muris (.....................) in silvas (.....................) perveniunt et per lucos (.....................)
citis equis (.....................) fessi sed securi currunt. 8. Legatorum magnus numerus nuntiis (.....................) et
populi animus iustitiā (.....................) gladios colonorum in insula Melĭta vincunt.
4 I sostantivi neutri
11 Completa la seguente tabella declinando il termine in neretto nel caso e numero richiesti.
LB nom. sing. auxilium dat. sing. auxilio acc. plur. auxilia
nom. plur. saecula acc. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . voc. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
acc. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gen. sing. oppidi gen. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
nom. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. plur. periculis
gen. sing. praecepti abl. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . voc. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
abl. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nom. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. sing. otio
voc. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . acc. plur. oicia nom. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gen. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . acc. sing. negotium abl. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gen. plur. templorum dat. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . abl. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Multa et magna sunt belli pericula. 2. Aegyptus Nili luvii donum est. 3. Concilium popu-
li Romani tribunum in exilium pellit. 4. Luna in caelo nautarum animos delectat. 5. Populi
Romani imperium Gallorum et Germanorum odii causa est. 6. Proeliorum fortuna saepe certa
non est. 7. Populorum odium causa bellorum saepe est. 8. Fatum Romanis fortunam adversam
parat. 9. Romani cum Gallis et Germanis multa proelia pugnant. 10. Consilia mala multorum
damnorum causa semper sunt. 11. Graeciae populi deos colunt: saepe Neptuno et Mercurio tem-
pla et statuas dicant. 12. Ab oppidi muris Galli per campum signa Romanorum vident. 13. In
convivio ancillae amicis domini vinum praebent. 14. In foro discipuli cum philosopho ambulant
et magno studio verba eius (“di lui”, “sue”) audiunt. 15. Graeci legatos cum magna auri et argenti
copia ad Philippi regnum mittunt. 16. Coloni multas feras pilis et telis vulnerant et per silvas fu-
gant. 17. Cruentum est proelium et fortuna adversa est, sed legatus cum novis copiis ad oppidum
appropinquat. 18. Philosophi otium semper quaerunt; nam bonum otium vitium non est. 19. Phi-
losophorum exempla et praecepta semper clara sunt. 20. Philosophus discipulis dicit: “Odium ani-
mum corrumpit et ad mala facta impellit (“spinge”)”.
15 Riconosci i complementi evidenziati, precisali nello spazio tra parentesi, poi traduci.
1. Persae et Graeci multis et cruentis proeliis (............................) pugnant, sed belli fatum varium et in-
certum est. 2. Auro et argento (............................) servos domini emunt, sed iliorum iliarumque be-
nevolentiam divitiis (............................) non comparant. 3. Lupus et agnus ad rivum (............................)
veniunt et de aqua limpida (............................) disputant, sed lupi malum ingenium vincit et agni
vitam truncat. 4. Per magna regna (............................) Darius citis equis (............................) nuntios
mittit et acuto consilio (............................) sociorum negotia observat. 5. Aesopus fabularum mate-
riam in naturae exemplis (............................) reperit, Phaedrus fabulas magno studio (............................)
polit. 6. A bello Iugurthino (............................) Romani in patriam (............................) per pontum
(............................) veniunt victoriā (..........................) laeti (...................). 7. Cum amicis (............................)
de negotiis tuis (............................) saepe disputas, sed superbiā tuā (............................) amicorum consi-
lia non audis. 8. Pompeius Magnus, honestae vitae magnum exemplum (............................), periculo
suo (............................) saepe patriam servat et posteris (............................) claram famam tradit.
Verbi convŏco, as, are chiamare (insieme), peto, is, ĕre chiedere (con a/ab +
accuso, as, are accusare, radunare ablativo della persona a cui si
rimproverare excĭto, as, are suscitare, provocare chiede)
ago, is, ĕre fare, occuparsi di, existĭmo, as, are stimare, valutare, puto, as, are pensare, considerare,
trattare ritenere credere
appello, as, are chiamare habeo, es, ēre avere, possedere, relinquo, is, ĕre lasciare,
bibo, is, ĕre bere tenere abbandonare
cesso, as, are smettere di (+ ininito) impello, is, ĕre spingere, indurre sumo, is, ĕre prendere, afferrare
committo, is, ĕre intraprendere, (con ad + accusativo) tolero, as, are sopportare, tollerare
attaccare, compiere (una cattiva moveo, es, ēre muovere, provocare, terreo, es, ēre atterrire, spaventare
azione) turbare vinco, is, ĕre vincere, prevalere (su)
compăro, as, are 1. preparare, munio, is, ire fortiicare, proteggere voco, as, are chiamare, invitare
procurare; 2. mettere a confronto ostendo, is, ĕre mostrare, presentare
Riconoscere, analizzare e tradurre le forme dell’imperfetto e del futuro semplice attivi delle quattro
coniugazioni e di sum
20 Traduci le seguenti frasi, poi modiica le voci verbali evidenziate inserendo negli spazi le corri-
spondenti forme di imperfetto e futuro.
LB
ESEMPIO Romani bellum parant ➞ (parabant/parabunt).
I Romani preparano (preparavano/prepareranno) la guerra.
1. Philosophus prudentiae clara exempla ostendit (. . . . . . . . . . . . . . . . /. . . . . . . . . . . . . . . ). 2. Tribunus amicis mul-
ta dona praebet (. . . . . . . . . . . . /. . . . . . . . . . . . ). 3. Ingenium invidiā corrumpis (. . . . . . . . . . . . . /. . . . . . . . . . ). 4. Ami-
cis idis semper amicus sum (. . . . . . . . . . . . . . . /. . . . . . . . . . . . . . ). 5. Saepe famae nimium (“eccessivo”) stu-
dium habemus (. . . . . . . . . . . . . . /. . . . . . . . . . . . . ). 6. Magnā curā magistrarum consilia auditis (. . . . . . . . . . . . . . . . .
LESSICO di BASE
Avverbi rustra invano male male repente improvvisamente
bene bene iam già, ormai olim una volta, un tempo tamen tuttavia
LB Dopo la sua fondazione, Roma ha conquistato nuovi territori, ma si trova quasi priva di donne (femina, ae
“donna”); allora Romolo (Romulus, i), il primo re dei Romani, escogita uno stratagemma: invita a Roma i
Sabini (Sabini, orum) e rapisce le loro donne.
1 Iam Romani initimos (“coninanti”) populos multis proeliis et bonā fortunā vicerant (“avevano
2 vinto”). Romae (“a Roma”, stato in luogo) erant multi campi et multi viri (“uomini”), tamen mul-
3 tae feminae non erant. Frustra Romulus legatos ad oppida initima mittebat et ab incolis feminas
4 petebat: nullo loco (“in nessun luogo”) advenae Romanorum legatos bene accipiebant (“accoglie-
5 vano”). Romani initimorum iniurias male tolerabant et iam animo bellum parabant. Olim Ro-
6 mulus ludos parat et initimos vocat. Multi ex oppidis initimis veniunt – nam novum oppidum
7 et ludos magnos videre cupiebant (“desideravano” + ininito) – ex his (“fra questi”) Sabini cum
8 multis feminis. Romani Sabinos, populum ferum, bene accipiebant: per oppidum vias ducebant,
9 nova templa ostendebant, ad convivia vocabant. Iam ludorum hora (“momento”) venit, iam oculi
10 et animi advenarum ludis attenti (“attenti”) erant; repente Romani Sabinorum feminas rapiunt
11 (“rapiscono”), Sabini ex oppido fugiunt (“fuggono”) et bellum iam parant.
24 Traduci le seguenti frasi prestando attenzione alla presenza di cum + indicativo e cum + ablativo.
LB 1. Cum in convivio vinum bibis, iram vita! 2. Cum poeta fabulas narrabat, discipuli magno cum
studio audiebant. 3. Cum in foro ero, cum amicis ambulabo. 4. Tribunus strenuus, cum fortuna
pugnae adversa est, ad locum certum copias ducit. 5. Serve, cum domini iram non excitabis, securus
eris. 6. Gaudium magnum animos Romanorum habebit, cum victoriae nuntius in oppidum perve-
niet. 7. Laetam puta vitam, cum amicum idum invenies. 8. Cum Romani bellum committebant, a
deis auxilium petebant. 9. Cum in domini horto cum amicis eramus, in fagorum umbra (umbra, ae
“ombra”) magno cum gaudio Vergilium poetam legebamus. 10. Cum Graeci patriam relinquebant,
saepe in Italiam perveniebant et locum oppido novo aptum quaerebant. 11. Philosophus, cum in
horto cum discipulis ambulabat, discipulis dicere non cessabat: “Invidiam vitate; nam invidia ani-
mum ad odium impellit: invidia mala facta saepe committetis”.
fortunas parat. 6. Romani triumphum celebrabant, cum inimicae copiae gladios et tela, bellica fer-
ra, deponebant et Romanorum imperiis obtemperabant. 7. Pompeius, cum socios proelio paratos
videt, fossā et vallo oppidum cingit et, cum pericula copiarum foederatarum cognoscit, bellum indi-
cit. 8. Cum ab otii imperio soluti erimus, multa et bona negotia animo prompto agemus. 9. Cum
pontum videbunt, Graeci laetitiā et gaudio clamabunt. 10. Urbano modo et bono animo legati de
concordiā cum sociis disputabant, cum nuntius inimicorum adversa consilia nuntiabat.
Sostantivi in -er (e in -ir) faber, bri fabbro, arteice vir, i uomo, marito
ager, gri territorio, campo magister, tri maestro, capo
(coltivato) minister, tri servitore, aiutante Nomi propri in -er
aper, pri cinghiale liber, bri libro Alexander, dri Alessandro
arbiter, tri arbitro, giudice puer, i ragazzo Auster, tri Austro
caper, pri caprone triumvir, i triumviro (vento del Sud)
Riconoscere, analizzare e tradurre i sostantivi maschili in -er (e in -ir) della seconda declinazione
27 Nelle seguenti frasi sottolinea la forma corretta fra quelle date fra parentesi, poi traduci.
LB 1. Romani dictatorem (acc. sing. “il dittatore”) ( magisterum/magistrum ) populi appella-
bant. 2. Magno studio pueri Homeri (liberos/libros) legent. 3. Vir mala facta cum malis (mini-
steris/ministris) committebat. 4. Germani Gallorum (ageros/agros) vastabant. 5. (Alexanderum/
Alexandrum) Homeri (liberi/libri) delectabant. 6. In (ageris/agris) coloni hastis (aperos/apros)
fugabant. 7. (Magisteri/Magistri) pueris sedulis praemia dabunt.
1. Austrum timete, pueri; Auster enim morbos parat. 2. Ab amicis nec pecuniam nec divitias sed auxi-
lium in periculis petemus. 3. Magister non erit in foro; nam in morbo est. 4. Malum putabimus virum,
cum divitias neque concordiam quaeret. 5. Magistri praecepta studio diligentiaque audite, pueri. 6. Ma-
gistri saepe severi sunt, sed pueri seduli bono animo eos (“li”, acc. plur. m.) audiunt; magistri enim pueris
praecepta bona semper dant. 7. Ministri triumvirum e populi irā servabant; nam viri Romani nec liberi
(“liberi”) erant neque iniustum triumviri imperium tolerabant. 8. Tribunorum consilium viri iustum
non existimabant; nam populus Romanus a tribunis concordiam petebat nec discordiam. 9. Aut iusto
aut iniusto consilio Graeci Philippum de negotiis suis (“loro”) arbitrum vocabant. 10. In foro Romano
multi erunt viri; nam triumviri viros convocabunt; patria enim in magno periculo est.
LB La saggezza umana ha sempre messo in guardia gli uomini dall’ira, causa spesso di sciagure irreparabili,
come dimostra un famoso episodio della vita di Alessandro Magno.
1 Iram philosophi antiqui magnum vitium putabant; saepe enim ira damnorum multorum cau-
2 sa est, animum movet atque ad mala consilia impellit. “Iram vitate, pueri”, dicebant discipulis
3 magistri; “Ira avida poenae est”, dicebat philosophus Romanus. In libris discipuli de irae pericu-
4 lis clara exempla inveniebant. Alexander, Philippi ilius, ad convivia amicos saepe convocabat.
5 Cum amici ad Alexandrum veniebant, laeti erant, sed Alexandri iram semper timebant. Olim,
6 cum in convivio amici Alexandri – maxime Clitus (“soprattutto Clito”) – multis verbis Philippi
7 facta bellaque laudabant, monumentum (nom. sing. n., “ricordo”) Philippi factorum Alexandro
8 animum movet. Alexander, qui (nom. sing. m., “il quale”) in conviviis multa vini pocula saepe
9 bibebat, iam ebrius (“ubriaco”) amico dicit: “Clite, cum Alexandrum cum Philippo comparas,
10 Philippi famam magnam, Alexandri parvam putas!”. Clitus autem, vir in bello strenuus atque
11 amicus idus Alexandri, Philippi facta laudare non cessabat ac ilii iram magis magisque (“sem-
12 pre più”) excitabat. Repente Alexander hastam sumit et Clitum necat.
1. In pelago nautae magnam nummum copiam inveniebant. 2. Romae viri liberos in forum saepe du-
cebant. 3. Coriolis vel Pompeis magnus virorum numerus Romam ad ludos veniebant. 4. Cum Athe-
nis eris, ili mi, studio ac diligentia philosophorum verba audi! 5. Odii virus animum multorum vi-
rorum corrumpet. 6. Multae divitiae et Athenis et ab Asiae oppidis Romam perveniebant. 7. Athenis
pueri philosophorum praecepta in foro saepe audiebant. 8. Ex hibernis tribunus copias ducebat atque
ad castrum pergebat. 9. Magister locos Vergili de Aeneae (“di Enea”) fuga Troiā (Troia, ae “Troia”) le-
get. 10. Mala Antoni consilia patriae ruinam dabunt: Antoni, et imperi et divitiarum neque iustitiae
avidus es. 11. Iniustum triumvirum imperium ad odium vulgus impellet. 12. In agris coloni cum ser-
vis vel ancillis agrorum diis dona dant. 13. Copiae Romanorum impedimenta in castris relinquunt
et repente cum equis armisque Coriolos pergunt. 14. Dubia erat fortuna proeli: tribunus ad loca certa
copias ducebat et auxilia a populo Romano petebat.
31 Nelle seguenti frasi evidenzia le particolarità della seconda declinazione, riconosci i comple-
menti in neretto (precisandoli nello spazio apposito) poi traduci.
1. Vulgus, cum in foro (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) operam non dat, oppido nimium periculum est. 2. Au-
xilia in castra (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) perveniebant et in tabernaculis arma et impedimenta pone-
bant. 3. Legatus Lacedaemonius Argos (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) perveniebat et, cum erat in populi
praesentiā, auxilia ab Argivis petebat. 4. Cum vesper erit, in aris agni exta sacrorum minister po-
net, auspicia auspicabit, superis inferisque assiduo scrupulo (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) hostias immo-
labit. 5. Cum Athenis (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) decedo, per Graeciam raedā iter (“viaggio”, compl.
ogg.) percurro, per pelagus (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) navigo et in Italiam (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
pervenio, postremo Brundisii (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ), in amicorum villa, consisto. 6. Deum
clementiā et virorum prudentiā (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) copiae in castra salvae revertunt, sed
impedimenta in luvii ripā iacent et inimicis praedă erunt. 7. Boni libri multos locos aviă puel-
lae legebat et verba animo quieto (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) susurrabat. 8. “Tu quoque (“anche”)
Brute, ili mi”, dicebat Caesar (“Cesare”, sogg.), cum coniuratorum sicae viro plagas per tunicam
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) deigebant. 9. Divitias piratae rapiunt (“rubano”), concordiam non cogno-
scunt: nam piratorum natură barbară est et vită procedit per pelagus, in speluncis et latrociniis
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) in orae oppidis. 10. Domină, irā incensă peridiae nuntio (. . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ), veneno (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) peridum virum occidit, cum vir Pompeiis
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) Romam (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ) revertit et portā in vestibulum per-
venit.
1 Cum Caesar Auximo (Auximum, i “Osimo”, nome di città) cum magno virorum equorumque
2 numero agrum Picenum (Picenus, a, um, “Piceno”) percurrit (“attraversa”), ex agri oppi-
3 dis legati ad eum (“a lui”) veniunt. Caesar auxilia imperat: oppidorum incolae multos viros
4 mittunt. Cum novis copiis Ascolum (Ascolum, i “Ascoli”, nome di città) Picenum pergit. Id
5 (“questa”, da riferire a oppidum) oppidum Lentulus (Lentulus, i “Lentulo”), Pompeii legatus,
6 habebat. Cum Ascolum Picenum Caesar iam appropinquabat, Lentulus, vir nec strenuus nec
7 idus, ad pugnam animos virorum non excitat neque arma sumit, sed repente oppidum relin-
8 quit. Multi viri tamen Ascoli manebant. Lentulus per agrum Picenum ad castra Vibulli, ami-
9 ci Pompei, pervenit. Vibullius imperia Pompei nuntiat: Lentulus Romam perget, Vibullius
10 cum armis impedimentisque Corinium (Corinium, i “Corinio”, nome di città) perveniet et
11 pugnae copias comparabit. Interea (“Nel frattempo”) Caesar Ascolo Piceno Corinium perve-
12 niebat; rustra viri Vibulli loca defendebant: Caesar et strenuo animo et proelio cruento vincit
13 atque Corinio Vibulli copias pellit.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello civili)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Differenza fra cum preposizione
e cum congiunzione
ANALISI
Questo laboratorio fornisce alcuni consigli che ti aiuteranno a distinguere cum pre-
E TRADUZIONE posizione da cum congiunzione, in vista di una corretta comprensione e traduzione.
In questa Unità hai incontrato la parola cum nel- trova davanti a un periodo costituito da due propo-
le sue due principali funzioni di preposizione e di sizioni: la prima, introdotta dal cum + indicativo,
congiunzione: è una temporale, mentre la seconda è la principale,
■ nella funzione di preposizione cum, seguito dal che presenta al suo interno un complemento di com-
caso ablativo, esprime il complemento di compa- pagnia (cum magistro). Pertanto la traduzione sarà:
gnia/unione e il complemento di modo e si tradu- “Quando il ragazzo è a scuola, insieme con il mae-
ce con la preposizione italiana “con”; stro apprezza le parole dei poeti”.
■ nella funzione di congiunzione cum, seguito da ■ Puer cum magistro poetarum verba cum diligentia
un verbo al modo indicativo, esprime una propo- dilĭgit, cum in schola est.
sizione temporale e si traduce con “quando”. Qui si riscontra la presenza di tre cum: il primo se-
Per non confondersi e procedere correttamente alla guito dall’ablativo magistro, il secondo dall’ablati-
traduzione è indispensabile un’analisi accurata del- vo diligentia, il terzo seguito da un complemento
la frase latina. Considera le seguenti osservazioni: di luogo. La frase presenta due forme verbali e sa-
■ nel caso in cui si incontri cum seguito da un so- rà dunque costituita da due proposizioni: la prima,
stantivo o da una coppia aggettivo-sostantivo in cioè la principale in quanto non introdotta da alcu-
caso ablativo, siamo quasi certamente in presen- na congiunzione, presenta un complemento di com-
za di un complemento; valuteremo poi, in base al pagnia e uno di modo (deduciamo la natura dei due
contesto, se si tratti di un complemento di com- complementi dal contesto e dai termini impiegati);
pagnia, di unione o di modo; la seconda frase invece è una temporale introdotta
■ nel caso in cui cum non sia seguito da un ablati- da cum e avente come verbo est. La traduzione della
vo, ma da un sostantivo in altro caso oppure da un frase pertanto è: “Il ragazzo insieme con il maestro
verbo o da altra parte del discorso, è molto proba- ascolta con attenzione le parole dei poeti, quando è
bile che si tratti di una proposizione temporale; a scuola”.
la certezza ci verrà data dall’analisi del periodo,
che evidentemente dovrà essere composto da più Veriica delle competenze
di una proposizione: infatti, oltre alla tempora- Nelle seguenti frasi distingui il cum congiunzione dal
le introdotta da cum, avremo anche la principa- cum preposizione; poi traduci.
le (nella frase in questione troveremo quindi due 1. Cum (............) amicum videt, puer auxilium pe-
voci verbali non coordinate fra loro). tit et cum (............) diligentiā consilium ei (“a lui”)
dicit. 2. Cum (............) odio populus tirannum a
Vediamo alcuni esempi. patriā pellebat. 3. Puer cum ( ............) amicis in
■ Puer cum magistro poetarum verba dilĭgit.
agricolae fundum currit et cum (............) astutiā
Notiamo la presenza di cum seguito dall’ablativo di mala abripit. 4. Cum (............) iliam meam cum
magister; si tratta evidentemente di un complemen- (............) ancillis video, puellae ingenium et servarum
to di compagnia, pertanto la traduzione della frase amicitiam existimo. 5. Cum (............) prudentiā sed
sarà: “Il ragazzo con il maestro apprezza le parole constantiā philosophus bellum spernet, cum (............)
dei poeti”. in populi presentiā erit. 6. Cum (............) deum oras,
■ Cum puer in schola est, cum magistro poetarum semper auxilium pete cum (............) constantiā: deus
verba dilĭgit. consiliis tuis favebit. 7. Cum (............) in Graeciam
Qui si è in presenza di due cum: il primo è seguito cum (............) Homeri libro veniam, virorum anti-
da un nominativo, il secondo da un ablativo; data quorum memoriam magnā cum (............) laetitiā
la presenza di due voci verbali, cioè est e diligit, ci si colam.
1 Historiă multos viros egregios memoriae tradit, populorum mira gesta domi militiaeque (“in
2 pace e in guerra”) narrat, ingeniorum humanorum prudentiam et virtutem (“coraggio”) pue-
3 ris tradit. Alexander, cum universi mundi populos et oppida subigere desiderabat, magnas co-
4 pias in Macedoniā, Greciae orā et virorum strenuorum patriā, colligebat et parvis scaphis ex
5 Macedoniā in Asiam perveniebat. Saevis bellis Darīum vincebat, Persarum copias armis et
6 callidis consiliis debellabat, imperium suum universae provinciae imponebat. Inde Alexan-
7 der per silvas et agros in Indiam perveniebat sed copiae, assiduis pugnis fessae, desiderabant
8 parentes (“genitori”, acc. plur.), feminas, ilios et ilias, patriam iterum videre. Sic Alexander,
9 vir potentiae avidus, consilio renuntiabat. Romae Caesar (“Cesare”, nom.) cum Pompeio et
10 Crasso mundum dividebat, Galliam obtinebat, magnum bellum parabat et imperium novae
11 provinciae desiderabat; ab hibernis legatos Romam mittebat et Romanis de gestis suis narra-
12 bat. Seditiones (“rivolte”, acc. plur.) Germanorum etiam compellebat, in silvis et in Rheni ripis
13 castra ponebat, proeliis cruentis pugnabat et vincebat, non sine damnis, sed magnā cum gloriā
14 et praedā immensā. Sed in patria Caesar multos adversarios victoriis et politicis consiliis habe-
15 bat et insidiis intericiebatur (“veniva ucciso”); Romă, post Caesaris (“di Cesare”, gen.) letum,
16 bellum intestinum multis victimis et damnis oppetebat.
17 Alexander et Caesar, viri egregii, magnam gloriam in vita obtinebant, etiam nunc in libris me-
18 rita est eorum (“loro”) famă, semper in scholis magistri et discipuli de Alexandro et Caesare (“di
19 Cesare”, abl.) narrabunt et scribent.
ATTIVITÀ SUL TESTO
L’arrogante lupo attacca e divora il povero agnello, ma la sua tracotanza viene pagata a caro prezzo; la
favola è una metafora dei vizi umani e, come sempre in questo genere, suscita partecipazione e insegna
qualcosa a chi la ascolta.
1 Vulgus de lupo et agno fabulam narrat; Phaedrus poetă, ex Macedoniā aut hraciā oriundus,
2 tradit historiam, virorum vitii et modestiae perspicuum exemplum. Ferus lupus in densā atque
3 obscurā silvā vivebat et saepe, cum haedorum agnorumque stabula visitabat, magnā violentiā
4 vexabat. Olim timidus et parvus agnus in vicino agro sine curā currebat et ludebat. Cum lupum
5 agnus videt, tremebundus exanimusque multis lacrimis vitae donum implorat. At saevus lupus
6 vota ignorat et agnum repente dilaniat ac devŏrat. Cum stabuli dominus, agricolă et gregis (“del
7 gregge”, gen.) magister, agni lamenta audit, statim agricolas propinquos (“vicini”, riferito ad
8 agricolas) advocat, cum sedulis sociis accurrit et gladiis, telis armisque feram necat. Lupi et agni
9 fabula semper in scholis et in familiis clara erit et, cum pueri audient, adrogantiae violentiam
10 discent; discipuli semper parvum agnum amabunt et malum lupum odio habebunt.
4 Nelle seguenti frasi inserisci la forma corretta dell’aggettivo indicato, poi traduci.
LB 1. In . . . . . . . . . . . . . . . . (altus, a, um) fagorum umbra (“ombra”) philosophus . . . . . . . . . . . . . . . . (Graecus, a,
um) . . . . . . . . . . . . . . . . (bonus, a, um) praecepta discipulis praebebat. 2. . . . . . . . . . . . . . . . . (niger, gra, grum)
virus invidiae iniuriarum . . . . . . . . . . . . . . . . (multus, a, um) causa semper erit. 3. . . . . . . . . . . . . . . . . (magnus,
a, um) laetitia est, cum in agris . . . . . . . . . . . . . . . . (magnus, a, um) copiam rumenti (“di frumento”) ag-
ricolae vident. 4. Nautae . . . . . . . . . . . . . . . . (ignarus, a, um) Auster . . . . . . . . . . . . . . . . (multus, a, um) perico-
lorum causa erat. 5. Vir . . . . . . . . . . . . . . . . (avarus, a, um) et divitiarum . . . . . . . . . . . . . . . . (cupidus, a, um)
liberis damna . . . . . . . . . . . . . . . . (multus, a, um) comparat. 6. Romani . . . . . . . . . . . . . . . . (antiquus, a, um)
poetas . . . . . . . . . . . . . . . . (doctus, a, um) appellabant. 7. Vita virorum . . . . . . . . . . . . . . . . (honestus, a, um)
. . . . . . . . . . . . . . . . (securus, a, um) est, cum divitiis . . . . . . . . . . . . . . . . (nimius, a, um) . . . . . . . . . . . . . . . . (alienus, a,
um) est; nam divitiae . . . . . . . . . . . . . . . . (nimius, a, um) et curarum et invidiae saepe causa sunt. 8. Cum
ilius . . . . . . . . . . . . . . . . (meus, a, um) Athenis erit, . . . . . . . . . . . . . . . . (pulcher, chra, chrum) statuas deorum
videbit. 9. Incolae, periculi . . . . . . . . . . . . . . . . (ignarus, a, um) estis; nam in oppido . . . . . . . . . . . . . . . . (vester,
stra, strum) sunt nautae . . . . . . . . . . . . . . . . (malus, a, um) et per oppidi vias ambulant. 10. Agricolae,
. . . . . . . . . . . . . . . . (validus, a , um) et . . . . . . . . . . . . . . . . (strenuus, a , um) este; . . . . . . . . . . . . . . . . (magnus, a, um)
enim piratarum numerus est!
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
La concordanza tra aggettivo e sostantivo
Questo laboratorio ti aiuterà a focalizzare l’attenzione sui meccanismi della con-
ANALISI cordanza anche nei casi di sostantivi e aggettivi maschili, femminili e neutri che non
E TRADUZIONE presentino uguale terminazione.
In italiano l’aggettivo (termine che traduce la forma La concordanza fra aggettivo e sostantivo non signi-
latina adiectivum, derivata dal verbo adiungo, cioè ica però necessariamente che si veriichi identità nel-
“aggiungere”, e indica un termine che si aggiunge a la terminazione dei due vocaboli; come hai già stu-
un sostantivo per qualiicarlo o determinarlo) è una diato infatti, si possono veriicare situazioni diverse:
parte variabile del discorso, pertanto si accorda al ■ nell’ambito della seconda declinazione troviamo
termine a cui si riferisce in genere e numero. Avre- nominativi in -us, in -er e in -ir ; di qui la concor-
mo così: danza altus vir “l’uomo alto”;
■ il libro famoso ■ i libri famosi ■ sempre nella seconda declinazione ci sono termini
■ la bella ragazza ■ le belle ragazze in -us di genere femminile come populus “pioppo”;
In latino l’aggettivo concorda sempre in genere, nu- per cui un “alto pioppo” sarà alta populus, che al
mero e caso con il sostantivo a cui si riferisce; ciò si- genitivo farà altae populi e così, con terminazioni
gniica che con un termine maschile singolare con- diverse, per tutti i casi al singolare e al plurale;
■ nella prima declinazione ci sono sostantivi di ge-
corderà sempre un aggettivo maschile singolare nel
medesimo caso del sostantivo, e così per tutte le si- nere maschile come poeta; pertanto l’espressione
tuazioni possibili. “il grande poeta” si traduce al nominativo con
Riconsideriamo gli esempi precedenti: magnus poeta, che al plurale farà magni poetae, al
■ “il libro famoso” si traduce clarus liber se funge da
genitivo singolare e plurale sarà rispettivamente
soggetto, clarum librum se funge da complemen- magni poetae e magnorum poetarum ecc.
to oggetto; al plurale abbiamo rispettivamente Quando un aggettivo si riferisce a un ininito, si tro-
clari libri e claros libros; al genitivo singolare e va al neutro singolare: pulchrum est scribere “è bello
plurale troviamo clari libri e clarorum librorum, scrivere/scrivere è bello”.
e così per ogni caso;
■ “la bella ragazza” si traduce pulchra puella se nel- Veriica delle competenze
la frase ha funzione di soggetto, pulchram puel-
lam se funge da complemento oggetto; al plurale a Declina al singolare e al plurale le seguenti
espressioni.
abbiamo rispettivamente pulchrae puellae e pul-
1. asper discipulus 2. callĭdus vir 3. pulcher nau-
chras puellas; al dativo singolare e plurale trovia-
mo pulchrae puellae e pulchris puellis, e così per ta 4. superba ancilla 5. integer animus 6. ferum
ogni caso; se passiamo al maschile, abbiamo pul- proelium
cher puer e pulchri pueri al nominativo, pulchrum b Traduci in latino.
puerum e pulchros pueros all’accusativo, pulchro 1. della fortuna avversa ..................................................
puero e pulchris pueris al dativo e all’ablativo sin- 2. al lupo cattivo ..............................................................
golare e plurale. 3. del popolo antico........................................................
■ Considerando il termine neutro bellum, se vo- 4. dell’antico pioppo ......................................................
gliamo classiicare la guerra come cruenta, diremo 5. al pirata cattivo ............................................................
cruentum bellum e cruenta bella per esprimere i 6. dei poeti diligenti .......................................................
casi diretti al singolare e al plurale, cruenti belli 7. gli alunni buoni (acc.) ...............................................
e cruentorum bellorum per esprimere il genitivo, 8. le care alunne (nom.).................................................
cruento bello e cruentis bellis per esprimere il da- 9. i maestri giusti (nom.) ...............................................
tivo e l’ablativo al singolare e al plurale. 10. le maestre giuste (acc.) ...............................................
7 Distingui gli aggettivi sostantivati dagli attributi e dai predicativi, poi traduci.
LB 1.Et Romani et Graeci multos deos multasque deas colebant. 2. Animus inirmus nova et dubia sem-
per quaerit. 3. Multae curae animos avarorum movent; avari enim numquam (“non... mai”) securi
sunt. 4. Boni iustitiam concordiamque quaerere non cessabunt. 5. Bonum semper honestum existi-
mabimus. 6. Saepe viri divitiarum et imperiique cupidi incerta et aliena quaerunt, certa et irma
neglegunt (“trascurano”). 7. Gallorum copiae Romam perveniebant ac magna cum audacia mul-
ta mala committebant. 8. Adversa animos bonorum irmos faciunt (“rendono”). 9. Modesta vitam
honestorum delectabunt, nimia ad pericula animum impellent. 10. Insulae incolae, animo strenuo
arma sumete et bona vestra defendite: iam piratae feri in oppido sunt atque templa sacraque diri-
piunt (“saccheggiano”).
LB Non è forse più sicura e più tranquilla la vita del maestro di scuola piuttosto che quella piena di affanni
e di pericoli dell’agricoltore o del marinaio o del soldato? Così la pensa un maestro dell’antica Roma,
che consiglia ai suoi igli di seguire le sue orme.
1 Olim Romae magister callidus liberis suis dicebat: “Filii mei, vita mea secura est; nam in proelio-
2 rum cruentorum periculis non sum neque arma sumo neque in castris vivo. Cum vitam meam cum
3 vita aut agricolae aut nautae aut militis (“del soldato”, gen. sing.) comparabitis, verba mea lauda-
4 bitis. Nam magnae sunt agricolarum curae. Agricolae seduli aridam humum et multos agros ma-
5 gna industria colunt; tamen fortunam adversam semper timent. Saepe enim aut aqua nimia aut
6 anni aridi agris magna damna parant, saepe apri feri e silvis ad campos veniunt et agros misero-
7 rum agricolarum vastant. Agricolae praeterea magnam rumenti (rumentum, i “grano”) copiam
8 domino dant neque gaudent (“godono” + abl.) otio in fagorum vel populorum umbra (“ombra”), ut
9 (“come”) Vergilius poeta Romanus in suis libris scribit. Beatam putatis nautarum vitam? Nautae
10 divitiarum avidi in magnis periculis saepe sunt, cum ab Italia vel ad Aegyptum vel Asiam pergunt:
11 in pelago saepe cum piratis feris pugnant et animis strenuis bona sua defendunt. Vita militum (“dei
12 soldati”, gen. plur.) periculis plena est: in bellis vitam agunt, semper proelia committunt, imperia
13 severa tolerant, magna cum diligentia vel legato vel tribuno parent. Pueri, magistri este: in libris
14 vita semper certa est et agricolarum nautarumque pericula vitabitis.”
3 Il complemento di ine
1. Magister discipulis suis dicebat: “Pueri, praecepta mea vitae vestrae sunt!” 2. Romani liberos non
ad ludum aptos existimabant, sed ad magna et severa. 3. Ad vitam beatam viri boni nec imperium
nec divitias quaerent, sed irma neque aliena. 4. Romā tribunus copias novas auxilio mittebat; Ro-
mani enim adversa fortuna cum Gallis pugnabant. 5. Legati Romanorum cum multis equis per cam-
pos latos ad oppidum Coriolos pergebant et copiis Romanis auxilio veniebant. 6. Tribunus triumviri
iram non excitabat non suā sed liberorum suorum causā. 7. Cum Germani e silvis animis feris ad
orae oppida veniebant, coloni repente arma proelio comparabant. 8. Victoria nostra magna fuit (“è
stata”): puellae, diis deabusque multas coronas dono date!
12 Nelle seguenti frasi indica se causa e gratia introducono il complemento di ine oppure se sono
sostantivi; se ad introduce il complemento di ine o di moto a luogo; se il dativo è un comple-
mento di ine oppure di termine; poi traduci.
ESEMPIO Ad vitam laetam bona necessaria sunt ➞ ad vitam laetam ➞ complemento di ine ➞
Per una vita felice è necessario il patrimonio.
1. Victoriae causa copiarum audacia semper erit. ➞ causa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Victoriae causa oppidum salvum est. ➞ causa: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Non scholae, sed vitae discimus. ➞ vitae: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Vir bonus viro misero auxilium praestat. ➞ viro: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Servi idi ad domini villam perveniunt. ➞ ad villam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Servi idi ad domini villam accuratas operas gerebant. ➞ ad villam: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Gratia atque amicitia laetitiam feminis procurant. ➞ gratia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. Amicitiae gratia feminae auxilia procurant. ➞ gratia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Riconoscere, analizzare e tradurre le voci dell’indicativo presente, imperfetto, futuro semplice e ininito
passivi delle quattro coniugazioni
14 Nelle seguenti voci verbali passive separa la terminazione dalla radice, poi individua tempo e
persona di ciascuna di esse, quindi traduci.
LB
ESEMPIO amamini ➞ am-amini ➞ presente 2a persona plurale ➞ voi siete amati
1. narrantur 2. tenebaris 3. traditur 4. vinciebamur 5. augetur 6. vincire 7. vincemur 8. timebi-
mini 9. iniebatur 10. diligebantur 11. narrabor 12. tenemini 13. moneri 14. vinciuntur.
15 Individua il tempo delle seguenti forme passive, poi volgile al plurale o al singolare, mantenen-
do la stessa persona.
LB
ESEMPIO amabitur ➞ futuro ➞ amabuntur
1. terrebar 2. videmini 3. augebimur 4. vincĭtur 5. laudaberis 6. reguntur 7. invenimur 8. ser-
vantur 9. amittetur 10. produntur 11. contemnemur 12. vinciebaris 13. augemur 14. vincītur.
16 Individua il tempo delle seguenti voci verbali, poi volgile all’attivo o al passivo, mantenendo la
stessa persona.
LB
ESEMPIO amabas ➞ imperfetto ➞ amabaris
1. invenio 2. accusabant 3. ponar 4. serviemini 5. cognoscent 6. vincēris 7. videbor 8. parabam-
ini 9. diligēris 10. gerebatis 11. scriberis 12. comparabitur 13. servamini 14. appellabis.
17 Nelle seguenti frasi evidenzia (dove c’è) il complemento d’agente o di causa eficiente, poi traduci.
LB a 1. Ager ab agricolis colitur. 2. A strenuo viro inimicus caedetur. 3. Nautarum bona adversa for-
tuna delebantur. 4. Callido consilio tuo Romam veniam. 5. Ab incolis piratae ab oppido pelleban-
tur. 6. Dominarum minis puellae terrebuntur. 7. Iustitia dei a viris laudatur. 8. Fili mi, ab amicis
tuis irmo animo defendēris. 9. A iliis iliabusque deae laudantur. 10. Malum otium a Romanis
contemnebatur, bonum semper laudabatur.
b 1. Poeta, la tua fama è accresciuta dalla tua dottrina (doctrina, ae). 2. Dal cielo cadono (cado, is,
ĕre) stelle; si vedono con gli occhi. 3. Dall’ingegno saranno respinti i pericoli. 4. La malattia veniva
curata (curo, as, are) dal medico diligente. 5. Eravamo messi in fuga da lupi neri.
18 Nelle seguenti frasi sottolinea una volta i predicativi del soggetto, due volte i predicativi
dell’oggetto, poi traduci.
1. Dominus a servis iustus putabatur, domina severa existimabatur. 2. Antiqui Aegypti luvium deum
appellabant. 3. Philosophia in Graecia magistra sapientiae putatur. 4. Cum cruenta pugna desinet (de-
sino, is, ĕre “terminare”), agri aridi, oppida inirma, incolae miseri relinquentur. 5. Graeci docti et beati,
Romani strenui et idi dicuntur. 6. Alexander vir clarus a Graecis, inimicus ferus ab incolis Asiae exis-
timabatur. 7. Cupidi gloriae putabuntur Galli qui (“che”, sogg.) cum Romanis pugnabunt. 8. Roma
magna et clara a populis semper existimabitur. 9. Galli ad oppidum appropinquabant victoriae cupidi
et audaciae pleni. 10. Filios meos pigros iudico, sed a iliis meis miserus iudicor.
LESSICO di BASE
Avverbi ne... quidem neanche, neppure quoque anche
etiam anche numquam non... mai; solum soltanto
interdum talvolta nec (neque)... umquam e
maxime soprattutto non... mai
solum divitiis sed etiam iustitia prudentiaque augebitur. 6. Romae animi virorum avidi vel pecunia vel
invidia corrumpuntur. 7. Alexander ne ab amicis suis quidem diligebatur, cum in convivio vino nimio
ira excitabatur. 8. A Siciliae incolis Romam litterae mittebantur, quibus (“con la quale”) a populo Ro-
mano auxilium petebant. 9. A legato cognoscitur captivorum fuga a castris. 10. Cum domini a servis
diliguntur, domini numquam a servis prodentur: in periculis quoque servi idi semper erunt. 11. A Ver-
gilio poeta Romano multa clara de Aeneae (“di Enea”) fuga a Troiae (“di Troia”) oris traduntur. 12. Ar-
chimedes (“Archimede”) a viro Romano Syracusis caedebatur, cum oppidum a Romanis delebatur.
ATTENZIONE Quando un aggettivo si riferisce a un ininito sostantivato, esso assume la forma del
neutro singolare: Pulchrum est bene facere patriae. È bello agire bene per la patria.
1. Locus feris lupisque plenus est, agni a beluis devorantur, agri vastantur, villae in periculo sunt. 2. Num-
mis domini operas servorum emunt, non benevolentiam nec certam oboedientiam parant. 3. Dominae
amica existimabar et, cum in villam ab oppido veniebam, a servis magna reverentia salutabar. 4. Ro-
manorum socii cum barbaris asperum bellum ducebant et claram victoriam sperabant. 5. Spernentur
semper a iliis meis puerorum pigrorum vitae, sedulorum laudabuntur. 6. Sapientiā verba honesta sem-
per dicuntur, at saepe populus mala exempla apertis verbis celebrat. 7. Errare humanum est, perseverare
diabolicum; ili mi, erra sed culpam tuam semper declara. 8. A feminis amari pulchrum putatur, a viris
honorari, maxime cum ab incolis in foro aut in curia videntur. 9. Domicilium collocabimus Athenis,
agrum quoque ememus et vitam rusticam agemus; fortunati putabimur. 10. Cum venietis Mediola-
num Romā, Padum luvium equis vestris superabitis et circumpadanos campos percurretis.
21 Fa’ l’analisi logica delle seguenti frasi, poi traduci le forme verbali passive e i complementi d’a-
gente o causa eficiente da esse dipendenti.
ESEMPIO
ANALISI
Dal lago
MOTO DA LUOGO
| venivo condotto
ducebar
P.V.
| a casa
MOTO A LUOGO
ab amicis
| dagli amici
AGENTE
1. Con molta pazienza e con assidui esercizi gli alunni sono educati dal maestro. 2. Siamo sempre
descritti dai nostri amici come deboli e pieni di dubbio in ogni circostanza. 3. Le contese fra parenti
sull’eredità sono vinte dalla pazienza e dalla concordia. 4. Saremo giudicati con misura da Dio quan-
do giudicheremo con misura gli altri uomini. 5. Eravamo giunti in patria dall’Egitto ed eravamo fe-
lici per la vista della nostra città. 6. Le ragazze greche spesso venivano trattenute dalle maestre con
antiche favole sulla nascita delle dee.
LB La vita a Sparta (Sparta, ae) era dura per tutti: non solo per gli Iloti (Hilotae, arum), schiavi di proprie-
tà dello Stato, ma anche per gli stessi Spartani (Spartani, orum) che, per difendere i propri privilegi, si
votavano a una vita isolata e dedita esclusivamente all’esercizio delle armi.
1 Spartae parvo virorum numero imperium regebatur. A Spartanis tantum et agri et divitiae te-
2 nebantur, ceteri autem (“tutti gli altri”) contemnebantur, maxime Hilotae, qui (“i quali”, nom.
3 plur.) in servorum numero putabantur. Nam Hilotae agros colebant nec bona habebant nec se-
4 curi umquam vivebant. Interdum enim ludi causa Spartani arma sumebant et miseros Hilotas
5 telis hastisque caedebant. Spartae ne advenae quidem ab oppidi incolis feris diligebantur atque
6 saepe inimici existimabantur. Cum a Spartanis numerus advenarum nimius putabatur, adve-
7 nae Sparta pellebantur. At ne Spartani quidem vitam bene agebant; enim cum inimicis bellum
8 gerere semper cogebantur.
LB Durante la guerra contro il re Pirro (280-275 a.C.), si offre ai Romani la possibilità di sbarazzarsi del
re con un tradimento. Il console Fabrizio (Fabricius, ii) non solo respinge l’offerta, ma rivela anche il
complotto al suo nemico.
1 Romae fama Fabricii consulis (“del console”, gen. sing.) semper tradebatur, quod viri magni et idi
2 exemplum erat. Pyrrhus enim, qui rex (“un re che”, nom. sing. m.) cupidus imperii e Graecia venie-
3 bat, iamdiu (“già da un pezzo”) in Italia erat neque cum populo Romano bellum cruentum gerere
4 cessabat. Tamen inimicos numquam vincebat, quia Romani pauci sed strenui a copiis Pyrrhi multis
5 non terrebantur. Olim per campum a Pyrrho perfugă (“un disertore”) in castra Romanorum per-
6 venit atque Fabricio dicit: «Fabrici, si (“se”) donum mihi (“a me”) dabis, ilius meus Pyrrho virus
7 dabit, itaque rex necabitur, quia ilius meus in convivio pocula Pyrrho dat». Cum Fabricius haec
8 (“queste”, acc. plur. n.) verba mala audit, non solum perfuga a castris pellitur, sed etiam ad Pyrrhum
9 legati mittuntur ac malum perfugae consilium Pyrrho ostenditur, quod Romani non dolo sed au-
10 dacia animoque inimicos vincebant atque bella non venenis (“con i veleni”) sed armis gerebant.
27 Fa’ l’analisi del periodo, poi traduci solo le proposizioni temporali e causali.
LB 1. Quando sono stanco, per riposarmi non vado a letto ma leggo un libro, poiché un bel libro rilassa
l’animo. 2. Benché voi siate persone intelligenti, tuttavia non volete ascoltarmi, perché siete orgo-
gliosi. 3. I nemici si stancheranno a tal punto che abbandoneranno il campo di battaglia, quando noi
giungeremo. 4. Per vincere la guerra bisogna combattere, per la vittoria sui vizi serve un animo saldo,
poiché i vizi sono subdoli e insidiosi e sono vinti dalla costanza. 5. Con l’aratro, quando il campo è
umido, si ara con facilità, quando invece è secco, si ara con fatica, dato che la terra è dura.
1 Tarenti legati Romani magnis iniuriis a incolis vexabantur. Statim Romani bellum ducebant:
2 copiae Romā per campos ad Tarenti muros saepe causa contumeliarum poenae accedebant atque
3 minas incolis movebant. Tum Tarentini, quia inimicum imperium metuunt, Pyrrhum ex Epiro
4 in Italiam advocant. A Pyrrho Tarentum in Apuliam per pelagus statim copiae transportantur
5 et castra ponuntur. Viri Romani cum adversario pugnabant proeliumque asperum erat. Nam
6 Romani strenui viri putabantur et Pyrrhi copias fere vincebant, cum subito (“all’improvviso”)
7 magni elephanti apparent, quos (“che” oggetto) Pyrrhus habebat. A copiis Romanis, quod be-
8 luae ignorabantur et periculosae putabantur, terriicum spectaculum non sustinetur, itaque cum
9 equis et armis statim in castra portento territi veniunt. Magna nec grata victoriă Pyrrho est: nam
10 Pyrrhus immensum virorum mortuorum numerum in campo videt; funesta denique victoria
11 est. Inde «Pyrrhi victoria» etiam hodie sinistram fortunam signiicat. Bellum Pyrrhi a poetis
12 celebratur et semper in Romanorum memoria vivet.
Tantalo è un famoso personaggio della mitologia greca. Per aver sidato in vari modi gli dèi e in par-
ticolare per aver distribuito agli umani nettare e ambrosia, cibo delle divinità, venne condannato a
pesanti supplizi: fu gettato nell’Ade e, nonostante fosse circondato da acqua e cibo, non poteva né
mangiare né bere, inoltre era minacciato costantemente da un grosso macigno che incombeva sulla
sua testa.
1 Tantalus, Phrygiae tyrannus, superorum amicus est, claram vitam vivit et ad divinas epulas se-
2 det, sed superbiā movetur et deum delicias viris dat. Cibum divinum ex Olympi epulis Tantalus
3 legit atque in terram ducit, deinde ad cenam deos deasque vocat. Olim cibi penuriā, tamquam
4 (“come”) prudentiae divinae experimentum, ilium necat et doli gratia diis ilii exta in epu-
5 lis dat. Cum superi hostiae naturam impiam existimant, hac (“questa”, abl. sing. concordato
6 con culpā) magnā culpā a Tantalo severae poenae habentur: Phrygiae regnum inimicis copi-
7 is proelio vincĭtur, ipse (“egli stesso”, nom. sing.) deum imperio aeternā carniicinā in Tartaro
8 vincītur: in aqua ponitur sed bibere non potest (“non può”); altae populi agros ornant, super
9 (+ acc., “sopra”) Tantalum rami maturis mālis pleni sunt et terră pulchras piros et cerasos rubro-
10 rum pomorum plenas habet, sed vir poma legere non potest (“non può”), quoniam rami vento
11 adverso moventur et Tantalus rustra brachia ad caelum mittit; saxi immensi perpetuae minae
12 in aeternum iacent. Tantali historiă semper in scholis nuntiatur et in libris scribitur Romae,
13 Athenis, in Sicilia insula, in Italia atque in Graecia. Tantali, viri mali, famă terram et pelagus
14 semper habitat.
6 PRONOMI PERSONALI
UNITÀ Tu quoque, Brute... Terminazione, genere... Il mito di Enea (2)
VERBI IN -IO
1 I pronomi personali di 1a e 2a persona [▶ MANUALE 12.2.1]
1a persona 2a persona
Singolare Plurale Singolare Plurale
Nom. ego nos tu vos
Gen. mei nostri, nostrum tui vestri, vestrum
Dat. mihi nobis tibi vobis
Acc. me nos te vos
Abl. me nobis te vobis
■ Genitivo dei pronomi plurali
● nostrum e vestrum hanno valore partitivo: omnium nostrum “di noi tutti”
● nostri e vestri si utilizzano negli altri casi: memoria nostri/ vestri “il ricordo di noi/di voi”.
■ Pronomi personali con particelle enclitiche raforzative: tute “proprio tu” e tete “te stesso”; ego-
met “proprio io”, nobismet “proprio a noi”.
■ Pronomi personali + cum (enclitico): mecum “con me”, tecum “con te”, nobiscum “con noi”, vo-
biscum “con voi”.
5 Le preposizioni ad, in, apud e inter usate con valore spaziale [▶ MANUALE 28.1]
2 Traduci le seguenti frasi, compresi i pronomi personali sottintesi e con funzione di soggetto.
LB 1. Tu mi ami. 2. Io vi obbedirò. 3. Noi siamo amati da te. 4. C’erano servi con noi. 5. Dammi il li-
bro! 6. Vincerti è per me una gioia. 7. Venite con noi! 8. Il libro sarà adatto a te. 9. Vi lodo, ma non
sono stimato da voi. 10. Noi verremo con te da voi.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
L’uso dei pronomi personali soggetto
Questo laboratorio, attraverso un confronto esteso anche alle lingue moderne, ti
ANALISI aiuterà a comprendere forma e funzione dei pronomi personali soggetto, svilup-
E TRADUZIONE pando le competenze adatte alla traduzione.
L’uso dei pronomi personali in latino merita un ap- se io dico love il soggetto può essere “io”, “tu”, “noi”,
profondimento, anche nel confronto con le lingue “voi”, “essi”, per cui dovrò necessariamente far prece-
moderne: infatti, mentre alcune richiedono obbli- dere al verbo il pronome personale e pertanto avrò I
gatoriamente l’espressione del pronome personale love, you love, we love, you love, they love; solo la ter-
soggetto, in altre è considerato superluo; e mentre za persona singolare si distingue dalle altre perché
alcune lingue presentano forme doppie (toniche/ seguita dalla “s” (he, she, it loves).
forti e atone/deboli) di pronome complemento, al- Inoltre l’italiano, rispetto all’inglese, presenta anche
tre esprimono un’unica forma tonica. le forme atone complemento “mi”, “ti”, “ci”, “vi” (“ti
Tali diferenze sono dovute alle caratteristiche delle diamo”, “vi amo” ecc.), più deboli rispetto alle corri-
lingue stesse. spondenti forme toniche.
Facciamo due esempi, prendendo in considerazione Il latino si comporta come l’italiano, in quanto pre-
l’italiano e l’inglese. senta le medesime caratteristiche (le terminazioni
Nella nostra lingua non è obbligatorio l’uso del pro- verbali variano); quindi l’uso del pronome perso-
nome personale soggetto; frasi come “amo quella nale soggetto non è obbligatorio ed è richiesto solo
ragazza”, “ami una persona”, “amiamo l’arte”, “ama- nel caso si voglia enfatizzarlo; in latino, a diferenza
te il divertimento” chiariscono inequivocabilmen- dell’italiano, non esistono invece le forme atone di
te il soggetto senza doverlo esprimere attraverso il pronome personale complemento.
pronome, in quanto è la coniugazione verbale che, Riepiloghiamo:
modiicando le terminazioni, determina la persona. ■ (io) amo te / (io) ti amo
Nella lingua inglese, invece, l’uso del pronome sog- I love you / (ego) te amo
getto è obbligatorio, in quanto il verbo non è auto- ■ (tu) ami me / (tu) mi ami
nomo nell’indicare la persona che svolge l’azione; you love me / (tu) me amas
■ (egli-ella-esso) ama te / (egli-ella-esso) ti ama bi paremus, tu nobis imperia da. 9. Tu nobis te bene-
he-she-it loves you / (is-ea-id) te amat volum facis et a nobis tu gratus putaris. 10. Nostrum
■ (noi) amiamo voi / (noi) vi amiamo tu iudicaris honestus, ego inidus. 11. Vestrum solum
we love you / (nos) vos amamus tu a nobis laudaris. 12. Vestrum tu a nobis lauda-
■ (voi) amate noi / (voi) ci amate ris. 13. Me tu spernis sed ego tibi ignosco.
you love us / (vos) nos amatis
b Sottolinea tutti i pronomi personali, poi volgi le
■ (essi-esse) amano voi / (essi-esse) vi amano frasi in latino traducendo solo quei pronomi che sono
they love you / (ii-eae-ea) vos amant o che ritieni indispensabili, giustiicando le tue scelte.
1. Io vi lodo. 2. Io sempre vi lodo, ma spesso non
Veriica delle competenze vi capisco. 3. Io lodo voi, voi invece non mi capi-
a Sottolinea tutti i pronomi personali e cancella te. 4. Con voi ci siamo anche noi. 5. Noi siamo
quelli che ritieni superflui, motivando le tue scelte; sempre con voi. 6. Da te le ragazze sono ascoltate,
poi traduci. da me invece ignorate. 7. Io mi reputo buono, ma in-
1. Ego libros lego. 2. Ego libros lego, tu picturas spec- genuo. 8. Tu mi reputi un ragazzo serio – Tu ascol-
tas. 3. A vobis bonum otium colitur. 4. Vos otium coli- tami! 9. Sono io il maestro! 10. Io sono un mae-
tis. 5. Nos otium colimus, vos negotium colitis. 6. Ego stro. 11. Io per te sono un grande maestro, tu sei per
te laudo. 7. Ego te laudo, tu me non amas. 8. Nos ti- me un bravo alunno.
3 Nelle seguenti frasi riquadra il dativo di interesse e cerchia il dativo di possesso, poi traduci.
LB 1. Oppido muri validi erant, itaque incolae telis inimicos semper pellebant. 2. Nobis non solum multi
libri sed etiam multae doctorum virorum statuae erant in villa nostra. 3. Ego tibi multa praecepta in
litteris meis scribo, quod tibi est animus strenuus ac securus in periculis quoque. 4. Vobis multi servi sed
mali erant, nobis pauci (“pochi”) sed idi. 5. Bona fortuna tibi semper erit, quia pius es, a diis igitur
diligeris. 6. Ego te amicum existimo, tamen, quoniam cum amicis tuis de me male dicis, te tute accu-
sas. 7. Olim nos liberi eramus, nunc (“ora”) servi sumus atque nobismet et liberis nostris timemus. 8. An-
toni, patriae ruinam parabis, quoniam tibi animus divitiarum imperiique cupidus est. 9. Cum in op-
pido invidia incolas tenet, vitae nostrae timere cogimur, itaque nobis nec gaudium nec otium umquam
sunt. 10. Graecis Athenae patria sunt, Romanis Roma est, Germanis patria non est: nam in multis op-
pidis vivunt. 11. Ego patriae nostrae imperium semper quaeram, tu autem tibi quaeres.
LB Alle maggiori forze nemiche i Romani devono contrapporre la ierezza del loro animo e la consapevolezza
di combattere non solo per la loro vita, ma anche per la salvezza dei loro igli e della loro patria.
1 “Viri, et vobis et liberis pugnatis, itaque animo strenuo arma sumite! Magna est inimicorum
2 copia, tamen timor (“la paura”, nom. sing.) vos non tenebit, si (“se”) in proelio irmi manebitis
3 nec signa a vobis relinquentur. Inimicis et multi equi et multa arma sunt, vobis et animus et
4 gratia deorum, quod viri boni et pii a diis diliguntur et semper diligentur. In gladiis vestris vita
5 et liberorum et populi Romani ponitur. Vobis magna fama erit. Memoria (“il ricordo”) vestri et
6 victoriae vestrae ad caelum tolletur”.
7 Modiica le seguenti frasi adattandole alla costruzione latina del dativo di possesso, poi traduci.
ESEMPIO Io possiedo molti libri di letteratura. ➞ A me sono molti libri di letteratura.
➞ Mihi sunt multi litterarum libri.
1. Alessandro aveva attenzione per le truppe. 2. I contadini hanno alti pioppi nei campi. 3. Gli uo-
mini barbari hanno un carattere aspro. 4. Poiché sei colto, nella tua villa possiedi molti libri.
Riconoscere, analizzare e tradurre i verbi in -io all’indicativo presente, imperfetto e futuro semplice attivi
e passivi, all’imperativo presente attivo e all’ininito presente attivo e passivo
8 Coniuga per iscritto i seguenti verbi in -io nel modo e nel tempo indicati.
LB 1. fugio (indic. pres. att.) 4. fodio (indic. impf. pass.) 7. aspicio(indic. fut. att.)
2. capio (indic. fut. pass.) 5. pericio (imperat. pres. att.) 8. pario (indic. impf. att.)
3. rapio (inf. pres. att. e pass.) 6. suspĭcio (indic. pres. pass.) 9. quatio (indic. fut. att.)
9 Individua il modo, il tempo e la diatesi delle seguenti forme verbali, traduci, poi volgi al plurale
o al singolare, mantenendo invariata la diatesi e la persona.
LB
ESEMPIO capiar ➞ indic. futuro passivo ➞ io sarò preso ➞ capiemur
1. capies 2. aspĭce 3. fugiebatis 4. fodimĭni 5. conicĕre 6. rapit 7. facĕris 8. fugĭte 9. iacie-
bat 10. quatiēris 11. despiciunt 12. suscipiebamur 13. accipient 14. aspici 15. pariet.
10 Traduci, utilizzando per la traduzione in latino i verbi in -io presenti nel lessico di base.
LB a 1. cupimus 2. cupiemur 3. capimur 4. faciebas 5. conicimini 6. conicies 7. incipiam 8. ac-
cipe 9. corripiebamur 10. quati.
b 1. tu ricevi 2. tu sei ricevuto 3. noi cominceremo 4. tu eri compiuta 5. ella veniva rapita 6. voi
sarete catturati 7. io guardavo 8. essi getteranno 9. essere scorto 10. tu facevi.
LESSICO di BASE
LB Il cesariano Curione (Curio), sottovalutando la consistenza delle forze nemiche, decide di attaccare batta-
glia. Ma lo scontro con il re Giuba, sostenitore di Pompeo, si risolve in un disastro (49 a.C.): Curione decide
di cercare la morte sul campo, piuttosto che uscire disonorato dal combattimento.
1 Curio Caesaris (“di Cesare”) legatus erat. Cum Caesar (“Cesare”, nom. sing. ) cum Pompe-
2 io pugnabat, Curio a Caesare (“da Cesare”) multas copias accipit. Cum ad insulam Uticam
3 pervenit, mox cum inimicis proelium committere decernit. Nam Caesaris legato multi et stre-
4 nui viri erant, inimicis autem (“invece”) parvus virorum numerus; victoria igitur certa ab eo
5 (“da lui”) existimabatur. Interea tamen inimici auxilia a Iuba rege (“dal re Giuba”), Pom-
6 peii amico, accipiebant, itaque mox inimicorum copiae augebantur. Cum copiae Curionis
7 (“di Curione”, gen. sing.), facti ignari, per campum equos signaque inimicorum conspiciunt,
8 primum tela conicere incipiunt, deinde magna audacia ad inimicos pergunt: strenuo animo
9 pugnabant, sed dubia erat fortuna, quod nimio inimicorum numero loca certa relinquere
10 cogebantur. Mox post proelium cruentum ad castra fugiebant, sed multi telis inimicorum vel
11 vulnerabantur vel intericiebantur. Curio, cum virorum suorum fugam conspicit, dicit: “Mihi
12 vita honesta non erit, si (“se”) vivus ad castra veniam neque mecum viri mei erunt”. Itaque
13 pugnare non cessat ac mox vitam amittit.
Rivolgendosi all’amico
Attico, Cicerone esprime IL PERSONAGGIO Cicerone
l’intenzione di scrivere un Nato ad Arpino (nel Lazio) nel 106 a.C., Marco Tullio Cicerone fu uomo di
libro sull’amicizia, ripor- primissimo piano nel panorama politico e culturale romano. Nonostante
tando quanto in gioventù fosse un homo novus (non avesse quindi antenati illustri nella politica ro-
mana), percorse tutto il cursus honorum (cioè la carriera politica) ino a di-
aveva imparato sull’argo-
ventare console nel 63 a.C. Contribuì alla salvezza della repubblica romana
mento, attraverso le lezio-
grazie alla scoperta della congiura di Catilina e alla condanna dei colpevoli.
ni di Scevola e le sentenze Morì nel 43 a.C. ucciso dai sicari di Antonio per motivi di vendetta politica.
di Lelio; quest’ultimo, per- Cicerone fu un avvocato di grido (autore di moltissime orazioni) e un ferti-
tanto, sarà di diritto il pro- lissimo letterato in ambito sia retorico sia ilosoico.
tagonista dell’opera.
1 Attice, amice mi, tibi gratias ago quoniam semper mihi incitamentum ad litterarum studium es;
2 sic magnam diligentiam etiam ad librorum scripturam adhibeo, scriptis sententias meas mando
3 et tibi librum mitto: nam de operis meis iustum arbitrum te puto, etiam quod de amicitiā mecum
4 saepe disputas. Ad huius (“di questo”) humani honesti oicii praeconium dialogum scribere inci-
5 pio; liber meus, cum negotium iniam, a multis legetur et mei meaeque peritiae testimonium da-
6 bit. Quintus Mucius Scaevola magno gaudio de Caio Laelio socero suo multa narrare cupiebat;
7 ego, cum puer a doctis magistris educebar, semper cum Scaevola eram et nunquam discedebam,
8 quia magister meus magnam sapientiam mihi et amicis meis praebebat. Vir mecum de multis
9 argumentis disputabat et nobis verba Laelii, soceri sui, de amicitia exponebat; nam Laelius,
10 egregius Romanus, multis sententiis de amicis clarus erat, ego sedulus memoriae mandabam et
11 validis exemplis vitam meam colebam. Nunc tabulā memoriae meae testimonia do et libro hu-
12 manae sapientiae thesauros trado. Sic ad te amicum ego amicus de amicitiā scribam. Tu a me
13 animum averte et in librum oculos tuos pone; non ego verba dicam, sed Laelius, vir doctus, famā
14 dignus et amicitiae gloriā clarus, de pretioso argumento disseret.
(da Cicerone, I sec. a.C., Laelius de amicitia)
17 Indica negli spazi il valore espresso nel contesto dalle preposizioni ad e in, poi traduci.
LB
RICORDA
■ apud/ad + pronome o nome di persona:
“a casa di”, apud (ad) me/te/Antonium “a casa mia/tua/di Antonio”
■ apud/ad + nome di località: pugna apud (ad) Cannas “la battaglia di Canne”
LB Tra i Romani e i Galli si trova una palude, che non consente ai due eserciti di avanzare senza reciproci danni.
Avviene quindi uno scontro tra le due cavallerie, nel quale i Romani risultano vittoriosi.
1 Post proelium Caesar (“Cesare”, nom.) viros cruenta pugna defessos in castris relinquebat. “Si in pe-
2 riculo erimus - legato suo dicebat - nobis auxilio venient”. Reliquas (“le altre”) copias ex castris ducit,
3 tamen propter naturam (“la conformazione”) loci in Gallos proelium committere non decernebat.
4 Galli quoque copias suas ex castris ducunt, sed in locis certis manent. Nam palus (“una palude”,
5 nom. sing. f.) erat non magna inter Romanorum et Gallorum copias: si nostri ad aquam appro-
6 pinquabant, mox inimici in nostros tela coniciebant, sin Galli paludem transire (“ad attraversare
7 la palude”) incipiebant, mox telis nostris vulnerabantur. Itaque ob copiarum moram Romani cum
8 Gallis ex equis pugnare decernunt. At pugna aequa non erat; Romanis enim multi equi erant, Galli
9 autem ad proelium equestre (“equestre”, acc. sing. n.) apti non erant, itaque mox fugere coguntur
10 atque in fuga multi vulnerantur et intericiuntur. Caesar, cum victoriam per nuntium cognoscit,
11 paludem (“la palude”, acc. sing.) relinquit et ad castra copias reducit (“riconduce”).
superbus sum, non vană iduciă mihi est”. Aesopus respondet: “Te lauda, quia scripta tua numquam
laudabuntur”. (da Fedro) 7. In dominos vana sunt praesidia; at si accedunt violentiă et nequitiă,
etiam dominorum propugnacula concidunt. (da Fedro) 8. Catilina, quia cum coniuratis venit ad
ultimum proelium, sociis dicit: “Divitiae, gloria, patria in dextris nostris sunt: si vincimus, vita no-
bis tuta erit, municipia atque coloniae patebunt; sin vincimur, neque locus neque amicus teget nos,
si arma nos non tegunt. (da Sallustio)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico dell’abbigliamento
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 76]
1 De Daedali Icarique historiā multa a doctis magistris pulchris verbis narrantur et a sedulis dis-
2 cipulis magna cum diligentiā audiuntur. In Creta Daedalus et ilius Icarus captivi erant. Mag-
3 num desiderium patriae Daedalo erat et ilium liberare cupiebat, sed terrae et pelagi viae per
4 feros socios a tyranno claudebantur. Itaque miser callidusque vir cum ilio fugae gratiā vias caeli
5 temptat: pinnis albis alas parat, cerā vincit et suis umeris aptat. Deinde etiam ilio alas aptat sed,
6 cum artiicium conicit, ita Icarum admonet: “Fili mi, strenuus vola sed lammas Phoebi vita!
7 Meum consilium audi! Si magna curā volabimus, fugiemus et ad oppidum nostrum integri lae-
8 tique nos perveniemus”. Dat oscula ilio; deinde discedere incipiunt. Sed quod Icarus improvidus
9 Daedali praecepta despicit et altius (“troppo in alto”) volat, alarum ceră a Phoebi lammā solvi-
10 tur. Cum peccatum animadvertit, miser puer rustra brachia sine alis quatit, Daedalum vocat
11 sed in pelagus, quod (“che”, relat. ogg.) nunc Icarium appellamus, cadit et animam exhalat. Ma-
12 gna cum poena propter miseri pueri exitium per altum caelum volat Daedalus et sine (“senza” +
13 abl.) auxilio ad oppidum suum liber venit; at Icarus propter culpam suam ad inferos praecipitat.
1 Amici, audite etiam vos mea verba et de Phaedri, Latini poetae, operā cogitate. In Attica Grae-
2 ci statuam ingenio Aesopi ponebant; peritiā suā Aesopus, miser servus in negotiis cotidianis,
3 Athenis ab incolis collocabatur apud forum: itaque cuncti fabularum poetam Aesopum cognos-
4 cent, quia viă famae callidis et doctis viris patet et gloriă non a familiā et ne patriā quidem sed
5 a ingenio et animo gignitur. Si Aesopus primus est, ego quoque, e hracia servus, posterorum
6 memoriae studeo; mihi non est invidiă, sed aemulationis (“di emulazione”, gen. sing.) deside-
7 rium. Si Latium mihi favebit, etiam in Graecia Aesopo meam famam opponam; at si invidiă
8 curam meam obtrectabit, gloriae meae conscientiam non eripiet. Si ad te nostrum studium per-
9 veniet et animus tuus ictis fabulis meis allicietur, laetitiă submovebit cunctas querelas virorum
10 litteris plenorum sed sine (“senza” + abl.) astutiā et gratiā; nisi mea verba dexteram fortunam
11 invenient, malam famam et sinistrum exilium animo prompto et parato tolerabo: cum bona
12 Fortuna perveniet, posteris etiam memoriam mei, mearum ferarum et plantarum tradet. Ami-
13 ci, Phaedro favete et iliis vestris meas fabulas legite: ego semper vobiscum ero et meas sententias
14 iucundis exemplis narrabo.
(da Fedro, I sec. d.C., Fabulae)
Lo storico Eutropio racconta in breve le vicende relative ai regni di Tarquinio Prisco e Tarquinio il Superbo,
rispettivamente il quinto e il settimo re di Roma (VI sec. a.C.), dei quali elenca imprese e cause della ine
del loro regno.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Abito e identità
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 72]
sto evento cruciale è oferta da Persio (I secolo d.C.), il quale ricorda la sua giovinezza in
questi termini (Satire, 5, 30-33):
«Appena la porpora, custode dell’adolescenza, mi abbandonò timoroso | e il ciondo-
lo infantile fu appeso in dono ai succinti Lari, | quando i piacevoli compagni e il fascio
di pieghe della toga | ormai bianca mi permisero di guardare impunemente | tutta la
Suburra [...]». (trad. L. Canali)
La porpora, «custode dell’adolescenza», è un riferimento alla toga praetexta, che il gio-
vane Persio depone insieme alla bulla, dedicata ai Lari. Da notare che il poeta si deinisce
«timoroso», a indicare la condizione psicologica insita nella condizione di fanciullo,
che ha da poco abbandonato. Appena questi contrassegni dell’età adolescenziale non ci
sono piú, egli si sente subito libero di rivolgere lo sguardo a tutta la Suburra, popoloso
e malfamato quartiere tra Esquilino e Quirinale; e ciò avviene «impunemente», vale a
dire senza che il ragazzo incorra nella punizione paterna.
La stola ■ Le matronae (cioè le donne sposate, libere dalla nascita e di condizione
sociale elevata) erano protette dalla lunga e pesante stola, e da un mantello (palla),
il cui lembo saliva a velare il capo, che non poteva mai restare scoperto nelle uscite
Statua di donna, in pubblico. Come per gli uomini valeva l’associazione simbolica toga-cittadinanza,
I secolo d.C. Roma, cosí nel vestiario femminile la stola rappresentava la pudicitia, uno dei valori cardine
Galleria Borghese.
La statua ritrae una donna su cui faceva perno l’esistenza della matrona romana, caratterizzata da una condotta
romana elegantemente casta e morigerata. Ovidio (43 a.C.-17 d.C.), all’inizio dell’Arte amatoria, esorta le
abbigliata con la stola e donne a partecipare al gioco d’amore senza resistenza, mettendo da parte i simboli
la palla che le vela il capo,
lasciando in parte vedere della loro castità, cioè le bende di lana (vittae), con cui si cingevano il capo, e le balze
la rafinata acconciatura. (instita), che erano applicate al lembo inferiore della stola, per riparare le caviglie da
sguardi maliziosi (I, 31-32).
Le prostitute, invece, vestivano abiti discinti, realizzati con tessuti sottili, e dovevano
attenersi al divieto di usare la stola, che sostituivano con una toga di colore scuro, in-
dossata sopra una tunica corta. Sulla diversa ‘tenuta’ di matrone e meretrici ironizza
ANIMAZIONE
Orazio in una satira (I, 2, 94-103):
Le acconciature
femminili «Della matrona, fuorché la faccia, non puoi vedere nient’altro; il resto [...] lo copre
con una lunga veste. Se tu cerchi quel che è proibito, quel che è circondato da una
trincea (è questo, lo so, che ti fa impazzire), molte cose allora ti saranno d’ostacolo:
guardiani, lettiga, parrucchieri, dame di compagnia, la stola lunga giú ino ai talloni,
il mantello che l’avvolge, tantissime cose che impediscono di veder chiaro nella fac-
cenda. L’altra [la prostituta], invece, nessun ostacolo: attraverso i tessuti di Cos ti è
dato vederla quasi fosse nuda, che non siano mal fatte le gambe, che non sia deforme
il piede; il ianco glielo potresti misurare con gli occhi». (trad. M. Labate)
Veriica delle competenze
La lingua latina possiede una serie piuttosto ampia di l’aiuto del vocabolario, individua la differenza tra toga
vocaboli ed espressioni per designare sia le varie tipo- restricta, toga fusa, toga contabulata e trabea, nonché
logie di toga sia le parti di cui essa è composta. Con il signiicato di sinus e umbo.
7 TERZA DECLINAZIONE
UNITÀ Roma caput mundi... Usi di in- Il mito di Enea (3)
Sostantivi imparisillabi potestas, ātis, f. potere, possibilità carmen, ĭnis, n. poesia, poema,
maschili e femminili
praetor, ōris, m. pretore canto
aetas, ātis, f. età, epoca
quies, ētis, f. riposo, quiete corpus, ŏris, n. corpo
amor, ōris, m. amore
ratio, ōnis, f. conto, metodo, facĭnus, ŏris, n. atto, misfatto
arbor, ŏris, f. albero
ragione, dottrina lumen, ĭnis, n. iume
civitas, ātis, f. cittadinanza, città
regio, ōnis, f. regione foedus, ĕris, n. patto, alleanza
consul, is, m. console
rex, regis, m. re genus, ĕris, n. stirpe, specie
cupiditas, ātis, f. desiderio, brama
sacerdos, ōtis, m. e f. sacerdote, iter, itinĕris, n. viaggio, marcia
dolor, ōris, m. dolore
sacerdotessa ius, iuris, n. diritto
dux, ducis, m. comandante, capo
salus, ūtis, f. salvezza nomen, ĭnis, n. nome
eques, ĭtis, m. cavaliere
sermo, ōnis, m. discorso, lingua opus, ĕris, n. opera, lavoro
homo, homĭnis, m. uomo
timor, ōris, m. paura, timore os, oris, n. bocca, volto
honor, ōris, m. onore, carica
uxor, ōris, f. moglie rus, ruris, n. campagna (rure in
pubblica
virtus, ūtis, f. valore, virtù campagna)
labor, ōris, m. fatica, sforzo
voluptas, ātis, f. piacere scelus, ĕris, n. delitto
laus, laudis, f. lode, gloria
vox, vocis, f. voce tempus, ŏris, n. tempo
legio, ōnis, f. legione
vulnus, ĕris, n. ferita
lex, legis, f. legge Nomi propri
libertas, ātis, f. libertà
miles, ĭtis, m. soldato Caesar, ăris, m. Cesare Sostantivi parisillabi con
mos, moris, m. costume, usanza Carthago, ĭnis, f. Cartagine gen. plur. in -um
mulier, ĕris, f. donna Cato, ōnis, m. Catone canis, canis, m. cane
natio, ōnis, f. origine, popolo Cicero, ōnis, m. Cicerone rater, ratris, m. fratello
oratio, ōnis, f. discorso, orazione Hannibal, ălis, m. Annibale iuvenis, iuvenis, m. (e f.) giovane
orator, ōris, m. oratore Scipio, ōnis, m. Scipione mater, matris, f. madre
pastor, ōris, m. pastore Venus, ĕris, f. Venere pater, patris, m. padre
pax, pacis, f. pace patres, padri, senatori, patrizi
pietas, ātis, f. pietà (intesa come Sostantivi imparisillabi neutri senex, senis, m. vecchio
“affetto”, “devozione”) caput, ĭtis, n. capo, testa, persona vates, vatis, m. vate, poeta
Riconoscere, analizzare e tradurre i sostantivi imparisillabi del 1° gruppo della terza declinazione
1 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice, individua quindi il caso e il numero
di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
LB
ESEMPIO civitates ➞ civitat- es ➞ nominativo plurale; accusativo plurale; vocativo plurale
1. uxori 2. vocem 3. laboribus 4. militum 5. homine 6. libertas 7. equites 8. corporis 9. facino-
ra 10. pacem 11. temporum 12. militis 13. genus 14. timore 15. ratrum.
3 Nelle seguenti parole individua il caso o i casi in base alla terminazione, poi scrivi la forma del
nominativo singolare e il signiicato del termine.
LB
ESEMPIO legionibus (dat. plur., abl. plur.) ➞ legio ➞ legione
1. equitum (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 6. facinori (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
2. genera (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 7. vocis (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
3. legi (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 8. hominibus (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
4. labores (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 9. voluptatem (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
5. timorem (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 10. iuvenum (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
4 Nella seguente lista individua le due forme che non appartengono alla terza declinazione.
LB voci orationis militibus temporum vulgus paci mulieris regibus rura dominum
5 Traduci in tutti i modi possibili le seguenti forme, dopo avere individuato il caso e il numero di
ciascuna di esse.
LB
1.facinori 2. regum 3. laudes 4. pastor 5. voluptatibus 6. foedera 7. homo 8. orationum 9. ora-
torum 10. timori 11. itineris 12. corporibus 13. ratione 14. carmen.
6 Dato un sostantivo del 1° gruppo della terza declinazione e un aggettivo della 1a classe, declina
in base alle indicazioni fornite.
LB
ESEMPIO dux, ducis strenuus, a, um (gen. plur.) ➞ ducum strenuorum
1. oratio, orationis modestus, a, um (dat. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. orator, oratoris modestus, a, um (nom. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. libertas, libertatis gratus, a, um (acc. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. corpus, corporis fessus, a, um (acc. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. eques, equitis altus, a, um (voc. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. genus, generis sacer, cra, crum (abl. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. rex, regis indignus, a, um (voc. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. mos, moris noster, stra, strum (gen. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 Traduci in tutti i modi possibili le seguenti espressioni, formate da un sostantivo del 1o gruppo
della terza declinazione e da un aggettivo della 1a classe.
LB
1.paci irmae 2. pace irma 3. rationum iustarum 4. rationibus iustis 5. nomina amore dig-
na 6. nomine amore digno 7. rus nigrum 8. rura nigra 9. virtutes honestae 10. virtutes honestas.
8 Fa’ l’analisi logica delle seguenti frasi, poi traduci solo i vocaboli sottolineati di terza declina-
zione nel caso voluto dal testo in cui sono inseriti.
ESEMPIO La volontà | dei comandanti | supera e vince | i timori | dei soldati
ANALISI SOGG. SPEC. P. V. P. V. OGG. SPEC.
TRADUZIONE Voluntas ducum timores militum
1. Agli uccisori di Cesare il popolo esprime odio con leggi dure e attraverso i soldati li puni-
sce. 2. Da tutti noi è ritenuto lodevole il tuo impegno per la pace. 3. Con un viaggio attraverso
l’antichità si conoscono le stirpi greche, i nomi degli dei e dei re famosi. 4. Se il corpo è sano, si gu-
stano i piaceri della vita. 5. Alla nostra ragione giovano l’amore gratuito per la cultura e il rispetto
delle leggi giuste.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il nominativo dei sostantivi
della terza declinazione
ANALISI
Questo laboratorio ti aiuterà ad acquisire le competenze utili a risalire dal genitivo
E TRADUZIONE singolare di un sostantivo della terza declinazione al tema e quindi al nominativo
che troviamo sul vocabolario.
Risalire al nominativo è semplice per tutte le declina- guendo la tabella che presentiamo. Il consiglio è pe-
zioni tranne che per la terza, che presenta varie termina- rò quello di memorizzare il maggior numero possi-
zioni al nominativo singolare, talvolta molto diferenti bile di vocaboli.
dal tema, per l’intervento di diversi fenomeni fonetici. Nella tabella vengono anticipate, per questioni di
In generale, bisogna risalire al tema (cioè alla parte completezza, anche alcune indicazioni che riguar-
di vocabolo priva della terminazione) togliendo la dano i termini del 2o e 3o gruppo della terza decli-
-is del genitivo poi, in base al suono, procedere se- nazione.
Riconoscere, analizzare e tradurre i sostantivi della terza declinazione, sapendo risalire al nominativo
LB Nella sintesi della trama dell’Iliade silano nell’ordine tutti i protagonisti del poema: Achille (Achilles, is),
Agamennone (Agamemnon, onis), Briseide (Briseis, idis), Patroclo (Patroclus, i), Ettore (Hector, Hectoris),
ino al vecchio Priamo (Priamus, i).
1 Agamemnon, Graecorum dux, Achillis ancillam, cui (“alla quale”) nomen erat Briseidi, quia
2 Brisae (“Brise”) sacerdotis ilia erat, propter discordiam inter eos (“loro”, acc. plur.) rapere de-
3 cernit. Itaque ob iram Achilles in proelium non prodibat (“andava”), sed, in regem odio plenus,
4 cum Patroclo amico suo in quiete manebat. Cum Graeci ab Hectore fugantur, Achilles, quod a
5 Patroclo obiurgatur (“è rimproverato”), amico arma sua tradit. Cum Troiani arma Achillis con-
6 spiciunt, prae timore fugiunt, sed mox se reiciunt (“riprendono coraggio”): Patroclus multa vul-
7 nera accipit atque ab Hectore intericitur, qui (“il quale”, nom. sing.) etiam arma Achillis capit.
8 Cum Achilles facinus Hectoris cognoscit, cum Agamemnone in gratiam redit (“fa pace”) et rursus
9 (“di nuovo”) pugnare cupit. Quoniam Achilli arma non erant, hetis (“Teti”) mater a Vulcano
10 deo nova arma petit et ilio suo dat. His (“queste”, abl. plur.) armis Hectorem necat, ad currum
11 (“carro”) ilium Priami vincit, deinde circa (“intorno” + acc.) muros currum vehit. Tamen mors
12 (“la morte”, nom. sing.) inimici ferum iuvenis animum ad pietatem non movebat; Achilles enim
13 Priamo patri ilium non reddebat (“restituiva”). Sed dolor patris timorem vincit: Priamus in cas-
14 tra Graecorum venit, Achillem ad lacrimas (lacrima, ae “lacrima”) movet et corpus ilii accĭpit.
(liberamente tratto da Igino, II-III sec. d.C., Fabulae)
bant, propter potentiae Romanae timorem. (da Cesare) 16. Brutus et Cassius, Caesaris interfecto-
res, magnum bellum in Romanos movebant et per Macedoniam multos milites ducebant; a Caesare
Octaviano in coniuratorum incursionem robur cruentum suscipebatur. (da Eutropio) 17. Pompeius
pacem rumpit, proelio vincitur: cum in Asiam fugit, a sicariis intericitur; Antonius, Asiae dux, Oc-
taviani sororem repudiat et Cleopatram, reginam Aegypti, uxorem ducit. (da Eutropio) 18. Prae-
fecti regis Persae legatos mittebant Athenas et reclamabant, quia Chabria in regem bellum gerebat
cum Aegyptiis. (da Cornelio Nepote)
1 Legati Prusiae Romam veniebant et, cum in Quinctii Flaminini villā cenabant, de Hanni-
2 bale mentionem faciebant; a ministris Asiaticis, Romanorum hospitibus, Hannibal vivus in
3 Prusiae regno indicabatur. Flamininus in Bithyniam legatos mittebat Hannibalis traditio-
4 nis causā, quod dux Africanus asper inimicus Romanis erat et multorum facinorum causă.
5 Prusiă ad traditionem promptus erat, sed inimicum Romanis ipse (“personalmente”) non
6 dabat, quoniam ius hospitii sacrum putabat. Hannibal in castro regionis semper vivebat,
7 quod (“che” soggetto riferito a castro) duci Africano a Prusiā concedebatur; castro erant fir-
8 mi muri et multae ianuae paratae ad ducis fugam, si inimici locum cingebant. Cum legati
9 Romani ad castrum veniunt et locum militum multitudine circumdant, puer ab ianua mul-
10 tos armatos videt et Hannibali notitiam dicit. Quod cunctae ianuae a militibus Romanis
11 occupantur et fugae ne parva quidem facultas est, Hannibal exitium statuit et, memor pris-
12 tinarum virtutum, virus sumit. Sic non solum vir strenuus, dux peritus, miles patriae fidus,
13 multorum proeliorum victor et Romanorum ferus inimicus, sed etiam homo Graeco sermone
14 doctus et librorum auctor vitam extremo nobilitatis testimonio deponit. Hannibalis gesta et
15 nomen multi memoriae tradunt.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
LESSICO di BASE
15 Nelle seguenti voci verbali separa la terminazione dal tema; individua quindi la persona di cia-
scuna di esse, poi traduci.
LB
ESEMPIO amavistis ➞ amav- istis ➞ 2a persona plurale ➞ voi amaste/avete amato/aveste amato
1. monuisti 2. laudavi 3. audivistis 4. fuit 5. fuisse 6. scripsimus 7. miserunt 8. pepuli 9. venis-
se 10. putavisse 11. coluisti 12. paruistis 13. vicit 14. reliquimus 15. vixit.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come si risale dal perfetto al presente
di un verbo
ANALISI
Questo laboratorio ti aiuterà ad acquisire le competenze utili a risalire dalle forme
E TRADUZIONE del perfetto alla prima persona del presente indicativo che troviamo sul vocabolario.
Come avrai già constatato, una delle diicoltà che il consiglio più utile è di memorizzare il maggior nu-
presenta lo studio del verbo latino è risalire al pre- mero possibile di paradigmi verbali; per provare pe-
sente indicativo in presenza di una forma verbale che rò a capire, almeno in parte, anche il fenomeno in
utilizzi il tema del perfetto, in quanto i temi del pre- sé e afrontare le forme del perfetto meno intuitive,
sente e del perfetto sono tra loro diversi, spesso in proponiamo la seguente tabella, nella quale sono ri-
misura considerevole. portati alcuni gruppi di formazione cui sono ricon-
Trattandosi di una situazione molto complicata e ducibili i verbi più difusi.
che presenta una casistica estremamente variegata,
-vi (-avi, -evi, -ivi) soprattutto prima amavi amo amare amare
coniugazione, ma anche delevi deleo delēre distruggere
seconda, terza e quarta petivi peto petĕre chiedere
audivi audio audire udire
con allungamento della tema con vocale breve cāvi căveo cavēre badare
vocale tematica lēgi lĕgo legĕre leggere
vēni vĕnio venire venire
3 Il complemento di tempo
20 Precisa nell’apposito spazio quale complemento è introdotto di volta in volta dalla preposizio-
ne per, poi traduci.
LB
RICORDA La preposizione per + accusativo oltre al tempo continuato esprime anche il
complemento di moto per luogo [▶ Unità 4] e il complemento di mezzo espresso da persona [▶ Unità 6].
1. Amici, virtutes vestras per annos (. . . . . . . . . . . . . . . ) cognovimus. 2. Autumno pastores pascua (“pascoli”)
reliquerunt atque per campos (. . . . . . . . . . . . . . . ) ad oras perrexerunt. 3. Cum Graeci Troiam ceperunt,
Aeneas (“Enea”, nom. sing.) per multos annos (. . . . . . . . . . . . . . . ) in pelago erravit (da erro, as, avi, atum,
are “peregrinare”). 4. Cum Caesar per captivos (. . . . . . . . . . . . . . . ) consilia Gallorum cognovit, ad lumen
cum legionibus perrexit. 5. Vere puellae per hortos (. . . . . . . . . . . . . . . ) villae cum ancillis ambulabant, cum
repente per arbores (. . . . . . . . . . . . . . . ) ferum aprum viderunt. 6. Propter civitatis invidiam hemistocles
(“Temistocle”, nom. sing.) multos per annos (. . . . . . . . . . . . . . . ) in exilio fuit. 7. Per legatum (. . . . . . . . . . . . . . . )
Pyrrhus rex non solum virorum, sed etiam mulierum animos currumpere cupivit. 8. Heri ( “ieri”)
in Ciceronis villa multas per horas (hora, ae “ora”) (. . . . . . . . . . . . . . . ) pulchra carmina libenter legimus.
hostias deis immolaverunt et per cunctum tempus oraverunt, quoniam pii erant et pacem salu-
temque habere cupiebant. 3. Foederibus et per legatos consules a Gallis petiverunt scelerum
poenam: nam Galli per proeliorum momenta multos milites interfecerunt et captivorum ora
deturpaverunt. 4. Artificum opera dominorum villas pulchras fecerunt, per poetas villarum
atria pulchris carminibus resonaverunt, per agros hospites incedebant et rosas rubras vide-
bant. 5. Vespere per multas horas non solum pueri puellaeque per prata sphaerā luserunt, sed
etiam, cum luna per caelum iter faciebat, novi amores floruerunt. 6. Per navigationem nautae
vento per pontum trahebantur, sed per gubernatorem salutem habuerunt et salvi Syracusas per-
venerunt.
Gli Ateniesi sono legati a Creta da un tremendo obbligo nei confronti del Minotauro; Teseo, grazie all’aiu-
to di Arianna e del suo famoso ilo, riesce a sconiggere il mostro; la vicenda però si conclude con un atto
ignobile da parte dell’eroe ateniese nei confronti della ragazza cretese.
1 Minos, Iovis (“di Giove”, gen.) et Europae filius et Cretae rex, cum Graecis belligeravit,
2 quia Graeci in pugna Minois filium Androgeum interfecerunt. Cum proelio vicit, tyran-
3 nus Graecis tributum imposuit et dixit: “Quotannis (“ogni anno”, avv.) initio aestatis vos,
4 Graeci, septenos (“sette”) liberos vestros Minotauro ad impias epulas dabitis”. Minotaurus
5 monstrum horrendum erat, tauri et Pasiphae, Minois uxoris, filius, hominis et tauri natu-
6 ram habebat et corpora humana edebat. Theseus, strenuus vir, quod civitatis calamitatem
7 cognovit, Cretam venit; Ariadna, Minois filia et Minotauri soror, Theseum amabat et hos-
8 pitem adiuvit: viro portam labyrinthi ostendit et filum dedit. Vir Graecus in labirynthum
9 intravit, Minotaurum, mirum monstrum, interfecit, Ariadnae filo portam invenit et, ob
10 beneficium puellae gratus, matrimonium in patria Ariadnae promisit. Sed cum iter scaphā
11 faciebat, in parva insula aspera tempestate substitit; deinde, quoniam Athenis opprobrium
12 timebat propter coniugium cum muliere monstri sorore, cum puella dormiebat, Theseus ab
13 insula discessit et Ariadnam deseruit. Puella, cum solitudinem animadvertit, per cunctas
14 horas diurnas et nocturnas lamentis premebatur; sed deus Liber audivit et Ariadnam in
15 coniugium duxit.
(da Igino, II-III sec. d.C., Fabulae)
LB e Bocco
Dopo una grave sconitta,
il re della Numidia Giugur- L’EVENTO La guerra giugurtina
ta (Iugurtha, ae) convince Nella contesa per la Numidia (regione dell’Africa nord-occidentale), Giugurta
il re Bocco (Bocchus, i) ad conquistò Cirta, capitale del rivale Aderbale (112 a.C.). Molti mercanti roma-
allearsi con lui contro i Ro- ni che lì risiedevano vennero uccisi e ciò provocò la reazione di Roma contro
Giugurta. Una svolta nella conduzione della guerra si ebbe con alcune vittorie
mani. Ma il comandante
di Q. Metello (109-108), e poi nel 107 con l’elezione al consolato di Gaio Mario,
romano Metello (Metel-
che in tre anni di campagna costrinse Giugurta a rifugiarsi presso Bocco, re di
lus, i) riesce a rinviare con- Mauritania suo alleato. Il legato di Mario, L. Cornelio Silla, con abile diploma-
tinuamente l’inizio della zia riuscì a farsi consegnare Giugurta, che fu condotto a Roma e giustiziato.
guerra.
1 Iugurtha, ut aestate oppidum halam (“Tala”, città della Numidia) amisit, loca incerta relin-
2 quere decrevit et per magnos campos cum parvo militum numero pervenit ad Gaetulos (Gaetuli,
3 orum “Getuli”), genus hominum ferum et ignarum nominis Romani. Ubi Gaetuli Iugurthae
4 consilium cognoverunt (nam rex legiones Romanas e sua regione pellere cupiebat), regem ami-
5 cum acceperunt. Deinde, simul atque Gaetuli ad proelium apti fuerunt, Iugurtha ad Bocchum
6 legatos misit et non solum cum rege foedus fecit, sed etiam ad bellum adversus (“contro” + accu-
7 sativo) Romanos impulit. Metellus, dux Romanorum, ubi primum de regum societate (societas,
8 atis f., “alleanza”) cognovit, propter adversi proelii timorem decrevit bellum non gerere, legatos
9 igitur ad Bocchum misit. Legati regi dixerunt: “In eiusdem (“dello stesso”, gen. sing. m.) homi-
10 nis potestate non est bellum et incipere et conicere; bellum enim incertum semper est, pax tan-
11 tum certa”. Rex per legatos Metello duci respondit: “Ego quoque pacem cupio, tamen Iugurthae
12 virtutem laudo nec amicum relinquere possum (“posso”)”. Itaque tempus procedebat (“passava”)
13 neque bellum a Metello umquam incipiebatur.
(liberamente tratto da Sallustio, I sec. a.C., Bellum Iugurthinum)
Al tempo della seconda guerra punica (218-202 a.C.) i Romani si trovarono contemporaneamente impegnati
su quattro diversi fronti bellici, da est a ovest; nonostante tutto, grazie al loro valore e alla loro organizza-
zione, ottennero ovunque risultati lusinghieri.
1 Ut primum Hannibal in Italiam venit, Romani Claudium Marcellum consulem ad Nolam, ci-
2 vitatem Campaniae, in Hannibalem miserunt. Sed Punicus dux per Apuliam et Calabriam pro-
3 cessit atque multas civitates Romanorum occupavit. Illo (“quel”, abl. sing.) tempore etiam rex Ma-
4 cedoniae Philippus ad Hannibalem legatos mittit et auxilia contra Romanos promittit, si a duce
5 Punico auxilia contra Graecos accipiet. Sed Romani Macedoniae regis legatos rapuerunt, consilia
6 inimica cognoverunt et in Macedoniam Valerium Laevinum miserunt; postea etiam Sardiniam
7 ceperunt et ex Hannibalis imperio eripuerunt. Per multum tempus a Romanis militibus in quat-
8 tuor (“quattro”, riferito a locis) locis proelia pugnabantur: in Italia Romani Hannibalem oppeti-
9 verunt, in Hispania Hasdrubalem, Hannibalis ratrem, Sardos in Sardinia, Philippum in Ma-
10 cedonia. Manlius proconsul victor a Sardinia captivos Romam deportavit, Philippus a Laevino in
11 Macedonia vincitur, in Hispania a Scipionibus Hasdrubal. In Italia Hannibal Romam accessit et
12 equites apud oppidi portam duxit, sed postea, ubi Romani iam ad proelium parati erant, propter
13 consulum et Romanarum copiarum timorem Romā decessit et in Campaniam reparavit; interim
14 Marcellus consul multas regiones Siciliae a Punico imperio liberavit et socias Romanorum fecit.
(da Eutropio, IV d.C., Breviarium ab Urbe condı̆ta)
Quando Cesare dà il via alla sua spedizione in Gallia (58 a.C.), il potere della regione è nelle mani del popolo
dei Sèquani, che l’hanno sottratto agli Edui con alleanze e azioni di forza. Anche il senato romano, interpel-
lato dagli Edui, non interviene; soltanto l’avvento di Cesare rovescia la situazione. [▶ p. 89]
1 Ubi primum Caesar expeditionem incepit et in Galliam venit, alterius (“di una delle due”, gen. sing.)
2 factionis principes erant Haedui, alterius (“dell’altra”) Sequani. Quoniam auctoritas erat in Hae-
3 duis et Heduorum magnae erant clientelae, Sequani magnis iacturis pollicitationibusque societatem
4 Germanorum et Ariovisti, strenui saevique ducis barbari, obtinuerunt. Multa proelia Sequani cum
5 sociis vicerunt, nobilitatem Haeduorum interfecerunt; quia victores erant, ad se (“dalla loro parte”)
6 multos populos inimicos foederibus et indutiis traduxerunt et Haeduorum principum ilios obsides
7 acceperunt. Quoniam obtinuerunt etiam per milites et incursionibus agros initimos, Sequanis iam
8 erat cunctae Galliae imperium. Divitiacus, rex Haeduorum, auxilii petitionis causā Romam venit,
9 sed a senatoribus subsidium non habuit. Tamen per Caesarem bello Gallico Sequani Haeduis obsides
10 sociosque reddiderunt, Haedui propter dignitatis incrementum nova foedera cum initimis civita-
11 tibus iunxerunt et a Sequanis, ob Caesaris favorem, auctoritatem imperiumque eripuerunt. Sic in
12 Gallica regione a cunctis nationibus civitatibusque Haedui Galliae principes habebantur.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
8 TERZA DECLINAZIONE
UNITÀ Ab Urbe condƱta Sufissi nominali (2) Il mito di Enea (4)
Riconoscere, analizzare e tradurre i sostantivi del 2° gruppo della terza declinazione, sapendo risalire
al nominativo
1 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice; individua quindi il caso e il numero
di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
LB
ESEMPIO montes ➞ mont-es ➞ nominativo plurale; accusativo plurale; vocativo plurale
1. montium 2. urbi 3. sortem 4. pontibus 5. ossa 6. nivium 7. mentis 8. nocte 9. pisci-
bus 10. classes 11. aedium 12. hosti 13. aures 14. iurium 15. teste 16. mensem.
3 Nelle seguenti parole individua il caso o i casi in base alla terminazione, poi scrivi la forma del
nominativo singolare e il signiicato del termine.
LB
ESEMPIO sortibus (dat. plur., abl. plur.) ➞ sors ➞ sorte, sorteggio
1. partibus (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 7. vestium (. . . . . . . . . . . ) ➞. . . . . . . . . . . ➞ ...............
2. nivi (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 8. aurem (. . . . . . . . . . . ) ➞ ........... ➞ ...............
3. navi (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 9. raudes (. . . . . . . . . . . ) ➞ ........... ➞ ...............
4. ossis (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 10. plebium (. . . . . . . . . . . ) ➞ ........... ➞ ...............
5. oves (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 11. nocte (. . . . . . . . . . . ) ➞ ........... ➞ ...............
6. monti (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 12. pontibus (. . . . . . . . . . . ) ➞ ........... ➞ ...............
4 Dopo aver individuato a quale dei due gruppi della terza declinazione appartengono i seguenti
vocaboli, proposti in caso genitivo singolare, scrivine il nominativo singolare e il genitivo plu-
LB
rale.
ESEMPIO noctis ➞ 2o gruppo ➞ nox ➞ noctium
1. vestis 2. generis 3. classis 4. montis 5. ruris 6. testis 7. cladis 8. regionis 9. iuvenis 10. oris
11. raudis 12. itineris 13. hostis 14. iuris 15. senis 16. plebis 17. carminis 18. hominis 19. sor-
tis 20. ossis.
5 Nella seguente lista individua le due forme che non appartengono alla terza declinazione.
LB iuris noctium inis ruinis praemium igni urbibus plebium montes testis
6 Traduci in tutti i modi possibili le seguenti forme, dopo avere individuato il caso e il numero di
ciascuna di esse.
LB
1. artibus 2. pontium 3. arx 4. classis 5. aves 6. civem 7. os 8. raude 9. urbibus 10. men-
ses 11. turre 12. vestium 13. navi 14. piscis.
7 Dato un sostantivo del 2o gruppo della terza declinazione e un aggettivo della 1a classe, decli-
nali in base alle indicazioni fornite.
LB
1. ignis, ignis sacer, cra, crum (acc. sing.) ...............................................
2. orator, oratoris modestus, a, um (dat. plur.) ...............................................
3. ines, inium longus, a, um (acc. plur.) ...............................................
4. os, ossis dexter, era, erum (nom. plur.) ...............................................
5. raus, raudis malus, a, um (gen. plur.) ...............................................
6. hostis, hostis Germanus, a, um (abl. sing.) ...............................................
7. nix, nivis pulcher, cra, crum (gen. plur.) ...............................................
8. ars, artis vester, stra, strum (nom. sing.) ...............................................
9. nox, noctis niger, gra, grum (gen. sing.) ...............................................
10. mors, mortis iustus, a, um (abl. plur.) ...............................................
11. avis, avis liber, era, erum (voc. sing.) ...............................................
12. plebs, plebis miser, era, erum (gen. plur.) ...............................................
13. pars, partis modestus, a, um (gen. plur.) ...............................................
8 Traduci in tutti i modi possibili le seguenti espressioni, formate da un sostantivo del 2o gruppo
della terza declinazione e da un aggettivo della 1a classe.
LB
1.gentium rectarum 2. ponte irmo 3. sortem sinistram 4. hostes multos 5. ossa sacra 6. noctes
raudium plenae 7. ovibus nigris 8. civis beate 9. aedes antiquae 10. aedi clarae.
in periculo erant, servos liberaverunt (libero, as, avi, atum, are “liberare”). 12. Naves Graecorum
e Graeciae oris in Italiam pervenerunt et multas urbes condiderunt. 13. Xerxi (Xerxes, is “Ser-
se”), Persarum regi, magnus numerus navium erat. 14. Multos menses captivi in montium silvis
manserunt et fontium aquas biberunt. 15. Nocte pars militum montes reliquit et ad oppidi ar-
cem perrexit; simul ac hostes urbem ceperunt, urbem igne deleverunt et civium caedem fecerunt.
16. Verres (“Verre”) praetor a Cicerone in oratione “In Verrem” accusatur: “Verres - dicit Cicero
- Athenis ex aede Minervae magnam auri copiam cepit et in suis aedibus posuit”. 17. “Frustra
mortem timemus”, dicebat clarus philosophus; “nam, cum nos sumus, mors non est; cum mors est,
nos non sumus”.
b 1. Molte specie di pesci vivono nell’acqua. 2. Belle erano le vesti delle matrone romane.
3. Tu non conosci il numero delle ossa del corpo umano (dell’uomo). 4. I soldati rimasero sul ponte
e con grande valore respinsero i nemici. 5. Il tribuno della plebe mostrò nell’assemblea della plebe la
frode dei senatori (usa patres). 6. In tutti (omnibus) i tempi i popoli hanno sempre ritenuto sacro il
diritto delle genti.
1 Catilina, ut coniurationis conscios in aedibus suis vidit, in abditam (“segreta”) partem aedium
2 duxit, ubi (“dove”) testes non erant, et hanc (“questa”, acc. sing. f.) orationem habuit: “Quoniam
3 per tempus virtutem vestram cognovi, mihi est in animo vobiscum magnum et pulchrum faci-
4 nus in hostes incipere. Consilium meum iam audivistis: miseram vitam egimus et semper age-
5 mus, quod Urbs a paucis potentibus (“pochi potenti”) regitur, quibus (“ai quali”) reges, gentes
6 et nationes pecuniam dant. Itaque gratia, potestas, honos et divitiae apud illos (“quelli”, “loro”)
7 sunt, nobis reliquerunt pericula ac inopiam. Illi (“Quelli”) ab urbibus vel Asiae vel Graeciae et
8 statuas et divitias et magnum servorum numerum Romam navibus vexerunt, nos, qui (“che”,
9 pron. relat. nom. plur.) cives Romani sumus et per multos annos cum hostibus civitatis nostrae
10 pugnavimus, vulgus fuimus; nos, liberi cives, servi sumus sine (“senza” + ablativo) gratia, sine
11 potestate. Quousque tandem (“Fino a quando”) tolerabitis has (“queste”, acc. plur. f.) iniurias?
12 Libertas, divitiae, honos in oculis vestris sunt: fortuna omnia ea (“tutte queste cose”, acc. plur.
13 n.) vobis, si vincetis, praemia posuit”.
(Liberamente tratto da Sallustio, I sec. a.C., De Catilinae coniuratione)
Prima e durante la navigazione il comandante di una nave deve prestare attenzione a tutti i particolari, afin-
ché il viaggio possa procedere e concludersi nel modo migliore; infatti navigare è sempre rischioso.
1 Cum navigationem incipis, panes, carnem piscesque para et in navibus aquam vinumque
2 pone, quia pontus saepe procellosus apparet et semper nautis assiduorum imbrium et naura-
3 giorum in desertis insulis periculum est. Cum ab ora decedis, si ventus quietus, ad iter remis
4 homines tuos incita, sin ventus robustus lat, vela pande, quod aura secunda naves magna
5 celeritate vehit. Si per noctem serenam procedis, lunae stellarumque lucem observa, sin nox
6 fusca est, apud litus naviga et ignibus urbium in ora navem tuam committe. Cum per altum
7 pontum navigas et aliam (“un’altra”, acc. sing. f.) navem procul prospicis, providus es, aures
8 tende et, si piratae a te aspiciuntur aut suspicio tibi est, fuge aut ad proelium paratus es, quia,
9 propter crudelitatem hostium, periculis, mortibus et caedibus te et homines tuos expones. Si
10 navis tua in classe est et cum multis navibus procedit, classis ducis voluntates audi et imperiis
11 pare, quia per navigationem licentia atque neglegentia integritatem cunctae classis in discri-
12 men adducunt. Ad itineris bonam fortunam necessarium est Neptuni auxilium usque ad i-
13 nem navigationis; itaque precibus et votis ponti deum secundum redde.
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Che cosa si procura un buon marinaio prima di partire? Perché?
■ Nella navigazione notturna, quali sono i riferimenti per i naviganti?
■ Perché si deve essere prudenti quando si avvista un’altra nave?
■ Quali atteggiamenti mettono a rischio l’incolumità di un’intera lotta?
LESSICO di BASE
Verbi desisto, is, stiti, stitum, ĕre obsideo, es, sedi, sessum, ēre
confŭgio, is, fugi, ĕre rifugiarsi cessare, smettere assediare
(con in/ad + accusativo) disco, is, didĭci, ĕre imparare,
curro, is, cucurri, ĕre correre apprendere Parole invariabili
decedo, is, cessi, cessum, ĕre damno, as, avi, atum, are contra (prep. + acc.) contro
allontanarsi condannare ibi (avv.) lì
defĭcio, is, feci, fectum, ĕre exspecto, as, avi, atum, are tum (avv.) allora
mancare, venire meno aspettare, indugiare
descendo, is, descendi, descensum, intellĕgo, is, lexi, lectum, ĕre
ĕre (di)scendere, venire giù capire
13 Nelle seguenti voci verbali separa la terminazione dal tema; individua quindi il tempo e la per-
sona di ciascuna di esse; poi traduci.
LB
ESEMPIO amaverint ➞ amav-erint ➞ futuro anteriore - 3a persona plurale ➞ essi avranno amato
1. decreveram 2. decreverit 3. decrevisti 4. fuit 5. fueramus 6. fuerint 7. decesseramus 8. decesse-
runt 9. decessero 10. didicerimus 11. didiceramus 12. didicimus 13. cupivi 14. cupiveris 15. cupive-
ras.
16 Data la forma verbale, indica modo, tempo, persona, numero, coniugazione e traduzione.
Forma verbale Modo Tempo Persona Numero Coniugazione Traduzione
LB
a a
amaveramus indicativo piuccheperfetto 1 plurale 1 noi avevamo amato
intellexeris ............ ................... ......... ......... ............... ........................
obsederatis ............ ................... ......... ......... ............... ........................
coegisse ............ ................... ......... ......... ............... ........................
moverant ............ ................... ......... ......... ............... ........................
didici ............ ................... ......... ......... ............... ........................
rapuerint ............ ................... ......... ......... ............... ........................
vicerunt ............ ................... ......... ......... ............... ........................
defecerat ............ ................... ......... ......... ............... ........................
cucurreramus ............ ................... ......... ......... ............... ........................
decessisse ............ ................... ......... ......... ............... ........................
18 Evidenzia i verbi in rapporto temporale tra loro, poi traducili, prestando attenzione alle diffe-
renze fra lingua italiana e latina.
ESEMPIO Quando catturerà gli uccelli, il cacciatore li darà agli amici. ➞ ceperit/dabit
1. Dopo che videro i igli prigionieri, le madri alzarono grida di dolore. 2. Quando verrete a Roma,
vi mostreremo le bellezze della città eterna. 3. Se hai vinto la gara con gli amici, sii lieto e orgoglioso
di te. 4. Quando scavo tutto il giorno, sono stanco. 5. Quando concluderemo il lavoro, saremo ap-
prezzati dai concittadini.
19 Coriolano VERSIONE
LB Il patrizio Coriolano
(Coriolanus, i), adirato IL PERSONAGGIO Coriolano
contro la plebe romana, Gaio Marcio Coriolano è un personaggio leggendario della prima epoca re-
passa dalla parte del ne- pubblicana. Il soprannome gli sarebbe venuto dalla presa di Corioli, città dei
mico, facendo correre a Volsci. Non avendo accettato la riduzione dei prezzi del grano per la plebe
voluta dai tribuni, fu esiliato e passò dalla parte dei nemici (491 a.C.). A capo
Roma un gravissimo pe-
dell’esercito dei Volsci (488 a.C.), giunse al conine dell’Ager Romanus Anti-
ricolo. Ma i suoi propo-
quus (nei pressi dell’attuale Via del Quadraro), e mentre i consoli organizza-
siti sono piegati dalle la- vano le difese della città in pericolo, venne fermato dalle implorazioni della
crime di due donne. madre Veturia e della moglie Volumnia, accorsa con i due iglioletti in braccio.
1 Caio Marcio Romani Coriolanum cognomen (“soprannome”) dederunt, quia cruento proelio
2 Coriolos, Volscorum oppidum, ceperat. Sed Coriolanus, quoniam plebi ob superbiam (“super-
3 bia”) suam invisus (“inviso”, cioè “odiato”+ dativo) erat, Romam reliquit et ad Volscos confu-
4 git. Itaque Coriolanus cum Volscorum militibus contra Romanos longum et cruentum bellum
5 gessit, saepe Romanos vicit et fugavit; deinde Romam quoque obsedit. Frustra Romani legatos
6 ad Coriolanum miserunt et a Coriolano veniam (“perdono”) petiverunt. Iam Romani animo
7 defecerant, cum Veturia mater et Volumnia uxor, quae (“le quali”, nom. plur. f.) ad castra Vol-
8 scorum venerant, animum Coriolani multis lacrimis (da lacrima, ae “lacrima”) commoverunt.
9 Tum Coriolanus Romam obsidere destitit et Roma decessit, sed in odium Volscis venit; itaque
10 Volsci Coriolanum interfecerunt.
20 Nelle seguenti frasi evidenzia le particolarità dei complementi di luogo, poi traduci.
LB a 1. De collibus (da collis, is “colle”) autumno oves cum pastoribus descendent atque ad oras ducen-
tur. 2. De urbis muris viri et mulieres tela ignesque coniciebant in hostes. 3. Pater rus miserat ilium
cum servis. 4. Cum ego mecum rus uxorem duxero, tu quoque cum uxore tua venies ad villam me-
am. 5. Ruri vitam agere pigros homines non delectat, nam et aestate et hieme agricolae multi labo-
res semper sunt. 6. Cum Carthaginem venero, hortos et vias arborum plenas videbo et, cum in pela-
gus nave perrexero, Carthaginis oram ignibus splendidam (“splendente”) aspiciam. 7. Cum legati
Romani Carthaginem pervenerunt, Hannibal Carthagine iam decesserat et ad regem Syriae confu-
gerat. 8. Lacedaemone imperium regum ininitum non erat, sed potestate ephororum (da ephorus,
is “eforo”, magistrato spartano) iniebatur. 9. Alcibiades (“Alcibiade”, nom. sing. m.) Atheniensis,
quoniam cives eum (“lui”, acc. sing. m.) damnaverant capitis (“a morte”), Lacedaemonem in exilium
perrexit; ibi non contra patriam, sed inimicos suos bellum gessit.
b 1. Il comandante greco, non appena giunge a Sparta, viene accolto con onore dal re della città. 2. Dal
cielo discenderà una nuova stirpe di uomini. 3. Se ai soldati verrà meno il coraggio, allora neppure a
Sparta ci sarà salvezza. 4. I nemici si allontanarono dall’accampamento e si diressero a Tivoli (Tibur,
uris, n.). 5. Quando i Romani arrivarono a Cartagine, non trovarono Annibale in città; infatti il co-
mandante dei Cartaginesi si era già allontanato con una nave da Cartagine e si era diretto verso l’Asia.
21 Nelle seguenti frasi evidenzia le particolarità dei complementi di luogo, poi traduci.
1. Quia miles strenuus magna cum gloria pugnaverat sed pes claudus propter vulnus militiae inem
fecerat, ruri vitam sine ambitione ac foro egit. (da Livio) 2. Iudicum ordo Carthagine imperium
detinebat, etiam quod iudices perpetui erant et famă vităque hominum in illorum (“di quelli”, gen.
plur.) potestate erant. (da Livio) 3. Membra virorum humi iacebant et, quia ex calidis adhuc vul-
neribus sanguis luebat sed dolor non erat, milites arma non omittebant. (da Curzio Rufo) 4. Scipio
bello Punico tertio Carthaginem venit et urbem cepit; victoriā viri virtus diligentiaque a Romanis
hostibusque existimabantur. (da Cicerone) 5. Sanus homo varium vitae genus habebit, modo ru-
ri modo in urbe modo in agro erit, multis laboribus corpus suum exercebit, interdum quiescet. (da
Celso) 6. Iugurtha hostem feriebat, praesidia agitabat, nihil (“nulla”, ogg.) metuebat nisi malam
famam, hiemem et aestatem tolerabat, humi quiescebat. (da Sallustio) 7. Ubi primum uxor vitam
amisit, homo in matrimonium alteram (“seconda”, ogg.) mulierem duxit et puerum rus misit. (da
Seneca) 8. Hannibal Gadibus Carthaginem ad hiberna milites duxit; ibi in somno vidit iuvenem,
qui (“il quale”, nom. sing.) ut (“come”) dux a deo mittebatur. (da Livio)
L’ambiente non offre ovunque agli uomini le medesime condizioni di vita e a causa dei cambiamenti am-
bientali mutano anche gli stili di vita; tutto ciò conferma la grande capacità di adattamento propria del
genere umano.
1 Hominum vită locorum naturā constituitur. Si Athenis vivis, putaris orator et philosophus, litte-
2 rarum artiumque cupiditatem colis, per forum multas horas deambulas et cum incolis de variis
3 quaestionibus urbis viis disseris. Si autem sors Lacedaemonem te duxeris, miles eris, severa disci-
4 plina in gymnasio et arena corpus tuum irmabis, cum civibus panem et carnem divides, quia La-
5 cedaemone ius dominii non conceditur. In Arcadia, regione fera et aspera, agricolae humum arant
6 et colunt, humi dormiunt, pomis familiam alunt, pastores aestate oves ad pabula ducunt, hieme in
7 stabulis cum pecudibus vivunt. Romae, cum veneris, otium fugies et ad negotia animum applica-
8 bis . In Sicilia ruri vita libenter agitur, quia agri rugiferi sunt, sed interdum rure in claras urbes,
9 Syracusas, Panhormum, Catinam Siculi eunt (“vanno”); si Melitae autem et in cunctis parvis
10 insulis habitas, pontus pisces incolis ad alimentum parat. Si apud Alpium montes inter arbores
11 et valles vitam agis, aut de montibus in loca plana descendes aut per multos menses anni in villis
12 vives, ignem accendes et vestium calidarum praesidiis te defendebis, quoniam in Alpibus rigus
13 acutum est et nix saepe cadit et cunctam regionem albam facit. Itaque loca varia sunt, vitae hu-
14 manae modo idonea modo iniqua.
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Come si vive ad Atene? E a Sparta?
■ A quale scopo i Romani indirizzano le loro attività quotidiane?
■ Quali sono le caratteristiche ambientali delle Alpi? Come vivono gli uomini in quelle zone?
ziomaro”) quoque legatos ad Caesarem misit. 10. Vobiscum Athenas non veniam, antequam pater
meus Lacedaemone pervenerit.
b 1. Non apprezzerai la letteratura greca, prima di avere imparato (che tu avrai imparato) i canti
di Omero. 2. Dopo che il luogotenente ricevette le legioni del console, il dittatore (dictator, oris)
attraverso l’agro sabino (Sabinus, a, um) si diresse verso Tivoli. 3. Mentre questi fatti (haec) acca-
devano in Asia, da Sparta giunsero degli ambasciatori dal re Agesilao (Agesilaus, i). 4. Prima che io
dica il mio parere sulle cause della strage, vi leggerò una lettera del luogotenente Mario. 5. Dopo che
la lotta si era diretta verso Sparta, ad Atene rimase soltanto un piccolo numero di navi.
1 Caesar, postquam Pompeius apud Asparagium (“Asparagio”) fuit, e loco ubi (“dove”) castra posue-
2 rat, decessit. In itinere oppidum Parthinorum (“dei Partini”), in quo (“in cui”) Pompeius parvam
3 partem militum habebat, obsedit. Posteaquam oppidum ceperat, per campos Epiri ad Pompeium
4 pervenit. Ut castra posuit, decernendi (“di combattere”) potestatem Pompeio fecit. Quoniam
5 Pompeius proelium committere non decrevit, Caesar aliud (“altro”) consilium cepit. Nocte enim
6 angusto (“stretto”) itinere Dyrracchium perrexit. “Si Pompeius consilii nostri ignarus fuerit,
7 - dicebat Caesar legatis - aut Dyrracchi obsidebitur aut ab urbe prohibebitur (“sarà tenuto lonta-
8 no”)”. Ubi Pompeius consilium Caesaris intellexit, castra movit. Tamen milites Caesaris aequo
9 animo laborem toleraverunt neque iter intermiserunt (“interruppero”), antequam Dyrracchium
10 pervenerant. Dum Caesar castra ponit, procul conspiciebantur copiae Pompei.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico dell’amore
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 110]
1 Odium inter homines propter bella ruinam urbibus et mortem viris semper dat et saepe gravitas iactu-
2 rarum et eversionum intellegitur cum iam hostes hostibus damna sine remedio fecerunt. Audi clarum
3 exemplum de hac (“questa”, abl. sing.) quaestione. Romani Syracusas, claram urbem in Sicilia, oppug-
4 nabant; Marcellus, Romanorum dux, a Syracusanis impediebatur per Archimedem, virum doctum et
5 callidum: nam, simul ac Marcellus a ponto in moenia militibus classis incursionem imperabat, semper
6 Archimedes Romanorum naves miris machinis delebat. Tandem vere tertio Romani in oppidum in-
7 traverunt sed, postquam urbem ceperant, Marcelli voluntate, urbem non vastaverunt neque captivos
8 torserunt; Marcellus maxime Archimedis salutem quaesiverat, quia inventoris artem valde existima-
9 bat. Vir in horto suo erat et, dum in arena circulos describit, miles Romanus pervenit, virum doctum
10 non agnovit et de nomine interrogavit. At Archimedes, dum humi digito signa delineat, respondit:
11 “Noli turbare (“non rovinare”) circulos meos.” Tunc iratus miles, antequam cognoverat hominem, ut
12 superbum responsum audivit, Archimedis corpus gladio percussit et scelere virum interfecit.
(da Valerio Massimo, I sec. d.C., Factorum et dictorum memorabilium libri)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Manifestazioni
CIVILTÀ
di Amor
[▶ LESSICO p. 108]
Rilievo con scena di porto tra maschio adulto e maschio giovane, che è tipica invece del mondo greco; per
matrimonio, II secolo d.C. contro la passività maschile viene derisa e osteggiata, ed è censurata la pratica di sedur-
Londra, British Museum.
Il rilievo, proveniente dal re i ragazzi di condizione libera.
fronte di un sarcofago,
rafigura un uomo e una Il servo d’amore ■ Uno dei motivi centrali sviluppato dagli autori elegiaci del I seco-
donna che si stringono lo a.C. è quello del servitium amoris: l’innamoramento implica degradazione, per cui il
reciprocamente la mano
destra (dextrarum iunctio), poeta, che pure è un uomo di nascita libera, rinuncia alla propria vita e accetta di di-
atto che simboleggiava la ventare schiavo dell’amore per una donna, qualiicata appunto come domina: «nessu-
concordia nuziale. na libertà resta a colui che ama, | se uno vorrà amare, non sarà piú libero» (Properzio,
Mercurio e Diana, Elegie, II, 23 s.). Questa donna amata è una igura a tratti dispotica e capricciosa, che
I secolo a.C. Pompei, Casa
dei Casti amanti. con la sua ammaliante bellezza tiene in pugno il poeta, il quale è disposto, con costan-
L’affresco rafigura le due za incrollabile, a sopportare l’umiliazione di continui tradimenti pur di trascorrere
divinità abbracciate e
avvolte in drappi di tessuti
con lei una notte di passione (Tibullo, Elegie, II, 1-6):
leggeri. Diana presenta una
carnagione candida, come «Vedo cosí preparati per me servaggio e padrona: | ormai ti dico addio, o libertà
richiedevano i canoni estetici ereditata dai padri; |triste è il servaggio che mi si impone; sono tenuto in catene; |
del tempo. mai che Amore al misero allenti la stretta, | brucia, o che me lo sia voluto o che abbia
commesso un errore; | brucio, ahimè, e tu, spietata fanciulla, allontana le iaccole!».
(trad. F. Della Corte)
ANIMAZIONE La moglie ‘perbene’ ■ Altra cosa è la rappresentazione del legame amoroso nell’àmbito
Il matrimonio
di un rapporto matrimoniale uiciale, dove la sposa è anzitutto matrona, vale a dire una
‘donna perbene’, il cui compito è quello di dare igli a un uomo, garantendo in questo mo-
do la continuità della sua stirpe. Gli slanci sentimentali descritti dai poeti elegiaci non sono
compatibili con la rigida condotta prescritta per le matrone romane. Se costoro avevano
contatti sessuali con partner diversi dal marito, sia che fossero consenzienti sia per stupro,
incorrevano nell’adulterium: un vero e proprio reato, in cui peraltro potevano essere im-
plicate anche le ragazze non ancora sposate o le vedove, e contro il quale erano presi prov-
vedimenti severissimi, come la pena capitale per l’adultera e anche per il seduttore.
Veriica delle competenze
Servendoti del vocabolario, individua il signiicato dei nio: sponsio, deductio (in domum), confarreatio, lam-
seguenti termini, che afferiscono al lessico del matrimo- meum, nubere, uxor.
9 TERZA DECLINAZIONE
UNITÀ Nox erat et terras ... Sufissi nominali (3) Il mito di Enea (5)
Gruppo Genere Abl. sing. Gen. plur. Casi retti Esempi Osservazioni
n. plur.
1° gruppo
imparisillabi maschili -e -um rex, regis Comprende anche alcuni parisillabi
col tema in una femminili -e -um uxor, -ōris maschili (come canis, canis;
consonante neutri -e -um -a corpus, -ŏris rater, ratris; iuvenis, iuvenis;
pater, patris; senex, senis; vates, vatis) e
femminili (come mater, matris).
2° gruppo
parisillabi maschili -e -ium civis, civis Comprende anche alcuni imparisillabi
femminili -e -ium navis, navis col tema in una consonante (come raus,
raudis; ius, iuris; nix, nivis; plebs, plebis).
imparisillabi maschili -e -ium mons, montis Vi sono casi sporadici di:
col tema in due femminili -e -ium urbs, urbis ● acc. sing. in -im (turrim);
consonanti neutri -e -ium -a cor, cordis ● abl. sing. in -i (igni).
Riconoscere, analizzare e tradurre i sostantivi del 3° gruppo della terza declinazione, sapendo risalire
al nominativo
1 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice; individua quindi il caso e il numero
di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
LB
ESEMPIO retibus ➞ ret-ibus ➞ dativo plurale; ablativo plurale
1.vectigali 2. calcaris 3. retia 4. marium 5. pulvinar 6. ovilibus 7. tribunali 8. vectigalia 9. cal-
caribus 10. rete 11. mari 12. pulvinaria 13. ovilia 14. tribunalium.
2 Aggiungi la terminazione richiesta.
LB ESEMPIO mar. . . . . (dat. plur.) ➞ maribus
1. mar. . . . . . . . . . . . . . . . (gen. plur.) 6. vectigal. . . . . . . . . . . (abl. sing.) 11. ovil. . . . . . . . . . . . . . . . (dat. sing.)
2. pulvinar. . . . . . . . . . (abl. plur.) 7. tribunal. . . . . . . . . . (acc. sing.) 12. ret. . . . . . . . . . . . . . . . . . (acc. plur.)
3. animal. . . . . . . . . . . (voc. sing.) 8. mar. . . . . . . . . . . . . . . (voc. plur.) 13. vectigal. . . . . . . . . . . (dat. sing.)
4. ovil. . . . . . . . . . . . . . . . (gen. plur.) 9. pulvinar. . . . . . . . . (nom. sing.) 14. tribunal. . . . . . . . . . (dat. plur.)
5. ret. . . . . . . . . . . . . . . . . . (nom. plur.) 10. animal. . . . . . . . . . . (gen. sing.) 15. mar. . . . . . . . . . . . . . . (abl. sing.)
3 Nelle seguenti parole individua il caso o i casi in base alla terminazione, poi scrivi la forma del
nominativo singolare e il signiicato del termine.
LB
ESEMPIO maria (nom., acc., voc. plur.) ➞ mare ➞ mare
1. mari (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 5. tribunalibus (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
2. pulvinar (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 6. calcarium (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
3. animalia (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 7. ovilis (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
4. rete (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 8. calcaris (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...........
4 Classiica i seguenti vocaboli dei tre gruppi della terza declinazione, proposti in caso genitivo
singolare, poi scrivine il nominativo singolare e il genitivo plurale.
LB
ESEMPIO retis ➞ 3o gruppo ➞ rete ➞ retium
1. sceleris 2. ruris 3. maris 4. avis 5. calcaris 6. fratris 7. vocis 8. pontis 9. senis 10. ovis
11. caedis 12. pulvinaris 13. animalis 14. vatis 15. vulneris 16. luminis 17. tribunalis 18. orato-
ris 19. nivis 20. sacerdotis.
5 Nella seguente lista sottolinea una volta le forme appartenenti alla prima declinazione, due
volte quelle appartenenti alla seconda, cerchia quelle della terza declinazione.
LB
1. ruinis 2. morarum 3. morum 4. animalia 5. invidia 6. medici 7. mari 8. vulneris 9. ocu-
lis 10. fortunis 11. rete 12. sagittae 13. domine 14. puer 15. calcar 16. honor 17. robur 18. ci-
vium 19. studium 20. virum 21. oras 22. oribus 23. agrorum 24. foederum 25. fera-
rum 26. calcaria 27. inopia 28. incolis 29. libertis 30. libertatis 31. apri 32. tribunali 33. sa-
luti 34. tempori 35. capita 36. familias 37. potestas.
6 Traduci, in tutti i modi possibili, le seguenti espressioni, formate da un sostantivo del 3o gruppo
della terza declinazione e da un aggettivo della 1a classe.
LB
1.maribus nostris 2. mare vestrum 3. tribunali severo 4. tribunalium severorum 5. animalis i-
di 6. animal idum 7. retia mea 8. retis meae 9. calcaribus solidis 10. calcar robustum 11. pulvi-
nari pulchro 12. pulvinaris pulchri 13. ovile novum 14. ovilibus novis.
b 1. del femore 2. la nave (ogg.) 3. dei vasi 4. a Giove 5. con i buoi 6. alla forza 7. a Napoli (stato
in luogo) 8. il vaso (sogg.) 9. le torri (ogg.) 10. attraverso le Alpi 11. delle arguzie 12. del sale 13. la
forza (ogg.) 14. il territorio (ogg.) 15. al tempio (moto a luogo).
12 Evidenzia le particolarità della terza declinazione e traduci le seguenti frasi con 2 livelli di dificoltà.
1. Ovibus et subus stabula plena erant, pastores humi dormiebant: nox erat. 2. Hostes cum multis
hominibus et animalibus bellum duxerant et ferro ignique urbem vastaverant. 3. Feminis ractura
senibus citam mortem comparat, quia senum corpus inirmum est. 4. Pulvinaria deorum Luperca-
liis in aedem a sacerdotibus geruntur et in altare mittuntur. 5. Vis semper vincit, sed saepe roboris
exitus (“conseguenze”, nom. plur. m.) etiam victoribus noxii sunt. 6. Iuppiter, plebis preces audi et
opes facultatesque cunctis civibus para, quia paupertas et aes alienum vitam asperam arduamque fa-
ciunt. 7. Cum vates voluntatem Iovis ovis et suis iecinore intellexerint, consules cum civibus consilia
communicabunt. 8. Si suum boumque praesentia in agris est, viperae et angues tranquillitatem et
incolumitatem pastorum non turbant.
9. Cerebrum, cor, pulmones, iecur domicilia vitae sunt; oris et corporis forma ad vitae salutisque irmi-
tatem nullum auxilium dant. (da Cicerone) 10. Cum nuptiae Cupidinis et Psyches (“di Psiche ”, gen.)
celebrabantur, Iovi poculum nectaris, vini deorum, pocillator ministrabat, Volcanus cenam coquebat,
Horae rosis et loribus conclave purpurabant, Gratiae balsama spargebant, Musae carmina sonabant.
(da Apuleio) 11. Caesar nationes Alpium maritimarum in ius Latii duxit et equitum Romanorum
locos sedilibus plebis anteposuit apud circum. (da Tacito) 12. Dux e Sicilia copias transportabat et in
navim, praeter milites, nec arma nec vas nec mancipium imposuit. (da Bellum Aricum) 13. Druides
multa de sole, luna et sideribus, de mundi ac terrarum magnitudine, de natura animalium et arborum,
de deorum aeternorum vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt. (da Cesare) 14. Cytisus in agro tuo
multa erit, quia gallinis, apibus, ovibus, capris, bubus quoque et omni (“a ogni”, dat. sing.) generi pecudum
utilitatem dat, quoniam ex cytiso animalia pinguescunt et multum lac praebent. (da Columella)
13 Dopo aver riconosciuto genere, numero e caso, risali al nominativo singolare dei seguenti sostantivi.
LB 1. virium 2. tussim 3. animalia 4. ruri 5. Tiberi 6. montium 7. bobus 8. nomina 9. reges
10.laude 11. senum 12. collibus 13. inium 14. ignes 15. ossibus 16. vasorum 17. libertatem 18. ie-
cinori 19. vulneribus 20. Ciceroni.
LB Da sempre i plebei a Roma furono vessati dai patrizi (patres, um), che amministravano lo stato in modo ini-
quo e arrogante. Ma quando la plebe decise di ribellarsi, anche i patrizi dovettero scendere a più miti con-
sigli. Il testo fa riferimento alla famosa secessione dei plebei sul monte Sacro del 494 a.C.
1 Et temporibus regum et maxime post reges inter patres plebemque multae litium causae fue-
2 runt. Postquam enim Romani ex urbe reges pepulerant, patribus divitiae et facultates et opes
3 et honores erant, plebs autem opera et labores tolerabat, pericula belli suscipiebat, vectigalia
4 pendebat (“pagava”) nec partem umquam habebat in re publica (“amministrazione dello sta-
5 to”). Itaque civitas superbia (superbia, ae “superbia”) patrum non vi iuris regebatur et plebs
6 in magna inopia vitam agebat. Olim plebs urbem relinquere decrevit et in Sacrum Montem
7 descessit. Quoniam agri iam non (“non... più”) colebantur nec iam pastores ad pascua (“pa-
8 scoli”) oves et boves ducebant, patres ad plebem legatos miserunt et per legatos plebi dixerunt:
9 “De consilio vestro desistite et in urbem redite (“tornate”): non vobis solum erunt pericula, non
10 vobis solum labores, non vobis solum vectigalia; vobis quoque et praemia et honores erunt”.
11 Cum plebs de monte descendit, patres promissa (“le promesse”, acc. plur. n.) servaverunt et tri-
12 bunos plebis creaverunt (“crearono”). Post non multos annos Romae legibus consul plebeius
13 (“plebeo”) fuit.
Dopo che Achille, durante la guerra di Troia, ebbe ucciso il rivale Ettore, il padre di costui, Priamo, si recò
alla tenda dell’eroe greco. Offrì doni e chiese in cambio la restituzione del cadavere del iglio, in nome del-
la pietà che si deve a un padre. Achille cedette alla richiesta, mostrando rispetto e comprensione per l’an-
ziano genitore.
1 Postquam Hector pro patriae suae libertate per multos annos pugnaverat, Achilles virum Tro-
2 ianum, Graecorum hostem, necavit et corpus eius (“di quello”) in castra Danaorum transpor-
3 tavit. Tum Priamus Troianorum rex et pater Hectoris, Troiani iuvenis atque miri exempli,
4 aspero dolore excruciatus in Graecorum castra prope (“vicino” + acc.) mare veniebat atque ad
5 tabernaculum Achillis in cubili prostrati cum magnis muneribus iter faciebat. Ut in taber-
6 naculum intravit, antequam ad Achillis pedes procubuit, multas lacrimas profudit et iuveni
7 viro dixit: “Si memor (+ genitivo) es patris tui, iam senis in patria, redde, Achilles, paren-
8 tibus miserum Hectoris corpus. Multos liberos genui: iam cunctos in multis pugnis amisi;
9 etiam Hectorem, cum arcem Troianam magna cum virtute defendebat, necavisti. Accipe nunc
10 munera ac preces meas exaudi; consolationem Priamo, misero patri, da; prae sola ira tua noli
11 impedire (“non impedire”, imperat. negat.) parentis pietatem erga (“verso” + acc.) ilium”. Ta-
12 cebat Achilles, dum multa cogitat, denique miseri patris verba animum eius (“di quello”, cioè
13 Achille) ad pietatem duxerunt et corpus Hectoris pro muneribus regi reddidit. Uter (“chi dei
14 due”) vicit et suam magnitudinem monstravit? Uterque (“entrambi”): Priamus propter vim
15 constantiae et animi virtutem, Achilles ob veniam et benevolentiam erga patrem inimicum.
16 Pulchrum est ab antiquis hominibus educi et humanitatis sapientiaeque exempla in poetis
17 invenire.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico del viaggio
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 128]
■
essĕdum, i, n., è un tipo di “carrozza a due ruote”,
che si rifà al carro da guerra utilizzato da Galli e
Britanni;
carpentum, i, n., è una “vettura a due ruote”, tira-
ta da due piccoli muli, coperta e usata prevalen-
lavoro, per motivi amministrativi, per studio (le no- temente da donne e sacerdoti, assai comoda ed
bili famiglie latine mandavano i igli a studiare in elegante;
Grecia, così come oggi si va negli Stati Uniti o in ■ raeda, ae, f., è una “carrozza da viaggio” a quattro
Inghilterra), e talvolta per curiosità, diletto, ovvero ruote di uso comune e impiegata per il trasporto
quello che oggi deiniremmo turismo. di persone e di bagagli;
Il vocabolo latino principale per indicare il viaggio è ■ carruca, ae, f., si tratta di una “carrozza” molto
iter, itinĕris, n., termine che si collega etimologica- elegante, inemente ornata e assai comoda (al suo
mente al verbo eo, is, ivi, itum, ire (“andare”); da iter interno era possibile persino dormire);
derivano parole italiane come “itinerario, itinerante”. ■ plaustrum, i, n., è il “carro a due ruote” adibito
Durante il viaggio il viandante, che normalmente esclusivamente al trasporto delle merci tirato da
indossava una tunica coperta da un mantello con animali da soma;
cappuccio e portava con sé il marsupium, ii, n., ov- ■ currus, us, m. (della 4a declinazione), è il “coc-
vero la borsa attaccata alla cintura, aveva la possi- chio” a due ruote impiegato nelle gare del cir-
bilità di fermarsi presso alberghi, luoghi non par- co, ma è anche il carro da parata utilizzato nei
ticolarmente accoglienti e attrezzati e spesso poco trioni.
raccomandabili; il termine latino più comune che
identiica un albergo è caupona, ae, f., quella che Veriica delle competenze
noi deiniamo “osteria”, gestita dal caupo, onis, m.,
“oste” ma signiicativamente anche “furfante”. a Ti vengono elencate le principali viae romane;
aiutandoti anche con una cartina cerca quali regioni
Normalmente si viaggiava a dorso di una bestia da so- e città collegavano fra loro.
ma; rarissimi erano i viaggi a piedi. Venivano però im-
piegati anche una serie di vehicŭla (il termine deriva 1.via Appia 2. via Aurelia 3. via Flaminia 4. via
dal verbo veho, is, vexi, vectum, ĕre, che signiica “tra- Praenestina 5. via Salaria 6. via Tiburtina 7. via
sportare”); elenchiamo i più importanti e comuni: Tusculana
condo, is, dĭdi, dĭtum, ĕre fondare expello, is, expuli, expulsum, ĕre reddo, is, reddĭdi, reddĭtum, ĕre
(una città) cacciare fuori/via, scacciare restituire, rendere
conlīgo, is, lixi, lictum, ĕre iudĭco, as, avi, atum, are supero, as, avi, atum, are
scontrarsi (cum + ablativo) giudicare superare, oltrepassare, vincere
creo, as, avi, atum, are creare, occīdo, is, occīdi, occīsum, ĕre tribuo, is, tribui, tributum, ĕre
eleggere uccidere assegnare, concedere
depono, is, posui, positum, ĕre punio, is, ivi, itum, ire punire
deporre
21 Trasforma le seguenti forme verbali dall’attivo al passivo e viceversa; poi traduci la forma di arrivo.
LB ESEMPIO audiverat (sogg. m.) ➞ auditus erat ➞ egli era stato ascoltato
1. sumpsi (sogg. f.) 2. occiderunt (sogg. m.) 3. occiderint (sogg. f.) 4. amissum est 5. expulsi era-
tis 6. superaverint (sogg. n.) 7. creata erat 8. quaesita sunt 9. reddita est.
22 Trasforma le seguenti frasi volgendole all’attivo o al passivo, poi traduci la frase di arrivo.
LB ESEMPIO Lacunar loribus et coronis ornabitur ➞ Flores et coronae lacunar ornabunt. ➞
Fiori e corone orneranno il soitto
1. Consul milites laudaverat propter victoriam contra hostes. 2. Animalia a colonis capta sunt et in
urbem ad altaria deorum gesta sunt. 3. Servi, fessi laboribus, agros reliquerant. 4. Copiae pontem
superaverant et castra ad lumen posuerant. 5. Litterae a duce scriptae erunt 6. Patrum matrumque
laudibus iuvenes celebrati sunt (celebro, as “celebrare”), senes ab iuvenibus magna admiratione lau-
dati sunt. 7. Archia (“Archia”) poeta a Cicerone defensus est.
pio”) a Graecis in numero deorum habitus est atque ei (“a lui”) templum apud Epidaurum urbem dica-
tum est. 8. Postquam reges Roma expulsi erant, Romae creati sunt consules. 9. Cum opes civitatis auctae
erunt et novae copiae comparatae erunt, in hostes bellum geremus. 10. Posteaquam oppidum ab hostibus
vi captum erat, ferro ignique deletum est et incolae occisi sunt. 11. Socrates (“Socrate”, nom. sing.) ab Athe-
niensibus capite (“alla pena capitale”) damnatus est, quod - dicebant - iuvenes a philosopho corrupti erant.
b 1. Grandi ricompense erano state accordate al comandante. 2. Dopo l’esilio furono restituite
a Cicerone le (sue) sostanze. 3. Gli oratori a causa dei (loro) discorsi ingiusti furono scacciati dalla
città. 4. Dopo la vittoria venne dedicato un nuovo tempio a Giove. 5. Quando gli animali saran-
no stati condotti sugli altari, letti sacri (pulvinar, aris) saranno preparati (usa suscipio) dai cittadini.
1 Xerxes, Persarum rex, terra marique bellum cum Graecis suscipiebat; postquam navium ponte
2 mare inter Asiam et Europam superaverat, cum magno numero militum et nautarum proce-
3 debat. Tunc Athenienses, postquam Delphos venerant, de urbis praesidio oraculum Delphicum
4 consuluerunt, atque Pythia, Apollinis sacerdos, ita nuntiavit: “Si muris ligneis a periculo et hos-
5 tium vi cives defenderitis, urbem servabitis”. Athenis oraculum nuntiatum est et omnes vere
6 necessarios muros ligneos putaverunt; itaque lignei muri aediicationis voluntas ab omnibus
7 civibus conirmata est. At hemistocles dux ante Xerxis incursionem multarum navium clas-
8 sem instruxerat; tunc ad populum verba fecit: «Naves instructae mea voluntate vere muri
9 lignei sunt. Nunc simul ac urbem reliquerimus, in naves statim ascendemus». Athenae ab
10 omnibus Atheniensibus relictae sunt et salutis gratia hospitium inventum est in navibus apud
11 Salamina (“Salamina”, acc.), insulam atque urbem in Saronico mari. Deinde ligneis navibus
12 magna Xerxis classis apud Salamina victa est. Tum Athenarum cives hemistoclem urbis
13 servatorem celebraverunt; a patrum matrumque, divitum pauperumque communi volunta-
14 te diis et deabus in sacra aede sacriicium celebratum est. Ita Athenae, clara urbs et Graeciae
15 caput, servatae sunt.
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Con quale espediente Serse era riuscito a passare dall’Asia all’Europa?
■ Qual è il vaticinio della Pizia? Come lo interpretano gli Ateniesi? Come invece Temistocle?
■ Dove si trova Salamina?
5 Il complemento di materia
LESSICO di BASE
Aggettivi eburneus, a, um d’avorio ligneus, a, um di legno (lignum, i
argenteus, a, um d’argento ferreus, a, um di ferro ( ferrum, i n., legno)
aureus, a, um d’oro n., ferro)
25 Evidenzia i complementi o le espressioni di materia presenti nelle seguenti frasi, poi traduci.
LB
ATTENZIONE Distingui fra:
● statua ex auro (aurea) “una statua d’oro” (complemento di materia)
● copia aurii “una quantità d’oro” (complemento di speciicazione).
a 1. Puella matri anulum (anulus, i m. “anello”) aureum laeta ostendebat. 2. Romae in tem-
plis multas statuas et ex auro et ex argento vidimus. 3. Postquam urbs vi capta est, magna argenti
copia et statuae eburneae ab hostibus raptae sunt. 4. A viro anulus argenteus matronae donatus
erat. 5. Antiquis Romanis aratra (“aratri”, nom. plur. n.) e ligno vel ferro erant. 6. Cives Romani
ligneis turribus moenia muniverant. 7. Aediicia (“ediici”, nom. plur. n.) urbis brevi (“breve”, da
riferire a tempore) tempore igne deleta sunt, quia e ligno erant. 8. E silva lignea arca (arca, ae f. “cas-
sa”) pecuniae plena ad mare a piratis vecta est.
b 1. Per la vittoria gli abitanti della regione dedicheranno una statua d’avorio a Giove. 2. Dai giovani
erano stati dati anelli (anulus, i m.) d’oro e d’argento alle ragazze. 3. Le donne furono spaventate dalle
lunghe lance di ferro dei nemici. 4. Solo torri di legno difendevano la rocca della città (usa oppidum) dal-
le armi di ferro dei barbari. 5. Dei bei bracciali (armilla, ae f.) d’argento ornavano il corpo della matrona.
bat. 3. Quamquam Aristides (“Aristide”, nom. sing.) propter vitam laude dignam “Iustus” appellatus
est, tamen a hemistocle exilio damnatus est. 4. Tametsi animus meus contemnebat audaciam, divitias
et voluptates, tamen inter tanta (“così grandi”) vitia ego quoque ambitione (“dall’ambizione”) tene-
bar. 5. Quamquam viris iustis conscientia (“consapevolezza”) factorum bonorum virtutis praemium
est, tamen virtus quoque stabiliora (“più concreti”, acc. plur. n.) praemiorum genera cupit.
b 1. Sebbene fossero spossati dalle fatiche, i soldati non deposero le armi, ma si scontrarono con vio-
lenza contro il nemico. 2. Gli uomini giusti, anche se hanno ricevuto ingiurie e torti dalle autorità
pubbliche, tuttavia agiscono secondo le leggi della città. 3. Anche se non ho mai imparato la lingua
greca, tuttavia loderò sempre la grande arte dei poeti greci.
Aminta (Amynta, -ae, m.), un ex compagno di Alessandro Magno, passato dalla parte dei Persiani, cerca di
sfruttare la situazione attaccando e saccheggiando l’Egitto (332 a.C.); viene però fermato da Mazace (Ma-
zaces, -is, m.), satrapo (cioè governatore per conto del re di Persia) egiziano, che riconquista i beni del suo
popolo e uccide tutti i nemici.
1 Amynta ab Alexandro Magno transfugerat ad Persas et cum multis Graecis Alexandri prodito-
2 ribus Tripolim, urbem Phoeniciam in Syria, pervenerat; inde navibus Cyprum milites transmi-
3 sit et postea, simul ac occasio data est, Aegyptum per mare petivit. Postquam oratione irma et
4 animi iduciaeque plena ab Amynta milites ad proelium acti sunt, ad Pelusii ostium magna
5 cum celeritate ducti sunt. Ut primum Pelusium captum est, dux Memphim copias duxit; prop-
6 ter famam Aegyptii, vana gens et novitatis cupida, ex vicis et urbibus cucurrerunt ad inimico-
7 rum praesidiorum eversionem, quia, etsi territi erant, tamen patriam hostibus non tradere et
8 cunctis viribus defendere decreverant. Sed Amynta, postquam proelio vicerat, in urbem Aegyp-
9 tios pepulit; deinde, simul ac castra posita sunt, victores per regionem discurrerunt ad agrorum
10 populationem: cuncta a Graecis rapiebantur, quoniam bona civium relicta erant. Sed Mazaces
11 satrapes Aegyptius, quamquam cognoverat animos territos suorum hominum propter malum
12 proelium, tamen ostentavit Graecos incautos victoriae iduciā: ex urbe repente erupit cum mi-
13 litibus et cuncta bona recuperavit, deinde, consilio callido, viros inimicos oppetivit: cuncti cum
14 duce occisi sunt. Sic Amynta dedit poenas, quia Alexandrum tradiderat.
(da Curzio Rufo, I-II sec. d.C., Historiae Alexandri Magni)
30 Nelle seguenti frasi inserisci la congiunzione più adatta al contesto, poi traduci.
LB 1. Carthaginienses, . . . . . . . . . . . . . . . . urbem ceperunt, aedes quoque deleverunt. 2. Magister puerum lau-
davit, . . . . . . . . . . . . . . Vergilii librum bene didicerat. 3. Faciam. . . . . . . . . . . . imperaveris. 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
fessus eram, ad scholam (“scuola”) veni. 5. Philosophus empius iudicatus est, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . deos
non colebat. 6. Muscae (“le mosche”), . . . . . . . . . . . . . . . parva animalia sunt, tamen molestae (“fastidio-
se”) sunt. 7. . . . . . . . . . . . . . . . . pueri strenui, sic puellae idae fuerunt. 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vitam bene ages,
a civibus lauderis. 9. Aristides, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cum iustitia vivebat, “Iustus” a civibus appellatus
est. 10. . . . . . . . . . . . . . . . poeta dixit, amor homines mulieresque vincit. 11. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . periculum
intellexit, dux pugnare destitit. 12. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . periculum intellexit, dux pugnare non cessavit.
31 Traduci le seguenti frasi, in cui sono presenti varie proposizioni subordinate all’indicativo.
1. Quoniam vento violento caelum purgatum erat et nubes depulsae erant, sol luxit sed, etsi solis radii
agros et urbes luce implebant, tamen homines non calefecerunt, quia aer rigidus erat. 2. Antequam
discipula in ludum venit, magna diligentia libros, stilos et tabulas parat et, dum iter facit, memoria
notitias recenset; postquam pervenit in magistri aedes, in sedili suo sedet et novas notitias de vari-
is disciplinis discit. 3. Simul ac victores navibus a mari ad urbem appropinquaverint, quamquam
multitudo in foro negotia sua faciet, tamen statim accurret ad litus et gaudio clamoribusque milites
cum ducibus accipiet. 4. Pastores, quia nigrae nubes in caelo crescebant et imber proximus erat, in
ovile oves duxerunt magna celeritate et, ubi animalia mulcta sunt et lac in mulctris collectum est,
humi recubuerunt et quieverunt, dum magnus imber efunditur. 5. Cum vectigalia collecta sunt et
exactori tradita sunt, quod pauca putabantur ad multitudinis auxilium, tametsi annona et bellum
ad paupertatem cives agricolasque redegerant, tamen vectigalium incrementum quaesitum est et, ut
primum stips nova petita est, statim cives paruerunt.
1 Ubi Alexander e vita decessit, gentes, quae (“le quali”, nom. plur. f.) ab Alexandro victae erant,
2 nuntio regis mortis idem non habuerunt (idem habeo “prestare fede a” + dativo), quia, ut in-
3 victum (“invincibile”) regem viderant, sic immortalem (“immortale”) existimaverunt. Ut vero
4 (“però”) mors regis certa fuit, barbarae gentes, quamquam Alexandri causa et viros et liberos et
5 amicos amiserant, eum (“lui”, acc. sing. m.) non ut hostem, sed ut patrem luxerunt (da lugeo, es,
6 luxi, ēre, “piangere”). Mater quoque Darei regis, quae (“la quale”, nom. sing. f.), etsi et ilium et reg-
7 num amiserat, tamen in eam diem (“ino a quel giorno”) vivere non cessaverat, mortem sibi consci-
8 vit (“si suicidò”), quia pietatem ilii in eo quem (“in quello che”) ut hostem timuerat, cognoverat.
(da Curzio Rufo, I-II sec. d.C., Historiae Alexandri Magni)
Cesare, venuto a conoscenza di alcune scorribande, interviene rapidamente nel territorio dei Carnuti (tra la
Loira e la Senna); la situazione è ulteriormente aggravata dal clima particolarmente rigido e inclemente. I
Carnuti, terrorizzati, abbandonano la loro regione e si disperdono, mentre il comandante romano rafforza
ulteriormente le proprie posizioni sul territorio. [▶ p. 89]
1 Postquam Bibracte Caesar ius dixerat, quia in Carnutum regione concursationes et proelia Gal-
2 lorum variis generibus coniciebantur, cum legionibus eo (“là”, moto a luogo) perrexit. Quoniam
3 fama de Romanorum adventu (“arrivo”, abl. sing.) divulgata est, Carnutes, quia sociorum cala-
4 mitate et hostium viribus territi erant, postquam vicos ac oppida deseruerunt, a regione fugerunt
5 antequam Romanae legiones pervenerunt. Caesar Cenabum (Cenabum, -i n.), oppidum Car-
6 nutum, viros duxit et castra posuit, quia hiems violentas tempestates excitabat et militum vitas
7 periculis obiciebat. Postea, quamquam militum magnam partem in tecta Gallorum, partem in
8 tentoria stramenticia compegit, tamen equites et auxiliarii pedites a duce in cunctas partes missi
9 sunt, quia Caesari de hostium praesentia in regione notitia erat. Nec rustra: nam nostri in cas-
10 tra revenerunt, postquam magnam praedam egerant. Carnutes autem, postquam hiemis dii-
11 cultate et terrore periculi ex tectis expulsi erant, nec ullo loco diutius (“a lungo”, avv.) consistebant
12 nec silvarum praesidio tempestatibus duris tegebantur; itaque, cum iam magna pars hominum
13 et mulierum amissa aut occisa erat, dissipati sunt in initimas civitates. Caesar, etsi dissipaverat
14 copias inimicas, tamen ad virorum suorum salutem Caium Tribonium (“Tribonio”, acc.) cum
15 duabus (“due”) legionibus in hibernis Cenabi conlocavit, quod initium novi belli timebat.
(da Irzio, I sec. a.C., VIII libro del De bello Gallico)
Nel brano di Eutropio vengono raccontate alcune importanti imprese compiute da Roma che sta allar-
gando il suo orizzonte a tutto il Lazio: la vittoria di Camillo sui Volsci (389 a.C.), il successo di Cincinnato
sulla città di Preneste (380 a.C.), il trionfo dei Romani sui Galli (360 a.C.); viene svelata anche l’origine
del cognomen Torquato.
1 Camillus Volscorum civitatem, postquam civitas inimica bellum gesserat in Romanos per multos
2 annos, vicit, milites delevit, urbes occupavit et triumphum egit. Quamquam Praenestini (“Prene-
3 stini”, nom.) ines superaverant et usque ad urbis Romae portas Praeneste venerant, Romani repug-
4 naverunt et hostes a Cincinnato ad lumen Alliam (“Allia”) victi sunt; a Romanis imperio octo
5 (“otto”) civitates adiunctae sunt, etiam Praeneste in deditionem acceptum est. Verum dignitas ac
6 potestas tribunorum militum non diu perseveravit: nam tribuni praesumpti erant et rursus consules
7 electi. Dum Romae haec (“queste”) vicissitudines succedunt, etsi populus iam securus erat, tamen
8 novum periculum civibus Romanis appropinquaverat: ex Gallica regione per Alpium fauces Galli,
9 barbarum genus et stirps bellicosa, in Italiam descenderant. Tum Titus Quintius dictator in Gallos,
10 qui (“che”, nom.) in Italiam venerant, missus est. Hostes longe ab urbe trans Anienem (“Aniene”)
11 luvium consederant; ibi iuvenis senator Lucius Manlius, quoniam Gallus iuvenem provocaverat,
12 ad certamen venit et hostem occidit; deinde, postquam torquem aureum cepit et collo suo imposuit,
13 in perpetuum et sibi (“per sé”) et posteris Torquatum cognomen a monili accepit. Galli fugati sunt,
14 mox per Caium Sulpicium (“Sulpicio”) dictatorem etiam victi sunt.
(da Eutropio, IV sec. d.C., Breviarium ab Urbe condı̆ta)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
In viaggio con i Romani
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 120]
Guide e mappe per il viaggiatore ■ Per gli spostamenti via terra, un punto di rife-
rimento fondamentale era il miliario (miliarium), anche detto cippo miliario o pietra
miliare, che deriva il suo nome da milia passuum. La sua funzione originaria era quella
di segnalare al viaggiatore la distanza, espressa in miglia romane (1 miglio = 1.480 metri
ca.) tra due luoghi, oppure lo spazio già percorso a partire da una data località di parten-
za, oppure anche lo spazio ancora da percorrere per arrivare alla città piú vicina. Sulla
sua supericie si trovava una scritta in cui, in caso nominativo, era indicato il nome del
magistrato che si era occupato di realizzare la strada o che aveva curato interventi di re-
stauro. Piú tardi, i miliari assunsero la funzione di strumenti di propaganda imperiale, di-
ventando veri e propri monumenti dove si celebrava, tramite la scritta su di essi apposta,
l’autorità dell’imperatore (in questo caso, nell’iscrizione il nome dell’imperatore è al ca-
so dativo). Ne sono stati ritrovati numerosi esemplari sulle grandi vie di comunicazione
antiche, di diverse forme (prevale però la forma cilindrica o troncoconica); in molti casi
non si legge piú l’indicazione delle miglia, perché questa spesso non era incisa sul cippo,
ma dipinta, e perciò le tracce della scrittura col tempo si sono cancellate.
Particolare della
Tabula Peutingeriana
(copia pubblicata da K.
Miller nel 1916). Vienna,
Österreichische National
Bibliothek.
In questo segmento della
Tabula Peutingeriana è
rappresentato il territorio
della Tuscia Romana; a
destra, cerchiata, Roma.
Rilievo con scena
di mare, II secolo d.C.
Roma, Museo della Civiltà
Romana.
In questo particolare
del rilievo di un sarcofago
è rafigurata una nave
mercantile colta in mare
da una tempesta.
Aggettivi a tre terminazioni celer, eris, ere veloce, celere salūber, bris, bre salubre, salutare
acer, acris, acre acuto, penetrante, equester, tris, tre equestre, della silvester, tris, tre silvestre, del
accanito cavalleria bosco
celeber, bris, bre frequentato, pedester, tris, tre pedestre, della
popoloso, celebre fanteria
Riconoscere, analizzare, concordare e tradurre gli aggettivi della 2a classe a tre terminazioni
2 Accanto al termine poni, concordandoli, l’aggettivo della 1a e quello della 2a classe a tre termi-
nazioni, poi traduci.
LB
ESEMPIO proelia (clarus, -a, um /equester, -tris, -e) ➞ proelia clara et equestria ➞ gli scontri
famosi ed equestri
1. maria (niger, gra, grum / saluber, bris, e) .........................................................
2. locis (latus, a, um / celeber, bris, e) .........................................................
3. testes (idus, a, um / acer, acris, acre) .........................................................
4. classibus (parvus, a, um / celer, eris, e) .........................................................
5. militum (strenuus, a, um, /pedester, tris, tre) .........................................................
Riconoscere, analizzare, concordare e tradurre gli aggettivi della 2a classe a due terminazioni
7 Accanto al termine poni, concordandoli, l’aggettivo della 1a e quello della 2a classe a due ter-
minazioni, poi traduci.
LB
ESEMPIO proeliorum (utilis, e/cruentus, a, um) ➞ proeliorum utilium et cruentorum ➞
degli scontri utili e cruenti
1. plebem (liber, era, um / facilis, e) .....................................................................
2. verba (sacer, cra, crum / turpis, e) .....................................................................
3. animali (piger, gra, grum / mitis, e) .....................................................................
4. militibus (omnis, e / Germanus, a, um) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. marium (utilis, e / securus, a, um) .....................................................................
Riconoscere, analizzare, concordare e tradurre gli aggettivi della 2a classe a una terminazione e le particolarità
12 Accanto al termine poni, concordandoli, l’aggettivo della 1a e della 2a classe a una terminazio-
ne, poi traduci.
LB
ESEMPIO puero (dativo) ignarus, a, um / infelix, icis ➞ puero ignaro et infelici
➞ al ragazzo inesperto e infelice
1. matres (nominativo) (Romanus, a, um / infelix, icis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. hoste (validus, a, um / ferox, ocis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. cives (pius, a, um / patiens, entis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. temporum (antiquus, a, um / vetus, eris) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. calcaribus (ingens, entis / durus, a, um) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
b 1. con l’animale audace 2. i viaggi afollati (ogg.) 3. il pesce veloce (sogg.) 4. con la forza incer-
ta 5. la battaglia incerta (sogg) 6. al cittadino supplice.
16 Inserisci l’aggettivo indicato concordandolo con il sostantivo che lo precede, poi traduci.
LB 1. Ducibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (nobilis)
sunt animus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (audax) et rationes
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (acer). 2. Miles, . . . . . . . . . . . . . . . . . (memor) virtutis . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ingens) suae,
. . . . . . . . . . . . . . . . (praeceps) in hostes se (“si”) iniecerat. 3. Postquam animalia . . . . . . . . . . . . . . . . . . (silvester)
a servis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (crudelis) capta erant, retibus . . . . . . . . . . . . . . (validus) in regis aedes ducta
sunt. 4. Antequam iter . . . . . . . . . . . . . . . (longus) et . . . . . . . . . . . . . (gravis) incipis, servos . . . . . . . . . . . . . . (for-
tis) delige et tecum eos (“quelli”, acc. plur.) gere, quia tibi auxilium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (utilis) et
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (saluber) est.
LB Annibale, proveniente dalla Spagna (Hispania, ae), dopo aver attraversato le Alpi tra spaventose dificoltà
(218 a.C.), nonostante gravi perdite di uomini e di mezzi, riesce ad arrivare in Italia. [▶ p. 85]
1 Ut in libris veterum scriptorum (scriptor, oris, m. “scrittore”) legimus, diicile et grave fuit iter
2 Hannibalis usque ad Italiam. Ubi fortis Carthaginiensium dux ex Hispania cum copiis eques-
3 tribus pedestribusque atque cum ingenti elephantorum (elephantus, i, m. “elefante”) numero ad
4 Alpes pervenit, et alti montes et gentes saepe hostiles et viae praecipites omnibus magnum timo-
5 rem incusserunt (da incutio, is, cussi, cussum, ĕre “incutere”, “infondere”); praeterea elephanti
6 propter gravia corpora lente procedebant (“avanzavano lentamente”). Itaque multi homines et
7 animalia cum impedimentis aut praecipites de montibus cadebant, aut ob ingens rigus (rigus,
8 oris, n. “freddo”) (hiems enim erat) et magnos labores et requentes incursiones (incursio, onis, f.
9 “assalto”) ferocium Alpium incolarum, vitam amiserunt. Tamen audax Hannibalis animus et
10 milites omnium laborum patientes omnes diicultates (diicultas, atis, f. “diicoltà”) superave-
11 runt et cum copiis fere dimidiatis (“quasi dimezzate”) in Italiam pervenerunt.
20 I Druidi VERSIONE
LB I Druidi (Druides, um m.) sono i sacerdoti degli antichi Galli. Come ci informa Cesare, erano all’epoca tenuti
in grandissima considerazione presso il loro popolo: a loro spettava anche l’amministrazione della giustizia
e le loro sentenze erano vincolanti per tutti e inappellabili. Di grandissimo prestigio godeva quindi il capo
di questa casta sacerdotale. [▶ p. 89]
1 Sacerdotes a Gallis Druides appellantur. Druides viri sapientes et docti sunt, qui (“i quali”, nom.
2 plur. m.) de omnibus controversiis (controversia, ae, f. “controversia”) acri mente decernunt et prae-
3 mia poenasque constituunt (“stabiliscono”). Si Gallus dives aut pauper iudiciis eorum (“ai loro giu-
4 dizi”) non paruit, sacriiciis interdicunt (“lo bandiscono dalle cerimonie religiose”). Haec (“questa”,
5 nom. sing. f.) poena apud Gallos gravis et turpis est. Nam, si homines sacriiciis interdicti sunt, impii
6 (“empi”) existimantur: his (“da questi”, abl. plur. m.) omnes decedunt, sermonem vitant neque his
7 (“a questi”, dat. plur. m.), quamquam supplices a Druidibus veniam (“perdono”) petunt, ius red-
8 ditur. Mox infelices et inopes a civitate ad loca sivestria expelluntur ac vitam animalibus similem
9 agere coguntur. Omnibus Druidibus praeest unus (“uno solo è a capo” + dativo), qui (“il quale”,
10 nom. sing. m.) princeps inter pares non est, sed summam auctoritatem (“la più alta autorità”) habet.
(liberamente tratto da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
Dalle origini, in cui l’uomo a fatica riusciva a vivere e a trovare gli alimenti e dipendeva totalmente dall’an-
damento delle stagioni, gli uomini, assimilando nuove tecniche, appresero un po’ alla volta a procurarsi il
cibo con maggiore continuità e varietà.
1 Antequam homo creatus est, in terra vita mortalis et humana non erat, at solum mare inane, caelum
2 sine avibus, montes invii, lumina vehementia. Post animalium et hominum originem, primorum
3 mortalium vita salubris sed diicilis putabatur; dapes, generositate agrorum uberum, hominibus
4 virides herbae et mitia poma erant, cum tempus aestatis sua sponte naturalia alimenta praebebat;
5 si autem acri rigore gemmae in arboribus aut humi congelatae erant, tellus sterilis manebat, ruges
6 non crescebant et homines, fame laborantes, inopes et pauperes vitam amittebant. Postea bobus pa-
7 tientibus pro mortalibus agri arati sunt et horrea lignea aediicata sunt, ubi (“dove”) agricolae ruges
8 ponebant et servabant ad tempora infelicia adversaque. Mortales inceperunt agros colere vetere more,
9 sed novis instrumentis, pisces retibus in mari et luminibus capere, aves sagittis in caelo deprehendere,
10 in agris pecudes et oves alere; cum fame laborabantur, praedarum carnem crudam edebant. Tandem,
11 postquam ignis cognitus erat, igni animalium caro cocta est; sic alimenta varia et sana fuerunt et
12 membris mortalium vim et vigorem paraverunt; sic genus humanum crevit et omnes terras incoluit.
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Come viene presentata nel testo la vita degli uomini primitivi?
■ Come viene presentata l’attività agricola?
■ Quali altre attività l’uomo imparò a praticare dopo l’agricoltura?
■ Quali vantaggi comportò la scoperta del fuoco?
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico del corpo
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 146]
LESSICO di BASE
Verbi nego, as, avi, atum, are negare vitupero, as, avi, atum, are
cado, is, cecĭdi, ĕre cadere probo, as, avi, atum, are rimproverare, biasimare
erro, as, avi, atum, are vagare, approvare, provare
scorrere, sbagliare traho, is, traxi, tractum, ĕre
neglĕgo, is, lexi, lectum, ĕre trascinare
trascurare, non tenere in conto
22 Forma il participio presente dei seguenti verbi nel caso, genere e numero indicati.
LB ESEMPIO condurre gen. f. sing. ➞ ducentis abl. m. plur. ➞ ducentibus
1. vagare acc. n. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . acc. m. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. trascinare dat. m. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . abl. m. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. fare gen. f. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nom. n. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. conoscere voc. m. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. f. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. approvare nom. m. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . abl. n. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. vincere nom. f. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nom. n. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. biasimare gen. m. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. f. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23 Analizza e traduci i seguenti participi presenti, usando le forme che ti sembrano più adatte.
LB ESEMPIO legentium ➞ genitivo plurale m. f. n. ➞ di coloro che leggono; dei lettori
1. capiente .................... .................... 6. parente .................... ....................
2. trahens .................... .................... 7. viventes .................... .....................
3. neglegentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. negantis .................... .....................
4. rapientibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. caedentibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. danti .................... .................... 10. cadentibus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ESEMPIO
a colui che cerca ➞ quaerenti ➞ è attivo ed esprime la contemporaneità
a colui che ha cercato ➞ impossibile ➞ l’azione non esprime contemporaneità
a colui che è cercato ➞ impossibile ➞ la diatesi è passiva
1. di coloro che sbagliano 2. con coloro che approvano 3. a ciò che è rubato 4. di colei che è loda-
ta 5. a coloro che rimproverano 6. coloro che hanno sbagliato 7. gli ascoltatori (acc.) 8. le cose che
trascinano (nom.) 9. di colui che loda 10. agli amanti
25 Traduci le seguenti frasi che contengono participi presenti con valore attributivo o sostantivato.
LB 1. Cives magnas laudes semper tribuent pugnantibus contra hostes. 2. Magister discipulos liben-
ter discentes multis verbis laudat. 3. Magistri tolerant memoriae ofensiones (“gli errori dovuti
alla memoria”) puerorum discentium. 4. Viri iustam vitam agentes numquam auxilium nega-
bunt supplicibus auxilum petentibus. 5. Cives diis civitatis gratias agentes pios semper putabi-
mus. 6. Iudicantes aequo animo et acri mente ab omnibus probantur. 7. A Seneca (“Seneca”) no-
bili philosopho servi non animalia sed humiles amici cum domino viventes existimati sunt. 8. Ab
antiquis cometae (“le comete”) in numero stellarum errantium ponebantur. 9. Aeneas (“Enea”,
nom.) Troia fugit et per cadentis urbis ruinas veterem patrem parvumque ilium servavit. 10. Fa-
cilius (“più facile”) est, ut dicunt, currentem incitare (“incitare”), quam (“piuttosto che”) movere
in otio stantem.
26 Traduci le seguenti frasi che contengono participi presenti con valore verbale.
LB
RICORDA I participi presenti con valore verbale sono congiunti (cioè concordano in caso,
genere e numero) con un sostantivo o un pronome (anche sottinteso) della frase in cui si trovano.
1. Milites urbem obsidentes gravia vulnera acceperunt. 2. Gravia vulnera a militibus urbem ob-
sidentibus accepta sunt. 3. Veteres consules civitatem sapienti consilio defendentes patriam ser-
vabant. 4. Legatus e castris in montem confugiens ab hostilibus equitibus interfectus est. 5. Do-
minus servum puniens, si vir bonus est, iram deponit. 6. Saepe homines, bonum et videntes et
probantes, tamen mala facinora committunt. 7. Cato philosophum Graecum iuvenibus Romanis
iniusta dicentem Roma expulit. 8. Hannibal, nobilis Carthaginiensium dux, milites committen-
tes turpia facinora vituperabat. 9. Galli telis hostium vulnerabantur, mox fessa corpora trahentes
et in luminis aquas cadentes occidebantur. 10. Dum cives acri animo pugnantes oppidum defen-
dunt, omnes captivi ex oppido confugerunt et omnibus viribus currentes in silvestria loca perve-
nerunt.
27 Traduci le seguenti frasi (le subordinate devono essere rese con il participio presente congiunto
con il sostantivo).
LB
1. Le truppe pedestri, allontanandosi dai cavalieri, si diressero correndo verso i boschi della regio-
ne. 2. Verre (Verres, is m.), poiché non si curava delle leggi, suscitò l’odio dei cittadini della Sici-
lia. 3. Tutti i soldati apprezzavano il comandante, poiché puniva con animo giusto e senza (sine +
ablativo) ira. 4. Enea (Aenas, ae m.), mentre si dirigeva verso l’Italia, fu trascinato da una tempesta
(procella, ae) verso le coste dell’Africa. 5. Leggiamo volentieri Virgilio soprattutto quando scrive dei
dolori degli uomini.
28 Nelle seguenti frasi evidenzia i participi, riconoscine la funzione, distinguendo fra funzione
attributiva, sostantivata e verbale; poi traduci.
LB
1. Filii patribus parentes et deos colentes ab omnibus laudantur. 2. De causa dicam: vos aequo
animo audite verba et accusantium et laudantium. 3. Si accusantes hominis culpam (“colpa”)
probaverint, iudicantes poenam tribuent. 4. Neapolim venientes amici templa marmorea circum
(“intorno a” + acc.) pulchrum forum urbis stantia viderunt. 5. Urbs in periculo erat, quia ab hos-
tibus obsidebatur et a prodentibus sociis (“alleati”) relinquebatur. 6. In aedium angulo (“angolo”)
stans, audivi uxoris meae preces (“preghiere”) ad deos propter iliae nostrae gravem morbum. 7. A
magistro discentes multa didicerunt et, antequam a schola decesserunt, verbis gratias agentibus
magistrum salutaverunt (saluto, as...are “salutare”). 8. Mulos (mulus, i “mulo”) ducentes per mon-
tes pergebant, sed propter nivem ingentem cadentem in castra reverterunt (reverto, is, verti, ver-
sum, ĕre “ritornare”), solem exspectantes.
1 Antiquis temporibus in mari piratae multi navigantibus (navigo, as, avi, atum, are “naviga-
2 re”) saepe insidias parabant, maxime petentes (peto, is, ivi, itum, ĕre “assalire”) mercatores
3 (“mercanti”) qui (“i quali”, nom. plur. m.) ex Aegypto et Romam et Athenas navigabant. Po-
4 stquam mercatores nautaeque capti erant, aut servi iebant (“diventavano”) aut magno pretio
5 dimittebantur (dimitto, is, misi, missum, ĕre “liberare”). Ex Asia et ex Aegypto ingens copia
6 inopum hominum ad piratas veniebat, piratarum numerum augens. Ne in Italia quidem in-
7 colae tuti (“sicuri”) erant: piratae Antonii, nobilis triumviri, sororem e villa apud Misenum
8 (“Miseno”) rapuerunt; ruri agros vastabant et saepe etiam in via Appia (“Appia”) petebant
9 homines pergentes Roma Brundisium (Brundisium, i “Brindisi”). Cum Pompeius cum ma-
10 gna classe contra piratas ex Italia missus est, per multos menses pugnavit atque fere (“quasi”)
11 omnes piratas cepit, multam praedam Romam ducens.
Annibale e Scipione, in guerra da lunghi anni, giungono allo scontro decisivo fra scaramucce, violazioni di
patti, tranelli e condizionamenti psicologici. La battaglia inale (a Zama, nel 202 a.C.), decreta il vincitore:
Scipione l’Africano. [▶ p. 85]
1 Pax praesens et ragilis ab Hannibale ad Aricam veniente turbata est et Ari seditionem fa-
2 cientes multa hostilia gesserunt. Legati Arorum tamen, ex urbe venientes, a Romanis capti
3 sunt sed, quia Scipio iusserat, statim dimissi. Hannibal quoque frequentibus proeliis victus est
4 a Scipione et, Romanorum vim timens, pacem petivit. Cum duces ad colloquium venerunt,
5 Hannibali indutias petenti graves condiciones pacis ab imperatore Romano datae sunt. Quo-
6 niam Carthaginiensibus condiciones displicuerunt et Hannibal bellum renovavit, a Scipione
7 et Masinissa, Numidorum rege, foedus cum Romanis servante, bellum ducitur Carthagini.
8 Hannibal exploratores ad Scipionis castra misit sed dux Romanus, postquam hostes ceperat,
9 eos (“quelli”) circumduxit per castra, militibus ostendit, mox etiam prandium dedit, tandem
10 dimisit; exploratores grati in Carthaginiensium castra reverterunt et Hannibali magna cum
11 cura audienti omnia nuntiaverunt. Postea proelium instructum est ab imperatoribus ducenti-
12 bus ad bellum omnes copias suas: Scipio victor fuit, Hannibal fugit, in Punicis castris inventae
13 sunt multae supellectiles ex argento et auro. Post certamen pax imposita est, Scipio Romam
14 revertit, ingenti gloria et triumphanti fama a civibus victoriam celebrantibus acceptus est
15 atque Aricanus appellatus est.
(da Eutropio, IV sec. d.C., Breviarum ab Urbe condı̆ta)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Chi chiede la tregua? A quali condizioni il nemico è disposto a concederla?
■ Chi si allea con i Romani contro Annibale?
■ Come vengono trattati da Scipione gli esploratori cartaginesi catturati? Perché?
■ Quali sono i segni tangibili della vittoria di Scipione su Annibale?
b 1. presso la casa 2. dopo l’estate 3. dietro il tempio di Giove 4. per mezzo di fedeli legati 5. a
causa della neve 6. presso i miei genitori 7. di fronte alla rocca della città 8. per pochi anni.
LB In seguito alle frequenti incursioni dei Germani nei territori dei Galli, Cesare decide di passare il Reno (Rhe-
nus, i m.), che segnava il conine tra i due popoli (55 a.C.); per attuare questo piano fa costruire un ponte
sul iume. [▶ p. 89]
1 Post bellum contra Germanos Caesar multis causis suas copias trans Rhenum, qui (“che”, nom.
2 sing. m.) inter Gallos et Germanos luebat (“scorreva”), ducere decrevit: primum, quod Germa-
3 ni in Galliam saepe veniebant, deinde quia alii (“altri”) populi iuxta ines Galliae viventes trans
4 lumen in Germanorum ines confugerant et numerum hostium auxerant, quod (“cosa che”)
5 magnum periculum Romanis erat. Sed Caesar navibus per lumen Germaniam transire noluit
6 (“non volle passare in” + acc.), itaque pontem facere decrevit. Quod (“Ma questo/a” nom. sing.
7 n., riferito a opus) opus diicile erat propter lumen latum et altum, praeterea militibus ingens
8 labor erat materiam (“il materiale”) trahere, quoniam silvae circum castra Romanorum non
9 erant. Post decem dies (“dieci giorni”) pons perfectus est, itaque iuxta Caesaris praecepta copiae
10 Romanorum et pedestres et equestres trans Rhenum ductae sunt.
(liberamente tratto da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
pientes pererrant inter montes et silvas, tamen inter Germanos collocantur, quia et aedes igunt et
scuta gestant et pedum pernicitate gaudent, dum Sarmatis in plaustro equoque viventibus omnia
diversa sunt. (da Tacito) 5. Massilienses portas Caesari clauserant; identes Albicis (“Albici”),
barbaris hominibus montes apud Massiliam incolentibus, eos (“quelli”, ogg.) ad se vocaverant,
rumentum ex initimis regionibus atque ex omnibus castellis in urbem convexerant, armorum
oicinas in urbe instituerant; muros, portas, classem reiciebant. (da Cesare) 6. Regiones Italiae
circa Etruriam in omnibus locis fossilia arenaria habent, trans Appenninum vero in regionibus
ad Hadriaticum mare fossilia arenaria non inveniuntur, trans mare, in Achaia et Asia, ne nomi-
nantur quidem. (da Vitruvio)
Si racconta una delle pagine più nere della seconda guerra punica: l’astuto piano di Annibale, l’ingenua
faciloneria del console Flaminio e il contributo di un fattore meteorologico imprevisto non danno via di
scampo all’esercito romano, che subisce una pesante sconitta (217 a.C.). [▶ p. 85]
1 Hannibal, postquam per Etruriam ad Trasumenum lacum (“lago”, acc. sing.) pervenit, castra in
2 aperto atque ingenti loco inter Trasumenum ac montes posuit. Postea, insidias Romanis superve-
3 nientibus parare petens ( peto “cercare” + inf.), milites cum levibus armis post montes circumduxit
4 et equites inra fauces saltus (“all’imboccatura del passo”) inter montes occultavit; reliqua omnis
5 copiarum pars a duce extra castra instructa est. Cum Romanorum milites, Flaminii consulis im-
6 perio, ad Trasumenum pervenerunt, Flaminius Carthaginiensium castra in patenti campo vi-
7 dens nec ullam suspicionem de Hannibalis insidiis habens cum omnibus militibus contra hostem
8 processit. Hannibal, ut vidit hostem aquā ac montibus clausum (“chiuso”, riferito a hostem) et a
9 suis copiis circumfusum (“circondato”), belli signum dedit: omnes Carthaginienses in Romanos
10 proelium fecerunt. Interim subitā densāque nebulā omnia contecta erant et Romanis, qui (“che”,
11 nom.) in ronte et a tergo ab hostibus invadebantur, a dextro latere loci naturā claudebantur,
12 nulla opportunitas salutis fuit: densa caligine hostium visio etiamque armorum usus (“utilizzo”,
13 nom.) impediebantur. Magna militum pars in atroci proelio deleta est, pauci e caede evaserunt
14 et in montes confugerunt.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condı̆ta)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE La cura del corpo
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 139]
Thermae Antoninianae
(o di Caracalla).
Lavarsi ai tempi di Scipione Nel I secolo d.C. Seneca fece visita alla villa di Liter-
211-217 d.C. Roma. no (vicino a Caserta) di Scipione l’Africano, l’eroe della battaglia di Zama (202 a.C.).
Le Thermae Antoninianae, Rimase colpito, in particolare, dalla stanza da bagno: una camera spoglia, stretta e con
volute dall’imperatore
Caracalla, sono uno dei più poca luce, davvero molto lontana dall’opulenza ostentata che era di moda nei bagni dei
grandiosi esempi di terme suoi tempi, dove i Romani stavano immersi a lungo in acqua bollente, fra gli olii profu-
imperiali romane; esse mati, ad abbronzarsi alla luce del sole che penetrava attraverso ampie vetrate. Al diverso
andarono deinitivamente
in disuso nel VI secolo. aspetto della stanza da bagno corrispondevano anche diverse abitudini igieniche che
Calidarium delle Terme Seneca rileva tra i suoi tempi e quelli di Scipione (Epistole a Lucilio, XI, 86, 12):
del Foro, I secolo a.C.
Pompei. «Secondo la testimonianza di coloro che ci hanno tramandato i costumi di Roma
Il calidarium delle Terme del antica, ci si lavava ogni giorno braccia e gambe, che s’insudiciavano col lavoro, ma il
Foro di Pompei, molto ben
conservato, presenta una resto del corpo lo si lavava ogni settimana». (trad. G. Monti)
copertura con volta a botte
e, sotto l’abside del lato Nei tempi piú antichi, quindi, la pratica del bagno non era quotidiana, come sarà in-
meridionale, un bacino per vece in séguito, e aveva essenzialmente una funzione igienica (essa si svolgeva nella
l’acqua fredda (labrum). latrina o lavatrina, la «stanza del lavaggio», situata in prossimità della cucina).
ANIMAZIONE Il relax del corpo A partire dal II secolo a.C., quando si difuse l’abitudine del bagno
Le terme
quotidiano, si cominciarono a costruire strutture balneari pubbliche, chiamate balnea
(la denominazione thermae deriva dall’aggettivo greco thermós «caldo»). Il prezzo
dell’ingresso (balneaticum) in questi stabilimenti era di un quadrante, una cifra non
esosa, che permetteva la loro frequentazione anche ai cittadini non abbienti. Aprivano
a mezzogiorno e, all’occasione, erano dotati di una palestra per gli esercizi ginnici. Era-
no ambienti sempre molto afollati, che costituivano il punto di incontro dell’umanità
piú varia. Anche se talora donne e uomini potevano stare in promiscuità, tendenzial-
mente stavano separati, o in zone diverse dello stabilimento, oppure erano previsti
ingressi a orari diferenti, nel caso in cui la struttura non disponesse di sale separate.
Il principio fondamentale del bagno era l’alternanza caldo-freddo: il corpo prima
veniva riscaldato, e poi temprato con l’acqua fredda. A questo scopo, il bagnante,
11 QUARTA DECLINAZIONE
UNITÀ Pro domo sua Sufissi nominali (4) Il mito di Enea (7)
1 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice; individua quindi il caso e il numero
LB di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
ESEMPIO ructibus ➞ ruct-ibus ➞ dativo plurale; ablativo plurale
1. exercitŭs 2. genūs 3. cultuum 4. adventibus 5. metui 6. lacum 7. lacuum 8. cornua 9. portŭs
10. portūs 11. cornu 12. equitatibus 13. usui 14. lacubus.
4 Nelle seguenti parole individua il caso o i casi in base alla terminazione, poi scrivi la forma del
LB nominativo singolare e il signiicato del termine.
ESEMPIO magistratibus (dat. plur., abl. plur.) ➞ magistratus ➞ magistrato
1. spiritŭs (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 6. metum (. . . . . . . . . . . ) ➞. . . . . . . . . . . ➞ ...............
2. ructuum (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 7. exercitui (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...............
3. quercubus (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 8. exercitūs (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...............
4. domi (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 9. domuum (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...............
5. genu (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . . . 10. equitatui (. . . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . . ➞ ...............
5 Nella seguente lista individua le tre forme che non appartengono alla quarta declinazione.
LB metum imperium equitum senatus ructibus genu exercituum portibus arcibus
magistratui
6 Dato un sostantivo della quarta declinazione e un aggettivo della 1a o della 2a classe, declinali
LB in base alle indicazioni fornite.
ESEMPIO victus, us dulcis, e (dat. sing.) ➞ victui dulci
1. ructus, us laetus, a, um (gen. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. genu, us dexter, tra, trum (gen. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. equitatus, us strenuus, a, um (acc. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. quercus, us magnus, a, um (abl. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. impetus, us hostilis, e (gen. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. cornu, us sinister, tra, trum (nom. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. domus, us beatus, a, um (voc. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8. lacus, us omnis, e (acc. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9. spiritus, us levis, e (dat. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
10. usus, us vetus, eris (gen. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11. domus celeber, bris, bre (abl. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12. genu, us vester, tra, trum (nom. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13. exercitus ferox, ocis (voc. plur.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14. motus, us audax, acis (dat. sing.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
trans lumen viventium cum equitatu misit. 15. Ut magistratibus leges, ita populo praesunt (“sono
a capo di” + dat.) magistratus.
b 1. I magistrati romani venivano eletti dal popolo. 2. I fertili campi pieni di frutti furono devastati
dalla violenza degli eserciti nemici. 3. Il bambino alzava le mani verso le ginocchia della madre. 4. In
pace e in guerra grande fu la gloria dei consoli. 5. Vieni a casa, iglio mio: non hai sentito i pianti di
tua madre? 6. Un tempo gli uomini vivevano in case poste (positis) nell’acqua dei laghi.
LB Gli Ateniesi, guidati da Milziade (Miltiades, is) e con il solo aiuto dei Plateesi (Plataeenses, ium), sgominano
nel 490 a.C. nella piana di Maratona (Marathon, is, acc. Marathona) l’esercito dei Persiani (Persa, ae “Per-
siano”) comandati da Dati (Datis, is), che contava un numero di uomini enormemente superiore alle forze
messe in campo da Atene.
1 Cum Persae Datis ductu in campum Marathona cum ingenti exercitu pervenerunt, Athe-
2 nienses in metu magno fuerunt atque auxilium a Graecis civitatibus petiverunt, sed nulla
3 (“nessuna”) civitas Atheniensibus auxilio (“in aiuto”) venit praeter Plataeenses. Tum Mil-
4 tiadis iussu Athenienses copias ex urbe eduxerunt, loco (stato in luogo) apto castra ponentes.
5 Deinde postero die (“il giorno seguente”) in regione apud Marathona, ubi (“dove”) arbores
6 rarae (“sparsi”) erant, in hostes impetum fecerunt: montes Athenienses copias tegebant (“pro-
7 teggevano”) et arbores equitatum hostium impediebant (“ostacolavano”). Datis periculum
8 suis videns, tamen retus (“conidando” + dat.) numero copiarum suarum conligere cupiebat,
9 quod ante adventum Lacedaemoniorum (“degli Spartani”) pugnare utile existimabat, itaque
10 proelium commisit. Athenienses acri animo impetum hostium sustinuerunt (“sostennero”) et
11 virtute sua (“loro”) Persas superaverunt. Nobilis fuit pugna, quoniam parva manus militum
12 tantum (“così grande”) exercitum vicit.
(liberamente tratto da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Espressioni ricorrenti della quarta declinazione
Questo laboratorio ti aiuterà ad analizzare, comprendere e memorizzare alcune
ANALISI espressioni tipiche del latino, formulate con termini della quarta declinazione.
E TRADUZIONE
■ Appartiene alla quarta declinazione una serie di minor natu “minore per nascita” ➞ “più piccolo”
vocaboli astratti, prevalentemente impiegati in (minor è il comparativo di minoranza di parvus).
caso ablativo singolare e sempre con il medesimo
signiicato, di solito usati in una perifrasi con un ■ Vengono proposte, inine, alcune espressioni ri-
genitivo indicante chi compie l’azione deinita correnti, relative ad ambiti diversi, ma sempre ri-
dall’ablativo stesso. Questa funzione è qui espres- guardanti sostantivi della quarta declinazione:
sa genericamente da alicuius, genitivo del prono- sinistrum/dextrum cornu “ala sinistra/destra
me indeinito aliquis, aliquid, “qualcuno”. dell’esercito”;
ortus/occasus solis “alba/tramonto”.
ductu alicuius “sotto la guida di qualcuno”
ductu Caesaris “sotto la guida di Cesare” Veriica delle competenze
hortatu alicuius “su esortazione di qualcuno”
Evidenzia nelle seguenti frasi le espressioni studiate,
hortatu ducis “su esortazione del comandante” poi traduci.
impetu alicuius “per impulso di qualcuno” 1. Pars nostra terrarum longe ab ortu ad occasum
impetu militis “per impulso del soldato” patet, ab India ad Herculis columnas. 2. In bello
impulsu alicuius “su spinta di qualcuno” saepe dux certavit invitus, aliorum consilio, horta-
impulsu magistri “su spinta del maestro” tu, auctoritate. 3. Saepe grandis natu senex nullum
iussu alicuius “su ordine di qualcuno” aliud habet argumentum de vita longa sua praeter
iussu senatus “su ordine del senato” aetatem. (da Seneca) 4. Subito dextro cornu inius-
iniussu alicuius “senza ordine di qualcuno” su Caesaris tibicen a militibus coactus canere coepit
iniussu senatus “senza ordine del senato” (“cominciò” + inf.). (da Bellum Aricum). 5. Saepe
homines indocti mortis metu suam vitam male vi-
metu alicuius “per paura di qualcuno” vunt. 6. Cognosco legem veterem tribuniciam: haec
metu hostium “per paura dei nemici” vetat iniussu plebis aedis, terrae, arae consecratio-
postulatu alicuius “su richiesta di qualcuno” nem. (da Cicerone) 7. Phoebidas (“Febida”, sogg.)
postulatu matris “su richiesta della madre” Lacedaemonius cum exercitum Olynthum ducebat
rogatu alicuius “su richiesta di qualcuno” iterque per hebas faciebat, arcem oppidi occupavit
rogatu plebis “su richiesta della plebe” impulsu paucorum hebanorum. (Nepote) 8. Phi-
lippus cum cornu dextro peditum, robore Macedonici
■ Merita attenzione anche l’ablativo natu, che si ac- exercitus, prope cursu ad hostem vadit. (Livio) 9. In
compagna, in qualità di complemento di limita- Aricam a senatu maiores natu nobiles legantur et
zione, a un aggettivo di grado positivo o compa- litteras ad Iugurtham mittunt; rex, quamvis sena-
rativo e indica l’età di qualcuno: tum Romanum timebat, tamen exercitu Cirtam cir-
grandis natu “grande per nascita” ➞ “adulto, di cumdat, victoriae casum sperans diductione manu-
età avanzata”; um hostium, vi aut dolis. (da Sallustio)
parvus natu “piccolo per nascita” ➞ “giovane, di
giovane età”;
maior natu “maggiore per nascita” ➞ “più vec-
chio” (maior è il comparativo di maggioranza di
magnus);
12 L’uomo non può essere forte nel corpo e saggio nella mente VERSIONE
1 Exitus duorum (“di due”) athletarum propter casuum novitatem clari et utiles ad puerorum
2 educationem sunt. Milo Crotoniates (“di Crotone”), domo iter faciens, quercum in agro vidit,
3 quae (“che”, rif. alla quercia, sogg.) issa erat cuneis adactis (“con cunei issati nel tronco”). Fidens
4 viribus suis accessit ad quercum et manibus cuneos divellere cupiebat. Sed arbor, postquam cunei
5 excussi erant et quercus in naturam suam revocata erat, manus Milonis compressit et, tametsi vir
6 immanes nisus faciebat, athletae artus et membra ad ferarum victum praebuit. Item Polydamas,
7 postquam tempestate in specum confugerat, quia spelunca nimio et subito incursu aquae ruebat,
8 dum ceteri comites fugientes periculum vitant, solus athleta restitit et, genibus nixus (“appoggia-
9 to”), artubus umerisque suis lapsum terrae sustinuit, sine metu sed cum stultitia. Postremo, quo-
10 niam montis pondus humani corporis vires vicit, in specu sepulcrum habuit. Exempla incredibi-
11 lium exituum nobis documentum praebent: cum artuum et membrorum mortalium nimia vis
12 est, mentium vigor hebescit, quia natura negat utriusque boni (“di entrambi i beni”) largitionem
13 et homo valens corpore et mente sapiens supra mortalem felicitatem putatur.
(da Valerio Massimo, I sec. d.C., Factorum et dictorum memorabilium libri)
b 1. codeste cose 2. di quelle 3. questi (nom. m.) 4. di questo 5. a codesti 6. quella (nom.) 7. di
codesto 8. quelle cose (acc.) 9. di queste 10. con questi (compagnia) 11. per quelle cose (cau-
sa) 12. da questa (agente) 13. questo (acc.) 14. a codesta 15. con quella cosa.
a 1. illius ructus 2. hoc homine 3. illi animali 4. istius generis 5. illos cives 6. illam vitam 7. is-
torum hostium 8. has manus 9. illorum marium 10. hanc malum 11. huic cornu 12. illo anima-
li 13. haec oppida 14. illa puella 15. Caesari illi 16. ista manus 17. huius divitis 18. hoc malum.
b 1. quella cavalleria (sogg.) 2. di codesta paura 3. in quel tempo 4. questi monti (sogg.) 5. da
quella città (moto da luogo) 6. con questi ragazzi (compagnia) 7. di codesto ordine 8. durante
quest’anno 9. questi iumi (ogg.) 10. nella famosa Sparta (stato in luogo).
19 Traduci le seguenti frasi che contengono sia i dimostrativi sia gli aggettivi pronominali.
LB
RICORDA
■ Alter... alter “l’uno... l’altro” (in una serie di due elementi singolari)
■ Alteri... alteri “gli uni... gli altri” (in una serie di due elementi plurali)
■ Alii... alii “alcuni... altri”
1. Ista vos delectant. 2. Haec mihi diicilia sunt, illa autem simplicia. 3. Praetor, audi de isto tri-
bunali causam nostram et cum iustitia iudica. 4. Si istud bellum susceperitis, multis malis patria
nostra excruciabitur (excrucio, as, avi, atum, are “tormentare”). 5. Laelius et Scipio clari viri fue-
runt: huius virtutem in bello, illius magnam sapientiam (“sapienza”) laudamus. 6. Incolae totius
illius regionis pauperes erant. 7. Alterum est dicere, alterum facere. 8. In tribunali huius fori Cicero
ille claras orationes habuit et alios oratores superavit. 9. Per totum orbem (“mondo”) pervenit fama
unius antiqui ducis et principis, Alexandri, Macedoniae regis, Philippi ilii. 10. Totam insulam pi-
ratae non vastaverunt, quia ab strenuis incolis pulsi erant.
RICORDA Unus, a, um signiica propriamente “uno solo”, “uno soltanto”; può essere usato anche
al plurale con il signiicato di “i soli”:
Uni inter Gallos “I soli tra i Galli”.
1. Utrique iliae (“A quale delle due iglie”) dabis haec armilla ex auro argentoque? Gemmas non di-
ligunt, sed altera vestes sericas, altera pulchram domum anteponit. 2. Totius populi incolumitatem
principes civitatis servant, hostium salutem spernunt nec captivorum vitae parcunt. 3. “Vester totus
sum et solus inter multos alios magistratus vitam meam vobis praebeo”, dixit dictator cum electus est
una sententia omnium civium. 4. Verbis istius hominis multitudo iduciam tribuit, sed illo iudicio
incolae lapsum huius urbis statuerunt. 5. Dum haec in Graecia Macedoniaque et Asia geruntur,
Etruriam infestam coniuratio servorum fecit. (da Livio)
6. Numa morbo decessit; huic successit Tullus Hostilius; hic bella reparavit, Albanos vicit, Veientes
et Fidenates, quorum (“dei quali”) alii initimi Romanis, alii vicini erant, bello superavit. (da Eu-
tropio) 7. Trecenti (“trecento”) nobiles homines contra Veientes bellum soli susceperunt, promit-
tentes senatui et populo certaminis exitum; sed omnes nobiles et duces magnorum exercituum in
proelio conciderunt, praeter unum. (da Eutropio) 8. Deus ille princeps, parens naturae et fabricator
mundi, non alia virtute hominem ab aliis animalibus separavit praeter orationis facultatem. (da
Quintiliano) 9. Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Haedui, alterius
Sequani; hi Germanos adiunxerant illosque magnis iacturis pollicitationibusque perduxerant. (da
Cesare) 10. Hostes in valle Romanorum adventum exspectabant; cum exercitus nostri magnum
agmen in vallem pervenit, ex utraque parte (“da entrambe le parti”) vallis subito eruperunt. (da Ce-
sare) 11. Ubii uni inter apud Rhenum incolas ad Caesarem legatos miserant, amicitiam fecerant,
obsides dederant, auxilium rogabant. (da Cesare) 12. Novo principatu Neronis prima mors Iunii
Silani proconsulis Asiae per dolum Agrippinae a principis sociis paratur; huic ab illis venenum inter
epulas datum est. (da Tacito)
1 Libertas dulcis est et ab omnibus diligitur, ut Phaedrus poeta in hac fabula narrat. Olim lupus,
2 qui (“il quale”, nom. sing. m.) fame (fames, is “fame”) vincitur, canem perpastum (“ben pasciu-
3 to”) vidit illique dixit: “Hoc non intellego: nos corpore et ingenio similes sumus, tamen tibi istud
4 corpus validum et pulchrum est, ego autem te fortior (“più forte di te”) ossa atque pellis (“pelle”)
5 totus sum, quod cibum (“cibo”) vix semper invenio”. Illi canis respondit: “Haec fortuna tibi quo-
6 que erit, si ad illam domum, quam (“che”, acc. sing. f.) inter montes vides, mecum veneris et do-
7 mino par oicium praestiteris (da praesto, is, stiti, stitum, are “adempiere”, “compiere”): nocte a
8 furibus ( fur, furis “ladro”) domum defendere. Si hoc feceris, tibi ossa dominus dabit ac interdum
9 etiam carnem (“carne”) et alia; itaque venter (“pancia”) tuus sine labore plenus semper erit”. “Ego
10 ad istam vitam paratus sum, - dixit lupus - quod in silvis in periculis semper sum asperam (“dura”)
11 vitam trahens”. Postquam haec verba dixerat, cum cane ad illam domum perrexit. Dum procedunt
12 (procedo, is, processi, processum, ĕre “camminare”), lupus canis collum detritum (“il collo consumato”)
13 aspicit et hoc quaerit (“chiede”): “Unde (“Da dove”) hoc est, amice?”. “Interdum – respondit canis –
14 me vinciunt: hoc modo luce quiesco (“mi riposo”) et nocte vigil (“vigile”) semper sum”. Ubi primum
15 haec audivit, lupus canem reliquit haec verba dicens: “Regnum non cupio, si liber non sum”.
(liberamente tratto da Fedro, I sec. d.C., Fabulae)
1 Caesar legionibus alios legatos praefecit, ipse (“egli personalmente”) a dextro cornu, quod illa pars
2 hostium irma non putabatur, proelium commisit; ita nostri in hostes impetum fecerunt. At Ger-
3 mani ex consuetudine phalangem constituerunt et impetus gladiorum exceperunt; reperti sunt
4 multi nostri milites in phalangas insilientes, scuta manibus revellentes et desuper (“dall’alto”)
5 alios vulnerantes, alios obtruncantes. Horum hostium copiae a sinistro cornu pulsae atque in fu-
6 gam coniectae erant, sed a dextro cornu multitudine hostili nostri premebantur; tum Crassus ille
7 adulescens, equitatus dux, auxilia nostris laborantibus subsidio (“in aiuto”) misit. Ita proelium
8 restitutum est atque repente omnes hostes terga verterunt et ad lumen Rhenum pervenerunt.
9 Ibi pauci aut viribus identes lumen tranaverunt aut lintribus salutem reppererunt; in his fuit
10 Ariovistus, qui (“che”, sogg.) navicula fugit; omnes ex (“fra”) aliis hostibus vitam emiserunt.
11 Duae (“due”) fuerunt uxores Ariovisti, una Sueba, altera Norica, regis Voccionis soror; illae in tu-
12 tum non pervenerunt et in ista fuga vitam amiserunt; duae fuerunt iliae: harum altera occisa, alte-
13 ra capta est. Cum hoc proelium trans Rhenum nuntiatum est, Suebi domum reverterunt, sed Ubii
14 istos occiderunt. Sic Caesar una aestate magna bella confecit et in hiberna exercitus suos deduxit.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Perché Cesare attacca dalla parte destra?
■ Come viene affrontata dai Romani la falange germanica?
■ Ariovisto si salva con la fuga: e le sue mogli? E le sue iglie?
LESSICO di BASE
Verbi delĭgo, is, legi, lectum, ĕre sustĭneo, es, tinui, tentum, ēre
scegliere (da non confondere sostenere
circumdo, as, dĕdi, dătum, dăre
con diligo, is, lexi, lectum, ĕre terreo, es, terrui, territum, ēre
circondare
apprezzare) atterrire
claudo, is, clausi, clausum, ĕre
impedio, is, ivi, itum, ire vexo, as, avi, atum, are tormentare
chiudere
impedire
commoveo, es, movi, motum, ēre
oro, as, avi, atum, are pregare
sconvolgere, turbare
23 Forma il participio perfetto dei seguenti verbi nel caso, genere e numero indicati.
LB ESEMPIO condurre ➞ dat. m. plur. ➞ ductis nom. n. sing. ➞ ductum
1. conoscere acc. m. plur. ................................. acc. f. sing. .....................................
2. trascinare abl. m. sing. ................................. abl. n. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. impedire gen. f. plur. ................................. dat. n. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. scacciare voc. m. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gen. f. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. chiudere nom. m. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . nom. n. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. turbare nom. f. plur. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . dat. m. sing. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24 Analizza e traduci i seguenti participi perfetti, poi scrivi accanto la corrispondente forma del
participio presente e la sua traduzione.
LB
ESEMPIO captus ➞ nom. m. sing. ➞preso ➞ capiens ➞ che prende
1. vexatas 2. tradito (m.) 3. commotus 4. vincti (m.) 5. sumptas 6. acta (n.) 7. tractorum (m.) 8. oc-
cisis (f.) 9. auditi (n.) 10. inceptos 11. clauso (m.) 12. capti (m.) 13. acceptis (f.).
25 Nelle seguenti frasi evidenzia i participi, quindi riconoscine la funzione: attributiva, sostantiva-
ta o verbale; poi traduci.
LB
ATTENZIONE È frequente l’uso del participio congiunto dove l’italiano preferisce un sostantivo
astratto:
Ante urbem condĭtam “Prima della fondazione della città” (lett. prima della città fondata)
Post regem expulsum “Dopo la cacciata del re” (lett. dopo il re cacciato).
1. In pugna apud Cannas tribunus militum, postquam consulem vulneratum viderat, dixit: “Cape hunc
equum et fuge!” 2. Horatius corpora trium (“dei tre”, gen.) ratrum occisorum gerebat. 3. Post cruentam
pugnam multi fortes viri, ab hostium manu necati, humi relicti erant (“erano stati lasciati”). 4. Xerxes,
dum in colle (“altura”) positus pugnam navium in mari conspicit, classis Persicae (“persiana”) clade ani-
mo commotus, signum receptui dedit. 5. Brevi tempore illam arcem aut relictam ab hostibus aut cum
ipsis (“gli stessi”) hostibus capiemus. 6. Rex nuntio territus legatos Delphos ad illud oraculum mise-
rat. 7. Galli ab equitatu nostro circumventi fuga salutem petiverunt. 8. Exercitus noster apud lumen
contra hostes in silva impeditos impetum fecit. 9. Classis, a minacibus piratis circumdata, in portum a
nautis defensum confugit. 10. Urbem captam barbari, postquam a Germaniae regionibus pervenerant,
deleverunt. 11. Victi et humiles sunt ad regnum caelorum electi et amati a Deo. 12. Post reges expul-
sos Romani consulibus a populo electis imperium dederat. 13. Miles vulneratus cecĭdit sed, dum vitam
amittit, hostem iam vulneratum gladio interfecit. 14. Inopia et fames (“fame”) obsidentes et obsessos
vexaverunt, alteros longa obsidione (“assedio”) fessos, alteros inter oppidi moenia multos menses clausos.
1 Cum duces Graecorum cum exercitu ad bellum Troianum parato in Aulidis portum pervene-
2 runt, venti (ventus, i m. “vento”) adversi exitum navium impediebant. Tum Calchas vates, a
3 Graecis ducibus interrogatus, haec respondit: “Exitus classis impeditur propter facinus ab Aga-
4 memnone rege commissum (nam ille cervam (cerva, ae f. “cerva”) Dianae deae sacram necave-
5 rat); ob hanc causam classis moveri non potest (“può”), nisi ira deae sacriicio Iphigeniae, iliae
6 regis, expiabitur (expio, as, avi, atum, are “placare”)”. Agamemnon, ut haec verba audivit, in
7 magno dolore ac metu fuit; primum id facinus tam grave et crudele committere nolebat (“non
8 voleva”), deinde, ratris hortatu et multorum orantium verbis commotus, iliam suam interi-
9 cere decrevit. Itaque puella, nuptiarum simulatione (“con la scusa”) in castra advocata (advoco,
10 as, avi, atum, are “fare venire”), validis manibus virorum ad aras tracta est. Ubi primum fatum
11 suum cognovit, primum puella conata est (“cercò di” + ininito) pietatem patris movere, sed le-
12 tus illius inanis erat, quia pater aliud consilium capere non poterat (“poteva”); deinde, ut poeta
13 Graecus narrat, pietate erga patriam impulsă, sacriicium accepit. Tamen, dum Iphigenia sacer-
14 dotum manibus immolatur (immolo, as, avi, atum, are “sacriicare”), a Diana servata est. Nam
15 dea, misericordiā (misericordia, ae “compassione”) motă, cervam pro virgine (“al posto della
16 vergine”) immolatam misit et Iphigeniam in terram Tauricam (“di Tauride”) duxit.
Tito Pomponio (Pomponius, -ii, m.) Attico (I sec. a.C.) non solo ricevette dal padre un’educazione eccellente,
ma fu anche un giovane di indole docile e di grande intelligenza, amato dai coetanei. Dopo la morte del
genitore si trasferì da Roma ad Atene per completare la sua formazione.
1 Titus Pomponius Atticus, ab origine ultima stirpis Romanae generatus, perpetuo dignitatem
2 equestrem a maioribus acceptam obtinuit. Patrem diligentem habuit, indulgentem, divitem
3 in primisque studiosum litterarum. Quia pater amabat litteras, omnibus doctrinis ilium
4 erudivit. Erat autem in puero, praeter docilitatem ingenii natura datam magna suavitas
5 oris atque vocis; sic non solum celeriter discebat, sed etiam excellenter (“in modo eccellente”)
6 cognita pronuntiabat. In pueritia inter aequales nobilis putabatur et exsplendescebat, itaque
7 studio suo omnes incitabat. Pater mature (“presto”) decessit et Atticus adulescens propter adi-
8 nitatem P. Sulpicii (“Sulpicio”), tribuni plebis a sicariis necati, non expers fuit periculi. Post-
9 quam Sulpicius interfectus est, quia Cinnano (“di Cinna”) tumultu civitas erat perturbata
10 neque pro dignitate facultas vitae dabatur et animi civium, dissociati, aut Sullanis (“di Sil-
11 la”) partibus aut Cinnanis favebant, Atticus tempus studiis idoneum putavit et Athenas venit,
12 sed, tametsi in urbe externa erat, opibus suis adulescentem Marium hostem iudicatum iuvit
13 et Marii fugam pecunia sublevavit. Timens detrimentum pecuniae suae propter peregrinatio-
14 nem, Athenas magnam partem fortunarum traiecit et Athenis, ab universis Atheniensibus
15 laudatus et existimatus, diu vixit.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
Riconoscere, distinguere e tradurre i complementi introdotti dalle preposizioni che reggono l’ablativo
LB Dopo un’accanita battaglia, le truppe di Cesare hanno la meglio sugli Elvezi (Helvetii, orum m.): molti rie-
scono a fuggire in quanto i Romani, a causa delle perdite subite, non possono inseguirli. Ma l’inseguimento
è rimandato solo di poco. [▶ p. 89]
1 Inter Romanos ac Helvetios anceps et acre proelium fuit. Quoniam Helvetii diu sustinere nostro-
2 rum impetus non potuerunt (“poterono”), alteri in montem perrexerunt, alteri ad impedimen-
3 ta et carros (carrus, i, m. “carro”) confugerunt. Tum proelium ad impedimenta commissum est,
4 quod Helvetii prae se (“sé”, abl.) carros posuerant et e loco alto in nostros venientes tela coniciebant
5 et nonnulli (“alcuni”) inter carros hastas mittentes nostros vulnerabant. Post cruentam pugnam
6 impedimenta castraque a nostris capta sunt: etiam Orgetorigis, Helvetiorum principis, ilia atque
7 unus e iliis captus est. Helvetii neque vulnerati neque capti fugerunt eaque tota nocte currentes
8 in ines Lingonum (“dei Lingoni”) incolumes pervenerunt, quia Caesar et propter vulnera mili-
9 tum et propter sepulturam (“sepoltura”) occisorum contra illos equitatum mittere non potuerat
10 (“aveva potuto”). Deinde sine mora cum omnibus copiis eos sequi coepit (“si mise ad inseguirli”).
(liberamente tratto da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
Un soldato di Pompeo (I sec. a.C.), ritenuto effeminato, viene giudicato colpevole di un furto, ma alla ine è
perdonato dal comandante. Poi però sida e decapita un barbaro, salvando così l’onore dell’esercito romano
e riscattandosi agli occhi dei suoi commilitoni; Pompeo lo premia davanti a tutti, anche se rimane convinto
della sua colpevolezza. [▶ p. 106]
1 Magni Pompei miles, a commilitonibus irrisus quia robustus sed mollis erat, nocte clam (pre-
2 posizione + ablativo) aliis militibus mulos ducis cum vestibus et auro et magno pondere argenti
3 avertit; sed rumor facti famam dissipat et miles, reus putatus, in praetorium pro Pompeio duci-
4 tur. Tum dux dicit: “Cur, commilito, mea rapuisti?”; sed ille spuit in sinistram manum et sputum
5 digitis dissipans respondit: “Imperator, oculi mei exstillescant (“si facciano acqua”), si tua vidi
6 aut tetigi”. Tum vir illud dedecus ex castris depulit et militem liberum dimisit, etiam quia in illo
7 milite tantam audaciam non credebat. Breve tempus intercessit et barbarus, manu fidens, unum
8 de nostris ad certamen provocabat. Omnes metu capiebantur, etiam duces mussabant. Tandem
9 ille miles liberatus a Pompeio venit ad imperatorem pro tribunali sedentem et vires et corpus
10 suum contra barbarum praebuit. Pompeius virum, non hominem mollem et furem petebat, sed
11 senex ex amicis principis dixit: “Istum, non virum, mitte, quia in illo iactura levis erit, si vitam
12 amiserit”. Pompeius assensit et illum misit; ille coram toto exercitu et ducibus spectantibus hostis
13 caput abscidit et victor a certamine revertit. Tum Pompeius:“Miles, ante omnes socios tuos coro-
14 nam tibi libens dono, quia nomen exercitus Romani vindicavisti et pro honore omnium nostrum
15 pugnavisti; sed exstillescant (“si facciano acqua”) oculi mei, nisi tu rapuisti sarcinas meas”, iterum
16 dicens illud turpe ius iurandum (“giuramento”) militis.
(da Fedro, I sec. d.C., Fabulae)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quale azione compie il soldato di Pompeo?
■ Perché proprio lui viene mandato ad affrontare il nemico barbaro?
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico dell’abitare
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 166]
D
■
iversi sono i vocaboli latini che indicano
l’abitazione:
Ormai tutta la popolazione di Roma è informata della congiura di Catilina; giungono conferme, insieme a
notizie di ogni tipo, alcune vere altre false. Cambia di conseguenza l’umore della città, che dalla gioia pas-
sa al timore. In tale situazione Catilina decide di giocare le ultime sue carte e si presenta in senato. [▶ p. 99]
1 Post paucum tempus Lucius Saenius (“Senio”) senator litteras Faesulis transportatas in senatu
2 recitavit; in illis litteris scripta erant haec: Manlius, postquam domo discesserat, arma ceperat
3 cum magna coniuratorum multitudine; alii portenta, prodigia et eventuum incredibilium no-
4 titias nuntiabant, alii copiarum conventus et armorum vectiones, alii belli civilis Capuae et in
5 Apulia nuntium. Igitur senati decreto milites Faesulas et in Apuliam missi sunt. Gladiatoriae
6 familiae Capuam et in alia municipia distribuebantur, Romae per totam urbem vigiliae pone-
7 bantur et magistratus imperium in illas habebant. His factis permota civitas atque immutatus
8 vultus urbis erat: pro laetitia et lascivia, repente omnes tristitia metu mota invasit: festinabant,
9 trepidabant, neque ulli loco neque homini credebant, neque bellum gerebant neque pacem ha-
10 bebant; mulieres belli insolito timore captae genua lectebant et manus supplices ad caelum ten-
11 debant, omnia pavebant. At Catilinae crudelis animus illa movebat, tametsi praesidia in totius
12 urbis angulis parabantur et iste interrogatus erat a L. Paulo (“Lucio Paolo”); postremo, dissimu-
13 lationis aut excusationis causa, in senatum venit.
(da Sallustio, I sec. a.C., De Catilinae coniuratione)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Forme di organizzazione
CIVILTÀ
dello spazio abitato
[▶ LESSICO p. 164]
Insula, detta Casa Case ‘alveare’ ■ Nel campo dell’edilizia privata, a partire dal I secolo a.C. a Roma si
di Diana, metà del II secolo
d.C. Ostia antica.
afermò in maniera progressiva un nuovo modello abitativo, in concomitanza con l’au-
La Casa di Diana è una delle mento della popolazione urbana. Si tratta dell’insula, un caseggiato su piú livelli, arti-
insulae più note. L’ediicio, colato in appartamenti modesti per lo piú dati in aitto. Rispetto alla domus signorile a
costruito interamente di
mattoni, era composto da un piano – quella ampiamente attestata per esempio a Pompei – l’insula disponeva di
due piani, oltre al piano numerose inestre e anche di balconi esterni, e i locali interni non avevano un uso isso,
terreno che vediamo, nel ma venivano sfruttati a seconda delle esigenze degli inquilini. Erano dotate di un corti-
quale erano ospitate le
tabernae. le interno (cavaedium) e il piano terra era occupato dalle botteghe (tabernae). Augusto
Tempio di Portuno detto aveva dato disposizione che le insulae non superassero in altezza i 70 piedi (= 21 metri
«della Fortuna Virile», ca.), limite abbassato a 60 piedi da Traiano.
II-I secolo a.C. Roma.
Il tempio, situato
Gli autori antichi ci ofrono un quadro molto colorito della vita che si conduceva in que-
anticamente nel Foro Boàrio ste abitazioni: inestre cosí vicine l’una all’altra che i vicini potevano toccarsi la mano,
non lontano dal porto cattivi odori, rumori della strada che impedivano il sonno... «A Roma si chiude occhio
tiberino, è dedicato alla
divinità che proteggeva la notte solo avendo quattrini», sostiene Giovenale (I-II secolo d.C.) nella Satira III;
il porto fluviale di Roma. senza contare l’estrema pericolosità di queste strutture, che erano di continuo esposte
al rischio di incendi o crolli. Si veda ancora Giovenale nella stessa satira (vv. 193-198):
«Noi abitiamo una città che si regge in gran parte su sottili puntelli; infatti cosí l’am-
ministratore pone rimedio ai muri cadenti e, quando ha ricoperto la spaccatura di una
vecchia crepa, invita a dormire tranquilli sotto la minaccia del crollo. È meglio vivere
là dove di notte non scoppiano incendi e non c’è alcun allarme». (trad. P. Frassinetti)
Le case degli dèi ■ La lingua latina ha vari modi per indicare i luoghi di culto che gli uo-
mini costruiscono in onore delle loro divinità. Aedes indica la stanza dove si accende il fuo-
co, e quindi la dimora del nume, che in origine è formata da una sola stanza (al plurale aedes,
-ium signiica «casa», nel senso di insieme di stanze). Templum è anzitutto uno spazio del
cielo, di forma quadrangolare, che viene circoscritto dall’àugure con il suo bastone, il lituo,
e all’interno del quale il sacerdote osserva i segni inviati dagli dèi [▶ Unità 22, pp. 344-345,
Il volere degli dèi e gli ‘operatori’ del sacro]; poi designa anche il luogo consacrato alla divi-
nità, il «tempio» in cui si celebra il culto. Molto aine a templum è fanum, propriamente
lo spazio dove sorge l’ediicio e, per estensione, l’ediicio stesso. Inine, delubrum rimanda
all’idea della puriicazione, perché formato dal verbo composto de-luere, «lavare via».
12 QUINTA DECLINAZIONE
UNITÀ Spes ultima dea Sufissi nominali (5) Romolo e Remo
La perifrastica attiva
■ Participio futuro + verbo sum. La perifrastica attiva esprime in forma esplicita, in ogni modo,
tempo e persona, l’imminenza o l’intenzionalità o la destinazione di un’azione
amaturus, a, um sum “sto per amare, sono sul punto di amare, ho intenzione di amare, sono
destinato ad amare”
Librum de Hannibalis morte scripturus sum.
Sto per (ho intenzione di) scrivere un libro sulla morte di Annibale.
1 Poni il segno della breve o della lunga sui seguenti genitivi, poi leggili ad alta voce.
1. eigiei 2. speciei 3. idei 4. faciei 5. spei 6. barbariei 7. meridiei 8. aciei.
2 Nelle seguenti parole separa la terminazione dalla radice; individua quindi il caso e il numero
di ciascuna di esse. Se una terminazione può esprimere più casi, riportali tutti.
LB
ESEMPIO planitiēi ➞ planiti-ei ➞ genitivo singolare; dativo singolare
1. spem 2. eigiei 3. rerum 4. diebus 5. speciei 6. ide 7. dies 8. planities 9. res 10. faciem.
3 Nelle seguenti parole individua il caso o i casi in base alla terminazione, quindi scrivi la forma
del nominativo singolare e il signiicato.
LB
ESEMPIO idei ➞ (gen. sing. - dat. sing.) ➞ ides ➞ lealtà, iducia
1. spem (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . 7. ides (. . . . . . . . . . ) ➞. . . . . . . . . . ➞. . . . . . . . . .
2. planitie (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . 8. aciei (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . .
3. res (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . 9. rerum (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . .
4. rei familiaris (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . 10. rebus militaribus (. . . . . . . . . . ) ➞. . . . . . . . . . ➞. . . . . . . . . .
5. rei familiari (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . 11. res humanae (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . .
6. diebus (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . 12. res divinas (. . . . . . . . . . ) ➞ . . . . . . . . . . ➞ . . . . . . . . . .
4 Nella seguente lista individua le quattro forme che non appartengono alla quinta declinazione.
LB classes species dierum viarum generum spem raudem acie rebus planitie
5 Traduci in tutti i modi possibili le espressioni formate da un sostantivo della quinta declinazio-
ne e da un aggettivo della 2a classe.
LB
1. spei inanis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. res leves . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. spei inani . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. rei familiaris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. in planitie omni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. rei familiari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. res levĭs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. rerum hostilium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il vocabolo res
Questo laboratorio ti aiuterà a riconoscere, analizzare e memorizzare i costrutti, i
ANALISI connettivi di frase e le espressioni più ricorrenti formate con il sostantivo res.
E TRADUZIONE
Il vocabolo res è molto frequente nei testi latini; il suo stio) 2. Sapientia est rerum humanarum et divina-
signiicato generico è “cosa”, tuttavia la sua traduzio- rum scientia. (Cicerone) 3. Caesar, postquam rem
ne richiede molta attenzione, in quanto la parola as- rumentariam comparavit, magnis itineribus ad Ario-
sume valenze diverse all’interno dei diversi costrutti. vistum contendit. (Cesare) 4. Numquam par gloria
Consultando il vocabolario, troviamo res: est scriptori et auctori rerum, sed in primis arduum est
■ in espressioni formate da res + un aggettivo e che, res gestas scribere. (Sallustio) 5. Saepe hominibus in
in base ad esso, assumono diversi signiicati, che rebus secundis atque prolixis atque prosperis animus
hai già visto nel Lessico di base di p. 171. excellit atque superbia atque ferocia augescunt. (Gel-
■ in espressioni ricorrenti in cui il termine res è im- lio) 6. In re militari Augustus et commutavit multa
piegato in frasi di tipo impersonale, come per es. et instituit atque etiam ad antiquum morem multa
nell’espressione res ad arma venit, da tradurre “si revocavit. (Svetonio) 7. Cato, magnus imperator, sa-
venne alle armi”; piens, orator, scriptor rerum gestarum, rerum rustica-
■ in frasi ricorrenti dove il termine res assume una rum peritus fuit. (Quintiliano)
valenza particolare; alcune di esse sono:
Male se res habet “Le cose vanno male” - “La situa- b Ti vengono proposte frasi d’autore (parzialmen-
zione è messa male” te riadattate) nelle quali è utilizzato res (evidenziato)
con signiicati particolari; cercando con attenzione
Res postulat “La circostanza lo richiede” sul vocabolario o facendoti guidare dall’insegnante,
Res populi “La storia del popolo” cogli l’esatto signiicato del termine nei vari contesti
Se res sic habet “La situazione sta così”; e traduci le frasi.
■ utilizzato, come vedremo più avanti, per illustra- 1. At nobis est domi inopia, foris aes alienum, mala
re costrutti verbali, al pari del pronome indei- res, spes multo aspera: denique quid (“che cosa”) ha-
nito aliquis, aliquid (“qualcuno”, “qualcosa”), in bemus praeter miseram animam? (Sallustio) 2. Mul-
espressioni come: tos scriptores rerum suarum magnus ille Alexander
– certiorem facĕre aliquem de aliqua re, dove de secum habuit. (Cicerone) 3. Antoni colloquium cum
aliqua re sta ad indicare la presenza di un comple- heroibus nostris pro re nata non incommodum est.
mento di argomento nella costruzione; (Cicerone) 4. Res populi Romani M. Lepido Q. Ca-
– donare aliquem aliqua re, dove l’espressione ali- tulo consulibus (“sotto il consolato di Marco Lepido
qua re chiarisce come la cosa donata sia in caso e Quinto Catulo”) ac deinde militiae et domi gestas
ablativo; composui. (Sallustio) 5. Quingentis (“cinquecento”)
■ in connettivi di frase formati da res + una forma fere annis post Romam conditam rei uxoriae neque
pronominale (pronome determinativo o relati- actiones neque cautiones in urbe Roma aut in Latio
vo); i più comuni sono: fuerunt. (Gellio) 6. Multa sunt in re sed, quia remo-
– hac re, ob eam rem “perciò”; ta sunt a causa, praetermittam. (Cicerone) 7. Multa
– qua re (anche unito quare), quam ob rem “e perciò”; praeterea de sideribus atque eorum motu, de mundi ac
– ea re quo “per questo motivo che...”. terrarum magnitudine, de natura rerum, de deorum
immortalium vi ac potestate disputant et iuventuti
Veriica delle competenze tradunt. (Cesare) 8. Bona spes cum omnium rerum
desperatione conligit. (Cicerone)
a Riconosci e sottolinea nelle frasi i diversi costrut-
ti con la parola res, poi traduci.
1. Rerum humanarum spectaculum praebeo. (Sallu-
1. Hannibal regi Antiocho multas res de ide sua et odio in Romanos omnibus diebus commemorabat
(“ricordava”). 2. Etiam magnarum rerum principia (principium, i “inizio”) parva sunt. 3. Exercitus
noster prope urbem hostium multos per dies mansit. 4. Si speciem rerum tantum conspexeris, ad spes
inanes saepe impelleris. 5. Cum Alexander in Asiam pervenit, clarae res a rege Macedonum (“dei Ma-
cedoni”) gestae sunt. 6. Oicium boni viri est accipere dareque idem. 7. Homines sine ide raudem
quaerentes sine amicis vivere cogentur. 8. Post multos dies Caesar castra movit et cum acie instructa (“or-
dinata”) ad ines Belgarum pervenit. 9. Die certa concilium omnium Galliae civitatum a Caesare convo-
catur (“è convocata”). 10. Cum iam vires deiciebant, repente adventus equitatus spem victoriae auxit.
(da Rutilio) 5. Hic consulatus, verbo meus, patres, re vester fuit: enim omnia ego constitui, gessi, egi ex
huius senatus consilio, auctoritate, sententia. (da Cicerone) 6. Consul post rem divinam precationemque
de re publica et de provinciis senatum consuluit; per illos dies ad irritationem belli contra Philippum litte-
rae a legato Romam missae traditae sunt et Atheniensium nova legatio venit. (da Livio) 7. Sapiens nulla
(“nessuna”) re eget et tamen illi multae res necessariae sunt; contra stulto nulla (“nessuna”) res necessaria
est, quia nullam (“nessuna”) rem adhibet, sed omnibus rebus eget. (da Seneca) 8. Ut in progenie est ilius
ad patrem et ilia ad matrem, sic in temporibus meridies ad diem et media nox ad noctem. (da Varrone)
1 Postquam Caesar cum Pompeio, nobilium principe, et Crasso societatem (“alleanza”) fecit, Ro-
2 mae omnes spem salutis rei publicae in triumviris ponebant. Tamen triumviri perniciem rei
3 publicae parabant; nam illis tota erat potestas. Caesar, posteaquam Galliae administrationem
4 obtinuit (“ottenne l’amministrazione”), multas res secunda fortuna gessit et brevi tempore totam
5 Galliam cepit; Germani quoque trans lumen Rhenum (“Reno”) viventes a duce Romanorum victi
6 sunt. Post haec, quoniam Caesar Romam sine exercitibus venire nolebat (“non voleva”) (haec erat
7 senatus sententia, hoc erat Pompeii imperium), bellum civile atrox et cruentum inter Caesarem et
8 Pompeium exortum est (“scoppiò”). Caesar enim, senatui non parens, trans lumen Rubiconem
9 (“Rubicone”) exercitus duxit et Romam perrexit. Cum senatus Caesaris adventum cognovit, patres
10 cum Pompeio in Grecia confugerunt. Cum Caesar quoque in Graeciam pervenit, in planitie apud
11 Pharsalum contra Pompeium aciem instruxit (“schierò”) et illum vicit. Post istam cladem Pompe-
12 ius a Ptolomaeo (“Tolomeo”), Aegypti rege et amico suo, auxilium petivit, sed rex idem prodidit ac
13 illum interfecit. Cum Caesar Pompeium occisum vidit, Ptolomaeum regno expulit et pro illo Cleo-
14 patram (“Cleopatra”) sororem in regno collocavit (“mise sul trono”).
(liberamente tratto da Eutropio, IV sec. d.C., Breviarium ab Urbe condƱta)
1 In terra Aegypti, apud magnam planitiem procul a Nilo, terra caeloque aquarum penuria est,
2 steriles arenae iacent: cum vapor solis illas accendit, intolerabilis aestus exsistit; res rusticae non
3 adhibentur, quia rugum perniciem sol eicit. Incolae pugnant non solum cum ardore et sicci-
4 tate regionis, sed etiam cum tenaci sabulo. Interdum aut deorum munere aut casu nubes solem
5 condunt et sunt ingens auxilium et spes solacii hominibus aestu fatigatis. Inter solitudines est
6 nemus Hammonis vocatum et Iovi consecratum, ubi res divinae cum rebus humanis miscentur.
7 In hoc loco caeli quoque mira temperies, verno tepori similis, omnes anni partes pari salubritate
8 percurrit. Incolae ab oriente vicini Aethiopum sunt, in meridiem Arabes spectant; ad occiden-
9 tem alii Aethiopes colunt, a septentrione gens Syrtica (“Sirtica”). Incolae nemoris, Hammonii
10 vocati, dispersis tuguriis habitant et in illis casis rem familiarem servant: medium nemus pro
11 arce habent, triplici muro circumdatum. Est et aliud Hammonis nemus: in medio habet fontem,
12 Solis aquam ab incolis vocatam. Sub lucis ortum aqua tepida manat, medio die, cum vehemens
13 est calor, haec rigida luit, sub vesperum calescit, media nocte fervida exaestuat, cum nox vergit
14 ad lucem, multum ex nocturno calore decrescit, donec sub diei ortum adsueto tepore languescit.
(da Curzio Rufo, I-II sec. d.C., Historiae Alexandri Magni)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Qual è l’unico refrigerio alla calura per gli Egiziani?
■ Che cos’ha di speciale il luogo dove si trova l’oasi di Ammone?
■ Quali sono le caratteristiche della fonte del Sole?
Riconoscere, analizzare, concordare e tradurre il participio futuro, distinguendone le funzioni e gli usi,
tra cui quello della perifrastica attiva
12 Analizza i seguenti participi futuri; scrivi poi la corrispondente forma del participio presente e
perfetto (ove sia possibile).
LB
ESEMPIO
narraturae ➞ gen.-dat. f. sing.; nom.-voc. f. plur. ➞ narrantis-narranti-narrantes ➞ narratae
1. coacturi 2. decretatura 3. proditurus 4. fugituro 5. visuris 6. ventura 7. victurum
8. imperaturam.
14 Nelle seguenti frasi evidenzia i participi, distinguendo tra funzione attributiva, sostantivata e
verbale; poi traduci.
LB
1.Pueri lecturi libros capiunt et in planitie sub arboribus stant. 2. Duci, proelium commissuro,
milites obstiterunt (“si opposero”) et, pugnam relicturi, ad terram arma iecerunt. 3. Iustitiam
amantes ab antiquis putabantur defensuri civitatis mores et iura. 4. Romulus (Romulus, i “Ro-
molo”) condidit Romam, urbem Carthaginem deleturam et omnem mundum (mundus, i m.,
“mondo”) capturam. 5. Ego, facinus mirum (“mirabile”) facturus, laudis cupiditate impulsus,
amicos meos vocavi et illis consilium meum ostendi. 6. Rerum publicarum cura semper trade-
tur principibus de civitatis rebus bene acturis. 7. Romulo urbem condituro rater Remus obstitit
(“si oppose”); hac re Romulus ratrem necavit. 8. Viri domo discessuri matres, uxores, ilias sa-
lutabant (“salutavano”); illae omnem spem in veloci reditu virorum ponebant. 9. Cum in rebus
adversis eram, ego domum fugiturus ab amicis meis adiutus sum (adiuvo, as, iuvi, iutum, are
“soccorrere”).
LB Nella loro ansia di conoscere il futuro, gli uomini si afidano talvolta a vaticini (vaticinium, i n.), che risultano
spesso falsi. Questo fatto è dimostrato dalla vicenda del cesariano Gabieno (Gabienus, i m.) che, in punto
di morte, dà un falso vaticinio a Sesto Pompeo (Sextus Pompeius m.), l’avversario di Cesare, iglio di quel
Pompeo che Cesare aveva già sconitto a Farsalo. [▶ p. 44]
1 Plena vita est vaticiniis, sed saepe falsa (“falsi”) sunt, sicut ex hoc exemplo intelligere possumus (“possia-
2 mo”). Bello Siculo (“in Sicilia”) Gabienus, fortis et audax vir Caesaris, captus a Sexto Pompeio et iussu
3 eius (“di lui”) diu excruciatus (excrucio, as, avi, atum, are “torturare”), iacuit in maris oris toto die. Dein-
4 de nocte, postquam multi homines gemitus ( gemitus, us “lamento”) illius audientes pervenerant, Gabi-
5 enus dixit: “Rem magnam Pompeio nuntiaturus sum; ego enim ab inferis (“inferi”) venio et futurum
6 cognosco”. Cum haec verba cognovit, Pompeius misit multos ex amicis, quibus (“ai quali”) Gabienus dix-
7 it: “Inferis dis grata est Pompei causa, ob hanc rem eventurum (evenio, is, veni, ventum, ire “veriicarsi”,
8 “accadere”) est quod (“ciò che”) cupit: meum oicium est deorum inferorum iussu hoc Pompeio nuntiare.
9 Mea verba vera (“vere”) sunt, quod, postquam haec dixero, expiraturus (expiro, as, avi, atum, are “spi-
10 rare”, “morire”) sum”. Idque ita evenit, tamen post aliquot (“alcuni”) dies Pompeius a Caesare victus est.
(liberamente tratto da Plinio il Vecchio, I sec. d.C., Naturalis historia)
1 Illis temporibus Persarum rex Darius, ab ambitione pulsus, ex Asia in Europam exercitum traiec-
2 turus erat et Scythis bellum ducturus; pontem fecit in Histro lumine et custodes illius pontis re-
3 liquit principes civitatum secum ductos ex Ionia et Aeolide (“Ionia ed Eolide”); nam rex Graecas
4 nationes sub sua potestate retenturus erat tradens illis custodiam oppidarum; inter illos principes
5 erat Miltiades. Quia a nuntiis cognovit de diicultatibus Darii, quem (“che”, ogg.) Scythi bello
6 superaturi erant, Miltiades cupiebat res secundas in utilitatem suam convertere: “Darius paucis
7 diebus exercitum et vitam amissurus erit, sic Europa et Graecia a tyrannide liberabuntur”. Ad
8 hoc consilium multi accessuri erant, praeter Histiaeum Milesium: “Ego timeo Darei mortem,
9 quia nos, illius socii, potestate expulsi, propter hosti Dario idem nostram daturi poenas civibus
10 nostris erimus”. Itaque quod omnes huius sententiam acceperant, Miltiades, quia sua consilia
11 perventura erant ad aures regis, sine dubitatione Chersonesum reliquit ac Athenas demigravit.
12 Huius ratio etsi non valuit tamen laude digna est, quia Miltiades futurus erat amicus libertatis
13 omnium et dominationem suam neglecturus erat.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE Il lessico della morte
LESSICO Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 184]
Riconoscere, distinguere e tradurre le preposizioni che reggono sia l’accusativo sia l’ablativo
Sotto l’impero di Augusto (Augustus, i m.), i Romani cercano di assoggettare le popolazioni della Germa-
nia. Le operazioni sono afidate a Druso (Drusus, i m.), che però a causa di un incidente muore in battaglia
(9 a.C.). Il fratello, Tiberio Claudio Nerone (Nero, onis), il futuro imperatore, recupera il suo cadavere e lo
porta a Roma. Gli onori non spetteranno solo al generale caduto, ma anche al fratello.
1 Civitates Germaniae trans Rhenum positae obsessae sunt a Druso; postquam ara Caesaris super
2 lumen Rhodanum dicata est, sacerdos creatus est unus e Gallis. Bello contra Germanos Drusus ab
3 equo, qui (“che”, sogg. m. sing.) super crus (crus, cruris, n. “gamba”) eius (“di lui”, “sua”) ceciderat,
4 occisus est. Nero rater, simul ac nuntium mortis Drusi cognovit, in Germaniam pervenit atque cor-
5 pus ratris Romam vexit. Romae Druso, laudato ab Augusto, multi honores dati sunt, sicut Neroni
6 ratri. Hic enim pacem cum Parthis fecerat et ob hanc rem signa Romana, quae (“che”, sogg. m.
7 plur.) sub Crasso et postea (“poi”) sub Antonio capta erant, a Parthorum rege reddita sunt.
(liberamente tratto dalle Periochae di Tito Livio)
1 Illo tempore, sub bello Gallico, Caesar in alias regiones perrecturus erat et nationum inimica-
2 rum seditiones repressurus. At in oppido Fabius et socii, qui (“i quali”) murum ascenderant et
3 iam super moenia erant, ab hostibus circumventi atque interfecti de muro praecipitabantur. Tum
4 M. Petronius, illius legionis centurio, sub oppido positus, cum portas excidere conatus erat (“aveva
5 tentato” + inf.), a multitudine oppressus ac saluti desperans (+ dat), quia ab illo multa iam vul-
6 nera accepta erant, manipularibus suis, qui (“che”) idem illi saepe ostenderant: “In hunc diem
7 concordes pugnavimus; sed nunc quoniam – dixit – me vobiscum servaturus non sum, vestrae
8 vitae prospiciam, quia vos cupiditate gloriae adductus in periculum deduxi. Meam perniciem
9 ignorate et saluti vestrae consulite”. Simul in medios hostes irrupit et, postquam paucos interfece-
10 rat, omnes alios porta paulum submovit. Quamquam manipulares centurioni subventuri erant,
11 tamen Petronius, iam e vita decessurus, “Frustra – dixit – meae vitae subvenitis, quia me iam
12 sanguis viresque deiciunt”. Super haec adiunxit: “Perniciem fugite, dum est facultas et spes, vos-
13 que ad legionem recipite.” Ita pugnans brevi tempore concidit sed manipularibus fugituris salu-
14 tem paravit.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
25 Nelle seguenti frasi evidenzia i sostantivi greci, indicando a quale declinazione appartengono,
poi traduci.
1. Si grata terra est, omnis populus Alcmenen tuam defendet. (da Seneca) 2. Tollitur et iuvenum magno
cum murmure clamor lebilis: ardebat namque Ilion illa. Inter illos gemitus coniunx provolat Androma-
che mediosque inmittere in ignes se cupit Astyanacta tenens. (da Ilias Latina) 3. Mezentius Aenean ter
(“per tre volte”) magna voce vocavit. Aeneas illum adgnovit enim laetusque dicit: “Sic pater ille deorum
faciat (“faccia”), sic altus Apollo!”. (da Virgilio) 4. Te maestae volucres, Orpheu, te turba ferarum, te rigi-
di silices, te silvae leverunt. (da Ovidio) 5. Aeneis duodecim (“dodici”, indeclinabile) libris componitur:
primi sex (“sei”) ad imaginem Odyssiae dicti sunt, alii autem sex (“sei”) ad imaginem Iliados dicti sunt.
(da Servio) 6. Anaximenes aera deum statuit; ille gignitur et est immensus et ininitus et semper in motu;
aer deus sine forma est. (da Cicerone) 7. Zeuxin, tum longe aliis pictoribus eccellentem, magno pretio con-
ductum adhibuerunt. (da Cicerone) 8. Commissum erat proelium inter Macedonas Ariosque. (Curzio
Rufo) 9. Haec omnia genera hendecasyllabi Catullus, et Sappho et Anacreonta et alios auctores simu-
lans, non ut vitiosa vitavit sed ut legitima inseruit. (da Cesio Basso) 10. Aurea sunt iuvenum simulacra
per aedes lampadas igniferas dextris manibus retinentia et domus argento auroque fulget. (da Lucrezio)
5 I sostantivi composti
ticem non multum a vitice diferentem, colore roris marini; haec herba obsistit serpentibus. (da Pli-
nio il Vecchio) 7. Crassus non causam apud viros egit nec contra iuris consultos dixit. (da Cicero-
ne) 8. Nam quamquam multa legibus constituta sunt, saepe illa iuris consultorum ingeniis corrupta
ac depravata sunt. (da Cicerone) 9. De his rebus tribus (“tre”) libris exposui, uno de agri cultura,
altero de re pecuaria, tertio (“il terzo”) de villaticis pastionibus. (da Varrone) 10. Ut alimenta sanis
corporibus agri cultura, sic sanitatem aegris medicina promittit. (da Celso)
27 Nelle seguenti frasi riconosci ed evidenzia i sostantivi e gli aggettivi indeclinabili, poi traduci.
1. Britanni leporem et gallinam et anserem gustare fas non putant; haec tamen alunt animi vo-
luptatisque causa. (Cesare) 2. Nefas est nocere patriae, ergo civi, quia is pars patriae est. (Sene-
ca) 3. Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus multa praedicavit: is su-
peraverat Rhenum non sua sponte, sed rogatus et arcersitus a Gallis. (Cesare) 4. Nos et nostra sponte
bene irmi et auctoritate tua inlammati vicimus omnes abstinentia, iustitia, facilitate, clementia.
(Cicerone) 5. T. Manlius cultro succinctus mane in urbem atque a porta domum confestim ad M.
Pomponium tribunum pergit. (Livio)
Didonem. (da Ovidio) 7. Est hic iuris consultus leguleius cautus et acutus, praeco actionum, cantor
formularum, auceps syllabarum. (da Cicerone)
31 La successione a Nerone:
Otone si impadronisce del potere
VERSIONE TUTOR
1 Otho imperator a prima adulescentia prodigus, procax et luxuriem cupiens, insinuatus Nero-
2 ni facile insignem locum inter amicos tenuit congruentia morum, omnium consiliorum secre-
3 tarumque rerum particeps. Quoniam super Neronis insania iam imperatori inimicus et ide
4 indignus putabatur, ut primum occasio ultionis data est, Otho ad conatus Galbae, qui (“che”)
5 Neronem imperio spoliaturus erat, primus accessit et illo momento spem imperii cepit. In dies
6 exspectabat adoptionem a Galba, sed postquam Piso (“Pisone”, nom.) electus est, Otho spe decĭdit
7 et rebus adversis ad vim conversus est, instigatus super animi dolorem etiam magnitudine ae-
8 ris alieni. Ergo destinata die mane Galbam salutavit sub aede Saturni, deinde quasi venalem
9 domum inspecturus abscessit, in castra contendit et a praesente comitatu imperator salutatus est
10 inter faustas acclamationes strictosque gladios. Postquam missi sunt sicarii interfecturi Galbam
11 et Pisonem, ad summae rerum occupationem Otho in senatum venit, quasi raptus de vulgo et
12 suscipere imperium vi coactus; deinde Palatium (“reggia”, acc.) petivit. Super alias laudantium
13 blanditias a plebe appellatus erat Nero nec recusavit.
(da Svetonio, II sec. d.C., De vita Caesarum)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
La morte antica:
credenze e rituali
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 178]
Funus ■ Per quanto riguarda il rituale funerario, il termine funus designa il complesso
delle pratiche osservate dal momento del decesso sino alla sepoltura del morto. La casa in
cui era avvenuto il decesso – dove la salma restava esposta per alcuni giorni, per l’ultimo
saluto di parenti e amici – era detta domus funesta, cioè «in lutto», ma anche «impu-
ra»: opera in questo caso la concezione del cadavere che contamina chi vi entri in qualche
modo in contatto, toccandolo oppure guardandolo; l’impurità permaneva ino a quando
non veniva efettuata la sepoltura e non si era provveduto ad appositi riti lustrali.
L’estinto veniva trasportato su una lettiga sino al luogo della sepoltura, che era posto
fuori dall’area urbana. Lo accompagnava il corteo funebre, chiamato pompa o exse-
quiae. Se la persona apparteneva a un’illustre casata, la cerimonia, particolarmente
sontuosa, era scandita da due momenti di grande impatto emotivo: (1) un gruppo
di uomini silava davanti al feretro, indossando delle maschere in cera (imagines) che
riproducevano le fattezze degli antenati del defunto; (2) nel foro, la processione si ar-
restava e ascoltava il discorso di celebrazione del defunto (laudatio funebris), pronun-
ciata dal iglio o da un altro membro della famiglia.
ANIMAZIONE Come forme di sepoltura, erano praticate sia l’incinerazione sia l’inumazione. Lo
Il compianto funebre
storico Tacito rileva che l’imperatore Nerone, nel 65 d.C., aveva preferito far imbal-
samare la moglie Poppea, alla maniera dei sovrani stranieri, piuttosto che ricorrere alla
cremazione, secondo il costume romano (Annali, XVI, 6, 2); invece dal II secolo d.C.
il rito inumatorio si impone progressivamente su quello incineratorio.
13 ABLATIVO ASSOLUTO
UNITÀ Natura duce I preissi Il fratricidio
1 L’ablativo assoluto
Da questa Unità ino alla ine del volume non compariranno più esercizi a lessico chiu- rango, is, rēgi, ractum, ĕre
so, cioè contenenti solo termini del Lessico di Base. Continueremo tuttavia a fornire, rompere, spezzare
in apertura di ciascuna Unità, un elenco di parole signiicative del Lessico di Base della incēndo, is, incendi, incensum, ĕre
lingua latina. Inoltre, da questa Unità in poi, per le parole che non conosci dovrai con- incendiare
sultare il vocabolario completo non più il dizionarietto in appendice a questo volume. occŭpo, as, āvi, ātum, āre
occupare, anticipare
Sostantivi e aggettivi Verbi posco, is, poposci, ĕre domandare,
albus, a, um bianco animadverto, is, i, sum, ĕre chiedere
auspicĭum, ii, n. auspicio, presagio rivolgere l’attenzione, constatare statŭo, is, statŭi, statūtum, ĕre
caecus, a, um cieco arcesso, is, īvi, ītum, ĕre mandare a collocare, fondare, stabilire
limen, ĭnis, n. soglia chiamare, far venire
Parti invariabili
praesidĭum, ii, n. presidio, ascendo, is, scendi, scensum, ĕre
postrēmo inine (avverbio)
guarnigione salire
tunc allora ( avverbio)
tempestas, ātis, f. tempo, despĕro, as, āvi, ātum, āre disperare,
usque ad ino a (+ accusativo)
tempesta perdere la speranza in
vincŭlum, i, n. legame, catene, igo, is, ixi, ictum, ĕre coniggere,
prigione (plurale) issare
RICORDA L’ablativo assoluto con il participio presente, essendo di signiicato attivo, viene
impiegato con tutti i verbi, sia transitivi sia intransitivi.
a 1. Romulo regnante 2. occidente sole 3. viris cupientibus 4. nimiis viribus praesentibus 5. oranti-
bus matribus 6. oriente luna 7. voluptate dominante 8. natura ducente 9. dis adiuvantibus 10. ma-
nentibus bellis 11. rebus adversis perdurantibus 12. te absente (da absum) 13. consule aciem (compl.
ogg.) instruente 14. die ad noctem vergente 15. multis oppidum obsidentibus 16. duce imperante.
b 1. mentre l’esercito sopraggiunge 2. al sorgere del sole 3. mentre l’oratore ancora parlava 4. al
soiare del vento 5. disperando i cittadini della salvezza 6. mentre i soldati dormivano 7. al soprag-
giungere della primavera 8. stando così le cose.
2 Forma l’ablativo assoluto con il participio presente del verbo e con il sostantivo (al singolare o
al plurale) indicati tra parentesi, poi traduci la frase.
ESEMPIO Puellis cupientibus (puella - cupio), domina ad lumen curribus pergebat. ➞
Desiderando le ragazze (“su desiderio delle ragazze”), la signora con i carri si dirigeva al iume.
1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (mater - oro), Iuppiter iuvenum vitas servavit et illis salutem dedit.
2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (eques - appropinquo), acies pedestris terga in fugam vertit.
3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (avis - volo), Romulus auspicia ad novam urbem habiturus erat.
4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (miles - peto), legatus legionis clam duce cibum et aquam distribuit.
5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (athleta clarus - vinco), adversarii de certamine desistebant.
6. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (magister- convoco), omnes parentes discipulorum in ludum anxii pervenerunt.
1 Iulius Caesar cum L. Bibulo consul nominatus est. Decreta est illi Gallia et Illiricum cum
2 decem (“dieci”) legionibus. Ille primus vicit Helvetios, nunc appellatos Sequanos, deinde, op-
3 pugnantibus hostibus, victoriis et bellis gravibus usque ad Oceanum Britannicum processit.
4 Domuit fere omnem Galliam, vastam regionem inter Alpes, lumen Rhodanum, Rhenum et
5 Oceanum. Britannis bellum duxit (illis ante ne nomen quidem Romanorum cognitum erat),
6 illosque victos stipendiarios fecit. Germanos trans Rhenum pugnans immanibus proeliis vicit.
7 Caesare multa bella gerente et multos successus appetente, Romanis clades fuerunt solum tres
8 (“tre”): una (“una”) apud Arvernos, duae (“due”) in Germania, ubi legati Romani Titurius et
9 Aurunculeius per insidias caesi sunt. Illis temporibus Crassus, collega Pompei Magni in consu-
10 latu secundo, contra Parthos missus est: apud Carras etiam contra omen et auspicia dimicans,
11 postremo victus cum ilio, claro et praestanti iuvene, interfectus est. Has res gestas his ducibus
12 in nationibus barbaris facientibus, Romae bellum civile parabatur: propter istud lacrimabile
13 bellum, praeter calamitates in omni proelio accidentes, etiam populi Romani fortuna mutata
14 est. Caesare ex Gallia revertente et alterum consulatum poscente, Pompeius exercituum di-
15 missionem et ad urbem militum sine armis reditum iussit. Propter hanc iniuriam Caesar ab
16 Arimino, ubi milites congregatos habebat, adversum patriam cum exercitu venit. Illo armis
17 urbem occupante, Pompeius cum consulibus, senatu et universa nobilitate ex urbe fugiebat, in
18 Graeciam perveniebat et ibi in Caesarem bellum paraturus erat.
(da Eutropio, IV sec. d.C., Breviarium ab Urbe condƱta)
RICORDA L’ablativo assoluto con il participio perfetto, essendo di signiicato passivo, viene
impiegato soltanto con i verbi transitivi.
Relicto equo, barbarus fugit. (da relinquo, transitivo attivo) (Essendo stato) lasciato il cavallo, il
barbaro fuggì.
a 1. traditis armis 2. exercitu inimico fugato 3. his rebus cognitis 4. paucis diebus interiectis 5. istis
piratis captis 6. confecto proelio 7. obsidibus acceptis 8. re rumentaria comparata 9. illis rebus nun-
tiatis 10. Graecis devictis 11. hac oratione habita 12. nostris victis et interfectis 13. irmo praesidio
relicto 14. condita urbe et re publica instituta 15. regibus expulsis 16. terra marique pace parta.
b 1. chiesta la pace 2. saputo il responso del dio 3. espugnata Cartagine e vinti i nemici 4. essen-
do stato tagliato il ponte 5. poiché i cavalieri erano stati arruolati 6. dopo che erano stati uccisi i
fanti 7. benché la gara fosse stata terminata 8. accettati gli ostaggi e catturato il re.
6 Forma l’ablativo assoluto con il participio perfetto del verbo e con il sostantivo indicati tra pa-
rentesi, poi traduci la frase.
ESEMPIO Pugnata pugna (pugna - pugno...-āre), exercitus milites in castra reverterunt.
Combattuta la battaglia (al termine della battaglia), i soldati dell’esercito ritornarono
nell’accampamento.
1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (pax - facio...-ĕre), nova spes idesque in re publica et inter cives fuerunt.
2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (urbs - circumdo...-āre), hostes moenia capturi et obsides paraturi erant.
3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (res familiaris - servo ... āre), pater familias alteram partem iliis, alteram uxori dedit.
4. . . . . . . . . . . . . . . . . . (aedes, sing. - aperio...-īre), sacerdotes intraverant et super altari animale sacriicaverant.
5. . . . . . . . . . . . . . . . . . (ager - relinquo...-ĕre), agricolae res rusticas relinquunt et in urbe vitam ducunt.
6. . . . . . . . . . . . . . . . . . (praesidium - pono...-ĕre), dux magnis itineribus cum exercitu Neapolim petiturus erit.
7. . . . . . . . . . . . . . . . . . (planities - exploro...-āre), sub arboribus multos angues inveni et prae metu steti.
7 Distingui gli ablativi assoluti costruiti con il participio presente da quelli costruiti con il partici-
pio perfetto, poi traduci.
1. Consulibus propter victoriam laudatis, populus deis gratias agit. 2. Sparta, Athenis impe-
rium maritimun habentibus, copias pedestres corroboravit. 3. Navibus a procella deletis, nautae
omni spe deiecti erant. 4. Alpibus ab exercitu Hannibalis superatis, Italia propter metum tre-
muit. 5. Cicerone in foro orationem dicente, silentium est. 6. Scipione duce, Carthagine victa,
Romanis imperium totius maris fuit. 7. Caesare in Gallia et Crasso in Asia pugnantibus, tamen
Romae non regnat pax. 8. Remo occiso a ratre, nova urbs condita erat. 9. Oedipo oraculum con-
sulente, spes in hebanis erat; veritate cognita, cives spe privati sunt. 10. Sacerdotibus deos pro
urbis salute orantibus, mulieres comam scindebant.
1 Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vocatium et Tarusatium venit. Tum vero bar-
2 bari commoti, quod aliud oppidum, et natura loci et manu munitum, paucis diebus a Ro-
3 manis expugnatum erat, legatos mittere, coniurare, copias parare inceperunt. Mittuntur
4 etiam ad civitates Hispaniae legati; ab illis auxilia ducesque arcessuntur. Illorum adventu
5 spe confirmata, magna cum auctoritate et magna cum hominum multitudine Galli bellum
6 gesturi sunt. Id ubi primum Crassus animadvertit, hac re ad consilium delata, cum omnes
7 consentientes intellexit, posterum diem pugnae constituit. Prima luce productis omnibus co-
8 piis, duplici acie instituta, auxiliis in mediam aciem coniectis, consilia et motus inimicorum
9 exspectavit. Illi propter multitudinem et veterem belli gloriam paucitatemque nostrorum
10 pugnam sine periculis existimabant, atque sine vulnere et periculo pugnaturi erant, obses-
11 sis viis et commeatu intercluso; sic barbari, hoc consilio probato, a ducibus productis copiis,
12 milites suos in castris tenebant. Hac re perspecta, Crassus, postquam hostium cunctationem
13 timoris indicium putavit, omnibus Romanis pugnare cupientibus, milites suos incitavit et
14 ad hostium castra contendit.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
10 Traduci i seguenti ablativi assoluti nominali o costituiti dal solo participio perfetto.
1.Philippo rege 2. Catone iam sene 3. me adhuc iuvene 4. invito Iove 5. certato et debellato 6. fe-
mina duce 7. auctoribus magistratibus 8. re placida 9. Cicerone et Antonio consulibus 10. augu-
rato et auspicato 11. omnibus ignaris 12. re publica placida 13. Alexandro duce 14. hoste vivo.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come tradurre un ablativo assoluto
Questo laboratorio ti aiuterà a chiarire i passaggi che si devono compiere per ana-
ANALISI lizzare la struttura dell’ablativo assoluto in vista di una corretta traduzione.
E TRADUZIONE
Una volta che si è riconosciuto un ablativo assoluto, ■ participio perfetto = gerundio composto passi-
devono essere chiari i passaggi che vanno fatti per vo oppure participio passato.
poter approdare a una traduzione eicace e corretta: 3. Terza operazione Quando è possibile, esplicita-
1. Prima operazione Constatare se l’ablativo as-
re le forme implicite inora usate; ricordiamo che un
soluto sia costituito da un participio presente o per- ablativo assoluto può esprimere una proposizione cir-
fetto (non può mai esserci il participio futuro); si costanziale temporale, causale, concessiva, ipoteti-
possono veriicare pertanto due condizioni, a cui ca (protasi), mai inale e mai consecutiva:
corrisponderanno due diverse valutazioni e quindi ■ in base al contesto in cui il costrutto è inserito,
traduzioni: scegliere quale subordinata usare (ci sono casi in
■ participio presente = azione attiva e contempo-
cui la scelta è ambigua e per i quali è consigliabile
ranea rispetto alla sovraordinata; lasciare il gerundio);
■ participio perfetto = azione passiva e anteriore
■ esplicitando il costrutto, rispettare la relazione di
rispetto alla sovraordinata (eccetto nei verbi de- contemporaneità o anteriorità con il tempo della
ponenti che studieremo più avanti). reggente; per esempio, se c’è rapporto di contem-
2. Seconda operazione Proporre conseguente- poraneità e nella reggente c’è un presente, la subor-
mente una traduzione generica: dinata si esprime in italiano con un presente, se c’è
■ participio presente = gerundio semplice attivo op-
un tempo storico si esprime con un imperfetto.
pure participio presente (poco usato in italiano); Proviamo a riassumere con una tabella:
Ablativo assoluto Traduzione in forma implicita Traduzione in forma esplicita
participio presente gerundio semplice (attivo) proposizione circostanziale attiva
puellis laudantibus lodando le ragazze – mentre/quando le ragazze lodano/lodavano
– poiché/dato che le ragazze lodano/lodavano
– benché/sebbene le ragazze lodino/lodassero
– se/qualora le ragazze lodino/lodassero
participio perfetto gerundio composto (passivo) proposizione circostanziale passiva
puellis laudatis essendo state lodate – dopo che le ragazze sono/erano/furono state lodate
le ragazze – poiché/dato che le ragazze sono/erano/furono state lodate
– benché/sebbene le ragazze siano/fossero state lodate
– se/qualora le ragazze sono/erano/siano/fossero state lodate
Le forme passive, una volta compreso il signiica- è costituito da un participio presente, quindi ha
to, possono essere volte all’attivo, forma più usata valore attivo ed esprime azione contemporanea
nella nostra lingua. rispetto alla principale. Pertanto la prima tradu-
Proviamo ora ad applicare lo schema a due frasi zione sarà con un gerundio semplice attivo:
contenenti l’ablativo assoluto, una costruita con I nemici, dormendo le sentinelle, presero la città.
il participio presente, l’altra con il participio per- In forma esplicita, il contesto suggerisce il valo-
fetto. re temporale o causale ed esclude quello conces-
■ Hostes, vigiliis dormientibus, urbem ceperunt. sivo e ipotetico. Quindi le possibili traduzioni
L’ablativo assoluto è vigiliis dormientibus. Esso saranno:
Quindi le possibili traduzioni saranno: 1. Accipiter fugit veniente columbā. 2. Terra ma-
Dopo che furono uccise le guardie, i nemici pre- rique fugientibus certamen hostibus, Samum, unde
sero la città. venerat, classis repetit. (Livio) 3. Caesar exposito
Poiché furono uccise le guardie, i nemici presero exercitu et loco castris idoneo capto, cohortibus decem
la città. (“dieci”) ad mare relictis et equitibus trecentis (“tre-
In entrambi i casi il passato remoto “furono uccise” cento”), de tertia vigilia ad hostes contendit. (Ce-
esprime anteriorità rispetto al passato remoto della sare) 4. Laudatis pro contione victoribus Caesar
frase principale (si potrebbe usare anche il trapassa- congeriem armorum struxit. (Tacito) 5. Cunctis
to prossimo “erano state uccise”). clementiam laudantibus, tamen dux proditores co-
In questi casi inoltre è possibile anche volgere la tra- ram populo interfecit. (da Svetonio) 6. Exercitus
duzione dell’ablativo assoluto all’attivo in modo più Cn. Pompei hiemavit in Gallia M. Fonteio imperan-
libero, nella seguente forma: te. (Cicerone) 7. Iamque ordine iusso arma, dapes
I nemici, dopo che ebbero ucciso/dopo aver ucci- ignemque ferunt. (Stazio) 8. L. Quintus Flamini-
so le sentinelle, presero la città. nus, rater consulis, navali proelio Attalo rege et Rho-
dis adiuvantibus Euboeam et maritimam oram ce-
pit. (Livio) 9. Ille Croesus inter reges opulentus post
Veriica delle competenze
terga vinctis manibus ductus est. (Seneca) 10. Om-
Traduci le frasi che seguono contenenti ciascuna un ni Galliā devicta Caesar a superiore aestate belli
ablativo assoluto, quindi, per veriicare la tua tra- tempus non intermisit militesque hibernorum quiete
duzione, trascrivi e completa per ciascuna di esse lo refecit a tantis laboribus. (Cesare) 11. Vespere facto
schema seguente.
venit cum duodecim (“i dodici”); discumbentibus il-
L’ablativo assoluto presente nella frase è . . . . . . . . . . . . lis et manducantibus Iesus panem accepit et benedi-
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Esso è costi- cens regit et dedit illis. (dalla Vulgata)
1 Lucio Valerio et Marco Manlio consulibus, Roma a Gallis direpta et usta, dum nobiles urbem de-
2 serturi erant et, invitis multis, Veium migraturi, Furio Camillo dictatore, e tribunali haec verba
3 ad hortationem populi, ad urbis refectionem et cultuum observantiam resonuerunt: “Quirites,
4 confugimus in Capitolium ad deos, ad sedem Iovis; sacra alia in ruina rerum nostrarum sub
5 terra occultavimus, alia avecta in initimas urbes amovimus ab hostium oculis; urbem deseren-
6 tibus dis hominibusque, tamen deorum cultum non intermisimus. Reddiderunt igitur patriam
7 et victoriam et antiquum belli decus amissum, et in hostes qui (“che”) caeci avaritia in pondere
8 auri foedus ac idem fefellerunt, verterunt terrorem fugamque et caedem. Haec culti aut neglecti
9 numinis tanta monumenta in rebus humanis cernentes, Quirites, vixdum e nauragiis culpae
10 cladisque emergentes, nefas facturi sumus. Urbem auspicato inauguratoque conditam habemus;
11 omnes loci in ea religionum deorumque sunt pleni; sacriiciis sollemnibus dies constituti et loca
12 statuta sunt. Hos omnes deos publicos privatosque, Quirites, deserturi estis? Hic (“qui”) Capito-
13 lium est, ubi quondam capite humano invento monstratum est hunc locum caput imperii; hic
14 (“qui”) augurato Vestae ignes, hic (“qui”) ancilia caelo demissa, hic (“qui”) omnes propitii ma-
15 nentibus vobis di.” Oratione habita et accepta condicione, civitas rursus aediicabatur.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condƱta)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Dove si rifugiano i nobili?
■ Quale argomento principale propone Furio Camillo nel suo discorso?
■ Perché il Campidoglio porta questo nome?
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico della cucina
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina
[▶ CIVILTÀ p. 198]
1 Finito bello Punico, quod (“che”, sogg.) per multos annos tractum est, Romani iam clara gloria
2 noti legatos ad Ptolomaeum, Aegypti regem, miserunt auxilia promittentes, quia rex Syriae An-
3 tiochus bellum illi indixerat. Ille gratias Romanis egit, auxilia a Romanis non accepit; iam enim
4 erat pugna transacta. Illo tempore potens rex Siciliae Hiero Romam venit ad ludos et dona po-
5 pulo exhibuit. L. Cornelio Lentulo Fulvio Flacco consulibus etiam contra Ligures intra Italiam
6 bellum gestum est et de his triumphatum (est). Carthaginienses tamen bellum reparare tempta-
7 bant, Sardiniensibus ad defectionem impulsis. Venit tamen Romam legatio Carthaginiensium
8 et pacem impetravit. T. Manlio Torquato C. Atilio Bulco consulibus Romani Sardos vicerunt et
9 pace omnibus locis facta bella non habuerunt; pax in toto imperio post Romam conditam semel
10 tantum Romanis, Numa Pompilio regnante, contingerat. L. Postumius Albinus Cn. Fulvius
11 Centumalus consules bellum contra Illyrios gesserunt et multis civitatibus captis etiam reges in
12 deditionem acceperunt. L. Aemilio consule ingentes Gallorum copiae Alpes superaverunt, sed
13 pro Romanis tota Italia consensit, multis hominibus ad id bellum paratis. Sed res per consulem
14 tantum prospere (“favorevolmente”) gesta est et triumphus Aemilio decretus est.
(da Eutropio, IV sec. d.C., Breviarium ab Urbe condƱta)
Catilina, nel suo disegno eversivo contro la res publica romana, aveva coinvolto nella sua congiura del 63
a.C. anche alcuni nobili, fra i quali un certo Curio. Questi, però, non seppe tacere e rivelò le trame all’amante
Fulvia, la quale, a sua volta, svelò il complotto. Tutto il senato, spaventato dalla situazione, avallò pertanto
l’elezione a console di Cicerone, riiutando la candidatura al consolato di Catilina. [▶ p. 99]
1 In illa coniuratione fuit Q. Curius, natus haud obscuro loco, lagitiis atque facinoribus coopertus;
2 illum censores a senatu probri gratia moverant. Huic homini erant vanitas et audacia: neque
3 reticebat audita, neque sua scelera occultabat. Erat illi cum Fulvia, muliere nobili, stupri vetus
4 consuetudo. Quoniam illi mulieri minus (“meno”) gratus erat, quia inopia paucas res donabat,
5 repente glorians maria montesque promittebat. At Fulvia, insolentiae Curi causa cognita, peri-
6 culum rei publicae haud occultum habuit, sed sublato auctore de Catilinae coniuratione multis
7 amicis et familiaribus narravit. Ea res (“Tale situazione”) in primis studia hominum adcen-
8 dit ad designationem M. Tulli Ciceronis ut (“come”) consulis. Namque antea nobilitas invidia
9 aestuabat et quasi polluentem consulatum credebat Cicerone consule, homine egregio sed novo.
10 At periculo adveniente, invidia atque superbia post fuerunt. Igitur, etiam Catilina consulatum
11 petente, comitiis habitis consules declarantur M. Tullius et C. Antonius. Illud factum primo po-
12 pularem coniurationem concusserat. Neque tamen Catilinae furor minuebatur, sed in dies multa
13 agitabat et arma per Italiam locis opportunis parabat.
(da Sallustio, I sec. a.C., De Catilinae coniuratione)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE Bere, mangiare,
CIVILTÀ stare a tavola
[▶ LESSICO p. 195]
Scena di banchetto, Cibo per i morti ■ Alle tombe dei propri familiari i Romani usavano portare cibi di
I secolo d.C. Pompei, Casa natura diferente, sia solidi sia liquidi, con l’idea che tali oferte avrebbero in qualche
dei Casti Amanti.
In questa pittura pompeiana modo alimentato il defunto. Nelle tombe sono stati ritrovati dei tubicini in piombo o
è rafigurata una scena in argilla che mettevano in comunicazione l’esterno della sepoltura, dove veniva intro-
triclinare in cui due coppie
di amanti banchettano. Al
dotto il cibo, con l’interno, dove giaceva l’estinto. Un’occasione per oferte di questo
centro del dipinto si trova tipo era la novendialis cena, il banchetto allestito presso la tomba il nono giorno dopo
un tavolino a tre gambe, la sepoltura (parallelo al banchetto funebre consumato il giorno stesso del funerale).
chiamato mensa delphica,
perché si richiamava al Nel mese di maggio, poi, aveva luogo la cerimonia dei Lemuria, con cui si voleva pla-
tripode sacro collocato nel care, anche con del cibo, i Lemures, cioè gli spiriti dei trapassati ostili ai vivi. Il rito è
tempio di Apollo a Deli. descritto da Ovidio (43 a.C.-17 d.C.): a mezzanotte, il pater familias romano si alzava
Mosaico pavimentale dal letto e si aggirava per la casa gettando alle proprie spalle delle fave nere, gli spiriti
con avanzi di un
banchetto, II secolo raccoglievano le fave e se ne andavano dalla casa (Fasti, V, 429-444).
d.C. Città del Vaticano,
Musei Vaticani, Museo Usi e superstizioni a tavola ■ I Lari, divinità del culto domestico, avevano un ruo-
Gregoriano Profano. lo importante durante il pasto, al quale si riteneva presenziassero. Nel citato episodio
Questo tipo di decorazione
pavimentale a mosaico con della cena di Trimalcione, un gruppo di servitori depone sulla mensa le loro statuet-
avanzi di pasto, frequente te (Satyricon, 60, 8). La mensa, a sua volta, era consacrata a Vesta, la dea del focolare.
nel mondo romano, prende Era consuetudine che i commensali indossassero un abito speciico per il banchetto,
il nome di asárotos oikos,
espressione in lingua greca di tipo confortevole (vestis cenatoria/convivialis, synthesis); inoltre si liberavano delle
che signiica «stanza non calzature e anche degli anelli. Una preziosa fonte relativa ad usi curiosi a cui i Romani
spazzata».
si attenevano a tavola è un passo di Plinio il Vecchio (23-79 d.C.), tratto dalla Storia
naturale (XVIII, 26 s.):
«Se capita di parlare di incendi, a tavola, storniamo l’infausto presagio versando ac-
qua sotto la mensa. Si giudica di pessimo augurio spazzare il pavimento quando qual-
cuno si alza da tavola o togliere la mensa o il portavivande mentre un commensale
beve [...]. Se il cibo cadeva di mano, si restituiva, per lo meno a tavola, ed era proibito
soiarci sopra per pulizia». (trad. U. Capitani)
Anche questo cibo inito accidentalmente sul pavimento – prosegue Plinio – costitui-
va un cattivo segno e, per riparare all’incidente, era opportuno bruciarlo in oferta al
Lare. C’è qui l’idea che il cibo, cadendo, sia stato in contatto con il suolo ed è perciò
rischioso servirsene, in quanto il suolo è collegato agli spiriti dei morti.
14 PRONOMI RIFLESSIVI
UNITÀ Omnia mea mecum Preissi verbali (1) Il ratto delle Sabine
AGGETTIVI POSSESSIVI
1 I pronomi riflessivi [▶ MANUALE 12.2]
■ I pronomi rilessivi si riferiscono al soggetto della frase in cui compaiono e possono essere di 1a,
di 2a o di 3a persona.
■ Per la 1a e la 2a si impiegano come rilessivi gli stessi pronomi personali. [▶ Unità 6]
Per la 3a singolare e plurale il pronome rilessivo è se:
Nom. // //
Gen. sui di sé (di loro)
Dat. sibi a sé, si (a loro)
Acc. se sé, si (loro)
Abl. se da sé
● l’accusativo se può presentare la forma raforzata sese “se stesso”; il dativo sibi può presentare la
forma raforzata sibĭmet “ a se stesso”
● la preposizione cum in unione con l’ablativo se è posposta: secum “con sé”.
Il congiuntivo esortativo
■ Il congiuntivo presente in proposizione indipendente (cioè nella frase principale) esprime un’e-
sortazione o un comando o una proibizione. Sostituisce le persone mancanti dell’imperativo pre-
sente. Viene perciò usato nella 1a persona plurale e nella 3a persona singolare e plurale
Amemus patriam. Amiamo la patria!
● La negazione è ne
Ne relinquamus urbem. Non lasciamo la città!
1 I pronomi riflessivi
Un padrone è sempre molto vigile nei confronti dei propri beni, è come se avesse cento occhi pronti a co-
gliere ogni minimo dettaglio. Questa volta a farne le spese è un povero cervo che, inseguito dai cacciatori,
crede di trovare salvezza in una stalla; ma le cose, purtroppo per lui, andranno diversamente.
4 ille supplex, sibimet metuens, respondit: “Vos modo mihi parcite (+ dat.); occasione data rursus
5 e bovili erumpam et in silva me occultabo”. Cum dies inem habiturus erat, bubulcus rondem
6 gerit sed cervum non videt. Excedunt et revertunt subinde omnes rustici, nemo (“nessuno”, sogg.)
7 illum animadvertit: in stabulum etiam vilicus venit nec eum (“lo”) sentit. Tum secum gaudens
8 cervus salvum se putabat et bubus quietis gratias agebat, quia ei (“gli”, “a lui”) hospitium illi dede-
9 rant adverso tempore sibi spatium subtrahentes. Respondit unus: “Salvum te cupimus quidem;
10 sed si dominus, oculos centum (“cento”, indeclinabile) habens, venerit, magnum periculum tibi
11 et vitae tuae erit”. Inter haec dominus a cena decessit et, quia boves neglectos viderat, accedit ad
12 praesepe et se irā incensum ostendens clamavit: “Cur rondes paucae sunt et stramenta desunt
13 (“mancano”)? Cur haec aranea sublata non sunt?” et, dum omnia inspiciuntur, cervi quoque
14 alta cornua videntur. Convocata familia, cervus occisus est et dominus bonam praedam sibi pro-
15 curavit. Hac fabula dominus sedulus ad sese et res suas signiicatur.
(da Fedro, I sec. d.C., Fabulae)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Dove si rifugia il cervo? È un luogo sicuro?
■ Perché il cervo è grato ai buoi?
■ In quale modo il padrone scopre la presenza del cervo? Come reagisce?
Riconoscere, analizzare, concordare e tradurre gli aggettivi e i pronomi possessivi di 1a, 2a e 3a persona
RICORDA Di norma l’aggettivo possessivo si colloca dopo il sostantivo cui si riferisce: pater
meus, ilius tuus, ecc.
1.del mio libro 2. il vostro giardino (ogg.) 3. alla tua speranza 4. con i nostri amici 5. delle vostre
diicoltà 6. alla sua (del sogg.) casa (moto a luogo) 7. della loro (non del sogg.) vita 8. con la sua
(non del sogg.) rovina 9. ti (termine) 10. il loro (del sogg.) giorno (sogg.).
6 Nelle seguenti frasi inserisci la forma corretta fra quelle proposte tra parentesi, poi traduci.
1. Per ilium . . . . . . . . . . . . . . (eius/suum) Marcus salutem dixit patri . . . . . . . . . . . . . . (eius/suo), Neapoli vitam
agenti. 2. Canibus et . . . . . . . . . . . . . . (suorum/eorum) latratibus per omnem diem a studiis meis impe-
ditus sum. 3. Ille Hannibal, Carthaginiensium dux, propter . . . . . . . . . . . . . . (eius/suum) odium in Ro-
manos, adhuc iuvenis fuit. . . . . . . . . . . . . . (eorum/suorum/suus) acer hostis. 4. De historia et . . . . . . . . . . . . . .
(sua/eius) utilitate ad iuvenum educationem magistri disputabant, sed quisque (“ciascuno”, sogg.)
. . . . . . . . . . . . . . (suam/eius) opinionem conirmabat. 5. Nuntii, ad hiberna nostra postquam venerant,
proposuerunt . . . . . . . . . . . . . . (eius/sui/eorum) ducis opinionem et de pace condiciones . . . . . . . . . . . . . . (eius/
suas/eorum) explanaverunt. 6. Si . . . . . . . . . . . . . . (eorum/suorum/suam) rem publicam consules bene
administraverint, cives publice in contione nostra . . . . . . . . . . . . . . (suas/eorum) laudes dicent.
1. Tullius Marcellinus, adulescens quietus et cito senex, morbo et non insanabili correptus sed longo et
molesto et multa imperante, incepit deliberare de morte sua. (da Seneca) 2. Et constitutiones quidem
et earum partes exposuimus, nunc exempla autem omnis generis earum exposituri sumus. (da Cice-
rone) 3. Hermippum, prudentem atque bonum virum, splendidum atque ornatum civitatis suae,
probris omnibus maledictisque iste vexat. (da Cicerone) 4. Catilina maxime adulescentium fami-
liaritates adpetebat: eorum animi molles etiam et aetate luxi dolis haud diiculter capiebantur. (Sal-
lustio) 5. Numquam ego pecuniam neque meam neque sociorum ambitione dissipavi; numquam
ego per sociorum vestrorum oppida misi praefectos eorum bona rapturos. (da Catone) 6. Aliae res in
nostra potestate sunt, aliae nos vi sua rapiunt nec regressum relinquunt. (da Seneca)
7. Ergo sustulerant animos et iugum excusserant, nec iam nobiscum de sua libertate sed de nostra
servitute certabant ac ne indutias quidem nisi aequis condicionibus accipiebant. (da Plinio il Giova-
ne) 8. Te vero, mi Rufe, diligo: tete mihi fortuna dedit ampliicatorem dignitatis meae, ultorem non
modo inimicorum sed etiam invidorum meorum et eorum scelerum. (da Cicerone) 9. C. Marius,
victis proelio Teutonis, reliquias eorum, quia nox intervenerat, circumsedens, sublatis subinde clamo-
ribus per paucos suorum militum territavit insomnemque hostem detinuit. (Frontino) 10. Helvetii
iam per angustias et ines Sequanorum suas copias traduxerant et in Haeduorum ines pervenerant
eorumque agros vastabant. (da Cesare) 11. Psyche cum sua sibi perspicua pulchritudine decoris sui
ructum non percipit: spectatur ab omnibus, laudatur ab omnibus sed nemo (“nessuno”) cupiens eius
nuptiarum petitor accedit. (da Apuleio)
1 Hercules ad canem tricipitem ab Eurystheo rege missus est; multo tempo intermisso, quia a Lyco
2 Neptuni ilio Hercules putatus erat mortuus, Lycus Megaram Creontis iliam uxoremque eius et
3 ilios herimachum et Ophiten (“Oite”, acc.) intericere cupivit et regnum occupare. Hercules,
4 labore perfecto, intervenit et Lycum interfecit: postea ab Iunone insania obiecta, Megaram et i-
5 lios suos herimachum et Ophiten interfecit. Postquam sui compos rursus fuit, ab Apolline petivit
6 sibi responsum quomodo scelus suum purgaret (“come pagare la colpa per il suo misfatto”); quod
7 illi Apollo sortem non reddidit, Hercules iratus de fano eius tripodem sustulit et secum gessit (sed
8 illum postea Iovis iussu reddidit). Hercules ob illud furtum a Mercurio Omphalae (“Onfale”)
9 reginae in servitutem datus est. Postquam Hercules ad Dexamenum regem venerat et in hospi-
10 tium eius se dederat eiusque iliam Deianiram devirginaverat idemque dederat de nuptiis eius
11 secum, post discessum eius Eurytion Ixionis et Nubis ilius centaurus petit Deianiram uxorem.
12 Eius pater centauri vim timens illam ei (“a lui”) promisit. Die constituta venit cum ratribus suis
13 ad nuptias, sed Hercules intervenit, centaurum interfecit et sibi uxorem illam duxit.
(da Igino, II-III sec. d.C., Fabulae)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Qual è il progetto di Lico? Ha successo?
■ Che cosa fa Ercole adirato con Apollo?
■ Quali sono gli ostacoli al matrimonio di Ercole con Deianira?
Riconoscere, analizzare e tradurre il congiuntivo presente attivo e passivo delle quattro coniugazioni
distinguendo forme e usi, in particolare la funzione esortativa nelle proposizioni indipendenti
b 1. essi siano 2. voi lodiate 3. io orni 4. egli coltivi 5. noi comandiamo 6. tu scriva 7. voi prepariate
8. tu sia 9. essi vincano 10. essi leghino.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico della famiglia
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 212]
■
patruus, i, m., avunculus, i, m. “zio paterno - zio
materno”
amĭta, ae, f., matertĕra, ae, f. “zia paterna - zia
materna”
comprendevano padre, madre, igli e rispettivi discen- Padre e madre in una familia avevano ruoli e svol-
denti, parenti ma anche tutte le persone, compresi gli gevano compiti diversi; mentre l’uomo si dedicava
schiavi, che a vario titolo lavoravano per i membri di prevalentemente alla politica, alla guerra, ai com-
quel gruppo. merci e alla gestione economica della casa, la donna
Tutti i membri della familia erano sottomessi all’au- sorvegliava gli schiavi, eseguiva alcuni lavori dome-
torità indiscussa del pater familias, cioè il rappre- stici, ricamava e, naturalmente, faceva igli (ritenuto
sentante maschile più anziano, fosse egli il padre o un dovere sociale). Va tuttavia precisato che la mo-
il nonno. Pertanto il termine pater familias indica glie romana, oltre ad avere una buona educazione,
non necessariamente il padre ma piuttosto colui era più libera rispetto alla donna greca (che invece
che esercita la patria potestas, il maschio che detie- stava chiusa in casa), cooperava con il marito nella
ne il potere assoluto su tutti i membri della familia. conduzione della casa, lo seguiva nei banchetti, di-
Tale potere, che durava ino alla morte del pater fa- videva con lui l’autorità su igli e schiavi.
milias, veniva esercitato sulla base di precisi diritti Ogni familia inine aveva una “sua” religione: venera-
che la legge romana riconosceva al detentore della va infatti i Lares, cioè le divinità protettrici del foco-
patria potestas: lare domestico le cui statuette erano oggetto di culto
– il diritto di allevare ma anche di esporre i propri da parte dei membri della famiglia e venivano con-
igli, in altri termini di ripudiarli servate in una piccola cappellina nell’atrio della casa,
– il diritto di mettere in vendita coloro che erano detta Lararium.
sottomessi al suo potere
– il diritto di vita e di morte su quanti erano a lui Veriica delle competenze
subordinati.
Nelle seguenti frasi evidenzia i termini appartenenti
La moglie del pater familias, a lui sottomessa, era la al lessico della famiglia, poi traduci.
mater familias. Quanti nascevano dal pater, ma an- 1. Pater familias filios filiasque amat et cum uxo-
che i suoi nipoti, pronipoti e discendenti, erano i- re servos corrigit. 2. Mors patruum ceperat, nepotes
lii familias se maschi, iliae familias se femmine; diu lugebant. 3. Rex patres familias vocabat et, quod
mater, ilii e iliae erano tutti ugualmente sottomessi res publica ab hostibus oppugnabatur, bellum para-
alla patria potestas. bat. 4. Cum matre familias avia Laribus lores car-
Altre igure appartenenti alla familia e legate da vin- pserat et apud domus aram illos posuerat. 5. Amitae
coli stretti di parentela erano: morbo adlictae amata neptis cum nepote per multos
■ avus, i, m., avia, ae, f. “nonno - nonna” dies consolationem dedit et patrem familias de illius
■ proavus, i, m., proavia, ae, f. “bisnonno - bisnonna” valetudine certiorem fecit (“informò”). 6. Familia
■ nepos, ōtis, m., neptis, is, f. “il nipote - la nipote” trucidata, domu incendio deleta, matre familias ne-
■ pronepos, ōtis, m., proneptis, is, f. “il pronipote cata, iliis et iliabus a piratis raptis, pater Larem ora-
- la pronipote” vit et ab illo ultionem petivit.
5 La subordinata inale
16 Traduci le seguenti frasi; per rendere la inale utilizza anche, ove sia possibile, il supino attivo
e il participio futuro.
ESEMPIO Venne a Roma per discutere della tregua in senato. ➞
Romam venit ut in senatu de indutiis disputaret/disputaturus/disputatum.
1. Gli uomini dormono di notte per compiere il giorno dopo i propri doveri. 2. L’oratore aveva
detto poche parole, perché tutti le capissero. 3. Romolo e Remo, per decidere il fondatore di Roma,
osservavano il volo degli uccelli. 4. Per non essere ritenuto vile il soldato da solo sidò le armi del ne-
mico. 5. Il lupo entrò nella caverna per divorare le pecore, ma il pastore lo uccise.
1 Confecto et victo bello in Fidenates et Veientes, novae minae Romanis fuerunt. Galli Senŏnes,
2 gens naturā ferox, moribus incondită, corporum mole et armis ingentibus, copias cogebant ut
3 (“costringevano a” + cong.) homines delerent ac urbium stragem facerent; hi ab ultimis terrarum
4 oris et cingente omnia Oceano ingenti agmine venerant Italiam occupatum et, positis inter Alpes
5 et Padum sedibus, ne his quidem contenti per Italiam errabant novas alias sedes sibi paraturi.
6 Tum Clusium urbem obsidebant. Pro sociis ac foederatis Romani intervenerunt et missi sunt
7 (“furono inviati”) ex more legati, ut res observaretur et cum barbaris colloquium eiceretur. Sed
8 illi ferociter egerunt; inde certamen. Legatis Romam revertentibus, ad Alliam lumen cum exer-
9 citu Fabius consul occurrit hostes oppugnaturus, sed cladem non impedivit. Fuso exercitu iam ad
10 moenia Galli appropinquabant captum urbem; non erant praesidia. Tum igitur apparuit vera
11 illa Romana virtus. Maiores natu (“gli anziani”) in forum venerunt et ibi, devovente pontiice,
12 se diis Manibus consecraverunt statimque, postquam in suas aedes reverterant, in curulibus sellis
13 sese reposuerunt, ut in sua dignitate vitam amitterent. Pontiices et lamines sacra aut in terra
14 recondiderunt aut, inposita plaustris, secum Veios duxerunt, ne in potestatem hostium venirent.
15 Iuventus vero duce Manlio arcem Capitolini montis insedit templum Iovis defensura.
(da Floro, I-II sec. d.C., Epitomae de Tito Livio)
ATTIVITÀ SUL TESTO
■ Analizza le inali evidenziate nel brano; poi, se è possibile, trasformale nelle forme alternative.
19 Nelle seguenti frasi riconosci i diversi usi di ut (temporale, comparativo, inale) e di ne (avver-
bio, congiunzione inale), poi traduci.
1. Proximo die Caesar ex castris copias suas eduxit, aciem instruxit hostibusque pugnae potestatem
fecit. Ut (..........................) eorum moram intellexit, circiter meridiem exercitum in castra reduxit. (da
Cesare) 2. Sic armatas quadrigas, ut (..........................) in motibus liberae essent, in prima acie, ut
(..........................) ante dictum est, locaverat rex. (da Livio) 3. Catilina, ut (..........................) erat paratus
ad dissimulationem omnium rerum, demisso vultu, voce supplici postulabat a patribus, ne (“che non”)
de se temĕre famam crederent. (da Sallustio) 4. Catilina iuventutem, multis modis - ut (..........................)
supra diximus - illectam, mala facinora edocebat. Ex illis testes signatoresque falsos commodabat; idem
fortunas pericula vilia habebat; post ut (..........................) eorum famam atque pudorem adtriverat, alia
imperabat. (da Sallustio) 5. Balbus quaestor, magno pondere auri et argenti coacto de publicis exac-
tionibus, ne (..........................) stipendio quidem militibus reddito duxit se a Gadibus et tempestate per
multos dies ad Calpem retentus est. (da Cicerone)
Giugurta, coltivando il
progetto di diventare IL PERSONAGGIO Giugurta
re di Numidia e cono- È un personaggio inquietante, che ha utilizzato l’inganno e la corruzione per
scendo la natura faci- raggiungere i suoi scopi. Come salì al potere e divenne re della Numidia? Ov-
viamente con l’inganno. Nel 119 a.C. morì il re Micipsa, che lasciò in eredità il
le alla corruzione dei
regno ai suoi igli Aderbale e Iempsale e al nipote Giugurta. I due fratelli non
nobili romani, riesce
avevavo alcuna intenzione di dividere il regno con il cugino; costui allora invi-
a corromperli con oro tò a casa sua Iempsale con la scusa di trattare ma lo fece assassinare; poi mosse
e argento; viene così guerra all’altro cugino Aderbale, il quale venne sconitto e chiese aiuto a Ro-
scritta una pagina ver- ma. Giugurta tuttavia corruppe il senato romano, che assegnò a lui la parte più
gognosa per il senato ricca della Numidia. Successivamente riuscì a impadronirsi di tutta la regione.
di Roma. [▶ p. 91]
1 Iugurtha, ut Numidiam, Aricae claram regionem, in suam potestatem redigeret, insidiis cir-
2 cumvenit et necavit Hiempsalem, atque eius ratrem Adherbalem proelio lacessivit. Postquam
3 celeri bello victus erat, Adherbal Romam statim contendit ut senatui ratris necem nuntiaret et
4 poenas repeteret. Iugurtha vero populum Romanum timebat, at, quia cognoscebat Romanae
5 nobilitatis viros divitiarum avidos, magna pecunia patres familias et senatores corrupturus erat.
6 Legatos igitur cum auro et argento Romam misit et praecepit ut (“comandò che”) veteribus ami-
7 cis multa dona darent atque novos amicos pararent. Cum legati enim Romam venerunt, omnes
8 primores comiter inviserunt eorum favorem sibi paraturi et illis Iugurthae aurum donaverunt.
9 Ita ex magna invidia Iugurtha in nobilium gratiam venit. Nam primores, quia praemiis in-
10 ducebantur, operam dederunt ne senatores res adversas decernerent in Iugurtham. Postquam
11 legati confecerant corruptionis sordidum facinus, die statuta iudicium in Iughurtam inceptum
12 est; Iughurta, quamquam homines nobiles veniae contrarii erant, tamen a multis senatoribus
13 absolvebatur; legati in Aricam victores et turpi facinore contenti revertebant Iughurtae absolu-
14 tionem nuntiatum.
(da Sallustio, I sec. a.C., Bellum Iugurthinum)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE La rete della familia romana
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 207]
Rilievo funerario di
Gaio Marullo e della sua
famiglia, ine del I secolo
d.C. Parigi, Museo del
Louvre.
In questo rilievo funerario
è ritratta tutta la famiglia
di Gaio Marullo, la igura
a sinistra; accanto a lui la Padri e igli ■ A giudicare da quanto riferiscono le testimonianze antiche, era consue-
moglie Secera e di seguito tudine che i padri romani si comportassero con grande severità nei confronti della pro-
i tre igli, al centro il iglio
più piccolo.
le. Quando il iglio era bambino, la igura paterna era fortemente presente nella sua vita:
Catone il Censore cercava in ogni modo di essere presente nel momento in cui la moglie
lavava e fasciava il loro piccolo; quando poi il bambino era cresciuto, curava di persona la
sua educazione, senza ricorrere allo schiavo-precettore che era di moda nelle famiglie ari-
stocratiche del tempo (▶ Unità 25, pp. 396-399 Famiglia e scuola: i luoghi della formazione
culturale). Con i igli adulti, invece, sembra che i padri tenessero un atteggiamento piú di-
staccato: stando a Cicerone (106-43 a.C.), per esempio, secondo il costume romano era
Rilievo con scena di ritenuto sconveniente che padri e igli si vedessero nudi, e
banchetto funerario,
II secolo d.C.,
che quindi in occasione del bagno si lavassero insie-
Soia, Natsionalen me; divieto di vedersi nudi che valeva, tra l’altro,
Archeologitcheski Muzej anche tra genero e suocero (I doveri, I , 129).
Ban.
La patria potestas romana prevedeva che il ca-
po della familia fosse anche l’unico proprieta-
rio dei beni familiari, per cui accadeva che un
iglio, anche molto adulto, dal punto di vista
patrimoniale non disponesse di nulla se il pater
familias era ancora vivente. Per mantenere una
certa agiatezza, il iglio riceveva dal padre delle
quote mensili o annue, e talora anche un pic-
colo patrimonio (peculium), che amministrava
liberamente, ma che sul piano giuridico restava
di proprietà del padre.
Il parricidio ■ Il parricidio era concepito co-
me un crimine odiosissimo e pertanto veniva
punito con una pena assai crudele, la cosiddet-
ta «pena del sacco» (poena cullei): colui che
aveva ucciso il padre era condotto in carcere
con zoccoli di legno e il capo coperto da una
pelle di lupo. Si preparava un sacco coperto di
pece, nel quale il reo entrava insieme ad alcuni
animali (cane, gallo, vipera e scimmia). Il sac-
co veniva trasportato su un carro, trainato da
un bue nero, sino alle rive del Tevere, e qui lo
si gettava nel iume.
15 PRONOMI DETERMINATIVI
UNITÀ Ipse dixit Preissi verbali (2) Sparizione di Romolo
E RELATIVI (I)
1 I pronomi-aggettivi determinativi is, idem e ipse [▶ MANUALE 13.2]
is, ea, id egli, quello, questo
Singolare Plurale
Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nom. is eă id ii (ei) eae eă
Gen. eius eius eius eorum earum eorum
Dat. ei ei ei iis (eis) iis (eis) iis (eis)
Acc. eum eam id eos eas eă
Abl. eo eā eo iis (eis) iis (eis) iis (eis)
■ Is, ea, id può essere usato:
a
● come pronome personale di 3 persona non rilessivo: “egli, ella (essa), ciò” [▶ Unità 14]
● come pronome- aggettivo dimostrativo: “quello”, “questo”
● come antecedente del pronome relativo (vd. sotto).
3 Traduci.
a 1. consulis ipsius 2. eadem lege 3. hostium ipsorum 4. spei ipsius 5. idem rex 6. te ipsum vi-
deo 7. sub eodem caelo sunt 8. eadem verba audio 9. eidem magistro pareo 10. ab hoste ipso ca-
piar 11. eundem consulem 12. lex ipsa 13. quercubus ipsis 14. spei ipsi 15. pelagus ipsum 16. eadem
facio 17. domibus ipsis deletis 18. regis ipsius verba ipsa 19. magister ipse venerat 20. eisdem legibus
regimur 21. id genus animalium 22. iis locibus 23. prae eis insidiis 24. Romae eum non vidi 25. re-
sponde ei! 26. propter eorum amicitiam 27. eos vicit.
b 1. delle medesime paure 2. con la stessa arte (mezzo) 3. la medesima cosa (sogg.) 4. di quel me-
desimo diritto 5. proprio io (sogg.) 6. persino di quell’uomo 7. dallo stesso popolo (agente) 8. noi
stessi (ogg.) 9. a te stesso 10. di codesti vostri costumi 11. con loro (compagnia) 12. in quel luo-
go 13. a quell’animale 14. di loro (femminile) 15. le dico 16. gli rispose 17. non li vide 18. obbe-
dirono a loro.
corpora sua ob iter sordida abluerunt. 6. Ut nos eadem faciamus, inter nos disputemus ut eandem
opinionem habeamus. 7. Hostes, quia pacem desiderabant, Romam miserunt legatos; hi de ea in
Curia egerunt. 8. Omnis homo se ipsum amat et magnam curam sui ipsius habet, ut per omnes dies
vitae suae laetus sit. 9. Populi totius orbis eădem cogitant et easdem cupiditates habent, aliis moribus
vitam suam ducunt. 10. Coniurati eodem die in eundem locum se convenerunt ut omnes participes
eiusdem seditionis ipsi essent. 11. Isti homines scelerati, iisdem facinoribus commissis, in tribunal
ut se defendant ipsi veniant. 12. Filius quia timebat patris poenam, errorem suum ei non ipse dixit,
sed per ratres suos rem illi nuntiavit. 13. Galba imperator ad lacum Curtii a militibus necatus est
et eo loco ab iis relictus est. 14. Coriolanus Romam oppugnavit; rustra Romani legatos ad eum mi-
serunt et ab eo veniam petiverunt.
1 Omnibus ad occasum et meridiem pacatis gentibus, ad septentrionem quoque intra Rhenum atque
2 Danuvium, item ad orientem intra Cyrum et Euphratem, illi quoque populi inmunes imperii
3 sentiebant tamen Romanorum ipsorum magnitudinem et victorem gentium eundem populum
4 Romanum celebrabant. Ob eam rem et Scythae et Sarmatae legatos suos Romam miserunt ami-
5 citiam petituri. Sic ubique cuncta atque eadem totius generis humani aut pax fuit aut pactio;
6 tandem Caesar Augustus septingentesimo (“settecentesimo”) ab urbe condita anno Iani templi
7 ianuas clausit, bis (“due volte”) ante se ipsum clausas sub Numa rege et victa primum (“per la pri-
8 ma volta”) Carthagine. Sic saeculum pronum in omnia mala et in luxuriam luens gravibus seve-
9 risque legibus multis ab Octaviano principe ipso coercitum est, ob haec facta ingentia idem dictator
10 perpetuus et pater patriae nominatus est ab ipsis senatoribus. Iidem nomen Augusti ei dederunt,
11 ut scilicet iam tum imperator, dum adhuc in terra vivit, ipso nomine et titulo coleretur.
(da Floro, I-II sec. d.C., Epitomae de Tito Livio)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quali sono i conini dell’impero di Augusto?
■ In quali occasioni, prima di Augusto, erano state chiuse le porte del tempio di Giano?
■ Quali titoli il senato assegnò a Ottaviano?
2 I pronomi relativi
8 Traduci.
1.del quale 2. che (acc. m. sing.) 3. alle quali 4. al quale 5. i quali (nom. m.) 6. con la quale 7. alla
quale 8. che (nom. n. plur.) 9. i quali (acc. m.) 11. delle quali 12. per i quali.
11 Con la coppia di frasi che ti viene data, forma un periodo costituito da una principale e da una
subordinata relativa (sono stati evidenziati i termini da mettere in relazione), poi traduci la
frase di arrivo.
ESEMPIO Pastores oves suas curant - Pastoribus animalia lac et carnem dant. ➞
Pastores, quibus animalia lac et carnem dant, oves suas curant. ➞
I pastori, ai quali gli animali forniscono latte e carne, si prendono cura delle loro pecore.
1. Ille consul est pater domini mei. - Consulem omnibus diebus in senatu vides.
2. Amata es ab omnibus amicis tuis. - Amicas semper contemnisti.
3. Nero delectatus erat ab histrionibus. - Histriones cotidie in arena se ostentabant.
4. Si res gestas cognoscis, horum hominum ingenium aestima! - Dei nobis ingenium donaverunt.
5. Ne in pericula milites adduceret, dux in castra revertit. - Nox instans periculis obiectabat.
ATTENZIONE Mentre in italiano l’antecedente si trova sempre vicino al pronome relativo, in latino può
essere collocato in modo molto più libero.
1.Ad eos Curio equitatum et duas (“due”, acc.) cohortes misit, quorum impetum equites hostium non
toleraverunt, sed admissis equis ad suos refugerunt; relicti ab his, qui procurrerant, circumvenieban-
tur atque intericiebantur a nostris. (Cesare) 2. Actis illis rebus, quas supra diximus, et re divina
facta in eo loco, qui nunc Lupercal dicitur, ludibundi discurrerunt. (Pseudo Vittore) 3. Lepidum
cupido divitiarum, quarum spes ex perturbatione rei publicae erat, Antonium cupido ultionis de his
qui eum hostem iudicaverant, agitabat. (Floro) 4. Domitianus haruspicem ex Germania missum,
qui consultus de fulgure mutationem rerum praedixerat, audivit condemnavitque. (Svetonio) 5. Hoc
modo agmen pervenit ad urbem, cui tum maxime Persae subiciebant ignem, ne opulentum oppidum
hostis invaderet. (Curzio Rufo) 6. Agitabatur in dies Catilinae animus ferox inopia rei familiaris et
conscientia scelerum, quae iis artibus auxerat, quas supra memoravi. Incitabant praeterea conrupti
civitatis mores quos luxuria et avaritia vexabant. (Sallustio) 7. Haec est tyrannorum vita, in qua
non ides, non caritas, non stabilis benevolentiae iducia est, omnia semper suspecta atque sollicita,
non locus amicitiae. Quis (“Chi”) enim aut eum diligit, quem metuit, aut eum, a quo metuitur?
(da Cicerone) 8. Himera urbe sublata, illa bona, de quibus dixi, alia Gelensibus alia Agrigentinis
reddita sunt, in quibus etiam ille nobilis taurus, quem crudelis tyrannus Phalaris habuerat. (da Ci-
cerone) 9. Propter Verris adrogantiam multi cives, quod metuebant, non solum ex agris sed etiam
ex civitatibus suis profugerant; illi ipsi qui remanserant relicturi agros omnes erant. (da Cicerone)
Paride, iglio del re di Troia Priamo, è chiamato a giudicare chi fra Giunone, Minerva e Venere sia la più bel-
la. Il giudizio del giovane, favorevole alla dea della bellezza, comporterà una serie di disastri, in particolare
la guerra di Troia, provocati dalle altre dee adirate per non essere state scelte.
1 Quoniam hetis Peleo nubebat, ad epulum omnes deos convocavit excepta Eride, quae est Discor-
2 dia; ista postquam supervenerat, quod non admittebatur ad epulum, ab ianua misit in medium
3 malum, quod dari debebat deae pulcherrimae (“la più bella”, dat. sing.). Iuno, Venus et Minerva
4 formam sibi vindicare inceperunt, inter quas magna discordia fuit; Iuppiter imperat Mercurio
5 ut deducat (“di condurre”) eas in Idam montem ad Alexandrum Paridem, qui earum formam
6 iudicabit. De donis incepta comparatione, Iuno promisit illi, qui eas iudicaturus erat, regnum in
7 omnibus terris et divitias praeter ceteros; Minerva vires et usum omnis artiicii; Venus, cui nota
8 est humani animi concitatio ad muliebrem pulchritudinem, ut contentionem vinceret promisit
9 eius coniugium cum Helena Tyndarei ilia, cuius venustas et forma erat causa certaminis inter
10 nobiles mares. Paris hoc donum aliis anteposuit, Venus ab eo pulcherrima (“la più bella”) iudica-
11 ta est; ob id Iuno et Minerva Troianis fuerunt infestae. Alexander Paris Veneris impulsu Lace-
12 daemone ab hospite Menelao Troiam abduxit Helenam, quam in coniugio habuit cum ancillis
13 Aethra et hisadie (“Etra e Tisadie”, ablativi), quas aliquando reginas Castor et Pollux captivas ei
14 adsignaverant. Rapta Helena, illum bellum incepit, propter quod per multos annos viri Graeci
15 et Troiani omnibus viribus inter se contenderunt.
(da Igino, II-III sec. d.C., Fabulae)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Chi non venne invitata alle nozze di Peleo e Teti?
■ A chi viene afidato il giudizio sulle tre dee?
■ Quali conseguenze ebbe il giudizio di Paride?
La battaglia di Maratona fu combattuta nel 490 a.C. e segnò la prima sconitta dell’armata persiana da par-
te degli Ateniesi e dei loro alleati (per la verità assai pochi). I Persiani, guidati dai generali Dati e Artaferne,
si accampano nella pianura e si apprestano allo scontro, convinti di vincere; gli Ateniesi, sotto la guida di
Milziade, con un’intelligente strategia e con grande coraggio debellano il nemico e garantiscono alla Gre-
cia la sopravvivenza. [▶ p. 177]
1 Datis et Artaphernes, quibus Persarum naves militesque commissi erant, ut sui imperii ines pro-
2 pagarent cum ingenti exercitu in Atticam pervenerant et in campo Marathonio castra posuerant.
3 Athenienses, qui tanto tumultu permoti erant, statim civitates Graecas in auxilium vocaverant,
4 sed eorum postulationi responderant Plateenses tantum (“soltanto”), qui auxilia sua miserant.
5 Athenienses exercitui praeposuerunt Miltiadem, cui inter cives erat clara fama propter antiqui-
6 tatem generis et maiorum gloriam. Miltiade duce Athenienses milites, quorum ingens putabatur
7 cupiditas belli et quibus mirabilis animus erat, ex urbe discesserunt et castra in planitie posue-
8 runt, ad bellum paraturi. Die statuta Miltiadis iussu sub montis radicibus copias disposuerunt;
9 mons altitudine Graecum exercitum protegebat et arbores, quae erant multae in illo loco, Per-
10 sarum equitatum impediebant. Tamen Datis, cui magna spes victoriae erat propter numerum
11 militum, proelium commisit. Athenienses, quorum numerus parvus sed vires magnae erant,
12 virtute Persas vicerunt et totius Graeciae salutem, quam hostes dubiam fecerant, servaverunt.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
1 Post haec Ascanius, completis in Lavinio triginta (“trenta”) annis, agnovit tempus ideoneum
2 ad novae urbis aediicationem ex numero porculorum, quos pepererat sus alba; circumspectis
3 initimis regionibus, eligens montem editum, qui nunc ab ea urbe, quae in eo monte condita
4 est, Albanus nuncupatur, civitatem communit eamque ex forma, quod in longum porrecta est,
5 Longam, ex colore suis Albam nominavit. Postea simulacra deorum penatium, quorum cultus
6 Lavinii erat, in illam urbem duxit, ut deorum gratiam sibi et urbi suae conciliaret. At Ascanius
7 postquam excesserat e vita, inter Iulum ilium eius et Silvium Postumum, qui ex Lavinia geni-
8 tus erat, de administratione imperii fuit contentio. Permissa disceptatione eius rei, ab universis
9 rex Silvius declaratus est. Eiusdem posteri omnes, qui Albae regnaverunt, habuerunt cognomen
10 Silvii usque ad conditam Romam. Igitur regnante Latino Silvio multae coloniae deductae sunt.
11 Post eum regnavit Tiberius Silvius, Silvii ilius, qui adversus initimos bellum inferentes copias
12 eduxit et in Tiberim lumen vitam amisit. Post illum regnavit Aremulus Silvius, cui magna
13 superbia fuit non adversum homines modo, sed etiam deos, qui tamen istum puniverunt: nam
14 fulmine, quod dei de caelo iecerant, ictus raptusque turbine in Albanum lacum praecipitatus est.
15 Post illum regnavit Aventinus Silvius; isque initimis bellum inferentibus in pugna ab hostibus
16 a quibus circumventus erat prostratus est ac sepultus circa radices montis, cui ex se nomen dedit.
(da Pseudo Vittore, IV sec. d.C., Origo gentis Romanae)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico della politica
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 230]
19 Date le seguenti voci verbali al congiuntivo perfetto, traducile, poi volgi al passivo (ove possi-
bile) le forme attive e viceversa; scrivi quindi il futuro anteriore attivo e il perfetto indicativo
attivo mantenendo invariata la persona.
ESEMPIO voce verbale al traduzione corrispondente futuro anteriore indicativo perfetto
congiuntivo perfetto attivo/passivo attivo attivo
tetigerim io abbia toccato tactus sim tetigero tetigi
perveneritis voi siate giunti // perveneritis pervenistis
1. vexerint 2. factus sis 3. pepererit 4. prodiderimus 5. contemptum sit 6. cognoveritis 7. inve-
nerim 8. ducta sint 9. paruerim 10. defenderint.
22 Date le seguenti voci verbali al congiuntivo piuccheperfetto, traducile, poi volgi al passivo (ove
possibile) le forme attive e viceversa; scrivi quindi il congiuntivo presente e imperfetto attivo
mantenendo invariata la persona.
ESEMPIO voce verbale al congiuntivo traduzione corrispondente congiuntivo congiuntivo
piuccheperfetto attivo/passivo presente attivo imperfetto attivo
putavisses tu avessi ritenuto putatus esses putes putares
ambulavissent avessero camminato // ambulent ambularent
1. audivissem 2. habitae essetis 3. fuissent 4. pulsus essem 5. fugavissetis 6. fugissetis 7. inventa es-
sent 8. egissem 9. sumpta essem 10. monuisses.
4 Il cum + congiuntivo
23 Completa la frase inserendo il congiuntivo del verbo indicato tra parentesi nel tempo opportu-
no, poi traduci utilizzando il gerundio.
1. Aeneas, cum Troia ............................ ( uro ) propter Graecorum impetum, cum patre et filio
fugit. 2. Aiax, cum Achillis arma non ei sed Ulixi ............................ (do), mortem sibi consciturus
erat. 3. Vellus aureum, cum a monstro .............................. (custodio), tamen ab Iasone captum
est fascinis Medeae, quae illius Gaeci viri amore capta erat. 4. Cum amicus tuus auxilio tuo
....................... (servo ), semper in te ipsum gratus erit. 5. Dido regina Carthaginis, cum Aeneas,
quem amabat, nocte a portu navem ....................... (solvo), in ensem se iaciens suis ipsis manibus vi-
tam amisit. 6. Cum per multos annos ....................... (erro) per mare et .......................(supero) multa
pericula, Ulixes in patriam suam revertit. 7. Interfecto Hectore, Priamus pater, cum nocte in
Graecorum castra ........................... (venio), ipse filii corpus petivit ab Achille, qui eum occide-
rat. 8. Cum rex corporis Polynicis sepulturam .............................. (veto), tamen Antigone soror eius
regis decreto non obtemperavit et, cum illum ............................. (sepelio), capta est. 9. Cum Iphigenia,
ilia Agamennonis, in ara .............................. (sum) ut pro communi utilitate immoletur, dea Diana,
cum puellam ab altari .............................. (tollo), in locum eiusdem animal substituit.
25 Traduci le seguenti frasi; per la traduzione del cum + congiuntivo utilizza prima la forma impli-
cita, poi quella esplicita. [▶ LdC p. 227]
1. Cum peteres Siciliam, traiecisti retum. (Seneca) 2. Non sentio in animo aetatis iniuriam, cum
sentiam in corpore. (Seneca) 3. Milites, cum imbribus tardarentur, tamen omnia haec superaverunt.
(Cesare) 4. Caesari cum nuntiatum esset hostium iter per provinciam nostram, (Caesar) maturavit
ab urbe excedere et magnis itineribus ad Genavam pervenit. (da Cesare) 5. Helvetii repentino Cae-
saris adventu commoti, cum id quod ipsi multis diebus confecerant, ut lumen transirent, ille uno die
fecisset, legatos ad eum miserunt. (Cesare) 6. In carcere Socrates cum multis disputavit et, cum essent
amici qui promittebant fugam, remansit, ut duarum (“di due”) rerum gravium hominibus metum
demeret, mortis et carceris. (da Seneca) 7. Phocion cum ad mortem duceretur, obvius ei fuit amicus
Euphiletus; is cum lacrimans dixisset: “Indigna toleras, Phocion!”, huic ille “At non inopinata” res-
pondit: “hunc enim exitum multi clari viri habuerunt Athenienses.” (da Nepote) 8. Domi sedens,
ut solebat, cum et ego essem cum eo et pauci admodum familiares, in eum sermonem ille incidebat,
qui tum multis erat in ore. (Cicerone) 9. C. Laelius nocte ad Hipponem Regium cum accessisset,
luce prima devastaturus agrum sub signis milites sociosque in auxilium duxit. (da Livio) 10. Nocte
Romani necopinatum impetum fecerunt in Poenos, quorum gemitus primo cadentium auditus est;
deinde subita consternatio fuit cum tumultus causa ignoraretur. (da Livio)
26 Traduci le seguenti frasi con 2 livelli di dificoltà, prestando attenzione ai vari tipi di cum presenti.
1. Cum domum meam cum ratre tuo venis, cum per forum iter facias, parentes meos saluta. 2. Dum
per urbem cum iliis meis deambulo, sol defecit, cum caligo e mari venisset et omnia obscuravis-
set. 3. Cum electus sit consul, se ipsum beatum putat sed de periculis et oiciis sollicitus est et cum
amicis de his rebus saepe disputat. 4. Cum haec docuero, tum illud ostendam. (Cicerone) 5. De-
cember est mensis cum maxime civitas sudat. (Seneca) 6. Cum crescimus vita decrescit; hunc ipsum
quem agimus diem cum morte dividimus. (Seneca)
7. Multos tibi dabo qui non amico sed amicitia caruerunt: hoc non potest (“può”) accidere cum animos
in societatem honesta aequabilitate voluntas trahit. (da Seneca) 8. Cum violata iam virgis corpora
tribunorum vidissent, tum vero in rabiem accensi sine respectu non maiestatis modo sed etiam huma-
nitatis, in legatum impetum fecerunt. (Livio) 9. Haec dicta erant cum Romani equites in medios in-
vecti hostes simul pedestres copias turbaverunt, simul equitibus Hispanorum viam clauserunt. (da Li-
vio) 10. Haec Carthagine parabant agitabantque, cum ad Laelium praedas ingentes ex agro inermi
ac nudo praesidiis agentem Masinissa fama Romanae classis excitus cum equitibus paucis venit. (Livio)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come tradurre il cum + congiuntivo
Questo laboratorio ti aiuterà a individuare le diverse fasi di riconoscimento, distin-
ANALISI zione e traduzione del costrutto cum + congiuntivo.
E TRADUZIONE
Le fasi per tradurre correttamente il cum + congiun- con molta attenzione i rapporti temporali fra la
tivo sono le seguenti: reggente e la subordinata; a questo punto decidi
1. Individuata la presenza del cum + congiunti- quale gerundio utilizzare come prima traduzione,
vo (da non confondere con il cum temporale con scegliendo fra quello semplice o quello composto.
l’indicativo né con il cum + ablativo), osserva Ricorda che:
Reggente Subordinata col cum + congiuntivo
tempo contemporaneità anteriorità
principale (pres., fut.) congiuntivo presente congiuntivo perfetto
storico (impf., pf., ppf.) congiuntivo imperfetto congiuntivo piuccheperfetto
Traduzione
gerundio semplice gerundio composto
lodando transitivo attivo avendo lodato
essendo lodato transitivo passivo essendo stato lodato
andando intransitivo essendo andato
2. Dopo aver fatto la prima traduzione con il gerun- secutivo (per es. un tamen nella reggente garantisce
dio e aver tradotto tutto il brano, valuta con molta che, con certezza quasi assoluta, il cum + congiuntivo
attenzione il contesto, cogli eventuali altri indicato- avrà valenza concessiva).
ri presenti nel periodo (complementi, avverbi ecc.),
quindi cerca di capire quale sia il valore del costrutto 3. A questo punto ritraduci la frase esplicitando il
con il cum, scegliendo fra temporale, causale e con- gerundio, mantenendo inalterati i rapporti tempo-
cessivo o più raramente ipotetico, mai inale né con- rali; ecco lo schema di riferimento:
Reggente Traduzione implicita Traduzione esplicita
tempo principale gerundio semplice indicativo/congiuntivo presente
(presente, futuro) lodando poiché/quando lodo; benché lodi
essendo lodato poiché/quando sono lodato; benché sia lodato
andando poiché/quando vado; benché vada
gerundio composto indicativo passato prossimo/congiuntivo passato
avendo lodato poiché/quando ho lodato; benché abbia lodato
essendo stato lodato poiché/quando sono stato lodato; benché sia stato lodato
essendo andato poiché/quando sono andato; benché sia andato
tempo storico gerundio semplice indicativo/congiuntivo imperfetto
(imperfetto, perfetto, lodato poiché/quando lodavo; benché lodassi
piuccheperfetto) essendo lodato poiché/quando ero lodato; benché fossi lodato
andando poiché/quando andavo; benché andassi
gerundio composto indicativo pass. rem. - trap. pross./congiuntivo trapassato
avendo lodato poiché/quando lodai- avevo lodato; benché avessi lodato
essendo stato lodato poiché/quando fui - ero stato lodato; benché fossi stato lodato
essendo andato poiché/quando andai - ero andato; benché fossi andato
7. Hominem audacem nuper habuimus in civitate, C. Fimbriam et, ut inter omnes constat nisi inter
eos qui ipsi quoque insaniunt, insanum. (da Cicerone) 8. Itaque tum Scaevola cum in eam ipsam
mentionem incidisset, exposuit nobis sermonem Laeli de amicitia habitum ab illo secum paucis die-
bus post mortem Aricani. (Cicerone) 9. A Socrate, qui Apollinis oraculo sapiens est iudicatus, qui
non tum hoc, tum illud, ut multi, sed idem semper dixit, animi hominum putantur divini iisque,
cum ex corpore excesserint, reditus in caelum patet. (da Cicerone) 10. Eodem anno lectisternium Ro-
mae habitum est; consules, iussu populi cum misissent legatos ut Samnitibus bellum indiceretur, ipsi
magno conatu cuncta parabant. (da Livio) 11. P. Valerius consul accitis Latinorum Hernicorumque
auxiliis cum exercitu Veios missus castra Sabina, quae pro moenibus sociorum locata erant, confestim
oppugnat. (Livio) 12. Atlas duodecim (“dodici”) ilias habuit et ilium Hyantem, quem ab apro vel
leone occisum dum lugent sorores, ab eo luctu consumptae sunt. Ex his quinque (“cinque”) inter si-
dera locum habent, quae a ratris nomine appellantur Hyades. (Igino) 13. Absyrtus, Medeae rater,
timens patris praecepta, ut Medeam et Iasonem eius maritum caperet ad insulam Minervae perve-
nit; ibi cum sacriicaret Minervae Iason et Absyrtus intervenisset, ab Iasone est interfectus iuvenis,
cuius corpus Medea sepulturae dedit. (da Igino)
1 Cum haec in Graecia Macedoniaque et Asia gererentur, Etruriam infestam prope coniuratio
2 servorum fecit. Ut eam opprimeret Acilius Glabrio praetor, cui inter cives peregrinosque iuris-
3 dictio obtigerat, cum una legione urbana est missus. Alios vagos ipse comprehendit, alios, cum
4 iam ad pugnam parati essent, vicit: ex iisdem multi occisi, multi capti; alios verberatos crucibus
5 adixit, qui principes coniurationis fuerant, alios dominis restituit. Interim consules in provin-
6 cias venerunt. Cum Marcellus in Boiorum ines intravisset, fatigatis per diem totum militibus
7 cum longum iter factum esset, eidem duci castra in tumulo ponenti Corolamus quidam (“un
8 certo Corolamo”), dux Boiorum, cum magna manu occurrit et multos Romanos occidit; etiam
9 inlustres viri in isto tumultuario proelio ceciderunt, inter quos praefecti sociorum et tribuni mi-
10 litum. Castra tamen ab Romanis permunita retentaque sunt, cum hostes prospera pugna excitati
11 nequiquam oppugnavissent. In stativis deinde iisdem Marcellus per multos dies sese tenuit, cum
12 saucios curaret et a tanto terrore animos militum reiceret. Boi, qui sunt gens ad morae taedium
13 impatiens, in castella sua vicosque passim se disperserunt. Postea Marcellus Pado confestim tra-
14 iecto in agrum Comensem legiones ducit; sed Galli Insubres, in quorum potestate regio erat, in
15 ipso itinere in Romanos proelium commiserunt; cum Marcellus id animadvertisset, equitum La-
16 tinorum omnes turmas in hostem emisit; omnis acies Romana restitit et, cum a Gallis certamen
17 non sustineretur, hostibus fugatis vicit.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condı̆ta)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Le istituzioni
CIVILTÀ
del periodo monarchico
e repubblicano
[▶ LESSICO p. 223]
COMPOSTI DI SUM
1 Usi particolari del pronome relativo [▶ MANUALE 14.2]
■ Concordanza con l’apposizione: il relativo, anziché con l’antecedente, può concordare con l’ap-
posizione (che può essere trasferita all’interno della proposizione relativa)
Proserpina rapta est ex Hennensium nemore, qui locus umbilicus Siciliae nominatur.
Proserpina fu rapita da un bosco di Enna, luogo che è chiamato l’ombelico della Sicilia.
Traduciamo come se fosse ...ex Hennensium nemore, loco qui ...
■ Ellissi dell’antecedente: se l’antecedente è espresso da un pronome dimostrativo o determinati-
vo, questo è spesso omesso, specialmente quando i due pronomi sono nello stesso caso
Digni laude erunt qui pro patria ceciderint.
Saranno degni di lode coloro che saranno caduti (= cadranno) in difesa della patria.
Nella frase è stato omesso l’antecedente ii, al nominativo (come il relativo qui).
■ Prolessi del relativo: la relativa è spesso anticipata rispetto alla reggente, mentre l’antecedente logico
(il dimostrativo/determinativo) si viene a trovare dopo, nella reggente. In questi casi va ricostruita la
successione richiesta dall’italiano, ovvero va tradotta prima la reggente e poi la relativa
Qui in castra erant, eos consul cepit (= consul cepit eos, qui...).
Il console catturò quelli che si trovavano nell’accampamento.
● Quando l’antecedente (logico) è costituito da un sostantivo, questo viene trasferito nella pro-
posizione relativa, mentre nella reggente compare un pronome di richiamo
Quos montes occupaverat, in iis castra posuit (= posuit castra in iis montibus, quos occupaverat).
Pose l’accampamento fra i monti che aveva occupato.
■ Nesso relativo: il pronome relativo all’inizio di un periodo, non prolettico, serve a collegare il
nuovo periodo al precedente, e si rende con un pronome dimostrativo (“questo” o “quello”) pre-
ceduto eventualmente da “e” o “ma”
Quae cum Caesar cognovisset... (E) Cesare, dopo essere venuto a conoscenza di quelle notizie...
Quibus rebus cognitis... Apprese queste cose...
1 Completa le seguenti frasi, inserendo, se necessario, l’antecedente del pronome relativo, poi traduci.
1. Apud Romanos laudibus publicis digni putabantur . . . . . . . . . . . . . . . . . . qui vitam suam pro patriae
salute immolabant. 2. Graeci laudibus publicis dignos putabant . . . . . . . . . . . . . . . . . qui litterarum stu-
diis vitam adhibebant. 3. Lacedaemone latrones existimabantur; itaque Lacedaemonii pro fur-
to praemium dabant . . . . . . . . . . . . . . . . . quos Athenienses damnabant. 4. Pater familias semper fa-
cit . . . . . . . . . . . . . . . . . quae sunt utilia ad uxoris iliorumque felicitatem. 5. Pater familias semper facit
. . . . . . . . . . . . . . . quae uxor et ilii utilia putant ad felicitatem suam. 6. Cum in castra milites revertissent,
dux obiurgabat . . . . . . . . . . . . . . . quos alii milites laudabant, quod vitam suam et suorum sociorum in
discrimen ipsi adduxerant. 7. Ut spes habeamus et vitam beatam vivamus, deos oremus et semper
sacriicia immolemus . . . . . . . . . . . . . . . quorum voluntas mundum rexit, regit et semper reget.
2 Sottolinea l’antecedente del relativo, poi traduci; quando è presente il pronome misto “chi”,
scioglilo.
ESEMPIO Non conosco chi (= colui che) è venuto a casa mia, ma conosco coloro che ha portato con sé.
➞ Ignoro eum qui domum meam venit, sed cognosco quos secum duxit.
1. Sopraggiunse colui che era stato inviato da coloro che stavano spiando le mosse dei nemici. 2. Sba-
glia chi (..............................) non sostiene l’immortalità dell’anima. 3. Poiché ciò che avevo fatto era
stato fatto da me con lealtà, ottenni il perdono anche da coloro che sempre giudicano con molta se-
verità. 4. I Greci giudicavano barbara la lingua di chi (..............................) non parlava la loro lingua.
magnis ducibus solitum erat. 7. Qui agri sui ructibus vivit, .......... agricola nominatur, qui
............
mercaturas facit, ......... nominant mercatorem, quem Romani furem putabant.
4 Evidenzia nelle seguenti frasi il nesso relativo, trasformalo in un pronome o aggettivo dimo-
strativo e aggiungi, se è il caso, una congiunzione (copulativa o avversativa); poi traduci.
ESEMPIO Quo confecto proelio, superstites corpora illorum qui vitam amiserant collegerant.
➞ (Et) illo (igitur) confecto proelio, superstites corpora illorum qui vitam amiserant collegerant.
➞ Terminata dunque quella battaglia, i superstiti avevano raccolto i corpi di coloro che erano morti.
1. Pater meus ad bellum perrexit; quem cum salutarem, lacrima ex oculis meis cecidit. 2. Athle-
ta Olympiae certamen vicit; qui postquam domum reverterat, famam quam sperabat non habu-
it. 3. Magistratu consulum confecto, senatores convenerunt. Quo concilio convocato, rursus electi sunt
iidem consules. 4. Quae res cum ita essent, legati iterum dixerunt eadem quae praeterito die dixerant
praesente ipso rege. 5. Qui sapientes sunt, naturam amant: quae omnium hominum domus commu-
nis est; quam qui foedant, turpes et indocti putantur. 6. Venus Paridi promisit Helenam. Quam cum
desideravisset, vir Troianus Veneri formae palmam dedit; qua re Helenam uxorem duxit. 7. Alpes
sunt inis inter Galliam et Italiam; per quas multi duces, qui regionem Padanam occupaturi erant,
iter fecerunt; inter quos fuit etiam Hannibal, Carthaginiensium dux. 8. Vergilius fuit praeclarus
poeta. Qui carmina de Aeneae itinere Troia ad Italiam narravit cum ingenio et peritia; quam ob rem
pueri eius carmina memoriae mandant. 9. Apertis Troiae portis, Graeci ad urbem appropinquave-
runt. Qui cum portas intravissent, cladem hostium fecerunt. Qua urbe capta, viri domum reverturi
erant. 10. A nautis peritiā navis per procellam ducebatur; qua vitas multorum hominum, qui iter
faciebant ut ad mercatus in Aricam venirent, servaverunt.
Focione, grande politico e generale ateniese vissuto nel IV secolo a.C., fu soprattutto un uomo onesto. Dopo
aver contribuito a diverse iniziative per salvaguardare l’indipendenza di Atene, egli assunse una posizio-
ne ilomacedone all’interno del partito aristocratico, scontrandosi con la fazione ilomacedone di matrice
popolare.
1 Erant eo tempore Athenis duae factiones, quarum altera populi causam agebat, altera optima-
2 tium; in qua erat Phocion et Demetrius Phalereus. Quarum utraque factio (“l’una e l’altra fa-
3 zione”) Macedonum patrocinia habebant: nam qui populares erant Polyperchonti favebant, qui
4 optimates cum Cassandro sentiebant. Interim a Polyperchonte Cassandrus Macedonia pulsus est.
5 Quo facto populus Atheniensis statim duces adversariae factionis capitis (“a morte”) damnatos
6 patria propulit, in quibus Phocionem et Demetrium Phalereum; de qua re populus legatos ad
7 Polyperchontem misit, ut ab eo peterent poenae conirmationem. Phocion ipse in Macedoniam
8 pervenit et causam apud Philippum regem verbo, re ipsa quidem apud Polyperchontem dixit:
9 namque is tum regis rebus operam dabat. Quem ab Agnone accusatum ut proditorem ex consilii
10 sententia in custodiam coniectum Athenas legati rursus deduxerunt. Ad quam urbem ut perve-
11 nit, cum propter aetatem is pedibus iam non valeret vehiculoque portaretur, magni concursus fue-
12 runt: qui magnam famam habuerat, alii ei misericordiam habebant, alii ei succensebant propter
13 proditionis suspicionem. Qua re ne defensionis quidem ei data est facultas; Phocion traditus est
14 magistratibus, quibus ad supplicium more Atheniensium damnati traduntur. Qui ad mortem
15 ductus est. Quod corpus relictus erat, illud a servis sepultus est.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
8 Traduci in base alle indicazioni fornite, utilizzando quicumque e, ove possibile, quisquis.
1. dativo plurale femminile 2. accusativo singolare maschile 3. genitivo singolare neutro 4. ablativo
singolare maschile 5. ablativo singolare neutro 6. nominativo plurale femminile.
9 Metti accanto a ciascun lemma il pronome (o i pronomi) relativi indeiniti che concordano con
esso, poi traduci.
ESEMPIO rei ➞ cuiuscumque - cuicumque ➞ di qualunque cosa, a qualunque cosa
1. rege 2. animal 3. viribus 4. patrum 5. hostes 6. cornu 7. vir 8. quercuum 9. rebus secundis.
1. Quicumque in Graecia de arte poetica contendebat, Homeri carmina exemplar habebat, quisquis
philosophiae studebat, Platonis Aristotelisque doctrinas cognoscebat. 2. Quascumque pacis condicio-
nes Romani proposituri erant hosti, idem, qui odium perpetuum Romanis promiserat, eas repelle-
bat. 3. Stomacho autem apta sunt quaecumque austera sunt et etiam quae acida sunt quaeque con-
tacta sale sunt. (Celso) 4. At quorumcumque stilus velox est, tarda memoria est. (Seneca) 5. Omnia
quaecumque toto orbe terrarum committuntur scelera, circumspicite, iudices: pleraque (“la maggior
parte”) ex cupiditate gignuntur. (Quintiliano) 6. Quibuscumque oculi sunt longi, illi oculi indicant
homines moribus maleicos. (Trogo)
7. Quemcumque videmus in diicultatibus quia caret rebus necessariis ut vivat, eum adiuvemus, illi
parantes quicquid a nobis quaerit. 8. Cum sis ambitiosus, quaecumque consilia acceperis, ea negleges, a
quibuscumque eadem data erunt; sed quicumque aliorum consilia non accipit vitam periculi plenam vic-
turus est. 9. Cum sit geometria divisa in numeros atque formas, numerorum quidem notitia non oratori
modo sed cuicumque primis saltem (“almeno”) litteris erudito necessaria est. (Quintiliano) 10. Quicquid
erit igitur quacumque ex arte quocumque de genere, orator id dicet melius quam (“in modo migliore
che”) ipse ille eius rei inventor atque artifex. (Cicerone) 11. Te tamen oramus, quibuscumque erimus
in terris, ut nos liberosque nostros defendas, ut amicitia nostra et tua ides postulabit. (Cicerone)
1 Studia tua te clarum et nobilem eicient. De qua re exemplum Epicuri tibi dabo. Cum Idome-
2 neo, regiae tunc potentiae ministro et magna tractanti, scriberet et illum a vita speciosa ad ide-
3 lem stabilemque gloriam revocaret, “Etiam si gloriā” scripsit “tangeris, notum te epistulae meae
4 facient, non omnia ista quae colis et propter quae coleris”. Falsum non dixit: nos Idomenea cogno-
5 scimus solum quia Epicurus illum litteris suis nominavit. Nomen Attici non evanescit propter Ci-
6 ceronis epistulas. Profunda super nos altitudo temporis veniet et quibuscumque occurrerit omnes
7 istos delebit, pauca ingenia caput exerent et oblivioni resistent ac se diu vindicabunt. Quod Epi-
8 curus amico suo promisit, hoc tibi promitto, mi Lucili: ego habebo apud posteros gratiam, mecum
9 alia nomina et cum his tuum nomen servabo. Quoscumque fortuna claros fecit, quisquis membra
10 ac partes alienae potentiae fuerant, horum gratia viguit et domus requentata est, dum ipsi stete-
11 runt: post ipsos cito (“rapidamente”, avverbio) memoria defecit. Ingeniorum crescit dignatio nec
12 ipsis tantum honor habetur, sed accipitur quidquid illorum memoriae adhaesit.
(da Seneca, I sec. d.C., Epistulae morales ad Lucilium)
3 I composti di sum
b 1. potere 2. possono 3. abbiate potuto 4. avrai potuto 5. potevamo 6. puoi 7. avessero potuto
8. avevate potuto 9. io possa 10. potranno.
9. Alfenus, ut omnes intellegere possent, ne suspicio rei iudicio subesse posset, viros bonos advocavit. (da
Cicerone) 10. Gnaeus Pompeius, cum neque opera consummare, quae instituerat, neque populi expec-
tationem, quam de adventu suo fecerat, privatis opibus explere posset, turbabat omnia ac permiscebat.
(da Svetonio) 11. Hiems est et crudum mare hibernum est; ille adesse non potuit. Cum ver adfuerit,
vernae tempestates incertae et dubiae erunt. Ver exactum est: aestas est calida et sol navigantes urit et
homo nauseat. (da Frontone) 12. Ille omnia signa, tabulas, ornamentorum quod superfuit in fanis et
locis communibus in tota Graecia atque insulis omnibus honoris populi Romani causa domum suam
deportavit. (Cicerone) 13. Nec Herculi nocere Deianira voluit (“volle”) cum ei tunicam sanguine Cen-
tauri tinctam dedit, nec prodesse Iasoni is qui gladio vomicam eius aperuit, quam sanare medici non
potuerant. (Cicerone)
1 Bello Samnitico incepto, Papirius dictator, cum Romam reverteret, Q. Fabio, qui magister equitum
2 exspeditioni intererat, denuntiavit ut (“che”) sese loco teneret neu (“e che non”), absente se, cum
3 hoste manum consereret. Sed ille, cum post profectionem dictatoris per exploratores omnia comperis-
4 set, sive ferox adulescens indignitate accensus quod omnia in dictatore reposita erant sive occasione
5 inductus, exercitu instructo paratoque cum Samnitibus conlixit. In illa pugna fortuna Romanis
6 profuit et, quamquam dictator afuerat, tamen magister equitum rem gerere bene potuit; non dux
7 militibus, non milites duci defuerant. Equites etiam, duce L. Cominio tribuno militum qui per-
8 rumpere non poterat hostium agmen, detraxerunt renos equis atque ita eos concitaverunt calcari-
9 bus: illos nulla (“nessuna”) vis sustinere poterat, itaque stragem dederunt; pedites impetum equitum
10 imitaverunt et, turbatis hostibus, proelium etiam ipsi commiserunt. Ex hostibus eo die pauci super-
11 fuerunt. Aliqui (“alcuni”) auctores narrant duas (“due”) pugnas cum Samnitibus dictatore absente,
12 in libris antiquorum scriptorum una haec pugna inest; in aliis annalibus tota res praetermissa est.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condı̆ta)
4 La subordinata consecutiva
17 Inserisci nelle consecutive il verbo indicato nel tempo opportuno, e nella principale l’antece-
dente, poi traduci rendendo la consecutiva nella forma esplicita e, ove possibile, anche in quel-
la implicita.
ESEMPIO Arbores in suis ramis tantos ructus habebant ut ramos ad terram lecterent (lecto). ➞
Gli alberi avevano sui loro rami tanti frutti che piegavano (da piegare) i rami verso terra.
1. . . . . . . . . . . . . . . . . multitudo hominum et mulierum in foro erat ut currus victoris non . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(procedo). 2. Mucius Scaevola virtute et animo plenus erat . . . . . . . . . . . ut manum dexteram in ignem
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (pono). 3. Acies nostra in . . . . . . . . . audaciae pervenit ut, armis depositis, manibus et
morsibus hostes . . . . . . . . . . . . . . . . . . (intericio). 4. Frater meus ob amici sui proditionem . . . . . . . . . . ofensus
20 Traduci le seguenti frasi, nelle quali le congiunzioni ut e ne assumono valenze diverse; specii-
cane la funzione nello spazio apposito.
1. Ut (......................) saepe nobilitatem, sic ea tempestate plebem ex secundis rebus insolentia ceperat. (Sal-
lustio) 2. Vilica ne (.............................) nimium luxuriosa sit; vicinas aliasque mulieres ne (..............................)
domum nec ad sese recipiat. (Catone) 3. Caesaris furor atque Pompei urbem, Italiam, gentes, nationes,
totum denique imperium corripuit, adeo ut (.........................................) id non tantum civile dicatur, ac ne
(...................................) sociale quidem, sed commune bellum. (Floro) 4. Ut (....................................) tot amnes,
tantum superne deiectorum imbrium, tanta medicatorum vis fontium non mutant saporem maris, ne
(................................) remittunt quidem, ita adversarum impetus rerum viri fortis non vertit animum.
(Seneca) 5. Turris diu quassata prociderat perque ruinam eius cohors Poenorum impetu facto signum
imperatori dederat; Hannibal totis viribus urbem momento cepit, signo dato ut (.....................) omnes
puberes intericerentur. (Livio) 6. Tam eras excors ut (..........................) tota in oratione tua tecum ipse
pugnares, non modo non cohaerentia inter se diceres, sed maxime diiuncta atque contraria. (Cicerone)
a Nella sua biograia Nepote ricostruisce la vicenda di Amilcare Barca, generale cartaginese impegnato da
giovane, ai tempi della prima guerra punica (264-241 a.C.), in terra siciliana, dove mostrò il suo valore nella
difesa di Erice, cittadina nella Sicilia occidentale (vicina all’odierna Trapani) e il suo orgoglio nei confronti
delle pretese di Lutazio Catulo, il console romano vincitore. [▶ pp.108, 195]
1 Hamilcar, Hannibalis ilius, cognomine Barca, Karthaginiensis, primo Poenico bello adulescen-
2 tulus in Sicilia praefuit exercitui. Cum ante eius adventum et mari et terra male res gererentur
3 Karthaginiensium, ipse, ubi adfuit, numquam hosti cessit. Quo facto, cum paene omnia in Sicilia
4 Poeni amisissent, ille Erycem sic defendit, ut bellum eo loco fuisse non videretur (“non sembrava
5 ci fosse stata”). Interim Karthaginienses classe apud insulas Aegates (“Egadi”) a C. Lutatio, con-
6 sule Romanorum, superati statuerunt belli facere inem eamque rem arbitrio permiserunt Ha-
7 milcaris. Ille etsi lagrabat belli cupiditate, tamen paci servivit, quod patria exhausta sumptibus
8 calamitates belli tolerare non poterat, sed ita ut statim mente agitaret id, bellum renovare. Hoc
9 consilio pacem conciliavit, in quo tanta fuit ferocia ut, cum Catulus negaret pacem et postularet
10 a Sicilia discessum eius cum suis, qui Erycem tenuerant, succumbente patria ipse dedecori Car-
11 thaginis mortem suam anteposuerit; non tam vilis erat ut arma a patria accepta adversus hostes
12 adersariis traderet. Huius pertinaciae cessit Catulus.
b Rientrato in patria, Amilcare seppe affrontare i problemi interni e riprendere in Spagna l’ostilità con i Romani.
1 At ille ut Karthaginem venit, rem publicam ractam et dissolutam invenit. Namque diuturni-
2 tate externi mali tantum exarsit intestinum bellum, ut numquam pari periculo fuerit Karthago
3 nisi (“se non”) cum deleta est. Mercennarii milites totam abalienaverunt Aricam, ipsam Kar-
4 thaginem oppugnaverunt. Quibus malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis
5 petiverint eaque impetraverint. Sed extremo, Hamilcarem imperatorem fecerunt. Is non solum
6 hostes a muris Karthaginis removit, sed etiam eo compulit, ut locorum angustiis clausi multi fa-
7 me vitam amitterent. Neque eo fuit contentus, sed in tota Arica tantum otium reddidit, ut in
8 ea bellum per multos annos non fuerit. Perseveravit in proposito suo tantum ut imperator cum
9 exercitu in Hispaniam missus sit, et secum duxit ilium Hannibalem.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
5 Le relative improprie
22 Traduci le seguenti coppie di frasi, di cui la prima è una relativa propria, la seconda impropria;
di quest’ultima fornisci prima la traduzione letterale, poi traducila tenendo conto della propo-
sizione circostanziale che esprime.
ESEMPIO a Mox exercitus quoque ducem suum, qui civitatem oppugnabat, reliquit.
➞ Subito anche l’esercito lasciò il suo comandante che espugnava la città.
b Mox exercitus quoque ducem suum, qui civitatem oppugnaret, reliquit.
➞ Subito anche l’esercito lasciò il suo comandante che espugnasse la città.
➞ Subito anche l’esercito lasciò il suo comandante ainché espugnasse (ad espugnare) la città.
1. a) Phaedri fabulae multa exempla proponebant quibus homines vitia sua intellegebant.
b) Phaedri fabulae multa exempla proponebant quibus homines vitia sua intellegerent.
2. a) Ad hominum laetitiam magnam vim habet amicitia, quam omnes quaerunt et desiderant.
b) Ad hominum laetitiam tam magnam vim habet amicitia, quam omnes quaerant et desiderent.
3. a) Demosthenes, qui iuvenis erat balbus, se exercuit adeo ut princeps oratorum Graecorum putatus sit.
b) Demosthenes, qui iuvenis esset balbus, tamen se exercuit adeo ut princeps oratorum Graecorum
putatus sit.
4. a) Priscus Tarquinius numerum senatorum duplicavit, circum Romae aediicavit, ludos Romanos
instituit, qui ad nostram memoriam permanent.
b) Priscus Tarquinius numerum senatorum duplicavit, circum Romae aediicavit, ludos Romanos
instituit, qui ad nostram memoriam permanerent.
5. a) Gratiam tibi ago, quia mihi dixisti verba quae dolorem meum propter uxoris mortem mitigare
potuerunt.
b) Gratiam tibi ago, quia mihi dixisti verba quae dolorem meum propter uxoris mortem mitigare
potuerint.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Relative proprie e improprie
Questo laboratorio ti aiuterà a focalizzare l’attenzione sulle fasi di riconoscimento,
ANALISI distinzione e traduzione delle relative proprie e improprie.
E TRADUZIONE
In latino la prima distinzione da fare per riconoscere Ma come scegliere il significato? In questo caso si
le relative improprie riguarda il modo verbale: possono fornire solo linee di indirizzo, non cer-
■ se la relativa ha l’indicativo, è una relativa propria tezze.
(anche se può talvolta essere colta una sfumatura Possiamo afermare che:
temporale); ■ se nella reggente è presente un antecedente come
■ se la relativa ha il congiuntivo, è una relativa im- sic, ita, tam, tantus, quasi sicuramente la relativa
propria e, come tale, potrà assumere signiicato impropria avrà valore consecutivo;
inale, consecutivo, causale, concessivo. ■ se nella reggente è presente un correlativo del ti-
po tamen, quasi sicuramente la relativa impropria 1. Nella prima frase la causale quia matri suae eas
sarà concessiva; donare cupiebat, speciicando la causa per cui la ra-
■ se nella relativa impropria è presente un congiun- gazza raccoglieva i iori, raforza il valore inale della
tivo presente o imperfetto, essa può avere tutte le relativa; quindi tradurremo:
valenze; La ragazza veniva alla riva del iume per raccoglie-
■ se nella relativa impropria è presente un congiun- re i iori, poiché desiderava donarli a sua madre.
tivo perfetto o piuccheperfetto, essa non sarà mai
inale (in quanto la inale ammette solo il con- 2. Nella seconda frase la inale ut vestes sordidas lue-
giuntivo presente e imperfetto); ret, raforzata dall’avverbio maxime, fa capire che il
■ se la relativa impropria presenta tempi del con-
motivo per cui la ragazza viene al iume non è la rac-
giuntivo non in relazione con la reggente (senza colta dei iori bensì il lavaggio delle vesti; quindi la
rapporti di anteriorità, contemporaneità o poste- relativa assumerà valenza concessiva; la frase avrà la
riorità), essa sarà sicuramente una consecutiva (in seguente traduzione:
quanto essa è l’unica proposizione in cui i tempi La ragazza, benché raccogliesse i iori, veniva alla
del congiuntivo sono usati con valore assoluto). riva del iume soprattutto per lavare le vesti sporche.
Altro non si può dire, se non invitare a valutare sem- 3. Nella terza frase l’aggiunta del complemento sine
pre con la massima attenzione il contesto, che de- festinatione porta ad attribuire alla relativa un valore
terminerà spesso il valore della relativa impropria causale, che spiega cioè come mai l’arrivo al iume
(peraltro non sempre deinito con assoluta certezza). avvenga senza fretta. Quindi tradurremo:
Facciamo un esempio. La ragazza, poiché raccoglieva i iori, veniva alla
1. Puella, quae lores carpebat, ad luminis ripam veniebat. riva del iume senza retta.
2. Puella, quae lores carperet, ad luminis ripam veniebat.
4. Inine la quarta frase, aggiungendo il comple-
La prima frase, avendo l’indicativo è senza dubbio una mento tanta tranquillitate con l’evidente presenza
relativa propria (anche se si può dedurre una sfumatura di un aggettivo “spia” che orienta verso una conse-
di tipo temporale); ne consegue la seguente traduzione: guenza, assegna alla relativa un valore consecutivo;
La ragazza che (mentre, quando) coglieva i iori la traduzione pertanto potrebbe essere la seguente:
veniva alla riva del iume. La ragazza giungeva alla riva del iume con tanta
La seconda frase ha il congiuntivo, dunque è una tranquillità da raccogliere i iori.
relativa impropria. Non ci sono però spie tali che
Veriica delle competenze
possano indirizzare l’interpretazione; solo il senso
ci suggerisce un valore inale. Tradurremo dunque: Nelle seguenti coppie di frasi distingui fra relativa
La ragazza veniva alla riva del iume per cogliere i iori. propria e impropria, dando ragione delle tue scelte;
poi traduci.
Valutiamo però ora il peso del contesto, attraverso
vari apporti. Se la frase latina fosse completata nei 1. a) Romae iustitia, quae vitam civitatis semper
seguenti modi, varierebbero le interpretazioni: rexit, in legibus ponitur.
1. Puella, quae lores carperet, ad luminis ripam ve- b) Romae iustitia, quae vitam civitatis semper
niebat, quia matri suae eos donare cupiebat. rexerit, in legibus ponitur.
2. Puella, quae lores carperet, ad lumini ripam ve- 2. a) Deus, quem aemulare homo non potest, hominis
niebat maxime ut vestes sordidas lueret. vultum habet.
3. Puella, quae lores carperet, ad luminis ripam ve- b) Deus, quem aemulare homo non possit, hominis
niebat sine festinatione. vultum habet.
4. Puella, quae lores carperet, tanta tranquillitate
ad luminis ripam veniebat.
3. a) Hannibal, quem Romani semper timuissent, ta-
men ab ipsis propter virtutem suam existimabatur.
Le quattro diverse precisazioni indirizzano l’inter- b) Hannibal, quem Romani semper timuerant,
pretazione della relativa impropria in quattro dire- etiam ab ipsis propter virtutem suam existima-
zioni diverse. batur.
23 Distingui fra relative proprie e improprie; delle seconde chiarisci il tipo con una traduzione
esplicita.
1. Maiores nostri bellum parabant qui pacem haberent et sine curis vivere possent. 2. Pater meus
punivit me a quo oicia confecta essent non illa cura quam habere poteram. 3. Oratio Ciceronis
tam acris fuerat quae Verrem, qui Romae in ius vocabatur propter Siculorum vexationem, ter-
ruerit et eundem ad fugam coegerit. 4. Quos multitudo celebrat et laudat, iis idem nostram non
tribuamus, quia vulgus indoctum saepe non virtutem sed simulacrum virtutis percipit. 5. Legati,
qui haec iam dixissent antequam illa exploratores viderunt, tamen a senatu ide digni putati non
sunt. 6. Leonida ad hermopylas missus est cum paucis militibus, quibus Persarum incursum
impediret. 7. Imperator, qui proelium vicisset et aciem hostium delevisset, tamen victoriae ruc-
tus, quos speraverat, non obtinuit. 8. Miltiades, qui callidus dux putaretur, missus est ad Mara-
tonam, quae erat planities iuxta Athenas. 9. Hostes ne caperentur a victoribus, qui eos obsides in
patriam ducere cupiebant, fugerunt et tam veloces fuerunt qui a sequentibus comprehensi non sint.
Bellum Iugurthinum
La guerra contro il re africano Giugurta (112-105 a.C.), secondo Sallustio, fu grandiosa e terribile, ma soprat-
tutto fece emergere la malafede della nobiltà romana e provocò gravi conseguenze in Italia. La nobiltà non
seppe sfruttare i buoni rapporti che in passato erano stati intessuti fra Massinissa, re di Numidia, e Scipione
l’Africano. La morte del re numidico segnò l’inizio della rovina. [▶ pp. 91, 210]
1 Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha rege Numidarum gessit, primum
2 (“per prima cosa”) quia magnum et atrox variaque victoria fuit, deinde quia tunc primum su-
3 perbiae nobilitatis obviam itum est (“ci si scontrò con” + dat.); quae contentio divina et humana
4 cuncta permiscuit et eo vecordiae processit, ut bellum atque vastitas Italiae studiis civilibus inem
5 faceret. Sed priusquam huius modi rei initium expedio, pauca supra repetam, quibus omnia
6 illustria omnibus nota sint. Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post
7 magnitudinem nominis Romani Italiae opes maxime adtriverat, Masinissa rex Numidarum
8 in amicitiam receptus a Publio Scipione, cui postea Aricano cognomen ex virtute fuit, multa et
9 praeclara rei militaris facinora fecerat. Ob quae victis Carthaginiensibus et capto Syphace, cuius
10 in Arica magnum atque latum imperium valuit, populus Romanus, quascumque urbes et agros
11 manu ceperat, donavit regi qui illi idus esset. Igitur amicitia Masinissae bona atque honesta no-
12 bis permansit. Sed imperi vitaeque eius inis idem fuit.
(da Sallustio, I sec. a.C., Bellum Iugurthinum)
17 PAROLE INVARIABILI:
UNITÀ Saepe est etiam... Preissi verbali (4) Orazio Coclite
AVVERBI E PREPOSIZIONI
1 Gli avverbi [▶ MANUALE 27.1-2]
■ Avverbi con forma propria (non derivati da altre parole)
iam “già, ormai” non “non” semper “sempre”
ita “così” saepe “spesso” tamen “tuttavia”
mox “presto”, “poco dopo” sic “così” tum “allora”
■ Avverbi derivati da aggettivi o sostantivi:
● avverbi di modo, derivati dal tema degli aggettivi qualiicativi con l’aggiunta delle termina-
zioni:
– -e (per gli aggettivi della 1a classe)
avide “avidamente” (da avidus, a, um “avido”)
– -iter o -ter (per gli aggettivi della 2a classe)
acriter “accanitamente” (da acer, acris, acre “acuto”, “accanito”)
● avverbi derivati da aggettivi o sostantivi cristallizzati in alcuni casi:
– accusativo, fra questi gli avverbi di modo uscenti in -im
partim “in parte” (da pars, partis “parte”), paulatim “a poco a poco” (da paulus, a, um “poco”),
foras “fuori” (da foris, is “porta”)
– ablativo
brevi “in breve” (da brevis, e “breve”), forte “per caso” (da fors, fortis “caso”, “sorte”), subĭto
“all’improvviso” (da subĭtus, a, um “improvviso”)
● avverbi di quantità, derivati da aggettivi (o pronomi) indeiniti, prevalentemente nella forma
dell’accusativo singolare neutro
multum “molto” (da multus, a, um “molto”), paulum “poco” (da paulus, a, um “poco”).
Segue
PREPOSIZIONI CHE REGGONO L’ACCUSATIVO
Preposizione Signiicati Complementi Esempi
per per, attraverso moto per luogo per agros
attraverso i campi
per, durante tempo continuato per multos annos
per molti anni
per mezzo di mezzo (con persone) per legatos
per mezzo di ambasciatori
post dietro a luogo post castra
dietro l’accampamento
dopo tempo post multos annos
dopo molti anni
praeter davanti a luogo praeter castra
davanti all’accampamento
oltre a, eccetto esclusione o eccezione praeter modum
oltre misura
omnes praeter Epicurum
tutti eccetto Epicuro
prope vicino a luogo prope urbem
vicino alla città
propter per, a causa di causa propter timorem
a causa della paura
trans al di là, oltre luogo trans pontem
al di là del ponte
1 Gli avverbi
Sostantivi e aggettivi prudens, ēntis previdente, esperto postŭlo, as, āvi, ātum, āre
auctor, ōris, m. promotore, universus, a, um tutto intero chiedere, pretendere
fondatore valetūdo, ĭnis, f. salute solvo, is, vi, ūtum, ĕre sciogliere
constans, antis stabile, coerente sterno, is, strāvi, strātum, ĕre
Verbi
contĭo, ōnis, f. assemblea stendere, distendere
accēdo, is, cessi, cessum, ĕre
exigŭus, a, um esiguo, piccolo valeo, es, valui, ēre essere forte,
avvicinarsi, aderire
insignis, e notevole, distinto stare bene
adhĭbĕo, es, adhibŭi, adhibĭtum,
Lar, Laris, m. Lare (divinità
ēre impiegare, usare Parti invariabili
tutelare della casa)
fallo, is, fefelli, falsum, ĕre deinde poi (avverbio)
nobilĭtas, ātis, f. nobiltà, i nobili
ingannare diu a lungo (avverbio)
ortus, ūs, m. il sorgere, inizio, nascita
4 Traduci le seguenti frasi con 2 livelli di dificoltà ed evidenzia gli avverbi presenti.
1. Circa corporis curam Caesar morosus fuit, ut non solum tonderetur diligenter ac raderetur, sed vel-
leretur etiam. (Svetonio) 2. Epaminondas erat modestus, prudens, gravis, tempora sapienter adhi-
bens, peritus belli, veritatis diligens. (da Nepote) 3. Lysander cum venisset in Aricam, multum eum
antistites Iovis fefellerunt. (da Nepote) 4. Asinus iacentem vidit in prato lyram. Accessit et temptavit
chordas ungula; sonuerunt tactae. “Pulchra res est sed male cessit - dixit - quia artis sum nescius”.
(Fedro) 5. Rufus diu manipularis, dein centurio, mox castris praefectus, antiquam duramque mi-
litiam revocabat. (Tacito) 6. Philosophum nomine Peregrinum, virum gravem atque constantem,
vidimus, cum Athenis essemus, in tugurio extra urbem. Cumque ad eum requenter ventitaremus,
multa dicta ab eo utiliter et honeste audivimus. (Gellio) 7. Multum in amicitia amicorum bene sua-
dentium valeat auctoritas, eaque et adhibeatur ad admonitiones non modo aperte, sed etiam acriter,
si res postulabit, et ei adhibitae pareatur. (Cicerone)
8. Iamque nocturno itinere fessis omnibus Sulla pariter cum ortu solis castra circumscribebat, cum
equites Mauri nuntiant Iugurthae adventum. Quod postquam audiverunt, tum vero ingens metus
nostros invadit. (da Sallustio) 9. Caesar ex castris copias suas eduxit, aciem instruxit hostibusque
pugnae potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodire (“che quelli avanzavano”) intellexit, circi-
ter meridiem exercitum in castra reduxit. Tum demum Ariovistus partem suarum copiarum misit.
Acriter utrimque (“da entrambe le parti”) usque ad vesperum pugna ducta est. (Cesare) 10. Agesilaus
Hellespontum copias traiecit tantamque celeritatem habuit, ut, quod iter Xerxes anno vertente
confecerat, hic confecit triginta (“trenta”) diebus. Cum iam haud ita longe abesset a Peloponneso,
obstiterunt ei Athenienses et Boeotii aliique eorum socii apud Coroneam: quos omnes gravi proe-
lio vicit. (da Nepote) 11. Atticus sic Graece loquebatur (“parlava”), ut Athenis genitus putabatur;
tanta autem suavitas erat sermonis Latini, ut appareret in eo lepos nativus, non ascitus. Idem
poemata pronuntiabat et Graece et Latine. (da Nepote) 12. Hannibal per Ligures Appenninum
superavit. Hoc itinere adeo gravi morbo adicitur oculorum, ut postea numquam dextrum aeque
bene adhibuerit. Qua valetudine cum etiamnum premeretur lecticaque gereretur, C. Flaminium
consulem apud Trasumenum cum exercitu insidiis circumventum occidit. (da Nepote)
Alla morte di Nerone nel 68 d.C. ci fu una fase di grande confusione, in cui si alternarono tre imperatori:
Galba, eletto dagli Spagnoli e dai Galli e accettato dall’esercito, che fu ucciso da Otone, che ne prese il posto;
costui, incalzato dalle truppe germaniche, fu sconitto e si uccise. Divenne imperatore inine Vitellio, uomo
poco virtuoso in vita e la cui morte fu caratterizzata dal disonore subito e dalle offese ricevute. [▶ p. 183]
1 a Successit primum Galba, antiquae nobilitatis senator, ab Hispanis et Gallis electus, mox ab
2 universo exercitu libenter acceptus. Nam privata eius vita insignis fuerat militaribus et civilibus
3 rebus. Saepe consul, saepe pro consule, requenter dux in gravibus bellis. Huius breve imperium
4 fuit; insidiis Othonis occisus est, iugulatus in foro Romae sepultusque in hortis suis, qui sunt Aurelia
5 via non longe ab urbe Roma. Otho occiso Galba invasit imperium. In privata vita mollis et Neroni
6 familiaris, in imperio documentum sui non potuit ostendere. Nam cum isdem temporibus, quibus
7 Otho Galbam occiderat, etiam Vitellius nominatus esset a Germanicianis exercitibus imperator,
8 bello contra eum suscepto cum brevi proelio victus esset, voluntaria morte obiit (“morì”).
1 b Dein Vitellius imperium obtinuit, familia honorata sed non nobili. Nam pater eius non ad-
2 modum clare natus tamen tres (“tre”) ordinarios consulatus gesserat. Hic cum multo dedecore
3 imperavit et gravi saevitia notabilis, praecipue ingluvie et voracitate. Nota certe cena memoriae
4 mandata est, quam ei Vitellius rater (il fratello era omonimo) exhibuit, in qua super ceteros
5 sumptus duo milia (“duemila”) piscium, septem milia (“settemila”) avium adposita traduntur.
6 Hic cum Neroni similis esse cuperet atque id adeo prae se gereret ut etiam exequias Neronis, quae
7 humiliter sepultae fuerant (= erant), honoraret, a Vespasiani ducibus occisus est. Interfectus est
8 autem magno dedecore: tractus per urbem Romam publice, nudus, erecto coma capite et subiecto
9 ad mentum gladio, stercore in vultum et pectus ab omnibus obviis adpetitus, postremo iugulatus
10 et in Tiberim deiectus etiam communi caruit sepultura.
(Eutropio, IV sec. d.C., Breviarium ab Urbe condı̆ta)
2 L’imperativo futuro
La città ideale emana le sue leggi, comunicandole direttamente ai suoi cittadini che, a partire da quelle
norme, dovranno essere educati. Sono leggi fondate su principi di rispetto, ospitalità, tolleranza, senso di
appartenenza, sentimento religioso.
1 Urbs mea perfecta has leges edet, quibus civium vitam et mores dirigat: “Homines inter se colun-
2 to, quia illi pares idemque sunt; mulieres suas multum amanto et eas aequales sibi putanto. Cives
3 naturam defendunto, ut pueri et iuvenes bene vivere possint; semper hospitaliter liberaliterque
4 peregrinos accipiunto, quod Iuppiter protegit hospites et hospiti iniuriam facere est deum ofen-
5 dere. Si cives in castris fuerint propter bellum, ducibus parento et strenue pugnanto, semper urbis
6 salutem saluti suae anteponentes et, si res id postulabit, suam vitam fortiter danto pro utilitate
7 communi. Quicumque in aliam regionem venerit, de re publica sua bene dicito et superbus patria
8 sua esto.” Postea leges ad ipsos cives se convertent: “Estote integri, ideles, constantes; ne proditote
9 idem ne per cruciatum quidem, ne insontes accusatote, ne sontes occultatote, sed semper veritatis
10 defensores estote. Et vos, pueri, parentes amatote, qui vitam vobis donaverint et vos cotidie adiu-
11 vant. Mementote: ilius gratus erga patrem matremque amatur a deis, ilius ingratus severe adro-
12 gantiae suae poenam luet.” Sic mea urbs tam suos cives amabit ut his legibus liberaliter eos educet.
a 1. Vir magnae severitatis ( ..................) est. 2. Mater magna cura ( ..................) filiam edu-
cat. 3. Equus velocitate (..................) excellit, aper nimio impetu (..................) agros vastat. 4. Do-
mus Marcelli (..................) omnes domos magniicentia (..................) superabat. 5. A servis patris mei
(..................) is homo magnae humanitatis (..................) existimatur.
b 1. Con l’oro (..................) fu costruita una statua di grande bellezza (..................). 2. Augusto era rite-
nuto abile nell’arte politica (..................) ed esperto nell’arte oratoria (..................). 3. Eroi di eccelso co-
raggio (..................) e valorosi nella lotta (..................) erano in battaglia (..................) i Tebani. 4. Con pa-
zienza (..................) studiò la storia e superò i compagni nella conoscenza (..................) dei fatti (..................).
1 Caesar in Belgio cum hiemaret, unum illud propositum habebat, continere in amicitia civitates,
2 spem aut causam non dare armorum inter populos ne, sub decessum suum cum exercitum de-
3 ducturus esset, bellum relinqueretur. Itaque, de pace per legatos pactionibus factis, honoribus et
4 praemiis Galliam in pace continuit. Ipse hibernis peractis contra consuetudinem in Italiam mag-
5 nis itineribus contendit, ut municipia et colonias appellaret, quibus M. Antonii, quaestoris sui,
6 commendaverat sacerdotii petitionem. Contendebat enim gratia cum libenter pro homine sibi
7 coniuncto, quem paulo ante praemiserat ad petitionem, tum acriter contra factionem et poten-
8 tiam paucorum. Iustam sibi causam municipia et colonias visere existimavit, ut iis gratias ageret.
9 Exceptus est Caesaris adventus ab omnibus municipiis et coloniis incredibili honore atque amore.
10 Tum primum enim, ob continua proelia, veniebat ab illo universae Galliae bello. Nihil (“nul-
11 la”) relinquebatur, quod ad ornatum portarum, itinerum, locorum omnium sine parsimonia
12 excogitari poterat. Cum omnes regiones Galliae togatae Caesar pro utilitate sua percucurrisset,
13 celeriter ad exercitum revertit legionibusque ex omnibus hibernis ad ines Treverorum evocatis
14 eo (“là”) venit ibique exercitum lustravit.
(da Irzio, I sec. a.C., VIII libro del De bello Gallico)
ATTIVITÀ SUL TESTO
■ Nel testo sono evidenziate le preposizioni; riportale con i vocaboli retti, speciicando di volta in volta
la reggenza e il tipo di complemento:
ESEMPIO in Belgio ➞ in + abl. ➞ stato in luogo
■ Evidenzia gli avverbi presenti nel testo e precisa la derivazione di quelli formati dal tema di aggettivi.
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE Le differenze fra preposizioni e avverbi
ANALISI Questo laboratorio elenca le principali forme che possono fungere sia da preposi-
zione sia da avverbio, e ti aiuterà a distinguerle e a tradurle.
E TRADUZIONE
In latino molte forme possono svolgere funzione sostantivo in un determinato caso, si tratta di pre-
di avverbio e di preposizione. L’elemento distinti- posizione, se non regge alcun sostantivo si tratta di
vo è costituito dalla reggenza: se la forma regge un avverbio.
Preposizione Avverbio
ante + acc. ■ davanti a, prima di ■ avanti, davanti
ante milites davanti ai soldati ante pugnare combattere di fronte
circa/circum + acc. ■ intorno a ■ intorno, da ambo i lati
circa forum nei pressi del foro qui circa erant quelli che erano intorno
clam + acc./abl. ■ di nascosto a ■ di nascosto
clam vobis a vostra insaputa clam esse restare nascosto
contra + acc. ■ contro, di fronte a ■ di fronte, dirimpetto, al contrario
contra Galliam contro/di fronte alla Gallia totum contra est è tutto il contrario
coram + abl. ■ alla presenza di ■ personalmente, apertamente
coram conventu davanti al congresso ut veni coram quando mi presentai
iuxta + acc. ■ vicino a ■ vicino, accanto
iuxta castra vicino all’accampamento statua iuxta posita statua posta vicino
post + acc. ■ dietro a, dopo ■ dietro, dopo
post castra dietro l’accampamento post esse essere dietro
praeter + acc. ■ davanti a ■ oltre, eccetto
praeter castra davanti all’accampamento nihil praeter canna est non è che una canna
prope + acc. ■ vicino a ■ vicino, accanto
prope castra vicino all’accampamento prope consistere stabilirsi nelle vicinanze
super + acc./abl. ■ sopra, oltre ■ sopra, al di sopra
super tumulum sopra la tomba super inicere disporre sopra
Veriica delle competenze stituisset suam neque longe abesset Lysander, praetor
Speciica se nelle frasi proposte le forme in neretto Lacedaemoniorum, contra (....................) Athenien-
sono usate come preposizione o avverbio, poi traduci. sibus exhaustis praeter (....................) arma et naves
nihil (“nulla”) erat super (....................), Alcibiades ad
1. At Vercingetorix, castris prope ( ...................... ) exercitum venit Atheniensium ibique praesente vulgo
oppidum in monte positis, mediocribus circum sermonem fecit. (Nepote) 4. Caesar cum septimam
(..........................) se intervallis separatim civitatum legionem quae iuxta (....................) constiterat item ve-
copias conlocaverat. (Cesare) 2. Auditis condicioni- xatam ab hoste vidisset, tribunos militum monuit ut
bus pacis Marcellus ipse legatos Syracusas misit qui (“ammonì a”) paulatim sese legiones coniungerent.
coram (....................) cum praetoribus de renovatione (Cesare) 5. Ipse post (....................) paucos annos mor-
foederis agerent. (Livio) 3. Alcibiades a caritate pa- bo atque aetate confectus cum inis vitae aderat coram
triae non potuit recedere. Nam cum apud Aegos lu- (....................) amicis et cognatis et iliis haec verba dixit.
men Philocles, praetor Atheniensium, classem con- (da Sallustio)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico del divertimento
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 258]
Columella dà indicazioni ai contadini su come coltivare l’erba medica (l’erba dei Medi), utile per fertilizzare
i campi e curare gli animali ammalati e particolarmente proliica. Questo testo ti richiederà un po’ di lavoro
di ricerca sul vocabolario; parecchi aiuti ti vengono comunque forniti all’interno del testo stesso.
1 Sed ex herbis, quae placent, eximia est herba Medica, quod semel seritur sed saepe demetitur (de-
2 meto, is, messui, messum, ĕre “mietere, cogliere”) quod agrum stercorat, quod omne emaciatum
3 armentum ex ea pinguescit, quod aegrotanti pecori remedium est, quod iugerum eius toto anno
4 tribus (“per tre”, concordato con equis) equis abunde suicit. Locum, in quo Medicam proximo
5 vere saturus es (da sero, is, sevi, satum, ĕre), proscindito circa Kalendas Octobris (“verso il primo
6 di ottobre”) et eum tota hieme putrescere sinito, deinde Kalendis Februariis (“il primo di febbra-
7 io”) diligenter iterato (itero, as, avi, atum, āre “arare una seconda volta”) et lapides omnes eligito
8 glaebasque obringito, postea circa Martium mensem tertiato (tertio, as, avi, atum, āre “arare una
9 terza volta”) et occato (occo, as, avi, atum, āre “lavorare con l’erpice”). Cum sic terram subegeris, in
10 morem horti areas latas facito, ut per semitas aqua ministrari possit aditusque utraque parte (“da
11 entrambe le parti”) runcantibus pateat. Deinde vetus stercus inicito atque ita mense ultimo Aprili
12 serito. Quod ubi feceris, ligneis rastris id enim multum prodest statim iacta semina obruantur;
13 nam celeriter sole aduruntur. Tarde messim primam eius facere oportebit (“sarà opportuno” + inf.);
14 deseca herbam et iumentis praebe sed parce (avverbio), dum consuescunt, ne novitas pabuli noceat;
15 inlat enim et multum creat sanguinem. Cum secueris (da seco) autem, saepe eam rigato, paucos
16 deinde post dies, ubi inceperit ruticare, omnis alterius generis herbas eruncato. Sic culta sexiens
17 (“per sei volte”) anno demeti poterit.
(Columella, I sec. d.C., De re rustica)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Homo ludens
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 256]
Il gioco della palla, Imparare giocando ■ La scuola elementare, in cui si insegnava a leggere e a scrivere, a
prima metà del II secolo Roma era chiamata ludus litterarius, la «scuola dell’alfabeto» (▶ Unità 25, pp. 396-399
d.C. Roma, Museo
Nazionale Romano, Terme Famiglia e scuola: i luoghi della formazione culturale): secondo una difusa etimologia
di Diocleziano. ciò si doveva, per contrapposizione di idee, al fatto che la scuola fosse l’esatto opposto
Nell’antica Roma il gioco
della palla era praticato di un luogo dove si giocava. In realtà, gli autori antichi non mancarono di elaborare
da tutti e a tutte le età. modelli pedagogici in cui l’aspetto ludico veniva valorizzato nell’apprendimento. Si
Esistevano vari tipi di palle, pensi per esempio a quanto dice Quintiliano (35 ca.-96 d.C.) all’inizio del trattato
diversi per dimensioni
e materiali. L’educazione dell’oratore (I, 1, 20):
«[...] il primo errore da evitare è che un ragazzo, non ancora in grado di afezionarsi
agli studi, li prenda in odio e resti traumatizzato, anche dopo i primissimi anni, da
quella spiacevole impressione. Si faccia in modo che per il bambino lo studio sia un
gioco, lo si inviti con dolcezza, lo si lodi, e sempre egli sia lieto di aver fatto qualcosa;
talvolta, se lui non vuole, si insegni qualcosa a un altro, sì da farlo ingelosire: e intan-
to prenda gusto all’emulazione e creda assai spesso che lui è migliore, e sia invogliato
anche con premi, i quali fanno gran presa su quell’età». (trad. R. Faranda)
Bambini e bambine ■ Vi erano alcuni giochi considerati di pertinenza prettamente in-
fantile. «Costruire casette, aggiogare i topi al carrettino, giocare a pari e dispari, andare a
cavalluccio di una lunga canna: se di ciò si diletta uno che ha già la barba, è la follia che lo
sconvolge», dice il poeta Orazio (65-8 a.C.) in una satira (I, 3, 248 s.). Anche il famoso
gioco delle noci veniva abbandonato una volta raggiunta l’età adulta, tanto che l’espres-
sione nuces relinquere, «smettere di giocare alle noci», indicava il non essere piú bambini.
Le bambine giocavano con le bambole (pupae). Gli esemplari di queste bambole anti-
che rinvenuti soprattutto nelle tombe hanno le fattezze di ragazze nel iore degli anni
(non a caso il termine pupa può designare sia il giocattolo sia la giovane donna in carne
e ossa). Era uso che le ragazze in procinto di sposarsi (nubentes) facessero dono delle lo-
ro bambole alla dea Venere. Si tratta di un rito di passaggio, comune anche nel mondo
Mosaico con scena di onore del dio Saturno dal carattere ‘carnevalesco’, caratterizzata dal sovvertimento
gioco dei dadi, III secolo temporaneo delle regole e delle convenzioni sociali (gli schiavi sedevano alla stessa
d.C. Tunisi, Museo del
Bardo. tavola dei padroni, si mangiava e beveva senza controllo...).
Scena di taberna con Il gioco d’azzardo era ritenuto socialmente pericoloso, in quanto poteva turbare l’ordi-
giocatori di dadi, I secolo
a.C.- I secolo d.C. Pompei. ne pubblico, come rileva Ovidio (43 a.C.-17 d.C.) nell’Arte amatoria (III, 371-377):
Il mosaico e la pittura «Privi di ogni freno, nella febbre del gioco ci scopriamo: | nel gioco i nostri senti-
parietale rafigurano due
scene di gioco dei dadi menti si rivelano nudi. | Ci assale l’ira, vergognoso male, e l’ansia del guadagno; |
attorno a un tavolo. I dadi poi insulti, risse, e il rancore che tormenta. | Si scambiano accuse e l’aria risuona di
utilizzati presso i Romani grida: | a suo favore ciascuno invoca l’ira degli dèi | (non c’è lealtà al tavolo da gioco:
(tesserae), molto simili ai
nostri, a sei facce, potevano con le preghiere che cosa non si chiede?)». (trad. E. Pianezzola)
essere in avorio, in osso o in
bronzo e venivano lanciati Il giocatore, prima di essere un problema sociale, è anzitutto moralmente riprovevole:
con particolari bussolotti, mosso dalla posta di denaro in palio, perde il dominio su di sé e, in un simile stato di
non con le mani, per evitare
che si barasse. vulnerabilità, diviene facile preda di una passione come l’ira, che lo spinge all’aggres-
sività verbale e isica contro l’avversario. A essere compromesso è il sistema stesso dei
valori tradizionali: per la brama di vincere, si è disposti a commettere ogni slealtà e
non ci si fa scrupolo di chiamare in causa anche le divinità.
Feste e spettacoli ■ Gli spettacoli occupavano uno spazio molto importante nella
vita sociale romana ed erano parte integrante dei cosiddetti ludi, cioè feste in ono-
re degli dèi che prevedevano un complesso di azioni rituali (processioni e sacriici).
Tali feste potevano essere a scadenza issa, quindi celebrate con regolarità, per lo piú
annualmente, ma anche straordinarie, in occasione di un avvenimento di particolare
rilievo, politico e non, come un trionfo militare e la morte di un personaggio illustre.
Le grandi star degli spettacoli erano senz’altro i gladiatori, propriamente coloro che
combattono con il gladius, la «spada». I gladiatori lottavano nell’aniteatro tra loro,
in gruppo o in coppia (munera gladiatoria), oppure afrontavano animali selvaggi ed
ANIMAZIONE esotici, simulando una scena di caccia (venationes). Assai spesso si trattava di prigio-
La lotta con le iere
nieri di guerra (captivi) e condannati a morte (damnati), che si esibivano in scontri
eferati; perché fossero piú feroci e quindi il combattimento piú sensazionale, le belve
erano sovente afamate e tormentate con ferite.
Altrettanto spettacolari erano le messe in scena delle battaglie navali (naumachiae), in
bacini naturali oppure creati artiicialmente. Svetonio ci dà notizia di una naumachia
organizzata da Claudio sul lago Fucino (a est di Roma, presso Avezzano), in cui i com-
Aurighi appartenenti Particolare di mosaico con scene il nome dei due uomini a terra è il
a quattro diverse di circo: lotte di gladiatori, 320-330 cosiddetto theta nigrum e indica che
fazioni, III secolo d.C. Roma, Galleria Borghese. il combattente è morto nell’arena
d.C. Roma, Museo Il mosaico rafigura una cruenta lotta (theta è la lettera iniziale della parola
Nazionale Romano, fra gladiatori. Il segno posto sotto greca thanatos, «morte»).
Palazzo Massimo alle
Terme.
In ognuno di questi
riquadri pavimentali
(emblemata), provenienti
dalla Villa di Baccano,
sulla via Cassia a Roma,
è rafigurato un auriga
che tiene per le redini il
proprio cavallo. Il diverso
colore della tunica
indica la squadra di
appartenenza (factio). A
partire dall’alto: la factio
prasina (verde), la factio
russata (rossa), la factio
albata (bianca) e la factio
veneta (azzurra).
battenti, che erano dei condannati a morte, prima di iniziare la battaglia pronunciarono
la famosa frase: morituri te salutant, al cospetto dell’imperatore (Vita di Claudio, 21, 6).
Le corse coi carri, che avevano luogo nel circo (ludi circenses), facevano acquistare grande
notorietà e ricchezza agli aurighi. Anche questi spettacoli erano seguíti da un pubblico
infervorato. Plinio il Vecchio (23-79 d.C.) racconta che, al funerale di un auriga di nome
Felice, un suo tifoso eccessivamente devoto si suicidò gettandosi sul rogo funebre (Storia
naturale, VII, 186). Le gare atletiche (certamina athletica), di tradizione greca, erano se-
guite con favore soprattutto dalle classi ricche e acculturate, che potevano apprezzarne
i dettagli tecnici (il certamen quinquertium, corrispondente al pentathlon greco, preve-
deva cinque prove, cioè lotta, salto, corsa, lancio del disco e del giavellotto).
Una posizione di rilievo, nell’àmbito degli spettacoli pubblici, è occupata dai ludi scaenici,
durante i quali si svolgevano le rappresentazioni teatrali. La prima opera teatrale latina a
essere messa sulla scena fu una tragedia di Livio Andronico, nel 240 a.C. Dal III al I se-
colo a.C., si contano almeno quattro importanti feste nel calendario romano in cui erano
previste le rappresentazioni teatrali: (1) i ludi Megalenses, in aprile, dedicati alla Grande
Madre; (2) i ludi Apollinares, in luglio, in onore di Apollo; (3) i ludi Romani, in settembre,
per Giove Ottimo; inine (4) i ludi plebei, in novembre, per Giove. Nella stagione di mag-
giore ioritura della produzione drammatica, i poeti scenici si cimentarono sia nel genere
tragico, di ambientazione greca o romana, sia in quello comico, anch’esso in abito greco
oppure romano; invece, in età imperiale presero il sopravvento forme di spettacolo quali il
mimo e il pantomimo, che andavano incontro alle esigenze di un pubblico vasto e meno
rainato rispetto al passato: nel mimo, per esempio, si puntava sul gusto per l’orrido, co-
me il sangue autentico esibito sulla scena, e sulle situazioni licenziose, con lo spogliarello
delle attrici (denudatio mimarum) (nel mimo per la prima volta potevano recitare le don-
ne, mentre nella fase teatrale precedente i ruoli femminili erano interpretati da uomini).
Nel caso del pantomimo, un ballerino si esibiva da solo sulla scena, facendo tutte le parti,
con l’accompagnamento di un’orchestra e di un coro che cantava il testo dell’azione. Que-
sto ballerino era chiamato ludius o ludio: il termine è connesso col verbo ludere, che eviden-
temente valeva anche nell’accezione di «danzare» e «recitare una parte».
Veriica delle competenze
Un gioco che divertiva molto i Romani era quello del- dividua il signiicato delle voci pila, trigon, harpastum,
la palla, di cui esistevano diverse tipologie variamente paganica e follis. Trova almeno due rappresentazioni ico-
documentate dalle fonti. Con l’aiuto del vocabolario, in- nograiche antiche in cui sia presente questo gioco.
18 COMPARATIVI
UNITÀ Omnia praeclara rara Preissi avverbiali Mucio Scevola
E SUPERLATIVI
1 Il comparativo di maggioranza di aggettivi e avverbi [▶ MANUALE 10.2]
■ Il comparativo di maggioranza degli aggettivi si forma con l’aggiunta al tema dell’aggettivo dei suissi:
● -ior per il maschile e femminile
● -ius per i casi retti del neutro
■ Si declina come i sostantivi della terza declinazione (1° gruppo).
Singolare Plurale
Maschile/Femminile Neutro Maschile/Femminile Neutro
Nom. dulcior dulcius dulciōres dulciōra
Gen. dulciōris dulciōris dulciōrum dulciōrum
Dat. dulciōri dulciōri dulciorĭbus dulciorĭbus
Acc. dulciōrem dulcius dulciōres dulciōra
Voc. dulcior dulcius dulciōres dulciōra
Abl. dulciōre dulciōre dulciorĭbus dulciorĭbus
■ Il comparativo di maggioranza degli avverbi è costituito dal nominativo, accusativo singolare
neutro dell’aggettivo da cui deriva
clare “chiaramente” (da clarus) ➞ clarius “più chiaramente”
fortiter “fortemente” (da fortis) ➞ fortius “più fortemente”
La stessa forma in -ius hanno gli avverbi non derivati da aggettivi
saepius “più spesso” (da saepe “spesso”)
diutius “più a lungo” (da diu “a lungo”)
4 Usi particolari del comparativo e inale introdotta da quo [▶ MANUALE 10.6; 43.5]
Usi particolari del comparativo
■ Comparazione tra due aggettivi (o avverbi)
● i due aggettivi (o avverbi) assumono entrambi il grado comparativo, mentre il secondo è in-
trodotto da quam:
Consul contionem veriorem quam gratiorem populo habuit.
Il console tenne un discorso più veritiero che gradito al popolo.
● i due aggettivi (o avverbi) rimangono entrambi di grado positivo: il primo preceduto da ma-
gis, il secondo da quam:
In pugna milites magis audaces quam animosi erant.
In battaglia i soldati erano più temerari che coraggiosi.
■ Comparativo (di un aggettivo o di un avverbio) rafforzato da avverbi di quantità in -o: multo
“molto”, paulo “un po’”, quanto (quo)... tanto (eo)/tanto (eo)... quanto (quo) “quanto... tanto”
multo/paulo fortior “molto/poco più forte”
Eo gravior est dolor quo culpa maior. (Cicerone)
Quanto più grave è il dolore tanto maggiore è la colpa.
■ Primo termine di paragone costituito da un sostantivo + genitivo
● il secondo termine può essere espresso da quam + genitivo con l’omissione del pronome dimo-
strativo (ellissi del secondo termine), sempre espresso in italiano (“di quello di”)
Animi lineamenta sunt pulchriora quam corporis. (Cicerone)
I tratti dell’anima sono più belli di quelli del corpo.
■ Comparatio compendiaria (“comparazione abbreviata”)
● con i verbi di eccellenza o con locuzioni che stabiliscono un confronto fra due termini, nel se-
condo elemento del confronto il caso del dimostrativo omesso viene trasferito nel sostantivo che
lo determina (originariamente in genitivo)
Hominum nostrorum prudentiam Graecis antepono.
Preferisco la prudenza dei nostri uomini a (quella dei) Greci.
Finale introduttiva da quo
■ Una inale contenente un comparativo si esprime con:
●quo e il congiuntivo (presente o imperfetto).
Magister discipulis bona praecepta tradit/tradebat, quo facilius Latinum sermonem discant/discerent.
Il maestro impartisce/impartiva agli alunni buoni insegnamenti, ainché piu facilmente
apprendano/apprendessero la lingua latina.
■ Gli aggettivi in -ĕus, -ĭus e -ŭus (ma non quelli in -quus, come aequus) formano il comparativo con
magis (“più”) + l’aggettivo, e il superlativo con maxime (“massimamente”) + l’aggettivo:
Grado positivo Grado comparativo Grado superlativo
idonĕus adatto magis idoneus maxime idoneus
dubĭus incerto magis dubius maxime dubius
ardŭus elevato, diicile magis arduus maxime arduus
■ Forme suppletive, cioè ricavate da radici diverse che completano quelle mancanti nel paradigma:
Grado positivo Grado comparativo Grado superlativo
bonus, a, um buono melior, melius optimus, a, um
magnus, a, um grande maior, maius maximus, a, um
malus, a, um cattivo peior, peius pessimus, a, um
multus, a, um molto plus n. (gen. pluris) plurimus, a, um
parvus, a, um piccolo minor, minus minimus, a, um
■ Comparativi e superlativi privi di grado positivo (rappresentato per lo più da un avverbio o da
una preposizione):
Grado positivo Grado comparativo Grado superlativo
ante prima anterior anteriore
citra al di qua citerior più al di qua citĭmus il più vicino
extra fuori exterior esteriore extremus estremo
inra sotto inferior inferiore infĭmus inimo
intra dentro interior interiore intĭmus intimo
post dopo posterior posteriore postremus ultimo
prae davanti prior primo (tra due) primus primo (tra molti)
prope vicino propior più vicino proxĭmus vicinissimo
supra sopra superior superiore supremus supremo, sommo
ultra al di là ulterior più al di là, ulteriore ultĭmus ultimo
■ Aggettivi che formano il comparativo o il superlativo da altri di signiicato aine:
Grado positivo Grado comparativo Grado superlativo
dives ricco ditior (da dis, ditis) ditissimus
ferus feroce ferocior (da ferox) ferocissimus
iuvenis giovane iunior admodum iuvenis (o minimus natu)
novus nuovo recentior (da recens) novissimus/recentissimus
sacer sacro sanctior (da sanctus) sanctissimus
senex vecchio senior admodum senex (o maximus natu)
vetus vecchio vetustior (da vetustus) vetustissimus/veterrimus
8 I verbi volo “voglio”, nolo “non voglio”, malo “preferisco” [▶ MANUALE 23.4]
INDICATIVO PRESENTE CONGIUNTIVO PRESENTE
volo nolo malo velim nolim malim
vis non vis mavis velis nolis malis
vult non vult mavult velit nolit malit
volŭmus nolŭmus malŭmus velīmus nolīmus malīmus
vultis non vultis mavultis velītis nolītis malītis
volunt nolunt malunt velint nolint malint
INFINITO
Presente Presente Presente
velle nolle malle
■ I verbi volo, nolo, malo nel sistema del presente hanno alcune forme atematiche (quelle evidenziate
in neretto); i tempi del sistema del perfetto sono invece regolari secondo il modello dei perfetti in
-ui: volui, voluĕram, voluĕro, voluĕrim, voluissem, voluisse.
■ I verbi volo e malo non hanno imperativo presente e futuro; il verbo malo non ha participio pre-
sente.
■ Questi verbi si comportano come verbi servili e sono seguiti per lo più dall’ininito semplice
A te probari volo. Voglio essere approvato da te.
In otio languere nolebamus. Non volevamo languire nell’ozio.
Mavultis fame perire? Preferite morire di fame?
■ Le forme noli/nolīte + ininito esprimono l’imperativo negativo [▶ Unità 19]
Noli putare! Non pensare!
■ Il verbo malo, poiché esprime un’idea di confronto, è spesso seguito da un secondo termine di
paragone (sostantivo o ininito) introdotto sempre da quam
Oblivionis artem quam memoriae malo.
Preferisco l’arte della dimenticanza a (= che) quella della memoria.
Maluerunt tacere quam stulta dicere. Preferirono tacere piuttosto che dire cose stolte.
Sostantivi e aggettivi soror, ōris, f. sorella leo, es, evi, etum, ēre piangere
angustus, a, um stretto, limitato suavis, e soave, dolce foveo, es, fovi, fotum, ēre
calĭdus, a, um caldo venĭa, ae, f. perdono assecondare, sostenere
cognatus, i, m. congiunto praesto, as, stĭti, stĭtum, āre
cor, cordis, n. cuore Verbi eccellere, primeggiare, assicurare
condicĭo, ōnis, f. accordo, patto, alo, is, alŭi, altum, ĕre nutrire, far recipĭo, is, cēpi, cēptum, ĕre
situazione crescere ricevere, riprendere, ritirarsi
desiderĭum, ii, n. desiderio, careo, es, ui, ēre essere privo di, sancio, is, sanxi, sanctum, īre
nostalgia stare lontano da (+ abl.) rendere sacro, sancire, ratiicare
dignitas, atis, f. dignità, carica contĭneo, es, ui, tentum, ēre sperno, is, sprēvi, sprētum, ĕre
exitĭum, ii, n. rovina, morte tenere insieme, contenere, disprezzare
habĭtus, ūs, f. condizione, trattenere
aspetto, abbigliamento converto, is, verti, versum, ĕre Parti invariabili
maiestas, atis, f. dignità, volgere, rivolgere fere circa, quasi (avv.)
grandezza custodio, is, ivi (ii), itum, ire fortasse forse (avv.)
munus, ĕris, n. dovere, dono custodire, proteggere hodie oggi (avv.)
odor, ōris, m. odore, profumo decĭpĭo, is, cēpi, ceptum, ĕre nusquam in nessun luogo (avv.)
paucus, a, um poco ingannare omnīno del tutto, completamente
quaestor, ōris, m. questore dimitto, is, misi, missum, ĕre (avv.)
sanctus, a, um sacro lasciare andare, allontanare,
sollemnis, e solenne, rituale congedare
1 Ricava il tema dell’aggettivo, poi forma il comparativo di maggioranza; aggiungi anche la for-
ma del comparativo dell’avverbio.
ESEMPIO grado positivo tema comparativo comp. avverbio
audax, ācis audac- audacior audacius
1.avidus, a, um 2. gratus, a, um 3. turpis, e 4. brevis, e 5. celer, eris, ere 6. saluber, bris, bre 7. pi-
ger, gra, grum 8. sapiens, entis 9. paucus, a, um 10. constans, antis.
2 Completa le forme seguenti con il grado comparativo di maggioranza in base alle indicazioni fornite.
ESEMPIO plenus (gen. sing. m.) ➞ plenioris (acc. plur. n.) ➞ pleniora (gen. plur. f.) ➞ pleniorum
1. iustus (dat. plur. n.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (abl. sing. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (abl. sing. n.) . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. miser (acc. plur. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (nom. plur. f.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (dat. sing. m.) . . . . . . . . . . . . . . . .
3. nobilis (voc. sing. f.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (gen. plur. n.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (acc. plur. n.) . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. inanis (nom. sing. f.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . (nom. sing. n.) . . . . . . . . . . . . . . . . . (voc. plur. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. constans (acc. plur. f.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (gen. sing. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . (acc. sing. n.) . . . . . . . . . . . . . . . .
6. crudelis (dat. sing. n.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (acc. sing. m.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (gen. plur. f.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 Analizza e trasforma le forme degli aggettivi e degli avverbi, espresse in grado positivo, nelle
corrispondenti forme in grado comparativo.
ESEMPIO turpis facinoris ➞ gen. sing. n. ➞ turpioris facinoris
1. in rebus adversis 2. apud domum irmam 3. dulciter et feliciter 4. dulce carmen 5. nominum cla-
rorum 6. mari levi 7. per securos dies 8. acri vulneri 9. vatum sacrorum 10. verbis faciliter nuntiatis.
4 Traduci.
ESEMPIO fallaciori homini ➞ a un uomo più (troppo) falso
1. gentes bellicosiores 2. cornu velocius 3. montium altiorum 4. sapientius atque doctius 5. propter
timorem acriorem 6. natione bellicosiore 7. cornu audaciori 8. proelia velocius gesta 9. causa mortis
iustioris 10. in Asia pulchriore.
5 Nelle seguenti frasi evidenzia la forma comparativa dell’aggettivo e/o dell’avverbio e il secon-
do termine di paragone. Distingui nella traduzione i comparativi veri e propri da quelli assoluti.
1. Praeteritis diebus caelum erat aestuosius; hodie aer rigidior est et urbis viis libentius deambula-
mus. 2. Lupo interfecto, pastori facilius fuit ab ovili abducere oves, quae longius clausae erant prop-
ter animalis periculum. 3. Res adversas tolerabiles putant sapientes, res adversiores ne a sapientibus
quidem longius tolerari possunt. 4. In rebus diicilioribus etiam viri patientiores saepe tolerare non
possunt et impotentius agunt. 5. Turpiter vivunt homines sine spe, turpius vivunt homines cum pra-
vis propositis et altioribus cupiditatibus. 6. Magistri inter discipulos diligentiores semper laudabunt,
ignaviores semper contemnent, hebetioribus, qui in magnam diicultatem incucurrerint, semper
aderunt. 7. Qui feliciores sunt et ob suam felicitatem alios spernunt, illos fortuna saepe deicit et, quia
fortunati fuerunt, miseriores tristioresque eos facit. 8. Antiquis temporibus, ut historia docet, bella
multa sed brevia erant et viros ad virtutem incitabant; temporibus nostris pauciora sed cruentiora
et perniciosiora, quod infestius geruntur. 9. Bibere utilius quam edere est, immodice bibere pericu-
losius est, immodice edere perniciosius. 10. Aqua quae e fontibus rigida puraque proluit per dies
aestuosos aestatis quam per hiemem gratior est. 11. Semper vitam civium liberorum optabiliorem
vita servorum putabimus, quia nihil (“nulla”) dulcius libertate est. 12. Carmina, quorum venusta-
te homines alliciuntur vehementius venustate aliarum artium, a Musis concitantur. 13. Maiores
nostri Corsicam insulam incultiorem quam Sardiniam, Sardiniam aridiorem quam Siciliam pu-
tabant. 14. Graeci philosophos rei publicae utiliores militibus existimaverunt, quia hominum cogi-
tationes eicaciores quam armorum vis esse possunt.
6 Analizza le frasi, poi traduci solo le forme comparative e i termini a cui si riferiscono.
1.Con soldati più coraggiosi e senza timori troppo acuti vincerò più facilmente e celermente lo scon-
tro. 2. Per uno stato più utile ai cittadini serve la collaborazione di tutti e una più acuta coscienza
civile 3. Per il vostro bene il maestro adotterà una condotta più severa, ma non agirà troppo dura-
mente.
5. Non exercitus neque thesauri praesidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque
auro parare potes: oicio et ide pariuntur. Quis (“Chi”) autem amicior quam rater ratri? (da
Sallustio) 6. Capti ab Iugurtha alii in crucem acti, alii bestiis obiecti sunt, pauci, quibus relic-
ta est anima, clausi in tenebris cum maerore et luctu morte graviorem vitam exigunt. (da Sallu-
stio) 7. Ego autem illum male sanum semper putavi, nunc etiam impurum et sceleratum puto
nec tamen mihi inimiciorem quam sibi. (Cicerone) 8. Sed ubi in Aricam venit, exercitus Metel-
lo traditus est a Sp. Albino proconsule iners, inbellis, neque periculi neque laboris patiens, lingua
quam manu promptior, sine imperio et modestia habitus. (Sallustio) 9. Ea quae dico dicturusque
sum notiora sunt omnibus qui in Italia tum fuerunt quam mihi qui non fui. (Cicerone) 10. Ad
alteram partem succedunt Ubii, quorum fuit civitas ampla atque lorens; hi quam eiusdem ge-
neris alii sunt humaniores, quod Rhenum attingunt multumque ad eos mercatores ventitant.
(da Cesare)
1 Iphicrates Atheniensis clarior disciplina militari quam magnitudine rerum gestarum putatus
2 est. Fuit enim talis dux, ut non solum aetatis suae cum primis compararetur, sed ne alius dux
3 quidem anteponeretur. Multum vero bellis interfuit, saepe exercitibus praefuit, nusquam culpa
4 male rem gessit, semper consilio vicit tantumque eo valuit, ut multa in re militari partim nova
5 adduxerit, partim eicientiora fecerit. Namque ille pedestria arma mutavit. Cum (“Mentre”,
6 con valore avversativo) ante illum imperatorem magnis clipeis, brevibus hastis, minutis gladiis
7 pugnarent, ille e contrario peltam pro parma fecit (a quo postea peltastae pedites appellabantur),
8 ut ad motus concursusque essent leviores, hastae modum duplicavit, gladios longiores fecit. Idem
9 genus loricarum mutavit et pro sertis (“maglie intrecciate”) atque aeneis linteas dedit. Quo facto
10 expeditiores milites reddidit: nam pondere detracto, milites sublevati sunt ita ut aeque corpus
11 tegeretur et levius esset. Bellum cum hracibus gessit; Seuthen (“Seute”), socium Atheniensium,
12 in regnum restituit. Apud Corinthum tanta severitate exercitui praefuit, ut numquam in Grae-
13 cia exercitatiores copiae et propensiores ad oicia exercitu Iphicratis fuerint, in eamque consue-
14 tudinem induxit, ut, cum proelii signum ab imperatore esset datum, sine ducis opera ordinatae
15 velocius consisterent. Hoc exercitu moram Lacedaemoniorum interfecit, quod valdius tota cele-
16 bratum est Graecia.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
In questo brano tratto dal De legibus, un dialogo in tre libri in cui l’autore affronta il tema della natura
delle leggi e della giustizia, Cicerone approfondisce quali siano le caratteristiche dell’oratore nei con-
fronti del senato e del popolo, e del senatore nei confronti del popolo; la questione affrontata riguarda
soprattutto i discorsi e il parlare (così nel brano andranno tradotti rispettivamente i termini tecnici actio,
onis, f. e agƟre).
1 Disputemus nunc de oratoribus, quibus ius actionis est cum populo aut cum senatu. Est lex tam
2 gravis quam, ut puto, clara: “quae cum populo quaeque in patribus agentur, modica sunto”, id
3 est (“cioè”) modesta aeque ac sedata. Orator enim non minus aptus quam ictor est et ingit non
4 modo mentes ac voluntates, sed paene vultus eorum, apud quos agit. Quod si est in senatu, non
5 diicile; est enim ipse senator minus inirmus quam homo vulgaris et talis ut non ab oratore do-
6 minetur animus. Huic oratori iussa tria (“tre”) sunt: adsit, nam gravitatem res habet, cum re-
7 quentior contio est; loco (“in base al suo turno”) dicat, cum est rogatus; modo dicat, ne sit ininitus
8 et longior. Nam brevitas non modo senatoris sed etiam oratoris magna laus est in sententia, nec
9 umquam orator peritus longiorem orationem adhibet nisi cum magna causa est. Senatori est ne-
10 cessarium cognoscere rem publicam. Est in illo omne genus scientiae, diligentiae, memoriae, de quo
11 non paratus esse senator nullo pacto (“in nessun modo”) potest. Deinceps sunt cum populo actiones,
12 in quibus primum praeceptum est: “vis abesto”. Nihil (“nulla”) est enim exitiosius civitatibus, tam
13 contrarium iuri ac legibus, minus civile et minus humanum, quam in composita et constituta re
14 publica agere per vim.
(da Cicerone, I sec. a.C., De legibus)
tradidit et, quoniam hunc sexum custodiae et diligentiae adsignaverat, timidiorem reddidit quam
viriliorem. (da Columella) 10. At nobis est domi inopia, foris aes alienum, mala res, spes multo as-
perior. (Sallustio) 11. Athenienses deos publicos suosque patrios ac penates, quo facilius ab hoste pos-
sent defendere, muris saepserunt. (da Nepote) 12. Galli minus strenui quam Germani sunt ita ut ne
ipsi quidem suam virtutem comparant cum Germanis. (da Cesare) 13. Carinae Treverorum navium
aliquanto planiores quam nostrarum navium, quo facilius vada ac decessum aestus excipere possent.
(Cesare) 14. Ubi primum ex nobilitate reperti sunt, qui optiones verae gloriae iniustae potentiae
anteponerent, mota est civitas et dissensio civilis exstitit. (da Sallustio)
13 Distingui nelle seguenti frasi i casi di ellissi del 2o termine di paragone o di comparatio compen-
diaria, poi traduci.
ESEMPIO Mulierum Romanarum libertatem mulieribus Graecis antepono ➞ (comparatio compendiaria)
➞ Antepongo la libertà delle donne romane a quella delle donne greche.
1. Catonis firmitas in nobiles manifestior fuit quam aliorum censorum Romanorum.
(......................................) 2. Animus militum apud Thermophylas omnes alios Graecos antecessit
(..................................), quia pauciores viri hostibus multo frequentioribus obstiterunt. 3. His-
toricis antiquis iter Alexandri per Asiaticos ines apparuit longior atque distinctior quam alio-
rum ducum Graecorum Romanorumque. (........................................ ) 4. Philosophus, quia sa-
pientior est, pauperum humilem vitam divitibus anteponit ( ........................................... ) et
pauperes laetiores quam divites existimat. 5. Vergilius carmina tam pulchra et clara quam Ho-
ratii scripsit, graviora quam Catulli, minus obscura quam Lucani. (...........................................)
6. Res gestae hemistoclis ad Athenarum salutem superaverunt Periclem ad urbis potentiam et
Alcibiadem ad Atheniensium imperium. (...........................................) 7. Hieme diei spatium bre-
vius quam noctis est (...........................................), aestate solis praesentia in caelo multo lunam superat.
(...........................................) 8. Romani eruditiores et civiliores barbaris erant, sed barbarorum mentes
cordaque libertatem cupiebant valdius quam Romanos. (...........................................) 9. Uxor idelis amo-
rem erga maritum iliis anteponit (..................................), at saepe sollicitudines a iliis paratae graviores
quam a marito sunt. (...........................................)
Ogni uomo ha in comune con gli altri la ragione, ma nei restanti aspetti della sua personalità è diverso; co-
me ci sono persone dal corpo veloce, forte, bello, così, riguardo all’animo, nella storia ci sono stati uomini
famosi per la loro astuzia, altri per la loro avversione alla menzogna, altri per i loro atteggiamenti servili.
Insomma, siamo diversi. Per dimostrarlo Cicerone porta parecchi esempi, tratti dal mondo greco, cartagi-
nese e romano.
1 Nos a natura induti sumus duabus (“due”) personis (traduci con “personalità”); quarum una per-
2 sona, quae praestat bestias, ratio communis est, a qua omne honestum decorumque trahitur, altera
3 autem quae proprie singulis est tributa. Ut (“come”) enim in corporibus magnae dissimilitudines
4 sunt, alios videmus velociores, alios fortiores, itemque in formis aliis dignitas inest, aliis venustas
5 pulchrior est quam aliorum, sic in animis existunt magnae varietates. De Graecis autem dulcem et
6 facetum festivique sermonis atque in omni oratione simulatorem Socratem accepimus, contra Py-
7 thagoras et Pericles magnam auctoritatem habuerunt sine hilaritate. Callidus Hannibal ex Poe-
8 nis, ex nostris ducibus callidior Q. Maximus, qui facilius celabat, tacebat, dissimulabat, praeripie-
9 bat hostium consilia. In quo genere Graeci hemistoclis et Iasonis calliditatem ceteris anteponunt,
10 sed etiam callidius fuit factum Solonis, qui, quo et tutior eius vita esset et aliquanto valdius rei pu-
11 blicae prodesset, furere se simulavit. Sunt his alii multum dispares, minus callidi aut simplices et
12 aperti, qui fuerunt veritatis cultores, raudis inimici, itemque alii, quorum animus servilior quam
13 aliorum civium. Itaque hominibus innumerabiles dissimilitudines sunt naturae morumque.
(da Cicerone, I sec. a.C., De oficiis)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quali sono le due personalità di cui parla il testo?
■ Quali esempi sono portati per far capire le differenze fra gli uomini?
■ Come viene giudicato Solone?
15 Ricava il tema dell’aggettivo, poi forma il superlativo; aggiungi anche la forma del superlativo
dell’avverbio.
ESEMPIO grado positivo tema superlativo superlativo dell’avvebio
audax, ācis audac- audacissimus audacissime
1. alienus, a, um 2. gratus, a, um 3. dulcis, e 4. frequens, entis 5. fortis, e 6. honestus, a, um
7. plenus, a, um 8. brevis, e 9. mitis, is 10. liber, era, um.
16 Analizza e trasforma gli aggettivi e gli avverbi, espressi in grado positivo, nelle corrispondenti
forme in grado superlativo, mantenendo genere, numero e caso.
ESEMPIO felici puellae ➞ dat. sing. f. ➞ felicissimae puellae
a caris parentibus 2. virus turpe 3. viro turpi 4. homines strenue pugnantes 5. rem publicam com-
1.
munem. 6. in hostes crudeles 7. domini potentis 8. Syracusis claris 9. puella feliciter amata.
17 Nelle seguenti frasi forma il superlativo relativo con l’aggettivo indicato fra parentesi, introdu-
ci il complemento partitivo in base alle indicazioni, poi traduci.
ATTENZIONE Mentre in italiano si distingue tra superlativo relativo (“il più grande di tutti”) e superla-
tivo assoluto (“grandissimo”) il latino ha un’unica forma (“gratissimus”, “il più grato”, “gratissimo”).
ESEMPIO Numidae erant compositissimi (compositus, a, um) inter milites (“fra i soldati”).
➞I Numidi erano i più ordinati tra i soldati.
1. Ut fabulam agerent in theatro coram omni populo delegeram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (“fra i miei
alunni”) illos qui actionis scaenicae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (peritus, a, um) erant. 2. Ut primum hostis
e vinculis solutus fugit, custos, ne captivus se abderet, equum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (velox, ocis)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (“fra gli animali”) quae in stabulis erant cepit et istum rapidius comprehen-
Dopo la vittoria su Pompeo a Farsalo nel 48 a.C. Cesare, nonostante da Roma gli giungessero notizie preoc-
cupanti, preferì rafforzare il suo potere nelle varie regioni dell’Asia, distribuendo riconoscimenti e incarichi
di prestigio a chi si sottomettava al suo potere e si dichiarava amico di Roma. [▶ p. 44]
1 Cum in Syriam Caesar ex Aegypto venisset atque ab iis qui Roma venerant ad eum cognosceret
2 multas infeliciores quaestiones Romae, quod et contentionibus tribuniciis perniciosissimae seditiones
3 surgebant et ambitione atque indiligentia tribunorum militum et eorum qui legionibus praeerant,
4 tamen quas in provincias regionesque venerat, eas ita cupivit relinquere constitutas ut domesticis
5 dissensionibus liberarentur, iura legesque acciperent, externorum hostium metum deponerent. Haec
6 in Syria Cilicia Asia celerius confecit, quod hae provinciae bello non premebantur; Bithynia one-
7 rosior erat tam quam Pontus. Cum staret longius fere in omnibus civitatibus quibus praeclara erat
8 dignitas, praemia bene meritis et viritim et publice tribuit, de controversiis veteribus certior fuit ac
9 statuit; reges et tyrannos provinciae initimos, qui omnes ad eum concurrerant, receptos in idem
10 condicionibus impositis dimittit et sibi et populo Romano amicissimos. Paucis diebus in ea provin-
11 cia consumptis, Caesar Sextum Caesarem amicissimum inter omnes et necessarium suum legioni
12 Syriaeque praeicit; ipse eadem classe qua venerat perbrevi tempore pergit in Ciliciam.
(da Anonimo, I sec. a.C., Bellum Alexandrinum)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quali problemi ci sono a Roma mentre Cesare è in Siria?
■ Quali azioni compie Cesare nelle province in cui si reca?
■ Chi è Sesto Cesare?
21 Analizza e trasforma le seguenti forme degli aggettivi e degli avverbi, espresse in grado posi-
tivo, nelle corrispondenti forme in grado comparativo e superlativo.
ESEMPIO diicili re ➞ abl. sing. f. ➞ diiciliore re ➞ diicillima re
1. ob maledica verba 2. prae gracili corpore 3. idoneorum athletarum 4. similibus ratribus 5. dif-
icili facinori 6. facili spe 7. pulchros viros 8. nigros lapides 9. arduis rebus gestis 10. in salubri ma-
ri 11. ad valida bella.
23 Forma il comparativo e il superlativo suppletivo dei seguenti aggettivi e degli avverbi corrispondenti.
1. multus 2. malus 3. parvus 4. magnus 5. bonus.
24 Analizza e trasforma le seguenti forme, espresse in grado positivo, nelle corrispondenti in gra-
do comparativo e superlativo.
ESEMPIO magnae laudes ➞ nom. plur. f. ➞ maiores laudes ➞ maximae laudes
1. magnis tempestatibus 2. magna vulnera 3. propter multam iram 4. multorum luminum 5. bo-
nam spem 6. bonae famae causa 7. mali tyranni 8. malo facinore 9. parvarum apium 10. parvas
res familiares.
Alla morte di Dionisio il Vecchio (367 a.C.) a Siracusa salì al potere il iglio Dionisio il Giovane, che divenne
famoso per la sua crudeltà. Quando i Siracusani si ribellarono, fuggì a Locri, nell’attuale Calabria; dopo sei
anni di tirannide, fu cacciato anche dai Locresi e riparò a Corinto in Grecia, dove morì.
7 La subordinata comparativa
27 Nelle seguenti frasi riconosci i valori di quam, ut, quo evidenziati, poi traduci.
1. Melius est pro patria pugnare quam (...................) pro negotiis domesticis laborare maximo stu-
dio, quo (...................) saepe ditissimos quaestus appetimus. 2. Ut (...................) Nero tam inep-
tus fuerat ut (...................) ab plurimis historicis demens putetur, sic Titus tam mitem se ostende-
rat ut (...................) a civibus suis “deliciae generis humani” nominatus sit. 3. Statua equestris ex
ebore, quam (...................) pro duce in foro cives exstruxerant, multo melior erat quam (...................) il-
la quam (...................) Iovi Optimo Maximo intra templi parietes posuerant ut (...................) deus cele-
braretur. 4. Currus quo (...................) duceris Nepolim sic velox est ut (...................) rapidus erat equus
quo (.....................) praeterito mense Romam venisti, sed vehiculum certe firmius tutiusque est quam
(...................) animal. 5. Admodum iuvenes saniores fortioresque quam (...................) maximi natu sunt et, ut
(...................) currere et ludere possunt, statim a cogitationibus liberant mentem, quam (...................) senes multis
curis plenam habent, quo (...................) laetissime cum amicis vitam beatam agant.
Cesare si trova a dover affrontare gli Elvezi, una popolazione alquanto bellicosa e ostile ai Romani,
alla ricerca di nuove terre; essi chiedono al generale il permesso di transitare attraverso la provincia
romana, ma Cesare nega loro l’autorizzazione e, dato che i nemici insistono, li sconigge in battaglia
e li umilia. [▶ p. 89]
1 Helvetii, cum angustiorem regionem colerent, e inibus suis excedere statuerant, quo quaere-
2 rent meliores latioresque agros et vitam facilem agerent magis quam in minima regione vivere
3 poterant. Helvetiis, ut copias in alīus populi terram traducerent, erant itinera duo (“due”):
4 alterum, per Sequanorum regionem, angustum et diicillimum procedebat atque Helvetii
5 timebant ne (timeo ne + cong., “temo che”) intercluderentur propter locum maxime imper-
6 vium; alterum per provinciam Romanam erat, multo facilius et expeditius, quod Rodanus,
7 lumen vadosum, luit. Caesar, cum exploratores illum certiorem fecerunt de Helvetiorum
8 audaci consilio, magnis itineribus Roma in Galliam pervenit; itaque Helvetii legatos civium
9 nobilissimos ad Caesarem miserunt, petitum ut (“che”) per provinciam Romanam iter face-
10 rent. Caesar, ostendens se minus indulgentem quam esse cupiebat, cum antiquitus cognovisset
11 Helvetios bellicosos et populo Romano infensos tam quam natura eorum ingenium rude fece-
12 rat, negavit transitus concessionem. Cum Helvetii non desisterent, a Caesare impetus ductus
13 est et hostes omnino proligati sunt. Tunc lentes ad ducis Romani pedes procubuerunt et mi-
14 sericordiam veniamque rogaverunt. Caesar victos in deditionem accepit: sic optime consuluit
15 provinciae securitati.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come riconoscere alcune delle principali
funzioni di quam
ANALISI
Questo laboratorio ti aiuterà a riconoscere e distinguere l’uso di quam e a tradurlo
E TRADUZIONE correttamente.
Nella lingua latina quam può avere diverse funzioni, capire che si tratta di una frase relativa, di cui appun-
può essere infatti: to quam è il pronome relativo accusativo femminile
1. accusativo singolare del pronome relativo qui, singolare concordato in genere e numero con puel-
quae, quod; la; nella seconda situazione la presenza della forma
2. correlativo di tam o sic “tanto... quanto”; comparativa avverbiale libentius ci induce a conside-
3. raforzativo del superlativo; rare quam come elemento che introduce il 2o termi-
o
4. elemento che introduce il 2 termine di paragone; ne di paragone (de historia, con omissione di libros).
5. elemento che introduce una comparativa ipote- La traduzione sarà pertanto la seguente:
tica (quam si). “La ragazza, che la maestra elogia, legge più volentie-
■ Il primo caso è riconoscibile in quanto quam, co- ri libri di poesia che (libri) di storia.”
me pronome relativo, concorda nel genere e nel Nella frase:
numero con un termine femminile precedente o Quam plurimos milites dux in hostes duxit et pu-
successivo (in caso di prolessi del relativo); la tra- gnavit tam acriter quam strenue.
duzione sarà pertanto “che”, “la quale”; sono presenti due quam; nel primo caso la presenza
■ nel secondo caso la presenza del correlativo ren-
del superlativo plurimos posposto a quam ci indiriz-
de inequivocabile l’interpretazione di quam, che za verso la valutazione di quam come raforzativo del
quindi andrà tradotto con “quanto”; superlativo; nella seconda situazione la presenza di
■ il terzo caso si identiica in quanto, dopo quam, è pre-
tam ci orienta a considerare quam come correlativo.
sente un superlativo (aggettivo o avverbio), e quam La traduzione sarà pertanto la seguente:
va tradotto con l’espressione “ il più .... possibile”; “Il generale condusse contro i nemici il maggior nu-
■ nel quarto caso quam seguirà sempre una forma
mero possibile di soldati e combatté tanto duramen-
comparativa di un aggettivo o di un avverbio o te quanto coraggiosamente.”
anche di un verbo che presupponga una compa-
razione (per es. il verbo malo “preferisco”, che ve- Veriica delle competenze
dremo in questa unità). La traduzione di quam Nelle seguenti frasi riconosci le funzioni di quam, poi
dovrà tenere conto della sua funzione di introdur- traduci.
re il secondo termine di paragone;
1. Quam (.........................) primum naves in portum
■ l’ultima possibilità presenta la forma quam segui-
revertent et accipientur a civibus tam laetis quam
ta sempre dalla congiunzione si; nella traduzione
(.........................) impatientibus. 2. Demosthenes melior
si dovrà tener conto della sua funzione introdut-
quam (.........................) Cicero fuit arte oratoria, Cicero pe-
tiva di una proposizione comparativa ipotetica
ritior rei publicae administratione quam (.........................)
(tale costrutto sintattico è stato appena accenna-
Graecus et magis idoneus quam (.........................) Pom-
to nella presente unità e sarà approfondito nel 2o
peius. 3. Quam (.........................) celerrime veniam ad
volume degli esercizi).
te, quam (.........................) videre cupio tam rapide quam
L’identiicazione della valenza di quam è dunque
(.........................) quiete, quod per multos menses a te
molto importante ai ini della traduzione. Faccia-
afui. 4. Quam (.........................) patriam dei vobis dede-
mo un paio di esempi. Nella frase:
runt, eam amatote quam (.........................) vehementissime,
Puella, quam magistra laudat, libentius libros de
quia patria hominibus est talis quam (........................) ma-
carminibus quam de historia legit.
ter. 5. Pulchrior quam (.........................) honestior putata
sono presenti due quam; nel primo caso la presenza erat Vestalis, quam (.........................) sacerdos in templo Io-
di puella, della virgola e del verbo ci fa chiaramente vis quam (.........................) plurimis annis occulte amaverat.
1 Catilina, ubi socios coniurationis convenerant, tametsi cum singulis multa saepe egerat, tamen
2 cum mallet universos appellare et vellet eos incitare, in abditam partem aedium secedit atque
3 ibi, omnibus arbitris procul amotis, orationem habuit: “Quia multis et magnis tempestatibus
4 vos cognovi fortissimos idelissimosque mihi, animus meus voluit maximum atque pulcherri-
5 mum facinus incipere, simul quia vobis eadem quae a me bona malaque intellexi; nam idem
6 velle atque idem nolle, ea irma amicitia est. Postquam res publica in paucorum potentium ius
7 atque dicionem concessit, semper omnis gratia, potentia, honos, divitiae apud illos sunt aut ubi
8 (“dove”) illi volunt. Vitam agere per virtutem quam vitam miseram atque inhonestam per de-
9 decus amittere non maletis? Victoria in manu nobis est, viget aetas, animus valet et vult; contra
10 illis annis atque divitiis omnia consenuerunt. Illis divitiae supersunt, nobis res familiaris etiam
11 ad necessaria deest: homo, cui virile ingenium est, id tolerare non potest. Nunc illa, illa quam
12 saepe voluistis libertas, praeterea divitiae, decus, gloria in oculis vestris sita sunt; fortuna omnia
13 ea victoribus praemia posuit. Vel imperatorem vel militem me adhibete ut voletis: neque animus
14 neque corpus a vobis aberit. Haec ipsa, ut spero, vobiscum consul agam, nisi (“a meno che”) forte
15 me animus fallit et vos servire magis quam imperare mavultis.”
(da Sallustio, I sec. a.C., De Catilinae coniuratione)
potestatem perfeci. (da Augusto) 10. Hac in utramque partem disputatione habita (“Dopo aver
discusso del pro e del contro”), cum Cotta primique ordines acerrime resisterent, “Vincite, si ita
vultis”, dixit Sabinus et id clariore voce, ut magna pars militum exaudiret “neque is sum qui gra-
vissime ex vobis mortis periculo terrear”. (da Livio) 11. Quantum spatium aetatis maiores ad se-
nectutis initium esse voluerunt, tantus Valerio Corvino cursus honorum fuit; atque huius extrema
aetas hoc beatior quam media, quod auctoritatis habebat plus, laboris minus. (Cicerone) 12. In
Miltiade erat cum summa humanitas tum mira communitas, ut nemo (“nessuno”, sogg.) tam hu-
milis esset, cui non ad eum aditus pateret; magna auctoritas apud omnes civitates, nobile nomen,
laus rei militaris maxima; haec populus respiciens maluit illum innoxium plectere quam se diutius
esse in timore. (Nepote) 13. Pittacus ille, cum Mytilenaei multa iugerum ei agri muneri (“in do-
no”) darent, “Nolite - dixit - id mihi dare, quod multi invideant, plures etiam concupiscant. Nolo
amplius quam centum (“cento”) iugera, quae et meam animi aequitatem et vestram voluntatem
indicent; nam minora munera diutina sunt.” (Nepote)
Catone il Censore, uno dei personaggi più autorevoli della storia di Roma (II sec. a.C.), viene presentato at-
traverso i passi da lui compiuti nel cursus honorum; in particolare viene approfondito il periodo in cui de-
tenne la censura, carica per la quale divenne famoso ma che gli attirò anche molto odio, e si rimarca la sua
passione per la cultura. [Riguardo alle cariche politiche in età repubblicana ▶ p. 223]
1 M. Cato adulescentulus vixit in Sabinis, Romae proximis. Inde hortatu L. Valerii Flacci, quem
2 in consulatu censuraque habuit collegam, Romam demigravit in foroque esse incepit. Tribunus
3 militum in Sicilia fuit. Praetor provinciam obtinuit Sardiniam, ex qua quaestor superiore tem-
4 pore ex Arica decedens Q. Ennium poetam deduxerat, quod pluris (gen. di stima) aestimamus
5 quam alium amplissimum Sardiniensem triumphum. Consulatum gessit cum L. Valerio Flacco,
6 sorte provinciam Hispaniam citeriorem habuit exque ea triumphum deportavit. Ibi cum diutius
7 esset, P. Scipio Aricanus consul iterum (“per la seconda volta”), cuius in priori consulatu quaestor
8 fuerat, voluit eum de provincia depellere et ipse ei succedere, neque hoc per senatum eicere po-
9 tuit, quod tum Romani magis iure quam potentia rem publicam administrare malebant. Cato,
10 censor cum eodem Flacco electus, optime et severissime praefuit ei potestati. Nam et in complures
11 nobiles et in ditiores viros animadvertit et plurimas res novas in edictum addidit, qua re luxuria
12 reprimeretur, quae iam tum incipiebat pullulare. Usque ad extremam aetatem ab adulescentia
13 rei publicae causa suscipere inimicitias non destitit et virtutum laude crevit. Cupidissimus litte-
14 rarum fuit et artes liberales discere voluit; quarum studium etsi senior arripuerat, tamen maxi-
15 mum progressum fecit ita, ut diicillime reperiri possit neque de Graecis neque de Italicis rebus,
16 quod ei fuit incognitum.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
19 PRONOMI E AGGETTIVI
UNITÀ Improbe Amor... Pronomi Menenio Agrippa
INTERROGATIVI
1 I pronomi, aggettivi e avverbi interrogativi [▶ MANUALE 14.5-7]
quis?, quid? chi, che cosa?
Singolare Plurale
Maschile/Femminile Neutro Maschile/Femminile Neutro
Nom. quis quid qui quae
Gen. cuius cuius (rei) quorum quorum (quarum rerum)
Dat. cui cui (rei) quibus quibus (rebus)
Acc. quem quid quos quae
Abl. quo quo (qua re) quibus quibus (rebus)
■ Nei casi obliqui del neutro in età classica sono preferite le forme dell’aggettivo concordate con
il sostantivo res.
■ L’aggettivo interrogativo qui?, quae?, quod? “che?”, “quale?” si declina come il pronome relativo
qui, quae, quod. [▶ Unità 15]
■ Dal pronome quis?, quid?, come dall’aggettivo qui?, quae?, quod?, mediante l’aggiunta del suisso
-nam e dei preissi ec- e num-, derivano:
– quisnam?, quidnam? (cuiusnam ecc.) “chi mai?, che cosa mai?”/quinam?, quaenam?, quodnam,
(cuiusnam ecc.) “che/quale mai”?
– ecquis?, ecquid? “forse qualcuno?, forse qualcosa?; chi mai?, che cosa mai?”/ecqui?, ecquae?, ec-
quod? “forse alcuno?, forse qualche?; che/quale mai?”
– numquis?, numquid? “forse qualcuno?, forse qualcosa?”/numqui?, numquae?, numquod? “forse
alcuno?, forse qualche?”
■ Accanto a cum quo? e a cum quibus? si registrano le forme quocum? e quibuscum? “con chi”.
■ Quando il pronome interrogativo è seguito dal genitivo del pronome personale di 1a pers. (noi) e
di 2a pers. (voi), questo assume la forma del partitivo: quis nostrum/vestrum?
■ Il pronome quis?, quid? e l’aggettivo qui?, quae?, quod? possono essere usati anche in frasi escla-
mative
Quibus consevimus agros! Per chi abbiamo coltivato i campi!
uter?, utra?, utrum? chi/quale dei due?, quale delle due cose?
Singolare Plurale
Maschile Femminile Neutro Maschile Femminile Neutro
Nom. uter utra utrum utri utrae utra
Gen. utrīus utrīus utrīus utrorum utrarum utrorum
Dat. utri utri utri utris utris utris
Acc. utrum utram utrum utros utras utra
Abl. utro utrā utro utris utris utris
● Il pronome uter?, utra?, utrum? può essere seguito dal genitivo partitivo
Uter vestrum hoc fecit? Chi di voi due ha fatto questo?
● Come aggettivo concorda con il sostantivo
Uter exercitus proligatus est? Quale dei due eserciti fu sconitto?
■ Le interrogative indirette dipendono da verbi che appartengono all’area del “dire”, “chiedere”, “sa-
pere”, “rilettere” e hanno sempre il verbo al congiuntivo secondo la consecutio temporum.
Tempo reggente Rapporto temporale Tempo interrogativa Esempio
subordinata/reggente (al congiuntivo)
Sostantivi e aggettivi nota, ae, f. nota, marchio, segno haerĕo, es, haesi, haesum, ēre
cliens, entis, m. cliente patrōnus, i, m. patrono stare attaccato, incalzare
custos, custōdis, m. custode, pocŭlum, i, n. coppa, tazza iungo, is, iunxi, iunctum, ĕre
guardiano solus, a, um solo unire, congiungere
elŏquens, entis eloquente sponte (da spons, spontis) per propono, is, posŭi, posĭtum, ĕre
indicĭum, ii, n. denuncia, indizio volontà, spontaneamente porre davanti, proporre, esporre
iudex, ĭcis, m. giudice (sponte mea di mia volontà) subĭgo, is, subēgi, subactum, ĕre
iugum, i, n. giogo sottomettere, vincere
libīdo, ĭnis, f. piacere, desiderio Verbi uro, is, ussi, ustum, ĕre bruciare
machina, ae, f. macchina, congegno convenĭo, is, veni, ventum, ire
magnitūdo, ĭnis, f. grandezza, riunirsi, convenire
importanza
ATTENZIONE Distinguere fra quid? “che cosa?” (quid vis? “che cosa vuoi?”) e quid? “perché?” (quid venisti?
“perché sei venuto?”).
1. Utrius consulis fama est maior et clarior? 2. Quis vestrum pro patria pugnare vult? 3. Cur me
pepulisti? Quem mihi anteposuisti? 4. Quam multos hostes Caesar cepit in Gallia? 5. Quid pa-
rentes tuos contemnis? Quid vis? 6. Quibus viribus et per quot milites pugnam vicerunt? 7. Ubi
est rater tuus? Quam vitam agit? 8. Quos viros meliores quam ilios tuos putas? 9. Cuiusnam pa-
ter est ille quem aliorum hominum ilii semper laudant? Quibus rebus sic existimatur? Qualis vir
est! 10. Apud urbis portas excubiae peregrinum interrogant: “ Quis es, in qua urbe vivis, unde venis,
quo contendis?”.
5 Traduci le seguenti brevi frasi interrogative dirette semplici, introdotte da particelle interroga-
tive, chiarendo se presuppongono una risposta incerta, affermativa o negativa.
ESEMPIO Nonne Marcus pulcher et magnus erat? ➞
Non è forse vero che Marco era bello e grande? ➞ risposta affermativa
1. Lucretiamne ilius tuus amavit? 2. Nonne Remus prior quam Romulus volucres in caelo vi-
dit? 3. Num Romulus tyrannus fuerat et magna crudelitate Romae regnaverat? 4. Nonne putas Cae-
sarem meliorem quam Pompeium? 5. Num strenui viri vitam turpem morti clarae malent? 6. Visne
mecum Romam venire? 7. Nonne anseres Urbem servaverunt cum Galli eam obsiderent? 8. Num
Athenis mulieres ab hominibus existimabantur? 9. Nonne audiverunt? Num surdae sunt? 10. Die
statuta legatine venient ut pacem petant? Num illis idem habere possumus?
mia iglia? La giudichi forse indegna del tuo amore e della tua fedeltà? 4. Non è forse vero che Cice-
rone fu l’oratore migliore fra quelli che vissero durante la repubblica?
8 Riconosci i due membri dell’interrogativa, sottolineando in blu il primo, in rosso il secondo, poi
traduci.
ESEMPIO De philosophia magisterne meus sapientior est an tuus? ➞
Riguardo alla ilosoia è più sapiente il mio maestro o il tuo?
1. Athenis maxima laus a populo hemistocli data est an Pericli? 2. Utrum patri an matri ilia
amores suos secreto aperiet? 3. Servi servaeque dominone libentius oboediebant an dominae, domi-
num an dominam libentius colebant? 4. Utrum homines amatis qui vitam humilem sed honestam
agunt an qui claram sed turpem? 5. Salutine populi an famae suae milites contra hostes pugnaturi
sunt? 6. Parentes diligunt ilios qui parent an liberos quos semper propter eorum incuriam reprehen-
dere debent?
9 Dopo aver sottolineato in blu il primo membro dell’interrogativa e in rosso il secondo, traduci
le seguenti interrogative dirette, usando le tre possibili soluzioni.
ESEMPIO I cittadini stavano per deliberare riguardo alla tregua o alla guerra? ➞
Cives deliberaturi erant utrum de indutiis an de bello? ➞ de indutiisne an de bello?
➞ de indutiis an de bello?
1. Ti informarono della morte di tuo padre o la scopristi di persona? 2. È meglio perdere la vita
per gli altri o conservarla? 3. La scelta migliore è perdonare, punire o educare colui che ha com-
messo una colpa?
1.Utrum invides carniici tuo an parcis? (Seneca) 2. Corinthiis bellum indicamus an non? (Cice-
rone) 3. Utrum ea res ad opem an ad calamitatem clientium atque hospitum valere debebat? (Cice-
rone) 4. Oderunt (“odiano”) di homines iniuros. Egone an ille iniurie facimus? (Nevio) 5. Est ef-
icacius ad rectam vitam bene institui an feliciter nasci (“nascere”)? (da Plinio il Giovane) 6. Uter
tandem rex est, isne cui innocentes homines non resistunt, an is qui calamitosos non deserit? (Cice-
rone) 7. Si illa mulier virum meliorem habet quam tu habes, utrum tuum virum malis an illius?
(da Quintiliano) 8. Furorne caecus vos rapit an vis acrior an culpa? Responsum date. Tacent et albus
pallor ora inicit mentesque perculsae stupent. (da Orazio)
Ricevuto dal senato di Roma, il principe africano Aderbale ricostruisce la vicenda della propria fami-
glia con un lungo discorso e, con una serie di domande, cerca di mettere in cattiva luce agli occhi degli
alleati romani la igura di Giugurta, nei cui confronti Roma manteneva un atteggiamento di eccessiva
tolleranza. [▶ p. 91]
1 “Pater nos duos ratres reliquit, tertium Iugurtham beneiciis suis putavit coniunctum nobis. Al-
2 ter eorum necatus est, alterius ipse ego manus impias vix efugi. Quid agam? aut quo potissimum
3 infelix adcedam? Generis praesidia omnia extincta sunt. Nunc ego vero exul patria, solus atque
4 omnium honestarum rerum egens, quo adcedam aut quos appellabo? Nationesne an reges, qui
5 omnes familiae nostrae ob vestram amicitiam infesti sunt? An quis erga nos misericordiam habere
6 potest, qui aliquando vobis hostis fuit? Postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscripti, ut
7 coleremus populum Romanum, non societates, non foedera nova acciperemus. Virtute ac dis vo-
8 lentibus magni estis et opulenti, omnia secunda et oboedientia sunt. Frater animo meo carissime,
9 non regnum sed fugam, exilium, egestatem et omnes has quae premunt aerumnas cum anima
10 simul amisisti. At ego infelix, in tanta mala praecipitatus ex patrio regno, rerum humanarum spec-
11 taculum praebeo; incertus sum: quid agam, tuasne iniurias persequar (“vendicherò”) ipse auxili
12 egens an regno consulam, cuius vitae necisque potestas ex opibus alienis pendet? Patres conscripti,
13 per vos, per liberos atque parentes vestros, per maiestatem populi Romani, subvenite mihi misero”.
(da Sallustio, I sec. a.C., Bellum Iugurthinum)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quale tono ti pare presenti il testo? Come giudichi le domande poste da Aderbale?
■ Qual è il destino dei igli di Micipsa, Aderbale e Iempsale?
■ Quali incertezze esprime Aderbale al termine del suo discorso?
Riconoscere, distinguere e tradurre le interrogative indirette sulla base dei rapporti temporali che regolano
la consecutio temporum
12 Analizza e traduci le seguenti frasi, indicando il rapporto temporale fra la reggente e l’interrogativa.
ESEMPIO Nescio quid cogitetis ➞ contemporaneità ➞ Non so che cosa voi pensiate.
a 1. Cognoscere volebam quid facturi essent. 2. Dubium est utrum pater meus vitam amiserit an
vulneratus sit. 3. Dubium erat qualem belli rationem dux probaret. 4. A magistro mater rogabat
iliisne esset desiderium litterarum an otium. 5. Ignoraverant sacerdotes quot munera deis et deabus
datura essent. 6. Quaesivi a patre tuo num mulierem meam vidisset et cognosceret.
ESEMPIO Ignoro quale dei due comandanti sia stato più valoroso ➞ anteriorità
➞ Ignoro uter dux magis strenuus fuerit.
b 1. Il popolo chiedeva chi avrebbe retto lo stato. 2. Edipo volle conoscere chi erano stati suo padre
e sua madre. 3. Il maestro interrogò il ragazzo su chi fosse Cesare e cosa avesse fatto. 4. Spesso chie-
diamo a noi stessi dove saremo domani e cosa faremo.
13 Traduci le seguenti frasi, poi trasformane il verbo reggente da tempo principale a storico e vice-
versa e, di conseguenza, muta i tempi verbali dell’interrogativa indiretta e delle altre subordinate.
ESEMPIO Ex te quaero malisne mecum an cum ratre tuo in montem salire.
➞ Ti chiedo se preferisci salire sulla montagna con me o con tuo fratello.
➞ Ex te quaerebam mallesne mecum an cum ratre tuo in montem salire.
1. Ignorabamus uter consul proelium commissurus esset an in castra milites reversurus esset. 2. Nes-
ciunt Athenasne ilii sui pervenerint an Corinthi manserint ut in otio vivant. 3. Dubium fuit uter
consulum rem publicam prodidisset et qui cives coniurationi favissent. 4. Indutiis factis, dux in in-
certo erat num cives consentirent et pacem probaturi essent. 5. Cum advenam viderim, ex eo quaero
unde sit, quo contendat et hospitiumne petat an non subsistet in urbe. 6. Ignoro quid cogitaveritis
cum ilium meum saucium videritis; cur de salute eius me non rogatis? 7. Ne omnis pecunia a nobis
perderetur, nos interrogabas quid facturi essemus et ubi nummos condere vellemus. 8. Semper du-
bius ero meliusne sit vitam securam an periculorum plenam malle et qualem vitam eligam. 9. Quia
lumen imbribus auctum erat, dux optaturus erat utrum statim an postero die id superaturus es-
set. 10. Senatus cognoscere voluit quis ex omnibus civibus contra hostes fuisset optimus et quis pessi-
mus et pavidissimus.
14 Traduci le seguenti frasi, poi trasforma le interrogative indirette in dirette e le dirette in indi-
rette, introducendo queste ultime con l’espressione che di volta in volta ti viene fornita.
1. Ignoro annusne novus omnibus populis pacem an bellum daturus sit.
2. Nesciunt homines quid aut quis mundum creaverit sed sciunt quis mundum regat.
3. Horrebam quemadmodum vos rumores de rei publicae exitu et imperii adventu accepturi essetis.
4. Vultisne Athenas nobiscum venire an Romae manere mavultis? (A vobis quaero)
5. Cur non certiorem fecistis ducem de hostium deditione? Quis ex vobis silentium optavit? (A vobis
quaero)
6. Mare caeruleum et placidum amas an montes nive candidos mavis? (Ignorabam)
7. Epulis confectis, num sunt mulieres quae servos adiuvabunt ut conclave detergeatur? (Dominus
quaerebat)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come distinguere qui, quae, quod aggettivo
interrogativo dal pronome relativo
ANALISI
Questo laboratorio ti aiuterà a riconoscere le funzioni di qui, quae, quod e a distin-
E TRADUZIONE guere quando siano usati in frase interrogativa e quando nella relativa.
In una frase del tipo Ricorda che la relativa prolettica potrebbe presentarsi
Quae puella tecum meam domum veniet? anche con l’anticipazione del nome concordato col
data la presenza del punto interrogativo non c’è al- pronome “Quem hominem vides, ille est clarissimus
cun dubbio che la forma quae sia un aggettivo inter- orator ex omnibus”, in tal caso gli elementi per ricono-
rogativo, concordato al nominativo singolare con scere la relativa sono la presenza dell’indicativo vides
puella. e l’assenza di un verbo che introduce l’interrogativa.
Il problema si pone quando qui, quae, quod vengo- Facciamo altri esempi.
no a trovarsi in una interrogativa indiretta. A questo Cives certiores faciebant iudices, de quibus magna
proposito ricordiamo che: fama erat.
a. il pronome sostituisce sempre un nome, quindi, Cives certiores faciebant iudices de quibus sceleribus
di norma, non è accompagnato da un nome a esso iudicaturi essent.
concordato; l’aggettivo, al contrario, è sempre ac- La principale nei due esempi è identica, varia invece la
compagnato da un nome concordato; dipendente. Nel primo esempio si nota la presenza di
b. l’interrogativa indiretta è introdotta da alcune quibus non accompagnato da alcun nome e si constata
precise categorie verbali: che il verbo erat è all’indicativo; nel secondo caso, in-
■ verbi che esprimono una richiesta, una domanda vece, quibus è seguito dal sostantivo sceleribus e il verbo
(quaero, rogo, interrogo ecc.); è al congiuntivo (essent); pertanto la prima è una rela-
■ verbi che esprimono un’afermazione, un annuncio, tiva, la seconda un’interrogativa indiretta; ecco le tra-
una spiegazione (dico, respondeo, certiorem facio); duzioni:
■ verbi che esprimono conoscenza, non conoscenza, “I cittadini informavano i giudici, riguardo ai quali
dubbio, ricordo (intellego, nescio, ignoro, dubito); grande era la fama (= la cui fama era grande)”.
■ verbi che esprimono un pensiero (cogito, conside- “I cittadini informavano i giudici riguardo a quali
ro, opto ecc.). delitti avrebbero giudicato”.
Inoltre ricordiamo che la proposizione relativa può Un ultimo esempio.
avere sia l’indicativo (relativa propria) sia il congiun- Duces milites suos conirmaverunt qui bellum vir-
tivo (relativa impropria), mentre l’interrogativa indi- tute et animo renovarent.
retta ha sempre il congiuntivo. Duces milites suos certiores fecerunt in quos hostes
Consideriamo le seguenti frasi come esempi. impetum facturi essent.
Quem vides, ille homo est clarissimus orator ex om- In entrambi i casi siamo in presenza di una subordina-
nibus. ta con il congiuntivo; pertanto in tale situazione l’ar-
Ignoro quem hominem clarissimum oratorem ex gomento del modo verbale non può esserci d’aiuto;
omnibus putes. valutiamo allora come nella prima frase qui sia prono-
Nel primo caso noto la presenza di quem seguito me, in quanto non accompagnato da un nome, men-
da un indicativo presente vides; nel secondo veri- tre nella seconda quos sia aggettivo concordato con
fico la presenza di un verbo che esprime mancata hostes; inoltre nel secondo caso è presente una forma
conoscenza (ignoro), la concordanza quem homi- verbale che può essere seguita da una interrogativa in-
nem e la presenza del congiuntivo presente di 2a diretta. Nel primo esempio il congiuntivo può essere
pers. sing. putes: la prima frase è una relativa pro- spiegato come verbo di una relativa impropria, di va-
lettica (quem anticipa infatti ille homo) e si tradu- lore inale. Traduciamo le frasi:
ce “Quell’uomo, che vedi, è il più famoso oratore “I comandanti rinvigorirono i loro soldati ainché
fra tutti”; la seconda è invece una interrogativa essi con valore e coraggio riprendessero la guerra”.
indiretta e si traduce “Non so quale uomo tu ri- “I comandanti informarono i loro soldati contro
tenga il più famoso oratore fra tutti”. quali nemici stavano per muovere l’attacco”.
Veriica delle competenze nostrum miserunt, qui eum de rebus adversis certiorem
Nelle seguenti frasi riconosci le relative proprie, le facerent. (...........................) 6. Romanis incertum erat
improprie e le interrogative indirette, speciicandolo qui socii et qui hostes inter nationes externas habuis-
negli spazi fra parentesi, poi traduci. sent. (.................................) 7. Cogitate quod periculum
vobis sit et quam salutem sperare possitis. (....................
1. Non intellego quod exemplum de integritate tua ...................) 8. Quod nix multa erat, quod iter malle
proponere possis. (...........................) 2. Magister noster melius esset nesciebant. (...........................) 9. Quos iu-
magna severitate nos docet quos sapientes doctosque fa- venes amant, eos senes patientia et severitate educant.
ciat. (...........................) 3. Senatus, quem cives colunt, (...........................) 10. Diligite iuvenes, qui vos amicos
rem publicam administrat et servat. (..........................) putent et vobis auxilium dent. (...........................).
4. Quam malum resecturi estis, in illa multa matura
mala sunt. (...........................) 5. Galli legatos ad ducem
1 Fortasse requiris quis sit mors. Otium sine litteris mors est et hominis vivi sepultura. Quid deinde
2 prodest secessisse? Quae latebra est in quam non intrat metus mortis? Quacumque te abdideris,
3 mala humana circumstrepent. Philosophia est inexpugnabilis murus, quem fortuna multis ma-
4 chinis non diruit. In insuperabili loco stat animus qui externa deseruit; non habet, ut putamus,
5 fortuna longas manus; itaque, quantum possumus, ab illa resiliamus. Faciet autem animum ir-
6 mum adsidua meditatio, si contra mortem te praeparaveris. Zenon noster dixit: “Nullum malum
7 gloriosum est; mors autem gloriosa est; mors ergo non est malum”. Non facile tibi dicam utrum
8 ineptior fuerit qui hac interrogatione iudicavit mortis metum extinguere, an qui hoc refellere
9 temptavit. Num paupertas laudatur, num exilium? Laudatur non paupertas, sed ille quem pau-
10 pertas non summittit; laudatur non exilium, sed ille qui forti vultu in exilium ivit (“andò”); nemo
11 (“nessuno”) mortem laudat, sed eum cuius mors ante subduxit animum quam conturbavit. Om-
12 nia ista per se non sunt honesta nec gloriosa, sed quidquid virtus tractavit honestum et gloriosum
13 facit. Interest (“importa”) utrum malitia illis an virtus manum admoverit; mors enim illa quae in
14 Catone gloriosa est in Bruto turpis est. Mors malum an bonum est? Ipsa nec malum est nec bonum;
15 mors honesta est per illud quod honestum est, id est (“cioè”) virtus et animus externa contemnens.
(da Seneca, I sec. d.C., Epistulae morales ad Lucilium)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Qual è l’unico baluardo al timore della morte?
■ Quale giudizio dà Seneca sull’affermazione di Zenone?
■ Con quale giudizio si chiude il brano?
4 L’imperativo negativo
17 Traduci le seguenti frasi, poi trasformane l’imperativo negativo nelle altre due forme.
ESEMPIO Noli me tangere, ne manus tuae sanguine meo foedentur.
TRADUZIONE Non mi toccare, ainché le tue mani non si sporchino del mio sangue.
TRASFORMAZIONE Ne me tetigeris - Ne me tangas
1. Ne quaesiveris utrum sis dives an pauper, sed laetusne an infelix! 2. Ne pareatis sceleratorum ho-
minum ordinibus, sed illis parentum vestrorum, qui vos amant! 3. Nolite victoriam celebrare ni-
mio triumpho, quia superbia etiam viros sapientes pessum dat! 4. Pater mi, si ilium iustum vis, ne
inhonesta lucra petiveris sed honestatem semper existima! 5. Noli res tam turpes agere ut omnibus
familiaribus tuis pessimam famam pares! 6. Cum ilium tuum obiurges, ne severior fueris at parce
(+ dat.) illi; qui semper misericordiae tuae memoriam servabit.
18 Traduci nei tre modi possibili gli imperativi negativi contenuti nelle seguenti frasi.
ESEMPIO Non dite parole vuote! ➞ Nolite dicere/Ne dixeritis/Ne dicatis verba vacua!
1. Non essere stolto e non agire senza una rilessione riguardo a ciò che stai per fare! 2. Sebbene tu sia
un ragazzo, non disprezzare mai un anziano e rispetta sempre i suoi consigli! 3. Non tradite lo stato
per non essere traditi dai vostri cittadini, quando la situazione sarà in pericolo.
RICORDA Posto nel secondo membro di una interrogativa indiretta disgiuntiva necne
corrisponde a “o no”: Quaerimus sintne dii necne. Chiedamo se gli dèi esistano o no.
Il brano è ambientato a Canne, città dell’attuale Puglia, nel 216 a.C., durante la seconda guerra punica:
l’esercito romano è ormai allo sbando e in balia dei Cartaginesi, guidati da Annibale. Uno dei due consoli,
Lucio Emilio Paolo, vista la situazione tragica e irrecuperabile, sceglie di morire sul campo insieme ai suoi
uomini, evitando di dover affrontare, in caso di salvezza personale, le conseguenze di una pesantissima
sconitta. [▶ p. 85]
1 Cn. Lentulus tribunus militum cum praetervehens equo sedentem in saxo cruore oppletum con-
2 sulem vidisset, “Luci Aemili” dixit, “quem unum insontem culpae cladis hodiernae dei respicere
3 debent, cape hunc equum, dum et tibi vires supersunt et comes ego te tollere possum ac protegere.
4 Ne funestam hanc pugnam morte consulis feceris; etiam sine hoc luctus multus est: ne addide-
5 ris lacrimas lacrimis.” Ad ea consul: “Tu quidem, Cn. Corneli, macte virtute esto; sed exiguum
6 tempus, ut e manibus hostium evaderet, ne absumpseris. Fuge, persuade publice patribus ut (ut
7 ... muniant “a fortiicare”) urbem Romanam muniant. Ne obstiteris ne (“che”) ego in hac clade
8 militum meorum exspirem; ne aut reus iterum e consulatu sim aut accusator collegae exsistem, ut
9 alieno crimine innocentiam meam protegam.” Haec eos agentes prius turba fugientium civium,
10 deinde hostes oppresserunt; consulem ignorantes quis esset obruerunt telis, Lentulum in tumultu
11 abripuit equus. Tum undique efuse fugiunt; in minora castra, in maiora, in vicum ipsum Can-
12 nas perfugerunt; consul alter Venusiam perfugit.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condı̆ta)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico del potere
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 296]
Al termine di un importante processo politico, che nel 62 a.C. vide imputato Lucio Murena al quale era sta-
to sottratto il consolato con l’accusa di corruzione, Cicerone rivolge ai giudici la richiesta di restituire al suo
cliente la carica, cercando di toccare il cuore dei presenti con precisi riferimenti alla vita, alla famiglia, alla
dignità del suo assistito e al dramma dell’esilio, al quale Murena rischia di andare incontro.
1 Ita vos L. Murena, iudices, orat atque obsecrat, si iniuste neminem (“nessuno”) laesit, si nullius
2 (“di nessuno”) aures voluntatemve violavit, sit apud vos modestiae locus, sit demissis hominibus
3 perfugium, sit auxilium pudori. Quaero a vobis utrum spoliatio consulatus neglegentiam an mag-
4 nam misericordiam habere debeat, iudices; una enim eripiuntur cum (“insieme con”) consula-
5 tu omnia. Si hunc vestris sententiis adlixeritis, quo se Murena miser vertet? domumne? ut eam
6 imaginem clarissimi viri, parentis sui, quam paucis ante diebus laureatam in sua gratulatione
7 conspexit, eandem deformatam ignominia lugentemque videat? An ad matrem quae misera sol-
8 licita est ne (“di”) eundem paulo post spoliatum omni dignitate conspiciat? Sed quid eius matrem
9 aut domum appello quem nova poena legis et domo et parente et omnium suorum consuetudine
10 conspectuque privat? Ibit (“andrà) igitur in exsilium miser? Quo? ad Orientesne partes in quibus
11 annos multos legatus fuit an se in contrariam partem terrarum abdet? Quae si acerba, si misera,
12 si luctuosa sunt, si alienissima a mansuetudine et misericordia vestra, iudices, conservate populi
13 Romani beneicium, ne virum laude dignum contempseritis, reddite rei publicae consulem, da-
14 te hoc ipsius pudori, date patri mortuo, date generi et familiae, date etiam Lanuvio, municipio
15 honestissimo, quod in hac tota causa requens maestumque vidistis.
(da Cicerone, I sec. a.C., Pro Murena)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il potere:
limiti e accordo
CIVILTÀ
divino
[▶ LESSICO p. 294]
Il potere distribuito ■ Della suddivisione del potere a Roma, parla lo storico greco Polibio
(200-118 a.C. ca.), il quale trascorse svariati anni nell’Urbe ed ebbe modo di osservare di-
rettamente il funzionamento della sua macchina politico-costituzionale. Secondo Polibio
Statuetta in bronzo di
littore, I secolo a.C.-
I secolo d.C. Londra, British
Museum.
I lictores erano un gruppo
di guardie con il compito
di proteggere i più alti
magistrati. Essi
camminavano in ila davanti
ai consoli, ai pretori e ai
dittatori e portavano con
sé i fasces, fasci di verghe
legate insieme con dentro
una scure, che costituivano
il simbolo dell’imperium.
Palladio trafugato da
Troia ad opera di Ulisse
e Diomede, I secolo
d.C. Sperlonga, Museo
Archeologico.
Il furto della statua di
Pallade Atena da parte di
Ulisse e Diomede durante
la guerra di Troia fu
considerato una delle cause
della sconitta troiana.
(Storie, libro VI), la Roma repubblicana coniugava insieme tutte e tre le forme di governo,
in un sistema ‘misto’: la monarchia era rappresentata dai consoli, l’oligarchia dal senato, e
inine la democrazia dalle assemblee popolari.
La forma di governo ‘misto’ era ritenuta migliore rispetto alle altre forme perché la
presenza di tutti e tre i principi garantiva compattezza e stabilità al sistema.
Gli dèi e il potere ■ Tra la ine del III e gli inizi del II secolo a.C. Roma aveva conqui-
stato l’egemonia mondiale, estendendo il proprio dominio prima sull’Italia e poi sul Me-
diterraneo. I Romani elaborarono la convinzione che un simile successo fosse il frutto del
favore degli dèi, i quali li premiavano per la loro grande devozione. In questa prospettiva, le
vittorie militari rappresentavano il segno tangibile di una situazione di accordo con il mon-
do divino, che occorreva in ogni modo preservare per la continuità del potere. A questo
proposito esisteva una tradizione secondo cui nell’Urbe erano presenti degli oggetti sacri,
ANIMAZIONE i cosiddetti pignora imperii: essi costituivano una «garanzia» (pignus) di questo potere
I simboli del potere
(imperium), che il popolo romano otteneva per mezzo del sostegno dei numi.
Tra questi oggetti iguravano, per esempio: lo scudo bronzeo, a forma di otto (ancile), ca-
duto dal cielo ai piedi del re Numa Pompilio e custodito dai Salii, sacerdoti di Marte;
la quadriga ittile presa come bottino di guerra a Veio; e il Palladio, la statua di legno
raigurante Pallade, che l’eroe Diomede aveva portato in Italia da Troia e poi aveva
donato ad Enea.
Veriica delle competenze
Nella scheda sono ricordati tre pignora imperii, ma nelle in totale sette). Con l’aiuto di un dizionario enciclopedico
testimonianze antiche ne sono indicati anche altri (il Ser- che tratti di antichità classiche, individua almeno altri due
vio Danielino, nel Commento a Eneide, VII, 188, ne conta oggetti a cui i Romani attribuivano tale particolare valore.
20 PRONOMI E AGGETTIVI
UNITÀ Suus rex reginae placet Voces mediae Le oche del Campidoglio
INDEFINITI (I)
1 L’indeinito quis, quid e i suoi composti [▶ MANUALE 15.1]
■ Per comodità riportiamo per esteso la declinazione del pronome alĭquis, alĭquid
alĭquis, alĭquid qualcuno, qualcosa
Maschile/Femminile Neutro Maschile/Femminile Neutro
Nom. alĭquis alĭquid alĭquī alĭquă
Gen. alĭcuius alĭcuius rei alĭquōrum alĭquārum rerum
Dat. alĭcui alĭcui rei alĭquĭbus alĭquĭbus rebus
Acc. alĭquem alĭquid alĭquos alĭquă
Abl. alĭquō alĭquā re alĭquĭbus alĭquĭbus rebus
■ Altro pronome-aggettivo indeinito, non composto di quis, quid ma riportabile all’area inde-
inita di “una certa quantità” è plerīque, pleraeque, plerăque (pronome-aggettivo) “i più”, “la
maggior parte di” che si declina come un aggettivo della 1a classe + il suisso invariabile -que
Plerīque hostes capti sunt. La maggior parte dei nemici fu catturata (plerīque = aggettivo).
Plerīque eorum capti sunt. La maggior parte di loro fu catturata (plerīque = pronome).
quilibet, quaelibet,
quodlibet (agg.) “qualsiasi”
Sostantivi e aggettivi pagus, i, m. villaggio incĭdo, is, cĭdi, ĕre cadere dentro,
cohors, tis, f. coorte (decima parte ripa, ae, f. riva capitare (da cado)
di una legione) procedo, is, processi, processum, ĕre
cunctus, a, um tutto intero (al Verbi andare avanti, avanzare,
plurale “tutti quanti”) concēdo, is, cessi, cessum, ĕre procedere
egregius, a, um eccellente, fuori ritirarsi (intr.), concedere (tr.) reverto, is, reverti, reversum, ĕre
del comune, insigne consīdo, is, sēdi, sēssum, ĕre ritornare
error, ōris, m. l’andare qua e là, acccamparsi, stabilirsi viŏlo, as, āvi, ātum, āre far
incertezza, errore erro, as, āvi, ātum, āre vagare, violenza, violare
formosus, a, um bello, di sbagliare
bell’aspetto exercĕo, es, exercŭi, exercĭtum, ēre Parti invariabili
multitūdo, ĭnis, f. moltitudine, esercitare, dar prova di item allo stesso modo (avverbio)
folla fero, fers, tuli, latum, ferre procul lontano (avverbio)
opinĭo, ōnis, f. congettura, portare, sopportare
opinione
1 Declina nel caso, nel genere e nel numero indicati, utilizzando i vari pronomi e aggettivi indeiniti.
2 Nelle seguenti frasi sottolinea con una linea continua gli aggettivi, con una linea tratteggiata i
pronomi indeiniti; precisa se le frasi siano affermative, negative o ipotetiche, poi traduci.
ESEMPIO Aliquem inter amicos tuos dilexi. ➞ frase affermativa ➞ Amai qualcuno fra i tuoi amici.
1. Si quid inveniri potest quod salutem urbi det, si quis vir est qui cives defendat, nobis auxilium ne
deneget. 2. Quispiam me iniquum dicet, sed num quis vilem me dicere poterit? 3. Plerosque meliores
quam te multi iudicant, nonnullos formosiores, sed num quem fortiorem cognoscunt? 4. Aliquos ami-
cos exspectabam, sed ne ullus quidem venit; solum vidi quendam, qui nocte deambulabat. 5. Romani
proelium non virtute sed artiicio quodam et nonnullis dolis vicerunt; hostium plerosque interfece-
runt. 6. Nisi quis vestrum domum meam venerit, tristis mihi erit dies festivus.
xandro minus quam multitudo militum defuit. (Curzio Rufo) 5. Iniuriae sunt, quae aut pulsatione
corpus aut convicio aures aut aliqua turpitudine vitam cuiuspiam violant. (Cicerone) 6. Est genus
quoddam hominum, quod Hilotae vocatur, quorum magna multitudo agros Lacedaemoniorum
colit. (Nepote) 7. De hemistoclis morte multis modis apud plerosque scriptum est, sed nos eundem
potissimum hucydidem auctorem probamus. (Nepote) 8. Cuius cognito consilio Caesar rustra die-
bus aliquot consumptis, ne reliquum tempus amittat, infectis iis quae agere destinaverat, in ulte-
riorem Galliam pervenit. (Cesare) 9. Dextrum cornu eius rivus quidam impeditis ripis muniebat;
quam ob causam cunctum equitatum, sagittarios funditoresque omnes sinistro cornu obiecerat. (Ce-
sare) 10. Cum aliquamdiu in colloquio fuissent et diverse discessissent iamque procul Datames abes-
set, Mithridates, priusquam ad suos perveniret, ne quam suspicionem pareret, in eundem locum venit
atque ibi resedit Datamemque revocavit. (Nepote)
Le scorrerie di alcune tribù germaniche hanno sospinto verso sud-ovest alcune popolazioni galliche, che a
loro volta si sono riversate sul conine del territorio già controllato da Roma. Sollecitato dai capi di alcune
di queste tribù, Cesare coglie l’occasione per intervenire, ergendosi a difensore dei Galli contro Ariovisto
e i suoi Germani (58 a.C.). Il condottiero romano e quello germanico si studiano, osservano attentamente
le strategie e le forze belliche e numeriche dell’avversario, si preparano a sfruttare a proprio vantaggio le
proprie potenzialità, la natura del luogo, il valore dei propri uomini. [▶ p. 89]
1 Eodem die Ariovistus castra promovit et longe a Caesaris castris sub monte consedit. Postridie eius
2 diei praeter castra Caesaris suas copias traduxit et longe ultra eum castra fecit eo consilio ut (eo consi-
3 lio ut rumento commeatuque ... Caesarem intercluderet “con l’intento di impedire che Cesare rice-
4 vesse il grano e il rifornimento) rumento commeatuque, qui ex Sequanis et Haeduis supportaretur
5 (traduci all’indicativo), Caesarem intercluderet. Ex eo die dies continuos quinque (“cinque”) Cae-
6 sar pro castris plerasque ex suis copiis produxit et aciem instructam habuit, ut ei ulla potestas non
7 deesset. Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestri proelio cotidie contendit.
8 Genus hoc erat pugnae quo se Germani exercuerant: multi equites erant, nonnulli numero pedites
9 velocissimi ac fortissimi, quos ex omni copia singuli singulos suae salutis causa delegerant; cum his
10 in proeliis erant, ad hos se equites recipiebant; hi, si quid erat durius, concurrebant; si qui graviore
11 vulnere accepto equo deciderat, circumsistebant; si quo (avverbio) necesse erat longius decedere aut
12 celerius recipere, tanta erat horum exercitatione celeritas, ut plerique iubis equorum sublevati cur-
13 sum adaequarent. Caesar castris idoneum locum delegit acieque triplici instructa ad eum locum
14 venit. Cum omni equitatu Ariovistus misit copias, quae nostros terrerent.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
5 Traduci in base alle indicazioni che ti vengono fornite e usando sia quisque sia unusquisque.
ESEMPIO propter unumquemque populum ➞ aggettivo ➞ a causa di ciascun popolo
a 1. apud quamque urbem 2. per quodque mare 3. quidque 4. uniuscuiusque spei causa 5. in quem-
libet hostem 6. quoque anno et unoquoque mense 7. quibuslibet temporibus 8. a quavis parte 9. per
unumquemque legatum 10. ob unumquemque.
ESEMPIO a ciascun maestro ➞ aggettivo ➞ cuique - unicuique magistro
b 1. ciascuna ferita (acc.) 2. ciascun mese (acc.) 3. a causa di ciascuna tribù 4. da ognuno (agen-
te) 5. da ogni guerra (causa eiciente) 6. ogni (nom. n.).
6 Nelle seguenti frasi sottolinea una volta gli aggettivi, due volte i pronomi indeiniti, poi traduci.
ATTENZIONE Gli aggettivi quisque, quaeque, quodque e unusquisque, unaquaeque, unumquodque oltre
a “ciascuno”, signiicano “ogni”, come l’aggettivo ad altissima frequenza omnis, e, ma, mentre gli indeiniti
conservano il loro valore distributivo (si riferiscono cioè agli elementi di un insieme uno a uno), omnis, e
si riferisce all’insieme nella sua globalità (di qui il suo valore di “tutti” accanto a quello di “ogni”).
rum unicuique, cum processit, oblivio. (Seneca) 11. Interea unamquamque turmam, manipulum,
cohortem temptabam quid facere posset; proeliis levibus spectabam eiusmodi quisque esset. (Cato-
ne) 12. Erat non oppidum, non praesidium quod se armis defenderet, sed in omnes partes dispersa
multitudo. Ubi cuique aut valles abdita aut locus silvestris aut palus impedita spem praesidii aut
salutis aliquam dabat, consederat. (Cesare) 13. Atque in castris Curionis magnus omnium incessit
timor animis; is variis hominum sermonibus celeriter augetur. Unusquisque enim opiniones inge-
bat, et ad id, quod ab alio audierat, sui aliquid timoris addebat. (Cesare) 14. Ipse enim se quisque
diligit, non ut aliquam a se ipse mercedem exigat caritatis suae, sed quod per se sibi quisque carus est.
(Cicerone) 15. Hoc spectaculo accensi dextra laevaque ante se quisque proelium cient; stant Samnites,
quamquam plura accipiunt quam faciunt vulnera. (da Livio)
9 Traduci le seguenti forme del verbo fero, poi volgile al plurale o al singolare, mantenendo inal-
terata la persona.
1. tulerim 2. tuleram 3. tulerint 4. latus sit 5. lati essetis 6. ferrer 7. tulisti 8. ferentur 9. fereban-
tur 10. ferenti 11. ferunt 12. latae 13. fertis 14. fertur 15. tulero.
10 Traduci le seguenti forme del verbo fero, poi volgile al passivo o all’attivo, mantenendo inalte-
rata la persona.
1. fers 2. latum esse 3. ferent 4. lata sim 5. tulero 6. ferimur 7. tulissemus 8. ferebaris 9. ferre 10. latus
eris 11. ferebamus 12. feramini 13. lata sint 14. feres 15. ferrent.
ATTENZIONE Fero è un verbo di grande frequenza che dal suo signiicato primo di “portare”, sviluppa
diverse accezioni: “sopportare” , “produrre” e “tramandare”. Nella forma rilessiva se ferre e passiva ferri,
il verbo assume spesso il signiicato di “dirigersi, “muoversi”, “spostarsi”:
Omnes qui arma ferre poterant, convocati sunt. Furono convocati tutti quelli che potevano portare le armi.
Servi iniurias nimias aegre ferunt. (Catone) Gli schiavi mal sopportano le ofese eccessive.
Fert Britannia aurum et argentum. (Tacito) La Britannia produce oro e argento.
Rhenus citatus fertur. (Tacito) Il Reno scorre veloce.
1. Cum tibi etiam tum cervices doluerint, non possum aequo animo ferre neque sane volo aut debeo.
(Frontone) 2. Romulum Remumque repertos apud arborem Faustulus regii gregis pastor tulit in ca-
sam atque educavit. (Floro) 3. Fratres arvales dicti sunt qui sacra publica faciunt propterea ut ruges
ferant arva. (Varrone) 4. Atheniensium res gestae, sicut ego aestimo, satis amplae magniicaeque fue-
runt, verum aliquanto minores tamen quam fama feruntur. (Sallustio) 5. Postquam Cato adsedit,
consulares omnes itemque senatus magna pars sententiam eius laudant, virtutem animi ad caelum
ferunt, alii alios increpantes timidos vocant. (Sallustio) 6. Sunt autem pauca verba quae magis per
anomaliam dicuntur, ut fero fers, volo vis, sum es. (Palemone)
7. Quibus rebus perturbatis nostris novitate pugnae tempore opportunissimo Caesar auxilium tu-
lit. Namque eius adventu hostes constiterunt, nostri se ex timore receperunt. (Cesare) 8. Ex multis
audiebam quam fortiter sapienterque ferres iniuriam temporum quamque te vehementer recrearet
conscientia factorum et consiliorum tuorum. (da Cicerone) 9. Draco Atheniensis vir bonus multaque
prudentia existimatus est iurisque divini et humani peritus fuit. Is Draco leges, quibus Athenienses se
regerent, primus omnium tulit. (Gellio) 10. Pro di immortales! quem ego hominem accuso? de quo
vos sententiam per tabellam feretis? (Cicerone) 11. Catilina polliceri (“prometteva”) tabulas novas,
proscriptionem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellum atque libido
victorum fert. (Sallustio)
1 Ea quidem quae dixi de Caesare deque eius exercitu iam diu nota sunt nobis. Virtute enim ad-
2 mirabili Caesaris constantiaque militum veteranorum legionumque earum quae optimo iudi-
3 cio auctoritatem nostram, libertatem populi Romani, virtutem Caesaris secutae sunt (“hanno
4 seguito”), a cervicibus nostris est depulsus Antonius. Sed haec, ut dixi, superiora fuerunt: hoc
5 vero recens edictum D. Bruti quod paulo ante latum est certe silentio non potest manere. Ille
6 enim - dicit - provinciam Galliam retinebit in senatus populique Romani potestate. O civem
7 (“o cittadino”, accusativo esclamativo) memorem sui nominis imitatoremque maiorum! Neque
8 enim Tarquinio expulso maioribus nostris tam fuit optata libertas quam est depulso Antonio.
9 Illi maiores regibus parere iam a condita urbe didicerant: nos post reges exactos servitutis obli-
10 vio ceperat. Atque ille Tarquinius quem maiores nostri non tulerunt non crudelis, non impius,
11 sed superbus est habitus et dictus: quod nos vitium in privatis saepe tulimus, id maiores nostri
12 ne in rege quidem ferre potuerunt. L. Brutus regem superbum non tulit: sceleratus atque im-
13 pius regnabit Antonius? Servabant auspicia reges; quae Antonius consul augurque neglexit,
14 et leges contra auspicia fert.
(da Cicerone, I sec. a.C, Philippicae)
4 I composti di fero
13 Analizza e traduci le seguenti forme dei principali composti di fero, speciicandone la deri-
vazione.
ESEMPIO effert ➞ ind. pres. 3a sing. ➞ egli porta fuori ➞ effero
1. collatae eratis 2. circumtulissem 3. deferuntur 4. oferabatur 5. sufert 6. oblati simus 7. efer-
ri 8. refert 9. pertulero 10. illati sumus.
15 Inserisci, nella forma indicata, il composto di fero più adeguato fra quelli di seguito riportati,
poi traduci.
aufero - circumfero - confero - defero - offero - praefero - refero - transfero
1. Puellae inter se suas comas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ind. impf. att.) et decernebant qualis lavissi-
ma esset.
2. Quia cadavera propter vulnera deformata erant, pueri a foro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ind. pf. pass.),
ne illorum oculi et mentes commoverentur.
3. Cum a pugna in oppidum venissent, multa atrociora et terribiliora superstites civibus
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ind. ppf. att.) et eorum lacrimas moverant.
4. Cum pueri personas ab histrionibus abstulerint, illas per urbis vias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ind. fut. att.)
inter iocos facetiasque.
5. Quam statuam a Iovis templo subduxerant, illam piratae navibus occulte ab Italiae ora in insulam
Cretam, ubi illis latebrae erant, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (ind. pf. att.).
1 Eo tempore Sulla etiam Dardanos, Scordiscos, Dalmatas et Maedos partim vicit, alios in i-
2 dem intulit. Sed cum legati a rege Mithridate, qui pacem petebant, venissent, non aliter illam
3 promisit Sulla, nisi rex relictis his, quae occupaverat, ad regnum suum se detulisset. Postea ta-
4 men ad colloquium venerunt. Pax inter eos a Sulla perlata est, ut is ad bellum civile festinans
5 a tergo periculum non suferret. Nam dum Sulla in Achaia atque Asia Mithridatem vincit,
6 Marius, qui fugatus erat, et Cornelius Cinna, unus ex consulibus, bellum in Italia reparave-
7 runt et, postquam Romam venerant, nobilissimos e senatu et consulares viros interfecerunt,
8 multos proscripserunt et detulerunt, ipsius Sullae domo eversa ilios et uxorem ad fugam con-
9 pulerunt. Universus reliquus senatus ex urbe fugiens ad Sullam in Graeciam venit, orans ut
10 (“pregandolo che”) patriae auxilium aferret. Ille in Italiam traiecit, bellum civile gesturus
11 adversus Norbanum et Scipionem consules. Et primo proelio contra Norbanum dimicavit non
12 longe a Capua. Tum multos milites eius cepit, paucos suos amisit. Inde etiam ad Scipionem se
13 convertit et ante proelium totum eius exercitum sine sanguine in deditionem accepit. Sed, cum
14 Romae mutati consules essent et Mario, Marii ilio, ac Papirio Carboni consulatus oblatus es-
15 set, Sulla contra Marium iuniorem bellum attulit. Mox etiam in urbem venit. Cum milites
16 suos Praeneste transtulisset, Marium, Marii ilium, obsedit et ad mortem conpulit.
(da Eutropio, IV sec. d.C., Breviarium ab Urbe condƱta)
18 Dopo aver individuato la funzione di ut e di ne, traduci le seguenti frasi. Modiica poi il tempo
della subordinata sulla base del verbo proposto per la principale.
ESEMPIO Supererat solum ut etiam mulieres a piratis caperentur. ➞ ut con espressioni di fatto
➞ Rimaneva solo che anche le donne fossero catturate dai pirati.
➞ Superest solum ut etiam mulieres a piratis capiantur.
1. Magno animo curaveramus ut magistri consiliis ilii nostri parerent. ut ................
Magno animo curabimus ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Necesse est ut pro libertate pugnemus. ut ................
Necesse erat ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Deos puellae orabant ne ratres vitam amitterent. ne . . . . . . . . . . . . . . .
Deos puellae orant ne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Rex efecerat ut cives rei publicae negotia non neglegerent. ut ................
Rex eiciebat ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Tempus erit ut homines cum deis pace et tranquillitate vivant. ut ................
Tempus fuit ut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Riconoscere, distinguere e tradurre la congiunzione ut nelle subordinate completive con i verba timendi
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come distinguere l’ut inale
dall’ut completivo
ANALISI
Questo laboratorio ti aiuterà a riconoscere le diferenti funzioni espresse da ut e il
E TRADUZIONE congiuntivo, in particolare come distinguere l’ut inale e l’ut completivo.
La diferenza tra una completiva e una inale sta nel- si”), oppure, come in questo caso, di una completiva
la natura delle due proposizioni: una frase principale (o complementare diretta), che svolge quindi la me-
senza una inale ha comunque un senso compiuto, desima funzione di un complemento oggetto e non
mentre una principale senza la completiva ne è priva. fornisce un’informazione accessoria, bensì un’in-
Facciamo un esempio. formazione necessaria per dare senso compiuto alla
Leggo un libro per apprendere alcune nozioni di principale.
meteorologia. Lo stesso vale per frasi del tipo
La frase reggente “Leggo un libro” ha un senso com- 1. Bisogna che gli occhi siano bene aperti.
piuto, mentre la dipendente esprime il ine per cui il 2. Temo che qualcuno parli troppo male di me.
libro viene letto: il messaggio diventa più ricco gra- 3. Accadde spesso in passato che la vendetta fosse
zie all’impiego di un’informazione accessoria, ma l’unica forma di giustizia.
non necessariamente più chiaro. 4. È legge dello stato che la repubblica sia fondata
Se dico sul lavoro.
Il generale ordinò che le truppe si ritirassero al In tutte queste frasi i verbi o i sintagmi sottolineati
più presto con una linea continua hanno bisogno, per avere un
la frase reggente “Il generale ordinò” non ha un sen- senso compiuto, delle completive (sottolineate con
so compiuto, ma necessita o di un nome in qualità una linea tratteggiata).
di complemento oggetto (“la ritirata”) o di una frase Un caso particolare è costituito dalle completive in-
con la medesima funzione (“alle truppe di ritirar- trodotte da verbi esprimenti volontà con il signii-
cato di “pregare”, “esortare”, “incitare” ecc.; in que- giunzione ut introduce senza dubbio una inale. Le
sti casi, infatti, le completive possono confondersi traduzioni saranno allora le seguenti
con delle inali, in quanto il completamento del si- 1. Il padre permise che i igli leggessero i libri del
gniicato del verbo sta proprio nella inalità per cui ilosofo greco.
un’azione viene compiuta. Nella pratica, però è im- 2. Il padre comprò i libri del ilosofo greco ainché
portante tradurre secondo la costruzione del verbo i igli li leggessero.
italiano corrispondente 3. Il padre ammonì i igli a leggere (che leggessero)
Peto a te, vel, si pateris, oro, ut homines miseros i libri del ilosofo greco.
conserves. (Cicerone)
Ti chiedo, o, se me lo consenti, ti prego di salvare Veriica delle competenze
dei disgraziati.
Nelle seguenti frasi riconosci le completive e le inali,
In questo caso chiedere e pregare preferiscono “di” poi traduci.
+ ininito, e sarebbe sbagliato e non coerente con 1. Milites, cum desperent victoriam, orant ducem ut
la loro costruzione italiana rendere con “Ti prego/ pacem petant. (proposizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
chiedo ainché”.
2. Milites, cum desperent victoriam, mittunt legatos ut
In latino inali e completive afermative hanno la
pacem petant. (proposizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
medesima costruzione (ut + congiuntivo), nelle
forme negative, invece, mentre la inale è sempre 3. Necesse est ut milites mittant legatos et pacem pe-
introdotta dalla congiunzione ne, nelle completi- tant. (proposizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
ve troviamo ne, ut non, ne non, a seconda dei verbi. 4. Timebamus ne mulieres nostrae ab hostibus rape-
Si intuisce pertanto come sia soprattutto il signii- rentur. (proposizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
cato del verbo a determinare il riconoscimento di 5. Rogabamus ne mulieres nostrae ab hostibus rape-
una inale o di una completiva, in quanto spesso rentur. (proposizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
i costrutti sono identici. Ai ini della traduzione, 6. Operam dabamus ne mulieres nostrae ab hostibus
tuttavia, non è secondario riconoscere le due di- raperentur. (proposizione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
verse tipologie di proposizione, in quanto, nel caso
7. Ut virtute vivant, cavete ut discipuli consilia vestra
della inale, traducendo userò “ainché”, “per”, “al
ine di”, mentre nelle completive userò prevalente- colant. (proposizioni 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
mente la congiunzione “che” oppure nelle forme 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . )
implicite la preposizione “di”. 8. Ut virtute vivant, eicite ut discipuli consilia vestra
colant. (proposizioni 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Facciamo un esempio e consideriamo le tre frasi se- 2 ....................................................)
guenti
9. Aequum est ut discipuli consilia vestra colant, ut vos
1. Pater permisit ut ilii philosophi Graeci libros le-
gerent. diligant. (proposizioni 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Pater philosophi Graeci libros emit ut ilii eos le-
2 .....................................................)
gerent. 10. Ut res publica servaretur, pueri et senes impulsi sunt
3. Pater monuit ilios ut philosophi Graeci libros le- ut arma caperent. (proposizioni 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gerent. 2 .....................................................)
11. Non periculum erit ne captivi fugiant, lex est ut
I tre verbi reggenti (sottolineati con una linea con-
capti vitam amittant. (proposizioni 1 . . . . . . . . . . . . . . .
tinua) hanno rispettivamente i signiicati di “per-
............................. 2 ..............................)
mettere”, “comprare”, “ammonire”. Il primo e il ter-
zo vengono completati dalla frase sottolineata con 12. Quia timebat ut venia a parentibus daretur, Mar-
una linea tratteggiata, mentre il secondo dal com- cus studuit ne servus ab agris decederet. (proposizioni
plemento oggetto libros (anch’esso sottolineato con 1 ..............................2 .............................)
una linea tratteggiata). Pertanto se ne deduce che
nella prima e terza frase siamo in presenza di pro-
posizioni completive, mentre nella seconda la con-
Nel racconto tratto da Eutropio sono narrate diverse vicende relative a guerre che i Romani, prevalentemen-
te sotto la guida di Mario, affrontano con esiti diversi contro popolazioni straniere (Cimbri, Teutoni, Tuguri-
ni, Ambroni) e tribù italiche (primi anni del I secolo a.C.); ma il fatto grave è che, mentre Roma vince contro
i nemici, al suo interno stanno per germogliare i presupposti della guerra civile fra Mario e Silla. [▶ p. 308]
1 Dum bellum in Numidia contra Iugurtham geritur, accidit ut Romani consules M. Manlius
2 et Q. Caepio a Cimbris et Teutonis et Tugurinis et Ambronibus, quae erant Germanorum et
3 Gallorum gentes, victi essent iuxta lumen Rhodanum. Timor Romae grandis fuit, ne iterum
4 Galli Romam venirent. Ergo Marius post victoriam Iugurthinam secundo (“per la seconda
5 volta”) consul nominatus est et tempus idoneum fuit ut bellum ei contra Cimbros et Teuto-
6 nes decerneretur. Cum Cimbris itaque conlixit et vicit. Interea Cimbri et Teutones, quorum
7 copia adhuc ininita erat, ad Italiam milites transtulerant. Iterum a C. Mario et Q. Catulo
8 consulibus contra eos dimicatum est, sed a Catuli parte felicius. Sex. Iulio Caesare et L. Mar-
9 cio Philippo consulibus cum prope alia omnia bella cessarent, accidit ut in Italia gravissimum
10 bellum Picentes, Marsi Pelig-nique movissent. Hi cum annis numerosis iam populo Romano
11 oboedirent, tum impellebantur ut libertatem sibi aequam adsererent. Perniciosum admo-
12 dum hoc bellum fuit. P. Rutilius consul in eo occisus est, Caepio, nobilis iuvenis, Porcius Cato,
13 alius consul. Interim Romae bellum civile commotum est, eodem anno etiam Mithridaticum.
14 Causam bello civili C. Marius consul dedit. Nam cum Sulla consul contra Mithridatem ge-
15 sturus bellum, qui Asiam et Achaiam occupaverat, mitteretur, isque exercitum in Campania
16 paulisper teneret, Marius efecit ut ipse ad bellum Mithridaticum mitteretur. Qua re Sulla
17 commotus cum exercitu ad urbem venit.
(da Eutropio, IV sec. d.C., Breviarium ab Urbe condı̆ta)
ante opem tulerat. (Cicerone) 4. Cum primum legati, postea sacerdotes rustra Coriolanum oravis-
sent ne bellum patriae inferret, Veturia mater et Volumnia uxor impetraverunt ab eo ut recederet.
(da Livio) 5. Cum temptati essent animi servorum et spe et metu ut aliquid in quaestione dicerent,
tamen auctoritate advocatorum in veritate manserunt. (da Cicerone) 6. In ceteris rebus cum venit
calamitas, tum detrimentum accipitur; at in vectigalibus non solum adventus mali sed etiam metus
ipse adfert calamitatem. (Cicerone)
7. Moyses, unus exulum, Iudaeos monuit ne quam deorum hominumve opem expectarent, sed sibimet
crederent. (da Tacito) 8. Timens consul ne alia ignominia accideret, abdicavit se consulatu rebusque
suis omnibus Lavinium translatis civitate cessit. (da Livio) 9. Itaque ego, qui tum a fortibus viris et
sapientibus, Domitio et Lentulo, timidus dicebar (eram plane; timebam enim ne evenirent ea quae
acciderunt), idem nunc nullam rem timeo et ad omnem eventum paratus sum. (Cicerone) 10. Nolite
committere, quod ante in exercitu Caesaris non accidit, ut rei militaris dedecus admittatur, (aqui-
lam) incolumemque ad eum deferte. (Cesare)
Catilina, attraverso i suoi scagnozzi e in particolare Publio Umbreno, personaggio già noto ai Galli, cerca
di coinvolgere nella sua congiura contro la repubblica romana gli ambasciatori della popolazione gallica
degli Allobrogi, che si trovavano in Italia per protestare contro le angherie del senato nei loro confronti.
Ma essi, venuti a conoscenza delle intenzioni dei congiurati, confessano i piani del nemico a Quinto Sanga,
collaboratore del console Cicerone, e salvano lo stato. [▶ p. 99]
1 Iisdem temporibus Romae Lentulus, sicut Catilina praeceperat, quoscumque moribus aut for-
2 tuna novis rebus idoneos credebat, aut per se aut per alios sollicitabat, neque solum cives, sed
3 cuiusque modi genus hominum. Igitur P. Umbreno cuidam negotium dat, ut legatos Allobrogum
4 requirat eosque aferat ad societatem belli: quod naturā gens Gallica bellicosa est, necesse erat ut
5 facile eos ad tale consilium adducere posset. Umbrenus, quod in Gallia negotiatus erat (“aveva
6 commerciato”, da negotior, verbo deponente), plerisque principibus civitatum notus erat. Itaque
7 sine mora, ubi primum legatos in foro conspexit, quasi dolens eorum casum requirere incepit,
8 quem exitum tantis malis sperarent. Quoniam illi timebant ne avaritia magistratuum deleren-
9 tur, referebant senatus iniurias et miseriis suis remedium mortem expectabant, dixit: “At ego
10 vobis, si modo viri esse vultis, aliquam rationem ostendam, qua tanta ista mala efugiatis”. Haec
11 ubi dixit, Allobroges in maximam spem adducti Umbrenum orabant, ut auxilium eis inferret.
12 Ille eos in domum D. Bruti intulit, quod foro propinqua erat, et coniurationem aperit, nominat
13 socios, praeterea multos cuiusque generis innoxios. Sed Allobroges metuebant ne coniurationis
14 pondus non perferrent et diu in incerto habuerunt, quidnam consilii caperent; haec illis volventi-
15 bus, tandem vicit fortuna rei publicae. Itaque Q. Fabio Sangae rem omnem aperiunt. Cicero per
16 Sangam consilio cognito legatis monuit, ut studium coniurationis vehementer simulent dentque
17 operam, ut eos quam maxume manifestos habeant.
(da Sallustio, I sec. a.C., De Catilinae coniuratione)
21 PRONOMI E AGGETTIVI
UNITÀ Nil sine magno... Marco Furio Camillo
INDEFINITI (II)
1 Altri pronomi e aggettivi indeiniti [▶ MANUALE 15.2]
I composti di uter
Pronomi/Aggettivi Signiicato Declinazione Usi
uterque, utrằque, “l’uno e l’altro”, gen. utrīusque, dat. utrique, ecc. uterque consul (agg.)
utrumque “entrambi” “l’uno e l’altro console”
uterque vestrum (pron.)
“l’uno e l’altro di voi”
utervis, utrằvis, “qualsivoglia dei due” gen. utrīusvis, dat. utrivis, ecc. oculus utervis (agg.) “uno
utrumvis qualunque dei due occhi”
uterlibet, utralĭbet, “quale piaccia dei due” gen. utrīuslibet, dat. utrilibet, ecc. utervis vestrum (pron.)
utrumlibet “uno qualsiasi di voi due”
alteruter, alterutra, “l’uno o l’altro dei due” gen. alterutrīus,dat. alterŭtri, ecc. alteruter consul (agg.)
alterutrum gen. alterīus utrīus, dat. alteri utri, ecc. “l’uno o l’altro console”
alteruter vestrum (pron.)
“l’uno o l’altro di voi”
■ La declinazione di nemo e nihil è difettiva: nei casi mancanti si ricorre all’aggettivo nullus, a, um.
■ Nihil + aggettivo
● al genitivo, se è della prima classe: nihil novi “niente di nuovo”
● concordato con nihil, se è della seconda classe: nihil facile “niente di facile”.
■ Di norma in una frase latina compare una sola negazione
Neminem vidi. “Non ho visto nessuno”.
Nihil dixi. “Non ho detto niente”.
● notevoli le forme
– non nemo “qualcuno”; non nihil “qualcosa”; non nullus “qualche”
– nemo non “tutti”; nihil non “tutto”; nullus non “tutti”
– ne quis “ainché nessuno”; ne quid “ainché niente...”
■ In frasi introdotte da una congiunzione coordinante negativa si trova quisquam, quicquam “qual-
cuno” e l’aggettivo ullus, a, um “alcuno”
Neque praeter mercatores illo adit quisquam, neque his ipsis quicquam praeter oram maritimam
notum est. (Cesare)
Né tranne i mercanti alcuno (= nessuno) si reca là (= in Britannia), né a questi stessi è nota al-
cuna cosa (= niente) tranne la fascia costiera.
■ Neuter, a, um “nessuno dei due” ha la stessa declinazione e costruzione di uter, utra, utrum
(gen. sing. neutrīus, dat. sing. neutri):
● concordato con il sostantivo, se usato come aggettivo
neuter consul “nessuno dei due consoli”
● + genitivo partitivo, se è seguito da un pronome
neuter vestrum “nessuno di voi due”.
■ Alcuni composti come adeo “vado verso”, quindi “afronto qualcuno”, transeo “attraverso”, ineo
nel senso temporale di “inizio qualcosa” sono usati in modo transitivo e, pertanto, presentano le
forme passive.
■ Pereo “andare in rovina”, “perire” viene spesso usato come passivo del verbo perdo “mandare in ro-
vina” (che non ha forme proprie passive), di qui il signiicato di “andare in rovina”.
■ Vēneo “essere venduto” è usato come passivo di vendo “vendere” (che non ha forme passive proprie).
Avvincente descrizione dell’assedio di una città: vento, fuoco e proiettili mettono a dura prova la resistenza
degli assediati romani che però, grazie alla loro intelligenza tattica e alla loro abilità strategica, riescono ad
avere la meglio e a provocare fra i nemici una rilevante quantità di perdite umane.
1 Septimo (“nel settimo”) oppugnationis die maximo vento ferventes fusili ex argilla glandes fun-
2 dis et iacula fervefacta in casas, quae more Gallico stramentis erant tectae, iacere coeperunt (“co-
3 minciarono”). Hae celeriter ignem comprehenderunt et venti magnitudine in nullum castrorum
4 locum non distulerunt. Hostes maximo clamore, sicut parta iam atque explorata victoria, turres
5 testudinesque agere et scalis vallum ascendere coeperunt (“cominciarono”). At tanta militum
6 virtus atque ea praesentia animi fuit, ut, cum undique milites lamma torrerentur maximaque
7 telorum multitudine premerentur non modo fugae causa de vallo decederet nemo, sed paene ne
8 respiceret quidem quisquam ac tum omnes acerrime fortissimeque pugnarent. Neutra pars proe-
9 lium vitavit. Hic dies nostris longe gravissimus fuit; sed tamen hunc habuit eventum, ut eo die
10 maximus numerus hostium vulneraretur atque intericeretur, ut (valore causale) se sub ipso vallo
11 constipaverant recessumque primis ultimi non dabant.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
8 Nelle seguenti frasi evidenzia tutti i pronomi (non gli aggettivi!), classiicali secondo la tabella
riportata qui sotto, poi traduci.
PRONOMI
personali dimostrativi rilessivi determinativi relativi interrogativi indeiniti correlativi
1. Pro tuo summo beneicio, Scipio, tibi gratias ago - non enim imperatorem te appello, quod mihi
vitam incolumitatemque belli iure capto promittis. (Bellum Aricum) 2. Proximis diebus habetur
extra urbem senatus. Pompeius eadem illa, quae per Scipionem ostenderat, agit, senatus virtutem
constantiamque conlaudat, copias suas exponit. (Cesare) 3. Fabius quidam ex inimis ordinibus de
exercitu Curionis magna voce Varum appellans requirebat. Ubi ille saepius appellatus aspexit ac
restitit et quis esset aut quid vellet quaesivit, umerum apertum gladio appetit, ut Varum interice-
ret. (da Cesare) 4. Currum Iovi sacratum albentes vehebant equi; hos eximiae magnitudinis equus,
quem Solis appellabant, sequebatur (“seguiva”). Haud procul erant vehicula multo auro argentoque
caelata. Sequebatur (“seguiva”) haec equitatus multorum gentium variis armis et moribus. (Curzio
Rufo) 5. Post haec Hannibal diidere iam de belli coepit eventu. Romanis ingens animus accessit;
itaque et ipsi evocaverunt ex Hispania P. Cornelium Scipionem. Is Romam cum ingenti gloria venit.
(Eutropio) 6. Verae amicitiae diicillime reperiuntur in iis, qui in honoribus et re publica sunt; ubi
enim istum invenias (“potresti trovare”), qui honorem amici anteponat suo? (Cicerone) 7. Interiec-
tis aliquot annis iterum se Gallorum copiae contra Romanos Tuscis Samnitibusque iunxerunt, sed
cum Romam tenderent, a Cn. Cornelio Dolabella consule deletae sunt. (Eutropio)
Mentre la fama di Ortensio Ortalo, il più grande oratore della prima metà del I secolo a.C. a Roma, comincia a
declinare dopo la sua carica a console anche perché gli studi e gli esercizi di oratoria vengono da lui trascurati,
sale all’orizzonte la stella di Cicerone, che non rinuncia mai all’esercizio utile per perfezionare la sua tecnica.
1 Hortensius post consulatum, quod ex consularibus nemo erat tam peritus quam ille et is neglegebat
2 eos qui consules non fuerant, summum illud suum studium eloquentiae remisit, quo a puero fuerat
3 incensus, atque in omnium rerum abundantia voluit beatius, ut ipse putabat, remissius certe (“o al-
4 meno più tranquillamente”) vivere. Primi anni tantum de eloquentiae veteris magniicentia detraxe-
5 rant, quantum non quivis unus ex populo, sed existimator doctus et intellegens poterat cognoscere.
6 Postea cum in ceteris eloquentiae partibus, tum maxime in celeritate et continuatione verborum coti-
7 die sui dissimilior erat. Nos (Cicerone parla di sé) autem non desistebamus cum omni genere exercita-
8 tionis tum maxime stilo augere nostrum illud patrimonium quod erat, quantumcumque erat. Cum
9 propter adsiduitatem in causis et industriam tum propter exquisitius et minime vulgare orationis
10 genus animos hominum ad me orationis novitate ipse converteram. Itaque cum iam paene evanuisset
11 Hortensius et ego consul nominatus essem, Hortensius revocare se ad industriam coepit (“cominciò”).
12 Sic in maximis causis, cum ego mihi illum anteferrem, sibi me ille anteferret, coniunctissimi fuimus.
(da Cicerone, I sec. a.C., Brutus)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quali sono le principali qualità che Cicerone riconosce a Ortensio?
■ Quali sono le caratteristiche che Cicerone riconosce alla sua eloquenza?
■ Cicerone e Ortensio furono avversari?
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico della terra
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 328]
coltivare i campi; è formato dal genitivo di ager isica”, “il vigore statico e irremovibile” di contro
“campo” (che rimane invariabile) e dal termine alla “forza dinamica” della vis; ma il signiicato
cultura “coltivazione” (che si declina); questo primo del termine è “quercia, rovere”, quindi
vocabolo a sua volta deriva dal verbo colo, is, un legno particolarmente duro e resistente (da
colui, cultum, ĕre “coltivare”. La “cultura”, però, cui anche l’aggettivo robustus). Per esprimere il
sia in latino sia in italiano non è semplicemente concetto di solidità e vigore il latino si rifà dun-
legata alla vita rurale, bensì esprime anche una que alla durezza del legno di quercia;
■ egregius, a, um è un aggettivo che signiica
particolare cura nei confronti dell’educazione
dell’animo. La base di partenza infatti rimane il “egregio, esimio, eccellente, onorevole, straor-
verbo colo, che esprime un’attenzione nei con- dinario”; la sua etimologia rimanda all’espres-
fronti di vari ambiti (si dice anche colĕre urbem sione ex grege; pertanto un uomo “egregio”
col signiicato di “abitare una città”, colĕre deos è colui che si stacca dal gregge, che esce dalla
col signiicato di “onorare gli dei”ecc.). Al termi- massa o che si mette a capo di essa;
■ laetus, a, um esprime, nella sua natura di aggetti-
ne analizzato si collega anche il vocabolo agri-
cola, il contadino, cioè colui che coltiva (colo) il vo, l’idea di “allegro, gioioso, piacevole, rigoglio-
campo (ager); so”; proprio l’ultima accezione ci rimanda diret-
■ res pecuaria indica propriamente l’attività di pa- tamente a ciò che, in agricoltura, rende rigogliosi
scolare le greggi e signiica letteralmente “cosa” e loridi i campi, cioè il laetamen, lo sterco degli
del pecus, cioè del bestiame, del gregge; pecuari- animali. Anche in questo caso per esprimere una
us, ii è in latino l’allevatore; il termine pastor, is, condizione dell’animo umano si ricorre a un vo-
indicante il pastore del pecus inteso soprattutto cabolo di straordinaria... concretezza.
come gregge, deriva invece dal verbo pasco, is,
pavi, pastum, ĕre “pascolare”, “allevare”, “nutri- Veriica delle competenze
re”. Nel mondo latino delle origini la ricchezza Con l’aiuto del vocabolario, trascrivi il signiicato eti-
era costituita prevalentemente proprio dal pecus mologico e i signiicati comuni dei seguenti termini
posseduto da un allevatore; da ciò deriva il ter- legati al lessico della terra.
mine che in latino indica il denaro e la ricchezza, 1 . rivalis, e 2 . fructuosus, a, um 3 . fenerator,
cioè la pecunia. Questa naturalmente col tempo oris 4. gregarius, a, um 5. felicitas, atis 6. quaestus,
sarà monetizzata, ma il termine resterà concre- us 7. corroboro, as, avi, atum, are
11 Traduci le seguenti forme del verbo eo, poi volgile al plurale o al singolare mantenendo inalte-
rata la persona.
1. ivi 2. euntem 3. iretis 4. iisses 5. ituram esse 6. ibitis 7. ibunt 8. euntibus (dat.) 9. imus 10. eat
11. ibatis 12. ieris 13. ierint 14. eunt 15. eatis 16. ivistis.
1 Orestem terra marique euntem Furiae cum exagitarent, ille Delphos ierat quaesitum quis
2 tandem modus esset aerumnarum. Responsum est ut in terram Taurinam ad regem hoan-
3 tem patrem Hypsipyles iret indeque de templo Dianae signum Argos aferret. Sorte audita
4 cum Pylade Strophii ilio sodale suo navem conscendit celeriterque ad Tauricos ines ierunt,
5 quorum fuit institutum ut qui intra ines eorum hospes ivisset templo Dianae immolaretur.
5 I composti di eo
ATTENZIONE Non confondere alcune forme omofone di vēneo “essere venduto”, (come venis, venit... o
l’ininito venire) con vĕnio “venire” che ha la e breve ed è comunque usato in contesti diversi.
16 Traduci le seguenti forme, poi volgile al plurale o al singolare, mantenendo inalterata la persona.
1. interiissent 2. nequivero 3. redeam 4. adibo 5. abeuntes 6. quiverim 7. veneunt 8. peribatis
9. abires 10. interieras.
17 Riconosci, analizza e traduci le seguenti forme verbali simili tra loro, ma di diversa derivazione.
ESEMPIO initis ➞ ind. pres. 2a plurale ➞ da ineo ➞ voi entrate
inestis ➞ ind. pres. 2a plurale ➞ da insum ➞ voi siete dentro
1. aderunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. prodit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13. veniamus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. adierunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. prosit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. veniemus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. adierant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. prodesse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15. venimus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. aderant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. prodiisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16. adesse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. prodidisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17. adiisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. es . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. veneamus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18. addidisse . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come analizzare i periodi complessi
Questo laboratorio ti aiuterà a focalizzare gli elementi da analizzare per la scom-
ANALISI posizione del periodo e l’individuazione delle proposizioni che lo compongono in
E TRADUZIONE vista di una corretta traduzione.
Riconosciamo poi la presenza dei seguenti con- cum fugam Romanorum animadvertissent,
nettivi: |
■ dum, so che introduce una temporale e mi aspetto cum + congiuntivo (gerundio passato)
un presente indicativo, che è transeunt;
■ ut, mi aspetto o un indicativo (in tal caso avrà va-
ut nostros viderunt
lore temporale o modale) o un congiuntivo (con |
valore inale o completivo); scarto il valore conse- proposizione temporale (“non appena”)
cutivo, in quanto nella frase precedente non trovo Se può essermi utile ricostruisco le singole frasi sul-
l’antecedente; la base della struttura italiana e ottengo la seguente
■ cum, mi aspetto o un ablativo (che non c’è - in tal ca- disposizione:
so sarebbe un complemento di compagnia), oppure Dum milites transeunt lumen ut colligerent cada-
un indicativo (introdurrebbe una temporale), oppu- vera sociorum, hostes, armis captis, cum animad-
re un congiuntivo (cum + congiuntivo); nella frase è vertissent fugam Romanorum, cucurrerunt per
presente un congiuntivo piuccheperfetto, che indica agros et, ut viderunt nostros, multa tela iacta sunt
un’azione anteriore rispetto alla reggente; ab illis cum magna vi.
■ et, la congiunzione lega due elementi della stessa
natura, nel nostro caso i due unici verbi che non Ne consegue la seguente traduzione letterale:
sono introdotti da connettivi subordinanti (cucur- “Mentre i soldati oltrepassavano il iume ain-
rerunt e iacta sunt) e che quindi sono i verbi della ché raccogliessero i cadaveri dei soci, i nemici, es-
proposizione principale e della sua coordinata; sendo state prese le armi, avendo capito la fuga
■ ut, mi aspetto o un indicativo (in tal caso avrà va-
dei Romani, accorsero per i campi e, non appe-
lore temporale o modale) o un congiuntivo (con na videro i nostri, molte lance furono scagliate da
valore inale, consecutivo o completivo); in que- quelli con grande forza.”
sto caso c’è l’indicativo, quindi sono quasi certo Ho così realizzato una traduzione “di servizio”, cioè
si tratti di una temporale. un testo su cui poter operare rielaborazioni oppor-
Rimane un unico verbo non considerato, ma si trat- tune ai ini di una resa migliore. L’operazione potrà
ta di un participio concordato con un termine in portare a un risultato di questo tipo:
ablativo (armis): sicuramente un ablativo assoluto.
“Mentre i soldati oltrepassavano il iume per racco-
A questo punto posso afermare che il periodo di
gliere i cadaveri degli alleati, i nemici, prese le armi,
partenza è costruito nel modo seguente:
dato che si erano resi conto della fuga dei Romani,
Dum milites lumen transeunt accorsero per i campi e, non appena videro i nostri,
| scagliarono molte lance con grande violenza.”
proposizione temporale (“mentre”)
Naturalmente quest’ultima non è l’unica traduzio-
ut sociorum cadavera colligerent, ne possibile, bensì la traduzione che il traduttore ri-
| tiene la migliore possibile (e non è detto che lo sia!)
proposizione inale (“ainché”)
Veriica delle competenze
hostes per agros cucurrerunt Prova ora ad applicare la stessa analisi e lo stesso
| modo di procedere usato nella scheda sul periodo
proposizione principale complesso tratto dalla Vita di Alcibiade di Cornelio
Nepote (testo parzialmente rielaborato).
et magna cum vi multa tela ab illis iacta sunt
| Bellum Peloponnesium ducentes Alcibiadis consilio
proposizione coordinata alla principale atque auctoritate Athenienses bellum Syracusanis in-
dixerunt: ut quod gereret, ipse dux delectus est; id cum
armis captis, appararetur, priusquam classis exibat, accidit ut una
| nocte omnes Hermae, qui in oppido erant Athenis, dei-
abl. assoluto (gerundio passato) cerentur praeter unum, qui ante ianuam erat Andocidi.
Livio racconta un tragico evento accaduto nel territorio romano: una terribile pestilenza, che, dopo aver
colpito gli animali, si abbatte anche sugli uomini.
1 M. Atilio praetori provincia Sardinia obvenerat; sed is cum legione nova, quam consules con-
2 scripserant, in Corsicam transiit. Dum is eo adit ut bellum gereret, Cornelio prorogatum est
3 imperium, ut obtineret Sardiniam. Interim novas legiones consules scribebant, sed nequibant
4 milites habere: dilectus consulibus diicilior erat, quod pestilentia, quae priore anno in boves
5 inierat, eo verterat in hominum morbos. Qui inciderant, haud facile septimum (“settimo”) diem
6 superabant. Servitia maxime interibant; eorum strages per omnes vias insepultorum erat. Ca-
7 davera intacta a canibus ac volturibus tabes absumebat. Cum pestilentiae inis non esset, senatus
8 decrevit, ut decemviri libros Sibyllinos adirent. Ex decreto eorum diem unum supplicatio fuit, et
9 Q. Marcio Philippo verba praeeunte populus in foro votum concepit: “Si morbus pestilentiaque
10 ex agro Romano abierint, biduum ferias ac supplicationem habebimus”.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condı̆ta)
6 Il genitivo partitivo
Attico (I a.C.), amico di Cicerone, viene celebrato da Nepote per le sue grandi doti di ospitalità e lealtà. Gli
invitati a pranzo erano allietati da letture, perché potessero essere rifocillati non solo nel corpo ma anche
nella mente; nonostante fosse divenuto ricchissimo, Attico non mutò le sue abitudini di vita. Le sue doti
principali, del resto, furono la sincerità e la fedeltà nel mantenere ciò che aveva promesso. Così si prese cura
dei patrimoni degli amici e ciò lo allontanò dalla politica.
1 Nemo, iens in convivium Attici, umquam sine aliqua lectione apud eum cenavit, ut non minus ani-
2 mo quam ventre convivae delectarentur: namque ad eum ibant illi, quorum mores ab Attici mo-
3 ribus non abhorrerent. Cum tanta pecuniae fuisset accessio, nihil de cotidiano cultu mutavit, nihil
4 de vitae consuetudine tantamque moderationem habuit, ut, quamquam plurimum nummorum
5 a patre acceperat, parum se splendide gesserit parique fastigio steterit in utraque fortuna. Nullos
6 habuit hortos, nullam suburbanam aut maritimam sumptuosam villam neque in Italia, praeter
7 Arretinum et Nomentanum, rusticum praedium, omnisque eius pecuniae reditus ad eum redibat
8 ex Epiroticis et urbanis possessionibus. Mendacium neque dicebat neque tolerare poterat. Itaque
9 eius comitas non sine severitate erat neque gravitas sine facilitate, ut diicile esset intellegere, utrum
10 eum ceteri magis timerent an amarent. Quidquid alius rogabat, religiose promittebat. Numquam
11 susceptum negotium neglexit: nam in ea re ponebat suam existimationem, qua nihil habebat ca-
12 rius. Omnia Ciceronum, M. Catonis, Q. Hortensii, Auli Torquati, multorum praeterea equitum
13 Romanorum negotia procuravit; itaque non inertia, sed iudicio abiit a rei publicae procuratione.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lavoro
della terra
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 321]
Mosaico con scene ciato nel regno (Saturnali, I, 7, 21). Virgilio (70-19 a.C.) riferisce un’altra versione:
di aratura e semina, primo in un tempo remoto gli esseri umani non avevano bisogno di lavorare la terra, ma essa
quarto del III secolo d.C.
Saint Germain-En-Laye, produceva spontaneamente ogni bene in abbondanza. Giove pose ine a questa età
Musée d’Archéologie e gli uomini furono costretti a imparare, con la propria esperienza, le diverse arti; in
Nationale.
Le attività della semina e questa occasione appresero dalla dea Cerere l’uso dell’aratro (Georgiche, I, 121-152).
dell’aratura sono rafigurate
in questo mosaico, con le I prodotti della terra ■ A Roma, cosí come anche in Grecia, alla base dell’alimenta-
igure del contadino che zione vi erano prodotti di derivazione cereale. Il farro (far, farris) ebbe un’importanza
regge il canestro dei semi dominante, soprattutto nell’età regia e in quella repubblicana: esso veniva macinato
e li getta sul terreno, a
sinistra, e dell’uomo che soltanto dopo che era stato abbrustolito e battuto. Una focaccia di farro veniva por-
dirige l’aratro trainato da tata in oferta dalla sposa durante il rito della confarreatio, che era una delle forme del
due buoi, a destra.
matrimonio romano. A base di farro era anche la puls, un preparato liquido o semili-
Mosaico “dei lavori
campestri”, prima
quido, considerato l’antenato della nostra polenta. Plinio il Vecchio lo deinisce il cibo
metà del III secolo piú antico del Lazio, e aggiunge che per lungo tempo i Romani si nutrirono di puls e
d.C. Cherchell, Musée non di pane (Storia naturale, XVIII, 83).
Archéologique.
Il mosaico rappresenta Meno difuso del farro era l’orzo (hordeum), che all’epoca di Plinio era ritenuto tipico
su due fasce sovrapposte di una fase alimentare arretrata, e perciò veniva dato quasi esclusivamente alle bestie
quattro uomini impegnati (ibid. 74). Molto richiesto invece era il frumento (triticum): tale richiesta fu sempre
nell’aratura e della semina.
piú crescente con l’aumento demograico, tanto che Roma si vide costretta all’impor-
tazione da vari luoghi, come Sicilia, Sardegna, Nordafrica e Penisola iberica.
ANIMAZIONE Gli ortaggi più coltivati erano leguminose (legumina), ortaggi verdi (olera), nonché
Le attività agricole
radici e tuberi. Ricordiamo fra i vari ortaggi i lupini, di grande consumo ma cataloga-
ti come cibo povero, cosí come anche il cavolo (brassica), e le rape, assai apprezzate.
Nell’àmbito dell’arboricoltura, i prodotti preminenti erano l’olio e il vino [▶ Unità
13, pp. 198-199, Bere, mangiare, stare a tavola]. L’olio di prima qualità poteva essere
fatto principalmente in tre modi: con olive verdi (oleum acerbum o aestivum), usato
come unguento o per scopi medicinali; con olive appena colorate, prodotto alla ine
di ottobre (oleum viride); oppure con olive mature (olei los, «iore dell’olio»), che
era quello di maggiore difusione e che si usava per il condimento delle verdure crude.
22 VERBI DEPONENTI
UNITÀ Fortiter malum qui... Attilio Regolo
INFINITO PERFETTO
I coniugazione II coniugazione III coniugazione IV coniugazione verbi in -io
ATTIVO amavisse delevisse misisse audivisse cepisse
PASSIVO amātum, am, um; delētum, am, um; missum, am, um; audītum, am, um; captum, am, um;
os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse
DEP. hortātum, am, um; verĭtum, am, um; secutum, am, um; largītum, am, um; passum, am, um;
os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse
INFINITO FUTURO
I coniugazione II coniugazione III coniugazione IV coniugazione verbi in -io
ATTIVO amatūrum, am, um; deletūrum, am, um; missūrum, am, um; auditūrum, am, um; captūrum, am, um;
os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse
PASSIVO amātum iri delētum iri missum iri audītum iri captum iri
DEP. hortatūrum, am, um; veritūrum, am, um; secutūrum, am, um; largitūrum, am, um; passūrum, am, um;
os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse os, as, a esse
■ L’ininito futuro attivo e deponente è costituito dal participio futuro (all’accusativo) + esse; l’in-
inito futuro passivo (raro) è formato dal supino + iri.
■ L’ininito futuro di sum è futurum, am, um; os, as, a esse o fore (forma invariabile).
■ L’ininito futuro dei verbi deponenti è attivo sia di forma sia di signiicato.
PARTICIPIO PRESENTE
I coniugazione II coniugazione III coniugazione IV coniugazione verbi in -io
ATTIVO amans, antis delens, entis mittens, entis audiens, ientis capiens, ientis
PASSIVO – – – – –
DEP. hortans, antis verens, entis sequens, entis largiens, ientis patiens, ientis
■ Il participio presente è privo della forma passiva. [▶ Unità 10]
■ Il participio presente dei verbi deponenti è attivo sia di forma sia di signiicato (“che esorta”, “che
teme” ecc.).
PARTICIPIO PERFETTO
I coniugazione II coniugazione III coniugazione IV coniugazione verbi in -io
ATTIVO – – – – –
PASSIVO amātus, a, um delētus, a, um missus, a, um audītus, a, um captus, a, um
DEP. hortātus, a, um verĭtus, a, um secutus, a, um largītus, a, um passus, a, um
■ Il participio perfetto
● nei verbi attivi ha signiicato passivo [▶ Unità 11]
amatus = essendo stato amato, che è/era stato amato, poiché/dopo che è/era stato
amato, sebbene sia/fosse stato amato
● nei verbi deponenti ha signiicato attivo
hortatus = avendo esortato, che ha/aveva esortato, poiché/dopo che ha/aveva esor-
tato, sebbene abbia/avesse esortato
PARTICIPIO FUTURO
I coniugazione II coniugazione III coniugazione IV coniugazione verbi in -io
ATTIVO amatūrus, a, um deletūrus, a, um missūrus, a, um auditūrus, a, um captūrus, a, um
PASSIVO – – – – –
DEP. hortatūrus, a, um veritūrus, a, um secutūrus, a, um largitūrus, a, um passūrus, a, um
■ Il participio futuro ha sempre signiicato attivo ed è proprio di tutti i verbi che abbiano il supino
[▶ Unità 12] o, nel caso dei verbi deponenti, che presentino la forma del perfetto.
■ Nei verbi deponenti il participio futuro è attivo di forma e di signiicato.
Ut + indicativo
Valore Esempi Note
comparativo Ut adulescentibus senes delectantur, sic Spesso in correlazione con sic “così”
“come” adulescentes senum praeceptis gaudent.
(Cicerone)
Come i vecchi si rallegrano dei giovani, così i
giovani godono degli insegnamenti dei vecchi.
temporale Homo ut haec audivit, exarsit. (Cicerone)
“quando”, “allorché”, L’uomo, quando/come udì queste cose, si ut primum signiica “(non) appena”
“come” esaltò.
Ut + congiuntivo
Valore Esempi Note
inale Haec a me proferuntur, ut nostrum cursum Tempi impiegati: presente, imperfetto
“ainché” perspicere, Brute, possis. (Cicerone)
Queste cose sono da me citate, ainché tu, o
Bruto, possa cogliere bene il mio percorso.
consecutivo Eum vitae cursum tenere potuerunt, ut in Spesso preceduto da antecedenti come
“cosicché” negotio sine periculo esse possent. (Cicerone) ita, sic “così”, tam/tantum “tanto”, adeo/
(Quegli uomini) poterono guidare il eo “a tal punto”; tantus “così grande”, talis
corso della loro vita, in modo tale da poter “tale”, tot “tanto”, is, ea, id “tale”, “di tal
partecipare all’attività pubblica senza genere”
pericolo.
Tempi impiegati: presente, imperfetto,
perfetto
concessivo Ut quaeras omnia, quomodo Graeci “ineptum” Tempi impiegati: presente, perfetto
“sebbene”, “benché”, appellent, non reperies. (Cicerone)
“anche se” Anche se indagassi in ogni direzione, non
(piuttosto raro) troverai come i Greci dicano ineptus.
completivo
– volitivo: “che” o Pater rogabat ut senatus ilio suo parceret. I tempi del congiuntivo sono regolati
“a/di” + ininito (Cicerone) dalle norme della consecutio temporum
Il padre chiedeva che il senato risparmiasse (contemporaneità e anteriorità)
suo iglio.
– di fatto Accidit ut legati Prusiae Romae apud
(dichiarativo): Flamininum cenarent. (Nepote)
“che” Accadde che gli ambasciatori di Prusia
cenassero a Roma a casa di Flaminino.
– con i verba timendi: Timeo ut sustineas. (Cicerone) Temo che tu
“che non” non resista.
1 I verbi deponenti
Verbi (deponenti) morior, ĕris, mortuus sum, mori patior, ĕris, passus sum, pati
adipiscor, ĕris, adeptus sum, adipisci morire sopportare, soffrire
conseguire, ottenere nanciscor, ĕris, nactus/nanctus sum, polliceor, ēris, pollicĭtus sum, ēri
arbitror, āris, ātus sum, āri nancisci ottenere, imbattersi in promettere
giudicare, ritenere nascor, ĕris, natus sum, nasci proiciscor, ĕris, profectus sum,
complector, ĕris, plexus sum, plecti nascere proicisci partire, mettersi in
abbracciare nitor, ĕris, nixus/nīsus sum, niti viaggio
coniteor, ēris, confessus sum, ēri appoggiarsi, fare assegnamento queror, ĕris, questus sum, queri
confessare, ammettere su, tendere a lamentarsi
ingredior, ĕris, gressus sum, grĕdi orior, ĕris/īris, ortus sum, orīri sequor, ĕris, secūtus sum, sequi
entrare, iniziare sorgere, nascere seguire
loquor, ĕris, locūtus sum, loqui paciscor, ĕris, pactus sum, pacisci ulciscor, ĕris, ultus sum, ulcisci
parlare pattuire, accordarsi vendicare, vendicarsi di
moror, āris, ātus sum, āri
indugiare (intr.), ritardare (tr.)
1 Analizza e traduci le seguenti forme di verbi deponenti all’indicativo, poi scrivi il paradigma
verbale.
profectus es
1. 2. hortaberis 3. patiebaris 4. populatae erunt 5. arbitrati sunt 6. verentur 7. tuebi-
mini 8. oriar 9. natus eram 10. nactus est 11. loquuntur 12. experiebamur.
3 Traduci utilizzando i due verbi indicati tra parentesi dal signiicato simile (uno attivo, l’altro
deponente).
ESEMPIO essi siano usciti (exeo/egredior) ➞ exierint ➞ egressi sint
voi devastiate (vasto/populor) 2. che noi siamo ritornati (redeo/regredior) 3. tu mangiassi (edo/
1.
vescor) 4. esso (n.) abbia parlato (dico/loquor) 5. essi (n.) fossero partiti (discedo/proiciscor) 6. tu
esca (exeo/egredior) 7. egli abbia sopportatto (fero/patior) 8. voi cadiate (cado/labor) 9. che tu usi
(adhibeo/utor).
5 Nelle seguenti frasi sostituisci il verbo evidenziato con il sinonimo deponente o attivo, poi tra-
duci.
1. Cives maximo animo suam urbem defenderant (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . tueor), sed hostes, quia plu-
res quam cives erant, illam populati sunt (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vasto). 2. Quamvis multam pe-
cuniam a patre meo habuissem et paucis annis fortunas auxissem, tamen semper paupertatem
metuebam (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vereor). 3. Si nos amicis nostris dabimus quod promiserimus
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . polliceor), illi idos et laudibus dignos nos arbitrabuntur (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
puto). 4. Cum duo milia militum decessissent (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . morior), dux velo-
cissime in tabernaculum ingressus est (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ineo) et nova consilia meditatus est
(. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . cogito). 5. Ut deam praecarentur (. . . . . . . . . . . . . . . . . . oro) sacerdotes vestalesque
in templum inierunt (. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ingredior) et, dum sacerdotes ritum faciunt, vestales deae
simulacrum complectae sunt.
1 Inter haec Alexander ut conduceret ex Peloponneso milites, Cleandro cum pecunia misso Lyciae
2 Pamphyliaeque rebus compositis, ad urbem Celaenas profectus est et exercitum admovit. Media
3 illa tempestate moenia interluebat Marsyas amnis, quem carminibus Graeci poetae fabulosum
4 arbitrabantur. Fons eius cum ex summo montis cacumine egreditur in subiectam petram magno
5 strepitu aquarum cadit; inde difusus circumiectos rigat campos, liquidus et suas dumtaxat un-
6 das trahens. Ceterum quamdiu intra muros luit, nomen suum retinet; at cum extra munimenta
7 egreditur, maiore vi ac mole agentem undas Lycum appellant. Alexander quidem, cum urbem
8 destitutam ab suis ingressus esset, arcem vero, in quam confugerant, oppugnare adortus est et ca-
9 duceatorem praemisit. Cives caduceatorem in turrem et situ et opere multum editam perduxe-
10 runt, ut quanta esset altitudo intueretur, deinde imperaverunt ut nuntiaret Alexandro haec ver-
11 ba: “Non eadem tu ipse et nos aestimatione munimenta metimur: nos inexpugnabiles sumus et
12 ad ultimum pro ide moriemur.” Sed quia circumdabatur arx et omnia sibi in dies artiora erant,
13 sexaginta dierum indutias pacti sunt: “Nisi intra eos dies auxilium Dareus ipse miserit, nos non
14 tuebimur et dedemus urbem”; postquam nihil inde praesidii mittebatur, morati non sunt et ad
15 praestitutam diem permiserunt se regi.
(da Curzio Rufo, I-II sec. d.C., Historiae Alexandri Magni)
Catilina, fallita per l’ennesima volta la candidatura al consolato, ha organizzato un vero e proprio colpo di
stato. Rivolgendosi direttamente a lui nell’aula del senato, Cicerone invita in modo esplicito Catilina ad an-
darsene dalla città e a recarsi dai suoi soci, guidati dal suo fedele complice Manlio. L’oratore chiede anche
ai Romani di rendere grazie agli dèi per aver salvato la città da una rovina tanto tremenda. [▶ p. 99]
1 Quae cum ita sint, Catilina, perge quo incepisti: egredere aliquando ex urbe; patent portae; pro-
2 iciscere. Nimium diu te imperatorem tua illa Manliana castra desiderant. Educ tecum etiam
3 omnes tuos; purga urbem. Magno me metu liberaveris, modo (“purché”) inter me atque te murus
4 intersit. Nobiscum versari (“restare”) iam diutius non potes; non feram, non patiar, non sinam.
5 Magnam dis immortalibus habeamus atque huic ipsi Iovi Statori, antiquissimo custodi huius
6 urbis, gratiam, quod hanc tam taetram, tam horribilem tamque infestam rei publicae pestem
7 totiens iam efugimus. Quam diu mihi consuli designato, Catilina, insidiatus es, non publico me
8 praesidio, sed privata diligentia defendi.
(da Cicerone, I sec. a.C., Oratio prima in Catilinam)
Riconoscere, analizzare e tradurre gli ininiti e i participi dei verbi attivi, passivi e deponenti
11 Scrivi tutti i participi (al maschile singolare) e gli ininiti dei seguenti verbi deponenti.
ESEMPIO verbo part. pres. part. pf. part. fut. inf. pres. inf. pf. inf. fut.
hortor hortans hortatus hortaturus hortari hortatum esse hortaturum esse
1. queror 2. moror 3. vereor 4. experior 5. morior 6. nascor 7. loquor 8. suspicor 9. comitor.
14 Nelle seguenti frasi sostituisci, se possibile, le espressioni evidenziate con un participio del
verbo deponente indicato tra parentesi, poi traduci.
1. Milites, cum e castris exierint (............................................... egredior) et cum oppugnati sint a peditibus
equitibusque (............................................... aggredior), fugiunt. 2. Dum Pericles Athenis in animo
habet (............................................... meditor) magnam civitatem et Lacaedemoni insidias comparat
(............................................... aggredior), peste mortuus est. 3. Quoniam omnes agri vastati erant
(............................................... populor) et agricolae abierant (............................................... proiciscor),
urbs rumento nudata est. 4. Consules, cum populus senatores excitavisset (................................
............... hortor ) ut alterum pellerent alterum damnarent, quia morituri essent, postquam de
rebus adversis suis diu cogitavissent (.................................................. reor), sine ulla mora Roma
profecti sunt. 5. Quamvis pastor ovile suum tutum putaret (.................................................... arbi-
tror), postquam nocte lupus iniit (......................................... ingredior) et oves trucidavit (..................
................................ aggredior), canes comparavit ut ovile et animalia defenderent (.............................
.................. tueor).
Mentre i nemici, convinti della loro forza, hanno scelto una tattica attendista inalizzata ad isolare gli av-
versari e non attaccano battaglia, Crasso, iglio di Marco Licinio Crasso, triumviro con Cesare e Pompeo,
decide di uscire allo scoperto. Cerca, quindi, di prendere i nemici di sorpresa, dopo aver intrapreso, come i
Romani erano soliti fare, anche un’azione di rinforzo psicologico dei suoi uomini attraverso grandi promes-
se e speranze per il futuro. [▶ p. 190]
1 Prima luce productis omnibus copiis, duplici acie instituta, auxiliis in mediam aciem coniec-
2 tis, Crassus morabatur ut intellegeret quid hostes consilii caperent. Illi etsi propter multitudi-
3 nem et veterem belli gloriam paucitatemque nostrorum facilem sibi pugnam rebantur, tamen
4 nostros impeditos in agmine et sub sarcinis inferiores adoriri malebant. Hoc consilio probato
5 a ducibus, productis Romanorum copiis sese e castris non egrediebantur. Hanc rem intuitus
6 Crassus, cum cunctantes hostes nostros milites alacriores ad pugnam efecissent, cohortatus
7 suos ad hostium castra proiciscitur. Crassus equitum praefectos cohortatus ut magna praemia
8 pollicerentur et suos excitarent, quid vellet ostendit. Illi, eductis iis cohortibus quae ad prae-
9 sidium castrorum relictae intritae ab labore erant, et longiore itinere circumductis, ne hostes
10 eas ex castris intueri possent, omnium oculis mentibusque ad pugnam intentis celeriter ad
11 munitiones pervenerunt atque his prorutis prius in hostium castris constiterunt, quam pla-
12 ne hi eas tuerentur aut quid rei gereretur cognoscere possent. Tum vero, clamore ab ea parte
13 audito, nostri redintegratis viribus acrius eos aggressi sunt. Hostes undique circumventi de-
14 speratis omnibus rebus fuga salutem petiverunt.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico della religione
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 344]
a Con l’aiuto del vocabolario, trova e riporta nelle caselle il signiicato esatto dei termini presenti nello sche-
ma, legati a diversi settori del contesto religioso.
L’idea del religioso e del divino Le cariche in ambito religioso Le pratiche religiose
fas augur auspicium
nefas pontifex sacriicium
numen sacerdos praecatio
oraculum haruspex suovetaurilia
omen lamen lustratio
b Sottolinea i termini legati al lessico religioso, poi lumque Romanum ex caede miserrima, coniuges li-
traduci. berosque vestros virginesque Vestalis ex acerbissima
1 . Deorum Manium iura sancta sunto. (Cicero- vexatione, templa atque delubra, hanc pulcherrimam
ne) 2. Etiam me irrides, pessime ac sacerrime? (Tur- patriam omnium nostrum ex foedissima flamma,
pilio) 3. Persarum omnium eadem fuit vox: “Ne- totam Italiam ex bello et vastitate eripui. (da Cice-
fas est deserere regem”. (da Curzio Rufo) 4. Numa rone) 7. Hactenus populus Romanus pulcher, egre-
Pompilius eo denique ferocem populum redegit, ut, gius, pius, sanctus atque magniicus: reliqua saeculi,
quod vi et iniuria occupaverat imperium, religione ut grandia aeque, ita vel magis turbida et foeda, cre-
atque iustitia gubernaret. (Floro) 5. Xerxes her- scentibus cum ipsa magnitudine imperii vitiis. (Flo-
mopylis expugnatis protinus accessit astu idque nul- ro) 8. Per idem tempus Uticae forte C. Mario per
lis defendentibus interfectis sacerdotibus, quos in arce hostias dis supplicanti magna atque mirabilia haru-
invenerat, incendio delevit. (Nepote) 6. Vos popu- spex praedixerat. (da Sallustio)
ATTENZIONE Spesso il signiicato di utor “usare”, “servirsi di” deve essere più chiaramente determinato
nella traduzione in rapporto al sostantivo usato in ablativo, come nei seguenti esempi:
Hospitio alicuius uti. (Cesare) Avere rapporti di ospitalità con qualcuno.
Aliquo familiariter uti. (Cesare) Frequentare qualcuno.
Durante la sua spedizione in Gallia Cesare si reca in Britannia (55-54 a.C.), sulla quale ha così modo di ri-
portarci importanti informazioni. In particolare, in questo brano si parla dei materiali preziosi utilizzati
dagli abitanti, dell’alimentazione, di alcune abitudini nel modo di proporsi nei combattimenti e nel mo-
do di trattare le donne. [▶ p. 89]
1 In Britannia hominum est ininita multitudo creberrimaque aediicia fere Gallicis consimi-
2 lia, pecoris numerus ingens. Utuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferreis ad certum
3 pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis regionibus, in
4 maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque generis,
5 ut in Gallia, est praeter fagum atque abietem. Lepore et gallina et ansere vesci fas non putant;
6 his tamen ruuntur animi voluptatisque causa. Loca sunt temperatiora quam in Gallia re-
7 missioribus rigoribus. Ex his omnibus incolis longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt,
8 quae regio est maritima omnis, neque multum a Gallica diferunt consuetudine. Interiores
9 plerique rumenta non serunt, sed lacte et carne vescuntur pellibusque sunt vestiti. Omnes
10 vero se Britanni vitro iniciunt, quod caeruleum eicit colorem, atque hoc horribiliores sunt
11 in pugna adspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praeter caput et
12 labrum superius. Uxores habent deni duodenique (“in dieci o dodici”) inter se communes et
13 maxime ratres cum ratribus parentesque cum liberis.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come distinguere una forma deponente
da una forma passiva
ANALISI
Questo laboratorio ti aiuterà a evidenziare gli elementi utili a distinguere le forme
E TRADUZIONE verbali deponenti da quelle passive.
Come fare per evitare di confondere una forma de- 2. Patres iliis iliabusque multa dona largiti sunt.
ponente con una passiva e viceversa? Fondamentale ■ c’è un verbo di forma passiva (largiti sunt) con un
è imparare a memoria il maggior numero possibi- soggetto maschile plurale (patres);
le di verbi deponenti, almeno i più frequentemente ■ c’è la presenza di un complemento (dona) che
utilizzati dagli autori latini. Non solo la memoria, può essere solo oggetto, in quanto il soggetto è
tuttavia, ci può aiutare; sono utili anche alcune in- già stato identiicato e dona può essere solo un ca-
dicazioni particolari: so diretto.
■ se nella frase c’è un verbo di forma passiva e si in- Ne consegue che il verbo è di forma passiva ma di si-
dividua la presenza di un complemento d’agente gniicato attivo, quindi è deponente (deriva dal ver-
o di causa eiciente, il verbo non sarà deponente bo largior, iris, largitus sum, iri); pertanto la tradu-
(in quanto la forma del deponente è passiva, ma zione della frase sarà: “I padri hanno elargito molti
il signiicato è attivo); doni ai igli e alle iglie”.
■ se nella frase c’è un verbo di forma passiva e si in- 3. Milites equis gradiuntur ad lumen.
dividua la presenza di un complemento oggetto, ■ c’è un verbo di forma passiva (gradiuntur) con un
il verbo sarà deponente; soggetto plurale, che sarà milites;
■ maggiori dubbi insorgono quando siamo in pre- ■ c’è la presenza di un complemento (equis) che po-
senza di un verbo deponente intransitivo, dato trebbe essere mezzo, modo, ma anche causa ei-
che non c’è complemento oggetto mentre ci può ciente, in quanto ablativo semplice;
essere un complemento di moto da luogo, che si ■ c’è un complemento di moto a luogo (ad lumen)
potrebbe confondere con un complemento d’a- che fa supporre la presenza di un verbo di moto,
gente, o un complemento di mezzo e modo, che quindi con buona probabilità intransitivo.
si potrebbe confondere con un complemento di A questo punto le osservazioni fatte non risolvono
causa eiciente. In questo caso la conoscenza del la questione. In questo caso o conosco il verbo (gra-
verbo o il controllo sul vocabolario risultano in- diuntur dal verbo gradior, -eris, gressus sum, gradi)
dispensabili. oppure, prima di procedere, devo consultare atten-
Facciamo alcuni esempi. tamente il vocabolario. Veriicato che il verbo è de-
1. Multa dona a patribus iliis iliabusque data sunt. ponente, equis sarà un ablativo di mezzo; pertanto la
■ c’è un verbo di forma passiva (data sunt) con un traduzione della frase sarà: “I soldati avanzano con i
soggetto neutro plurale (dona); cavalli verso il iume”.
■ c’è la presenza di un complemento (a patribus)
che può essere d’agente; Veriica delle competenze
■ manca un oggetto (dona infatti è già stato identi- Data la frase di partenza ripeti l’analisi proposta ne-
icato come soggetto). gli esempi della scheda, poi traduci.
Ne consegue che la forma verbale è passiva (deriva 1. Mulieres male versatae erant et a maritis vitupe-
dal verbo do, das, dedi, datum, dare) e che quindi rabantur.
la traduzione della frase sarà: “Molti doni dai padri 2. Amplectus ilios, dux venit ad pugnam et magna
sono stati dati ai igli e alle iglie”. virtute milites suos secutus est.
L’autore sintetizza in poche righe l’irrefrenabile ascesa del popolo Romano, grazie sia al valore sia alla sor-
te. Nel raccontarne le vicende decide di imitare la tecnica dei pittori, che in un solo quadro riescono a dare
l’immagine completa della realtà.
1 Populus Romanus a rege Romulo in Caesarem Augustum tantum operum pace belloque gessit,
2 ut, si quis magnitudinem imperii cum annis confert, aetatem ultra putet. Ita late per orbem ter-
3 rarum arma circumtulit, ut qui res illius legunt non unius populi, sed generis humani facta con-
4 discant. Tot in laboribus periculisque iactatus est, ut ad constitutionem eius imperii contenderint
5 Virtus et Fortuna. Qua re, quia ipsa sibi obstat magnitudo rerumque diversitas aciem intentio-
6 nis abrumpit, faciam quod solent (“sono soliti fare”) qui terrarum situs pingunt: in brevi quasi
7 tabella totam eius imaginem amplectar, non nihil, ut spero, ad admirationem principis populi
8 conlaturus, si pariter atque insemel universam magnitudinem eius ostendero.
(Floro, I-II sec. d.C., Epitoma de Tito Livio)
sides cunctantur segnes arbitrantur. (da Varrone) 5. Ino, Cadmi et Harmoniae ilia, coniuravit ut
ruges in sementem quas daret torrerent, ne nascerentur; ita ut, cum sterilitas et penuria rugum es-
set, civitas tota partim fame, partim morbo interiret. (Igino) 6. Argonautae praenavigantes Lemno
accesserunt; quos ut vidit Iphinoe custos portae, nuntiavit Hypsipylae reginae et dedit consilium ut
eos laribus hospitalibus obligaret hospitioque invitaret. (da Igino) 7. Hic tantus vir (Agesilaus) ut
naturam fautricem habuerat in attributione animi virtutum, sic maleicam nactus est in corporis
forma: nam et statura fuit humili et corpore exiguo et claudus altero pede. (da Nepote) 8. Alcibia-
des ut e navi egressus est, quamquam heramenes et hrasybulus eisdem rebus praefuerant simulque
venerant in Piraeum, tamen unum omnes illum prosequebantur. (Nepote)
9. Omne animal se ipsum diligit ac, ut ortum est, id agit, se ut conservet, quod a natura ei datur hic
primus appetitus ut omnem vitam tueatur. (da Cicerone) 10. Summa regis sollertia ita est ordinata
res publica, ut omnia patrimonii, dignitatis, aetatis, artium oiciorumque discrimina in tabulas re-
ferrentur, ac sic maxima civitas minimae domus diligentia contineretur. (Floro) 11. Haec est prima
aetas populi Romani et quasi infantia, quam habuit sub regibus septem, (“sette”), quadam fatorum
industria, tam variis ingenio, ut rei publicae ratio et utilitas postulabat. Nam quid Romulo arden-
tius? quid Numa religiosius? (Floro) 12. Polynices rogat Adrastum ut sibi exercitum commodaret
ut paternum regnum recuperaretur a ratre; cui Adrastus non tantum exercitum dedit sed ipse cum
aliis sex (“sei”) ducibus profectus est. (da Igino) 13. His rebus ita actis, constituta nocte qua proicis-
cerentur Cicero per legatos cuncta edoctus L. Valerio Flacco et C. Pomptino praetoribus imperat, ut
in ponte Mulvio per insidias Allobrogum comitatus deprehendant. (Sallustio) 14. Natura loquitur.
“Ista de quibus quereris omnibus eadem sunt; nulli dare faciliora possum, sed quisquis volet sibi ipse
illa reddet faciliora”. Quomodo? aequanimitate. (da Seneca)
Romolo, primo re di Roma, fu allattato col fratello Remo da una lupa e allevato da un pastore. Seguì poi
la lotta per il primato tra i due fratelli, che portò alla morte di Remo. Romolo riuscì a raccogliere nella sua
città dai territori circostanti uomini e donne, trasformando i vari focolai di guerra in un accordo di pace;
inine scomparve durante una tempesta.
1 Primus ille et urbis et imperii conditor Romulus fuit, Marte genitus et Rhea Silvia. Hoc de se sa-
2 cerdos gravida confessa est, nec mox fama dubitavit; lupa secuta vagitum ubera admovit infantibus
3 matremque se gessit. Sic repertos apud arborem Faustulus regii gregis pastor tulit in casam atque
4 educavit. Gemini erant; uter auspicaretur et regeret, dubium erat. Remus montem Aventinum, Ro-
5 mulus Palatinum occupat. Prior ille sex (“sei”) vultures, hic postea, sed duodecim (“dodici”) vidit.
6 Remus occisus est: prima certe victima fuit munitionemque urbis novae sanguine suo consecravit.
7 Imaginem urbis magis quam urbem fecerat: incolae deerant. Romulus ex variis quasi elementis
8 congregavit corpus unum, populumque Romanum ipse fecit. Simulatis quippe ludis equestribus vir-
9 gines, quae ad spectaculum venerant, praedae fuerunt, et haec statim causa bellorum. Tandem pax
10 fuit secutaque res mira dictu (“a dirsi”), ut relictis sedibus suis novam in urbem hostes demigrarent
11 et cum generis suis avitas opes pro dote sociarent. His ita ordinatis repente, cum contionem haberet
12 ante urbem apud Caprae paludem, Romulus e conspectu ablatus est; oborta tempestas solisque de-
13 fectio consecrationis speciem praebuerunt, cui mox Iulius Proculus idem fecit: rex profectus erat
14 in caelum, Quirinus in caelo vocabatur; gentibus totis Roma potiebatur.
(da Floro, I-II sec. d.C., Epitomae de Tito Livio)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE Il volere
CIVILTÀ degli dèi
e gli ‘operatori’
[▶ LESSICO p. 338]
del sacro
Augusto in abito Religio sommo bene o sommo
da àugure, I secolo d.C.
Firenze, Galleria degli
male ■ Nelle testimonianze anti-
Ufizi. che, non è diicile trovare valutazio-
L’imperatore Augusto ni di segno diverso della nozione di
è rafigurato come
àugure, al centro, con il religio. In un’orazione di Cicerone
lituus (il bastone arcuato (106-43 a.C.), per esempio, essa è in-
all’estremità superiore, clusa in un elenco di ‘prodotti’ ori-
tipico attributo degli àuguri)
e il pollo sacro ai piedi. ginari di Atene – come la cultura,
il diritto e la coltivazione dei campi
– che dalla Grecia sono stati difusi
nel mondo a beneicio dell’umanità (In difesa di Flacco, 62). Lucrezio (I secolo a.C.), per
contro, intende religio nel senso di paura superstiziosa nei riguardi di fenomeni inspie-
gabili razionalmente, paura che costituisce un pericoloso ostacolo alla felicità degli uo-
mini. In suo nome, sono stati commessi scellerati delitti, sostiene Lucrezio, ricordando
in proposito il mito greco della iglia di Agamennone, sacriicata dal padre sull’altare di
Diana, perché la dea placasse la sua ira (La natura delle cose, I, 82-101).
ANIMAZIONE Religione come atto di culto ■ Un elemento fondamentale della religione romana
Il sacriicio
è il cultus deorum, cioè il complesso di riti che sono stati tramandati nel corso delle
generazioni e a cui occorre scrupolosamente attenersi per essere in pace con gli dèi
(pax deorum). Se sussiste tale condizione, signiica che gli dèi sono bendisposti nei
confronti degli uomini, i quali prosperano grazie al loro concreto sostegno. In questa
prospettiva, un’azione di una certa importanza – sia individuale sia collettiva – si cre-
Rilievo con scena de che abbia successo perché intrapresa con il favore degli dèi (deis volentibus), mentre
di triplice sacriicio,
I secolo d.C. Parigi, Museo
il fallimento è il risultato del mancato favore dei numi (deis invitis).
del Louvre.
In questo rilievo sono Che cosa vogliono gli dèi: il collegio degli àuguri ■ Da quanto detto, si capisce come
rafigurati un toro, una una delle principali preoccupazioni dei Romani potesse essere quella di conoscere la di-
pecora e un maiale che sposizione degli dèi nei loro riguardi, per sapere se un’impresa avrebbe avuto o meno buon
vengono condotti verso
l’altare del sacriicio per esito. A tale scopo esistevano a Roma degli ‘operatori’, appositamente incaricati dallo Stato
essere immolati alla divinità. di interpretare la volontà divina, i quali potevano essere consultati solo da determinati ma-
Tale tipo di sacriicio
prendeva il nome di gistrati. Si tratta del collegio degli àuguri, la cui istituzione si doveva, stando alla tradizione,
Suovetaurilia. a Numa Pompilio, il prototipo del re pio. Gli àuguri arrivarono a essere in numero di sedi-
ci ed ebbero un grande peso nella vita politica romana.
I numi manifestavano la loro volontà per mezzo di
segni (signa), che potevano essere di varia natura: (1)
fulmini, lampi, tuoni; (2) il volo o il canto degli uccel-
li; (3) il movimento di quadrupedi o rettili; (4) il mo-
do di mangiare di polli sacri. L’àugure osservava que-
sti fenomeni e li interpretava, stabilendo se si trattava
di segni favorevoli o sfavorevoli (vedere un uccello
che arrivava in volo da destra, per esempio, era segno
favorevole, da sinistra invece sfavorevole).
Statua della Vestale Gli altri collegi sacerdotali maggiori ■ I ponteici, guidati dal ponteice massimo, in
Massima, II secolo d.C. origine erano cinque, ma aumentarono, arrivando a sedici nel I secolo a.C. Si faceva
Roma, Museo Nazionale
Romano, Palazzo Massimo distinzione tra ponteici maggiori, cioè membri ordinari, e ponteici minori, di grado
alle Terme. inferiore. I ponteici costituivano la massima autorità religiosa dello Stato romano e
In questa scultura è ritratta
la Vestale Massima, che
oltre a disciplinare la vita religiosa pubblica e anche privata, esercitavano il controllo
presiedeva il gruppo delle sulle norme giuridiche e sul calendario.
Vestali. Esse vestivano Dal ponteice massimo dipendevano i sacerdozi di piú antica istituzione, quali il «re
sempre indumenti particolari
come il velo bianco, che delle cose sacre» (rex sacrorum, anche detto «re dei sacriici», rex sacriiculus), i lámini
copriva anche le spalle (lamines) e le Vestali (Vestales). Il re delle cose sacre, a cui era vietato ricoprire cariche
(sufibulum) e un copricapo politiche, aveva ereditato alcune competenze religiose proprie del monarca del periodo
a pieghe (infula).
regio ed era sacerdote del dio Giano. I làmini, in tutto quindici (tre lámini maggiori e
Ara Pacis, la processione
del lato meridionale, 13-9 dodici minori), rappresentavano la personiicazione in terra di alcune divinità: i lamini
a.C. Roma. maggiori, per esempio, personiicavano rispettivamente Giove (lamen Dialis, il piú im-
Nel fregio dei lati lunghi
dell’Ara Pacis sono
portante), Marte (lamen Martialis) e Quirino (lamen Quirinalis). Le sei Vestali, inine,
rafigurati i maggiori erano sacerdotesse di Vesta, la dea del focolare domestico. Loro compiti erano la custodia
rappresentanti dei collegi del fuoco sacro sull’altare del tempio della dea, che non doveva mai smettere di ardere, e
sacerdotali romani
(ponteici, àuguri, flámini, la preparazione della mola salsa, un preparato a base di farina di farro e sale, che durante
septemviri, quindecemviri), i sacriici veniva cosparso sulla testa della vittima (il verbo immolare signiica propria-
ai quali seguono i membri mente «cospargere di mola»). Si diventava Vestali tra i sei e i dieci anni e il sacerdozio
della famiglia imperiale. In
questo particolare del fregio durava trent’anni: durante questo periodo, le ragazze avevano l’obbligo della castità; se
si distinguono i quattro non vi si attenevano, venivano murate vive in una fossa sotterranea (il cosiddetto campus
flámini (lamines) che
indossano il tipico berretto sceleratus), che si trovava sul Quirinale, presso la porta Collina.
di pelle d’agnello (galerus), Molto antico era anche il collegio dei duoviri sacris faciundis, i due sacerdoti «incaricati di
ornato sulla punta da una compiere cose sacre», in séguito diventati quindici e perciò rinominati quindecimviri sacris
verghetta di olivo (apex).
faciundis. Custodivano i Libri Sibillini, una raccolta di riti, precetti e oracoli che secondo la
leggenda il re Tarquinio il Superbo aveva avuto dalla Sibilla Cumana. Nei momenti di crisi
dello Stato, quindi di mancato favore degli dèi, il senato si rivolgeva a questi sacerdoti, per-
ché consultassero i loro libri e suggerissero come ottenere di nuovo l’accordo con i numi.
23 PROPOSIZIONE INFINITIVA
UNITÀ Factum est illud... Spartaco
VERBI SEMIDEPONENTI
1 La proposizione ininitiva [▶ MANUALE 39.1.2.2]
■ È una completiva con soggetto, sempre espresso, in accusativo e verbo all’ininito presente, per-
fetto o futuro, secondo il rapporto cronologico con il tempo della reggente.
Rapporto con la reggente Tempo dell’ininito Esempi
nell’ininitiva
contemporaneità presente Constat (scio) consulem animosum esse.
Si sa (so) che il console è coraggioso.
Constabat (sciebam) consulem animosum esse.
Si sapeva (sapevo) che il console era coraggioso.
anteriorità perfetto Constat (scio) consulem animosum fuisse.
Si sa (so) che il console è stato coraggioso.
Constabat (sciebam) consulem animosum fuisse.
Si sapeva (sapevo) che il console era stato coraggioso.
posteriorità futuro Constat (scio) consulem animosum futurum esse.
Si sa (so) che il console sarà coraggioso.
Constabat (sciebam) consulem animosum futurum esse.
Si sapeva (sapevo) che il console sarebbe stato coraggioso.
■ L’ininitiva soggettiva, con funzione di soggetto rispetto alla reggente, è introdotta:
● da verbi o locuzioni impersonali: constat “è noto”, “si sa”; decet “conviene”; licet “è possibile”, “è
lecito”; oportet/necesse est “è necessario”
a
● dalle locuzioni formate dall’aggettivo neutro (o da un sostantivo) + 3 pers. sing. del verbo
sum: iustum est “è giusto”; turpe est “è vergognoso”; longum est “è lungo”; fama est “è fama”
Dulce et decorum est pro patria mori. È dolce e bello morire per la patria.
■ L’ininitiva oggettiva, con funzione di oggetto rispetto alla reggente, è introdotta:
● da verbi che esprimono un sentimento o uno stato d’animo (verba affectuum), come gaudeo
“essere contento” o doleo “essere addolorato”
● da verbi che appartengono all’area del dire e del dichiarare (verba dicendi), come dico, adirmo “di-
re”, “afermare”, narro “raccontare”, respondeo “rispondere”, scribo “scrivere”, promitto “promettere”
● da verbi che esprimono un’opinione o una percezione isica o intellettiva (verba sentiendi),
come audio “sentir dire”, video “vedere”, scio “sapere”, cognosco “sapere”, “conoscere”, puto, existimo,
arbitror, reor “pensare”, “ritenere”, “credere”, spero “sperare”
● da verbi che esprimono una volontà (verba voluntatis), come volo, “volere” nolo, “non volere”,
cupio “desiderare”, prohibeo “proibire”, veto “vietare”, sino “permettere”
Video vos hoc fecisse. Vedo che avete fatto questo.
Reor vos hoc fecisse. Ritengo che abbiate fatto questo.
■ L’ininitiva epesegetica, che “spiega” un elemento anticipato nella reggente, è introdotta:
● da un pronome neutro
● da un sostantivo o da un avverbio
Illud libenter audio, ratrem tuum iustum virum esse.
Volentieri sento dire ciò, cioè che tuo fratello è un uomo giusto.
■ Quando il soggetto dell’ininitiva è un pronome di 3a persona, questo si trova nella forma ri-
lessiva se, quando coincide con il soggetto della reggente, eum quando non coincide con quello
Caesar dixit Labieno se sperare eum victurum esse hostes.
Cesare disse a Labieno che (= lui, Cesare) sperava che egli (= Labieno) avrebbe sconitto i nemici.
1 La proposizione ininitiva
4 Sottolinea con una linea continua le ininitive ed evidenzia i loro soggetti; indica se si tratti di
soggettive, oggettive o epesegetiche, poi traduci.
ESEMPIO Dei arbitrantur homines nasci ut terram colant. ➞ (ininitiva oggettiva) ➞
Gli dèi ritengono che gli uomini nascano per abitare la terra.
1. Iustum putatum est Romanos Graecos propter eorum sapientiam accipere. 2. Hoc scitote, mortem
hominibus numquam malum futuram esse. 3. Mortuis omnibus militibus, dux intellexit se victum
esse. 4. Nuntiatum est a legatis rem publicam obsides, quos petiverat, adepturam esse. 5. Necesse
erat iustitiam poena severa te punire. 6. Cum fama erat vos mentitos esse, nemo de re tam gravi vobis
idem dabat. 7. Hoc audivi, omnes de condicione sua queri. 8. Pastor volebat animalia cum tran-
quillitate herba vesci. 9. Licet nautas, quoniam domos suas regressi sunt, uxores iliosque complecti
et lere. 10. Finium una pars, quam Gallos obtinere dictum est, initium capit a lumine Rhodano.
(Cesare) 11. Milites totius Galliae sese potiri posse sperant. (Cesare)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come distinguere il soggetto dall’oggetto
nelle proposizioni ininitive
ANALISI
Questo laboratorio ti aiuterà ad analizzare gli elementi utili per distinguere nelle
E TRADUZIONE proposizioni ininitive gli accusativi con funzione di soggetto da quelli con funzio-
ni di complemento oggetto.
La proposizione ininitiva si caratterizza per il fatto che visti i loro signiicati, non lasciano dubbi al tradutto-
il soggetto si esprime in caso accusativo ed è sempre re: l’unica soluzione possibile è che siano i Germani
espresso. Ne deduciamo quindi che, se nella propo- a cacciare gli animali con le mani e i bastoni, non vi-
sizione ininitiva è presente un unico termine in ac- ceversa! Pertanto l’unica traduzione sensata, in base
cusativo, questo è necessariamente il soggetto. appunto al signiicato, sarà:
“Raccontano che i Germani caccino e uccidano
Nella frase:
gli animali con le mani e i bastoni”.
■ Discipuli magistrum libris suis usum esse dicebant.
Si possono però incontrare situazioni più ambigue,
l’unico accusativo presente, cioè magistrum, è sen-
nelle quali i due accusativi potrebbero tranquilla-
za dubbio il soggetto della proposizione ininitiva,
mente essere scambiati di ruolo senza che l’espres-
nella quale è presente un verbo intransitivo (come
sione perda senso.
infatti già sappiamo, utor regge l’ablativo). Quindi
la traduzione sarà: Nella frase:
“Gli alunni dicevano che il maestro si era servito ■ Parentes sciebant pueros puellas saepe clam amplec-
dei suoi libri”. tari.
In caso di verbo di moto dobbiamo prestare atten- si nota la presenza di due accusativi nell’ininitiva,
zione all’accusativo senza preposizione che esprime cioè pueros e puellas. La grammatica e il senso mi di-
il complemento di moto a luogo con i nomi di città cono che entrambi teoricamente potrebbero essere
e piccola isola; infatti in tal caso è vero che sono pre- sia soggetto sia oggetto; infatti è plausibile tanto che
senti due accusativi (il soggetto della frase e il com- i ragazzi abbraccino le ragazze quanto che siano le
plemento di luogo), ma non c’è possibilità di errore. ragazze ad abbracciare i ragazzi. Quindi si potreb-
bero proporre due traduzioni, entrambe possibili:
Nella frase: “I genitori sapevano che i ragazzi spesso di nasco-
■ Nauta dicit se Neapolim iturum esse. sto abbracciavano le ragazze”.
due sono gli accusativi presenti, se (pronome riles- “I genitori sapevano che le ragazze spesso di na-
sivo) e Neapolim; non c’è tuttavia possibilità di sba- scosto abbracciavano i ragazzi”.
gliarsi, in quanto il verbo di moto eo fa chiaramente
comprendere che Neapolim esprime il moto a luogo, Qual è quella giusta? In questo caso assume im-
quindi se è il soggetto dell’ininitiva; ne deriva la se- portanza fondamentale la posizione dei termini:
guente traduzione: nell’infinitiva il soggetto è posto normalmente
“Il marinaio dice che andrà a Napoli”. all’inizio della stessa, pertanto, quando ho due
accusativi e il signiicato è ambiguo, l’accusativo
Il problema si presenta invece quando la frase inini- messo al primo posto è da considerarsi il soggetto;
tiva è costruita con un verbo transitivo ed è espres- quindi la traduzione esatta della frase precedente
so il complemento oggetto: in questo caso ci si trova sarà:
in presenza di due accusativi, l’uno soggetto, l’altro “I genitori sapevano che i ragazzi spesso di nasco-
complemento oggetto. Nella maggior parte dei casi sto abbracciavano le ragazze”.
in tali circostanze sono il buon senso e il signiicato
complessivo della frase ad aiutarci; in una fase come: In sintesi dunque occorre prestare sempre molta at-
tenzione a questi elementi:
■ Ferunt Germanos manibus et fustibus animalia ve- a. la transitività o intransitività del verbo
nari et intericere. b. il signiicato della frase
i due accusativi presenti, cioè Germanos e animalia, c. la posizione del vocabolo in accusativo
ATTENZIONE Nelle ininitive l’ininito esse può essere sottinteso (specialmente nelle forme
perifrastiche):
Dico te stultum (esse). Dico che tu sei stolto.
Dico te venturum (esse). Dico che verrai.
1. Dixit ea omnia se tulisse patienter. (da Cesare) 2. Adrasto Polynices indicat se a hebis venisse.
(Igino) 3. Dux dixit sese signum proelii daturum. (da Cesare) 4. Creditum est Varronem consu-
lem apud Cannas cum Karthaginiensibus infeliciter dimicavisse ob iram Iunonis. (Valerio Massi-
mo) 5. Petreius ubi videt Catilinam magna vi tendere, cohortem praetoriam in medios hostes inducit.
(Sallustio) 6. Iason cogitare coepit quomodo Peliam, patruum suum, sine suspicione intericeret.
Hoc Medea se facturam pollicetur. (Igino) 7. Ferunt Iulium, cum mane ad comitia descenderet,
praedixisse matri se domum nisi pontiicem non reversurum. (da Svetonio) 8. Tanta tempestas
cooritur, ut numquam illis locis maiores aquas fuisse constaret. (Cesare)
9. Consul ilium suum, quod sine iussu ad pugnam descenderat, mactari iussit, satius esse iudicans patrem
forti ilio quam patriam militari disciplina carere. (Valerio Massimo) 10. Epicurus dixit exiguam fortu-
nam intervenire sapienti et ab eo gravissimas res administrari. (da Cicerone) 11. Scio fuisse nonnullos,
qui ita existimarent iuventutem, quae domum Catilinae requentabat, parum honeste pudicitiam ha-
buisse. (Sallustio) 12. Nemo dubitabat totam Hispaniam arsuram (esse) bello. (da Livio) 13. Caesar,
adversariis negantibus ullam se de re publica facturos pactionem, transiit in citeriorem Galliam. (Sveto-
nio) 14. “Iove nate, Hercules, salve; te mihi mater, veridica interpres deum, aucturum caelestium nu-
merum cecinit.” (Livio) 15. Omnes milites iam se ab equitatu circumveniri arbitrabantur. (da Cesare)
1 Bello Peloponnesio, Graeciis pugnantibus inter se, cum res in maximis periculis esset, Athe-
2 nienses bellum Syracusanis indixerunt ut maris imperium propagarent; ad quod bellum Al-
3 cibiades ipse dux delectus est qui exercitum ageret. Sed Athenis inimici eius decreverunt se illi
4 nocituros esse dum cum ingenti classe navigat Siciliam; itaque magna cum calliditate insidias
5 paraverunt, quibus iuvenem ducem detrectatum iri sperabant. Sed ipsam patriam quoque lae-
6 sum iri non intellexerunt. Difuso nuntio Alcibiadem in insulam pervenisse, qui inimici eius
7 erant, ii reum illum fecerunt, quia sacra violavisset et sanctissima Mercurii simulacra muti-
8 lavisset. Qua de re postquam ei mandatum missum est, ut domum quam celerrime sua sponte
9 remearet et Athenis causam diceret, ille non parere noluit et in triremem ascendit. Cum autem
10 hurios pervenisset et putaret sibi melius esse publicam causam vitare et ista pericula repellere,
11 apud Lacedaemones se confugit, quibus auxilium contra Athenienses praebuit; itaque postea
12 idem patriae suae proditor putatus est.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Qual è lo scopo della spedizione degli Ateniesi contro Siracusa?
■ Quale accusa viene mossa ad Alcibiade da parte dei suoi avversari ad Atene?
■ Quali ordini vengono impartiti ad Alcibiade dagli Ateniesi? Alcibiade li rispetta?
2 I verbi semideponenti
ATTENZIONE Non confondere, nei tempi derivati dal tema del presente, le forme di audeo “osare”
(della seconda coniugazione) con quelle di audio “udire” (della quarta coniugazione):
audet “osa”, audebat “osava”, audebit “oserà”, ecc.
audit “ode”, audiebat “udiva”, audiet “udirà”, ecc.
1. Conidere dis debemus. (Frontone) 2. Cognita morte C. Treboni non plus gavisus sum quam do-
lui. (Cicerone) 3. Bellum cum captivis et feminis gerere non soleo. (Curzio Rufo) 4. Videte quam
valde malitiae suae conidat Timarchides. (Cicerone) 5. Gubernatores, alias imperare soliti, tum
metu mortis iussa exequebantur. (Curzio Rufo) 6. Tullus Hostilius provocare ausus est Albanos,
gravem et diu principem populum. (Floro) 7. Quo cognito consilio Caesar legiones plures quam so-
lebat educit. (Irzio) 8. Oppressi Carnutes hiemis diicultate, terrore periculi, cum tectis expulsi nullo
loco diutius consistere auderent, dissipantur in initimas civitates. (Irzio) 9. Persae clamore subla-
to, qualem victores solent edere, ferociter in hostem, quasi ubique proligatum, incurrerunt. (Curzio
Rufo) 10. Persae attoniti metu nec arma capere nec quiescere audebant. (Curzio Rufo)
11 Inserisci il participio del verbo indicato tra parentesi, poi traduci la frase.
1. Galli, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (vereor) ne Romani bellum gererent, dixerunt se pacem petituros es-
se. 2. Consul animadvertit omnes urbes provinciae, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (populor) ab hostibus, relictas
esse a civibus. 3. . . . . . . . . . . . . . . . (reor) ludum circensem pulcherrimum fore, ad circum imus ut specta-
culo gaudeamur. 4. Filia, . . . . . . . . . . . . . . . . (coniteor) se idem parentum prodidisse, . . . . . . . . . . . . . . (conido)
patris matrisque venia large levit. 5. Poeta, Homeri carmina . . . . . . . . . . . . . . (meditor), sacerdotes ad
templum . . . . . . . . . . . . . . . . (sequor), Iovi novum carmen canit. 6. Nuntius dixit milites, . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(adipiscor) hostium deditionem, in patriam reverti victoria . . . . . . . . . . . . . . (gaudeo).
La tregua fra Roma e Alba Longa non dura: Tullo Ostilio, terzo re di Roma (VII a.C.), manifestando astuzia e
giocando sull’inganno, coinvolge nel conlitto Albani, Fidenati e Veienti, mettendoli gli uni contro gli altri;
alla ine lo scontro, dopo aver dato occasione a Tullo di istituire culti in favore del Pallore e della Paura, è
favorevole ai Romani, che sbaragliano i nemici mettendoli in fuga.
1 Nec diu pax Albana mansit. Cum Fidenae aperte descissent, Tullus contra hostes ducit. Ubi
2 Anienem transiit, conlocat castra. Inter eum locum et Fidenas Veientium exercitus Tiberim tran-
3 sierat. Hi in acie prope lumen tenuerunt dextrum cornu; in sinistro Fidenates propius montes
4 consistunt. Tullus adversus Veientes hostes derigit suos, Albanos contra legionem Fidenatium con-
5 locat. Albano duci non plus animi erat quam idei (gen. partitivo). Nec manere ergo nec transire
6 aperte ausus, sensim ad montes succedit; inde satis subisse sese ratus, erigit totam aciem. Mirati
7 sunt primo Romani qui proximi steterant ut nudari latera sua sociorum digressu senserunt; inde
8 eques nuntiat regi abire Albanos. Tullus in re trepida vovit Salios fanaque Pallori ac Pavori. Post-
9 ea instat Tullus fusoque Fidenatium cornu in Veientes ferocior redit. Nec illi tulerunt impetum,
10 sed a fuga lumen arcebat. Postea alii arma foede iactantes et socios perterritos secuti in aquam
11 ruebant, alii dum cunctantur in ripis oppressi sunt. Tullus victoriam adeptus discessit; non alia
12 ante Romana pugna atrocior fuit.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condƱta)
14 Analizza e traduci nei diversi modi possibili le seguenti forme del verbo fio.
1. iat 2. iet 3. facti estis 4. factum est 5. iebam 6. factum iri 7. factae erimus 8. facta es-
set 9. facta sint 10. ietis 11. imus 12. ieretis 13. facti erant 14. ient 15. iebas.
16 Traduci nei vari modi possibili la forma del verbo fio, poi volgila al plurale o al singolare, man-
tenendo inalterata la persona.
ESEMPIO iunt ➞ essi sono fatti/diventano ➞ it
1. facti simus 2. ieres 3. facta essem 4. factum erat 5. iebamus 6. iet 7. futurorum 8. fac-
ta 9. iatis 10. factum est 11. ies 12. facta sum 13. facta erant 14. factum esse 15. imus 16. ie-
batis 17. factae essent 18. facti erimus
17 Traduci le seguenti frasi, poi volgile all’attivo o al passivo (attenzione ai verbi deponenti!).
1. Fit pons a barbaris, ut faciliorem equis et viris transitum luminis et velocius iter faciant. 2. His-
triones in theatro claram tragoediam fecerant. 3. A poeta factum est carmen pulcherrimum, quo
omnes gavisi sunt. 4. Vos, soliti claros facere illos qui oicium suum faciunt, nos, quia ab omnibus
putamur idi, clarissimos facietis. 5. Nautis secutis sidera caeli navigatio nocturna luce caelesti se-
cura ac tranquilla iet. 6. Novos consules faciunt quotannis Romani, ne libido gloriae diuturnitate
honoris nimia et rei publicae noxia iat. 7. Magister discipulos ad eorum oicium hortatus est adeo
ut illi diligentes facti sint.
9. Infans fuit; factus est pubes: alia eius proprietas it; ille enim inrationalis est, hic rationalis.
(Seneca) 10. Fiebat ut omnium oculos, quotienscumque in publicum Alcibiades prodisset, ad se
converteret. (Nepote) 11. Vercingetorix minoribus itineribus Caesarem subsequitur et locum cas-
tris deligit paludibus silvisque munitum; ibi quid ieri vellet imperabat. (Cesare) 12. Qua re per
exploratores cognita Caesar continuato diem noctemque opere ad luminis declinationem huc iam
deduxerat rem, ut equites, etsi diiculter atque aegre iebat, possent tamen atque auderent lumen
transire. (da Cesare)
Dopo aver contribuito alla vittoria degli Spartani su Atene, Alcibiade, sospettato dagli stessi Spartani, si
rifugia in Asia presso un funzionario del re Dario e prepara la riscossa; riconquista molti territori e città
asiatiche un tempo appartenenti ad Atene (fra cui Bisanzio), poi, ormai vincitore e arricchito dal bottino
di guerra, si presenta di nuovo nella sua città natale. [▶ p. 352]
1 Alcibiades ad Tissaphernem, qui praefectus regis Darii factus erat, se contulit. Cuius socius cum
2 ieret et in intimam amicitiam brevi tempore pervenisset, cum Atheniensium opes senescere, con-
3 tra Lacedaemoniorum ieri secundas videret, initio cum Pisandro praetore, qui apud Samum
4 exercitum habebat, per internuntios colloquitur; illo tempore it ut Alcibiades de reditu suo faciat
5 mentionem. Erat Pisander enim eodem sensu (“partito”) quo Alcibiades, populi non amicus et
6 optimatium fautor factus erat. Horum in imperio tanta commutatio rerum facta est, ut Lace-
7 daemonii, qui paulo ante victores viguerant, perterriti pacem peterent. Victi enim erant quinque
8 (“cinque”) proeliis terrestribus, tribus (“tre”) navalibus, in quibus ducentas (“duecento”) naves
9 triremes amiserant, quae captae in hostium venerant potestatem. Factum est ut Alcibiades simul
10 cum collegis recepisset Ioniam, Hellespontum, multas praeterea urbes Graecas, quae in ora sitae
11 sunt Asiae, quarum expugnaverant complures. In his erat Byzantium. Ita victores facti, praeda
12 onusti, locupletato exercitu, maximis rebus gestis Athenas venerunt.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico della guerra
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 362]
Inine certamen, meno ricorrente in ambito milita- La guerra poi è fatta di diverse fasi: le indutiae, cioè la
re rispetto ai precedenti, esprime l’idea di scontro e tregua, le insidiae, ovvero l’agguato, il triumphus, cioè
combattimento; esso è maggiormente impiegato in il solenne corteo con cui veniva celebrata una vittoria,
ambito politico, giudiziario, ilosoico ad indicare di- il foedus, inteso come il patto fra contendenti, e a con-
sputa, dissenso, conlitto, competizione e lotta. clusione la pax, che pone ine al bellum.
a Trova, con l’aiuto del vocabolario, e riporta nello schema il signiicato dei termini proposti, legati a diversi
settori del contesto militare.
b Nelle seguenti frasi sottolinea i termini legati al acriter pugnatum est. (Cesare) 6. Neque pax est
lessico della guerra, poi traduci. indutiae - bellum enim manet, pugna cessat - neque
1. Ea potestas per senatum more Romano magistra- in solis castris neque paucorum tantum dierum in-
tui maxima permittitur: exercitum parare, bellum dutiae sunt. (Gellio) 7. Prius quam istam pugnam
gerere, coercere omnibus modis socios atque cives. pugnabo, ego etiam prius dabo aliam pugnam cla-
(Sallustio) 2. Relinquitur magis castris praesidium ram et commemorabilem. (Plauto) 8. Temptavit
quam satis virium ad certamen. (Livio) 3. Cae- iustis legibus et aequis condicionibus bellum compo-
sar illum adhortatus atque omnibus laudibus pro- nere. (Velleio) 9. De urbis possessione propter pul-
secutus dat sig num pugnae. (Bellum Alexandri- chritudinem etiam inter deos certamen fuisse prodi-
num) 4. Hac re ad consilium delata ubi omnes tum est. (Cicerone) 10. Profectus est nocte, ignibus
idem sentire intellexit, posterum diem pugnae con- factis tabernaculisque paucis relictis, ut insidiarum
stituit. (Cesare) 5. Ita ancipiti proelio diu atque metus contineret Romanos. (Livio)
5 I composti di facio
21 Traduci le forme verbali dei composti di facio, poi scrivi la corrispondente forma attiva o passiva.
a 1. mansuefactus sim 2. defecisti 3. proicies 4. satisfaceremus 5. liqueieri 6. defectum 7. sui-
ciunt 8. labefaciatis 9. reicerentur 10. caleiunt.
b 1. essere liquefatto 2. scaldava 3. ammansimmo 4. ero stato rifatto 4. sarà suiciente.
Il re della Numidia, Giugurta, divenuto ormai nemico dei Romani, cerca di favorire la ribellione contro Roma
da parte della popolazione africana; in particolare trova l’appoggio degli abitanti di Vaga, i quali ospitano
nelle loro mura un presidio romano; in un giorno festivo essi fanno strage dei nemici e l’unico che riesce a
fuggire incolume dall’agguato è il prefetto Turpilio Silano. [▶ p. 91]
1 Iugurtha, cum ex Romanorum hostibus acerrimus factus esset, ratus se a Romanis labeieri et tru-
2 cidatum iri, bello incepto magna cura parat omnia: exercitum cogit, rebelles civitates formidine
3 aut praemiis adfectat, communit suos locos; arma telaque reiciuntur, servitia Romanorum alli-
4 ciuntur et milites ipsi in praesidiis pecunia temptantur et iunt regis socii; Iugurtha cuncta agitat
5 et audet. Igitur Vagentes, quia Metellus in urbe eorum praesidium imposuerat, inter se coniu-
6 rant. Nam vulgus seditiosum atque discordiosum erat, novarum rerum cupidum, quieti et otio
7 adversum esse solebat. Dein principes civitatis constituunt se a Romanis descituros esse die festo
8 ludorum. Cum dies statuta venisset, domuum ianuae pateiunt et cives centuriones tribunosque
9 militares et ipsum praefectum oppidi Turpilium Silanum domos suas invitant, ut fallaci hos-
10 pitio eos acciperent et eorum interfectores ierent. Romani omnes praeter Turpilium inter epulas
11 intericiuntur, postea cives milites vagantes inermes appetunt. Idem a plebe it et Romani milites
12 trepidant; mulieres puerique pro tectis suarum domuum saxa contra eos mittunt. In ea asperitate
13 Turpilius praefectus, veritus ne intericeretur, solus ex omnibus Italicis intactus profugit.
(da Sallustio, I sec. a.C., Bellum Iugurthinum)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE I Romani come igli di Marte
CIVILTÀ
[▶ LESSICO p. 358]
fondamentale era svolto dai Salii, i sacerdoti del dio; si svolgeva il 19 ottobre, a con-
clusione della stagione di guerra, che era stata aperta il 19 marzo con il Tubilustrium,
durante il quale invece si puriicavano le trombe (tubae) impiegate nei sacriici.
Riflessioni sulla guerra ■ Il motivo della Pax Augusta fu un tema assai ricorrente nel
piano propagandistico di Ottaviano Augusto: l’imperatore rivendicò a se stesso il merito
di aver inaugurato un periodo di pace e prosperità nella storia di Roma, ponendo ine alla
Parti prigionieri,
203 d.C. Roma, lunga e dolorosa stagione delle guerre civili (nel 31 a.C. ad Azio, presso le coste dell’Epi-
Arco di Settimio Severo. ro, aveva sconitto la lotta di Antonio e Cleopatra). Tuttavia, il ricordo di quella ‘pagina
Sui plinti che reggono le
colonne dell’Arco
nera’ della respublica romana, nei poeti dell’età augustea, è ancora molto vivo, e costitui-
di Settimio Severo sono sce sovente lo spunto per alcune rilessioni di carattere generale sulla guerra e le atrocità
rafigurati i prigionieri che essa comporta. Ecco per esempio come si esprime Tibullo (Elegie, I, 10, 1-10):
Parti, catturati durante
le campagne partiche «Chi per primo ha inventato le orribili spade? | Che uomo feroce! Era davvero di
condotte dall’imperatore.
I prigionieri sono vestiti ferro! | Iniziarono allora per il genere umano le carneicine, allora le guerre; | allora si
dei loro abiti caratteristici schiuse piú breve la strada dell’inesorabile morte. O forse colpa l’infelice non ebbe?
e stanno a capo chino
in segno di sottomissione. A nostro danno | volgemmo quanto ci diede da usare su belve infuriate. | Questo è il
malanno dell’oro opulento; guerre non c’erano | quando coppe di faggio si ergevano
davanti a cibi imbanditi. | Non c’erano fortiicazioni, né trincee; tranquillo il pastore
| prendeva sonno in mezzo alle pecore sparse» (trad. F. Della Corte).
Tibullo vagheggia con nostalgia un lontano passato in cui l’esistenza dell’uomo trascor-
re felice, ignara degli orrori della guerra. Una vita semplice – come indica il riferimen-
to alle umili coppe di faggio –, ma sicura, in cui il pastore può addormentarsi tra le sue
greggi senza alcuna preoccupazione. Poi questa età felice si è estinta; seguono a essa gli
anni delle stragi e delle carneicine, compiute grazie alle armi – le spade – portatrici di
morte. Ma l’autore dell’elegia non si scaglia contro l’inventore delle spade, che all’ini-
zio dovevano essere usate «contro le belve infuriate», vale a dire per la caccia; furono
gli uomini a snaturare le armi della loro originaria funzione, impiegandole per uccidere
i propri simili. Le guerre, secondo il poeta, sono guerre per l’«oro opulento»: è cioè il
desiderio di ottenere ricchezze che spinge gli esseri umani a entrare in conlitto tra loro.
L’impero di Roma raggiunse la sua massima estensione territoriale sotto l’imperatore
Traiano (98-117 d.C.). La mentalità bellicistica romana si fondava sul presupposto che
la guerra doveva essere combattuta perché avrebbe portato la pace. Uno dei piú famo-
si atti d’accusa contro questo tipo di propaganda è contenuto nell’Agricola di Tacito
(30, 4), opera dedicata alla igura di Giulio Agricola, conquistatore della Britannia: «(i
Romani) dove fanno il deserto, lo chiamano pace» (ubi solitudinem faciunt, pacem ap-
pellant). La formulazione, divenuta proverbiale, è tratta dal discorso di Calgàco, uno
dei capi dei Britanni, e costituisce una eicace deinizione della Pax Romana dal punto
di vista delle vittime. I Romani promuovono l’immagine di se stessi come paciicatori,
quando in realtà le loro conquiste militari sono ottenute a prezzi altissimi, in termini di
perdite umane e devastazioni.
Una prospettiva in parte diversa è espressa da Plinio il Vecchio (23-79 d.C.) che, pur
muovendo da una generale condanna degli aspetti negativi della guerra, non manca di
mettere in luce i beneici che all’occasione possono derivare dalle conquiste militari,
come l’incremento delle conoscenze in campo scientiico e geograico. La spedizione
di Alessandro Magno in Oriente, per esempio, aveva favorito la conoscenza di piante
‘esotiche’ quali il pepe e lo zenzero (Storia naturale, XII, 21 ss.), mentre la relazione di
Domizio Corbulone (58-63 d.C) riguardo alla sua campagna contro i Parti, costituiva
una fonte d’informazione assai preziosa sulla regione del Caucaso (ibidem, VI, 23).
24 NUMERALI
UNITÀ Tria praestanda sunt... Decio Mure
I numerali ordinali
■ Gli ordinali indicano l’ordine all’interno di una serie. Si declinano tutti come aggettivi della 1a
classe (quintus, decimus ecc.) in particolare:
● “primo”= primus (superlativo) “primo tra molti”, prior (comparativo) “primo tra due”
● “secondo”= secundus “secondo tra molti”, alter “secondo tra due”
■ Gli ordinali vengono usati nelle date. [▶ LdC p. 370]
I numerali distributivi
■ I numerali distributivi indicano come è distribuito un certo numero di elementi, “quanti per volta”
o “quanti per ciascuno”. Si declinano come aggettivi plurali della 1a classe (seni, ae, a “6 alla volta”)
Ea via singuli carri duci poterant. (Cesare) Per quella strada poteva passare un solo carro alla volta.
■ Con i nomi pluralia tantum i distributivi sostituiscono i cardinali (in questo caso si usa uni, ae, a
al posto di singuli, ae, a e trini, ae, a al posto di terni, ae, a)
Una/bina/trina hiberna. Uno/due/tre quartiere/i invernale/i.
1 Traduci.
a 1. unius genus 2. quarto decimo die 3. duarum regionum 4. tribus milibus civium 5. tria ma-
ria et duo lumina 6. septenis legionibus 7. ducentorum cadaverum 8. quattuor iliis 9. singuli ra-
tres 10. in uno oppido 11. duarum dominarum 12. per quaternos nuntios.
b 1. con tre mele (mezzo) 2. del sesto ponte 3. con settecento elefanti 4. venti senatori per vol-
ta (ogg.) 5. il settimo re (sogg.) 6. a cento prigionieri alla volta 7. di due orecchie 8. all’otta-
va ora 9. al cinquecentoquattresimo voto 10. tremila fanti (ogg.) 11. mille colpe e un colpevole
(ogg.) 12. alla prima dea.
toclis, prudentia Graecia liberata est Europaeque succubuit Asia. (da Nepote) 10. Ut vero medica-
mentum se difudit in venas et sensim toto corpore vir salubritatem percipere potuit, primum animus
vigorem suum, deinde corpus quoque recuperavit: quippe post tertium diem, quam in hoc statu fue-
rat, in conspectum militum venit Alexander. (da Curzio Rufo) 11. Aricanus suo cognomine declarat
tertiam partem orbis terrarum se subegisse. (Cicerone)
Dovendo oltrepassare il iume Reno, Cesare preferisce non utilizzare le navi ma costruire un ponte; viene
così descritta nei dettagli la straordinaria opera di ingegneria che porta i soldati, nel giro di soli dieci giorni,
ad ediicare un ponte in grado di reggere alle forti correnti del iume; così l’esercito di Cesare può prose-
guire nella sua marcia.
1
2 Caesar his de causis, quas commemoravi, Rhenum transire decreverat. Sed navibus transire ne-
3 que satis tutum erat neque sibi neque populo Romano dignum erat. Itaque etsi summa diicul-
4 tas proponebatur ut pontem faceret propter latitudinem, rapiditatem altitudinemque luminis,
5 tamen id facere voluit. Rationem pontis hanc instituit: tigna bina sesquipedalia paulum ab imo
6 praeacuta dimensa (“commisurati”) ad altitudinem luminis intervallo pedum duorum inter se
7 iungebat. Haec cum machinationibus immissa in lumen deixerat festuculisque adegerat, non
8 sublicae modo derecte ad perpendiculum, sed prone ac fastigate, ut secundum naturam luminis
9 procumberent, his item contraria duo ad eundem modum diiuncta intervallo pedum quadra-
10 genum ab inferiore parte contra vim atque impetum luminis conversa statuebat. Haec utra-
11 que insuper bipedalibus trabibus immissis, quantum eorum tignorum iunctura distabat, binis
12 utrimque ibulis ab extrema parte distinebantur. Quibus disclusis atque in contrariam partem
13 revinctis multa erat operis irmitudo. Haec derecta materia iniecta contexebantur et longuriis
cratibusque consternebantur. Diebus decem omni opere efecto exercitus traducitur.
(Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
La traduzione di una data
In questo laboratorio sono elencati e analizzati i modi in cui nei testi latini sono
ANALISI date indicazioni di tempo, in particolare anno, mese, giorno, ora di un certo avve-
E TRADUZIONE nimento.
b Traduci le seguenti frasi, che presentano tutte in- facere incipiunt. (da Cesare) 5. Nemo Habonio mo-
dicazioni temporali. lestus est neque Kalendis Decembribus neque Nonis
1. Die secundo ante Nonas Ianuarias naves solvit. (da neque Idibus. (Cicerone) 6. Anno trecentensimo al-
Cesare) 2. L. Octavio et C. Cottae consulibus sena- tero quam condĭta Roma erat iterum mutatur forma
tus permisit ut vini et olei decumas et rugum minu- civitatis. (Livio) 7. Victi consensu omnium comitia
tarum Romae venderent. (Cicerone) 3. Decembri tribunorum militum habuerunt qui Kalendis Octo-
mense summo patrum studio L. Quinctius Cincinna- bribus magistratum occiperent, seque ante eam diem
tus, pater Caesonis, consul creatur qui magistratum magistratu abdicaverunt. (Livio) 8. Polydamas ves-
statim occiperet. (Livio) 4. Cum Caesaris castra po- tem Macedonicam sumit et in tabernaculum Clean-
sita essent tabernaculaque constituta, hostes sese subi- dri - praetor hic regius erat - quarta vigilia pervenit.
to proripiunt hora circiter sexta eiusdem diei et iter (Curzio Rufo)
2 Il complemento d’età
4 Sottolinea il complemento di età, trasformalo negli altri modi possibili, poi traduci.
ESEMPIO Amicus meus, septendecim annorum puer, maximus natu est ex ratribus suis.
➞ septendecim annos natus/duodevicesimum annum agens
➞ Il mio amico di diciassette anni è il più vecchio fra i suoi fratelli
1. Cum decimum annum ageret, Hannibal a patre contra Romanos latus est. 2. Cicero, adulescens
viginti annorum, propter eloquentiam suam iam clarissimus erat inter Romanos oratores. 3. Senec-
tus Catonem non regit ita ut ille octoginta sex annum agens causam dixerit. 4. Etsi est vir quinqua-
ginta annorum iste disputat ut puer decem annorum. 5. Cum undevicesimum annum egeris, civis
putaberis et tibi omnia oicia et omnes potestates erunt. 6. Consul, quia octoginta annorun senex
erat, ab iuniore consule, qui erat quinquaginta annos natus, substitutus est. 7. Sors terribilis orbavit
me, qui duodecimum annum agebam, patre meo, qui erat iuvenis quadraginta quattuor annorum,
et matre mea, quae tricesimum septimum annum agebat. 8. Illa puella, septem annos nata et minor
quam ceterae amicae suae, saltat tam bene ut comparari possit cum saltatrice undevicesimum annum
agente. 9. Homini, cum est puer duorum annorum, quattuor crura sunt, cum est adulescens qua-
draginta annorum duo crura, cum senex octuaginta annorum tria crura: hoc est aenigma Sphingis,
quod Oedipus solvit.
serat, annos natus quattuor et viginti, vir Romanorum omnium et sua aetate et posteriore tempo-
re fere primus. (Eutropio) 7. Alcibiades annos circiter quadraginta natus diem obiit supremum.
Hunc infamatum a plerisque tres gravissimi historici summis laudibus extulerunt: hucydides,
qui eiusdem aetatis fuit, heopompus, post aliquanto natus, et Timaeus. (Nepote) 8. Dioni in urbe
celeberrimo loco, elato publice, sepulcri monumentum donaverunt. Diem obiit circiter annos quin-
quaginta quinque natus, quartum post annum, quam ex Peloponneso in Siciliam redierat. (da Ne-
pote) 8. Asinius Pollio in tertio historiarum suarum libro centum et triginta annos Arganthonium
explevisse commemorat. (Valerio Massimo)
1 Annos undeviginti natus exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem
2 rem publicam a dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi. Qui parentem meum
3 necaverunt, eos in exilium expuli iudiciis legitimis et postea bellum inferentes rei publicae vici
4 bis acie. Bella terra et mari civilia externaque toto in orbe terrarum saepe gessi victorque omni-
5 bus veniam petentibus civibus peperci. Milia civium Romanorum sub sacramento meo fuerunt
6 circiter quingenta. Ex quibus deduxi in colonias aut remisi in municipia sua milia aliquanto
7 plura quam trecenta et iis omnibus agros adsignavi aut pecuniam pro praemis militiae dedi.
8 Naves cepi sescentas. Bis ovans triumphavi et tris egi curules triumphos et appellatus sum viciens
9 et semel imperator. Ob res a me aut per legatos meos auspiciis meis terra marique prospere gestas
10 quinquagiens et quinquiens decrevit senatus supplicia dis immortalibus. Tertium decimum con-
11 sulatum cum gerebam, senatus et equester ordo populusque Romanus universus appellavit me
12 patrem patriae idque in vestibulo aedium mearum et in curia Iulia et in foro Augusti scripsit.
13 Cum scripsi haec, annum agebam septuagensimum sextum.
(da Augusto, I sec. a.C-I d.C., Res gestae divi Augusti)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico del tempo
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 378]
7 Fa’ l’analisi del periodo delle seguenti frasi, poi traduci le proposizioni concessive nella forma
che ritieni più opportuna.
1. Se i nostri soldati fossero stati più vigili avrebbero vinto lo scontro, nonostante esso fosse stato
portato da diecimila nemici. 2. Dopo aver sconitto Pompeo, Cesare, nonostante la situazione stes-
se degenerando, tuttavia, prima di tornare a Roma, percorse tutta l’Africa e la Spagna per sedare le
ultime rivolte. 3. Come giunsero in città, i superstiti, pur essendo stanchissimi a causa del viaggio e
tristi per la morte di duemilacinquecento compagni, tuttavia si recarono dal re per riferire quanto era
accaduto. 4. Interrogati sul perché fossero stati sconitti, i soldati ammisero che, nonostante i nemici
avessero combattuto con un esercito molto preparato e con uomini abilissimi, essi erano colpevoli.
8 Evidenzia le proposizioni concessive, poi traduci le seguenti frasi con 2 livelli di dificoltà.
1. Caesar et pervenit, priusquam Pompeius sentire posset, et tametsi erant munitiones castrorum
magnae, tamen sinistro cornu, ubi erat ipse, Pompeianos ex vallo deturbavit. (Cesare) 2. Senectus
quamvis non sit gravis, ut Cato mecum et cum Scipione disputavit, tamen aufert eam viriditatem,
in qua etiam nunc erat Scipio. (da Cicerone) 3. Cum Plato a Dionysio crudeliter violatus esset, ta-
men Syracusas rediit eiusdem Dionis precibus adductus. (da Nepote) 4. Equitatus noster ab utroque
latere, etsi deiectis atque inferioribus locis constiterat, tamen summa virtute in iugum it. 5. Anno
quadringentesimo septuagesimo septimo, cum iam clarum urbis Romae nomen esset, arma tamen
extra Italiam mota non fuerant. (Eutropio)
6. Alexander, quamquam angustias naturali situ munitas ac valida manu barbari defendebant, ta-
men arietibus admotis munimenta, quae manu adiuncta erant, concussit fundisque et sagittis pro-
pugnantium plerosque deiecit. (Curzio Rufo) 7. Ea tempestate mihi imperium populi Romani multo
maxime miserabile visum est (“sembrò”). Cui cum ad occasum ab ortu solis omnia domita armis pare-
rent, domi otium atque divitiae adluerent, fuerunt tamen cives, qui seque remque publicam obstinatis
animis delerent. (da Sallustio) 8. Sed cum tot signis eadem natura declaret quid velit, anquirat, desi-
deret, tamen obsurdescimus nec ea, quae ab ea monemur, audimus. (Cicerone)
La battaglia di Farsalo del 48 a.C., in cui Cesare sconisse il nemico Pompeo, ebbe molti strascichi provocati da
tentativi di fuga degli alleati di Pompeo e inseguimenti da parte dei seguaci del vincitore. In questo brano si
racconta una vicenda accaduta nella regione dell’Illirico, nella quale Gabinio non dà suficiente peso alla forza
dell’avversario e alla situazione climatica e ambientale, trovandosi così in gravi dificoltà. [▶ p. 44]
1 a Sub idem tempus in Illyrico est incommodum acceptum, quae provincia superioribus mensi-
2 bus retenta non tantum sine ignominia, sed etiam cum laude erat. Namque eo missus aestate cum
3 duabus legionibus Q. Corniicius Caesaris quaestor pro praetore, quamquam erat provincia mini-
4 me copiosa et initimo bello ac dissensionibus confecta et vastata, tamen prudentia ac diligentia sua
5 et recepit et defendit. Namque et castella complura locis editis posita, quorum opportunitas castel-
6 lanos impellebat ut decursiones facerent et bellum inferrent, expugnavit eaque praeda milites do-
7 navit. Quae etsi erat tenuis, tamen in tanta provinciae desperatione erat grata, praesertim virtute
8 parta, et cum Octavius ex fuga Pharsalici proelii magna classe in illum se sinum contulisset, paucis
9 navibus Iadestinorum, quorum semper in rem publicam singulare constiterat oicium, dispersis
10 Octavianis navibus efecerat, ut vel classe dimicare posset adiunctis captivis navibus sociorum.
1 b Cum diversissima parte orbis terrarum Cn. Pompeium Caesar victor sequeretur (“inseguisse”
2 + acc.), tamen quia complures adversarii in Illyricum propter Macedoniae propinquitatem se reli-
3 quiis ex fuga collectis contulerant, litteras ad Gabinium mittit, ut cum legionibus tironum quae nu-
4 per erant conscriptae iret in Illyricum coniunctisque copiis cum Q. Corniicio periculum provinciae
5 depelleret. Gabinius ut in Illyricum venit hiberno tempore anni ac diicili sive copiosiorem provin-
6 ciam existimans sive multum fortunae victoris Caesaris tribuens sive virtute et scientia sua conisus
7 (+ abl.), qua saepe in bellis magnas res et secundas gesserat, bellum gerebat. Sed is, qui facile hostes
8 vincere putaret, tamen, cum durissimis tempestatibus propter inopiam castella aut oppida expugnare
9 cogeretur, crebro incommoda accipiebat adeoque est a barbaris contemptus ut Salonam se recipiens in
10 oppidum maritimum, quod cives Romani fortissimi idelissimique incolebant, in agmine dimicare
11 sit coactus. Quo proelio, etiamsi magna virtute pugnavisset, tamen duobus milibus militum amplius
12 amissis, cum reliquis copiis Salonam se recepit summaque ibi diicultate rerum omnium pressus
13 paucis mensibus morbo periit. Cuius et infelicitas vivi et subita mors quamquam in magnam spem
14 Octavium adduxit, tamen iste diligentia Corniicii virtuteque Vatinii velocissime victus est.
(da Anonimo, I sec. a.C., Bellum Alexandrinum)
verbum dicere non debet, sed adnuere et statim dimitti. (da Poririo) 7. Nostri tametsi ab duce et a
fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in virtute ponebant, et quotiens quaeque cohors
procurreret, ab ea parte magnus numerus hostium cadebat. (Cesare)
8. Ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partes copiarum Helvetios id lumen tra-
duxisse, quartam vero partem citra lumen Ararim reliquam esse, de tertia vigilia cum legionibus
tribus e castris profectus ad eam partem pervenit quae nondum lumen transierat. (Cesare) 9. Tum
vero non ora, non arma, non clamorem hostium barbari tolerare potuerunt omnesque efusis habenis
- namque equestris acies erat - capessunt fugam. Quos rex, quamquam vexationem invalidi corporis
tolerare non poterat, per octoginta tamen stadia iter perseveravit. (da Curzio Rufo) 10. Consul alter
Postumius pervastaverat Volsiniensem agrum; duo milia octingenti Etruscorum caesi; ceteros propin-
quitas urbis servavit. 11. Tarquinius Priscus, quamvis transmarinae originis, regnum ultro petens
accepit ob industriam atque elegantiam, qui oriundus Corintho Graecum ingenium Italicis artibus
miscuerat. Hic et senatus maiestatem numero ampliavit, et centuriis tribus auxit (da Floro) 12. O pa-
tria! Quater ipso in limine portae equus substitit atque utero sonitum quater arma dederunt; instamus
tamen immemores caecique furore et monstrum infelix sacrata arce sistimus. (da Virgilio) 13. Sulla
descenderit licet e dictatura sua et se togae reddiderit, quis tamen umquam tyrannus tam avide huma-
num sanguinem bibit quam ille, qui septem milia civium Romanorum trucidavit? (Seneca)
1 Cato censor, cum Flacco factus, severe praefuit ei potestati. Nam et in complures nobiles ani-
2 madvertit et multas res novas in edictum addidit, qua re luxuria reprimeretur, quae iam tum
3 incipiebat pullulare. Circiter annos octoginta, usque ad extremam aetatem ab adulescentia, rei
4 publicae causā suscipere inimicitias non destitit. A multis tentatus non modo nullum detrimen-
5 tum existimationis fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit. In omnibus rebus singulari fuit
6 industria: nam quamvis agricola sollers, tamen et peritus iuris consultus et magnus imperator et
7 probabilis orator et cupidissimus litterarum fuit. Quarum studium etsi senior arripuerat, tamen
8 tantum progressum fecit, ut non facile reperiatur neque de Graecis neque de Italicis rebus, quod ei
9 fuit incognitum. Ab adulescentia confecit orationes. Senex historias scribere instituit; earum sunt
10 libri septem. Primus continet res gestas regum populi Romani, secundus et tertius unde quaeque
11 civitas orta sit (“sorse”) Italica, ob quam rem omnes Origines appellatae sunt. In quarto autem
12 bellum Poenicum est primum, in quinto secundum. Reliquaque bella pari modo narravit usque
13 ad praeturam Servii Galbae, qui diripuit Lusitanos: atque horum bellorum duces non nomina-
14 vit, sed sine nominibus res notavit.
(da Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
La misura
CIVILTÀ
del tempo
[▶ LESSICO p. 374]
Giorni, mesi e anni ■ Nel corso del mese i Romani individuavano tre giorni-chiave,
sulla base delle fasi della luna (mese lunare), che servivano da riferimento per indicare
gli altri. Il primo giorno del mese erano le Calende, corrispondenti al novilunio. Quan-
do spariva l’ultima falce della luna calante, il ponteice – quindi un’autorità religiosa –
«proclamava» le Calende (il verbo è calare, a cui si riconduce il nome del giorno Ka-
lendae) e poi quanti giorni mancavano alla data-chiave successiva, cioè le None; le Idi,
inine, a metà mese, corrispondevano al plenilunio, in cui l’astro era visibile nella sua
ANIMAZIONE interezza.
Il calendario
Il calendario lunare, che secondo la leggenda era stato introdotto da Romolo, compren-
deva dieci mesi, da marzo a dicembre: Martius (sacro a Marte, dio della guerra), Aprilis
(dal verbo aperire, in riferimento allo schiudersi dei germogli in primavera), Maius (sacro
a Maia, divinità legata alla vegetazione), Iunius (sacro a Giunone), Quintilis (quinto mese
dell’anno), Sextilis (sesto mese), September (settimo mese), October (ottavo mese), No-
vember (nono mese), December (decimo mese). In séguito Quintilis fu mutato in Iulius,
in onore di Giulio Cesare, e Sextilis divenne Augustus, in onore dell’imperatore Ottavia-
no Augusto. Al re Numa Pompilio si attribuiva il merito di aver portato il numero dei
mesi da dieci a dodici, con l’aggiunta, tra dicembre e marzo, di Ianuarius e di Februarius.
Nel 46 a.C. Giulio Cesare, il quale ricopriva la carica di ponteice massimo, avvalen-
dosi dell’aiuto dell’astronomo alessandrino Sosigene, riformò il calendario ‘numano’,
Le quattro stagioni, II su base puramente solare: portò l’anno a 365 giorni (dai 355 che aveva in preceden-
secolo d.C. Tripoli, Museo za), suddividendolo in mesi di 31 giorni, con l’eccezione di aprile, giugno, settembre
della Jamahiriya.
Le personiicazioni delle e novembre, di 30 giorni, e febbraio, di 28 giorni (però di 29 giorni ogni quattro an-
stagioni, provenienti dalla ni, per l’aggiunta di un bisextus dies). Il calendario giuliano, con una lieve variante, è
villa romana di Dar Buc
Ammera, presso Zliten, in
quello ancora oggi in vigore.
Libia, sono rafigurate entro Con questa riforma, si issavano anche con precisione i giorni delle date-chiave: le Ca-
emblèmata, cioè quadretti lende il primo del mese, le None il 5 del mese (tranne che in marzo, maggio, luglio e
a mosaico, inseriti entro un
tappeto musivo a motivi ottobre, dove cadevano il 7), le Idi il 13 del mese (tranne che in marzo, maggio, luglio
geometrici. In alto l’Inverno e ottobre, dove cadevano il 15).
è rappresentato con un
mantello che gli copre il
Per l’indicazione dell’anno, il sistema piú comune consisteva nella menzione dei no-
capo, dal quale spuntano mi propri dei due consoli in carica in quell’anno: C. Caesare et L. Bibulo consulibus =
canne lacustri; a sinistra la 59 a.C. Il registro con i nomi dei consoli era conservato dai ponteici. Un uso difuso
Primavera è rafigurata con
il capo cinto da una corona in àmbito dotto era l’indicazione degli anni a partire dalla fondazione di Roma (ab
di iori; a destra l’Estate Urbe condĭta), issata al 21 aprile 753 a.C. da Marco Terenzio Varrone (‘data varronia-
con le spighe di grano che na’). Con il Cristianesimo, come punto di riferimento per il calcolo, si afermò la na-
decorano la chioma; in basso
l’Autunno con grappoli d’uva scita di Cristo, sistema seguíto anche attualmente (ante Christum natum = a.C.; post
e pampini. Christum natum = d.C.).
Fasti Verulani, prima
metà del I secolo d.C. Fasti, nefasti e ‘giorni neri’ ■ Il termine calendarium, in latino, designa il registro delle
Veroli, Casa Reali. somme di denaro prestate a interesse, che venivano riscosse alle Calende. Il corrispettivo
In questa lastra marmorea
sono incisi, su tre colonne, i del nostro ‘calendario’ sono i Fasti, la lista dove venivano indicati tutti i giorni dell’anno
primi tre mesi del calendario. con le feste e altri avvenimenti notevoli: i giorni fasti (dies fasti) erano quelli in cui gli dèi
La lastra originariamente era erano favorevoli e quindi era lecito (fas) intraprendere attività politico-giuridiche; per
afissa nel foro della città
laziale di Verulae (da qui il contro, tali attività non erano lecite (nefas) nei giorni indicati come nefasti (dies nefasti).
nome di Fasti Verulani) da Il giorno nefasto poteva anche commemorare un episodio particolarmente tragico per la
dove venne rimossa in un
secondo tempo.
storia di Roma, un ‘giorno nero’ (per esempio il 18 luglio, anniversario della disastrosa
sconitta che nel 390 a.C. i Romani subirono al iume Allia ad opera dei Galli).
25 GERUNDIO e GERUNDIVO
Nam miranda canunt... Lucrezia
UNITÀ
PERIFRASTICA PASSIVA
1 Il gerundio [▶ MANUALE 39.3]
DECLINAZIONE DEL GERUNDIO
I coniugazione II coniugazione III coniugazione IV coniugazione Verbi in -io
Nom. – – – – –
Gen. amandi delendi mittendi audiendi capiendi
Dat. amando delendo mittendo audiendo capiendo
Acc. ad amandum ad delendum ad mittendum ad audiendum ad capiendum
Abl. amando delendo mittendo audiendo capiendo
■ Il complemento d’agente con i verbi che reggono normalmente l’ablativo (utor, ruor, fungor, po-
tior, vescor) è espresso con a/ab + ablativo
A principe utendum est clementiā. Il principe deve servirsi della clemenza.
1 Il gerundio
Sostantivi e aggettivi faveo, es, favi, fautum, ēre recūso, as, āvi, ātum, āre
aes, alienum n. debito favorire (+ dat.) riiutare
artĭfex, fĭcis m. arteice, artista ignosco, is, ignōvi, ignōtum, ĕre repĕrio, is, reppĕri, repertum, īre
beneicĭum, ĭi n. beneicio, favore perdonare trovare, scoprire
commodum, i n. vantaggio impĕtro, as, āvi, ātum, āre ottenere rumpo, is, rupi, ruptum, ĕre
mirus, a um meraviglioso, insto, as stĭti, āre sovrastare, rompere, spezzare
straordinario, strano incalzare, essere imminente scio, is, īvi (scĭi), ītum, īre
monumentum, i n. ricordo, irascor, ĕris, irātus sum, irasci sapere
memoria, monumento adirarsi (+ dat.) sero, is, sevi, satum, ĕre seminare
orīgo, ĭnis f. origine, nascita memini, isti, isse ricordarsi tempĕro, as, āvi, ātum, āre
pavor, ōris m. paura, sgomento obliviscor, ĕris, oblītus sum, oblivisci regolare, moderare, trattenersi da
porta, ae f. porta dimenticare volvo, is, volvi, volūtum, ĕre
ruber, bra, brum rosso offendo, is, ofendi, ofensum, ĕre volgere, far rotolare, meditare
salvus, a, um integro, intatto colpire, offendere
sublīmis, e che è in alto, elevato, permoveo, es mōvi, mōtum, ēre Parti invariabili
nobile turbare, sconvolgere adhuc inora, ancora (avverbio)
tenuis, e leggero, sottile, ine placeo, es, placui, placĭtum, ēre clam di nascosto (avverbio)
tumultus, ūs m. rivolta, confusione piacere, sembrar bene/ obvĭam incontro a, contro (+ dat.)
opportuno (impersonale) (avverbio)
Verbi premo, is, pressi, pressum, ĕre palam apertamente,
(ad)miror, āris, mirātus sum, āri premere manifestamente (avverbio)
meravigliarsi, ammirare prohĭbeo, es prohibui, porro più oltre, inoltre (avverbio)
dispono, is posŭi, posĭtum, ĕre prohibitum, ēre proibire,
porre, disporre, issare impedire, allontanare da
ĕdo, is, ēdi, ēsum, ĕre mangiare
10. Caesar dando sublevando ignoscendo, Cato nihil largiendo gloriam adeptus est. (Sallu-
stio) 11. Non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum parantur; vigilando, agendo, bene
consulendo prospere omnia cedunt. (Sallustio) 12. Non fuit mihi consilium socordia atque desidia
bonum otium conterere, neque vero agrum colendo aut venando, servilibus oiciis, intentum aetatem
agere. (Sallustio) 13. Fere quem locum quisque vivus pugnando ceperat, eum amissa anima corpo-
re tegebat. (Sallustio) 14. Dum haec parat atque administrat, C. Fabium legatum cum legionibus
tribus, quas Narbone circumque ea loca hiemandi causā disposuerat, in Hispaniam ille praemittit.
(Cesare) 15. Postquam Antonius cum exercitu adventabat, Catilina per montes iter faciebat, modo
ad urbem, modo Galliam versus castra movebat, hostibus occasionem pugnandi non dabat. (da Sal-
lustio) 16. A principio consulatus sui Cicero multa pollicendo per Fulviam efecerat, ut Q. Curius
consilia Catilinae sibi proderet. (Sallustio)
1 T. Pomponius Atticus, ab origine ultima stirpis Romanae generatus, usus est patre diligente et,
2 ut tum erant tempora, diti (= diviti) inprimisque cupĭdo litteris studendi (+ dat.). Pater mature
3 decessit. Ipse adulescentulus propter ainitatem P. Sulpicii, qui tribunus plebis interfectus est, non
4 expers fuit illius periculi: namque Anicia, Pomponii consobrina, nupserat Servio, ratri Sulpicii.
5 Itaque interfecto Sulpicio posteaquam vidit civitatem esse perturbatam neque sibi dari faculta-
6 tem in securitate vivendi, idoneum tempus ratus studiis obsequendi suis Athenas se contulit et
7 magnam partem fortunarum traiecit suarum. Hic ita vivendo efecit, ut universis Atheniensibus
8 merito esset carissimus. Nam praeter gratiam, quae iam in adulescentulo magna erat, saepe suis
9 opibus inopiam eorum publicam levavit: neque indulgendo inveterascere eorum aes alienum pa-
10 tiebatur neque multiplicando usuras crescere. Auxit hoc oicium alia quoque liberalitate: nam
11 ad vescendum universos rumento donavit.
(da Cornelio Nepote, I sec. a.C., De viris illustribus)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quali erano le qualità del padre di Attico?
■ Perché Attico decise di trasferirsi ad Atene? Che cosa portò con sé?
■ Perché ad Atene Attico fu molto amato dalla popolazione locale?
2 Il gerundivo
5 Passa, ove possibile, dai costrutti con gerundivo a costrutti con gerundio, poi traduci.
ESEMPIO gerundivo gerundio traduzione
vivere laudandis deis vivere laudando deos vivere lodando gli dèi
vivere ad amicos amandos impossibile vivere per amare gli amici
1.spes urbis capiendae 2. de timenda paupertate loqui 3. proicisci ad hostes intericiendos 4. castigan-
dis reis pueros educere 5. legendis libris disciplinam discere 6. per nuntios mittendos pacem quaerere
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Come distinguere un gerundio da un gerundivo
Questo laboratorio ti aiuterà a focalizzare gli elementi che aiutano a distinguere le
ANALISI strutture formate dal gerundio da quelle costruite con il gerundivo.
E TRADUZIONE
L’interpretazione corretta e il riconoscimento tra oltretutto, nella sua natura di verbo transitivo,
le due forme si sempliica di molto se ragioniamo regge un complemento oggetto (bellum);
sul gerundio e gerundivo ricorrendo alle categorie ■ nel secondo caso, invece, siamo in presenza di un
grammaticali del sostantivo e dell’aggettivo; ricor- gerundivo: infatti pugnandi concorda in genere, nu-
diamo che, sempliicando: mero e caso con il sostantivo belli (in genitivo singo-
■ gerundio = sostantivo verbale lare) quindi si comporta come un aggettivo.
■ gerundivo = aggettivo verbale La resa in italiano attiene principalmente alla fun-
Il sostantivo è una parte del discorso autonoma, zione delle voci verbali: in questo caso, trovandoci
mentre l’aggettivo concorda con un sostantivo a cui di fronte a un genitivo, tradurremo entrambi i co-
si riferisce. Questa distinzione, che vale anche per strutti con l’espressione “la forza di combattere la
il gerundio e il gerundivo, consente di riconoscere guerra” o con forme alternative che il contesto ci
quest’ultimo dal fatto che concorda in genere, nu- può suggerire.
mero e caso con un sostantivo; il gerundio, invece,
non subisce alcuna concordanza e, nella sua natu- Veriica delle competenze
ra verbale, regge un sostantivo nel caso richiesto dal Riconosci nelle seguenti espressioni le forme di ge-
verbo stesso. Consideriamo le due espressioni: rundio e gerundivo, poi traduci.
vis pugnandi bellum 1. res idonea vivendo 2. vivere ad amandos homi-
vis pugnandi belli
Apparentemente nei due casi la voce verbale è identi- nes 3. facultas audiendi poetam 4. apparatus ad
ca, in realtà le due forme sono radicalmente diverse: proiciscendum 5. timendis hostibus 6. puella lau-
■ nel primo caso si tratta di un gerundio in caso ge- danda 7. urbis defendendae facultas 8. furor agros
nitivo: infatti pugnandi non subisce alcuna con- populandi 9. quaerendo multa novisse 10. constan-
cordanza, pertanto è un sostantivo verbale, che tia in oiciis eiciendis
6 Traduci, valutando perché siano usati il gerundivo piuttosto che il gerundio e viceversa.
1. Belgae ea, quae ad efeminandos animos pertinent, important. (Cesare) 2. Est ardalionum quae-
dam Romae natio, trepide concursans, occupata in otio, gratis anhelans, multa agendo nihil agens,
sibi molesta et aliis odiosissima. (Fedro) 3. L. Sergius Catilina, nobilissimi generis vir, sed ingenii
pravissimi, ad delendam patriam coniuravit. (Eutropio) 4. Natura loci sic muniebatur, ut magnam
ad ducendum bellum daret facultatem. (Cesare) 5. Hac oratione habita, mirum in modum conver-
sae sunt omnium mentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi iniecta est. (Cesare) 6. Haec
mihi dederunt voluntatem adiuvandi me et patiendi omne tormentum. (Seneca) 7. Nostri acriter
in hostes signo dato impetum fecerunt, itaque hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium
pila in hostes coniciendi non daretur. (Cesare)
Il processo contro Verre serve a Cicerone e a tutto lo stato non solo per condannare un colpevole, ma anche per
ridare credibilità al valore e all’eficacia del sistema della giustizia e per eliminare l’opinione ormai diffusa che
un colpevole possa essere assolto grazie al suo denaro e al suo potere. [▶ p. 354]
1 Quod, iudices, ad infamiam iudiciorum sedandam maxime pertinebat, id non humano consilio sed
2 prope divinitus datum vobis est. Inveteravit enim iam illa opinio, perniciosa rei publicae vobisque pe-
3 riculosa, his iudiciis pecuniosum hominem damnari non posse. Nunc reus ad iudicium accipiendum
4 adductus est C. Verres, homo vita atque factis omnium iam opinione damnatus, pecuniae magnitudi-
5 ne sua spe et praedicatione absolutus. Huic ego causae, iudices, cum summa voluntate et exspectatione
6 populi Romani actor accessi, ut infamiae communi succurrerem. Verres quam audax est ad conan-
7 dum tam est obscurus in agendo; cum incredibili eius audacia singularis stultitia coniuncta est; nam
8 ut apertus in corripiendis pecuniis fuit, sic in spe corrumpendi iudicii perspicua sua consilia omnibus
9 fecit. Itaque ego diem inquirendi in Siciliam perexiguam postulavi et Siciliam totam quinquaginta
10 diebus sic obii ut omnium populorum privatorumque litteras iniuriasque cognoscerem.
(da Cicerone, I sec. a.C., Oratio secunda in Verrem)
COMPRENSIONE DEL TESTO
■ Quale opinione viene ritenuta particolarmente pericolosa da Cicerone?
■ Da che cosa Verre è già stato condannato prima del processo? Da che cosa invece assolto?
■ Quale tentativo ha messo in atto Verre per sfuggire alla condanna?
ATTENZIONE Coepi è usato soprattutto con valore di verbo servile, seguito dall’ininito:
Helvetii nostros lacessere coeperunt. Gli Elvezi cominciarono a provocare i nostri.
Quando segue un ininito passivo, la forma passiva viene trasferita anche al verbo coepi:
Undique lapides iaci coepti sunt. (Cesare)
Da ogni parte si cominciò a lanciare pietre (lett. Pietre furono cominciate a essere lanciate).
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Il lessico della cultura
Questo laboratorio ti aiuterà a sviluppare la conoscenza dei lessici speciali, utili sia
LESSICO per memorizzare vocaboli in vista della traduzione sia per capire numerosi aspetti
della civiltà latina.
[▶ CIVILTÀ p. 396]
13 Classiica i quo evidenziati nelle seguenti frasi, distinguendo fra congiunzione inale, pronome
relativo o interrogativo, avverbio relativo o interrogativo, aggettivo indeinito ecc., poi traduci.
1. Uxor neque in convivium adhibetur nisi propinquorum, neque sedet nisi in interiore parte ae-
dium, quo nemo accedit nisi propinqua cognatione coniunctus. (Nepote) 2. Dux reliquos cohorta-
tus milites signa inferre et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis uti possent. (Cesare) 3. Quo
factum est ut plus quam collegae Miltiades valeret. (Nepote) 4. Cum iam dux in eo esset, ut oppido
potiretur, procul in continenti lucus, nescio quo casu nocturno tempore incensus est. (Nepote) 5. Quo
proelio sublati Helvetii novissimo agmine proelio nostros lacessere coeperunt. (Cesare) 6. Corpora
curate, ut integri vigentesque eodem animo in castra hostium inrumpatis quo vestra tutati estis. (Li-
vio) 7. Is veniens eodem itinere, quo etiam Hannibal venerat, a consulibus apud Senam in insi-
dias conpositas incidit. (Eutropio) 8. Ipse de quarta vigilia eodem itinere, quo hostes ierant, ad eos
contendit equitatumque omnem ante se mittit. (Cesare) 9. Illi ex equitum et calonum fuga, quo in
loco res esset quantoque in periculo et castra et legiones et imperator versaretur, cognoverunt. (Ce-
sare) 10. Postea Perperna, consul Romanus, qui successor Crasso veniebat, audita belli fortuna ad
Asiam celeravit et acie victum Aristonicum apud Stratonicen civitatem, quo confugerat, fame ad de-
ditionem conpulit. (Eutropio)
Catulo e Pisone, due nemici di Cesare per motivi diversi, cercano invano di attribuire a lui la responsabilità della
congiura contro la repubblica romana tramata da Catilina; sull’altro fronte, mentre proseguono i tentativi di
sobillare la popolazione, Cicerone si afida all’autorità del senato per risolvere l’intricata questione. [▶ p. 99]
1 Iisdem temporibus Q. Catulus et C. Piso neque precibus neque pretio neque gratia Ciceronem
2 inpellere potuerunt, ut per Allobroges aut alium indicem C. Caesar falso nominaretur. Nam
3 uterque cum illo graves inimicitias exercebat: Piso oppugnatus in iudicio pecuniarum repetun-
4 darum, Catulus ex petitione pontiicatus odio incensus, quod extrema aetate, maximis honoribus
5 usus, ab adulescentulo Caesare victus discesserat. Res autem opportuna videbatur (“sembrava”);
6 sed ubi consulem ad tantum facinus inpellere nequeunt (“non possono”) ipsi singillatim circu-
7 meundo atque ementiendo, quae se ex Volturcio aut Allobrogibus audisse dicebant, magnam
8 illi invidiam conlaverant. Sic nonnulli equites Romani, qui custodiae agendae causa cum telis
9 erant circum aedem Concordiae, quo studium suum in rem publicam clarius esset, egredienti ex
10 senatu Caesari gladio minitabantur. Dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et
11 T. Volturcio, conprobato eorum indicio, praemia decernuntur, liberti et pauci ex clientibus Len-
12 tuli diversis itineribus opiices atque servitia in vicis ad eum eripiendum sollicitabant, partim
13 exquirebant duces multitudinum, qui pretio rem publicam vexare soliti erant. Cethegus autem
14 per nuntios familiam atque libertos suos, lectos et exercitatos, orabat in audaciam, ut grege facto
15 cum telis ad sese inrumperent. Consul ubi ea parari cognovit, dispositis praesidiis, ut res atque
16 tempus monebat, convocato senatu refert, quid de iis ieri placeat, qui in custodiam traditi erant.
17 Sed eos paulo ante requens senatus iudicaverat contra rem publicam fecisse.
(Sallustio, I sec. a.C., De Catilinae coniuratione)
6 La perifrastica passiva
16 Opera in italiano la trasformazione delle frasi, adattandole alla costruzione latina della perifra-
stica passiva, poi traduci.
ESEMPIO I igli devono amare i genitori. ➞ I genitori devono essere amati dai igli. ➞
TRADUZIONE Parentes amandi sunt iliis.
1. Il maestro doveva esortare i suoi alunni. 2. Se siete coraggiosi, dovete legare gli animali e portarli
nell’arena. 3. I cittadini dovranno sempre difendere la loro patria. 4. L’esercito dovette costruire un
ponte per attraversare il iume. 5. Avevamo dovuto evitare la battaglia.
17 Traduci letteralmente, poi proponi una resa italiana più adeguata, volgendo la frase in forma
attiva o proponendo altre soluzioni.
ESEMPIO Urbi rex existimandus erat. ➞ Il re doveva essere stimato dalla città. ➞
La città doveva stimare (bisognava che la città stimasse) il re.
1. Cato dicebat Carthaginem delendam esse Romanis. 2. Sine armis duellum pugnandum fue-
rat militi. 3. Ad Romam condendam et conditorem eligendum Remus Romulo interficiendus
erat. 4. Cum coniurationem contra rem publicam fecisset, Catilina populo Romano morte punien-
dus erat. 5. Livius historicus dixit ad celebrandum populum Romanum operam magnam sibi scri-
bendam esse. 6. Tanta nix erat ut animalia hominibus trahenda essent. 7. Potestati urbem admi-
nistrandi, non desiderio vitam otiosam agendi viri impellendi erunt. 8. Si nemo ad oicia vestra vos
revocaverit, et consuli et magistrato et duci revocandi eritis.
putabat. (Cesare) 7. Neque sunt isti audiendi, qui virtutem duram et quasi ferream esse quandam
volunt. (Cicerone) 8. Si pravum maleicumque ingenium cuicumque puniendus est, poena nemi-
nem excipiet. (Seneca) 9. Si vera dicenda sunt, cupido imperii duos cognatos vicinosque populos ad
arma stimulat. (Livio) 10. Sic praeparandus est animus iudicum ut etiam levioribus argumentis
commoveri possit. (Quintiliano) 11. Corrigendus est qui peccat et admonitione et vi, et molliter et
aspere. (Seneca) 12. Diu cogita an tibi in amicitiam aliquis recipiendus sit. (Seneca) 13. Haec orator
cum animadverterit, perspiciat deinceps quonam modo tractandus sit discentis animus. (Quintilia-
no) 14. Erat convallis satis magna latitudine, altitudine praerupta, quae erat transgredienda Cae-
sari antequam ad eum collem quem capere volebat perveniretur. (Bellum Aricum) 15. Eo tempore
Galli castra munire instituerunt, et sic erant animo consternati homines insueti laboris, ut omnia
quae imperarentur sibi patienda et perferenda existimarent. (Cesare)
19 Opera in italiano la trasformazione delle frasi, adattandole alla costruzione latina della perifra-
stica passiva, poi traduci.
ESEMPIO Dobbiamo servirci dei cavalli per andare a Siracusa. ➞
Ci si deve servire da parte nostra dei cavalli per andare a Siracusa. ➞
TRADUZIONE Nobis utendum est equis ut Siracusas eamus.
1. Si dovrà andare incontro alla morte. 2. Poiché dovevi dormire, cercasti una grotta. 3. Devo venire
dalla Sicilia in Africa. 4. Erano ritenuti tanto forti da doversi impadronire di tutta la regione. 5. Se
il dolore è tenue, si deve perseverare.
20 Traduci letteralmente le seguenti frasi, poi proponi una resa italiana più adeguata, volgendo la
frase in forma attiva o proponendo altre soluzioni.
ESEMPIO Si dux convocat, nobis statim veniendum est ad eum. ➞
Se il comandante convoca, da parte nostra si deve andare subito da lui. ➞
Quando il capo convoca, dobbiamo immediatamente andare da lui.
1. De historia Graeca et Romana omnibus loquendum erit. 2. Cum lacte pecorum militibus ves-
cendum fuisset, in urbe regressi voluerant carne vesci. 3. Ut pueri doctiores iant, legendum scri-
bendumque sit et patrum senumque res gestae audiendae sint. 4. Cicero putavit sibi utendum esse
vulgi favore. 5. Verebar ne militibus nostris cedendum esset, quia pugnando graciliores quam hostes
erant. 6. Cum disputandum de Iesu resurrectione esset apud Athenienses, Paulo Athenis proiciscen-
dum fuit. 7. Homini semper recordandum est sibi moriendum esse, quia vita brevis est et homo cito
senex it.
Romanus omnes gentes virtute superaverit, non est initiandum Hannibalem tanto praestitisse ce-
teros imperatores prudentia, quanto populus Romanus antecedat fortitudine cunctas nationes. (Ne-
pote) 10. Ego cum sperarem aliquando ad vestrum consilium auctoritatemque rem publicam esse
revocatam, manendum mihi statuebam quasi in vigilia quadam consulari ac senatoria. (Cicerone)
Riconoscere, distinguere e tradurre la perifrastica passiva con agente espresso da a/ab + ablativo
RICORDA ■ Se il verbo espresso dal gerundivo richiede il dativo per il suo completamento
semantico, l’agente è espresso regolarmente da a/ab + ablativo. Questi i verbi costruiti con il dativo:
– faveo, es, favi, fautum, ēre “favorire”
– ignosco, is, ignovi, ignotum, ĕre “perdonare”
– invideo, es, vidi, visum, ēre “invidiare”
– parco, is, peperci/parsi, parcitum/parsum, ĕre “risparmiare”
– (per)suadeo, es, suasi, suasum, ēre “persuadere”
– satisfacio, is, feci, factum, ĕre “soddisfare”, “dare soddisfazione”
– succurro, is, curri, cursum, ĕre “aiutare”, “soccorrere”
Ab omnibus invidendum erat Caesari. Tutti dovevano invidiare Cesare.
■ Il complemento d’agente è espresso con a/ab + ablativo anche con i verbi che reggono normalmente
l’ablativo, quali: utor, ruor, fungor, potior, vescor
A principe utendum est clementiā. Il principe deve servirsi della clemenza.
22 Nelle seguenti frasi sottolinea i dativi e gli ablativi presenti e chiariscine le funzioni, poi traduci.
ESEMPIO Succurendum est Bruto, omnes undique copiae conligendae. (Cicerone)
Bruto ➞ dativo retto dal verbo succurro.
TRADUZIONE Si deve correre in aiuto a Bruto, da ogni parte si devono radunare tutte le truppe.
1. Discrucior, quia a domo abeundum est mihi. (Terenzio) 2. Nemo est civis Romanus qui sibi ulla
excusatione utendum putet. (Cesare) 3. Nullum animal morosius est, nullum maiore arte tractandum
quam homo, nulli magis parcendum. (Seneca) 4. Giton, non oblitus misericordiae suae, reserandum
esse ostium succurrendumque periclitanti censebat. (Petronio) 5. Multis malis magnoque metu vic-
ti Segestani praetoris imperio parendum esse decreverunt. (Cicerone) 6. Nescio an ignoscendum sit
huic si tanto opere laborat. (Cicerone) 7. Irae vestrae magis ignoscendum quam indulgendum est.
(Livio) 8. His locis et laudandi et vituperandi saepe nobis est utendum in omni genere causarum.
(Cicerone) 9. Abstinendum est ab omnibus rigidis: neque enim res ulla magis iecur laedit. Frictioni-
bus utendum in extremis partibus: vitandus omnis labor, omnis vehementior motus. (Celso) 10. Ille
Roma, quod nemo umquam post hominum memoriam fecit, cum sibi in provinciam proiciscendum
putaret, litteras ad Siciliae civitates misit, per quas hortatur et rogat ut arent, ut serant. (da Cicerone)
1 Marcellus, postquam in castra reditum est, contionem adeo saevam atque acerbam apud milites
2 habuit ut proelio tristior iis irati ducis oratio esset. “Dis immortalibus a nobis gratulandum est
3 quod victor hostis, incidentibus vobis in vallum portasque, non ipsa castra est adgressus. Qui
4 pavor hic, qui terror animos cepit? Iidem sunt hi hostes quos vincendo et victos sequendo priorem
5 aestatem absumpsistis, quibus dies noctesque fugientibus per hos dies institistis, quos levibus proe-
6 liis fatigavistis, quos hesterno die nec iter facere nec castra ponere passi estis. Mihi dicenda sunt
7 pauca de iis rebus. Adhuc caesis legionibus Romanis ab Hannibale gloriandum erat: vos illi ho-
8 dierno die primum fugati exercitus dedistis decus.” Clamor inde ortus ut veniam eius diei daret:
9 “Ego vero experiar,” inquit “milites, et vos crastino die in aciem educam, quod vobis victoribus
10 potius quam victis impetranda est venia quam petitis.” Ita contio dimissa est; milites dicebant
11 illo die neminem in acie Romana fuisse virum praeter unum ducem, cui aut morte satisfacien-
12 dum aut egregia victoria esset. Postero die ornati armatique ad edictum aderant. Imperator dicit
13 omnibus pugnandum ac vincendum esse et adnitendum singulis universisque ne prius hesternae
14 fugae quam hodiernae victoriae fama Romam perveniat.
(da Livio, I sec. a.C. - I d.C., Ab Urbe condı̆ta)
et inirmitatem Gallorum veritus, quod sunt in consiliis capiendis mobiles et novis plerumque rebus
student, nihil his committendum existimavit. (Cesare) 10. Alexander multas adhuc reliquias habe-
bat nec semper inter angustias poterat deprendi: transeundus erat Alexandro Euphrates Tigrisque,
magna munimenta regni sui; veniendum in campos, ubi paucitate suorum erubescendum erat. (da
Curzio Rufo) 11. Furius Camillus cum Faliscos obsideret ac ludi litterarii magister principum ilios
ad eum adduxisset, vinctum eum iisdem pueris in urbem redigendum et verberandum tradidit.
Statim Falisci se ei ob tantam iustitiam dediderunt. (Vittore) 12. Senatui qui non paret, non ab eo
mandata accipienda sunt, sed ipse est potius repudiandus. (Cicerone) 13. Frater animo meo carissi-
me, quamquam tibi inmaturo vita erepta est, tamen laetandum magis quam dolendum puto casum
tuum. (Sallustio)
14. Quibus rebus Caesar vehementer commotus maturandum sibi existimavit, ne minus facile resisti
posset; itaque re rumentaria comparata, quam celerrime potuit, magnis itineribus ad Ariovistum
contendit. (Cesare) 15. Maiores vestri, parandi iuris et maiestatis constituendae gratia, bis per seces-
sionem armati Aventinum occupaverunt; vos pro libertate, quam ab illis accepistis, nonne summa
ope nitemini? (Sallustio) 16. Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem occisum exerci-
tumque eius ab Helvetiis pulsum et sub iugum missum, iter concedendum esse non putabat; neque
homines inimico animo, data facultate per provinciam itineris faciendi, temperaturos ab iniuria et
maleicio existimabat. (Cesare) 17. Erat eo tempore Antonius Brundisii; is virtute militum conisus
scaphas navium magnarum cratibus pluteisque contexit eoque milites delectos inposuit atque eas in
litore pluribus locis separatim disposuit navesque triremes duas per causam exercendorum remigum
ad fauces portus prodire iussit. (Cesare)
Durante la campagna di Cesare in Gallia, Crasso e i suoi uomini si trovano ad affrontare il nemico in Aqui-
tania, regione in cui in passato l’esercito romano aveva subito una pesante sconitta; pertanto il generale
romano cura con particolare attenzione la preparazione dello scontro. L’attacco del nemico avviene mentre
ancora l’esercito romano è in marcia; tuttavia Crasso non solo vince il nemico sul campo, ma ne conquista la
città (55 a.C.), ottenendo la resa dei Soziati, il popolo in assoluto più potente della zona. [▶ p. 89]
1 Eodem fere tempore P. Crassus, cum in Aquitaniam pervenisset, cum intellegeret in illis locis
2 sibi bellum gerendum, non mediocrem sibi diligentiam adhibendam intellegebat. Itaque re ru-
3 mentaria provisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibus Tolosa et Car-
4 casone et Narbone, quae sunt civitates Galliae provinciae initimae his regionibus, nominatim
5 evocatis in Sotiatium ines exercitum introduxit. Cuius adventu cognito Sotiates magnis copiis
6 coactis primum equestre proelium commiserunt, deinde equitatu suo pulso atque insequentibus
7 nostris subito pedestres copias, quas in convalle in insidiis conlocaverant, ostenderunt. Hi nostros
8 disiectos adorti proelium renovaverunt. Pugnatum est diu atque acriter, cum Sotiates superio-
9 ribus victoriis reti in sua virtute totius Aquitaniae salutem ponendam esse putarent, nostri au-
10 tem, quid sine imperatore et sine reliquis legionibus adulescentulo duce eicere possent, perspici
11 cuperent. Tandem confecto vulneribus hosti terga vertenda fuerunt. Quorum magno numero
12 interfecto Crassus ex itinere oppidum Sotiatium oppugnare coepit. Quibus fortiter resistentibus
13 vineas turresque egit. Illi alias eruptione temptata, alias cuniculis ad aggerem vineasque actis,
14 ubi diligentia nostrorum nihil his rebus proici posse et sibi pacem petendam esse intellexerunt,
15 legatos ad Crassum mittunt ad deditionem agendam.
(da Cesare, I sec. a.C., De bello Gallico)
LABORATORIO
DELLE COMPETENZE
Famiglia e scuola:
CIVILTÀ
i luoghi della formazione culturale
[▶ LESSICO p. 389]
sante, nella prospettiva della pedagogia antica, la notazione su Catone che non manca
di assistere la moglie durante il cambio del pannolino del bambino, a sottolineare la
vigile presenza paterna in tutti i momenti che riguardano la vita del piccolo. In secon-
do luogo, viene posta in rilievo la scelta, efettuata da Catone, di curare personalmente
la formazione del iglio, senza delegarla allo schiavo Chilone, che pure – dice Plutarco
– «insegnava a molti ragazzi». Il riferimento, a questo proposito, è all’uso, assai difu-
so presso le famiglie aristocratiche dell’epoca, di aidare l’educazione della prole a uno
schiavo precettore. Secondo la visione catoniana, tale consuetudine deve essere respinta
per due ragioni, la prima delle quali è di ordine sociale: l’alunno, di condizione libera,
viene a essere esposto ai rimproveri del precettore, che però è a lui inferiore in quanto di
condizione servile; dall’altra parte, il compito educativo è stimato come troppo impor-
tante per essere delegato a persona diversa dal pater familias.
Di notevole interesse, ancora nel brano plutarcheo, è la lista delle discipline d’insegna-
mento previste per l’istruzione del iglio di Catone. Un posto privilegiato è occupato
dall’educazione isica, che contempla forme di addestramento atletico e militare (lancio
del giavellotto, combattimento in armi, equitazione, pugilato), con una predilezione
per prove di resistenza isica (sopportazione del caldo e del freddo, nuoto in un iume
vorticoso). Per quanto riguarda, inine, l’attività intellettuale, oltre alla grammatica e al
diritto, viene menzionata la storia romana, che è studiata con particolare attenzione, gra-
zie all’ausilio di un compendio dei principali avvenimenti, redatto dallo stesso Catone.
Sarcofago di M. Cornelio conto, non senza ricorrere alla temutissima ferula, la «sferza» con cui all’occasione veniva
Stazio, seconda metà del punito il cattivo discepolo. La igura del maestro è distinta da quella del paedagogus (parola
II secolo d.C. Parigi, Museo
del Louvre. di origine greca, formata da pais, «bambino», e agogos, «guida, accompagnatore»): uno
Nel fronte del sarcofago di schiavo incaricato dalla famiglia di condurre il bambino a scuola e, terminate le lezioni, di
un bambino, M. Cornelio
Stazio, sono rappresentati riportarlo a casa, dove poi lo poteva seguire nello svolgimento dei compiti.
alcuni momenti della sua
vita. Da sinistra il bambino Educazione secondaria ■ Nella scuola secondaria, che durava sino al raggiungimen-
viene allattato dalla madre to della maggiore età (17 anni), il professore (grammaticus) impartiva i fondamenti
in presenza del padre; di della lingua e afrontava lo studio dei grandi poeti della letteratura greca e latina. Per la
seguito viene tenuto in
braccio dal padre; al centro letteratura greca, uno degli autori senz’altro piú letti fu Omero: è noto che i Romani
è rappresentato invece avevano a disposizione una traduzione ‘artistica’ in latino dell’Odissea curata da Li-
un momento di gioco
del bambino che guida vio Andronico, di cui si conservano purtroppo solo pochi versi. Per il latino, gli autori
un carretto a due ruote scolastici maggiormente in auge furono Virgilio per la poesia e Cicerone per la prosa.
(plostellum); inine a destra Come già il maestro elementare, anche il grammaticus aveva metodi pedagogici non
il bambino, cresciuto, è al
cospetto del padre-maestro. troppo rainati: un caso famoso è quello dell’insegnante che il poeta Orazio (65-8
a.C.) descrive come plagorus «molto manesco» (Epistole, II, 1, 70 s.).
Educazione superiore ■ La scuola superiore, inine, frequentata sino ai vent’anni o
anche oltre, era incentrata sulla retorica, la disciplina che fornisce gli strumenti per or-
ganizzare un discorso in modo eicace: è questo uno dei requisiti imprescindibili per
l’uomo politico romano. L’insegnamento retorico fu inaugurato a Roma con la cosid-
detta scuola dei Rhetores latini, fondata nel 93 a.C. per iniziativa di Lucio Plozio Gal-
lo, ma costretta a chiudere l’anno successivo, perché gli efetti della sua attività erano
stati ritenuti socialmente pericolosi. Nel 78 d.C., sotto l’imperatore Vespasiano, la pri-
ma cattedra di eloquenza con stipendio pubblico venne aidata al retore Quintiliano.
Quale scuola per i igli? ■ Scegliere se aidare la formazione culturale del proprio iglio
a un precettore privato o alla scuola pubblica doveva rappresentare, già per i Romani,
una questione molto dibattuta. Lo si vede bene dalle rilessioni contenute ne L’educa-
zione dell’oratore quintilianea (I, 2): l’autore del trattato, infatti, dopo aver ripercorso i
principali termini del dibattito, si pronuncia a favore dell’istruzione pubblica, che a suo
avviso ha il merito di svincolare il giovane dall’ambiente della famiglia, la quale talora
può anche avere degli efetti negativi sul comportamento del bambino; inoltre, alla scuo-
la pubblica, l’alunno apprende con maggiore eicacia, perché è arricchito dalla presenza
dei compagni, con i quali si confronta ed entra in sana competizione.
ITALIANO/LATINO suspĭcĭo, -is, -spēxi, -spēctum, diligentia, -ae, f. casa aedes, -ium, f. pl. / domus,
Il dizionarietto comprende -ĕre (+ acc.) attività opĕra, -ae, f. -us, f.
tutti i termini degli esercizi amare amo, -as, -āvi, -ātum, -āre audace audax, -ācis casa di campagna villa, -ae, f.
delle unità 1-12. ambasciatore legātus, -i, m. audacia audacĭa, -ae, f. castello castrum, -i, n.
amica amīca, -ae, f. autorità pubbliche honestātes Catilina Catilīna, -ae, m.
amicizia amicitia, -ae, f. civitātis, honestātum civitātis, Catone Cato, -ōnis, m.
A amico (agg.) amicus, -a, -um f. pl. cattivo malus, -a, -um
amico (sost.) amicus, -i, m. avere habeo, -es, habŭi, catturare capio, -is, cēpi,
abbandonare relinquo, -is amore amŏr, -ōris, m. habĭtum, -ēre captum, -ĕre
relīqui, relictum, -ĕre ancella ancilla, -ae, f. avido avĭdus, -a, -um causa causa, -ae, f.
abbondanza copia, -ae, f. anche etiam / anche se avorio ebur, -ŏris, n. / d’avorio cavaliere eques, -ĭtis, m.
abitante incŏla, -ae, m. (concessiva) quamquam - etsi - eburnĕus, -a, -um cavalleria equitātus, -us, m.
accadere accĭdo, -is, accĭdi, -ĕre tametsi + ind. avverso adversus, -a, -um cavallo equus, -i, m.
/ evenĭo, -is, -veni, -ventum, -īre andare vĕnio, -is, vēni, ventum, situazione sfavorevole: res celebre celĕber, -bris, -bre
accampamento castra, -orum, n. -īre adversae, pl. cena cena, -ae, f.
accogliere recĭpĭo, -is, -cēpi, anfora amphŏra, -ae, f. azione factum, -i, n. / facĭnus, cercare peto, -is, ivi, -itum, -ĕre
-cēptum, -ĕre animale anĭmal, -ālis, n. -ŏris, n. / quaero, -is, -ivi, -itum, -ĕre
accordare (concedere) tribŭo, -is, animo anĭmus, -i, m. Cesare Caesar, -ăris, m.
tribŭi, tribūtum, -ĕre Annibale Hannĭbal, -ălis, m. chiedere peto, -is, ivi, -itum, -ĕre
accortezza prudentĭa, -ae, f. anno annus, -i, m. B / quaero, -is, -ivi, -itum, -ĕre
accrescere augĕo, -es, auxi, annunciare nuntio, -as, -āvi, chiudere claudo, -is, clausi,
auctum, -ēre -ātum, -āre bambino infans, -āntis, m. clausum, -ĕre
acqua aqua, -ae, f. antichità antiquĭtas, -ātis, f. banchetto epŭlae, -ārum, f. pl. Cicerone Cicĕro, -ōnis, m.
acuto acūtus, -a, -um / acer, Antonio Antonĭus, -i, m. barbaro barbărus, -a, -um cielo caelum, -i, n.
acris, acre appena (non appena) simul barca scapha, -ae, f. Cinzia Cynthĭa, -ae, f.
adatto aptus, -a, -um (+ dat. / ac - simul atque + ind. / battaglia pugna, -ae, f. / circondare circumdo, -as, -dĕdi,
ad + acc.) ubi (primum) + ind. / ut proelĭum, -ĭi, n. -dătum, -ăre
affare negotĭum, -ĭi, n. (primum) + ind. bello pulcher, -chra, -chrum città urbs, urbis, f.
affermare irmo, -as, -āvi, apprezzare exĭstimo, -as, -āvi, benevolenza benevolentĭa, città-cittadinanza civĭtas,
-ātum, -āre -ātum, -āre -ae, f. -atis, f.
afidare trado, -is, tradĭdi, approvare probo, -as, -āvi, bere bibo, -is, bibi, -ĕre città fortiicata oppĭdum, -i, n.
tradĭtum, -ĕre -ātum, -āre bosco silva, -ae, f. cittadino civis, -is, m.
affollato celĕber, -bris, -bre argento argentum, -i, n. / bottino praeda, -ae, f. codesto iste, ista, istud
Africa Arĭca, -ae, f. d’argento argentĕus, -a, -um bramoso cupĭdus, -a, -um colono colōnus, -i, m.
agire ago, -is, egi, actum, -ĕre arguzie sales, -ĭum, m. pl. breve brevis, -e coltivare colo, -is, colui, cultum,
agricoltore agricŏla, -ae, m. armi arma, -orum, n. pl. bue bos, bovis, m. -ĕre
agro ager, agri, m. arrivare pervenĭo, -is, -veni, buono bonus, -a, -um colto erudītus, -a, -um / doctus,
aiuto auxilĭum, ii, n. -ventum, -īre -a, -um
ala cornu, -us, n. arrivo adventus, -us, m. comandante dux, ducis, m.
Alessandro Alexander, -dri, m. arte ars, artis, f. C comandare impĕro, -as, -āvi,
allietare delecto, -as, -āvi, asciugare sicco, -as, -āvi, -ātum, -ātum, -āre
-ātum, -āre -āre cadere cădo, -is, -cecĭdi, -ĕre comando imperĭum, -ĭi, n.
allontanarsi decēdo, -is, decessi, ascoltare audio, -is, -ivi (ii), Calipso Calypso, -us, f. combattere pugno, -as, -āvi,
decessum, -ĕre -itum, -īre campagna rus, ruris, n. -ātum, -āre
Alpi Alpes, -ĭum, f. pl. Asia Asĭa, -ae, f. campo campus, -i, m.; ager, combattimento proelĭum, -ĭi, n.
altare ara, -ae, f. / altāre, -is, n. aspro asper, -ĕra, -ĕrum -gri, m. come (comparativo) ut
alto altus, -a, -um assalto impĕtus, -us, m. Canne Cannae, -ārum, f. pl. cominciare incĭpĭo, -is, incēpi,
altro (fra due) alter, -ĕra, -ĕrum assemblea contĭo, -ōnis, f. canto carmen, -ĭnis, n. inceptum, -ĕre
altro (fra molti) alĭus, -a, -um Atene Athēnae, -ārum, f. pl. capace potis, agg. indecl. commettere committo, -is, -misi,
alunna discipŭla, -ae, f. ateniese Atheniēnsis, -e capelli coma, -ae, f. -missum, -ĕre
alunno discipŭlus, -i, m. attaccare oppūgno, -as, -āvi, capo dux, ducis, m. compiere gero, -is, gessi, gestum,
alzare levo, -as, -āvi, -ātum, -āre -ātum, -āre carattere ingenĭum, -ĭi, n. -ĕre
/ alzare gli occhi (verso qualcosa) attenzione cura, -ae, f. / caro carus, -a, -um comune commūnis, -e
LATINO/ITALIANO adduco, -is, -duxi, -ductum, -ĕre aedifĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre ago, -is, ēgi, actum, -ĕre fare,
aggiungere, condurre erigere agire, esercitare, trascorrere,
Il dizionarietto comprende
tutti i termini degli esercizi
adicĭo, -is, -feci, -fectum, -ĕre aeger, -gra, -grum malato trattare
delle unità 1-12.
portare, arrecare, rendere affetto Aegeus, -i, m. / Aegeus, -a, -um agricŏla, -ae, m. contadino
da, indebolire Egeo agricultūra, -ae, f. agricoltura
I vocaboli contrassegnati adinĭtas, -ātis, f. parentela aegre a fatica (avv.) Agrippīna, -ae, f. Agrippina
dal quadratino in colore sono adlīgo, -is, -lixi, -lictum, -ĕre aegrimonĭa, -ae, f. ansietà, (madre di Nerone)
quelli del lessico di base. abbattere tristezza ala, -ae, f. ala
adhibĕo, -es, adhibŭi, adhibĭtum, Aegyptĭus, -a, -um Egiziano alacer, -cris, -cre alacre, ardente,
A -ĕre impiegare, usare Aegyptus, -i, f. Egitto pronto
adhuc ancora (avverbio) Aemilĭus, -ii, m. Emilio Albani - ōrum, m. pl. Albani
abluo, -is, -lŭi, -lūtum, -ĕre lavare adĭmo, -is, -emi, -emptum, -ĕre aemulus, -a, -um rivale (abitanti di Alba Longa)
Aborigĭnes, -um, m. pl. Aborigeni togliere, sottrarre Aenea(s), -ae, m. Enea albus, -a, -um bianco, chiaro
(primi abitanti dell’Italia) adiungo, -is, -iunxi, -iunctum, Aenēis, -ĭdos, f. Eneide Alcibiădes, -is, m. Alcibiade
abripĭo, -is, abripui, abreptum, -ĕre aggiungere, ammettere aeneus, -a, -um di bronzo, di rame Alcmēne, -es, f. Alcmena
-ĕre rubare adiŭvo, -as, adiūvi, adiūtum, aenīgma, -ătis, n. enigma alea, -ae, f. dado
abscido, -is, -scidi, -scisum, -ĕre -āre aiutare aequālis, -e uguale, coetaneo Alexander, -dri, m. Alessandro
tagliare administratĭo, -onis, f. aequĭtas, -ātis, f. uguaglianza, Alexandria, -ae, f. Alessandria
abscindo, -is, -scidi, -scissum, amministrazione moderazione, giustizia aliēno, -as, -āvi, -ātum, -āre
-ĕre recidere administro, -as, -āvi, -ātum, aequo, -as, -āvi, -ātum, -āre allontanare, rendere nemico
absolvo, -is, -solvi, -solūtum, -āre amministrare uguagliare, pareggiare alienus, -a, -um altrui, estraneo,
-ĕre assolvere admiratĭo, -ōnis, f. ammirazione aequus, -a, -um uguale, equo, lontano, straniero
abstinentĭa, -ae, f. astinenza, admirātor, -ōris, m. ammiratore giusto, imparziale alimēntum, -i, n. alimento,
moderazione admoneo, -es, -monui, aer, aĕris, m. aria sussistenza
abstraho, -is, -traxi, -tractum, -monĭtum, -ēre ammonire aerumna, -ae, f. angoscia, aliunde da altro luogo
-ĕre trascinare adolesco, -is, adolēvi, adultum, dolore, disgrazia (avv. moto da luogo)
absurdus, -a, -um assurdo -ĕre crescere aes, aĕris, n. bronzo alĭus, -a, -um altro (fra molti)
accēdo, -is, -cessi, -cessum, -ĕre adoptĭo, -ōnis, f. adozione aes alienum, n. debito Allia, -ae, f. Allia (iume)
avvicinarsi, aderire adposĭtus, -a, -um posto vicino, Aesōpus, -i, m. Esopo, favolista allicĭo, -is, -lexi, -lectum, -ĕre
accendo, -is, accendi, accensum, coninante (+ dat.) greco attirare, allettare, ammaliare
-ĕre accendere, appiccare il adrogantĭa, -ae, f. arroganza, aestās, -ātis, f. estate Allobrŏges, -um, m. pl. Allobrogi
fuoco, eccitare presunzione aestīvus, -a, -um estivo (popolazione dei Galli)
accĭdo, -is, accĭdi, -ĕre cadere adsentĭo, is, -sensi, -sensum, -īre aestuōsus, -a, -um infuocato alo, -is, alŭi, altum, -ĕre nutrire,
vicino, accadere approvare aestus, -us, m. bollore, calore, allevare
accīdo, -is, -cīdi, -cīsum -ĕre adsuētus, -a, -um abituato, solito flutto Alpes, -ĭum, f. pl. Alpi
tagliare adsurgo, -is, -surrexi, -surrectum, aetas, -ātis, f. età, epoca Alpinus, -a, -um alpino, delle Alpi
accipĭo, -is, accēpi, acceptum, -ĕre alzarsi, elevarsi aeternitās, -ātis, f. eternità altāre, -is, n. altare
-ĕre accogliere, accettare, adtollo, -is, -ĕre innalzare, aeternus, -a, -um eterno, alter, -ĕra, -ĕrum altro (fra due)
ricevere sollevare immortale altus, -a, -um alto, profondo
accipĭter, -tris, m. falco, sparviero adtraho, -is, -traxi, -tractum, Aethiŏpes, -um, m. pl. Etiopi alvĕus, -i, m. letto del iume,
acclamatĭo, -ōnis, f. grido -ĕre attirare Aetna, -ae, f. Etna alveo
accūmbo, -is, -cubui, -cubĭtum, adulescens, -ēntis giovane Afer, -ri, m. Afro, Africano amārus, -a, -um amaro, penoso
-ĕre porsi a giacere, mettersi a adulescentĭa, -ae, f. gioventù afflīgo, -is, afflīxi, afflīctum, ambitĭo, -ōnis, f. ambizione
(+ dat.) adulter, -ĕra, -ĕrum adultero -ĕre colpire ambitiōsus, -a, -um ambizioso
accurātus, -a, -um accurato adulterĭum, -ii, n. adulterio, Arĭca, -ae, f. Africa ambŭlo, -as, -āvi, -ātum, -āre
accurro, -is, accucurri (accurri), tradimento Aricānus, -a, -um Africano camminare, passeggiare
accursum, -ĕre accorrere adultus, -a, -um adulto Agamēmnon, -ŏnis, m. amīca, -ae, f. amica, amante
accūso, -as, -āvi, -ātum, -āre advĕna, -ae, m. straniero Agamennone amicitĭa, -ae, f. amicizia
accusare, rimproverare advĕnio, -is, vēni, ventum, -īre ager, -gri, m. campo, campagna, amicus, -i, m. amico, amante
acer, acris, acre acuto, arrivare, sopraggiungere territorio amĭta, -ae, f. zia
penetrante, accanito adventus, -us, m. arrivo Agesilāus, -i, m. Agesilao amitto, is -misi, -missum, -ĕre
Achaia, -ae, f. Acaia (regione del adversarĭus, -a, -um avversario, (re di Sparta) perdere, mandare via
Peloponneso) nemico agger, -ĕris, m. terrapieno, amo, -as, -āvi, -ātum, -āre amare
Achĕruns, -untis, m. Acheronte adversus, -a, -um avverso - bastione amŏr, -ōris, m. amore, affetto
Achilles, -is, m. Achille res adversae, pl.: situazione agĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre amoenus, -a, -um ridente, ameno
acĭes, -ēi, f. punta, esercito, sfavorevole mettere in movimento, agitare, amoveo, -es, -movi, -motum,
battaglia advŏco, -as, -āvi, -ātum, -āre pensare -ēre spostare
acūmen, -ĭnis, n. punta, chiamare, convocare agmen, -ĭnis, n. esercito, marcia, amphŏra, -ae, f. anfora
acutezza aedes, -is, f. sing. tempio colonna militare amplus, -a, -um ampio, magniico
acutus, -a, -um acuto, aguzzo aedes, -ium, f. pl. casa agnosco, -is, agnōvi, agnĭtum, Amyntha, -ae, f. Aminta (madre
addo, -is, addĭdi, addĭtum, -ĕre aediicatĭo, -ōnis, f. costruzione -ĕre riconoscere di Filippo)
aggiungere aediicĭum, -ii, n. ediicio agnus, -i, m. agnello Anacrĕōn, -ontis, m. Anacreonte
Anaximĕnēs, -is, m. Anassimene arbiter, -tri, m. arbitro, aspicĭo, -is, aspēxi, aspēctum, avōlo, -as, -āvi, -ātum, -āre
anceps, -cipĭtis dall’esito incerto testimone, giudice -ĕre guardare, esaminare, volare verso
ancīle, -is, n. scudo sacro arbitrĭum, -ii, n. decisione, osservare, vedere avus, -i, m.nonno, antenato
ancilla, -ae, f. ancella, serva giudizio, capriccio assensĭo, -ōnis, f. approvazione
Ancus, -ii, m. Anco arbŏr, -ŏris, f. albero, pianta assīdo, -is -assēdi, assēssum, -ĕre
Androgĕus, -i, m. Androgeo arca, -ae, f. scrigno, cassa, posarsi B
(iglio di Minosse) armadio assidŭus, -a, -um diligente,
Andrŏmăche, -es, f. Andromaca Arcadia, -ae, f. Arcadia (regione zelante, persistente Babylōn, -ōnis, f. Babilonia
anguis, -is, m. serpente del Peloponneso) astūtĭa, -ae, f. astuzia, scaltrezza Bacchus, -i, m. Bacco
angŭlus, -i, m. angolo arceo, -es , arcui, -ēre trattenere, Astyănax, -actis, m. Astianatte balsămum, -i, n. balsamo
angustiae, -ārum, f. pl. luoghi allontanare at ma, ma almeno (congiunzione) barba, -ae, f. barba
stretti, gola arcesso, -is, -īvi, -ītum, -ĕre ater, -tra, -trum nero barbarĭa, -ae, f. / barbarĭes,
anĭma, -ae, f. anima, spirito vitale chiamare, cercare Athēnae, -ārum, f. pl. Atene -ēi, f. paese straniero, barbarie,
animadverto, -is, -i, -sum, -ĕre Archĭa, -ae, m. Archia (poeta) Athenienses, -ium, m. pl. Ateniesi rozzezza
rivolgere l’attenzione, constatare Archimēdes, -is, m. Archimede Atheniensis, -e ateniese barbărus, -a, -um barbaro
anĭmal, -ālis, n. animale (matematico e inventore) athlēta, -ae, m. atleta, lottatore crudele, straniero
anĭmus, -i, m. animo, coraggio, arcus, -us, m. arco atrĭum, -ii, n. atrio beātus -a, -um felice
spirito, mente, pensiero Ardĕa, -ae, f. Ardea, città atrox, -ōcis terribile, atroce Belgae, -ārum, m. pl. Belgi
annona, -ae, f. raccolta, carestia dei Rutuli Attĭca, -ae, f. Attica (popolazione della Gallia)
annus, -i, m. anno ardeo, -es, arsi, -ēre ardere, Attĭcus, -i, m. Attico Belgium, -ii, n. territorio
anser, -ĕris, m. e f. oca bruciare attingo, -is, -tĭgi, -tactum, -ĕre dei Belgi
antĕa prima (avv.) ardor, -ōris, m. ardore toccare bellātor, -ōris, m. combattente
antepōno, -is, -posui, -posĭtum, arduus, -ua, -uum arduo, duro atrocĭtas, -ātis, f. atrocità, crudeltà bellicōsus, -a, -um bellicoso
-ĕre anteporre arēna, -ae, f. arena, deserto, auceps, aucupis, m. uccellatore bellĭcus, -a, -um bellico, guerriero
Antiochus, -i, m. Antioco spiaggia, aniteatro auctor, -ōris, m. capostipite, belligĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre
(re di Siria) arenarĭum, -ii, n. cava di fondatore, promotore guerreggiare
antīquus, -a, -um antico, sabbia auctorĭtas, -ātis, f. autorità, bellum,-i, n. guerra
vecchio areŏla, -ae, f. aiuola ordine belua, -ae, f. belva, animale
Antonĭus, -ii, m. Antonio aresco, -is, arui, -ēre inaridirsi audacĭa, -ae, f. audacia bene bene, rettamente (avv.)
anŭlus, -i, m. anello argentĕus, -a, -um d’argento audax, -ācis temerario, beneicĭum, -ĭi, n. beneicio,
anxĭus, -a, -um ansioso, argentum, -i, n. argento spericolato, audace favore, gratitudine
inquieto Argi, -orum, m. pl. Argo audio, -is, -īvi (audĭi), -ītum, benevolentĭa, -ae, f. affetto,
aper, -pri, m. cinghiale Argīvus, -a, -um argivo, di Argo -īre sentire, udire, apprendere benevolenza
aperio, -is, aperŭi, apertum, argumēntum, -i argomento, augeo, -es, auxi, auctum, -ēre bĕnignus, -a, -um benigno,
-īre aprire prova accrescere, aumentare amorevole, benevolo
apērtus, -a, -um aperto Ariadna, -ae, f. Arianna Augūstus, -i, m. Augusto bibliothēca, -ae, f. biblioteca
apis, -is, f. ape arĭdus, -a, -um secco, arido Aulis, -ĭdis, f. Aulide (porto della bibo, -is, bibi, -ĕre bere
apparĕo, -es, apparui, -ēre Ariovīstus, -i, m. Ariovisto Beozia) Bibrax, -āctis, f. Bibracte
apparire, mostrarsi (re dei Germani) aura, -ae, f. sofio d’aria, vento (città della Gallia)
appēllo, -as, -āvi, -ātum, -āre arma, -orum, n. pl. armi aurĕus, -a, -um d’oro, dorato biga, -ae, f. biga
chiamare armatūra, -ae, f. armatura auris, -is, f. orecchio Bithynia, -ae, f. Bitinia (regione
Appennīnus, -i, m. Appennino armātus, -a, -um armato aurum, -i, n. oro dell’Asia Minore)
appeto, -is, -īvi, -ītum, armentum, -i, n. armento, auspicĭum, -ii, n. auspicio, blanditĭa, -ae, f. lusinga, carezza
-ĕre cercare di raggiungere, mandria presagio Boeotĭa, -ae, f. Beozia
pretendere armilla, -ae, f. braccialetto auspĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre bona, -orum, n. pl. sostanze,
applĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre aro, -as, -āvi, -ātum, -āre arare prendere gli auspici patrimonio
accostare, volgere ars, artis, f. arte, abilità Auster, -tri Austro (vento del sud) bonum, -i, n. bene, vantaggio,
appropīnquo, -as, -āvi, -ātum, artĭfex, -fĭcis, m. arteice, artista autem invece rettitudine
-āre avvicinarsi artiicĭum, -ii, n. mestiere, autūmnus, -i, m. autunno bonus, -a, -um buono, bravo,
aprīcus, -a, -um soleggiato stratagemma auxilĭa, -orum, n. pl. truppe prospero, valoroso
apto, -as, -āvi, -ātum, -āre artus, -us, m. arto, membro ausiliarie bos, bovis, m. e f. bue, mucca
preparare, adattare arx, arcis, f. fortezza, rocca auxiliarĭus, -a, -um ausiliario brachium, -ii, n. braccio
aptus, -a, -um adatto, Ascanĭus, -ii, m. Ascanio auxilĭum, ii, n. aiuto brevis, -e breve, corto, basso
favorevole, conveniente ascendo, -is, -scendi, -scensum, avaritia, -ae, f. avidità Britannĭa, -ae, f. Britannia
(+ dat. o ad + acc.) -ĕre salire avarus, -a, -um avido, avaro Britannus, -a, -um britanno
Apulia, -ae, f. Apulia ascensĭo, -ōnis, f. ascensione, averto, -is, averti, aversum, Brundisĭum, -ii, n. Brindisi
aqua, -ae, f. acqua, acquedotto salita -ĕre volgere indietro, deviare, Brutus, -i, m. Bruto
aquĭla, -ae, f. aquila Asia, -ae, f. Asia allontanarsi, rubare
Aquitanĭa, -ae, f. Aquitania Asiatĭcus, -a, -um asiatico avĭa, -ae, f. nonna
ara, -ae, f. altare asper, -ĕra, -ĕrum aspro, ruvido avĭdus, -a, -um avido, bramoso, C
Arabs, -is, m. Arabo aspērgo, -is, aspērsi, aspērsum, desideroso
arātrum, -i, n. aratro -ĕre cospargere avis, -is, f. uccello cadāver, -ĕris, n. cadavere
cădo, -is, -cecĭdi, -ĕre cadere carmen, -ĭnis, n. canto, cesso, -as, -āvi, -ātum, -āre Cleopătra, -ae, f. Cleopatra
Cadmus, -i, m. Cadmo componimento poetico smettere di (+ inf.) (regina d’Egitto)
cadūcus, -a, -um destinato a carniicīna, -ae, f. esecuzione, cetĕrus, -a, -um rimanente, clientela, -ae, f. clientela
cadere, fragile tortura restante (aggettivo e pronome cloāca, -ae, f. fogna
caecus, -a, -um cieco Carnūtes, - um, m. pl. Carnuti indeinito) coctĭo, -ōnis, f. cottura
caedes, -is, f. uccisione, strage (popolazione della Gallia) Chabria(s), -ae, m. Cabria codicīllums -i, m. tavoletta da
caedo, -is, cecīdi, caesum, -ĕre caro, carnis, f. carne (generale ateniese) scrivere, scritto
tagliare, uccidere carpo, -is, carpsi, carptum, Cherr(s)onēsus, -i, f. cogitatĭo, -ōnis, f. pensiero,
caelātus, -a, -um cesellato -ĕre prendere pezzo per pezzo, Chersoneso, penisola della Tracia riflessione
caelestis, -e celeste cogliere Christiāni, -ōrum, m. pl. Cristiani cogĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre
caelicŏla, -ae, m. abitatore Carthaginiēnses, -ium, m. pl. Christus, -i, m. Cristo pensare
del cielo, divinità Cartaginesi cibarĭa, -orum, n. pl. cibo, vitto cognōmen, -ĭnis, n. soprannome,
caelum, -i, n. cielo, clima Carthaginiēnsis, -e cartaginese cibus, -i, m. cibo cognome
caenum, -i, n. fango Carthāgo, -ĭnis, f. Cartagine cicāda, -ae, f. cicala cognosco, -is, cognōvi, cognĭtum,
caerulĕus, -a, -um azzurro (città dell’Africa) Cicĕro, -ōnis, m. Cicerone -ĕre conoscere
Caesar, -ăris, m. Cesare carus, -a, -um caro, gradito Cimon, -ōnis, m. Cimone cogo, -is, coēgi, coāctum, -ĕre
Caĭus, -ii, m. Gaio casa, -ae, f. casupola, capanna (comandante ateniese) costringere (+ inf.), raccogliere,
Calabria, -ae, f. Calabria Cassĭus, -ii, m. Cassio Cincinnātus, -i, m. Cincinnato radunare
calamĭtās, -ātis, f. calamità, castellum, -i, n. castello, fortezza cingo, -is, cinxi, cinctum, -ĕre cohibĕo, -es, -hibui, -hibĭtum,
disgrazia castra, -orum, n. accampamento cingere, proteggere -ĕre trattenere
calcar, -āris, n. sprone, sperone castrum, -i, n. castello, fortezza circensis, -e del circo cohors, -tis, f. coorte, corteo
calefacĭo, -is, -fēci, -factum, -ĕre catēna, -ae, f. catena circŭlus, -i, m. cerchio, bracciale Collatīnus, -i, m. Collatino
scaldare casus, -us, m. evento, occasione, circum attorno (+ acc.) collega, -ae, m. collega
calesco, -is, -ĕre scaldarsi casualità circumdo, -as, -dĕdi, -dătum, collĭgo, -is, collēgi, collēctum,
calĭdus, -a, -um caldo Catilīna, -ae, m. Catilina -āre circondare, rinchiudere -ĕre raccogliere
calīgo, -ĭnis, f. nebbia, caligine Catilinarĭus, -a, -um Catilinario circumdūco, -is, -duxi, -ductum, Collinus, -a, -um Collino (riferito
callĭdus, -a, -um astuto, scaltro, Catĭna, -ae, f. Catania -ĕre portare attorno a un quartiere di Roma)
furbo, ingegnoso Cato, -ōnis, m. Catone circumpadānus, -a, -um situato collis, -is, m. colle
calor, -ōris, m. calore Catŭlus. -i, m. Catulo attorno al Po collŏco, -as, -āvi, -ātum, -āre
calx, calcis, f. calcio, piede caupōna, -ae, f. osteria circumspicĭo, -is, -spexi, collocare, stanziare, dare in moglie
Camīllus, -i, m. Camillo causa, -ae, f. causa, motivo, -spectum, -ĕre guardare, colloquĭum, -ii, n. colloquio
Campania, -ae, f. Campania pretesto, affare avvistare collum, -i, n. collo
Campānus, -a, -um Campano cautus, -a, -um prudente, circumsto, -as, -stĕti, -āre stare colo, -is, colui, cultum, -ĕre
campus, -i, m. campo, pianura cauto attorno, circondare coltivare, abitare, venerare,
canis, -is, m. e f. cane, cagna cavus, -a, -um cavo, vuoto circus, -i, m. circo rispettare
Cannae, -ārum, f. pl. Canne celĕber, -bris, -bre frequentato, Cirta, -ae, f. Cirta (città della colonia, -ae, f. colonia
(località dell’Apulia) popoloso, celebre Numidia) colōnus, -i, m. colono
Cannensis, -e di Canne celĕbro, -as, -āvi, -ātum, -āre cista, -ae, f. cesta, cassa color, -ōris, m. colore
cano, -is, cecĭni, cantum, -ĕre celebrare, frequentare Citĭum, ii, n. Cizio (città Colossēum, -i, n. Colosseo
cantare, suonare celer, -ĕris, -ĕre celere, veloce dell’isola di Cipro) columba, -ae, f. colomba
cantus, -us, m. canto celerĭtas, -ātis, f. rapidità citus, -a, -um rapido, pronto coma, -ae, f. chioma
capēlla, -ae, f. capretta celerĭter velocemente (avverbio) civīlis, -e civile, politico comes, -ĭtis, m. compagno
caper, -pri, m. caprone celo, -as, -āvi, -ātum, -āre civis, -is, m. cittadino comitātus, -us, f. seguito
capīllus, -i, m. capello nascondere civĭtas, -atis, f. comunità, città, comitĭum, -ii, n. comizio,
capio, -is, cēpi, captum, -ĕre cena, -ae, f. pranzo cittadinanza assemblea
prendere, espugnare, catturare ceno, -as, -āvi, -ātum, -āre cĭtus, -a, -um veloce commendo, -as, -āvi, -ātum,
capĭtal, -ālis, n. delitto capitale pranzare clades, -is, f. disastro, disfatta -āre afidare
Capitolĭum, -ii, n. Campidoglio centurĭo, -ōnis, m. centurione clam di nascosto (avverbio) commilĭto, -ōnis, m. commilitone,
capra, -ae, f. capra cera, -ae, f. cera clamo, -as, -āvi, -ātum, -āre compagno d’armi
caprarĭus, -ii, m. capraio, cerăsus, -i, f. ciliegio gridare committo, -is, -mīsi, -missum,
pastore cerebrum, -i, n. cervello clamor, -ōris, m. grido, -ĕre intraprendere, afidare,
captivus, -a, -um prigioniero cerno, -is, crevi, cretum, -ĕre schiamazzo attaccare, commettere
di guerra vedere clarus, -a, -um illustre, famoso, commodum, -i, n. vantaggio
capto, -as, -āvi, -ātum, -āre certamen, -ĭnis, n. competizione, luminoso commŏdus, -a, -um
cercare di prendere lotta, conflitto classis, -is, f. flotta conveniente, favorevole
captus, -a, -um preso, catturato certe certamente (avverbio) Claudĭus, -ii, m. Claudio commōtus, -a, -um agitato,
Capŭa, -ae, f. Capua certo, -as, -āvi, -ātum, -āre claudo, -is, clausi, clausum, -ĕre commosso
caput, -ĭtis, n. testa, persona, gareggiare, combattere chiudere commoveo, -es, -movi, -motum,
vita, inizio certus, -a, -um stabilito, deciso, claudus, -a, -um zoppo -ēre sconvolgere, turbare,
Caria, -ae, f. Caria (regione sicuro clausus, -a, -um chiuso suscitare
dell’Asia Minore) cerva, -ae, f. cerva clementĭa, -ae, f. clemenza, communĭco, -as, -āvi, -ātum,
carĭtas, -ātis, f. amore, stima cervix, -īcis, f. nuca, collo dolcezza, bontà -āre comunicare
commūnis, -e comune, generale confertus, -a, -um serrato, consortĭo, -ōnis, f. emozione convŏco, -as, -āvi, -ātum, -āre
communĭtas, -ātis, f. ammassato conspectus, -us, m. vista, chiamare, radunare, convocare
socievolezza conficĭo, -is, -feci, -fectum, presenza copia, ae, f. abbondanza,
comoedĭa, -ae, f. commedia -ĕre compiere, portare a conspicĭo, -is, -spexi, -spectum, possibilità
comparatĭo, -ōnis, f. confronto termine, consumare, -ĕre vedere, guardare, scorgere copiae, -ārum, f. pl. truppe
compăro, -as, -āvi, -ātum, abbattere constans, -āntis stabile, coerente copiōsus, -a, -um abbondante,
-āre 1. preparare, ottenere, confīgo, -is, -ixi, -ictum, -ĕre constantia, -ae, f. costanza, ricco
procurare; 2. mettere a traiggere fermezza coquo, -is, coxi, coctum, -ĕre
confronto conirmo, -as, -āvi, -ātum, -āre constitŭo, -is, -stitŭi, -stitūtum, cucinare, cuocere
compello, -is, compŭli, rafforzare, consolidare -ĕre regolare, collocare cor, cordis, n. cuore
compulsum, -ĕre spingere, conlīgo, -is, -līxi, -līctum, -ĕre constans, -āntis stabile, coerente Corinthius, -a, -um di Corinto
sospingere (+ ininito), opporre, contrastare, scontrarsi consto, -as -stĭti, -āre fermarsi, Corinthus, -i, f. Corinto
sostenere (cum + abl.) essere evidente, essere formato Coriolanus, -i, m. Coriolano
comperio, -is, compĕri, confodĭo, -is, -fōdi, -fossum, -ĕre da (con ex + abl.) Coriŏli, -ōrum, m. pl. Corioli
compertum, -īre conoscere a traiggere consuetūdo, -ĭnis, f. abitudine, (città del Lazio)
fondo, accertare conformatĭo, -ōnis, f. frequentazione cornu, -us, n. corno, ala
compingo, -is, -pēgi, -pactum, conformazione consuētus, -a, -um abituato, usuale dell’esercito
-ĕre rinchiudere confŭgio, -is, -fugi, -ĕre rifugiarsi consul, -is, m. console corona, -ae, f. corona
complexus, -us, m. abbraccio (con in / ad + acc.) consulātus, -us, m. consolato corpus, -ŏris, n. corpo
compono, -is, -posui, -positum, congĕlo, -as, -āvi, -ātum, -āre consŭlo, -is, -sulŭi, -sultum, -ĕre corrĭgo, -is, -rexi, -rectum, -ĕre
-ĕre comporre congelare consultare, riflettere, provvedere raddrizzare, correggere
compos, -ŏtis padrone (+ gen.) congrĕgo, -as, -āvi, -ātum, -āre a (+ dat.) corripĭo, -is, -ripŭi, -reptum,
composĭtus, -a, -um ordinato radunare, ammassare consultum, -i, n. decisione, -ĕre afferrare, impadronirsi di,
comprehendo, -is, -i, -sum, -ĕre congruentĭa, -ae, f. conformità decreto raccogliere
afferrare, intendere conicĭo, -is, -iēci, -iēctum, -ĕre consumo, -is, -sumpsi, corrobŏro, -as, -āvi, -ātum, -āre
comprehensĭo, -ōnis, f. arresto gettare (insieme) -sumptum, -ĕre consumare, irrobustire, rafforzare
comprīmo, -is, -pressi, -pressum, coniugĭum, -ii, n. unione, distruggere, logorare, inire corrumpo, -is, -rupi, -ruptum,
-ĕre schiacciare matrimonio contagĭo, -ōnis, f. contagio -ĕre distruggere, rovinare,
conātus, -us, m. tentativo coniungo, -is, -iunxi, -iunctum, contĕgo, -is, -texi, -tectum, -ĕre corrompere
concēdo, is, -cessi, -cessum, -ĕre -ĕre congiungersi, unirsi, allearsi coprire corruo, -is, corrui, -ĕre crollare
concedere coniunx, -iugis, m. e f. coniuge contemno, -is, contempsi, costa, -ae, f. costola
concha, -ae, f. conchiglia coniuratĭo, -ōnis, f. complotto, contemptum, -ĕre disprezzare cotidiānus, -a, -um quotidiano
concĭdo, -as, -cĭdi, -ĕre cadere alleanza contemplatĭo, -ōnis, f. cras domani (avverbio)
concilĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre coniurātus, -a, -um congiurato osservazione, contemplazione Crassus, -i, m. Crasso
accettare coniūro, -as, -āvi, -ātum, -āre contendo, -is, contendi, cratera, -ae, f. vaso
concilĭum, -ii, n. assemblea, congiurare contentum, -ĕre tendere a, creber, -bra, -brum frequente,
riunione conquiesco, -is, conquiēvi, affrettarsi, combattere denso
concipĭo, -is, -cepi, -ceptum, -ĕre conquiētum, -ĕre riposarsi contentĭo, -ōnis, f. sforzo, lotta credo, -is, credĭdi, credĭtum, -ĕre
concepire conquisītus, -a, -um ricercato, contentus, -a, -um soddisfatto credere
concitatĭo, -ōnis, f. emozione rafinato (+ abl.) credŭlus, -a, -um ingenuo,
concĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre conrūptus, -a, -um corrotto contĕro, -is, contrīvi, contrītum, iducioso
provocare, stimolare conscendo, -is, -scendi, -ĕre consumare, sciupare creo, -as, -āvi, -ātum, -āre
conclāve, -is, n. camera, stanza -scensum, -ĕre salire (+ acc.) contĭo, -ōnis, f. assemblea creare, eleggere
conclūdo, -is, -clūsi, -clūsum, conscientĭa, -ae, f. coscienza contra contro (+ acc.) cresco, -is, crēvi, crētum, -ĕre
-ĕre chiudere, inire conscĭus, -a, -um conscio, contrāho, -is, -traxi, -tractum, crescere, aumentare
concordĭa, -ae, f. concordia, partecipe di una conoscenza -ĕre provocare Creta, -ae, f. Creta
armonia consecrātus, -a, -um consacrato contŭmax, -ācis ostinato, iero crimen, -ĭnis, n. accusa,
concors, -cordis unito, concorde consĕcro, -as, -āvi, -ātum, -āre contumelĭa, -ae, f. insulto, offesa imputazione, delitto
concrĕmo, -as, -āvi, -ātum, -āre consacrare, divinizzare conveho, -is, -vexi, -vectum, -ĕre crinis, -is, m. capello
bruciare completamente consentĭo, -is, -sensi, -sensum, -īre trasportare crinītus, -a, -um dalla lunga
concurro, -is, -curri, -cursum, essere d’accordo, concordare convenĭo, -is, -veni, -ventum, chioma, (stella) cometa
-ĕre accorrere, azzuffarsi conserva, -ae, f. e conservus, -i, -īre convenire, essere crudēlis, -e crudele
concursatĭo, -ōnis, f. scorreria m. compagna/o di schiavitù conveniente (+ dat.) crudelĭtas, -ātis, f. crudeltà
condemno, -as, -āvi, -ātum, -āre conservatĭo, -ōnis, f. conservazione conventicŭlum, -i, n. luogo crudus, -a, -um crudo
condannare considĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre di riunione cruentus, -a, -um sanguinoso,
condicĭo, - ōnis, f.accordo, considerare conventus, -us, m. riunione, insanguinato, sanguinario
patto, situazione consīdo, -is, -sēdi, -sēssum, -ĕre assembramento cruor, -ōris, m. sangue
condĭtor, -ōris, m. fondatore accamparsi converto, -is, -verti, -versum, crux, -crucis, f. croce, patibolo
condo, -is, condĭdi, condĭtum, consilĭum, -ĭi, n. consiglio, -ĕre volgere, rivolgere Ctesiphōn, -ontis, m. Ctesifonte
-ĕre fondare, nascondere decisione, progetto, piano convīva, -ae, m. e f. invitato/a al (città dell’Asia)
conexĭo, - ōnis, f. consisto, -is -stĭti, -ĕre fermarsi banchetto, commensale cubicŭlum, -i, n. stanza
concatenamento consolatĭo, -ōnis, f. consolazione convivĭum, -ii, n. banchetto cubīle, -is, n. giaciglio, letto, tana
cudo, -is, cudi, cusum, -ĕre decēdo, -is, decessi, decessum, demigro, -as, -āvi, -ātum, -āre destitŭo, -is, -stitŭi, -stitūtum,
battere, coniare -ĕre morire, allontanarsi trasferirsi -ĕre abbandonare
culpa, -ae, f. colpa, io decerno, -is, -crēvi, -crētum, -ĕre demitto, -is, -misi, -missum, detĕgo, -is, -texi, -tectum, -ĕre
culīna, -ae, f. cucina decidere, deliberare -ĕre far scendere scoprire, svelare
culter, -tri, m. coltello decerpo, -is, decerpsi, demonstro, -as, -āvi, -ātum, detergeo, -is, -tersi, -tersum, -ēre
cultūra, -ae, f. coltivazione decerptum, -ĕre cogliere, -āre dimostrare detergere, pulire
cultus, -us, m. coltivazione, cura, raccogliere, staccare demoveo, -es, mōvi, mōtum, detinĕo, -es, -tinŭi, -tentum, -ĕre
rispetto, modo di vivere decĭdo, -is, -cĭdi, -ĕre cadere, -ēre dimettere detenere, trattenere, arrestare
cumulus, -i, m. mucchio venir meno (+ abl.) denĭque inine, quindi detrimēntum, -i, n. danno, perdita
cunctus, -a, -um tutto intero - decīdo, -is, -cīdi, -cīsum, -ĕre dens, dentis, m. dente deus, -i, m. dio, divinità
pl. = tutti tagliare densus, -a, -um denso, itto devincio, is, -vinxi, -vinctum,
cunĕus, -i, m. cuneo declāro, -as, -āvi, -ātum, -āre denuntio, -as, -āvi, -ātum, -āre -īre legare, incatenare
cupidĭtas, -ātis, f. desiderio, manifestare, annunciare denunciare devinco, is, -vici, -victum, -īre
voglia, brama decresco, -is, -crevi, -cretum, -ĕre depello, -is, -pŭli, -pulsum, -ĕre debellare
Cupīdo, -ĭnis, m. Cupido diminuire scacciare, respingere devōlo, -as, -āvi, -ātum, -āre
cupĭdus, -a, -um desideroso decrētum, -i, n. decisione, decreto deplōro, -as, -āvi, -ātum, -āre, volare via
cupĭo, -is, -īvi, -ītum, -ĕre decurro, -is, -curri, -cursum, -ĕre intr. piangere, disperarsi di (con devŏro, -as, -āvi, -ātum, -āre
desiderare (+ inf.) scorrere de + abl.) divorare
cupressus, -i, f. cipresso decus, -ŏris, n. decoro, dignità depōno, -is, deposŭi, deposĭtum, devŏveo, -es, -vōvi, -vōtum, -ēre
cur perché? (avv. interrogativo) dedĕcus, -oris, n. disonore -ĕre deporre consacrare, maledire
cura, -ae, f. cura, deditĭo, -ōnis, f. resa deporto, -as, -āvi, -ātum, -āre, dexter, -(e)ra, -(e)rum destro,
preoccupazione, inquietudine dedĭtus, -a, -um dédito, devoto intr. trasportare, riportare favorevole
curia, -ae, f. curia, luogo dedo, -is, dedĭdi, dedĭtum, -ĕre deprehendo, -is, -i, -sum, -ĕre diabolĭcus, -a, -um diabolico
di riunione consegnare sorprendere dialŏgus, -i, m. dialogo
curiosĭtas, -ātis, m. curiosità dedūco, -is, -duxi, -ductum, -ĕre deprĭmo, is, -pressi, -pressum, Diāna, -ae, f. Diana
curo, -as, -āvi, -ātum, -āre allontanare, condurre -ĕre affondare dicĭo, -ōnis, f. dominio, autorità
curare, amministrare, defectĭo, -ōnis, f. defezione, derelīctus, -a, -um dico, -as, -āvi, -ātum, -āre
occuparsi di mancanza, eclissi abbandonato, trascurato dedicare (+ dat.)
curro, -is, cucurri, cursum, -ĕre defendo, -is, defendi, defensum, descendo -is, descendi, dico, -is, dixi, dictum, -ĕre dire
correre -ĕre difendere, proteggere descensum, -ĕre (di)scendere, dictātor, -ōris, m. dittatore
currus, -us, m. carro defensĭo, -ōnis, f. difesa venire (giù) diductĭo, -ōnis, f. separazione
cursus, -us, m. corso, rotta defensor, -ōris, m. difensore descisco, -is, -scīvi, scītum, -ĕre Dido, -onis, f. Didone
custodĭa, -ae, f. prigione, deicĭo, -is, -feci, -fectum, -ĕre ribellarsi dies, -ēi, m. e f. giorno
sentinella, guardia mancare, venir meno describo, -is, -scripsi, -scriptum, diicĭlis, -e dificile, dificile da
custōdio, -is, -īvi (ĭi), -ītum, -īre defīgo, -is, -ixi, -ixum, -ĕre -ĕre tracciare, descrivere trattare
custodire, difendere infliggere, coniccare desĕro, -is, deserŭi, desērtum, diicultas, -ātis, f. dificoltà
custos, custōdis, m. custode, deluo, -is, -luxi, -luctum, -ĕre -ĕre separarsi da, abbandonare difundo, -is, -fusi, -fusum, -ĕre
guardiano scorrere desērtus, -a, -um abbandonato, spandere, diffondere
Cyprus, -i, f. Cipro (isola) dēgo, -is, dēgi, ĕre trascorrere deserto digĭtus, -i, m. dito
cytisus, -i, m. e f. citiso (tipo degusto, -as, -āvi, -ātum, -āre desiderĭum, -ii, n. desiderio, dignitas, -ātis, f. dignità, carica
di erba) assaggiare nostalgia dignus, -a, um degno (+ abl.)
deicĭo, is -iēci, -iectum, -ĕre desidĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre dilanĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre
precipitare, abbattere desiderare dilaniare, fare a pezzi
D deinde poi, in seguito (avv.) desidĭa, -ae, f. inerzia dilectus, -a, -um caro
delectamēntum, -i, n. designo, -as, -āvi, -ātum, -āre dilectus, -us, m. scelta,
Dacĭa, -ae, f. Dacia divertimento designare, delimitare arruolamento
Daedălus, -i, m. Dedalo delectatĭo, -ōnis, f. svago desilĭo, -is, -silŭi, -sultum, -īre diligens, -ēntis attento, diligente,
damnatĭo, -ōnis, f. condanna delecto, -as, -āvi, -ātum, -āre saltare giù impegnato
damno, -as, -āvi, -ātum, -āre allettare, rallegrare desĭno, -is, desīvi, desĭtum, -ĕre diligentia, -ae, f.
attenzione,
condannare delēctus, -a, -um scelto smettere (+ ininito) diligenza, impegno
damnum, -i, n. danno, perdita deleo, -es, -evi, -etum, -ēre desisto, -is, -stĭti, -stĭtum, -ĕre dilĭgo, -is, dilexi, dilectum -ĕre
Danai, -ōrum, m. pl. Danai (Greci) sterminare, distruggere cessare, smettere amare, apprezzare
daps, dapis, f. cibo delibĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre desperatĭo, -ōnis, f. disperazione dimĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre
Darīus, īi, m. Dario, re di Persia deliberare, decidere desperātus -a, -um disperato combattere, lottare
dea, -ae, f. dea deliciae, -ārum, f. pl. gioia, desperdĭtus -a, -um rovinato dimitto, -is, -misi, -missum,
deambŭlo, -as, -āvi, -ātum, piaceri despĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre -ĕre lasciare andare, allontanare,
-āre passeggiare delĭgo, -is, -legi, -lectum, -ĕre disperare, perdere la speranza congedare
debēllo, -as, -āvi, -ātum, -āre scegliere (+ dat.) Dionysĭus, -ii, m. Dionisio
sconiggere delinĕo, -as, -āvi, -ātum, -āre despicĭo, -is, -spēxi, -spēctum, dirigo, -is, -rexi, -rectum, -ĕre
debeo, -es, debŭi, -ĭtum, -ēre disegnare -ĕre disprezzare dirigere, indirizzare
dovere Delphi, -orum, m. pl. Deli destĭno, -as, -āvi, -ātum, -āre diripĭo, -is, -ripŭi, -reptum, -ĕre
debĭtus, -a, -um dovuto Delphĭcus, -a, -um di Deli destinare, designare depredare
discēdo, -is, discessi, discessum, divitiae, -ārum, f. pl. ricchezza, E erudĭo, -is, -īvi, -ītum, -īre
-ĕre allontanarsi, fuggire beni istruire
discēpto, -as, -āvi, -ātum, -āre divūlgo, -as, -āvi, -ātum, -āre ebrietas, -ātis, f. ubriachezza erumpo, -is, -rupi, -ruptum, -ĕre
discutere divulgare ebur, -ŏris, n. avorio attaccare, lanciarsi fuori
discessus, -us, m. partenza divus, -a, -um divino eburnĕus, -a, -um d’avorio eruptĭo, -ōnis, f. sortita, irruzione
disciplīna, -ae, f. insegnamento, do, -as, dedi, datum, -are dare ecce ecco esca, -ae, f. cibo
disciplina docĕo, -es, docui, doctum, -ēre edīctum, -i, n. editto esurĭens, -ēntis affamato
discipŭla, -ae, f. alunna insegnare, istruire edo, -is, edi, esum, -ĕre et e (congiunzione copulativa)
discipŭlus, -i, m. alunno docilĭtas, -ātis, f.attitudine mangiare etiam anche (avv.)
disco, -is, didĭci, -ĕre imparare, a imparare edo, -is, -dĭdi, -dĭtum, Etrurĭa, -ae, f. Etruria
apprendere doctrĭna, -ae, f. insegnamento -ĕre emettere, organizzare, Eurōpa, -ae, f. Europa
discordia, -ae, f. discordia, doctus, -a, -um dotto, istruito pubblicare Eutropĭus, ii, m. Eutropio
dissenso documentum, -i, n. esempio, educatĭo, -ōnis, f. educazione (storico)
discrīmen, -ĭnis, n. pericolo, monito educo, -is, duxi, ductum, -ĕre evādo, -is, -vāsi, -vāsum, -ĕre
separazione dolābra, -ae, f. scure condurre fuori, educare fuggire, salvarsi
discurro, -is, -curri, -cursum, doleo, -es, dolui, -ēre dolere, eicĭo, -is, -feci, -fectum, -ĕre evanesco, -is, evanŭi, -ĕre
-ĕre correre qua e là dolersi produrre, compiere, ottenere dileguarsi, sparire
disīcio, -is, disiēci, disiēctum, dolor, -ōris, m. dolore eigĭes, -ēi, f.
rafigurazione, evenĭo, -is, -veni, -ventum, -īre
-ĕre disperdere dolus, -i, m. astuzia, inganno immagine, efigie accadere
disiungo, -is, -iunxi, -iunctum, domestĭcus, -a, -um domestico efrenātus, -a, -um sfrenato eventus, -us, m. evento,
-ĕre separare, dividere domicilĭum, -ii, n. domicilio, efugĭum, -ii, n. scampo avvenimento
dispergo, -is, -spersi, -spersum, dimora efundo, -is, -fūdi, -fūsum, -ĕre eversĭo, -ōnis, f. distruzione, rovina
-ĕre spargere qua e là domĭna, -ae, f. padrona diffondere, versare everto, -is, -versi, -versum, -ĕre
displicĕo, -es, -plicŭi, -plicĭtum, dominatĭo, -ōnis, f. tirannide egĕo, -es, egŭi, -ēre essere privo, sconvolgere, agitare
-ĕre dispiacere, riuscire dominĭum, -ii, n. proprietà essere mancante di (+ abl.) evŏlo, -as, -āvi, -ātum, -āre
sgradito domĭnus, -i, m. padrone egestas, -ātis, f. povertà, miseria fuggire via, volare via
dispono, -is, -posŭi, -posĭtum, Domitiānus, -i, m. Domiziano egregĭus, -a, -um eccellente Eurydica, -ae, f. Euridice
-ĕre porre, disporre, issare domo, -as, domŭi, domĭtum, elegantĭa, -ae, f. inezza, buon exacerbo, -as, -āvi, -ātum, -āre
dispŭto, -as, -āvi, -ātum, -āre -āre addomesticare, gusto, eleganza irritare
discutere sottomettere elabŏro, -as, -āvi, -ātum, -āre exāctor, -ōris, m. esattore
dissĕro, -is, disserui, dissertum, domus, -us, f. casa, patria lavorare accuratamente exaestuo, -as, -āvi, -ātum, -āre
-ĕre dissertare, discutere dono, -as, -āvi, -ātum, -āre elephantus, -i, m. elefante ribollire, essere rovente
dissimulatĭo, -ōnis, f. donare, dare elīgo, -is, -lēgi, -lectum, -ĕre exagĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre
dissimulazione, inzione donum, -i, n. dono scegliere sollevare, eccitare, agitare
dissĭpo, -as, -āvi, -ātum, -āre dormĭo, -is, -īvi, -ītum, -īre elŏquens, -ēntis eloquente, exanĭmus, -a, -um terrorizzato,
dissipare, sperperare, spargere, dormire facondo senza vita
diffondere drachma, -ae, f. dracma eloquentĭa, -ae, f. eloquenza exardesco, -is, exarsi, -ĕre
dissocio, -as, -āvi, -ātum, -āre Druentia, -ae, m. Druenza emo, -is, emi, emptum, -ĕre iniammarsi
disgregare, dividere (iume della Gallia) comprare exaspĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre
dissolūtus, -a, -um indolente, Druĭdes, -um, m. pl. Druidi enervātus, -a, -um snervato, irritare, esasperare
scapestrato (sacerdoti Galli) indebolito, iacco exaudio, -is, -īvi, -ītum, -īre
dissolvo, -is, solvi, solūtum, -ĕre dubitatio, -ōnis, f. incertezza, enim infatti (congiunzione udire, esaudire
annullare, distruggere dubbio dichiarativa) excēdo, -is, -cessi, -cessum, -ĕre
distribuo, -is, -tribui, dubĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre Epirōtae, -ārum, m. pl. Epiroti allontanarsi
-tribūtum, -ĕre distribuire, essere in dubbio Epīrus, -i, m. Epiro excelsus, -a, -um alto
dislocare dubĭus, -a, -um incerto, epistŭla, - ae, f. lettera, missiva excīdo, -is, -cīdi, -cīsum, -ĕre
diu a lungo (avv.) dubbioso, impreciso epŭlae, -ārum, f. pl. banchetto abbattere
diūrnus, -a, -um diurno ducēnti, -ae, -a duecento eques, -ĭtis, m. cavaliere excipĭo, -is, -cepi, -ceptum, -ĕre
diuturnĭtas, -ātis, f. durata, duco, -is, duxi, ductum, equēster, -stris, -stre equestre, sopportare, sorreggere, seguire,
lunghezza -ĕre guidare, comandare, della cavalleria tenere dietro a
diutūrnus, -a, -um durevole condurre equīnus, -a, -um equino excĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre
divello, -is, -velli, vulsum, -ĕre ductus, -us, m. comando equitātus, -us, m. cavalleria suscitare, provocare, eccitare,
divellere, strappare dulcēdo, -ĭnis, f. dolcezza equĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre svegliare, stanare
diversitas, -ātis, f. diversità dulcis, -e dolce cavalcare exclūdo, -is, -clūsi, -clūsum, -ĕre
diversus, -a, -um opposto, duplĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre equus, -i, m. cavallo escludere, chiudere fuori
contrario, diverso raddoppiare, ripetere erga verso (+ acc. - prep.) excruciātus, -a, -um tormentato
dives, -ĭtis ricco duresco, -is, durŭi -ĕre indurirsi ergo dunque (avv.) excrucĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre
divĭdo, -is, divīsi, divīsum, -ĕre duritĭa, -ae, f. asprezza, erĭce, -es, f. erica tormentare
dividere durezza eripĭo, -is, -ripŭi, -reptum, -ĕre excurro, -is, -(cu)curri, -cursum,
divinus, -a, -um divino - durus, -a, -um duro strappare, eliminare, saccheggiare -ĕre correre, procedere,
res divinae, pl.: “cose” divine dux, ducis, m. comandante, erro, -as, -āvi, -ātum, -āre estendersi
Divitiacus, -i, m. Diviziaco capo, guida vagare, scorrere, sbagliare excusatĭo, -ōnis, f. giustiicazione
excutĭo, -is, -cussi, -cussum, -ĕre externus, -a, -um straniero, fasces, -ium, m. pl. fasci initĭmus, -a, -um coninante
togliere, staccare esterno, supericiale fatĭgo, -as, -āvi, -ātum, -āre (+ dat.)
exemplar, -āris, n. esemplare, extraho, -is, -traxi, -tractum, -ĕre affaticare, tormentare, stimolare irmităs, -ātis, f. stabilità,
esempio estrarre fatum, -i, n. destino, morte fermezza
exemplum, -i, n. esempio, modello extrēmum, -i, n. estremità, faustus, -a, -um favorevole, irmo, -as, -āvi, -ātum, -āre
exercĕo, -es, exercŭi, exercĭtum, termine di buon augurio rafforzare, consolidare
-ēre esercitare extrēmus, -a, -um estremo, faux, faucis, f. gola, stretto irmus, -a, -um stabile, forte,
exercĭtus, -us, m. esercito ultimo passaggio saldo
exhālo, -as, -āvi, -ātum, -āre exūlto, -as, -āvi, -ātum, -āre faveo, -es, favi, fautum, -ēre issus, -a, -um diviso in due parti,
esalare esultare favorire (+ dat.) spaccato
exĭgo, -is, -ēgi, -actum, -ĕre exuviae, -arum, f. pl. spoglie favor, -ōnis, m. favore ixus, -a, -um immutabile
pretendere, cacciare, riscuotere febris, -is, f. febbre Flaccus, -i, m. Flacco
exigŭus, -a, -um esiguo, piccolo felicĭtas, -ātis, f. felicità, fortuna lagro, -as, -āvi, -ātum, -āre
exilĭum, -ii esilio F felix, -īcis fertile, favorevole, ardere, bruciare
existimātor, -ōris, m. estimatore fortunato Flaminīnus, -i, m. Flaminino
exĭstimo, -as, -āvi, -ātum, faber, -bri, m. fabbro, arteice, femĭna, -ae, f. donna, femmina Flaminĭus, -ii, m. Flaminio
-āre stimare, valutare, ritenere, costruttore femur, -ŏris (-ĭnis), n. femore lamma, -ae, f. iamma, fuoco
giudicare, apprezzare Fabĭus, -ii, m. Fabio fenestra, -ae, f. inestra lavus, -a, -um biondo, giallo
exitĭum, -ii rovina, morte fabricātor, -ōris, m. costruttore, fera, -ae, f. belva, animale feroce lebĭlis, -e compassionevole,
exĭtus, -us, m. partenza, uscita, arteice fere circa, quasi (avv.) commovente
morte fabŭla, -ae, f. favola, mito, ferio, -is, -īre colpire lecto, -is, lexi, lexum, -ĕre
exordium, -ii, n. inizio, origine racconto, rappresentazione ferocĭa, -ae, f. arroganza, piegare
expeditĭo, -ōnis, f. spedizione fabulōsus, -a, -um leggendario, ierezza leo, -es, -ēvi, -ētum, -ēre
expedītus, -a, -um veloce incredibile ferox, -ōcis impetuoso, iero piangere
expello, -is, -puli, -pulsum, -ĕre facĭes, -ēi, f. aspetto, igura ferrĕus, -a, -um ferreo letus, -us, m. pianto, lamento
cacciare fuori/via, scagliare, facĭle facilmente (avv.) ferrum, -i, n. ferro, spada, arma lo, -as, -āvi, -ātum, -āre
scacciare facĭlis, -e facile, trattabile fertilĭtas, -ātis, f. fertilità sofiare
experimēntum, -i esperimento, facilĭtas, -ātis, f. facilità, ferus, -a, -um selvaggio, feroce lorĕo, -es, lorŭi, -ĕre iorire,
prova accondiscendenza, adattabilità fervĭdus, -a, -um ardente segnalarsi
expers, -pertis privo, mancante facĭnus, -ŏris, n. atto, impresa, (de)fessus, -a, -um stanco lorĭdus, -a, -um iorente, vivace,
(+ gen.) fatto, misfatto, delitto festinatĭo, -ōnis, f. fretta rigoglioso
expērtus, -a, -um esperto facio, -is, fēci, factum, -ĕre fare, festīno, -as, -āvi, -ātum, -āre los, loris, m. iore
explāno, -as, -āvi, -ātum, -āre compiere, provocare, nominare, affrettarsi luctŭo, -as, -āvi, -ātum, -āre
spiegare, esporre rendere ictus, -a, -um inventato, falso fluttuare, essere incerto
explĭco, -as, -āvi (-icui), -ātum factĭo, -ōnis, f. setta, fazione idelis, -e fedele, leale luctus, -us, m. onda
(-icitum), -āre rivelare, svelare factum, -i, n. fatto, azione idelităs, -ātis, f. lealtà, fedeltà lumen, -ĭnis, n. iume
explorātor, -ōris, m. esploratore facultas, -ātis, f. facoltà, Fidēnae, -ārum, f. pl. Fidene luo, -is, luxi, luxum, -ĕre
expōno, -is, -posŭi, -posĭtum, capacità (città sabina) scorrere
-ĕre esporre, sbarcare facultates, -ium, f. pl. sostanze Fidenātes, -ium, m. pl. Fidenati luvĭus, -ĭi, m. iume
expositĭo, -ōnis, f. esposizione Faesulae, -ārum, f. pl. Fiesole (abitanti di Fidene) luxus, -a, -um instabile,
exprobro, -as, -āvi, -ātum, -āre (città dell’Etruria) ides, -ĕi, f. lealtà, iducia efimero
rimproverare, rinfacciare fagus, -i, f. faggio ido, -is, isus sum, -ĕre focus, -i, m. focolare, fuoco
expugnatĭo, -ōnis, f. conquista Falerĭì, -ōrum, m. pl. Falerii (città idarsi (+ dat.) fodio, -is, fōdi, fossum, -ēre
expugno, -as, -āvi, -ātum, -āre dell’Etruria) iducĭa, -ae, f. iducia zappare, traiggere, scavare
espugnare fallax, -ācis ingannevole idus, -a, -um idato, fedele, foederātus, -a, -um alleato
exsanguis, -e senza sangue, fallo, -is, fefelli, falsum, -ĕre devoto foedus, -a, -um brutto,
pallido, debole ingannare igo, -is, ixi, ictum, -ĕre vergognoso, atroce
exsilĭo, -is, -silŭi, -īre saltar fuori falsus, -a, -um falso coniccare, appendere, scolpire, foedus, -ĕris, n. patto
exsisto, -is, -stĭti, -ĕre presentarsi, falx, falcis, f. falce costruire folĭum, -ii, n. foglia
mostrarsi fama, -ae, f. fama, diceria igŭlus, -i, m. vasaio fons, fontis, f. fonte
exsolvo, -is, -solvi, -solutum, -ĕre famelĭcus, -a, -um affamato, ilia, -ae, f. iglia forma, -ae, f. forma, aspetto
sciogliere famelico ilĭus, -ĭi, m. iglio isico, disegno
exspecto, -as, -āvi, -ātum, -āre fames, -is, f. fame ilum, -i, n. ilo formo, -as, -āvi, -ātum, -āre
aspettare, indugiare familia, -ae, f. famiglia, servitù indo, -is, idi, issum, -ĕre plasmare, educare
exspīro, -as, -āvi, -ātum, -āre familiāris, -e familiare, dividere fornax, -ācis, f. forno
spirare domestico - res familiaris: ines, -ium, m. pl. territorio forsitan forse (avv.)
exsplendesco, -is, -splendŭi, -ĕre patrimonio domestico ingo, -is, inxi, ictum, -ĕre forte per caso (avv.)
risplendere famōsus, -a, -um famigerato plasmare, simulare, ingere fortis, -e forte, coraggioso
exstingŭo, -is, -stinxi, -stinctum, famŭlus, -i, m. servitore, inĭo, -is, -īvi, -ītum, -īre fortitūdo, -ĭnis, f. coraggio
-ĕre spegnere, estinguere schiavo limitare, issare fortuĭtus, -a, -um casuale
exsul, -ŭlis, m. e f. esule fanum, -i, n. santuario inis, -is, m. e f. limite, conine, fortūna, -ae, f. fortuna, sorte (sia
exta, -orum, n. pl. viscere fas, n. (indecl.) lecito conclusione buona che cattiva), successo
fortūnae, -ārum, f. pl. beni Furĭus, -a, -um Furio gloria, -ae, f. gloria, onore, hiems, -hiemis, f. inverno
di fortuna (nome di una gens romana) fama hinnulĕus, -i, m. cerbiatto
fortunātus, -a, -um fortunato, furor, -ōris, m. furore, rabbia gloriōsus, -a, -um glorioso, Hippia(s), -ae, m. Ippia
prospero furtivus, -a, -um furtivo illustre (iglio di Pisistrato)
forum, -i, n. foro, piazza, furtum, -i, n. furto gracŭlus, -i, m. cornacchia Hipparchus, -i, m. Ipparco
mercato, carriera politica fuscus, -a, -um nero, cupo Graecia, -ae, f. Grecia (iglio di Pisistrato)
fossa, -ae, f. fossato futūrus, -a, -um futuro Graeci, -ōrum, m. pl. Greci hīra, -ae, f. intestino (plur .budella)
fossĭlis, -e fossile Graecus, -a, -um Greco hircus, -i, m. capro
foveo, -es, fovi, fotum, -ēre grando, -ĭnis, f. grandine Hispania, -ae, f. Spagna
assecondare, sostenere, nutrire G gratĭa, -ae, f. benevolenza, historia, -ae, f. storia
ractūra, -ae, f. frattura favore, gradevolezza, histrio, -ōnis, m. attore
ragĭlis, -e fragile, debole Gabĭi, -orum, m. pl. Gabii ringraziamento Hister, -stri, m. Istro, Danubio
ragilĭtas, -ātis, f. fragilità, (città del Lazio) gratus, -a, -um grato, gradito, hodie oggi
caducità Gades, -ĭum, f. pl. Cadice riconoscente Homērus, -i, m. Omero
ragrantĭa, -ae, f. profumo (città della Spagna) gravis, -e pesante, grave homo, -ĭnis, m. uomo
rango, -is, rēgi, ractum, -ĕre Galba, -ae, m. Galba gravĭtas, -ātis, f. peso honestas, -ātis, f. dignità, onestà
rompere, spezzare, annientare Galli, -ōrum, m. pl. Galli gressus, -us, m. passo honestus, -a, -um onorevole,
rater, ratris, m. fratello gallīna, -ae, f. gallina grex, gregis, m. gregge, turba, onesto, nobile
raus, raudis, f. frode Gallia, -ae, f. Gallia combriccola honor/s, -ōris, m. onore, carica
reni, -ōrum, m. pl. morsi, briglie Gallice alla maniera gallica (avv.) gubernātor, -ōris, m. pubblica
requens, -ēntis affollato, Gallĭcus, -a, -um gallico, timoniere honorarĭum, -ii, n. contributo
frequente, frequentato, numeroso della Gallia gusto, -as, -āvi, -ātum, -āre volontario
requentia, -ae, f. numero Gallus, -a, -um gallico, gallo gustare, assaggiare honōro, -as, -āvi, -ātum, -āre
requento, -as, -āvi, -ātum, -āre (abitante della Gallia) gutta, -ae, f. goccia onorare, celebrare
frequentare, riempire, accrescere gallus, -i, m. gallo gymnasĭum, -ii, n. ginnasio, hora, -ae, f. parte di tempo
retum, -i, n. stretto di mare gaudeo, -es, gavīsus sum, -ēre palestra (ora, stagione)
rigĭdus, -a, -um freddo, fresco godere, rallegrarsi (+ abl.) gyrus, -i, m. giro, circolo Hora, -ae, f. Ora (dea della
rigus, -ŏris, n. freddo, inverno gaudĭum, -ĭi, n. gioia, contentezza gioventù)
rondōsus, -a, -um frondoso gelĭdus, -a, -um gelido, freddo Horae, -ārum, f. pl. Ore
rons, rontis, f. fronte, gemēllus, -a, -um gemello H Horatĭus, -ii, m. Orazio
il davanti gemma, -ae, f. gemma, pietra horrendus, -a, -um orrendo,
ructus, -us, m. frutto, vantaggio, preziosa habeo, -es, habui, habĭtum, orribile
proitto gena, -ae, f. guancia -ēre avere, possedere, tenere, horrĕum, -i, n. granaio
rugīfer, -era, -erum fruttifero, gener, -ĕri, m. genero dominare, stimare hortātus, -us, m. esortazione
fertile genĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre habĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre hortus, -i, m. giardino
rumentarĭus, -a, -um di grano generare abitare hospes, -ĭtis, m. ospite
- res rumentaria: provviste di generosĭtas, -ātis, f. Hadriānus, -i, m. Adriano hospitĭum, -ii, n. ospitalità,
grano magnanimità, buona qualità (imperatore romano) ricovero
rumēntum, -i, n. frumento gens, gentis, f. gente, popolo, Hadriatĭcus, -a, -um Adriatico hostia, -ae, f. vittima sacriicale
rustra invano (avv.) stirpe, casato Haedui, -ōrum, m. pl. Edui hostīlis, -e del nemico, nemico
rux, rugis, f. produzione - genu, -us, n. ginocchio (popolo della Gallia) hostis, -is, m. nemico
pl. raccolto genus, -ĕris, n. nascita, stirpe, haedus, -ai, m. capretto humanĭtas, -ātis, f. umanità,
fuga, -ae, f. fuga genere, specie haerĕo, -es, haesi, haesum, -ēre benevolenza, cultura
fugĭo, -is, fūgi, -ĕre fuggire, evitare geometrĭcus, -a, -um stare attaccato, incalzare humānus, -a, -um umano, mite,
fugo, -as, -āvi, -ātum, -āre geometrico (con in + abl.) colto - res humanae, pl.: “cose”
mettere in fuga Germani, -ōrum, m. pl. Germani Hamilcar, -aris, m. Amilcare umane
fulgĕo, -es, fulsi, -ēre risplendere Germānus, -a, -um germano, (padre di Annibale) humĭlis, -e basso, modesto
fulmen, -ĭnis, n. fulmine abitante della Germania Hannĭbal, -ălis, m. Annibale humilĭtas, -ātis, f. bassezza
fundamēntum, -i, n. germĕn, -ĭnis, n. germoglio, Hasdrŭbal, -alis, m. Asdrubale humus, -i, f. terra, suolo
fondamenta, principio gemma hasta, -ae, f. asta, lancia
fundĭtor, -ōris, m. fromboliere gero, -is, gessi, gestum, -ĕre haud non
fundo, -is, fūdi, fusum, -ĕre portare, condurre, compiere haurĭo, -is, hausi, haustum, -īre I
versare, produrre in abbondanza, gesta, -orum, n. imprese attingere
abbattere, mettere in fuga gesticulatĭo, -ōnis, f. gesticolazione hebesco, -is, -ĕre diventare stupido iaceo, -es, iacui, -ēre giacere
fundus, -i, m. podere gesto, -as, -āvi, -ātum, -āre Hector, -ŏris, m. Ettore iacĭo, -is, iēci, iactum, -ĕre
funēstus, -a, -um luttuoso, portare Helena, -ae, f. Elena gettare
doloroso, mortale gigno, -is, genŭi, genĭtum, -ĕre Helvētii, -orum, m. pl. Elvezi iacto, -as, -āvi, -ātum, -āre
funus, -ĕris, n. funerale, morte generare herba, -ae, f. erba gettare, scagliare, vantare
fur, furis, m. ladro gladiatorĭus, -a, -um gladiatorio Hercules, -is, m. Ercole iactūra, -ae, f. sacriicio, perdita,
furens, -ēntis infuriato, furioso gladĭus, -ĭi, m. spada hiberna, -orum, n. pl. danno, elargizione
furiōsus, -a, -um furibondo, glans, glandis, f. ghianda accampamento invernale iacŭlum, -i, n. giavellotto
arrabbiato globŭlus, -i, m. giro, polpetta hiemālis, -e
invernale iam già, ormai (avverbio)
ianŭa, -ae, f. porta imperĭum, -ĭi, n. comando, incredŭlus, -a, -um incredulo inhumanĭtas, -ātis, f. crudeltà,
ibi lì (avverbio) ordine, potere incremēntum, -i, n. aumento, barbarie
Icarĭus, -a, -um di Icaro impĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre sviluppo, progenie, avanzamento inicio, -is, -iēci, -iēctum, -ĕre
Icărus, -i, m. Icaro comandare (trans. e con dat.), incūltus, -a, -um incolto, gettare contro
ico, -is, ici, ictum, -ĕre colpire dominare disordinato, rozzo inimīcus, -a, -um nemico,
ictus, -us, m. colpo impĕtro, -as, -āvi, -ātum, -āre incumbo, -is, -cubui, -cubitum, avversario
idonĕus, -a, -um idoneo (+ dat.) ottenere -ĕre appoggiarsi, piombare su, iniquĭtas, -ātis, f.
iecur, iecŏris, (iecinŏris), n. impĕtus, -us, m.slancio, incombere disuguaglianza, svantaggio
fegato movimento, assalto, impeto incurro, -is, -curri (-cucurri), iniqŭus, -a, -um sfavorevole,
ieiūnus, -a, -um digiuno impĭus, -a, -um empio -cursum, -ĕre spingersi avverso
Iesus, -us, m. Gesù impleo, -es, -evi, -etum, -ēre correndo initĭum, -ii, n. inizio, principio
igitur dunque (avverbio) riempire incursĭo, -ōnis, f. attacco, scorreria iniurĭa, -ae, f. ingiustizia, danno
ignārus, -a, -um ignaro, implĭco, -as, -plicŭi, -plicĭtum, incūrsus, -us, m. irruzione iniustus, -a, -um ingiusto
inesperto -āre coinvolgere, stringere incustodītus, -a, -um inlumĭno, -as, -āvi, -ātum, -āre
ignavĭa, -ae, f. pigrizia, indolenza implōro, -as, -āvi, -ātum, -āre incustodito illuminare, rischiarare
ignāvus, -a, -um pigro, indolente invocare, implorare inde da lì (avv. luogo) innŏcens, -ēntis innocente
ignis, -is, m. fuoco impōno, -is, posŭi, posĭtum, -ĕre India, -ae, f. India innocentĭa, -ae, f. innocenza
ignominĭa, -ae, f. disonore imporre indicĭum, -ii, n. denuncia, innoxĭus, -a, -um innocente
ignoratĭo, -ōnis, f. igoranza, non imprŏbus, -a, -um cattivo, indizio inopia, -ae, f. mancanza
conoscenza malvagio indīco, -is, indixi, indictum, di mezzi, povertà
ignōro, -as, -āvi, -ātum, -āre improvĭdus, -a, -um incauto, -ĕre dichiarare, annunciare inops, -ŏpis privo di mezzi, povero
ignorare ingenuo indignātus, -a, -um indignato, inritamentum, -i, n. stimolo
ignōtus, -a, -um sconosciuto imprudentĭa, -ae, f. imperizia, sdegnato insanabĭlis, -e insanabile
Ilĭa, -ae, f. Ilia imprevidenza indignus, -a, -um indegno insania, -ae, f. follia
Ilias, -ados, f. Iliade impūrus, -a, -um impuro (+ abl.) insanio, -is, -īvi, -ītum, -īre
illustris, -e chiaro, celebre, illustre inanĭmus, -a, -um inanimato indōctus, -a, -um ignorante essere pazzo
imāgo, -ĭnis, f. immagine, visione inānis, -e vuoto, vano induco, -is, -duxi, -ductum, -ĕre inscius, -a, -um inconsapevole
imbecillus, -a, -um debole incaŭtus, -a, -um incauto, introdurre, spingere insepūltus, -a, -um insepolto
imber, -bris, m. pioggia, imprudente indulgĕo, -es, indulsi, indultum, insidiae, -ārum, f. pl. agguato,
temporale incēndo, -is, incendi, incensum, -ēre accondiscendere, insidia, trappola
imbuo, -is, -i, imbutus, -ĕre -ĕre incendiare assecondare (+ dat.) insigne, -is, n. segno, insegna,
bagnare, imbevere, inzuppare incēdo, -is, -cessi, -cessum, -ĕre induo, -is, -dui, -dutum, -ĕre fregio
immanis, -e immane, enorme avanzarsi, camminare indossare insignis, -e notevole, distinto
immemor, -ŏris immemore, incendĭum, -ii, n. incendio industria, -ae, f. attività, insilĭo, -is, -silŭi, -sultum, -īre
dimentico incensus, -a, -um ardente, acceso operosità, impegno saltare sopra
immensus, -a, -um smisurato, inceptum, -i, n. inizio, principio, indutiae, -ārum, f. pl. tregua insinuatĭo, -ōnis, f. insinuazione
illimitato impresa inedĭa, -ae, f. digiuno, mancanza insinŭo, -as, -āvi, -ātum, -āre
imminĕo, -es, -ēresovrastare, incertus, -a, -um dubbio, di cibo insinuarsi nel favore (+ dat.)
minacciare, incombere irregolare, insicuro infans, -āntis bambino insolĭtus, -a, -um insolito,
imminŭo, -is, -minui, -minūtum, incestus, -us, m. incesto infecūndus, -a, -um sterile strano, straordinario
-ĕre diminuire, ridurre incĭpĭo, -is, incēpi, inceptum, infēlix, -īcis infecondo, inspicĭo, -is, -spexi, -spectum,
immitto, -is, -misi, -missum, -ĕre cominciare (+ inf.) sfortunato -ĕre osservare attentamente,
-ĕre immettere incitamēntum, -i, n. stimolo infĕri, -orum, n. pl. dèi inferi consultare
immoderātus, -a, -um smodato incĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre infēstus, -a, -um ostile, instīgo, -as, -āvi, -ātum, -āre
immŏlo, -as, -āvi, -ātum, -āre incitare, stimolare aggressivo istigare
sacriicare, immolare inclementĭa, -ae, f. inclemenza, infīdus, -a, -um inido, sleale institŭo, -is, -i, -tutum, -ĕre
immortālis, -e immortale durezza ininītus, -a, -um ininito, istituire, porre
immūndus, -a, -um sporco inclūdo, -is, -cludi, -clusum, -ĕre immenso institutĭo, -ōnis, f. formazione,
immūto, -as, -āvi, -ātum, -āre rinchiudere inirmus, -a, -um debole, educazione
mutare, cambiare incognĭtus, -a, -um sconosciuto instabile instrūctus, -a, -um equipaggiato,
impar, -ăris impari inchŏo, -as, -āvi, -ātum, -āre inluo, -is, -luxi, -luctum, -ĕre preparato
impedimēnta -orum, n. pl. incominciare scorrere instrumēntum, -i, n.
bagagli dell’esercito incŏla, -ae, m. abitante infundo, -is, fūdi, -fusum, -ĕre equipaggiamento, strumento
impedimēntum, -i, n. ostacolo incŏlo, -is, -colui, -cultum, -ĕre versare, introdurre instruo, -is, -struxi, -structum,
impedio, -is, -īvi, -ītum, -īre abitare ingemesco, -is, -gemŭi, -ĕre -ĕre allestire, schierare
impedire incolŭmis, -e incolume, integro lamentarsi, gemere insula, -ae, f. isola, quartiere
impēllo, -is, impŭli, impūlsum, incolumĭtas, -ātis, f. incolumità, ingeniōsus, -a, -um abile, acuto insūlsus, -a, -um sciocco
-ĕre colpire, spingere, indurre integrità ingenĭum, -ĭi, n. indole, intĕger, -gra, -grum integro, illeso
(con ad + acc.) incommŏdum, -i, n. danno, carattere, ingegno integrĭtas, -ātis, f. integrità (isica
imperātor, -ōris, m. disagio ingens, -ēntis grande, ingente e morale)
comandante, imperatore (dopo incredibĭlis, -e eccezionale, ingenŭus, -a, -um nato libero intellĕgo, -is, -lexi, -lectum, -ĕre
Cesare) incredibile ingrātus, -a, -um ingrato capire
intelligentĭa, -ae, f. conoscenza, itaque pertanto, perciò Laelius, -ii, m. Lelio libens, -ēntis favorevole, contento
intelletto, concetto iter, itinĕris, n. viaggio, marcia Laenius, -ii, m. Lenio libēnter volentieri (avv.)
intemperantĭa, -ae, f. itĕrum di nuovo (avv.) laetitĭa, -ae, f. gioia liber, -ĕra, -ĕrum libero
intemperanza Ithaca, -ae, f. Itaca laetus, -a, -um rigoglioso, Liber, -eri, m. Libero - Bacco
intemperĭes, -ēi, f. intemperie, iubeo, -es, iussi, iussum, -ēre gradito, lieto liber, -bri, m. libro
irregolarità comandare Laevinus, -i, m. Levino libĕri, -orum, m. pl. igli
intēntus, -a, -um attento iucūndus, -a, -um piacevole, Laius, -ii, m. Laio libĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre
intercedo, -is, -cessi, -cessum, gradevole lamēnta, -orum, n. pl. lamenti liberare, affrancare
-ĕre intercorrere, frapporsi iudex, -ĭcis, m. giudice lamina, -ae, f. placca, piastrina libertas, -ātis, f. libertà
intercludo, -is, -cludi, -clusum, iudicĭum, -ii, n. giudizio lana, -ae, f. lana libertus, -i, m. liberto, schiavo
-ĕre chiudere, impedire iudĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre lanĕus, -a, -um di lana affrancato
interdum talvolta (avv.) giudicare languesco, -is, langŭi, -ĕre libidinōsus, -a, -um dissoluto,
interea frattanto (avv.) iugūlo, -as, -āvi, -ātum, -āre indebolirsi, illanguidirsi sfrenato
interfector, -ōris, m. uccisore sgozzare, trucidare languor, -ōris, m. spossatezza libīdo, -ĭnis, f. piacere, desiderio
intericĭo, -is, -feci, -fectum, -ĕre iugŭlum, -i, n. gola lanĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre licentĭa, -ae, f. arbitrio,
distruggere, uccidere iugum, -i, n. giogo, cresta dilaniare, lacerare sfrenatezza, anarchia, possibilità
intĕrim frattanto (avv.) Iugurtha, -ae, m. Giugurta, lapsus, -us, m. crollo, frana ligneus, -a, -um di legno
intermitto, -is, -misi, -missum, re di Numidia laquĕus, -i, m. laccio, trappola lignum -i, n. pezzo di legno
-ĕre interrompere Iugurthīnus, -a, -um giugurtino largitĭo, -ōnis, f. generosità, limōsus, -a, -um fangoso
interrogo, -as, -āvi, -ātum, -āre Iulia, -ae, f. Giulia dono, corruzione limpĭdus, -a, -um limpido,
interrogare iungo, -is, iunxi, iunctum, -ēre lascivĭa, -ae, f. allegria, sfrenatezza trasparente
intervallum, -i, n. intervallo, aggiogare, legare, unire latĕbra, -ae, f. rifugio, lingua, -ae, f. lingua
distanza Iuno, -ōnis, f. Giunone nascondiglio, tana linter, lintris, f. barchetta
intestīnum, -i, n. intestino Iuppiter, Iovis, m. Giove Latīnus, -a, -um latino lintĕus, -a, -um di lino
intestīnus, -a, -um interno, civile iurgĭum, -ii, n. alterco, litigio Latĭum, -ii, n. Lazio liquefacĭo, -is, -fēci, -factum,
intro, -as, -āvi, -ātum, -āre iuro, -as, -āvi, -ātum, -āre latro, -as, -āvi, -ātum, -āre -ĕre sciogliere
entrare giurare abbaiare liquĭdus, -a, -um liquido, fluido
invādo, -is, invasi, invasum, ius, iuris, n. diritto, giustizia latro, -ōnis, m. ladro, bandito, littĕra, -ae, f. lettera dell’alfabeto
-ĕre aggredire, invadere iussus, -us, m. comando soldato mercenario littĕrae, -arum, f. pl. missiva,
invĕnio, -is, invēni, iustitia, -ae, f. giustizia latrocinĭum, -ii, n. rapina, furto letteratura
inventum, -īre trovare, iustus, -a, -um giusto latus, -a, -um ampio, largo litus, -ŏris, n. lido, costa
scoprire, inventare iuvenis, -is, m. e f. giovane latus, -ĕris, n. ianco, lato Livia, -ae, f. Livia
inventor, -ōris, m. inventore iuventus, -ūtis, f. gioventù laudo, -as, -āvi, -ātum, -āre Livĭus, -ii, m. Livio
inveterāsco, -is, -veterāvi, Iuverna, -ae, f. Irlanda lodare loca, -orum, n. luoghi
-veterātum, -ĕre invecchiare, iuvo, -as, iuvi, iutum, -āre laurus, -i, f. alloro loci, -orum, m. passi di un libro
rafforzarsi giovare (+ acc.) laus, -laudis, f. lode, elogio, gloria locuplēto, -as, -āvi, -ātum, -āre
invidia, -ae, f. ostilità, invidia lautus, -a, -um sontuoso arricchire
invĭdus, -a, -um invidioso, geloso Lavinĭum, -ii, n. Lavinio locus, -i, m. luogo, posto,
invīsus, -a, -um odioso (+ dat.) K (città del Lazio) condizione, posizione
invĭus, -a, -um inaccessibile lectīca, -ae, f. portantina longe lontano (avv. - con ab + abl.)
invīto, -as, -āvi, -ātum, -āre Karthāgo, -ĭnis, f. Cartagine lectisternĭum, -ii, n. lettisternio longinqŭus, -a, -um lontano
invitare (banchetto per gli dei) longitūdo, -ĭnis, f. lunghezza
invōco, -as, -āvi, -ātum, -āre lectus, -i, m. letto longus, -a, -um lungo, esteso
invocare, chiamare L legatĭo, -ōnis, f. ambasciata loricŭla, -ae, f. parapetto
involvo, -is, -volvi, - volūtum, legātus, -i, m. ambasciatore, lucĕo, -es, luxi, -ĕre risplendere,
-ĕre avvolgere labor, -ōris, m. fatica, sforzo, luogotenente brillare
Iocāsta, -ae, f. Giocasta lavoro legio, -ōnis, f. legione lucĭdus, -a, -um luminoso
iocus, -i, m. scherzo laborans, -āntis affaticato, colpito legionarĭi, -ōrum, m. pl. legionari Lucĭus, -ii, m. Lucio
Ionius, -a, -um Ionio labōro, -as, -āvi, -ātum, -āre legislātor, -ōris, m. legislatore Lucretia, -ae, f. Lucrezia
Iphigenīa, -ae, f. Iigenia affaticarsi, tormentare lego, -as, -āvi, -ātum, -āre lucrum, -i, n. guadagno
ira, -ae, f. ira, rabbia labyrinthum, -i, n. labirinto mandare come ambasciatore luctus, -us, m. lutto, dolore
irātus, -a, -um irato lac, lactis, n. latte lego, -is, lēgi, lectum, -ĕre luculentus, -a, -um splendido,
irrīdeo, -es, irrīsi, irrīsum, -ēre Lacedaemon, -ŏnis, f. Sparta leggere, scegliere, raccogliere notevole
deridere, schernire Lacedaemonĭus, -a, -um spartano legulēius, -i, m. leguleio lucus, -i, m. bosco, bosco sacro
irrĭgo, -as, -āvi, -ātum, -āre lacesso, -is, -īvi, -ītum, -ĕre (conoscitore delle procedure ludibrium, -ii, n. scherno, beffa,
innafiare, irrigare provocare legali) oltraggio
irritatĭo, -ōnis, f. provocazione, lacrĭma, -ae, f. lacrima lenis, -e dolce, leggero ludus, -i, m. gioco, scherzo,
incitamento lacūna, -ae, f. pozza, laghetto leo, leōnis, m. leone spettacolo (pl.), scuola
irrumpo, -is, -rupi, -ruptum, lacūnar, -āris, n. sofitto letum. -i, n. morte ludo, -is, lusi, lusum, -ĕre
-ĕre precipitarsi lacus, -us, m. lago levis, -e leggero, di poca importanza giocare, divertirsi
Italia, ae, f. Italia laedo, -is, laesi, laesum, -ĕre levĭtas, -ātis, f. leggerezza, futilità lugĕo, -es, luxi, luctum, -ēre
Italĭcus, -a, -um italico danneggiare lex, legis, f. legge piangere, lamentarsi
luna, -ae, f. luna manifestus, -a, -um manifesto, Memphis, -is, f. Meni moderātus, -a, -um moderato
lŭo, -is, lui, luĭtum, -ĕre pagare evidente (città dell’Egitto) modestĭa, -ae, f. modestia
lupa, -ae, f. lupa manipulāris, -is, m. soldato mendacĭum, -ii, n. menzogna modestus, -a, -um moderato,
Lupercalia, -ium, n. pl. semplice mendīcus, -a, -um mendicante modesto, misurato
Lupercali (feste in onore di Pan) Manlĭus, -ii, m. Manlio Menelāus, -i, m. Menelao modĭcus, -a, -um moderato
lupus, -i, m. lupo mano, -as, -āvi, -ātum, -āre mens, mentis, f. mente, pensiero modo ... modo ora ... ora
luscinia, -ae, f. usignolo emanare, diffondere mensa, -ae, f. mensa modus, -i, m. modo, misura
lustro, -as, -āvi, -ātum, -āre mansuetūdo, -ĭnis, f. mitezza, mensis, -is, m. mese moenĭa, -ĭum, n. pl. mura
passare in rassegna docilità mentĭo, -ōnis, f. accenno molestĭa, -ae, f. fastidio
Lutatĭus, -a, -um Lutazio manus, -us, f. mano, truppa mercatūra, -ae, f. commercio molestus, -a, -um molesto,
lutum, -i, n. fango, creta Marathonĭus, -a, -um mercennarĭus, -a, -um venale, fastidioso
lux, lucis, f. luce di Maratona mercenario mollis, -e molle, dolce, debole,
luxurĭa, -ae, f. / luxurĭes -ēi, f. Marcellus, -i, m. Marcello Mercurĭus, -ii, m. Mercurio (dio) effeminato
rigoglio, lussuria Marcĭus, -ii, m. Marzio meridĭes, -ēi, m. mezzogiorno, momentum, -i, n. impulso,
luxuriōsus, -a, -um Marcus, -i, m. Marco sud spazio, fase, momento, attimo
lussureggiante, fertile, sfrenato mare, maris, n. mare merĭtus, -a, -um meritato, giusto monarchĭa, -ae, f. monarchia
luxus, -us, m. lusso, lussuria margarīta, -ae, f. perla Metēllus, -i, m. Metello moneo, -es, monui, monĭtum,
Lycurgus, -i, m. Licurgo maritĭmus, -a, -um marittimo, metŭo, -is, metŭi, metūtum, -ēre ammonire, consigliare,
(legislatore spartano) marino -ĕre temere esortare
Lysander, -dri, m. Lisandro marītus, -i, m. marito metus, -us, m. paura, timore monīle, -is, n. monile, gioiello
(generale spartano) Marĭus, -ii, m. Mario Mezentĭus, -ii, m. Mezenzio mons, montis, m. monte
marmor, -ŏris, n. marmo meus, -a, -um mio monstro, -as, -āvi, -ātum, -āre
marmorēus, -a, -um di marmo mīca, -ae, f. briciola mostrare
M Mars, Martis, m. Marte miles, -ĭtis, m. soldato monstrum, -i, n. mostro
mas, maris, m. maschio militāris, -e militare - monumēntum, -i, n. ricordo,
Macedŏnes, -um, m. pl. mascŭlus, -a, -um maschio, res militaris: arte della guerra memoria
Macedoni maschile militia, -ae, f. esercito, servizio mora, -ae, f. indugio
Macedonia, -ae, f. Macedonia Masinissa, -ae, m. Massinissa militare, pratica militare morbus, -i, m. malessere,
machĭna, -ae, f. congegno, (re di Numidia) milĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre malattia
macchina Massilĭa, -ae, f. Marsiglia prestare servizio militare mors, mortis, f. morte
maestitĭa, -ae, f. tristezza Massiliēnses, -ium, m. pl. Milo, -ōnis, m. Milone morsus, -us, m. morso
maestus, -a, -um triste Marsigliesi Miltiades, -is, m. Milziade mortālis, -e mortale
maga, -ae, f. maga mater, matris, f. madre (generale ateniese) mortifĕr(us), -a, -um mortale
magister, -stri, m. maestro, capo materĭa, -ae, f. / materĭes, -ēi, f. minae, -ārum, f. pl. minacce mortŭus, -a, -um morto
magistra, -ae, f. maestra materia, legname minax, -ācis minaccioso mos, moris, m. costume, usanza,
magistrātus, -us, m. magistrato, matrimonĭum, -ii, n. Minerva, -ae, f. Minerva comportamento
magistratura matrimonio minister, -stri, m. servitore, motus, -us, m. movimento, moto,
magniicentia, -ae, f. nobiltà, matrŏna, -ae, f. signora, matrona aiutante, ministro, sacerdote impulso, sedizione
sontuosità, lusso maturĭtas, -ātis, f. maturazione ministerĭum, -ii, n. funzione moveo, -es, mōvi, mōtum, -ēre
magnifĭcus, -a, -um grandioso, matūro, -as, -āvi, -ātum, -āre minīstro, -as, -āvi, -ātum, -āre muovere, provocare, turbare,
splendido, sontuoso affrettare servire agitare
magnitūdo, -ĭnis, f. grandezza matūrus, -a, um maturo Minos, -ōis, m. Minosse mox subito, presto, poco dopo,
magnus, -a, -um grande, ampio, maxĭme soprattutto (avv.) (re di Creta) più tardi (avv.)
potente maxĭmus, -a, -um massimo Minotaurus, -i, m. Minotauro Mucĭus, -ii, m. Muzio
maior, -oris natu più vecchio medicamēntum, -i, n. medicina, mirabĭlis, -e stupendo, mucro, -ōnis, m. punta, spada
maiōres, -um, m. pl. antenati unguento meraviglioso mugio, -is, -īvi, -ītum, īre
male male, malamente (avv.) medicīna, -ae, f. medicina, arte mirus, -a, -um meraviglioso, muggire
malitĭa, -ae, f. cattiveria medica, rimedio straordinario, strano mulctra, -ae, f. secchio
mălum, -i, n. male, delitto medĭcus, -i, m. medico miscĕo, -es, miscui, mixtum, -ēre mulgeo, -es, mulsi, mulctum
mālum, -i, n. mela mediocris, -e debole, scarso mischiare, congiungere (+ dat.) (mulsum), -ēre mungere
malus, -a, -um cattivo, malvagio, Mediolānum, -i, n. Milano miser, -ĕra, -ĕrum misero, mulier, -ĕris, f. donna
deforme, dannoso medium, -ii, n. centro infelice, povero multitūdo, -ĭnis, f. moltitudine,
mālus, -i, f. pianta del melo medius, -a, -um medio, centrale miseratĭo, -ōnis, f. pietà, folla
mandātum, -i, n. ordine, mel, mellis, n. miele compassione multum molto (avverbio)
incarico Melĭta, -ae, f. Malta (isola) misericordia, -ae, f. compassione multus, -a, -um molto,
mando, -as, -āvi, -ātum, -āre mellītus, -a, -um di miele, Mithridatĭcus, -a, -um abbondante, numeroso
consegnare, afidare dolciastro mitridatico, di Mitridate mulus, -i, m. mulo
mane di mattino (avv.) membrum, -i, n. membro mitĭgo, -as, -āvi, -ātum, -āre Mummĭus, -ii, m. Mummio
manĕo, -es, mansi, mansum, (del corpo) mitigare, addolcire Munda, -ae, f. Munda
-ēre rimanere, restare fermo memor, -ŏris, m. memore mitis, -e dolce, mite (città della Spagna)
Manes, -ium, m. pl. dei Mani, memoria, -ae, f. ricordo, mitto, -is, misi, missum, -ĕre munditĭa, -ae, f. pulizia,
anime dei morti tradizione mandare, inviare rafinatezza
mundus, -i, m. mondo nego, -as, -āvi, -ātum, -āre nullus, -a, -um nessuno (agg.) obtrēcto, -as, -āvi, -ātum, -āre
municipĭum, -ii, n. municipio mutare Numa, -ae, m. Numa (re di Roma) attaccare, biasimare
muniicentia, -ae, f. generosità negotĭum, -ĭi, n. faccenda, numĕrus, -i, m. numero, obtrunco, -as, -āvi, -ātum, -āre
munifĭcus, -a, -um muniico, occupazione quantità, gruppo massacrare
generoso nemus, -ŏris, n. bosco Numĭda, -ae, m. numida (della obūmbro, -as, -āvi, -ātum, -āre
munio, -is, -īvi (munĭi), -ītum, nepos, nepōtis, m. nipote Numidia) adombrare
-īre fortiicare, difendere, nepticŭla, -ae, f. nipotina Numidĭa, -ae, f. Numidia, obvĭus, -a, -um che viene
proteggere Neptūnus, -i, m. Nettuno (dio) regione africana incontro, incontro (+ dat.)
munitĭo, -ōnis, f. fortiicazione nequitĭa, -ae, f. cattiveria, nummus, -i, m. moneta occaeco, -as, -āvi, -ātum, -āre
munus, -ĕris, n. dovere, dono dissolutezza, malvagità numquam non ... mai (avv.) accecare
Murēna, -ae, m. Murena Nero, -ōnis, m. Nerone nunc ora occasĭo, -ōnis, f. occasione,
murus, -i, m. muro (imperatore romano) nuntio, -as, -āvi, -ātum, -āre opportunità
Musa, -ae, f. Musa nescĭo, -is, -īvi (ĭi), -ītum, -īre annunciare occāsus, -us, m. tramonto
musĭca, -ae, f. musica, poesia ignorare, non sapere nuntĭus, -ĭi, m. messaggero, occidens, -ēntis, m. occidente, ovest
musso, -as, -āvi, -ātum, -āre neuter, -tra, -trum nessuno messaggio, notizia, annuncio occĭdo, -is, occĭdi, occāsum, -ĕre
esitare dei due nuper da poco (avv.) cadere, morire, tramontare
muto, -as, -āvi, -ātum, -āre nex, necis, f. morte nupta, -ae, f. sposa occīdo, -is, occīdi, occīsum, -ĕre
mutare nidus, -i, m. nido nuptiae, -ārum, f. pl. nozze uccidere
mutus, -a, -um muto niger, -gra, -grum nero, scuro Nympha, -ae, f. Ninfa occulte nascostamente (avv.)
Nilus, -i, m. Nilo occūlto, -as, -āvi, -ātum, -āre
nimĭus, -a, -um eccessivo, nascondere
N troppo (grande) O occultus, -a, -um nascosto,
nisus, -us, m. sforzo segreto
nam infatti (cong. coordinante) nitor, -ōris, m. splendore obicĭo, -is, -iēci, -iēctum, -ĕre occumbo, -is, -cubŭi, -cubĭtum,
narro, -as, -āvi, -ātum, -āre nix, nivis, f. neve gettare -ĕre cadere, soccombere
narrare nobĭlis, -e noto, rinomato, nobile obiurgo, -as, -āvi, -ātum, -āre occupatĭo, -ōnis, f. presa,
natalis, -e natale, della nascita nobilĭtas, -ātis, f. nobiltà - i rimproverare occupazione, conquista
nati, -orum, m. pl. igli nobili oblectatĭo, -ōnis, f. godimento, occŭpo, -as, -āvi, -ātum, -āre
natĭo, -ōnis, f. origine, stirpe, noceo, -es, nocui, nocĭtum, -ēre divertimento occupare
popolo nuocere (+ dat.) oblĭgo, -as, -āvi, -ātum, -āre occurro, -is, occurri, occursum,
natūra, -ae, f. natura nocturnus, -a, -um notturno vincolare, legare -ĕre presentarsi, andare
naturālis, -e naturale Nola, -ae, f. Nola oblōngus, -a, -um allungato incontro (+ dat.)
natus, -a, -um nato (città della Campania) obmutesco, -is, -mutŭi, -ĕre Oceănus, -i, m. Oceano
nauragĭum, -ii, n. naufragio nomen, -ĭnis, n. nome, titolo, ammutolire Octaviānus, -i, m. Ottaviano
naurăgus, -i, m. naufrago dignità obnubĭlo, -as, -āvi, -ātum, -āre octavus, -a, -um ottavo
nauta, -ae, m. marinaio nomĭno, -as, -āvi, -ātum, -āre annebbiare ocŭlus, -i, m. occhio
navālis, -e navale nominare, eleggere oboedientĭa, -ae, f. obbedienza odĭum, -ii, n. odio
navicŭla, -ae, f. barca non non (avverbio) oboedio, -is, -īvi (oboedĭi), Odyssēa, -ae, f. Odissea
navigatĭo, -ōnis, f. navigazione nonnullus, -a, -um qualche, -ītum, -īre obbedire (+ dat.) Oedĭpus, -i, m. Edipo
navĭgo, -as, -āvi, -ātum, -āre alcuno obsaepĭo, -is, -saepsi, -saeptum, ofendo, -is, ofendi, ofensum,
navigare nonus, -a, -um nono -ĕre sbarrare -ĕre colpire, offendere
navis, -is, f. nave Norĭcus, -a, -um del Norico obscurĭtas, -ātis, f. umiltà oicīna, -ae, f. laboratorio,
ne ... quidem neanche, neppure (regione dell’Austria) obscūro, -as, -āvi, -ātum, -āre bottega
(avv.) norma, -ae, f. norma, regola oscurare, nascondere oicĭum, -ii, n. servizio, dovere,
Neapŏlis, -is, m. Napoli noster, -stra, -strum nostro obscūrus, -a, -um buio, nascosto, compito, rispetto, favore
nebŭla, -ae, f. nuvola, nebbia nota, -ae, f. nota, indizio, segno umile olea, -ae, f. ulivo, oliva
nec (neque) ... umquam e non ... notĭo, -ōnis, f. indagine, obsequĭum, -ii, n. rispetto, olim una volta, un tempo (avv.)
mai (avv.) conoscenza, nozione compiacenza Olympĭcus, -a, -um olimpico, di
necessarĭus, -a, -um inevitabile, notitĭa, -ae, f. notizia, nozione observo, -as, -āvi, -ātum, -āre Olimpia
necessario notus, -a, -um noto, osservare, rispettare Olympus, -i, m. Olimpo
necessĭtas, -ātis, f. necessità, conosciuto obses, -ĭdis, m. ostaggio omitto, -is, -misi, -missum, -ĕre
bisogno novĭtas, -ātis, f.novità, obsidĕo, -es, -sēdi, -sessum, -ēre deporre
neco, -as, -āvi, -ātum, -āre innovazione, cambiamento assediare omnis, -e ogni, tutto
uccidere novus, -a, -um nuovo, recente, obsidĭo, -ōnis, f. assedio onĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre
nectar, -ăris, n. nettare strano, insolito obsto, -as, obstĭti, obstĭtum, -āre caricare, appesantire
nefas, n. (indecl.) illecito nox, noctis, f. notte opporsi, impedire (+ dat.) onus, -ĕris, n. peso
nefarĭus, -a, -um empio, noxĭus, -a, -um colpevole, obtempĕro, -as, -āvi, -ātum, opĕra, -ae, f. azione, attività,
malvagio dannoso -āre obbedire (+ dat.) lavoro
neglegentĭa, -ae, f. negligenza, nubes, -is, f. nuvola obtestatĭo, -ōnis, f. giuramento opinĭo, -ōnis, f. congettura,
trascuratezza nudo, -as, -āvi, -ātum, -āre obtinĕo, -es, obtinui, obtentum, opinione
neglĕgo, -is, -lexi, -lectum, -ēre spogliare, sguainare, depredare -ēre tenere, conservare, oppĕto, -is, -ivi, -itum, -ĕre
trascurare, non tenere conto nudus, -a, -um nudo, spoglio ottenere affrontare
oppidānus, -a, -um di una città, ostendo, -is, ostendi, ostentum, pasco, -is, pavi, pastum, -ĕre perceptĭo, -ōnis, f. raccolta
provinciale -ĕre mostrare, presentare, pascolare, nutrire percipĭo, -is, -cēpi, -ceptum, -ĕre
oppĭdum, -i, n. città fortiicata esporre Pasiphăa, -ae, f. Pasifae (moglie raccogliere, afferrare,
oppōno, -is, -posŭi, -posĭtum, ostentatĭo, -ōnis, f. ostentazione di Minosse) comprendere
-ĕre opporre, contrapporre ostento, -as, -āvi, -ātum, -āre pastor, -ōris, m. pastore percrebresco, -is, -crebrŭi, -ĕre
opportunĭtas, -ātis, f. occasione, presentare, ostentare, esibire patefacĭo, -is, -feci, -factum, -ĕre diffondersi
convenienza Ostia, -ae, f. Ostia aprire, svelare percurro, -is, -cucurri, -cursum,
opprĭmo, -is, -pressi, -pressum, ostĭum, -ii, n. porta patĕo, -es, patŭi, -ēre essere -ĕre percorrere
-ĕre calpestare, sorprendere, Otho, -ōnis, m. Otone aperto, estendersi percutĭo, -is, -cussi, -cussum, -ĕre
soffocare (imperatore) pater, patris, m. padre colpire
opprobrĭum, -ii, n. disonore, otiōsus, -a, -um inoperoso, libero patiens, -ēntis resistente, perdo, -is, perdĭdi, perdĭtum,
vergogna da impegni lavorativi tollerante (+ gen.) -ĕre perdere, distruggere
oppugnatĭo, -ōnis, f. assalto otĭum, -ĭi, n. tempo libero, patientĭa, -ae, f. pazienza, perduco, -is, -duxi, -ductum,
oppūgno, -as, -āvi, -ātum, -āre riposo, tranquillità resistenza, sopportazione -ĕre persuadere
assalire ovile, -is, n. ovile Patrae, -arum, f. pl. Patrasso peregrinatĭo, -ōnis, f. viaggio,
ops, opis, f. aiuto ovis, -is, f. pecora patrĭa, -ae, f. patria soggiorno all’estero
opes, -ium, f. pl. risorse, patrĭus, -a, -um paterno peregrīnus, -a, -um straniero,
ricchezze, potenza patrōna, -ae, f. protettrice, signora forestiero
optabĭlis, -e desiderabile P patrōnus, -i, m. protettore, signore pererro, -as, -āvi, -ātum, -āre
optimātes, -ĭum, m. pl. ottimati, paucitas, -ātis, f. scarsezza percorrere, aggirarsi
aristocratici pabŭlum, -i, n. pascolo, cibo paucus, -a, -um poco perfēctus, -a, -um compiuto,
optĭo, -ōnis, f. scelta Padus, -i, m. Po paulum un poco (avv.) completo, perfetto
opto, -as, -āvi, -ātum, -āre paene quasi (avv.) pauper, -ĕris povero pericĭo, -is, -fēci, -fēctum, -ĕre
desiderare paeninsŭla, -ae, f. penisola paupertas, -ātis, f. povertà compiere, concludere
opulentĭa, -ae, f. ricchezza, pagĭna, -ae, f. foglio di carta pausa, -ae, f. pausa, sosta peridĭa, -ae, f. slealtà, peridia
benessere pala, -ae, f. badile Pausania, -ae, m. Pausania perfĭdus, -a, -um sleale, perido,
opulentus, -a, -um ricco Palladĭum, -ii, n. Palladio paveo, -es, pavi, -ēre essere traditore
opus, -ĕris, n. opera, lavoro (statua di Atena) spaventato, temere perfŭga, -ae, m. disertore
ora, -ae, f. spiaggia, costa Pallas, -ădis, f. Pallade Atena pavĭdus, -a, -um pauroso, timido perfugĭum, -ii, n. rifugio, asilo
oracŭlum, -i, n. oracolo, palma, -ae, f. vittoria pavimēntum, -i, n. pavimento Pergamēni, -ōrum, m. pl.
responso paludōsus, -a, -um paludoso pavo, -ōnis, m. pavone abitanti di Pergamo
oratĭo, -ōnis, f. orazione, palus, -ūdis, f. palude pax, pacis, f. pace pergo, -is, perrexi, perrectum,
discorso pando, -is, -i, pansum, -ĕre peccatum, -i, n. peccato, colpa, -ĕre dirigersi
orator, -ōris, m. oratore distendere, spiegare errore periculōsus, -a, -um pericoloso
oratorĭus, -a, -um oratorio, Panhormum, -i, n. Palermo pectus, -ŏris, n. petto pericŭlum, -i, n. pericolo, rischio
dell’oratore panis, -is, m. pane pecunia, -ae, f. denaro perĭmo, -is, -ēmi, -emptum, -ĕre
orbātus, -a, -um privato Papirĭus, -ii, m. Papirio pecus, -ŏris, n. gregge, pecora, annientare, uccidere
orbis, -is, m. globo, mondo par, paris pari, uguale, capo di bestiame peritĭa, -ae, f. abilità, esperienza
orbĭtas, -ātis, f. mancanza equivalente, simile pecus, -ŭdis, n. bestia perītus, -a, -um esperto (+ gen.)
orbo, -as, -āvi, -ātum, -āre parātus, -a, -um pronto pedes, -ĭtis, m. fante perlustro, -as, -āvi, -ātum, -āre
privare (+ abl.) (con ad + acc.) pedester, -tris, -tre pedestre, scrutare, esaminare
Orchomenii, -ōrum, m. pl. parco, -is, peperci, parsum/ della fanteria permanĕo, -es, -mānsi, -mānsum,
abitanti di Orcomeno parcĭtum, -ĕre risparmiare (+ dat.) peditātus, -us, m. fanteria -ēre rimanere, persistere
(città della Beozia) parcus, -a, -um sobrio, moderato pelăgus, -i, n. mare permitto, -is, -misi, -missum,
ordĭno, -as, -āvi, -ātum, -āre pareo, -es, parŭi, -ēre obbedire pello, -is, pepŭli, pulsum, -ĕre -ĕre lasciare, concedere
disporre, ordinare (+ dat.) spingere, respingere, scacciare permoveo, -es -movi, -motum,
ordo, -ĭnis, m. ordine, classe parens, -entis, m. e f. genitore Peloponnēsus, -i, f. Peloponneso -ēre sconvolgere
oriens, -ēntis, m. oriente, est parĭes, -ētis, f. parete Pelops, -ŏpis, m. Pelope pernicĭes, -ēi, f. rovina, sventura
orīgo, -ĭnis, f. origine, nascita pario, -is, pepĕri, partum, -ĕre Pelusĭum, -ii, n. Pelusio perniciōsus, -a, -um dannoso
oriundus, -a, -um oriundo, generare, partorire (città dell’Egitto) pernicĭtas, -ātis, f. agilità, velocità
originario Paris, -ĭdis, m. Paride Penātes, -ĭum, m. pl. Penati perpetuo senza interruzione (avv.)
ornamēntum, -i, n. ornamento paro, -as, -āvi, -ātum, -āre (dei della famiglia) perpetŭus, -a, -um continuo,
ornātus, -a, -um ornato preparare, procurare pendeo, -es, pependi, -ēre essere permanente, eterno
orno, -as, -āvi, -ātum, -āre pars, partis, f. parte sospeso Persa, -ae, f. Persia
ornare, adornare, abbellire parsimonĭa, -ae, f. moderazione penĕtro, -as, -āvi, -ātum, -āre Persae, -ārum, m. pl. Persiani
oro, -as, -āvi, -ātum, -āre pregare Parthi, -orum, m. pl. Parti insinuarsi perscrībo, -is, -scripsi, -scriptum,
Orpheus, -ei, m. Orfeo partĭceps, -icĭpis partecipe penna, -ae, f. penna -ēre scrivere, descrivere
ortus, -us, m. origine, il nascere, partes, -ium, f. pl. fazione penuria, -ae, f. carenza, scarsità persevēro, -as, -āvi, -ātum, -āre
il sorgere politica, partiti politici peragro, -as, -āvi, -ātum, -āre perseverare, persistere
os, oris, n. bocca, volto partim in parte (avverbio) percorrere Persĭcus, -a, -um persiano
os, ossis, n. osso partus, -us, m. parto percello, -is, -cŭli, -culsum, -ĕre persōna, -ae, f. maschera
oscŭlum, -i, n. bacio, labbro parvus, -a, -um piccolo colpire abbattersi teatrale, personaggio
perspicĭo, -is, -spexi, -spectum, planitĭes, -ēi, f. pianura postŭlo, -as, -āvi, -ātum, -āre pravus, -a, -um malvagio
-ĕre considerare, esaminare, planta, -ae, f. pianta, albero chiedere, pretendere precatĭo, -ōnis, f. preghiera
cogliere, riconoscere planus, -a, -um piano, facile, potens, -ēntis potente, capace precipĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre
perspicŭus, -a, -um chiaro, chiaro potentia, -ae, f. potenza, potere precipitare
evidente, illustre platănus, -i, f. platano potestas, -ātis, f. potere, potenza, premo, -is, pressi, pressum, -ĕre
pertineo, -es, -tinui, -ēre riferirsi, plaustrum, -i, n. carro autorità, possibilità premere, incalzare, tormentare,
riguardare (con ad + acc.) plausus, -us, m. approvazione, praebĕo, -es, praebŭi, opprimere
perturbatĭo, -ōnis, f. applauso praebĭtum, -ēre offrire pretiōsus, -a, -um prezioso,
turbamento, disordine plebs, -plebis, f. plebe praeceps, -cipĭtis a capoitto, pregiato, costoso
pertūrbo, -as, -āvi, -ātum, -āre plenus, -a, -um pieno, ricco a precipizio pretium, -ii, n. premio,
scompigliare (+ gen. / + abl.) praecēptum, -i, n. insegnamento, apprezzamento, valore
pervenĭo, -is, -veni, -ventum, plorātus, -us, m. pianto, norma prex, precis, f. preghiera
-īre giungere, pervenire lamento praecipĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre Priamus, -i, m. Priamo
pervĭcax, -ācis ostinato, fermo plumbum, -i, n. piombo far cadere, gettare giù pridem da tempo (avv.)
pes, pedis, m. piede pluo, -is, plui, -ĕre piovere praecipŭus, -a, -um particolare, primum dapprima, per prima
pestĭlens, -ēntis pestilenziale, pluvĭa, -ae, f. pioggia insigne, importante cosa (avv.)
rovinoso pocillātor, -ōris, m. coppiere praeclūdo, -is, clūsi, -clūsum, primus, -a, -um primo
pestis, -is, f. flagello, distruzione pocŭlum, -i, n. coppa, tazza -ĕre sbarrare, ostruire princeps, princĭpis primo,
petitĭo, -ōnis, f. domanda, poena, -ae, f. pena, sofferenza, praeco, -ōnis, m. banditore principale, capo, principe,
candidatura castigo, punizione praeconĭum, -ii, n. annuncio, sovrano
peto, -is, -ivi, -itum, -ĕre poenitentĭa, -ae, f. rimorso elogio principālis, -e primo, primitivo,
chiedere (con a/ab + abl.), Poenus, -a, -um fenicio, praeda, -ae, f. bottino, preda principale
dirigersi, aspirare a (+ acc.) cartaginese, punico praedīco, -is, -dixi, -dictum, -ĕre principātus, -us, m. impero
Petronĭus, -ii, m. Petronio poĕta, -ae, m. poeta predire, profetare Priscus, -i, m. Prisco
Phaedrus, -i, m. Fedro, favolista poetĭcus, -a, -um poetico praefēctus, -i, m. prefetto, satrapo pristĭnus, -a, -um precedente,
latino polio, -is, -īvi (polĭi), -ītum, -īre praeicĭo, -is -feci, -fectum, -ĕre antico
phalanx, -āngis, f. falange levigare, riinire, ripulire mettere a capo (+ dat.) privātus, -a, -um privato,
(formazione di combattimento) politĭcus, -a, -um politico praemĭum, -ii, n. premio, privato cittadino
phalerae, -arum, f. pl. falere pollicitatĭo, -ōnis, f. promessa ricompensa, vantaggio pro al posto di, a vantaggio di
(borchie metalliche) pompa, -ae, f. processione, Praeneste, -is, n. Preneste (+ abl.)
pharĕtra, -ae, f. faretra corteo, parata (città del Lazio) probātus, -a, -um apprezzato
Pharsālus, -i, f. Farsàlo (località Pompeii, -orum, m. pl. Pompei praenuntĭum, -ii, n. preannuncio probĭtas, -ātis, f. onestà
della Tessaglia) Pompeĭus, -a, -um Pompeo praeparatĭo, -ōnis, f. preparazione probo, -as, -āvi, -ātum, -āre
Pharus, -i, f. Faro (nome di una famiglia romana) praepono, -is -posui, -posĭtum, approvare, provare
(isola dell’Egitto) Pomponĭus, -ii, m. Pomponio -ĕre mettere a capo (+ dat.) probrum, -i, n. disonore, offesa
Philīppus, -i, m. Filippo pomum, -i, n. frutto praeruptus, -a, -um dirupato, probus, -a, -um buono, onesto
philosophĭa, -ae, f. ilosoia pondus, -ĕris, n. peso scosceso procax, -ācis arrogante, sfrenato
philosŏphus, -i, m. ilosofo pono, -is, posŭi, posĭtum, -ĕre praesagĭum, -ii, n. profezia, procedo, -is, processi, processum,
Phoebus, -i, m. Febo Apollo porre, riporre, collocare predizione -ĕre andare avanti, avanzare,
Phoenicĭus, -a, -um fenicio pons, pontis, m. ponte praescrībo, -is, -scripsi, -scriptum, procedere
Phrygia, -ae, f. Frigia pontĭfex, -ĭcis, m. ponteice -ĕre stabilire procella, -ae, f. tempesta
pictus, -a, -um colorato pontus, -i, m. mare praesens, -ēntis presente, procellōsus, -a, -um tempestoso
pietas, -ātis, f. pietà, affetto, populatĭo, -ōnis, f. saccheggio, immediato proclīvis, -e disposto, incline
devozione devastazione praesentĭa, -ae, f. presenza proconsul, -is, m. proconsole
piger, -gra, -grum pigro, pŏpŭlus, -i, m. popolo praesidĭum, -ii, n. difesa, procreatĭo, -ōnis, f. procreazione
indolente pōpŭlus, -i, f. pioppo guarnigione procul lontano (avverbio)
pilum, -i, n. giavellotto porta, -ae, f. porta praesto, -as, -stiti, -stitum, -āre procumbo, -is, -cubui, -cubitum,
pinguesco, -is, -ĕre ingrassarsi portēntum, -i, n. prodigio eccellere, primeggiare, assicurare -ĕre prostrarsi, sdraiarsi
pinna, -ae, f. penna, ala portĭcus, -us, m. portico praesumo, -is, -sumpsi, procūro, -as, -āvi, -ātum, -āre,
pirāta, -ae, m. pirata portus, -us, m. porto -sumptum, -ĕre sostituire tr. occuparsi di, curare
pirum, -i, n. pera posco, -is, poposci, -ĕre praeter tranne (avv.) prodigĭum, -ii, n. prodigio,
pirus, -i, f. pianta del pero domandare, chiedere praeterea inoltre (avv.) miracolo, mostro
piscātor, -ōris, m. pescatore posĭtus, -a, -um posto, collocato praeterĭtus, -a, -um passato prodĭgus, -a, -um scialacquatore
piscis, -is, m. pesce post dopo (+ acc.) praetor, -ōris, m. pretore proditĭo, -ōnis, f. tradimento
Pisistrătus, -i, m. Pisistrato postĕa poi, dopo (avverbio) praetorĭum, -ii, n. pretorio, prodĭtor, -ōris, m. traditore
(tiranno di Atene) postĕri, -orum, m. pl. tenda del generale prodo, -is, prodĭdi, prodĭtum, -ĕre
Pistorĭum, -ii, n. Pistoia discendenti, posteri praevaleo, -es, -valui, -ēre tradire
pius, -a, -um pio, devoto postĕrus, -a, -um successivo prevalere, essere molto forte proelĭum, -ĭi, n. battaglia,
placĭdus, -a, -um calmo, mite postrēmo inine (avverbio) praevideo, -es, -vīdi, -vīsum, combattimento
placo, -as, -āvi, -ātum, -āre postulātum, -i, n. richiesta, -ēre vedere prima, prevedere profectĭo, -ōnis, f. partenza
placare, calmare pretesa prandĭum, -ii, n. pranzo profūndo, -is, -fūdi, -fūsum, -ēre
plāga, -ae, f.trappola, rete, ferita postulātus, -us, m. lagnanza pratum, -i, n. prato spargere, versare
progenĭes, -ēi, f. progenie, stirpe puer, -i, m. ragazzo, fanciullo, R regŭla, -ae, f. norma, regola
prohĭbeo, -es, prohibui, schiavo reicĭo, -is, -iēci, -iectum, -ĕre
prohibĭtum, -ēre proibire, pueritia, -ae, f. infanzia, radius, -ii, m. raggio riiutare, rigettare
impedire, allontanare da (trans. fanciullezza radix, -īcis, f. radice, base religĭo, -ōnis, f. religiosità,
e con abl.) pugĭo, -ōnis, m. pugnale raeda, -ae, f. carrozza scrupolo, superstizione, culto
Promethĕus, -i, m. Prometeo pugna, -ae, f. battaglia, ramus, -i, m. ramo relinquo, -is, relīqui, relictum,
promissĭo, -ōnis, f. promessa combattimento rana, -ae, f. rana -ĕre lasciare, abbandonare
promiītto, -is, -misi, -missum, pugno, -as, -āvi, -ātum, -āre rapĭdus, -a, -um travolgente, veloce reliqŭus, -a, -um rimanente
-ĕre promettere combattere rapīna, -ae, f. rapina, furto remedĭum, -ii, n. rimedio
promptus, -a, -um disponibile, pugnus, -i, m. pugno rapĭo, -is, rapŭi, raptum, -ĕre remĕo, -as, -āvi, -ātum, -āre
manifesto pulcher, -chra, -chrum bello portare via, rapire ritornare
promulgatĭo, -ōnis, f. pulchritūdo, -ĭnis, f. bellezza ratio, -ōnis, f. conto, metodo, remītto, -is, -misi, -missum, -ĕre
pubblicazione pullus gallinacius, -i, m. pulcino ragione, dottrina, causa rimandare indietro
pronuntĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre pulmo, -ōnis, m. polmone rebēllo, -as, -āvi, -ātum, -āre, removeo, -es, -mōvi, -mōtum,
pronunciare pulvīnar, -āris, n. cuscino, letto ribellarsi ēre allontanare, rimuovere
propāgo, -as, -āvi, -ātum, -āre, Punĭcus, -a, -um punico, recēdo, -is, -cessi, -cessum, -ĕre remus, -i, m. remo
tr. ampliare di Cartagine ritirarsi, rinunciare Remus, -i, m. Remo
propĕre rapidamente, in fretta punio, -is, -ivi, -itum, -īre punire recens, -ēntis recente renovo, -as, -āvi, -ātum, -āre
(avverbio) purgatĭo, -ōnis, f. pulizia, pulitura recenseo, -es, -censui, -censum rinnovare, restaurare
propinqŭus, -a, -um vicino purgo, -as, -āvi, -ātum, -āre /-censitum, -ēre passare in renuntio, -as, -āvi, -ātum, -āre
propitĭus, -a, -um favorevole, pulire, liberare (+ abl.) rassegna rinunciare
propizio purpŭro, -as, -āvi, -ātum, -āre, receptacŭlum, -i, n. rifugio reparo, -as, -āvi, -ātum, -āre
propōno, -is, -posŭi, -posĭtum, ornare, abbellire receptus, -us, m. ritirata riacquistare, rinnovare
-ĕre proporre purus, -a, -um puro recipĭo, -is, -cēpi, -cēptum, -ĕre rependo, -is, -pendi, -pensum,
proposĭtum, -i, n. proposito, scopo Puteŏli, -ōrum, m. pl. Pozzuoli ricevere, riprendere, ritirarsi -ĕre ricompensare
proprietas, -ātis, f. proprietà (città della Campania) recĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre repeto, -is, -īvi, -ītum, -ĕre assalire
proprius, -a, -um proprio puteŭs, -i, m. pozzo leggere in pubblico, recitare repente improvvisamente,
propugnacŭlum, -i, n. baluardo, puto, -as, -āvi, -ātum, -āre reclāmo, -as, -āvi, -ātum, -āre velocemente (avv.)
difesa pensare, considerare, credere, reclamare repĕrio, -is, reppĕri, repertum,
proscriptus, -i, m. proscritto ritenere reclūdo, -is, -clusi, -clusum, -ĕre -īre trovare, scoprire
prospĕrus, -a, -um felice, propizio Pyrr(h)us, -i, m. Pirro (re) aprire reprehendo, -is, -i, reprehensum,
prospicĭo, -is, -spēxi, -spēctum, Pythia, -ae, f. Pizia recognosco, -is, -cognōvi, -ĕre rimproverare
-ĕre, tr. avvistare, prendersi cura, -cognĭtum, -ĕre riconoscere reprĭmo, -is, reprēssi, repressum,
provvedere a (+ dat.) recreo, -as, -āvi, -ātum, -āre -ĕre trattenere, ostacolare, frenare
prostratus, -a, -um sdraiato Q ristorare, rinvigorire repudĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre
protĕgo, -is, -texi, -tectum, -ĕre rectus, -a, -um diritto, giusto, respingere, riiutare
proteggere, nascondere quaero, -is, -ivi, -itum, -ĕre schietto, retto, onesto repuerasco, -is, -ĕre ritornare
proverbĭum, -ii, n. proverbio chiedere, cercare (con a/ab + recumbo, -is, -cubŭi, -ĕre fanciullo
providentĭa, -ae, f. prudenza abl.) - meditare (de + abl.) sdraiarsi repugno, -as, -āvi, -ātum, -āre
provĭdus, -a, -um prudente quaeso, -is, -ĕre supplicare recupĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre opporsi
provincia, -ae, f. provincia quaestĭo, -ōnis, f. argomento, recuperare, riconquistare repŭto -as, -āvi, -ātum, -āre
provŏco, -as, -āvi, -ātum, -āre, questione recūso, -as, -āvi, -ātum, -āre, ripensare
tr. sidare quare perciò (avv.) riiutare requīro, -is, -quisīvi, -quisītum,
proxĭmus, -a, -um molto vicino quartus, -a, -um quarto reddo, -is, reddĭdi, reddĭtum, -ĕre -ĕre ricercare
prudens, -ēntis previdente, quasi come se restituire, dare, consegnare, res, rei, f. cosa, fatto, situazione
esperto quatĭo, -is, quassum, -ĕre rendere reservo, -as, -āvi, -ātum, -āre
prudentia, -ae, f. saggezza, scuotere redĭgo, -is, -ēgi, -actum, -ĕre riservare, conservare
esperienza quercus, -us, f. quercia ricondurre, ridurre resisto, -is, -stĭti, -ĕre resistere,
Prusia(s), -ae, m. Prusia querēla,-ae, f. lamentela redĭtus, -us, m. ritorno opporsi
(re di Bitinia) questus, -us, m. lamento redūco, -is, -duxi, -ductum, -ĕre resŏno, -as, -āvi (-ŭi), -āre
pubes, -is, f. gioventù quidem certamente (avv.) ricondurre risuonare
publĭcus, -a, -um pubblico - quiēs, -ētis, f. calma, riposo, reicĭo, -is, -feci, -fectum, -ĕre respondeo, es, respōndi,
res publica: stato, governo, quiete ricostruire, riparare, confortare responsum, -ēre rispondere
repubblica quiesco, -is, quiēvi, quiētum, regĭa, -ae, f. reggia respōnsum, -i, n. risposta
pudicitĭa, -ae, f. pudore, castità -ĕre riposare regīna, -ae, f. regina restitŭo, -is, -stitŭi, -stitūtum,
pudīcus, -a, -um pudico, quiētus, -a, -um tranquillo regio, -ōnis, f. regione -ĕre ricollocare, restituire,
virtuoso Quinctĭus, -ii, m. Quinzio (nome regĭus, -a, -um regio, regale rinnovare
pudor, -ōris, m. pudore, gentilizio) regnum, -i, n. regno, monarchia resto, -as, restĭti, -āre restare
vergogna, modestia Quintus, -i, m. Quinto rego, -is, rexi, rectum, -ĕre rete, retis, n. rete
puella, -ae, f. ragazza, fanciulla, Quirītes, -ium, m. pl. Quiriti reggere, dirigere retinĕo, -es, -tinŭi, -tentum, -ēre
schiava (cittadini romani) regredĭens, -ēntis retrogrado, trattenere, frenare, conservare
puellŭla, -ae, f. bambina quoque anche (avv.) - postposto all’indietro reus, -a, -um colpevole
revello, -is, -velli, -vulsum, -ĕre saecŭlum, -i, n. generazione, età, scapha, -ae, f. barca sepăro, -as, -āvi, -ātum, -āre
strappare via secolo scelerātus, -a, -um scellerato, separare, dividere, distinguere
revenĭo, -is, -veni, -ventum, -īre saepe spesso (avverbio) macchiatosi di un delitto septentrĭo, -ōnis, m. settentrione,
ritornare saeptum, -i, n. recinto, luogo scelus, -ĕris, n. delitto, empietà, nord
reverentĭa, -ae, f. rispetto chiuso scelleratezza septĭmus, -a, -um settimo
reverto, -is, -reverti, reversum, saeta, -ae, f. crine schola, -ae, f. scuola, lezione sepulcrum, -i, n. tomba
-ĕre ritornare saevitĭa, -ae, f. violenza, furia scientĭa, -ae, f. conoscenza, Sequăni, -ōrum, m. pl. Sequani
revoco, -as, -āvi, -ātum, -āre saevus, -a, -um crudele, violento scienza (popolo della Gallia)
richiamare, far restituire saga, -ae, f. maga, strega scio, -is, -īvi (scĭi), -ītum, -īre serēnus, -a, -um sereno,
rex, regis, m. re sagitta, -ae, f. freccia sapere, conoscere tranquillo
Rhea, -ae, Silvia, -ae f. Rea sal, salis, m. sale Scipĭo, -ōnis, m. Scipione serĭcus, -a, -um di seta
Silvia Salamis, -īnos, f. Salamina scortum, -i, n. sgualdrina serĭes, -ēi, f. serie, successione
Rhenus, -i, m. Reno (isola) scribo, -is, scripsi, scriptum, -ĕre sermo, -ōnis, m. discorso, lingua
rhetor, -ŏris, m. retore sales, -ium, m. pl. arguzie scrivere, reclutare sero, -is, sevi, satum, -ĕre
ridĕo, -es, risi, risum, -ēre ridere salio, -is, salui, saltum, -īre scriptor, -ōris, m. scrittore seminare
rima, -ae, f. fenditura, spaccatura saltare, danzare scriptum, -i, n. ciò che è scritto serpo, -is, serpsi, serptum, -ĕre
ripa, -ae, f. riva Sallustĭus, -ii, m. Sallustio scriptūra, -ae, f. opera scritta, serpeggiare, insinuarsi
rivus, -i, m. ruscello (storico latino) composizione serva, -ae, f. serva
robur, -ŏris, n. durezza, solidità, salsus, -a, -um salato scrupŭlus, -i, m. scrupolo, servātor, -ōris, m. salvatore
energia, forza, aggressione saltatus, -us, m. danza inquietudine servĭo, -is, -ivi (ii), -itum, -īre,
robūstus, -a, -um robusto, salto, -as, -āvi, -ātum, -āre scutum, -i, n. scudo intr. essere sottomesso, essere
vigoroso saltare, danzare Scythiae, -ārum, m. pl. Sciti schiavo di, servire (+ dat.)
rogātum, -i, n. domanda saltus, -us, m. bosco, passo Scythus, -a, -um Scito, servitus, -ūtis, f. schiavitù
rogo, -as, -āvi, -ātum, -āre salūber, -bris, -bre salubre, della Scizia Servĭus, -ii, m. Servio
chiedere con insistenza salutare seco, -as, secui, sectum, -āre tagliare servo, -as, -āvi, -ātum, -āre
Roma, -ae, f. Roma salubrĭtas, -ātis, f. salubrità, sanità secretus, -a, -um particolare, conservare, salvare, custodire
Romani, -ōrum, m. pl. Romani salus, -ūtis, f. salvezza nascosto, segreto servus, -i, m. schiavo, servo
Romānus, -a, -um romano salutatĭo, -ōnis, f. saluto, omaggio secundum in base a, dopo Sestius, -i, m. Sesto
Romŭlus, -i, m. Romolo salūto, -as, -āvi, -ātum, -āre (+ acc. - prep.) severĭtas, -ātis, f. severità, rigore
rosa, -ae, f. rosa salutare, acclamare secundus, -a, -um secondo, sevērus, -a, -um severo, rigido
rostra, -orum, n. pl. tribuna salvus, -a, -um salvo favorevole- res secundae, pl.: Sextius, -a, -um Sestio
dell’oratore Samus, -i, f. Samo situazione favorevole (nome gentilizio romano)
ruber, -bra, -brum rosso (isola dell’Egeo) secūrus, -a, -um senza sic così (avv.)
Rubĭco, -ōnis, m. Rubicone sanctor, -ōris, m. istitutore preoccupazioni, tranquillo, sicuro sica, -ae, f. pugnale
(iume presso Rimini) sanctus, -a, -um santo, sacro sed ma, però (congiunzione sicarĭus, -ii, m. assassino
ruīna, -ae, f. rovina, macerie sanguis, -ĭnis, m. sangue avversativa) siccĭtas, -ātis, f. secchezza, siccità
rumor, -ōris, m. diceria sano, -as, -āvi, -ātum, -āre sedeo, -es, sedi, sessum, -ēre siccus, -a, -um secco
rumpo, -is, rupi, ruptum, -ĕre guarire, risanare sedere Sicilĭa, -ae, f. Sicilia
rompere sanus, -a, -um sano sedes, -is, f. sede Sicŭlus, -a, -um siculo, di Sicilia
ruo, -is, rui, rutum, -ĕre sapĭens, -ēntis saggio, intelligente sedīle, -is, n. sedile, seggio sidus, -ĕris, n. stella, astro
lanciarsi, crollare sapientia, -ae, f. saggezza seditĭo, -ōnis, f. rivolta signifĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre
ruptus, -a, -um rotto Sappho, -us, f. Saffo sedo, -as, -āvi, -ātum, -āre indicare, annunciare
rursus di nuovo (avverbio) sarcĭna, -ae, f. bagaglio placare, far cessare signum, -i, n. segno, insegna,
rus, ruris, n. campagna sarcŭlum, -i, n. sarchiello sedŭlus, -a, -um laborioso, segnale, indizio, ordine, statua
rustĭcus, -a, -um rustico, rozzo, Sardinĭa, -ae, f. Sardegna sollecito, attento, diligente silentĭum, -ii, n. silenzio
campagnolo - res rusticae, pl.: Sardus, -a, -um sardo segnitĭa, -ae, f. pigrizia, indolenza silva, -ae, f. bosco, selva
agricoltura Sarmatae, -ārum, m. pl. semel una volta sola (avverbio) silvēster, -tris, -tre silvestre, del
Sarmati (abitanti della Sarmazia semen, -ĭnis, n. seme bosco, selvaggio
a nord del mar Nero) semĭta, -ae, f. sentiero, vicolo simĭlis, -e simile (+ gen. o dat.)
S Saronĭcus, -i, m. Saronico (golfo- semper sempre (avverbio) similitūdo, -ĭnis, f.
mare) senator, -ōris, m. senatore somiglianza
Sabinus, -a, -um Sabino satĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre senātus, -us, m. senato simplex, -ĭcis semplice
sabŭlum, -i, n. sabbia saziare, appagare Senĕca, -ae, m. Sèneca simul nello stesso tempo (avv.)
saccŭlus, -i, m. borsellino satrăpes, -is, m. satrapo senecta, -ae, f. vecchiaia simulo, -as, -āvi, -ātum, -āre
sacer, -cra, -crum sacro, maledetto (governatore) senectus, -ūtis, f. vecchiaia ingere
sacerdos, -ōtis, m. e f. sacerdote, Satrĭcum, -i, n. Satrico senex, senis, m. vecchio simulācrum, -i, n. simulacro,
ministro (città volsca del Lazio) sensus, -us, m. senso, sentimento, statua
sacramentum, -i, n. giuramento Saturnus, -i, m. Saturno pensiero sincērus, -a, -um sincero, puro,
sacriicĭum, -ii, n. sacriicio saucĭus, -a, -um ferito sententia, -ae, f. parere, schietto
sacrifĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre saxum, -i, n. sasso, pietra pensiero, massima, intenzione sine senza (+ abl.)
sacriicare scaena, -ae, f. scena, teatro sentio, -is, sensi, sensum, -īre singulāris, -e singolo, particolare,
sacrilĕgus, -a, -um sacrilego Scaevŏla, -ae, m. Scevola percepire, accorgersi straordinario
sinīster, -st(e)ra, -st(e)rum spectātor, -ōris, m. spettatore studeo, -es, studui, -ēre dedicarsi, supericĭes, -ēi, f. parte superiore,
sinistro, sfavorevole, funesto specto, -as, -āvi, -ātum, -āre aspirare (+ dat.) supericie
sino, -is, sivi, situm, -ĕre guardare, osservare studiōsus, -a, -um dedito (+ dat.) supĕri, -orum, m. pl. dèi superi
permettere, posare specŭlum, -i, n. specchio studĭum, -ĭi, n. passione, (del cielo)
sinuōsus, -a, -um tortuoso specus, -us, m. caverna, spelonca interesse, impegno supĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre
sinus, -us, m. golfo, seno, grembo spelūnca, -ae, f. grotta stultitĭa, -ae, f. stupidità superare, attraversare
sisto, -is, stĭti, statum, -ĕre fermarsi sperno, -is, sprēvi, sprētum, -ĕre stultus, -a, -um stupido, insensato superstes, -stĭtis superstite
sitis, -is, f. sete disprezzare stupro, -as, -āvi, -ātum, -āre supervacŭus, -a, -um inutile
situs, -a, -um posto, collocato, spero, -as, -āvi, -ātum, -āre violentare supervenio, -is, -veni, -ventum,
costruito sperare suadeo, -es, suasi, suasum, -ēre -īre sopraggiungere
sive o se, o piuttosto / sive ... sive: spes, spei, f. speranza, aspettativa esortare, persuadere suppellex, suppellectĭlis, f.
o ... o sphaera, -ae, f. sfera, palla suāvis, -e soave, dolce, gradito suppellettile
socer, -eri, m. suocero sphynx, sphyngis, f. singe suavĭtas, -ātis, f. dolcezza supplex, -ĭcis supplice, supplichevole
socĭa, -ae, f. compagna spirĭtus, -us, m. sofio, respiro, sub sotto, verso, presso (+ acc. supplĭcium, -ii, n. tortura
societas, -ātis, f. società, alleanza spirito o abl.) supplĭco, -as, -āvi, -ātum, -āre
socĭus, -ĭi, m. compagno, alleato, splendĭdus, -a, -um splendente, subduco, -is, -duxi, -ductum, supplicare
socio brillante, magniico -ĕre sottrarsi surgo, -is, surrēxi, surrēctum,
socordĭa, -ae, f. pigrizia spolĭa, -orum, n. pl. preda, subĭgo, -is, subēgi, subactum, -ĕre alzarsi, sorgere
sol, solis, m. sole bottino -ĕre sottomettere, vincere surripĭo, -is, -ripŭi, -reptum,
solacĭum, -ii, n. conforto, sollievo spolĭo, -as, -āvi, -ātum, -āre subito subito, repentinamente (avv.) -ĕre rubare
solĭdus, -a, -um solido, compatto derubare, spodestare subĭtus, -a, -um improvviso suscipĭo, -is, -cēpi, -cēptum -ĕre
solitarĭus, -a, -um solitario, isolato sponsa, -ae, f. idanzata sublevo, -as, -āvi, -ātum, -āre sostenere, prendere, subire,
solitūdo, -ĭnis, f. solitudine, sponte per volontà, alleviare, aiutare intraprendere
luogo deserto spontaneamente submoveo, -es, mōvi, mōtum, suscĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre
solĭum, -ii, n. seggio, trono spuo, -is, spui, sputum, -ĕre -ēre rimuovere, allontanare suscitare, provocare
sollemnis, -e solenne sputare subrēpo, -is, -repsi, -reptum, -ĕre suspicĭo, -ōnis, f. sospetto
sollicĭto, -as, -āvi, -ātum, -āre sputum, -i, n. sputo insinuarsi sus, suis, m. e f. maiale, scrofa
sollecitare, provocare squalor, -ōris, m. squallore, subsidĭum, -ii, n. rinforzo, aiuto suspectus, -a, -um sospetto,
sollicĭtus, -a, -um agitato, rozzezza subsisto, -is, -stĭti, -ĕre fermarsi sospettato
ansioso, preoccupato stabĭlis, -e stabile, saldo substituo, -is, -i, -stitūtum, -ĕre suspendo, -is, -pendi, -pensum,
Solo(n), -ōnis, m. Solone stabŭlum, -i, n. stalla, ovile sostituire -ĕre appendere
(legislatore ateniese) statim subito subtīlis, -e sottile, preciso sustinĕo, -es, -tinŭi, -tentum,
solubĭlis, -e solubile statua, -ae, f. statua subtilĭtas, -ātis, f. esattezza, -ēre sostenere, difendere,
solum soltanto (avv.) statūra, -ae, f. altezza, statura precisione sopportare
solus, -a, -um solo statŭo, -is, statŭi, statūtum, -ĕre subvenio, -is, -veni, -ventum, susurro, -as, -āre sussurrare
solūtus, -a, -um sciolto, libero collocare, fondare, stabilire -īre venire in aiuto, soccorrere suus, -a, -um suo, loro, proprio
solvo, -is, solvi, solūtum, -ĕre statūtus, -a, um issato, stabilito (+ dat.) (rif. al soggetto)
sciogliere, slegare, salpare stella, -ae, f. stella, astro succedo, -is, successi, successum, syllaba, -ae, f. sillaba (pl. versi)
somnĭum, -ii, n. sogno sterculīnum, -i, n. letamaio -ĕre accadere Syracūsae, -ārum, f. pl. Siracusa
somnus, -i, m. sonno, sogno sterĭlis, -e sterile, infecondo succendo, -is, succendi, Syria, -ae, f. Siria
sonĭtus, -us, m. suono, rumore stilus, -i, m. stilo (per scrivere) succensum, -ĕre incendiare
sono, -as, -āvi, -ātum, -āre stimŭlo, -as, -āvi, -ātum, -āre successĭo, -ōnis, f. successione
suonare, cantare, risuonare stimolare, spronare succingo, -is, -cinxi, -cinctum, T
sonus, -i, m. suono stimŭlus, -i, m. stimolo -ĕre cingere
sopor, -ōris, m. sonno stipendĭum, -ii, n. imposta, Suēbi, -ōrum, m. pl. Svevi taberna, -ae, f. bottega, bordello
sordes, -ium, f. pl. sudiciume, stipendio, servizio militare Suebus, -a, -um svevo tabernacŭlum, -i, n. tenda,
sporcizia stips, stipis, f. offerta Suessa, -ae; Aurunca, -ae, f. padiglione
sordĭdus, -a, -um sporco, stipŭla, -ae, f. paglia Sessa Aurunca (città della tabŭla, -ae, f. tavola, tavoletta
meschino stirps, stirpis, f. ceppo, stirpe Campania) per scrivere
sordus, -a, -um sordo, insensibile sto, -as, steti, statum, -āre stare, Sugambri, -ōrum, m. pl. tacĕo, -es, tacui, tacĭtum, -ēre
(+ dat.) stare fermo Sigambri (tribù germanica) tacere
soror, -ōris, f. sorella stoĭcus, -a, -um stoico, suilla, -ae, f. carne suina tacĭtus, -a, -um silenzioso
sors, sortis, f. sorte, sorteggio della ilosoia stoica Sulla, -ae, m. Silla taedĭum, -ii, n. noia
sospes, -ĭtis, sano e salvo, superstite stramen, -ĭnis, n. paglia sum, es, fui, esse essere, esserci, talis, -e tale, siffatto
spargo, -is, sparsi, sparsum, -ĕre stramenticĭus, -a, -um di paglia stare, trovarsi tamen tuttavia
spargere stratum, -i, n. gualdrappa, sella summa, -ae (rerum), f. potere tandem inalmente, inine (avv.)
sparsus, -a, -um sparso strenuus, -a, -um valoroso, sumo, -is, sumpsi, sumptum, tango, -is, tetĭgi, tactum, -ĕre
Sparta, -ae, f. Sparta coraggioso -ĕre prendere, afferrare toccare
Spartānus, -a, -um spartano stridor, -ōris, m. rumore, stridore superbĭa, -ae, f. superbia, Tantălus, -i, m. Tàntalo
spatĭum, -ĭi, n. spazio stringo, -is, strinxi, strictum, arroganza tantum solo, soltanto (avverbio)
specĭes, -ēi, f. aspetto, vista, specie -ĕre stringere, brandire superbus, -a, -um superbo, tantus, -a, -um tanto grande
spectaculum, -i, n. spettacolo stropha, -ae, f. astuzia, raggiro orgoglioso, insolente tardus, -a, -um tardo, lento
Tarentīni, -ōrum, m. pl. Tarantini hurii, -ōrum, m. pl. Turi transporto, -as, -āvi, -ātum, -āre turpis, -e vergognoso, turpe
Tarentum, -i, n. Taranto (città del Bruzzio) trasportare turris, -is, f. torre
Tarquinĭus, -ii, m. Tarquinio Tiberis, -is, m. Tevere Trasumēnus, -i, m. Trasimeno Tusculānus, -a, -um abitante
Tartărus, -i, m. Tàrtaro Tiberĭus, -ii, m. Tiberio (lago) di Tuscolo
taurus, -i, m. toro (imperatore romano) tremebūndus, -a, -um tremante Tuscŭlum, -i, n. Tuscolo
tectum, -i, n. tetto, casa tibia, -ae, f. flauto trepidatĭo, -ōnis, f. agitazione (città del Lazio)
tego, -is, texi, tectum, -ĕre coprire tibīcen, -ĭnis, m. flautista trepĭdo, -as, -āvi, -ātum, -āre Tuscus, -a, -um tosco, etrusco
tegŭmen, -ĭnis, n. copertura Tibur, -ŭris, n. Tivoli trepidare, agitarsi tussis, -is, f. tosse
tela, -ae, f. tela (città del Lazio) tribūnal, -ālis, n. tribuna, tutēla, -ae, f. protezione, difesa
tellus, -ūris, n. terra, suolo tignārius, -ii, m. falegname tribunale tutor, -ōris, m. protettore, tutore
telum, -i, n. freccia, lancia, timeo, -es, timui, -ēre temere tribūnus, -i, m. tribuno tūtus, -a, -um sicuro, difeso
giavellotto timĭdus, -a, -um timoroso, tribuo, -is, tribui, tribūtum, tŭus, -a, -um tuo
temerĭtas, -ātis, f. avventatezza pauroso -ĕre assegnare, concedere tyrannis, -ĭdis, f. tirannide
temperantĭa, -ae, f. timor, -ōris, m. paura, timore tribus, -us, f. tribù tyrānnus, -i, m. tiranno
moderazione, misura Titānus, -i, m. Titano tribūtum, -i, n. tributo Tyrius, -a, -um di Tiro,
temperātus, -a, -um moderato, Titus, -i, m. Tito tribūtus, -a, -um tributo, purpureo
regolato tolerāndus, -a, -um per tribù
temperĭes, -ēi, f. equilibrio, sopportabile Tricastini, -ōrum, m. pl.
moderazione tolĕro, -as, -āvi, -ātum, -āre Tricastini U
tempestas, -ātis, f. tempo, sopportare, tollerare Trigorii, -ōrum, m. pl. Trigori
tempesta tollo, -is, sustŭli, sublātum, -ĕre triplex, -ĭcis triplo uber, -ĕris abbondante, ricco,
templum, -i, n. tempio alzare, sollevare, togliere Tripolis, -is, f. Tripoli fertile
tempto, -as, -āvi, -ātum, -āre tondeo, -es, totondi, tonsum, tripudĭum, -ii, n. danza sacra, ubertas, -ātis, f. fertilità,
sperimentare, provare, assalire -ēre tosare, rasare tripudio abbondanza
tempus, -ŏris, n. tempo, Torquatus, -i, m. Torquato tristis, -e triste, infausto ubi dove (avv.)
circostanza torquĕo, -es, torsi, tortum, -ēre tristitĭa, -ae, f. tristezza Ulixes, -is, m. Ulisse
tenax, -ācis tenace, implacabile torturare triumpho, -as, -āvi, -ātum, -āre ullus, -a, -um alcuno
tendo, -is, tetendi, tentum/ torques, -is, m. e f. collana trionfare ultĭmus, -a, -um ultimo
tensum, -ĕre tendere, porgere tŏrus, -i, m. letto triumphus -i, m. trionfo ultĭo, -ōnis, f. vendetta
tenĕbrae, -ārum, f., pl. tenebre totus, -a, -um tutto (intero) triūmvir, -i, m. triumviro ulŭlo, -as, -āvi, -ātum, -āre
tenĕo, -es, tenŭi, tentum, -ēre tractabĭlis, -e docile Troia, -ae, f. Troia ululare
tenere, afferrare, trattenere, tracto, -as, -āvi, -ātum, -āre Troiānus, -a, -um troiano umbra, -ae, f. ombra
mantenere trattare tropaeum, -i, n. trofeo della Umbrenus, -i, m. Umbreno
tener, -ĕra, -ĕrum tenero tractus, -us, m. tratto, spazio vittoria, trionfo umĕrus, -i, m. spalla
tentorĭum, -ii, n. tenda traditĭo, -ōnis, f. consegna trucīdo, -as, -āvi, -ātum, -āre unda, -ae, f. onda
tenuis, -e leggero trado, -is, tradĭdi, tradĭtum, trucidare, massacrare unguēntum, -i, n. unguento,
tepĭdus, -a, -um tiepido -ĕre consegnare, afidare, trunco, -as, -āvi, -ātum, -āre profumo
tepor, -ōris, m. tepore tramandare, tradire troncare, recidere unguis, -is, f. unghia
tergum, -i, n. tergo, il dietro - traduco, is, -duxi, -ductum, -ĕre truncus, -a, -um mutilato, universus, -a, -um tutto intero
pl. le spalle trasferire, far passare difettoso unus, -a, -um uno solo
termĭnus, -i, m. termine tragĭcus, -a, -um tragico trux, trucis minaccioso, violento, urbānus, -a, -um cittadino,
terra, -ae, f. terra tragoedĭa, -ae, f. tragedia feroce cortese, garbato
terreo, -es, terrui, terrĭtum, -ēre traho, -is, traxi, tractum, -ĕre tuba, -ae, f. tromba urbs, urbis, f. città
atterrire, spaventare, terrorizzare trascinare, attirare tugurĭum, -ii, n. capanna uro, -is, ussi, ustum, -ĕre
terribilis, -e terribile Traianēus, -a, -um traianeo, Tullia, ae, f. Tullia bruciare
terrifĭcus, -a, -um spaventoso di Traiano Tullĭus ii, m. Tullio ursus, -i, m. orso
territorĭum, -ii, n. territorio traicio, -is, -iēci -iēctum, -ĕre tum allora (avv.) usitātus, -a, -um consueto,
terrĭtus, -a, -um spaventato gettare, far passare tumĕo, -es, -ēre goniarsi comune
tertĭus, -a, -um terzo traiectus, -us, m. passaggio, tumultuarĭus, -a, -um usque ad ino a (+ acc.)
testa, -ae, f. tegola, vaso, conchiglia traversata improvvisato, disordinato usus, -us, m. uso, impiego,
testimonĭum, -ii, n. trano, -as, -āvi, -ātum, -āre tumultus, -us, m. rivolta, vantaggio, bisogno, pratica
testimonianza passare a nuoto confusione uter, utra, utrum chi /quale dei
testis, -is, m. e f. teste, testimone tranquillĭtas, -ātis, f. tranquillità, tumŭlus, -i, m. mucchio due?
texo, -is, texui, textum, -ĕre pace, calma tunc allora (avv.) uterque, utraque, utrumque
tessere, ilare tranquīllus, -a, -um tranquillo, tunĭca, -ae, f. tunica ciascuno dei due, entrambi
theātrum, -i, n. teatro calmo turba, -ae, f. folla, massa utĭlis, -e utile, vantaggioso
hebae, -ārum, f. pl. Tebe transduco, -is, -duxi, -ductum, turbĭdus, -a, -um burrascoso, utilĭtas, -ātis, f. interesse,
hebānus, -a, -um tebano -ĕre trasferire, far passare furioso utilità
hemistocles, -is, m. Temistocle transfugio, -is, -fugi, -fugĭtum, turbo, -as, -āvi, -ātum, -āre utrimque da entrambe le parti
thesaŭrus, -i, m. tesoro -ĕre passare al nemico turbare, sconvolgere (avv.)
heseus, -i, m. Teseo transmitto, -is, -misi, -missum, turbulentus, -a, -um agitato, uva, -ae, f. uva
hracia, -ae, f. Tracia -ĕre trasferire turbato, turbolento uxor, -ōris, f. moglie
informazione linguistico-morfologica:
desinenza e genere
traducente (principale)
VOCE
GLOSSA
informazione linguistico-sintattica:
costruzione sintattica implicita
informazione culturale:
segnalazione di autore e opera
traducente (secondario)
informazione linguistico-semantica:
precisazione culturale
etimologia
lemma
informazione linguistico-morfologica:
paradigma, coniugazione e genere
traducente (principale)
VOCE
GLOSSA
traducente raro
etimologia
Tutte le voci riportate sono tratte da Castiglioni -Mariotti, Il Vocabolario della lingua latina, Loe-
scher, Torino 2007, IV edizione.
Proponiamo ora alcuni esercizi per aiutarti a familiarizzare con il vocabolario e a capirne la strut-
tura.
1 Ti viene proposta la voce di un sostantivo: osservala con attenzione e riporta, nella colonna
laterale, le opportune deinizioni relative alle indicazioni trascritte dalla voce.
familia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gen. in -as: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 famiglia: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
in familiam clarissimam nubere, andar sposa in
una famiglia molto nobile: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
pl.: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Ti viene proposta la voce di un verbo: osservala con attenzione e rispondi alle domande poste a lato.
Il lemma è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Il paradigma è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
La coniugazione è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Il traducente principale è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
I traducenti secondari sono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Le costruzioni sintattiche principali sono: . . . . . . .
............................................................
............................................................
Gli autori citati sono: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
L’opera citata di Cicerone è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Da Ovidio è usato in due opere, cioè: . . . . . . . . . . . . .
col signiicato rispettivamente di: . . . . . . . . . . . . . . . . .
............................................................
Il riferimento etimologico è . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 Il pronome aliquis
Se si cercano sul vocabolario le costruzioni verbali, spesso si incontrano indicazioni del tipo:
quaerere ab (ex, de) aliquo aliquid ➞ cercar di sapere una cosa da qualcuno
certiorem facere aliquem de aliqua re ➞ informare qualcuno di qualcosa
pudet aliquem alicuius rei ➞ vergognarsi di qualcosa
donare aliquem aliqua re
oppure ➞ donare qualcosa a qualcuno
donare aliquid alicui
Dagli esempi si intuisce come, per decifrare e riconoscere tali costrutti, sia indispensabile conoscere
la declinazione del pronome di riferimento; per questo proponiamo qui la declinazione singolare del
pronome indeinito aliquis, aliquid.
maschile neutro
Nominativo aliquis qualcuno aliquid qualcosa
Genitivo alicuius di qualcuno alicuius rei di qualcosa
Dativo alicui a qualcuno alicui rei a qualcosa
Accusativo aliquem qualcuno aliquid qualcosa
Ablativo aliquo con qualcuno aliqua re con qualcosa
Riprendendo ora i precedenti costrutti verbali e sostituendo ai pronomi i casi, avremo:
quaerere ➞ ab (ex, de) + ablativo della persona interrogata (aliquo) e accusativo
della cosa richiesta (aliquid)
certiorem facere ➞ accusativo della persona che viene informata (aliquem) e de + ablativo
della notizia (aliqua re)
pudet ➞ accusativo della persona che si vergogna (aliquem) e genitivo del motivo
per cui si prova il sentimento (alicuius rei)
donare ➞ accusativo della persona a cui si dona (aliquem) e ablativo della cosa che
viene donata (aliqua re)
oppure
➞ accusativo della cosa donata (aliquid) e dativo della persona a cui si fa il
dono (alicui).
3 Completa la tabella costruendo una frase come nell’esempio (i vocaboli da inserire sono da
lasciare nell’ordine indicato) o risalendo al costrutto verbale dalla frase proposta.
Costrutto verbale Vocaboli Frase
Petĕre aliquid ab aliquo auxilia Militum imperator auxilia a sociis petebat.
Chiedere qualcosa a qualcuno socius Il comandante dei soldati chiedeva truppe agli alleati.
Venire contra aliquem et pro aliquo latro
Venire in tribunale contro/in difesa di dominus
uno
Gaudēre alicui aliqua re civis
Rallegrarsi con qualcuno per qualcosa amor patriae
Docēre aliquem aliqua re discipulus
Istruire qualcuno in qualcosa litterae
Aliquid in alicuius memoriam revocare iter
Richiamare qualcosa nel ricordo di comes
qualcuno
hasta Miles hastam a legionarii vulnere eximebat.
vulnus Il soldato toglieva la lancia dalla ferita del
legionario.
sacriicium Dii semper ab hominibus piis sacriicia eicient.
homo Gli dei sempre otterranno sacriici dagli uomini pii.
iniuria Patres saepe leves iniurias iliis concedunt.
ilius Spesso i padri perdonano ai igli le ofese veniali.
4 Data una voce verbale, risali alla prima persona dell’indicativo presente.
tradas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . traduxero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rectus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
pepulissemus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . positus essem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . emi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
accīdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . accĭdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . raudabamus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
iecisti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iacuisti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ictorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
obtendant . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fecisti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . strictae sunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Quando si ricerca sul vocabolario una voce verbale, oltre agli aspetti morfologici, bisogna prestare
molta attenzione alle costruzioni, che esprimono spesso una pluralità di signiicati; pertanto la con-
sultazione di una voce verbale su un dizionario richiede molta cura nell’osservare i casi o i costrutti
che accompagnano il verbo in quella speciica situazione di contesto in cui il verbo è usato.
Prendiamo come esempio il comunissimo verbo facĭo, -is, fēci, factum, -ĕre, 3 tr. e intr.; il paradigma
chiarisce che tale verbo ammette tanto la costruzione transitiva quanto quella intransitiva. Natural-
mente il valore denotativo del verbo esprime genericamente l’idea di “fare”.
Nella sua valenza transitiva e intransitiva il verbo acquista, in base alla costruzione, diversi signiicati,
tutti evidenziati nel corso della voce. Data la complessità della glossa, il Castiglioni-Mariotti sintetizza
tutti i valori del verbo in apertura, su fondino:
Come si può capire, solo un’attenta consultazione del vocabolario consente di cogliere con precisione
il signiicato del verbo facĕre in un determinato contesto o con una precisa costruzione.
Molti altri verbi latini, come facĭo, mutano signiicato in relazione al costrutto sintattico con cui ven-
gono usati.
6 Consultando il vocabolario cerca il signiicato esatto delle seguenti espressioni costruite con il
verbo accipı̆o, -ı̆s, -cēpi, -ceptum, -ĕre.
Hospites a dominā commode accepti sunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Consules secundis auribus pacis petitionem accipiebant. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Caesar arma obsidesque ab hostibus accipiet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Domum iliae tuae amicos cum benevolentia accepisti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Socio meo acceptam veniam faciam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nuntios primos cives Lacedaemonii acceperunt. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Accepi magnum dolorem, cum cladem accepissem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
INDICE ANALITICO
A ceteri: 314 subordinanti: vd. le rispettive subordina-
coepi, coepisse: 382 te; quadro sinottico delle congiunzioni
ablativo: deinizione 8-9; assoluto 186; comparatio compendiaria: 263 subordinanti con l’indicativo: 114
di agente 50; di argomento 30; di causa comparativi degli aggettivi e degli av- coniugazione: deinizione 9; dei verbi
15; di causa eiciente 50; di compagnia verbi: 262-266 (di maggioranza 262, in -io: vd. i singoli modi; delle quattro
(unione) 30; di limitazione 247; di ma- 264-265; di minoranza e uguaglianza coniugazioni tematiche: vd. i singoli
teria 114; di mezzo (o strumento) 15; 263); usi 262- 263 (secondo termine di modi; di sum vd. sum
di modo 30; di moto da luogo 16, 95; paragone, comparativo assoluto, com- consecutio temporum: del congiuntivo
di moto per luogo 30; di paragone 262; paratio compendiaria, comparativo tra 284
di qualità 247; di stato in luogo 15, 95; due aggettivi o avverbi, raforzamento) coordinanti: vd. congiunzioni
di tempo 79 complemento: di agente: 50 (con la pe- coordinate: vd. congiunzioni coordi-
accento (regole dell’): 3 rifrastica passiva 383); di argomento 30; nanti
accusativo: deinizione 8-9; del comple- di causa 15, 63; di causa eiciente 50; di cum: congiunzione con l’indicativo 31,
mento oggetto 14; del complemento compagnia (unione) 30; di età 368; di con il congiuntivo 216; preposizione
predicativo dell’oggetto 31; del moto a ine 49; di limitazione 247; di materia (con l’ablativo) 30
luogo 15, 95; del moto per luogo 30; di 114; di mezzo 15, 63; di modo 30; di
ine 49; di tempo 79 moto a luogo 15, 95; di moto da luogo D
ad: 63 16 (a/ab, e/ex), 95 (de); di moto per luo-
aissi: (preissi e suissi): 8 go 30; di paragone (secondo termine di dativo: deinizione 8-9; di agente (con la
aggettivi: della I classe, 20, 35, 48; della paragone) 262; di qualità 247; di spe- perifrastica passiva) 383; di ine 49; di in-
II classe 130; indeclinabili 170; posses- ciicazione 15; di stato in luogo 15; di teresse 62; di possesso 62; di termine 15
sivi 200; pronominali 149 tempo 79; di termine 15; di vantaggio de (preposizione con l’ablativo): 30 (ar-
aggettivo: attributo 15; gradi dell’agget- (o svantaggio) 62; di vocazione 9, 14; gomento), 95 (moto da luogo)
tivo: vd. comparativi e superlativi; nome oggetto, 9, 14; partitivo 264 (col su- declinazione: che cosa è la declinazione
del predicato 15; uso sostantivato 48 perlativo); predicativo dell’oggetto 31; 8; le cinque declinazioni 9;
ait/ aiunt: 382 predicativo del soggetto 31, 50 –declinazione I 14; particolarità 16
alfabeto: 2 composti: vd. sostantivi –declinazione II 30; particolarità 33
aliquis, aliquid: 298 concordanza: dell’attributo 53 –declinazione III: sostantivi del 1°
aliquot: 298 congiuntivo gruppo 78; sostantivi del 2° gruppo 94;
alius: 149 –formazione del congiuntivo sostantivi del 3° gruppo 112; particola-
alter: 149 –presente attivo e passivo 201 (quattro rità della III declinazione 112; quadro
alteruter: 314 coniugazioni e verbi in -io) riassuntivo dei sostantivi della III decli-
an: nelle interrogative disgiuntive 283 –imperfetto attivo e passivo 201 (quat- nazione 113
anteriorità (vs. contemporaneità vs. tro coniugazioni e verbi in -io) –declinazione IV 148
posteriorita): vd. tempi (usi dei tempi –perfetto attivo e passivo 215 (quattro –declinazione V 168
nelle ininitive); legge dell’anteriorità 95 coniugazioni e verbi in -io) deponenti (verbi): 330; vd. anche verbi
apposizione: 30 –piuccheperfetto attivo e passivo 215 e participio
apud: 63 (quattro coniugazioni e verbi in -io) desinenza: 8
assoluto: ablativo 186; comparativo –uso del congiuntivo deus (declinazione di): 33
262; superlativo 264 –esortativo 201 dittonghi: 3
ave/avete: 382 congiunto: vd. participio domus: 149
avverbi: formazione degli avverbi 246; congiunzioni: duo, duae, duo: 366
interrogativi 283; correlativi 315; nu- –coordinanti
merali 366 –avversative 32 E
–conclusive 50
C –copulative 32 e, ex preposizioni con l’ablativo: 16
–correlative 50 moto da luogo), 114 (materia)
caso: deinizione 8; i casi latini e loro uso 8-9 –disgiuntive 32 edo: 381
cedo (forma isolata): 382 –esplicative 33 ellissi (dell’antecedente): 232
eius, eorum/earum: come possessivo di –passivo 49 (quattro coniugazioni) -ne (particella enclitica interrogativa):
3a persona 200 –perfetto 283
eo: 315; composti 315-316 –attivo 78 (quattro coniugazioni e ver- negazione: con i pronomi indeiniti 314
epesegetica: completiva 300; ininitiva bi in -io) nemo: 314
346 –passivo 113 (quattro coniugazioni e ne... quidem: 50
etiam: 50 verbi in -io) nesso (relativo): 232
–piuccheperfetto neuter, neutra, neutrum: 315
F –attivo 94 (quattro coniugazioni) 95 nihil: 314
(verbi in -io) nolo: 266
facio (composti di): 348 –passivo 113 (quattro coniugazioni e nominativo: deinizione 8-9; del soggetto
fari: 382 verbi in -io) e del nome del predicato 14; del comple-
fero (e composti): 300 –futuro anteriore mento predicativo del soggetto 31, 50
io (e composti): 348 –attivo (quattro coniugazioni e verbi nomi di città e piccola isola: vd. luogo
lessione: 8 in -io) (particolarità)
frase: interrogativa diretta (semplice e –passivo 113 (quattro coniugazioni e nonne (particella interrogativa): 283
disgiuntiva) 283 verbi in -io) nonnullus: 298
infinitiva: 346 (soggettiva, oggettiva, novi: 382
G epesegetica) nullus: 314
ininito: num (particella interrogativa): 283
genitivo: deinizione 8-9; di qualità 247; –presente: attivo 14 (quattro coniugazio- numerali: 366
di speciicazione 15; partitivo 316 ni), 62 (verbi in -io); passivo 49 (quattro
gerundio (modo del verbo): 381 coniugazioni), 62 (verbi in -io)
gerundivo: 380, 386 –perfetto: attivo 79 (quattro coniugazio- O
greci (nomi). vd. sostantivi ni e verbi in -io); passivo 330 (quattro
odi, odisse: 382
coniugazioni e verbi in -io)
oggetto: vd. complemento oggetto
H –futuro attivo e passivo 330 (quattro
coniugazioni e verbi in -io)
hic, haec, hoc: 148 inquam: 382 P
inter: 63
I interrogativa (frase). vd. frase parole: invariabili 8; variabili 8
interrogative indirette: vd. subordinate participio:
idem, eadem, idem: 214 ipse, ipsa, ipsum: 214 –presente 131 (formazione e funzioni)
ille, illa, illud: 149 is, ea, id: 214 –perfetto 113 (formazione), 149 (fun-
imperativo iste, ista, istud: 149 zioni)
–presente attivo: delle quattro coniuga- –futuro 168 (formazione e funzioni),
zioni 14; dei verbi in -io 62; dei verbi L 202 (con valore inale)
deponenti 330 –il participio perfetto nei verbi deponen-
–futuro 246 luogo (particolarita dei complementi ti: 331, 347
–negativo: 284 di) –il participio perfetto nei verbi semide-
in (preposizione con l’ablativo e con –nella I e II declinazione 33 ponenti: 347
l’accusativo): 63 –nella III declinazione 95 –usi
indicativo –assoluto (ablativo) 186
–presente M –attributivo 131, 149, 168
–attivo 14 (quattro coniugazioni), 62 –congiunto 131, 149, 168
(verbi in -io) malo 266 –sostantivato 131, 149, 168
–passivo 49 (quattro coniugazioni), 62 memento vd. memini penultima (legge della): vd. accento
(verbi in -io) memini, meminisse: 382 per (preposizione con l’accusativo): 79
–imperfetto modi (del verbo): vd. indicativo, impe- perifrastica: attiva 168; passiva 383-384
–attivo 31 (quattro coniugazioni), 62 rativo, congiuntivo, ininito, participio plerique: 299
(verbi in -io) pluralia tantum: vd. declinazione I, II,
–passivo 49 (quattro coniugazioni), 62 N III s.v. particolarità
(verbi in -io) possum: vd. sum (composti)
–futuro semplice ne: nelle subordinate inali 202, nelle su- predicativo: dell’oggetto 31; del sogget-
–attivo 31 (quattro coniugazioni) bordinate completive 301 to 31, 50
@d litteram
Corso di lingua e cultura latina
Manuale
Nel libro
• Esposizione chiara e rigorosa dei contenuti di Fonetica, Morfologia
e Sintassi.
• Approfondimenti sullo sviluppo dei fenomeni linguistici latini
nell’italiano e nelle lingue moderne (Il latino ieri e oggi).
• in forma di domanda e risposta
(Per capire meglio).