1

La Comunicazione Interculturale tra italiani e altri popoli

Progetto in progress a cura di Paolo E. Balboni

LABCOM
Centro di Ricerca sulla Didattica Edilingua Editore Laboratorio di comunicazione
delle Lingue, Università di Venezia Roma interculturale e didattica

La comunicazione tra italiani e greci

AUTORI
Mariangela Rapacciuolo
Alcune sezioni sono prese da Fabio Caon, Fabrizio Lobasso, Elisabetta Pavan, autori di Manuale di
comunicazione interculturale tra italiani e greci (Perugia, Guerra, 2007)

Hanno inoltre collaborato questo progetto in progress, in continuo aggiornamento:

Annika Alexopoulou e Dimitra Triantou hanno tradotto le sezioni non firmate.

Come lavorare su questo file

Il progetto offre informazione sui punti critici della comunicazione interculturale a tutti gli insegnanti e gli
studenti di italiano nel mondo, a tutti gli appassionati di cose italiane e a coloro che comunicano spesso con
italiani per ragioni di lavoro. Non è un testo accademico, ma uno strumento per far leggere, discutere,
scrivere, tradurre testi autentici, oltre che per prevenire incidenti di comunicazione tra le due culture.

Tutti possono collaborare, integrare, modificare, correggere, scrivendo le loro proposte a

balboni@unive.it, e gli interventi sono inseriti nel file insieme al nome dell’autore. I file vengono aggiornati
mediamente ogni sei mesi. Il progetto, quindi, non si configura come “ricerca scientifica” (tranne nei casi in
cui vengono indicati volumi come fonte), ma come documentazione creata collettivamente, con scopo
informativo.

Sarà molto apprezzata la traduzione di questi testi dall’italiano alla lingua del paese interessato, in modo da
allargare la fruibilità del lavoro: si invitano pertanto gli insegnanti a proporre ai loro studenti di collaborare
anche in questo modo.
 2

Indice
I colori delle sezioni dell’indice corrispondono a quelli della scheda, per facilitare la
ricerca delle varie sezioni

1. Problemi di comunicazione dovuti a valori culturali

1.1 Problemi comunicativi legati al concetto di tempo
1.2 Problemi comunicativi legati alla gerarchia, al rispetto, allo status
1.3 Problemi comunicativi legati al concetto di famiglia
1.4 Problemi comunicativi legati al concetto di onestà, lealtà, fair play
1.5 Problemi comunicativi legati al mondo metaforico
1.6 Problemi comunicativi legati al concetto di pubblico e privato
1.7 Problemi comunicativi legati alle discriminazioni e al politically correct
1.8 Problemi comunicativi legati all’idea di conoscenza, di educazione
1.9 Problemi comunicativi legati alla religione
1.10 Problemi comunicativi legati ad altri modelli culturali

2. Gli strumenti della comunicazione non verbale

2.1 Comunicare con il corpo: gesti, espressioni, odori e rumori
2.2 La distanza interpersonale come forma di comunicazione
2.3 Comunicare con oggetti; abbigliamento, gli status symbol, denaro, cibo, bevande, regali

3. Problemi interculturali legati alla lingua

3.1 Problemi di comunicazione legati a suono della lingua
3.2 Problemi di comunicazione legati alla scelta delle parole e degli argomenti
3.3 Problemi di comunicazione legati ad alcuni aspetti grammaticali
3.4 Problemi comunicativi legati alla struttura del testo
3.5 Problemi comunicativi di natura sociolinguistica: registri, appellativi, ecc.
3.6 Problemi pragmatici di comunicazione: le mosse comunicative

4. Gli eventi comunicativi

4.1 Dialogo, conversazione
4.2 La telefonata, la mail, il messaggio
4.3 Riunione formale, lavoro di gruppo, pranzo di lavoro, negoziazione
4.4 Il discorso pubblico: conferenza, presentazione
4.5 Il cocktail party, il pranzo, la cena, il barbecue
4.6 La festa, il relax, il gioco
4.7 Il corteggiamento
Altri eventi e generi, da aggiungere a seconda dei propri interessi

1. Problemi di comunicazione dovuti a valori culturali
1.1 Problemi comunicativi legati al concetto di tempo
Il tempo
In Grecia il tempo ha un valore fluido e
“approssimativo”. Un classico esempio è la
parola “messimeri” che anche se letteralmente
significa mezzogiorno, in realtà per i greci è un
lasso di tempo che va dalle 14.00 alle 17.00,
creando a volte non pochi disagi. E’ classico
l’appuntamento dell’idraulico a “messimeri”, o a
volte “messimeraki” per indicare con questo
secondo termine non molto tardi ( intorno alle
14.30? Alle 15.00? Alle 15 e 30? Non è mai
chiaro).
Inoltre il greco è sempre portato a rimandare con
facilità qualcosa nel tempo. Potremmo dire che
ribalta il proverbio per cui invece di “fai oggi
quello che potresti fare domani” diventa “fai
domani quello che potresti fare oggi!”. Ne è un
esempio la classica espressione “den variese”
che potremmo tradurre “non c’è fretta, non
importa, non preoccupiamoci ora”.
Nel caso di eventi , fatta eccezione per il Megaro
della Musica dove il programma si rispetta con
molta rigidità e una volta iniziato non si può più
entrare , nelle altre occasioni è sempre prevista
una mezz’ora “accademica” . Questo è anche
dovuto in parte al traffico difficile di una città
come Atene, dove è accentrata la maggior parte
della popolazione e dove in effetti a volte non è
facile rispettare i tempi.
(Mariangela Rapacciuolo)
In Grecia il tempo non è considerato un valore,
quindi può essere sprecato. Il greco valorizza e
tiene molto alla sua libertà e dunque il tempo
non può essere una schiavitù. Non organizza in
modo preciso la sua giornata e gli avvenimenti
avvengono in un tempo approssimativo, “attorno
a”.
Rispetto al tempo libero, possiamo affermare che
sul lavoro – grazie anche ai sempre in aumento
contatti con l’estero – la puntualità in Grecia è
maggiore, ma sempre in un quadro di elasticità e
di una certa disorganizzazione.
3
Ο χρόνος
Στην Ελλάδα ο χρόνος έχει μια ρευστή και «κατά
προσέγγιση» αξία. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι η
λέξη «μεσημέρι» η οποία, αν και κυριολεκτικά
σημαίνει το μέσο της ημέρας, στην πραγματικότητα
για τους Έλληνες είναι μία χρονική περίοδος από
τις 14.00 έως τις 17.00, δημιουργώντας ενίοτε ουκ
ολίγες ανέσεις. Είναι κλασικό το ραντεβού με τον
υδραυλικό το μεσημέρι ή μερικές φορές
μεσημεράκι για να δείξουμε με αυτόν τον δεύτερο
όρο το «όχι πολύ αργά» (περίπου στις 14.30; Στις
15.00; Στις 15.30; Δεν είναι ποτέ ξεκάθαρο).
Επιπλέον, ο Έλληνας είναι καλός στο να αναβάλλει
με ευκολία κάτι στο χρόνο. Θα μπορούσαμε να
πούμε ότι αντιστρέφει την παροιμία η οποία αντί
να είναι «κάνε σήμερα εκείνο που θα μπορούσες
να κάνεις αύριο» γίνεται «κάνε αύριο εκείνο που
θα μπορούσες να κάνεις σήμερα!» Της παροιμίας
αυτής είναι ένα παράδειγμα η κλασική έκφραση
«δεν βαριέσαι» την οποία θα μπορούσαμε να
μεταφράσουμε «δεν υπάρχει βιασύνη, δεν
πειράζει, να μην ανησυχούμε τώρα».
Στην περίπτωση των εκδηλώσεων, με εξαίρεση το
Μέγαρο Μουσικής, όπου το πρόγραμμα τηρείται
πολύ αυστηρά και τη στιγμή που ξεκινάει δεν
μπορεί κάποιος να εισέλθει, σε άλλες περιπτώσεις
προβλέπεται πάντα το «ακαδημαϊκό» μισάωρο.
Αυτό επίσης οφείλεται εν μέρει στην
κυκλοφοριακή συμφόρηση μιας πόλης, όπως είναι
η Αθήνα, όπου είναι συγκεντρωμένο το
μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, και όπου,
πράγματι, δεν είναι εύκολο να τηρείς τους χρόνους.
Στην Ελλάδα ο χρόνος δε θεωρείται αξία, ως εκ
τούτου, μπορεί να σπαταληθεί. Ο Έλληνας
αξιοποιεί και διατηρεί την ελευθερία του, και
επομένως ο χρόνος δε μπορεί να είναι σκλαβιά.
Δεν οργανώνει με ακριβή τρόπο την ημέρα του και
τα γεγονότα συμβαίνουν σε ένα χρόνο κατά
προσέγγιση, «γύρω από».
Σχετικά με τον ελεύθερο χρόνο, μπορούμε να
ισχυριστούμε ότι πάνω στη δουλειά – χάρη επίσης
στις πάντα αυξανόμενες επαφές με το εξωτερικό- η
ακρίβεια στην Ελλάδα είναι μεγαλύτερη, πάντα
όμως σε ένα πλαίσιο ελαστικότητας και κάποιας

(Fabrizio Lobasso)
Tempo formale
In Grecia, un po’ come in Italia, un ordine del
giorno viene percepito come un’indicazione;
innumerevoli sono le digressioni e le pause, ma
all’ultimo minuto, con improvvisazione e volontà,
la deadline viene rispettata con l’implicita
pretesa di svolgere in maniera adeguata quanto
previsto.
(Fabrizio Lobasso)
Tempo informale
Nel tempo libero i ritardi restano estesi ma anche
meglio tollerati. Una sera d’estate vedrà nella
maggior parte dei casi un gruppo di giovani (ma
anche di meno giovani) attendere anche ore
prima che tutti gli amici siano presenti e ci si
possa muovere in qualche direzione. Del resto i
luoghi di svago come ristoranti, bar e disco pub
accompagnano benevoli tale processo, offrendo i
propri servizi alcune volte sino a tardi.
(Fabrizio Lobasso)
Il tempo del cibo
Anche per il cibo il tempo è flessibile. Non esiste
un’ ora precisa in cui si pranza o si cena, come in
molte parti dell’Italia, ma questo dipende dagli
impegni o anche dalla scelta di ognuno. Si può
cenare alle nove come anche alle undici o più
tardi, se si decide di andare prima al cinema o a
teatro. Inoltre in famiglia durante la settimana è
difficile mangiare tutti insieme. La famiglia però
in genere si riunisce a tavola la domenica.
(Mariangela Rapacciuolo)
1.2 Problemi comunicativi legati alla gerarchia, al rispetto, allo status
In Grecia la gerarchia è diretta ed esplicita,
leggermente più elastica che in Italia, e in un
quadro generale di insofferenza per il concetto di
autorità.
Una certa rivoluzione socio-culturale degli ultimi
trent’anni ha portato in alto nella gerarchia
persone che precedentemente non avrebbe mai
4
έλλειψης οργάνωσης.
Επίσημος χρόνος
Στην Ελλάδα, περίπου όπως στη Ιταλία, μία
ημερήσια διάταξη γίνεται αντιληπτή ως μία
ένδειξη: αναρίθμητες είναι οι παρεκκλίσεις και οι
παύσεις, το τελευταίο λεπτό, όμως, με
αυτοσχεδιασμό και θέληση, η προθεσμία τηρείται
με τη σιωπηρή απαίτηση να συζητηθούν επαρκώς
όσα προβλέπονται.
Ανεπίσημος χρόνος
Στον ελεύθερο χρόνο οι καθυστερήσεις
παραμένουν εκτεταμένες αλλά επιπλέον καλύτερα
ανεκτές. Ένα καλοκαιρινό βράδυ θα δει κάποιος
στο μεγαλύτερο μέρος των περιπτώσεων, μία
ομάδα νέων (αλλά και λιγότερο νέους), να
περιμένουν ακόμα και ώρες πριν παρουσιαστούν
όλοι οι φίλοι και να μπορούν να μετακινηθούν
προς μία κατεύθυνση. Επιπλέον, οι χώροι
διασκέδασης όπως είναι τα εστιατόρια, τα μπαρ
και οι ντίσκο παμπ, καλωσορίζουν αυτή τη
διαδικασία, προσφέροντας τις υπηρεσίες τους
μερικές φορές μέχρι αργά.
Το φαγητό
Ακόμα και για το φαγητό ο χρόνος είναι ευέλικτος.
Δεν υπάρχει μία συγκεκριμένη ώρα για το
μεσημεριανό γεύμα ή το δείπνο, όπως σε πολλά
μέρη της Ιταλίας, αλλά αυτό εξαρτάται από τις
υποχρεώσεις ή ακόμα και από την επιλογή του
καθενός. Μπορεί κάποιος να φάει βραδινό στις
εννέα ή ακόμα και στις έντεκα ή αργότερα, αν
αποφασίσει να πάει πρώτα στον κινηματογράφο ή
στο θέατρο. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της
εβδομάδας είναι δύσκολο να φάνε όλοι μαζί ως
οικογένεια. Ωστόσο, η οικογένεια γενικά
συναντιέται στο τραπέζι τις Κυριακές.
Στη Ελλάδα η ιεραρχία είναι άμεση και σαφής,
ελαφρώς πιο ελαστική από ό, τι στην Ιταλία, και σε
ένα γενικό πλαίσιο μισαλλοδοξίας για την έννοια
της εξουσίας.
Μία ορισμένη κοινωνικοπολιτιστική επανάσταση
των τελευταίων τριάντα ετών ανέδειξε ανθρώπους
στην ιεραρχία που προηγουμένως δε θα είχαν

avuto una posizione di comando.
Generalmente negli incontri gerarchici di lavoro
le distanze sono leggermente maggiori se
confrontate con quelle riscontrabili in una
normale interlocuzione: il sottoposto annuisce
con regolarità e tende a dimostrare un certo
grado di deferenza, ma sempre in un quadro di
informalità dove tra i vari atteggiamenti prevale
l’interruzione (che in Grecia non è scortesia) più
che il silenzio.
(Fabrizio Lobasso)
1.3 Problemi comunicativi legati al concetto di famiglia
In Grecia la famiglia è molto importante e il
matriarcato è ancora dominante, soprattutto in
provincia, sebbene meno di un tempo.
Sono comunque ancora i genitori nella maggior
parte dei casi, a influenzare se non a decidere del
futuro dei figli, cosa devono studiare, dove
devono studiare e quale professione fare.
Il concetto di famiglia è quello di una famiglia
allargata, il cui significato è ben descritto dalla
parola “to soi”, “ la famiglia “ appunto che
comprende anche tutto il parentado. Diventano
inoltre membri molto vicini alla famiglia il/la
compare di nozze e il padrino e la madrina. A
questi ultimi spetta sempre regalare la candela ,
al figlioccio o figlioccia , per la messa del sabato
santo e naturalmente fare i regali a Natale,
Pasqua e per l’onomastico.
(Mariangela Rapacciuolo)
In Grecia la famiglia è un concetto rigido e
allargato: le regole ad essa collegate sono ancora
da accettare come assunto; l’inserimento
obbligato nella famiglia è una certezza. I giovani
vivono molto in famiglia e sino a tarda età (ma
questo si vede anche in Italia). Il concetto di
famiglia allargata si riscontra in modo manifesto
quando in Grecia si deve prendere una
decisione, compiere un’azione, programmare
qualcosa. Prima di tutto infatti ci si pone la
domanda: “chi conosco nella mia famiglia
allargata che può aiutarmi?”.
Negli affari, ad esempio, ci si fida di più dei
familiari (e dei loro contatti) che degli estranei, e
5
ποτέ μία ηγετική θέση.
Γενικά στις ιεραρχικές συναντήσεις εργασίας, οι
αποστάσεις είναι ελαφρώς μεγαλύτερες σε
σύγκριση με εκείνες που συναντάμε σε μια
κανονική συνομιλία: ο υφιστάμενος κουνάει
τακτικά το κεφάλι και τείνει να επιδεικνύει σε ένα
συγκεκριμένο βαθμό σεβασμό, αλλά πάντα σε ένα
πλαίσιο ανεπισημότητας, όπου μεταξύ των
διαφόρων στάσεων επικρατεί η διακοπή (η οποία
στην Ελλάδα δεν είναι αγένεια) παρά η σιωπή.
Στην Ελλάδα η οικογένεια είναι πολύ σημαντική και η
μητριαρχία εξακολουθεί να κυριαρχεί, ειδικά στην
επαρχία, αν και λιγότερο από ό,τι ήταν παλιά.
Ωστόσο, εξακολουθούν να είναι οι γονείς, στις
περισσότερες περιπτώσεις, που επηρεάζουν, αν όχι που
αποφασίζουν για το μέλλον των παιδιών τους, τι πρέπει
να σπουδάσουν, πού πρέπει να σπουδάσουν και ποιο
επάγγελμα πρέπει να ακολουθήσουν.
Η έννοια της οικογένειας είναι αυτή της διευρυμένης
οικογένειας, η έννοια της οποίας περιγράφεται καλά με
τη λέξη «το σόι», «η οικογένεια» που περιλαμβάνει και
όλους τους συγγενείς. Ο/Η κουμπάρος και ο νονός και η
νονά γίνονται επίσης πολύ στενά μέλη της οικογένειας.
Είναι πάντα στο χέρι των τελευταίων να δώσουν τη
λαμπάδα στο βαφτιστήρι ή τη βαφτιστήρα τους για τη
λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου και φυσικά να
δώσουν τα δώρα τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και
για τις ονομαστικές εορτές.
Στην Ελλάδα η οικογένεια είναι μια άκαμπτη και
ευρεία έννοια: οι κανόνες που συνδέονται με αυτήν
πρέπει ακόμη να γίνουν αποδεκτοί ως υπόθεση: η
αναγκαστική ένταξη στην οικογένεια είναι μία
βεβαιότητα. Οι νέοι ζουν πολύ με την οικογένεια τους
μέχρι μεγάλη ηλικία (αλλά αυτό το βλέπουμε και στην
Ιταλία). Η έννοια της διευρυμένης οικογένειας
εντοπίζεται φανερά όταν στην Ελλάδα πρέπει να πάρει
κάποιος μια απόφαση, να κάνει μια δράση, να
προγραμματίσει κάτι. Πρώτα απ' όλα, μάλιστα, θέτει
στον εαυτό του το ερώτημα: «ποιον γνωρίζω στην
ευρύτερη οικογένειά μου που μπορεί να με
βοηθήσει;».
Στις επιχειρήσεις, για παράδειγμα, εμπιστεύεται τα
μέλη της οικογένειας (και τις επαφές τους)
περισσότερο από τους ξένους και κυριαρχούν οι

i business a conduzione familiare sono
prevalenti.
L’azienda, per contro, non viene vista come una
famiglia, ovvero le critiche nei confronti
dell’azienda in cui si lavora non vengono sentite
come critiche ad una famiglia virtuale.
(Fabrizio Lobasso)
1.4 Problemi comunicativi legati al concetto di onestà, lealtà, fair play
In Grecia può capitare che venga richiesta una
“mancia” per fare più velocemente il proprio
dovere. Ci sono molti modi di dire che
sottolinenano questo aspetto, come ladoma,
oliatura, fakelaki, bustarella, grigorosimo (il
“bollo” da pagare per avere presto un
documento). In particolare la bustarella, fakelaki,
per molti è ancora una prassi comune soprattutto
per quanto riguarda i medici. Anche se non è più
un “obbligo” come un tempo, quando era lo
stesso medico a richiederla, dopo un’operazione
in un ospedale pubblico, si è portati a dare il
fakelaki al medico, a mo’ di ringraziamento per
aver fatto bene il suo lavoro (e c’è da dire che il
medico a volte ancora se lo aspetta).
(Mariangela Rapacciuolo)
In Grecia se qualcuno chiede (o riceve) una
mancia per fare meglio il suo dovere (nel senso di
procurare favori al pagante) non si tratta di
corruzione spicciola: è una sorta di premio di
produzione a chi, avendo uno stipendio basso, si
dà più da fare degli altri. Trattasi di un costume
largamente accettato, anche se formalmente
considerato negativo. In alcuni casi esso può
anche essere manifesto e teatrale quale segno di
potere.
(Fabrizio Lobasso)
1.5 Problemi comunicativi legati al mondo metaforico
........................
6
οικογενειακές επιχειρήσεις.
Η εταιρεία, αντιθέτως, δεν αντιμετωπίζεται ως
οικογένεια, δηλαδή οι κριτικές στην εταιρεία στην
οποία εργάζεται κάποιος δεν εκλαμβάνονται όπως
οι κριτικές σε μια εικονική οικογένεια.
Στην Ελλάδα μπορεί να ζητηθεί «φιλοδώρημα» για
να κάνει κάποιος το καθήκον του γρηγορότερα.
Υπάρχουν πολλές εκφράσεις που υπογραμμίζουν
αυτή την πτυχή, όπως το λάδωμα, το φακελάκι, η
δωροδοκία, το γρηγορόσημο (το «χαρτόσημο»
που πρέπει να πληρώσεις για να πάρεις ένα
έγγραφοσύντομα). Συγκεκριμένα, η δωροδοκία, το
φακελάκι, εξακολουθεί να είναι μια κοινή
πρακτική για πολλούς, ειδικά όσον αφορά στους
γιατρούς. Έστω και αν δεν είναι πια μία
«υποχρέωση» όπως κάποτε, μετά από μία
επέμβαση σε ένα δημόσιο νοσοκομείο οι
άνθρωποι φέρονται να δίνουν φακελάκι στο
γιατρό ως ευχαριστία επειδή έκανε καλά τη
δουλεία του (και μεταξύ των άλλων ο γιατρός το
αναμένει).
Στην Ελλάδα, αν κάποιος ζητήσει (ή λάβει)
φιλοδώρημα για να κάνει καλύτερα το καθήκον
του (με την έννοια της παροχής χάρης σε αυτόν
που πληρώνει) δεν πρόκειται για μικροδιαφθορά:
είναι ένα είδος πριμοδότησης παραγωγής σε
όσους, έχοντας χαμηλό μισθό, δουλεύουν
περισσότερο από τους άλλους. Πρόκειται για ένα
ευρέως αποδεκτό έθιμο, ακόμα κι αν επίσημα
θεωρείται αρνητικό. Σε ορισμένες περιπτώσεις
μπορεί επίσης να είναι φανερό και θεατρικό ως
ένδειξη δύναμης.

1.6 Problemi comunicativi legati al concetto di pubblico e privato
In Grecia riscontriamo una società fortemente
individualista ed è forse per questa ragione
che ciò che è pubblico viene visto come ‘di
nessuno’; la cooperazione è difficile e si
presta attenzione alla proprietà privata, ma
non ai beni comuni. Nell’estremizzazione
negativa di tale ragionamento, quello che è di
tutti è di nessuno e quindi all’occorrenza può
diventare di qualcuno con un’appropriazione
non sempre debita. Paradossalmente, il
concetto dell’agorà è nato proprio in Grecia, e
tuttavia questo senso dello spazio comune si
è progressivamente ridotto sotto i colpi
dell’indifferenza della società moderna.
Diversa la situazione in provincia e tra gli
anziani, in cui prevale maggiore senso di bene
comune e può esserci una relativa
intolleranza nei confronti dei trasgressori.
Soprattutto nelle isole, infatti, vi è minore
interruzione tra il concetto di spazio pubblico
e privato, mentre in grandi città come Atene,
sedi di insediamenti provenienti da tutta la
Grecia, tale condizione è meno sentita, la
convivenza è più aspra, il confronto
interpersonale maggiore, il senso di vuoto e
paura crescenti, e dunque l’egoismo si
presenta come elemento predominante. Gli
Italiani come i Greci hanno un luogo comune
deputato: la piazza e i bar. Molte tensioni e
momenti di potenziale conflitto vengono
disinnescati davanti ad un buon caffè, in
Grecia seduti a un tavolino, in Italia al
bancone del bar.
(Fabrizio Lobasso)
1.7 Problemi comunicativi legati alle discriminazioni e al politically correct
In Grecia la tendenza antidiscriminatoria rientra
in un quadro tendenzialmente di poca
discrezione nel dialogo. Pur dotato di grande
tolleranza e di umanità, il greco
tendenzialmente esprime la sua opinione in
maniera esplicita e non vela troppo i propri
pensieri. Non è raro per un napoletano o un
siciliano che dialoga con un greco sentirsi dare
per scherzo del “mafioso” senza mezzi termini,
una volta dichiarata la propria origine. Si può
star certi che il più delle volte il greco non avrà
7
Στην Ελλάδα βρίσκουμε μια έντονα ατομικιστική
κοινωνία και ίσως γι' αυτό το λόγο αυτό που είναι
δημόσιο θεωρείται ότι δεν είναι «κανενός». Η
συνεργασία είναι δύσκολη και δίνεται προσοχή στην
ιδιωτική ιδιοκτησία, αλλά όχι στα κοινά αγαθά. Στο
αρνητικό άκρο αυτού του συλλογισμού, εκείνο που
ανήκει σε όλους δεν ανήκει σε κανέναν και επομένως,
εάν χρειαστεί, μπορεί να γίνει κάποιου με μια
ιδιοποίηση όχι πάντα οφειλόμενη. Παραδόξως, η
έννοια της αγοράς γεννήθηκε ακριβώς στην Ελλάδα,
και όμως αυτή η αίσθηση του κοινού χώρου
μειώθηκε σταδιακά κάτω από τα χτυπήματα της
αδιαφορίας της σύγχρονης κοινωνίας. Διαφορετική
είναι η κατάσταση στην επαρχία και ανάμεσα στους
ηλικιωμένους, όπου επικρατεί μεγαλύτερη αίσθηση
του κοινού καλού και μπορεί να υπάρχει σχετική
μισαλλοδοξία προς τους παραβάτες. Ειδικά στα
νησιά, μάλιστα, υπάρχει μικρότερη διακοπή μεταξύ
της έννοιας του δημόσιου και του ιδιωτικού χώρου,
ενώ σε μεγάλες πόλεις όπως η Αθήνα, οι οποίες είναι
έδρες οικισμών από όλη την Ελλάδα, αυτή η
κατάσταση είναι λιγότερο αισθητή, η συνύπαρξη
είναι πιο σκληρή, η διαπροσωπική αντιπαράθεση
μεγαλύτερη, η αίσθηση κενού και φόβου
αυξανόμενη, και επομένως ο εγωισμός
παρουσιάζεται ως το κυρίαρχο στοιχείο. Οι Ιταλοί
όπως και οι Έλληνες έχουν ένα κοινό
αντιπροσωπευτικό μέρος: την πλατεία και τα μπαρ.
Πολλές εντάσεις και στιγμές πιθανής σύγκρουσης
εκτονώνονται μπροστά σε έναν καλό καφέ, στην
Ελλάδα καθισμένοι σε ένα τραπέζι, στην Ιταλία στον
πάγκο του μπαρ
Στην Ελλάδα, η τάση κατά των διακρίσεων εμπίπτει
σε ένα πλαίσιο γενικά μικρής διακριτικότητας στο
διάλογο. Αν και ο Έλληνας είναι προικισμένος με
μεγάλη ανεκτικότητα και ανθρωπιά, τείνει να
εκφράζει ρητά την άποψή του και δεν κρύβει πολύ
τις σκέψεις του. Δεν είναι ασυνήθιστο ένας
Ναπολιτάνος ή Σικελός που συνομιλεί με έναν
Έλληνα να αποκαλείται «μαφιόζος» στα αστεία,
χωρίς αβέβαιους όρους, αφού έχει ήδη δηλώσει
την καταγωγή του. Να είστε σίγουροι ότι τις
περισσότερες φορές ο Έλληνας δεν έχει καταλάβει

capito di aver rischiato di essere offensivo.
Il greco per definizione non è razzista. Al
contrario, il popolo greco ha dato forse i natali
all’ospitalità, è un filoxenos, che tuttavia tiene
molto alla propria identità.
Nei confronti di uno straniero si comporterà
con tolleranza e pazienza.
(Fabrizio Lobasso)
1.8 Problemi comunicativi legati all’idea di conoscenza, di educazione
Il rapporto con la conoscenza nel mondo
scolastico è di tipo nozionistico e ripetitivo. Gli
alunni sono abituati a lezioni frontali e a
imparare in modo nozionistico, soprattutto la
storia, dove è importante conoscere le date
degli avvenimenti, più che le cause o le
conseguenze degli stessi. Inoltre il sistema
scolastico è molto selettivo e viene data molta
importanza al voto. La scuola tende a
selezionare presto in base al rendimento
scolastico e di conseguenza a indirizzare i
ragazzi con voti meno alti verso istituti
professionali. Va anche detto che il sistema
scolastico in Grecia è accompagnato dai
“frontistiria”, una sorta di scuole privare
parallele, dove gli studenti studiano le lezioni
fatte a scuola e si preparano , per anni, per
dare, alla fine del liceo, gli esami per entrare
all’università.
Così è facile capire come il sistema scolastico
greco sia gratuito solo in apparenza, dato che le
famiglie spendono molti soldi per mandare i
figli ai “frontistiria”.
(Mariangela Rapacciuolo)
L’idea che si ha di conoscenza può essere
ripetitiva o critica, nozionistica o concettuale. In
Grecia la conoscenza è ripetitiva, mnemonica,
nozionistica; spesso viene ignorata la
conclusione di un assunto e non viene facilitato
il senso critico o lo spirito di sintesi.
Il Greco – come detto - presenta caratteristiche
di individualismo a cui talvolta può far seguito
una certa autoreferenzialità e presunzione .
Di conseguenza, alla richiesta “hai capito?” o
“lo sai fare?”di un superiore al dipendente la
risposta è tendenzialmente un “sì”, anche se
non è vero. Ciò è il frutto di un certo orgoglio e
di una diffusa ritrosia ad ammettere la propria
lacuna.
8
ότι κινδύνευσε να γίνει προσβλητικός.
Ο Έλληνας εξ ορισμού δεν είναι ρατσιστής.
Αντίθετα, ο ελληνικός λαός ίσως γέννησε τη
φιλοξενία, είναι φιλόξενος, αλλά όμως νοιάζεται
πολύ για την ταυτότητά του. Συμπεριφέρεται με
ανεκτικότητα και υπομονή σε έναν ξένο
Η σχέση με τη γνώση στον εκπαιδευτικό κόσμο είναι
επιφανειακή και επαναλαμβανόμενη. Οι μαθητές
συνηθίζουν να παρακολουθούν μαθήματα και να
μαθαίνουν με τρόπο επιφανειακό, ιδιαίτερα την
ιστορία, όπου είναι σημαντικό να γνωρίζουν τις
ημερομηνίες των γεγονότων και όχι τις αιτίες ή τις
συνέπειές τους. Επιπλέον, το σχολικό σύστημα είναι
πολύ επιλεκτικό και δίνεται μεγάλη σημασία στους
βαθμούς. Το σχολείο τείνει να επιλέγει νωρίς με
βάση τις ακαδημαϊκές επιδόσεις και κατά συνέπεια
να κατευθύνει τα παιδιά με χαμηλότερους βαθμούς
προς τις επαγγελματικές σχολές. Πρέπει επίσης να
πούμε ότι το σχολικό σύστημα στην Ελλάδα
συνοδεύεται από «φροντιστήρια», ένα είδος
παράλληλων ιδιωτικών σχολείων, όπου οι μαθητές
μελετούν τα μαθήματα που διδάσκονται στο
σχολείο και προετοιμάζονται, για χρόνια, για να
δώσουν εξετάσεις στο τέλος του Λυκείου. Για να
μπουν στο πανεπιστήμιο.
Έτσι είναι εύκολο να καταλάβει κανείς πώς το
ελληνικό σχολικό σύστημα είναι μόνο φαινομενικά
δωρεάν, δεδομένου ότι οι οικογένειες ξοδεύουν
πολλά χρήματα για να στείλουν τα παιδιά τους στα
«φροντιστήρια».
Η ιδέα που έχει κάποιος για τη γνώση μπορεί να
είναι επαναλαμβανόμενη ή κριτική, επιφανειακή ή
θεωρητική. Στην Ελλάδα η γνώση είναι
επαναλαμβανόμενη, μνημονική, επιφανειακή; το
συμπέρασμα μιας υπόθεσης συχνά αγνοείται και η
κριτική σκέψη ή το πνεύμα της σύνθεσης δεν
διευκολύνεται.
Ο Έλληνας -όπως αναφέρθηκε- παρουσιάζει
χαρακτηριστικά ατομικισμού τα οποία μερικές
φορές μπορεί να ακολουθούνται από κάποια
αναφορά στον εαυτό και αλαζονεία.
Κατά συνέπεια, στην ερώτηση "καταλαβαίνεις;" ή
«μπορείς να το κάνεις;» από έναν ανώτερο προς τον
υπάλληλο, η απάντηση τείνει να είναι «ναι», ακόμα
κι αν δεν είναι αλήθεια. Αυτό είναι το αποτέλεσμα

(Fabrizio Lobasso)
1.9 Problemi comunicativi legati alla religione
Nei confronti della religione, in Grecia,
riscontriamo all’apparenza una forte adesione,
che in realtà è piuttosto formale: assenza di
carne durante la quaresima, partecipazione
totale della popolazione alla messa del sabato
santo e alla processione dell’ Epitaffio del
venerdì santo. La partecipazione totale della
popolazione greca ai riti religiosi della Pasqua
costituisce più una tradizione, che un vero
sentimento religioso. Per i greci il rispetto per i
precetti è un fattore che risalta soprattutto in
superficie, non tanto come comportamenti
profondamente sentiti. Eppure la religione è un
fattore importante nella vita di tutti i giorni.
(Fabrizio Lobasso)
1.10 Problemi comunicativi legati ad altri modelli culturali
Senso di appartenenza
In Grecia ci troviamo di fronte ad un forte
nazionalismo e laddove critiche e commenti
siano espresse da stranieri, questi vengono
respinti con stizza.
(Fabrizio Lobasso)
9
μιας ορισμένης υπερηφάνειας και μιας εκτεταμένης
απροθυμίας να παραδεχτεί κανείς τις ελλείψεις του.
Στην Ελλάδα, φαίνεται ότι βρίσκουμε μια ισχυρή
προσήλωση στη θρησκεία, η οποία στην
πραγματικότητα είναι μάλλον τυπική: απουσία
κρέατος κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής, καθολική
συμμετοχή του πληθυσμού στη λειτουργία του
Μεγάλου Σαββάτου και στην περιφορά του
Επιταφίου τη Μεγάλη Παρασκευή. Η καθολική
συμμετοχή του ελληνικού πληθυσμού στις
θρησκευτικές τελετές του Πάσχα αποτελεί
περισσότερο παράδοση παρά αληθινό θρησκευτικό
συναίσθημα. Για τους Έλληνες, ο σεβασμός στις
εντολές είναι ένας παράγοντας που ξεχωρίζει πάνω
από όλα στην επιφάνεια, και δεν είναι
συμπεριφορές βαθιά ριζωμένες. Ωστόσο, η
θρησκεία είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην
καθημερινή ζωή.
Αίσθηση του ανήκειν
Στην Ελλάδα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με έντονο
εθνικισμό και όπου διατυπώνονται κριτικές και
σχόλια από ξένους, απορρίπτονται με οργή.

2. Gli strumenti della comunicazione non verbale
2.1 Comunicare con il corpo: gesti, espressioni, odori e rumori
Gesti
I principali gesti che possono creare
incomprensione tra italiani e greci sono:
- la mano con le cinque dita tese, come a dire
“aspetta!”; in Grecia è il gesto della mudza, un
insulto che corrisponde un po’ al nostro
“vaff.......” che per i Greci però è molto più
offensivo. A volte per dare più enfasi questo
gesto viene raddoppiato mettendo avanti
entrambe le mani, una accanto all’altra, o
ancora, per dare più forza e intensità, una
sopra l’altra. A volte il greco rivolge questo
gesto a se stesso, con la mano tesa e aperta
verso la sua faccia, questo per esempio quando
pensa di aver fatto qualcosa di stupido.
- il gesto delle corna in Grecia non è offensivo
perché in realtà non è compreso.
- per fare lo scongiuro in Grecia si tocca il legno,
a differenza dell’Italia dove si tocca ferro (o
genitali!).
- Il gesto italiano comune di lisciarsi la barba,
come a dire che una cosa o una persona è
noiosa, in Grecia significa che si stanno
raccontando cose non vere.
- è caratteristico il modo di dire no, alzando il
capo verso l’alto e facendo un suono con la
lingua, , con la lingua, tipo “tzi, tzi”.
Espressioni
In Grecia il sorriso è portatore di un’aura di
sincerità, manifesta accordo; ha una
connotazione fortemente schietta e genuina e
forse per questo si può avere a volte
l’impressione che le persone sorridano di meno
rispetto agli italiani. In Grecia si utilizzano molto
gli occhi anche per salutare le persone al
momento dell’incontro: per salutare è
consuetudine dare la mano ma si può anche
utilizzare lo sguardo. Una segnalazione simpatica
fatta per lo sbadiglio: indicatore di noia o
stanchezza sia in Italia che in Grecia, in
quest’ultimo Paese esso può a volte (specie se
10
Χειρονομίες
οι κυρίες χειρονομίες που μπορούν να
παρεξηγηθούν μεταξύ των Ιταλών και τον Ελλήνων
είναι:
- η παλάμη με τα πέντε δάχτυλα τεντωμένα σα να
λέμε “περίμενε“. Στην Ελλάδα είναι η χειρονομία
της μούντζας μία προσβολή που σημαίνει λίγο-
πολύ “άντε γαμ….“, αλλά είναι πολύ πιο
προσβλητικό για τους Έλληνες. Κάποιες φορές
για να δώσουνε έμφαση σε αυτή τη χειρονομία
βάζουν το ένα χέρι δίπλα στο άλλο ή μπροστά
από το άλλο. Κάποιες φορές οι Έλληνες
χρησιμοποιούν αυτήν την χειρονομία στον ίδιο
τους τον εαυτό με το χέρι τεντωμένο προς το
δικό τους πρόσωπο, για παράδειγμα όταν
νομίζουν ότι έχουνε κάνει κάτι ηλίθιο.
- Η χειρονομία του “κέρατου“ δεν είναι
προσβλητική στην Ελλάδα γιατί στην
πραγματικότητα δεν την καταλαβαίνουν.
- Για να ξορκίσουνε το κακό στην Ελλάδα χτυπάνε
ξύλο ενώ στην Ιταλία χτυπάνε σίδερο.
- Μια χειρονομία ιταλική, πολύ συνηθισμένη,
είναι να τραβάει κάνεις το μούσι του σαν να λέει
ότι κάποιος ή κάτι είναι πολύ βαρετό. Στην
Ελλάδα σημαίνει ότι διηγούνται πράγματα τα
οποία δεν είναι αληθινά.
- Χαρακτηριστικός είναι επίσης ο τρόπος που οι
Έλληνες λένε “όχι“ σηκώνοντας το κεφάλι ψηλά
και κάνοντας με τη γλώσσα έναν ήχο που μοιάζει
με “τς τς“.
Εκφράσεις
Στην Ελλάδα το χαμόγελο δίνει μια αύρα
ειλικρίνειας, δείχνει συμφωνία, έχει μία σημασία
δυνατή και ειλικρινή και γι’ αυτό ίσως κάποιες
φορές έχουμε την ιδέα ότι οι Έλληνες χαμογελάνε
λιγότερο σε σχέση με τους Ιταλούς. Στην Ελλάδα
χρησιμοποιούν πολύ τα μάτια ακόμα και για να
χαιρετίσουν κάποιον που συναντάνε πρώτη φορά.
Για πρώτο χαιρετισμό είναι σύνηθες να δίνουνε το
χέρι αλλά μπορούν να χρησιμοποιήσουν επίσης
και το βλέμμα. Μια χαριτωμένη επισήμανση είναι
το χασμουρητό. Το χασμουρητό δείχνει βαρεμάρα
η κούραση το ίδιο στην Ιταλία όσο και στην
Ελλάδα, αλλά στην Ελλάδα μπορεί να σημαίνει ότι

ingiustificato) voler significare che la persona è
stata “mal-occhiata” (ma sbadigliare può anche
significare che il malocchio sta andando via).
(Elisabetta Pavan)
2.2 La distanza interpersonale come forma di comunicazione
In Grecia la distanza è decisamente sotto la
“bolla”: un esempio classico può essere il
“tavernaki”, la trattoria , o l’”ouzeri” , dove si
prende l’aperitivo greco con antipastini e si beve
appunto l’ouzo, una bevanda che ricorda il
sapore dell’anice. Molte volte infatti i tavoli
sono piccoli e i commensali stanno seduti molto
vicini uno accanto all’altro, anche se ci sono
persone nuove che si conoscono appena,
trovando il tutto perfettamente normale.
Oppure in un rapporto d’affari è usuale che un
greco, parlando o salutando, dia una pacca sulla
spalla al collega o all’interlocutore.
(Elisabetta Pavan)
2.3 Comunicare con oggetti; abbigliamento, gli status symbol, denaro,
cibo, bevande, regali
Oggetti
I greci sono molto superstiziosi e credono al
malocchio, o meglio dire all’”occhio” che può
essere, o meno, malevolmente intenzionato.
Spesso un complimento su un bel bambino, o
una nuova macchina o un nuovo lavoro, ad
esempio, porta i greci a fare lo scongiuro. Un
classico oggetto per lo scongiuro in Grecia è
l’oggetto a forma di occhio, blu, che troviamo in
varie forme: nei gioielli, come medaglione o nei
braccialetti, nei portachiavi o anche in piccoli
soprammobili o oggetti da appendere al muro.
(Mariangela Rapacciuolo)
Regali
In Grecia non si va mai a casa di qualcuno, dove
si è invitati, senza portare qualcosa. Di solito si
portano dolci, vino, liquori o fiori. Per quanto
riguarda i fiori in Grecia, a differenza dell’Italia, si
è soliti regalare anche mazzi di crisantemi, di cui
la Grecia vanta una grande varietà di forme e
11
κάποιος είναι ματιασμένος ή ότι το μάτιασμα
φεύγει.
Στην Ελλάδα η απόσταση είναι σαφώς κάτω από
τη «φούσκα»: ένα κλασικό παράδειγμα θα
μπορούσε να είναι το «ταβερνάκι», η τρατορία ή
το «ουζερί», όπου πίνουν ένα ελληνικό απεριτίφ,
το ούζο, ένα ποτό που θυμίζει τη γεύση του
γλυκάνισου, που συνοδεύεται από διάφορα
ορεκτικά. Μάλιστα, πολλές φορές τα τραπέζια
είναι μικρά και οι πελάτες κάθονται πολύ κοντά ο
ένας με τον άλλο, ακόμα κι αν μετά βίας
γνωρίζονται, πράγμα το οποίο θεωρείται
απολύτως φυσιολογικό. Επίσης σε μια
επαγγελματική σχέση είναι σύνηθες για έναν
Έλληνα ενώ μιλάει ή χαιρετίζει, να ακουμπήσει τον
συνάδελφο ή τον συνομιλητή του στον ώμο.
Αντικείμενα
Οι Έλληνες είναι πολύ δεισιδαίμονες και
πιστεύουν στο κακό μάτι, ή μάλλον στο «μάτι»
που μπορεί να έχει ή να μην έχει κακόβουλη
πρόθεση. Συχνά ένα κομπλιμέντο για ένα
όμορφο μωρό ή ένα καινούργιο αυτοκίνητο ή
μια νέα δουλειά, για παράδειγμα, οδηγεί τους
Έλληνες να κάνουν ξεμάτιασμα. Κλασικό
αντικείμενο κατά του ματιάσματος στην Ελλάδα
είναι ἐνα μπλε αντικείμενο σε σχήμα ματιού, το
οποίο συναντάμε σε διάφορες μορφές: σε
κοσμήματα ὀπως μενταγιόν ή βραχιόλια, σε
μπρελόκ ή ακόμα και σε μικρά στολίδια ή
αντικείμενα για να κρεμάσουμε στον τοίχο.
Δώρα
Στην Ελλάδα δεν πας ποτέ στο σπίτι κάποιου,
όπου είσαι καλεσμένος, χωρίς να φέρεις κάτι.
Συνήθως φέρνουν γλυκά, κρασί, λικέρ ή
λουλούδια. Όσον αφορά τα λουλούδια στην
Ελλάδα, σε αντίθεση με την Ιταλία, συνηθίζεται
να δίνονται και μπουκέτα από χρυσάνθεμα, για

colori.
Durante le feste di Natale e vicino al Capodanno
si regala per tradizione un oggetto a forma di
melograno, “rodi”, per augurare benessere e
abbondanza alla casa in cui si è stati invitati. Ce
ne sono di vari tipi e forme e alcuni sono
veramente belli.
Nel caso di matrimoni i regali si portano
solitamente in chiesa e verranno poi consegnati
tutti insieme agli sposi che li apriranno poi con
calma a casa, spedendo in seguito un biglietto di
ringraziamento.
(Mariangela Rapacciuolo)
Vestiario
In una cerimonia come il matrimonio il vestiario è
molto importante non solo per gli sposi, ma
anche per gli invitati Nei matrimoni è d’obbligo
infatti vestirsi in modo molto elegante,
specialmente per le donne che solitamente
sfoggiano abiti da gran sera e a volte un po’
scollati. Questo anche perché i matrimoni si
svolgono normalmente nel tardo pomeriggio e si
continua poi la serata con un grande buffet e
una serata danzante che si prolunga fino a tardi.
(Mariangela Rapacciuolo)
Negli ambienti lavorativi greci, l’abbigliamento
informale è accettato e diffuso; per gli uomini le
camicie sono in genere a maniche lunghe e le
giacche sono portate aperte; la cravatta non
viene sempre usata.
(Elisabetta Pavan)
Il cibo
Il modo di stare a tavola dei greci è decisamente
più socializzante e di condivisione rispetto a
quello italiano. Non è raro, anche se non più
frequente come un tempo, vedere uno solo dei
commensali distribuire a tutti gli altri seduti a
tavola le posate, che sono state portate tutte
insieme in un cestino.
Nel momento dell’ordinazione, a differenza degli
italiani dove ognuno ordina il proprio piatto,
spesso uno ordina qualcosa per tutti, anche
senza consultare gli altri commensali, come è per
le classiche patate fritte o la “Choriatiki” la
tradizionale insalata greca che non può mai
mancare, che verranno poi messi in mezzo alla
tavola a disposizione di tutti..
12
τα οποία η Ελλάδα μπορεί να υπερηφανεύεται
για τη μεγάλη ποικιλία σχημάτων και χρωμάτων
τους.
Στις γιορτές των Χριστουγέννων και της
παραμονής της Πρωτοχρονιάς, παραδοσιακά
δίνεται ως δώρο ένα αντικείμενο σε σχήμα
ροδιού, το «ρόδι», που συμβολίζει ευημερία και
αφθονία στο σπίτι στο οποίο έχει προσφερθεί.
Υπάρχουν διάφορα είδη και σχήματα και μερικά
είναι πραγματικά όμορφα.
Στην περίπτωση των γάμων, τα δώρα συνήθως
τα φέρνουν στην εκκλησία και στη συνέχεια
παραδίδονται όλα μαζί στους νιόπαντρους που
αργότερα θα τα ανοίξουν με ηρεμία στο σπίτι,
στέλνοντας αργότερα ένα ευχαριστήριο
σημείωμα στου καλεσμένους.
Ενδυμασία
Σε μια τελετή όπως ο γάμος, τα ρούχα είναι πολύ
σημαντικά όχι μόνο για τους συζύγους αλλά και
για τους καλεσμένους. Στους γάμους είναι
μάλιστα υποχρεωτικό οι καλεσμένοι να
ντύνονται με πολύ κομψό τρόπο. Ειδικά οι
γυναίκες συνήθως επιδεικνύουν μακριά έξωμα
βραδινά φορέματα που κάποιες φορές είναι
αρκετά «αποκαλυπτικά». Κι αυτό γιατί συνήθως
οι γάμοι γίνονται αργά το απόγευμα ενώ μετά η
βραδιά συνεχίζεται με πλούσιο μπουφέ και χορό
που διαρκεί μέχρι αργά.
Στα ελληνικά περιβάλλοντα εργασίας, η άτυπη
ένδυση είναι αποδεκτή και ευρέως
διαδεδομένη. Για τους άνδρες τα πουκάμισα
είναι γενικά μακρυμάνικα και τα σακάκια
φοριούνται ανοιχτά. Η γραβάτα δεν
χρησιμοποιείται πάντα.
Το φαγητό
Ο ελληνικός τρόπος φαγητού είναι
αναμφισβήτητα πιο κοινωνικός από τον ιταλικό,
ενώ έντονο είναι το στοιχείο του μοιράσματος
του φαγητού. Δεν είναι ασυνήθιστο, αν και όχι
τόσο συχνά όσο στο παρελθόν, να βλέπεις μόνο
έναν από τους καλεσμένους να μοιράζει
μαχαιροπήρουνα μέσα από ένα καλάθι σε όλους
τους άλλους που κάθονται στο τραπέζι.
Όταν παραγγέλνεις, σε αντίθεση με τους Ιταλούς
όπου ο καθένας παραγγέλνει το δικό του πιάτο,
παραγγέλνει κανείς πιάτα για τους όλους, ακόμη
και χωρίς να τους έχει συμβουλευτεί, όπως
συμβαίνει με τις κλασικές τηγανητές πατάτες ή
τη «Χωριάτικη», την παραδοσιακή ελληνική
σαλάτα που δεν μπορεί να λείπει ποτέ. Αυτά τα

E non è raro vedere i greci al “tavernaki” seduti a
tavola e mangiare tutti dallo stesso piatto le
patatine fritte (e molte volte con le mani perché
sono più gustose) o della “Choriatiki”, o dellla
“melizanosalata” una gustosa purea di
melanzane , dove ognuno con la propria
forchetta prende ora un pomodoro, ora un
cetriolo, ora un po’ di “melizanosalata”. Tutto
questo con molta naturalezza, senza che venga
considerata maleducazione. Solo nel caso che tra
i commensali ci sia qualche straniero, o un
estraneo alla compagnia, per educazione si
eviterà di farlo, e ognuno prenderà delle piccole
porzioni mettendole nel proprio piatto,
In poche parole di solito il greco non ordina il suo
piatto personale, quando è in compagnia, ma
mangia insieme agli altri quello che è stato
ordinato tutti insieme.
Caratteristico inoltre è quello di brindare sempre
“alla salute” prima di bere, guardandosi negli
occhi e toccando i bicchieri, soprattutto la prima
volta che si beve. Viene considerato poco
educato bere senza fare prima questo brindisi.
(Mariangela Rapacciuolo)
Denaro
Il denaro è simbolo di potere, ricchezza,
benessere, viene ostentato, ma non
verbalmente; spesso anche il non ricco esibisce
lo stesso benessere: lussuose automobili, orologi
preziosi, abiti firmati, cellulare dell’ultima
generazione sono sempre in bella mostra.
Si può parlare di soldi e chiedere informazioni
sullo stipendio o sul reddito altrui, ma non con il
fine valutativo nordamericano, bensì come
dimostrazione di interessamento per l’altro.
(Fabrizio Lobasso)
Status-symbol
I badge o gli stemmini sul bavero non sono molto
usati in Grecia, almeno quali simbolo di ricchezza
o potere: la spilletta è poco vistosa e dunque non
facilmente riconoscibile. I greci preferiscono
poter mostrare la loro opulenza (o far finta di
possederla), visto che il denaro è un valore
assoluto, specie quando è fatto con poco sforzo.
Tra gli status symbol annoveriamo la moda
italiana che riempie gli armadi e i cassetti delle
ricche signore della Atene bene.
Le automobili sono molto presenti nella vita degli
13
πιάτα στη συνέχεια θα τοποθετηθούν στη μέση
του τραπεζιού και θα είναι διαθέσιμα σε όλους.
Μάλιστα, δεν είναι λίγες οι φορές που βλέπουμε
τους Έλληνες στο «ταβερνάκι» να κάθονται στο
τραπέζι και να τρώνε όλοι από το ίδιο πιάτο
όπως συμβαίνει με τις τηγανιτές πατάτες (και
συχνά με τα χέρια γιατί είναι πιο νόστιμες) ή τη
«Χωριάτικη» ή τη «μελιζανοσαλάτα» (έναν
νόστιμο πουρέ μελιτζάνας). Ο καθένας με το
πιρούνι του παίρνει πότε μια ντομάτα, πότε ένα
αγγούρι, πότε λίγη «μελιζανοσαλάτα». Όλα αυτά
γίνονται πολύ φυσικά, χωρίς να θεωρούνται
αγένεια. Μόνο στην περίπτωση που ανάμεσα
στους καλεσμένους υπάρχει κάποιος ξένος ή
άγνωστος στην παρέα, από ευγένεια θα το
αποφύγουν και όλοι θα πάρουν μια μικρή
μερίδα από το καθένα στο πιάτο τους.
Με λίγα λόγια, οι Έλληνες συνήθως δεν
παραγγέλνουν το προσωπικό του πιάτο όταν
είναι παρέα, αλλά τρώνε όλοι ό,τι έχει
παραγγείλει «το τραπέζι». Σημαντικό είναι να
λέτε πάντα «εις υγείαν» πριν πιείτε , κοιτάζοντας
ο ένας τον άλλον στα μάτια και αγγίζοντας τα
ποτήρια, ειδικά την πρώτη φορά που πίνετε.
Θεωρείται αγενές να πιείς χωρίς να κάνεις
πρώτα αυτή την πρόποση
Χρήματα
Το χρήμα είναι σύμβολο δύναμης, πλούτου,
ευημερίας και επιδεικνύεται, αλλά όχι
προφορικά. Συχνά, ακόμη και οι μη πλούσιοι
επιδεικνύουν την ίδια ευημερία: πολυτελή
αυτοκίνητα, πολύτιμα ρολόγια, επώνυμα ρούχα,
κινητά τηλέφωνα τελευταίας γενιάς
επιδεικνύονται ασταμάτητα.
Μπορείτε να μιλήσετε για χρήματα και να
ζητήσετε πληροφορίες για τον μισθό ή το
εισόδημα άλλων, αλλά όχι με τον αξιολογικό
σκοπό της Βόρειας Αμερικής, αλλά μάλλον ως
εκδήλωση ενδιαφέροντος για τον άλλον.
Σύμβολα κοινωνικής δύναμης
Τα διακριτικά ή τα οικόσημα στο πέτο δεν
χρησιμοποιούνται ευρέως στην Ελλάδα,
τουλάχιστον ως σύμβολο πλούτου ή δύναμης: η
καρφίτσα δεν είναι πολύ εμφανής και επομένως
δεν αναγνωρίζεται εύκολα. Οι Έλληνες
προτιμούν να μπορούν να επιδεικνύουν τη χλιδή
τους (ή να προσποιούνται ότι την έχουν), αφού
τα χρήματα είναι απόλυτη αξία, ειδικά όταν
αποκτώνται με ελάχιστο κόπο.
Ανάμεσα στα status σύμβολα
συμπεριλαμβάνουμε την ιταλική μόδα που

uomini greci; tra i giovani, regna incontrastato il
cellulare all’avanguardia o comunque quello che
meglio saprà ottenere performance.
(Elisabetta Pavan)
14
γεμίζει τις ντουλάπες και τα συρτάρια των
πλουσίων κυριών της εύπορης Αθήνας.
Το αυτοκίνητο είναι πολύ σημαντικό στις ζωές
των Ελλήνων ανδρών, ενώ μεταξύ των νέων,
κυριαρχεί το κινητό τηλέφωνο τελευταίας
τεχνολογίας με τις καλύτερες επιδόσεις.

3. Problemi interculturali legati alla lingua
3.1 Problemi di comunicazione legati al suono della lingua
In linea di massima in Grecia il tono di voce è
piuttosto forte, al punto che per gli italiani può
veicolare un’immagine di scortesia o rudezza.
Alzare la voce in pubblico in Grecia è segno di
potere, fa guadagnare status: un capo che non
grida (e sgrida) non è un capo.
Greci e italiani sono tutto sommato accomunati
da questo destino di essere visti
dall’interlocutore esterno come particolarmente
‘accesi’ durante una discussione, seppur pacifica.
Va sottolineato però che il livello di interruzione,
di sovrapposizione di voce, di animosità e, a
volte, di incomunicabilità che si raggiunge in
Grecia non trova simili in Italia.
(Elisabetta Pavan)
L’informalità, la compartecipazione emotiva e la
sonorità non sempre piacevole sono elementi
comuni in un dialogo greco.La voce è alta, la
condivisione serrata e l’interruzione facile.
(Fabrizio Lobasso)
3.2 Problemi di comunicazione legati alla scelta delle parole e degli
argomenti
Umorismo
Il concetto di “senso dell’unorismo” è diverso nei
greci da quello italiano. Infatti le battute un po’
scherzose che solitamente gli italiani possono
fare, chiamate anche “passate” , “frecciatine”, in
Grecia vengono spesso fraintese e intese come
ironia, nell’accezione negativa della parola e a
volte sono ritenute offensive.
(Mariangela Rapacciuolo)
Insulti
Per quanto riguarda gli insulti potremmo dire
che i greci non hanno molta fantasia. La parola
più comune è “malaka” al maschile e anche
15
Γενικά, στην Ελλάδα ο τόνος της φωνής είναι
αρκετά δυνατός, σε σημείο που για τους Ιταλούς
μπορεί να δίνει μια εικόνα αγένειας. Το να υψώνεις
τη φωνή σου δημόσια στην Ελλάδα είναι σημάδι
εξουσίας, κερδίζεις στάτους: ηγέτης που δεν
φωνάζει (και δεν μαλώνει) δεν είναι ηγέτης.
Έλληνες και Ιταλοί θεωρούνται από τον συνομιλητή
ως ιδιαίτερα «θερμοί» κατά τη διάρκεια μιας
συζήτησης, έστω και ειρηνικής. Πρέπει, ωστόσο, να
υπογραμμιστεί ότι το επίπεδο διακοπών όταν
μιλάει κάποιος, η αλληλοεπικάλυψη φωνών, η
εχθρότητα και, κατά καιρούς, η απόλυτη αποτυχία
επικοινωνίας που επιτυγχάνεται στην Ελλάδα δεν
είναι παρόμοια με την κατάσταση στην Ιταλία.
Ο άτυπος τρόπος ομιλίας, το να μιλάνε όλοι μαζί, η
οχλαγωγία, είναι κοινά στοιχεία σε έναν ελληνικό
διάλογο. Η φωνή είναι δυνατή, η επικοινωνία
μακρινή και η διακοπή εύκολη.
Χιούμορ
Οι Έλληνες και οι Ιταλοί έχουν διαφορετική
«αίσθηση του χιούμορ». Μάλιστα, τα ελαφρά
αστεία που συνήθως κάνουν οι Ιταλοί, που
λέγονται και «passate», «πειράγματα», στην
Ελλάδα συχνά παρεξηγούνται και ερμηνεύονται
ως ειρωνεία, με την αρνητική έννοια του όρου και
μερικές φορές θεωρούνται προσβλητικά.
Προσβολές
Όσο για τις προσβολές, θα μπορούσαμε να πούμε
ότι οι Έλληνες δεν έχουν πολλή φαντασία. Η πιο
συνηθισμένη λέξη είναι η λέξη «μαλάκας» για

“malakismeni” al femminile, una parola che
assume vari significati secondo il modo in cui
viene usata. In teoria il greco ,proprio in virtù di
quella presunzione di cui si è parlato, è portato
a ritenere tutti “malakes” eccetto se stesso. Usa
comunemente questa parola anche come
appellativo comune o anche come intercalare,
basta salire su un autobus ed ascoltare come
parlano tra loro gli adolescenti, ma non solo, e
contare quante volte usano questa parola, un
po’ come a dire “ma dai, scemo”. Il discorso
cambia però se qualcuno ci si rivolge in questo
modo con intonazione offensiva. Allora viene
ritenuta una offesa molto grave. Molte volte il
greco lo dice anche a sé stesso, per qualche
cretinata fatta , come a dire “ ma che cretino
sono stato!”.
Il greco a volte può ricorrere anche alla
bestemmia, per insultare o per sfogarsi, ma non
è molto comune.
(Mariangela Rapacciuolo)
Patria
Il greco è molto nazionalista e non accetta
critiche relative al proprio paese e tantomeno
alla sua storia di cui si vanta con orgoglio. Non
ha il senso dell’autocritica e la critica da parte di
uno straniero , soprattutto per quanto riguarda i
fatti o personaggi storici di cui va fiero, può
portare anche a rompere una relazione.
(Mariangela Rapacciuolo)
3.3 Problemi di comunicazione legati ad alcuni aspetti grammaticali
Lo stile è diretto, si usano molto meno condizionali e più imperativi che in italiano e le frasi vengono
continuamente arricchite con subordinate e idee correlate.
(Elisabetta Pavan)
3.4 Problemi comunicativi legati alla struttura del testo
La costruzione avviene attraverso descrizioni,
digressioni, approssimazioni, di rado il modello
adottato è quello critico, conseguentemente si
entra nella sostanza solo dopo lunghe
premesse, prassi che denota una limitata
propensione alla sintesi e alla ricerca di
focalizzare con rapidità l’assunto.
(Elisabetta Pavan)
16
τους άνδρες και «μαλακισμένη» για τις γυναίκες,
λέξη που παίρνει διάφορες σημασίες ανάλογα με
τον τρόπο χρήσης της. Ο Έλληνας, με τον ένα ή τον
άλλο τρόπο θεωρεί τους πάντες «μαλάκες» εκτός
από τον εαυτό του. Συνήθως χρησιμοποιεί αυτή τη
λέξη για να φωνάξει τους φίλους του, ως
υποκατάστατο του ονόματος τους. Αρκεί απλά να
μπει κανείς σε ένα λεωφορείο και να ακούσει πώς
μιλάνε οι έφηβοι μεταξύ τους και να μετρήσει
πόσες φορές χρησιμοποιούν αυτή τη λέξη, σαν να
λένε «Έλα, ηλίθια/ε». Πολλές φορές το λέει και
στον εαυτό του ο Έλληνας, για κάποια βλακεία
που έχει κάνει, σαν να λέει «τι βλάκας που είμαι».
Ωστόσο, το θέμα αλλάζει αν κάποιος μας
απευθυνθεί με αυτόν τον τρόπο με προσβλητικό
τόνο. Τότε θεωρείται πολύ σοβαρό παράπτωμα
Ο Έλληνας μπορεί μερικές φορές να καταφεύγει
και στη βλασφημία, για να προσβάλλει ή να
ξεθυμάνει, αλλά δεν είναι πολύ συνηθισμένο.
Πατρίδα
Ο Έλληνας είναι πολύ εθνικιστής και δεν δέχεται
κριτική σχετικά με τη χώρα του, πολύ περισσότερο
για την ιστορία της για την οποία καυχιέται με
περηφάνια. Δεν έχει αίσθηση αυτοκριτικής και η
κριτική από έναν ξένο, ειδικά όσον αφορά
ιστορικά γεγονότα ή πρόσωπα για τα οποία είναι
περήφανος, μπορεί επίσης να οδηγήσει σε
διακοπή μιας σχέσης.
Η σύνθεση πραγματοποιείται μέσω περιγραφών,
παρεκκλίσεων, προσεγγίσεων, το μοντέλο που
υιοθετείται σπάνια είναι το κρίσιμο, κατά συνέπεια
η ουσία εισάγεται μόνο μετά από μακροχρόνιες
υποθέσεις, μια πρακτική που υποδηλώνει
περιορισμένη τάση για σύνθεση και αναζήτηση
γρήγορης εστίασης στην υπόθεση.

3.5 Problemi comunicativi di natura sociolinguistica: registri, appellativi,
ecc.
Formale e informale
Il passaggio dal Lei al tu è molto più rapido che
in Italia (specie in provincia o comunque nei
ceti medio bassi della popolazione). Il rapido
passagio al tu in Grecia non significa comunque
mancanza di rispetto, ma spesso complicità,
senso di appartenenza al gruppo, o anche una
forma di affetto. Ecco un esempio di
quest’ultimo: durante la visita in Grecia dell’
allora regina di Spagna, Sofia, sorella di
Costantino, l’ex re di Grecia, da un reportage
alla Tv si sentivano i greci che si rivolgevano alla
regina dicendo : “Sofia, kopela mas, pote tha
xanarthis” “Sofia, ragazzina, quando tornerai a
trovarci”?
Può anche capitare che un tassista, un po’
anziano e vecchio stile, usi tranquillamente il
tu per chiedere a una cliente dove va e a volte
chiamandola anche “ragazzina” “kopela mou”
anche se ha superato di molto gli “anta”. Ma
anche questo non certo per mancanza di
rispetto, come detto sopra.
Anche al cameriere i commensali danno spesso
del tu, ma senza nessuna intenzione di
superiorità, ma al contrario di familiarità.
A volte però l’uso del tu al posto del Lei viene
usato volutamente quasi a evidenziare una
diversa posizione sociale. Questo può
succedere per esempio agli sportelli, quando
chi sta dietro allo sportello assume quasi una
posizione di superiorità e potere rispetto
all’altro.
In azienda o in tutte le strutture gerarchiche,
spetta al superiore proporre il passaggio dal Lei
al tu. Spesso il superiore si rivolge con il tu ai
dipendenti.
(Mariangela Rapacciuolo)
Titoli e appellativi
In Grecia gli appellativi sono molto usati.
Giatrè (dottore) è la formula più comune per
rivolgersi al dottore, e a volte poi si continua
anche usando il tu, oppure
Proedre (presidente), sono solo alcuni degli
esempi classici.
I titoli sono di genere maschile, come pure le
professioni restano al maschile, e si usa
17
Επίσημο και ανεπίσημο
Η μετάβαση από το εσείς στο εσύ είναι πολύ πιο
γρήγορη από ό,τι στην Ιταλία (ειδικά στις επαρχίες
ή σε κάθε περίπτωση στα κατώτερα μεσαία
στρώματα του πληθυσμού). Ωστόσο, η ταχεία
μετάβαση στο εσύ στην Ελλάδα δε σημαίνει
έλλειψη σεβασμού, αλλά συχνά συνενοχή, αίσθηση
του ανήκειν στην ομάδα ή ακόμα και μια μορφή
στοργής. Ιδού ένα παράδειγμα του τελευταίου:
κατά την επίσκεψη στην Ελλάδα της τότε
βασίλισσας της Ισπανίας, Σοφίας, αδερφής του
Κωνσταντίνου, του πρώην βασιλιά της Ελλάδας,
από τηλεοπτικό ρεπορτάζ ακούγονταν οι Έλληνες να
απευθύνονται στη βασίλισσα λέγοντας: «Σοφία,
κοπέλα μας, πότε θα ξανάρθεις»;
Μπορεί επίσης να τύχει ένας ταξιτζής, λίγο μεγάλος
και παλιομοδίτης, να χρησιμοποιεί ήρεμα το εσύ
για να ρωτήσει μια πελάτισσα που πηγαίνει και
μερικές φορές να την αποκαλεί ακόμη και "κορίτσι
μου“, κι ας έχει περάσει εκείνη κατά αρκετά τα
«άντα». Αλλά αυτό σίγουρα δεν οφείλεται σε
έλλειψη σεβασμού, όπως προαναφέρθηκε.
Οι πελάτες για φαγητό απευθύνονται συχνά και
στον σερβιτόρο με το “εσύ“, αλλά χωρίς καμία
πρόθεση υπεροχής, αλλά μάλλον με πρόθεση
εξοικείωσης.
Μερικές φορές, ωστόσο, η χρήση του «εσύ» αντί
του «εσείς» χρησιμοποιείται σκόπιμα, σχεδόν σαν
να τονίζει μια διαφορετική κοινωνική θέση. Αυτό
μπορεί να συμβεί για παράδειγμα στα γκισέ, όταν
το άτομο πίσω από το γκισέ σχεδόν αναλαμβάνει
θέση υπεροχής και δύναμης έναντι του άλλου.
Στην εταιρεία ή σε όλες τις δομές που κυριαρχεί η
ιεραρχία, εναπόκειται στον ανώτερο να προτείνει
τη μετάβαση από το «εσείς» στο «εσύ». Ο
ανώτερος συχνά απευθύνεται στους υπαλλήλους
με το «εσύ».
Τίτλοι και ονομασίες
Στην Ελλάδα οι τίτλοι χρησιμοποιούνται ευρέως. Το
"γιατρέ μου“ είναι ο πιο συνηθισμένος τρόπος για
να απευθυνθείτε στον γιατρό σας, ενώ μπορεί να
του μιλάτε στον ενικό, ή "πρόεδρε“, είναι μόνο
μερικά από τα κλασικά παραδείγματα.
Οι τίτλοι είναι αρσενικοί, όπως και τα επαγγέλματα
παραμένουν αρσενικά, και το άρθρο
χρησιμοποιείται για να διακρίνει το αρσενικό από

l’articolo per distinguere il maschile dal
femminile.
Si usano molto i vezzeggiativi aki, ula, (akis
soprattutto per i nomi propri Giorgos,
Giorgakis, Panajotis Panajotakis e di
conseguenza spesso il vezzeggiativo crea un
nome nuovo, così abbiamo Akis, Takis ecc. )
oula, itsa ed altri., come per dire “voltitsa”
giretto, da “volta” “giro”.
(Mariangela Rapacciuolo)
3.6 Problemi pragmatici di comunicazione
Saluti e convenevoli
La formula più comune di saluto per i greci è la
parola ciao, che usano sia nel registro formale
che informale. “Ciao, signora”, “ciao, dottore”.
Sono forme molto comuni di saluto.
I greci inoltre usano molto forme di augurio,
tipo”buon mese, “buon inverno”, “buona
estate”, o formule fisse tipo “perastika” per
augurare una pronta guarigione, o ancorail
famoso “me gia” che è una formula particolare
di augurio per un acquisto fatto, un nuovo
lavoro o anche una nuova pettinatura.
(Mariangela Rapacciuolo)
L’interruzione
L’interruzione non è considerata una mossa
aggressiva dunque non sarà difficile trovare
anche più di due Greci dialogare tra loro
apparentemente, ed invece star perpetrando
una sorta di “addizione di monologhi”.
L’interruzione è atto quasi inconsapevole,
naturale, frutto forse di un individualismo (o
insicurezza?) del greco che fa prevalere la fase
dell’asserzione a quella dell’ascolto.
Di certo, pur essendo l’Italia un paese dove
l’interruzione non è certo considerato un atto
grave o aggressivo, un dialogo greco risentirà
molto più dell’incomprensione dettata dal
“parlarsi sopra”.
Un esempio tipico si potrà riscontrare in alcune
trasmissioni televisive greche in cui il
presentatore e gli ospiti sono visibili nella
televisione in cinque sei quadranti disposti in
ordine e da cui ognuno di loro dice la sua verità
senza a volte nemmeno ascoltare (e come
potrebbe?) l’opinione dell’altro.
18
το θηλυκό.
Οι υποκοριστικές καταλήξεις -άκης, -ούλα,
χρησιμοποιούνται πολύ (-άκησ ειδικά) για τα
ονόματα Γιώργος-Γιωργάκησ, Παναγιώτης-
Παναγιωτάκης. Κατά συνέπεια η κατάληξη
δημιουργεί συχνά ένα νέο όνομα, οπότε έχουμε
Άκη, Τάκη κ.λπ. Υποκοριστικά χρησιμοποιούνται για
πολλές άλλες λέξεις όπως βολτίτσα, καφεδάκι,
τραπεζάκι.
Χαιρετισμοί και ευχές
Η πιο κοινός τρόπος χαιρετισμού για τους Έλληνες
είναι η λέξη "γεια“, την οποία χρησιμοποιούν τόσο
σε επίσημες όσο και ανεπίσημες καταστάσεις. «Γεια
σας, κυρία», «γεια σας, γιατρέ». Είναι πολύ κοινές
μορφές χαιρετισμού.
Οι Έλληνες χρησιμοποιούν επίσης πολλές άλλες
μορφές χαιρετισμού, όπως «καλό μήνα», «καλό
χειμώνα», «καλό καλοκαίρι» ή «περαστικά» για να
ευχηθούν ταχεία ανάρρωση σε κάποιον ή «με γεια»
για να ευχηθούν για μια αγορά που έγινε, μια νέα
δουλειά ή ακόμα και ένα νέο χτένισμα.
Η διακοπή
Η διακοπή κάποιου όταν μιλάει, δεν θεωρείται
κίνηση επιθετική, επομένως δεν είναι δύσκολο να
βρει κανείς αρκετούς Έλληνες που προφανώς
συνομιλούν μεταξύ τους και αντ´ αυτού
ανταλλάσσουν μονολόγους.
Η διακοπή του λόγου είναι μια σχεδόν ασυνείδητη,
φυσική πράξη, ίσως αποτέλεσμα ενός ατομικισμού
(ή ανασφάλειας;) του Έλληνα που κάνει την
απόπειρα εδραίωσης της άποψης κάποιου να
υπερισχύει της ακρόασης του συνομιλητή.
Βεβαίως, παρά το γεγονός ότι η Ιταλία είναι μια
χώρα όπου η διακοπή του λόγου σίγουρα δεν
θεωρείται σοβαρή ή επιθετική πράξη, ο ελληνικός
διάλογος επηρεάζεται πολύ περισσότερο από το να
μιλάνε όλοι ταυτόχρονα. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα μπορούμε να βρούμε σε κάποιες
εκπομπές της ελληνικής τηλεόρασης στις οποίες ο
παρουσιαστής και οι καλεσμένοι είναι ορατοί στην
τηλεόραση σε πέντε έξι παραθυράκια από τα οποία
ο καθένας λέει την αλήθεια του χωρίς καν να
ακούει μερικές φορές (και πώς θα μπορούσαν;) τη
 19

γνώμη του άλλου.

I greci sono molti aperti e cordiali nei loro
rapporti. E’ abitudine salutarsi con il bacio sia al
momento dell’incontro che al momento del
commiato.
Incontrarsi per strada e riconoscersi in Grecia,
come in Italia, obbliga ad una serie seppur
minima di convenevoli. Nelle persone più
anziane la tendenza a soffermarsi aumenta,
specie se non vi è un oggetto specifico alla base
dell’incontro.
Più diretti gli incontri di lavoro, dove i
convenevoli sono usati in misura più modesta e
soggiacciono alla necessità di andare al dunque
più rapidamente.
(Fabrizio Lobasso)
Οι Έλληνες είναι πολύ ανοιχτοί και εγκάρδιοι στις
σχέσεις τους. Είναι σύνηθες να χαιρετιούνται ο ένας
με τον άλλον με ένα φιλί τόσο όταν συναντιόνται
όσο και όταν αποχαιρετώνται.
Οι τυχαίες συναντήσεις στο δρόμο στην Ελλάδα,
όπως και στην Ιταλία, απαιτούν μια σειρά από
τυπικούς χαιρετισμούς. Σε άτομα μεγαλύτερης
ηλικίας, η τάση για στάση αυξάνεται, ακόμα κι εάν
δεν υπάρχει λόγος.
Οι επαγγελματικές συναντήσεις είναι πιο σύντομες,
όπου οι τυπικότητες χρησιμοποιούνται σε πιο
μέτριο βαθμό και υπόκεινται στην ανάγκη να πάει ο
καθένας στη δουλειά του πιο γρήγορα.

Le mosse comunicative
Il concetto di “mossa” utilizzato nel titolo presuppone una visione della comunicazione come una “partita a
scacchi. Le principali mosse comunicative sono una ventina e vengono valutate come mosse up, intese a far
“guadagnare terreno” a chi le compie, o come mosse down, che fanno “perdere terreno”.

Abbandonare la partita; Cambiare argomento; Rimandare; Tacere

Si tratta di un gruppo di mosse che in alcune culture possono esser lette come esclusivamente rinunciatarie
e perdenti, ma che in una saggia politica della negoziazione possono essere funzionali ad un ripensamento,
ad un cambiamento della strategia, a una rinegoziazione futura.
Nella mentalità greca, cambiare argomento può rappresentare una strategia per non perdere la faccia o per
non ammettere di aver sbagliato, ma è una mossa poco frequente: si preferisce ammettere una defaillance
minore (o a volte sminuire la propria responsabilità attribuendola ad altri agenti) ma non si cambia il tema
del discorso.
Per questo motivo anche la tecnica del rinvio, frequente in Italia per “risolvere” i conflitti, non è molto
utilizzata: si resta sul tema nel tentativo di riconquistare una posizione che consenta di perseguire i propri
scopi, di “vincere la partita”.
Nelle discussioni, in Grecia, generalmente si va sino in fondo, non si abbandona, e se si abbandona lo si fa
per nervosismo, quasi con rabbia, in una sorta di esplosione emotiva finale, di conclusione “teatrale”.
Un caso particolare è la mossa tacere (anche se è difficile per un greco tacere, come detto in precedenza,
perché è recepita come una mossa down). La conversazione, procedendo in generale in modo rapido,
impone ai partecipanti dei tempi di risposta rapidi per non perdere il proprio turno di parola; il silenzio
(anche quello non conflittuale, dovuto alla riflessione), pertanto, non può protrarsi troppo a lungo, pena
l’“esclusione” dalla conversazione. La conseguenza possibile è che la persona che tace rischi di esser
ritenuta poco capace, poco brillante.

Attaccare; Rimproverare
Sono le due mosse up per eccellenza ma, proprio perché sono molto evidenti, hanno forti rischi
interculturali.
La prima mossa è diretta di solito a un interlocutore (nella logica della partita: un “avversario”) esterno, la
seconda invece è un attacco interno, di solito a propri dipendenti o colleghi. Attaccare e rimproverare sono
le mosse più dirette che, di frequente, sono vissute e agite dai balcanici con la massima naturalezza mentre
provocano reazioni risentite presso gli italiani.
Gli italiani, infatti, tradizionalmente tendono ad “addolcire” l’attacco ed il rimprovero, in parte a
mascherarli, anche se i più aderenti a modelli americani non hanno molte remore.
 20

I greci, in genere, sono diretti e franchi e tendono spesso ad attaccare per difendersi. Usano quindi questa
strategia in maniera “preventiva”; in una prospettiva di analisi della comunicazione interculturale, nel caso
di una situazione del genere è utile chiedersi se non sia una sorta di pre-tattica.
Ai greci interessa molto il parere degli altri, quindi un attacco o un rimprovero mette in campo la loro forte
permalosità, quando sentono che la loro immagine è stata ferita.
Alcune riflessioni moderano comunque tale assunto: in Grecia le gerarchie sono molto esplicite, quindi può
essere normale che un padrone rimproveri – spesso aspramente ed in pubblico – un dipendente; la lettura
psicologica di questo “attacco” da parte del dipendente però non è d’ira, di profondo risentimento come ci
si potrebbe aspettare. Spesso viene letta come una sorta di attestazione di attenzione da parte del capo,
seppur manifestata in forma violenta.
Si può dunque accettare meglio un rimprovero che una mancanza di interesse e di attenzione nei propri
confronti.
Come si chiude un conflitto, una situazione di dissenso, se non ci si scusa e non si deve perdere la faccia? Se
il conflitto è tra capo e dipendente, il primo rimprovera aspramente e poi si dimentica tutto; ma due
manager, due colleghi possono spesso scambiarsi una forte sequela di attacchi, possono perfino ricorrere
alla polizia, al tribunale, molto di più degli italiani..
Spesso viene interpretato come attacco quel che attacco non è: anche se hanno la stessa opinione, spesso i
greci sembrano urlare e si interrompono vicendevolmente; la comunicazione può apparire sempre una
sorta di lotta, anche se sostanzialmente i parlanti sono d’accordo.

Concordare; Venire a patti, cercare il compromesso

In Grecia si tende a difendere la propria posizione esplicitamente. Se ci fosse contrasto e poi si arrivasse ad
un compromesso, il peso degli screzi durante l’eventuale contrattazione verrebbe annullato dalla
soddisfazione finale e comporterebbe non solo un rapido ristabilirsi dei rapporti cordiali ma una maggiore
confidenza in virtù dell’esito positivo raggiunto.
Una caratteristica particolare del modo greco di concordare è che la sintesi conclusiva non viene trovata
mettendo insieme il meglio delle proposte effettuate per rielaborarne una di originale, ma scegliendone
una tra le varie. In altre parole, di frequente la soluzione non è tanto un compromesso tra varie posizioni
ma l’accettazione di una delle posizioni in campo, in genere quella del più forte o di chi ha saputo farsi
valere meglio degli altri sul piano comunicativo.

Difendersi; Lamentarsi
Difendersi è la mossa di risposta diretta ad “attaccare”, ma lascia in mano la guida dello scambio
comunicativo a chi ha attaccato.
In Grecia, se un superiore rimprovera, il sottoposto può abbozzare una difesa non restando in silenzio, per
non perdere totalmente la faccia, ma poi solitamente recede dalla difesa e accetta.
In Grecia la mossa d’attacco è più esplicita di quella italiana, quindi può provocare maggiore sconcerto e
risentimento.
Lamentarsi è invece una mossa in risposta ad un attacco: se una persona viene accusata di una cosa, si può
lamentare delle condizioni operative, della mancanza di collaborazione, della scarsità di fondi a
disposizione, e così via. Spesso nei Balcani in generale, non solo in Grecia, c’è una tendenza al lamento
preventivo, mirato a togliere fondamenta all’attacco temuto.

Dissentire; Esporsi
Sono queste le due mosse che tentano una vera risposta all’attacco e che quindi tendono a riequilibrare il
rapporto, dopo il tentativo dell’ “attaccante” di passare in posizione up. In moltissime culture sono mosse
rare e vanno mimetizzate ma in Grecia si è tendenzialmente diretti, espliciti, evitando di esprimere il
disaccordo attraverso circonlocuzioni o frasi ellittiche. Ad esempio, non solo nei talk show ma anche in un
telegiornale i toni spesso salgono, gli intervistati litigano, urlano, parlano tutti insieme, molto più di un talk
show politico italiano.
L’intenzione che soggiace a questi comportamenti diretti non è comunque quella dell’aggressione, è
piuttosto un desiderio di chiarezza, che rende preferibile l’incidente relazionale al rinvio, al dire-e-non-dire.
 21

Quanto invece all’esporsi, cioè all’esprimere chiaramente quel che uno farebbe o non farebbe, non sempre
viene esplicitato e si riscontra la tendenza ad evitarlo.

Domandare; Verificare la comprensione

In Grecia, domandare è ritenuta una posizione debole, quindi la si evita; domandare può implicare un “non
ho capito” che è difficilmente accettabile per l’“orgoglio greco”.
In Grecia come in Italia, porre una domanda può talvolta essere una forma di attacco, più o meno velato,
più o meno sarcastico.
Verificare la comprensione è offensivo in molte culture, in quanto implica la possibilità che l’interlocutore
non abbia compreso, quindi sia in posizione down. La Grecia rientra almeno tendenzialmente in questo tipo
di culture.

Interrompere
Gli italiani interrompono spesso in maniera decisamente maleducata, ma altrettante volte lo fanno in una
sorta di spirito di collaborazione con chi sta parlando, quasi per una co-costruzione del discorso.
In Grecia l’interrompere è frequente, anche parlando con superiori, e quindi, almeno in linea di principio,
non ha accezione negativa. Ma nella percezione degli ascoltatori italiani sentire greci che si parlano l’uno
sull’altro, che si interrompono continuamente anche in situazioni formali, è un po’ spiazzante.

Ironizzare, Sdrammatizzare
Il greco, malgrado uno spirito canzonatorio che si esterna con racconti, aneddoti e prese in giro, raramente
fa dell’autoironia, anzi, spesso ha bisogno di conferme da altri, quindi in Grecia l’ironia viene quasi sempre
vissuta come mossa di attacco, anche quando non c’è sarcasmo o malizia: è quasi come sottolineare una
debolezza dell’interlocutore, e non è insolito che un dipendente di livello modesto, che non può reagire, si
possa sentire umiliato o offeso per le battute di un italiano che voleva sdrammatizzare una situazione o
comunque moderare il rimprovero con un atteggiamento ironico.
Pur non usando l’ironia, il greco sa comunque sdrammatizzare, specie per rasserenare una situazione
potenzialmente conflittuale.

Ordinare (e il suo negativo, Proibire)

È una mossa delicatissima. In Italia questa mossa viene spesso trasformata in un suggerimento, quasi in una
richiesta di opinione che maschera però ben altre intenzioni (ad esempio, l’uso del condizionale o delle
forme di cortesia come l’espressione “che ne diresti di controllare se…” che ha invece un preciso messaggio
impositivo).
In Grecia gli ordini e i divieti sono diretti, espliciti, perentori e raramente sono travisati da consigli. Gli
italiani possono vivere questo atteggiamento come aggressivo, mentre i Greci possono vivere gli italiani
come floros, (poco virili, ovviamente in senso comunicativo).

Scusarsi
In italiano è una mossa accettabilissima. In Grecia “scusa” è una parola che si dice poco. Si fa capire, ma se
possibile non si dice: un detto greco recita: “quando abbiamo imparato la parola scusa abbiamo perso la
dignità" e, in un’altra variante proposta da altri informant: “quando i greci hanno imparato a dire scusa
hanno perso l’onore”. Quindi i greci possono tendere a scusarsi in maniera indiretta, perché non è facile
ammettere di avere sbagliato palesemente.
(Fabio Caon)
 22

4. Gli eventi comunicativi

4.1 Dialogo, conversazione

Le nostre interruzioni - così come in Grecia - sono inoltre caratterizzate da un tono di voce crescente e una
gestualità accentuata che ci fa passar ancor più per litigiosi, dando così luogo al riconosciuto adagio in cui si
afferma che ad ogni azione corrisponde una reazione uguale e contraria.
La comunicazione “corale” all’italiana andrebbe dunque evitata, in quanto interrompere è una mossa
comunicativa sempre a rischio.
In Grecia la coralità italiana in certe occasioni può somigliare ad una semplice chiacchierata senza troppa
reattività. L’interruzione è condita con ancor maggiore sanguineità, passione e sicumera, elementi
frequentissimi e così spontanei e connaturati nel Greco da non far ritenere tale mossa come
particolarmente negativa.
(Fabrizio Lobasso)

L'abitudine italiana alla collaborazione durante lo svolgersi di una conversazione (v. 2.1.3), l'interruzione, la
partecipazione emotiva, fanno sì che l’interlocutore straniero perda facilmente il controllo di quanto si stia
dicendo e lasci spazio alla visione di un gruppo di persone aggressive che continuamente interrompono chi
sta parlando. Difatti, parlarsi sopra e interrompersi sono mosse che in alcune culture sono percepite come
aggressive.
Greci e Italiani sono tutto sommato accomunati da questo destino di essere visti dall'interlocutore esterno
come particolarmente ‘accesi’ durante una discussione, seppur pacifica. Va sottolineato però che il livello di
interruzione, di sovrapposizione di voce, di animosità e, a volte, di incomunicabilità che si raggiunge in
Grecia non trova simili in Italia.
Un esempio classico sono i talk show o i telegiornali serali nelle tv elleniche dove è frequente vedere
quattro, cinque, sei ospiti, che parlano tutti insieme, con un (pseudo)mediatore che con molta fatica cerca
di tenere le redini del discorso e con la conseguente netta sensazione che il colloquio possa degenerare in
litigio.
(Elisabetta Pavan)

Il passaggio dal lei al tu è più rapido che in Italia (specie in provincia o comunque nei ceti medio bassi della
popolazione). In azienda, così come nelle strutture gerarchiche, generalmente si attende che lo proponga il
superiore.
L’interruzione non è considerata una mossa aggressiva dunque non sarà difficile trovare anche più di due
Greci dialogare tra loro apparentemente, ed invece star perpetrando una sorta di "addizione di monologhi".
(Fabrizio Lobasso)

4.2 La telefonata, la mail, il messaggio

I greci al telefono amano leggermente meno i convenevoli e cercano forse più velocemente il punto
centrale. Di certo non mancano preliminari generici del tipo “come stai?” o “come vanno le cose?” ma la
tendenza è non allungarsi troppo nella divagazione.
Non sono soliti presentarsi al telefono ma chiedono più direttamente della persona cercata. In alcuni casi
estremi chi chiama chiede addirittura a chi risponde di presentarsi.
 23

Sul lavoro si riscontra maggior attenzione al modo con cui si comunica al telefono, specie con clienti ed
estranei.
La franchezza che in altri momenti contraddistingue i Greci, non si riscontra nel caso in cui uno dei due
desideri interrompere la telefonata. Si ricorrerà spesso a scuse esterne o si fingeranno situazioni di
emergenza che obbligano l'altro ad accettare la fine dell’evento anche se improvvisa.
(Fabrizio Lobasso)

4.3 Riunione formale, lavoro di gruppo, pranzo di lavoro, negoziazione

Non si riscontra in Grecia una “scienza” del
meeting aziendale: anch’esso risente della
natura caratteriale del greco che tende a
stemperare ciò che obbliga o impone. Maggior
imitazione anglosassone si riscontra invece in
Italia dove sempre più si assiste alla
strutturazione degli incontri di lavoro
attraverso dettagli operativi o una ritualistica
acquisita da esperienze manageriali all’estero.
Il relatore, chi dirige l’incontro di lavoro (o chi
prende la parola) non userà molti convenevoli e
cercherà di andare al sodo.
Langue in tali incontri una chiara definizione di
inizio e fine dell’evento.
Soprattutto il finale sarà intuito dai presenti
perchè inizierà probabilmente un afflusso
spontaneo e disordinato verso la porta d’uscita,
quasi mai decretato con ufficialità.
La struttura delle esposizioni dei relatori non
segue modelli troppo schematici o essenziali,
come ad esempio nei paesi anglosassoni.
Non ha molta importanza se il relatore stia in
piedi o seduto, esso deve mostrare carisma.
Come già accennato nel paragrafo sulla
gerarchia, colui che dirige l’evento deve saper
coinvolgere gli ascoltatori, farli partecipare,
sentire integrati nella conduzione stessa.
Le idee chiare, le soluzioni vincenti sono molto
apprezzate.
Anche in un evento espositivo o comunicativo il
greco vuol sapere chi comanda, chi dirige e
dunque a chi fare riferimento. Tale
atteggiamento ricorda in parte quello della
popolazione del sud Italia che per secoli è stata
abituata più alla figura del capo che a quella
della direzione collegiale.
L’attitudine a mediare – presente spesso in
Italia nel capo struttura che preferisce
“vendere” le proprie idee e dunque mediare
con i dipendenti – funziona in Grecia solo in
parte, nel senso che l’ascoltatore ellenico
Η «επιστήμη» της εταιρικής συνάντησης δεν
υπάρχει στην Ελλάδα: οι εταιρικές συναντήσεις
επηρεάζονται κι αυτές από τον χαρακτήρα του
Έλληνα που τείνει να μειώνει όσα τον υποχρεώνουν
ή του επιβάλλονται. Αντίθετα, μεγάλη
αγγλοσαξονική μίμηση βρίσκουμε στην Ιταλία,
όπου βλέπουμε όλο και περισσότερο τη διάρθρωση
των επιχειρηματικών συναντήσεων μέσω
λειτουργικών λεπτομερειών ή τελετουργιών που
αποκτώνται από διευθυντικές εμπειρίες στο
εξωτερικό.
Στην Ελλάδα. ο ομιλητής, όποιος διευθύνει την
επαγγελματική συνάντηση ή όποιος παίρνει τον
λόγο, δεν θα χρησιμοποιήσει πολλές ευγένειες και
θα προσπαθήσει να φτάσει γρήγορα στο θέμα. Σε
τέτοιες συναντήσεις είναι δύσκολος ο σαφής
ορισμός της αρχής και του τέλους της εκδήλωσης.
Πάνω απ' όλα, το τέλος θα το καταλάβουν οι
παρευρισκόμενοι γιατί πιθανότατα θα ξεκινήσει μια
αυθόρμητη και άτακτη ροή προς την πόρτα της
εξόδου, σχεδόν ποτέ επίσημα.
Η δομή των παρουσιάσεων των ομιλητών δεν
ακολουθεί κάποιο ουσιαστικά μοντέλο, όπως για
παράδειγμα αυτό των αγγλοσαξονικών χωρών.
Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν ο ομιλητής είναι
όρθιος ή κάθεται, πρέπει να έχει χάρισμα. Όπως
αναφέρθηκε ήδη στην παράγραφο για την ιεραρχία,
το άτομο που διευθύνει την εκδήλωση πρέπει να
ξέρει πώς να εμπλέκει τους ακροατές, να τους κάνει
να συμμετέχουν, να αισθάνονται ενσωματωμένοι
στην ίδια τη συνάντηση. Οι ξεκάθαρες ιδέες και οι
νικητήριες λύσεις εκτιμώνται ιδιαίτερα.
Ακόμη και σε ένα εκθεσιακό ή επικοινωνιακό
γεγονός, ο Έλληνας θέλει να ξέρει ποιος κάνει
κουμάντο, ποιος διευθύνει και άρα σε ποιον να
αναφερθεί. Αυτή η στάση θυμίζει εν μέρει εκείνη
του πληθυσμού της νότιας Ιταλίας που για αιώνες
ήταν περισσότερο συνηθισμένος στη φιγούρα του
ηγέτη παρά στη συλλογική διαχείριση.
Η ικανότητα διαμεσολάβησης -που συχνά υπάρχει
στην Ιταλία στο διευθυντικό μοντέλο όπου ο

gradirà molto la partecipazione che gli è offerta
ma potrebbe anche chiedersi il perché della
mancanza di carisma o di autorità del
conduttore.
(Fabrizio Lobasso)
La relazione commerciale
I Greci per tradizione sono scaltri commercianti.
Testimonianze di imprenditori italiani riportano
di abilità insospettate in fase di negoziazione e
massimizzazione dei vantaggi per la propria
azienda. In questo, forse, ricordano un po’ gli
astuti napoletani o siciliani nel commercio, così
abili da riuscire a vendere anche le cose più
impensate.
La cordialità e l’espansività del greco non deve
portare a pensare sempre ad una
semplificazione della relazione d’affari.
Abbiamo già menzionato l’esempio
dell’imprenditore italiano che – colpito
dall’espansività del suo interlocutore – diede
per scontata la buona riuscita di un affare che
invece sfumò.
Ciò dimostra come il buon senso, la solarità e la
generosità siano elementi radicati
profondamente nel greco, non solo utilizzati
per la conduzione di interessi economici.
Dunque, un invito a cena a casa propria in corso
di affari con relativi atteggiamenti calorosi
(anche fisici, con abbracci e strette di mano
vigorose) non significa sempre che l’affare stia
andando in porto.
Abbiamo anche detto che al greco piace fare
soldi presto e con poca fatica. Il concetto di
lavoro infatti non assilla le giornate di un
imprenditore greco che saprà ben distinguere
(e ritagliare) i momenti di svago da quelli in
ufficio.
Prova ne è che il lunedì, mercoledì e sabato
pomeriggio la maggior parte dei negozi, escluse
le grandi catene, sono chiusi, a dimostrare che
il lavoro è importante tanto quanto il relax e il
divertimento.
Tale atteggiamento a volte può disorientare il
turista o il partner commerciale italiano, non
(più) abituato a dedicare tanto rispetto alla sua
vita privata e al riposo.
Un tale atteggiamento si riverbera in un certo
senso anche nei negoziati d’affari.
La conseguenza infatti è un’ involontaria ma
24
διευθυντής προτιμά να "πουλάει" τις ιδέες του και
επομένως να συνεργάζεται με τους εργαζόμενους -
λειτουργεί στην Ελλάδα μόνο εν μέρει, με την
έννοια ότι ο Έλληνας ακροατής θα εκτιμήσει πολύ
τη συμμετοχή που του προσφέρεται αλλά μπορεί
επίσης να σκεφτεί ότι ο ομιλητής δεν είναι
χαρισματικός ή ότι δεν έχει αρκετή εξουσία.
Η εμπορική σχέση
Οι Έλληνες είναι παραδοσιακά οξυδερκείς έμποροι.
Μαρτυρίες από Ιταλούς επιχειρηματίες αναφέρουν
μεγάλες δεξιότητες στη διαπραγμάτευση ώστε να
καταφέρουν να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη για την
εταιρεία τους. Σε αυτό, ίσως, θυμίζουν λίγο τους
επιτήδειους Ναπολιτάνους ή Σικελούς στο εμπόριο,
τόσο ικανούς που να μπορούν να πουλήσουν και τα
πιο απροσδόκητα πράγματα.
Η φιλικότητα και η επεκτατικότητα του Έλληνα δεν
πρέπει να μας κάνει να σκεφτόμαστε η
επιχειρηματική σχέση είναι απλή. Έχουμε ήδη
αναφέρει το παράδειγμα του Ιταλού επιχειρηματία,
ο οποίος -εκπληκτικός από την επεκτατικότητα του
συνομιλητή του- θεώρησε δεδομένη την επιτυχία
μιας συμφωνίας η οποία αντίθετα απέτυχε.
Αυτό δείχνει πόσο η κοινή λογική, η ευθυμία και η
γενναιοδωρία είναι στοιχεία βαθιά ριζωμένα στον
έλληνα, που δεν τα χρησιμοποιεί μόνο για τη
διευθέτηση οικονομικών συμφερόντων. Επομένως,
μια πρόσκληση για δείπνο στο σπίτι κατά τη
διάρκεια εργασιακών διαπραγματεύσεων, με ζεστή
συμπεριφορά (ακόμα και με το σώμα, με αγκαλιές
και ζεστές χειραψίες) δεν σημαίνει πάντα ότι η
συμφωνία θα πάει καλά. Είπαμε επίσης ότι στον
Έλληνα αρέσει να βγάζει χρήματα γρήγορα και με
λίγο κόπο. Στην πραγματικότητα, η έννοια της
εργασίας δεν «στοιχειώνει» τις μέρες ενός Έλληνα
επιχειρηματία που μπορεί να ξεχωρίζει (και να
χαράζει) τις στιγμές αναψυχής από της δουλειάς.
Η απόδειξη είναι ότι τη Δευτέρα, την Τετάρτη και το
απόγευμα του Σαββάτου τα περισσότερα
καταστήματα, εξαιρουμένων των μεγάλων
αλυσίδων, είναι κλειστά, αποδεικνύοντας έτσι ότι η
εργασία είναι εξίσου σημαντική με τη χαλάρωση
και τη διασκέδαση. Αυτή η στάση μπορεί μερικές
φορές να αποπροσανατολίσει τον τουρίστα ή
επιχειρηματικό εταίρο από την Ιταλία, ο οποίος
πλέον, δε συνηθίζει να δίνει πια τόσο πολύ
σεβασμό στην ιδιωτική του ζωή και την ξεκούρασή
του. Αυτή η στάση αντικατοπτρίζεται επίσης, κατα
κάποιον τρόπο, και στις επιχειρηματικές
διαπραγματεύσεις. Στην πραγματικότητα, η
συνέπεια είναι μια ακούσια αλλά σημαντική
επίδειξη αποστασιοποίησης από το τελικό

pregnante dimostrazione di distacco dal
risultato finale (nel nome di un fatalismo più
accentuato che in Italia) che rende il
commerciante greco negoziatore duro perché
pronto ad interrompere la relazione d’affari per
motivi anche futili legati al proprio benessere
personale e alla propria serenità.
Un informant ci ha raccontato di non essere
riuscito ad ottenere nemmeno un minimo
sconto in un negozio di anticaglie – pena la
rottura immediata del dialogo con il pacioso
proprietario del negozio – pur avendo la
certezza che in quel posto mal ubicato e mal
tenuto la clientela passasse molto raramente.
(Fabrizio Lobasso)
4.4 Il discorso pubblico: conferenza, presentazione
Nella presentazione di relatori o ospiti
d’eccezione si riscontreranno ringraziamenti
canonici e complimenti ma senza mai arrivare
ad esagerazioni sui titoli o sulle capacità
personali o professionali dell’ospite.
(Fabrizio Lobasso)
4.5 Il cocktail party, il pranzo, la cena, il barbecue
Il cocktail
Il cocktail come evento prende piede
lentamente anche in Grecia anche se a volte la
natura del cibo offerto non
sempre leggerissima.
In Grecia un buon bicchiere di vino per
cominciare un evento conviviale non manca
mai. Anche i superalcolici e i cocktail a base
d’alcol sono in uso.
Il greco in realtà ama stare a tavola e, così come
accade per il caffè che in Italia si prende al
bancone del bar e in Grecia al tavolino,
preferirà dedicare all’interlocutore più tempo e
attenzione (o riceverne?) stando seduto.
Come in Italia, i cocktail più formali in Grecia
prevedono un abbigliamento elegante seppure,
come già detto, in un quadro in cui la moda
italiana è una mania più per ciò che
25
αποτέλεσμα (στο όνομα μιας πιο έντονης
μοιρολατρίας από ό,τι στην Ιταλία) που καθιστά τον
Έλληνα επιχειρηματία σκληρό διαπραγματευτή
επειδή είναι έτοιμος να διακόψει την
επιχειρηματική σχέση έστω και για ασήμαντους
λόγους εάν αυτοί συνδέονται με την προσωπική
του ευημερία και γαλήνη.
Ένας πληροφοριοδότης μας είπε ότι δεν μπόρεσε
να λάβει ούτε μια ελάχιστη έκπτωση σε ένα
κατάστημα μεταχειρισμένων ειδών-υπομένοντας
την άμεση διακοπή του διαλόγου με τον φιλήσυχο
ιδιοκτήτη του καταστήματος - παρ´όλο του ότι ήταν
σίγουρος ότι οι πελάτες περνούσαν από αυτό το
κακώς τοποθετημένο και κακοσυντηρημένο μέρος
πολύ σπάνια.
Στην παρουσίαση εξαιρετικών ομιλητών ή
προσκεκλημένων θα ειπωθούν ευχαριστίες και
φιλοφρονήσεις, αλλά χωρίς να φτάσουν ποτέ στην
υπερβολή παρουσίασης των τίτλων ή των
προσωπικών ή επαγγελματικών δεξιοτήτων του
καλεσμένου.
Το κοκτέιλ
Το κοκτέιλ ως εκδήλωση κερδίζει σιγά σιγά έδαφος
και στην Ελλάδα, ακόμα κι αν μερικές φορές το
è φαγητό που προσφέρεται δεν είναι πάντα πολύ
ελαφρύ.
Στην Ελλάδα ένα καλό ποτήρι κρασί για να ξεκινήσει
ένα ευχάριστο δείπνο δεν λείπει ποτέ.
Χρησιμοποιούνται επίσης τα οινοπνευματώδη ποτά
και τα αλκοολούχα κοκτέιλ.
Ο Έλληνας λατρεύει πραγματικά να βρίσκεται στο
τραπέζι και, όπως συμβαίνει με τον καφέ που στην
Ιταλία τον πίνουν στο όρθιοι στο μπαρ και στην
Ελλάδα στο τραπέζι, θα προτιμήσει να αφιερώνει
περισσότερο χρόνο και προσοχή στον συνομιλητή
του (και το ανάποδο) ενώ κάθονται.
Όπως και στην Ιταλία, τα πιο επίσημα κοκτέιλ στην
Ελλάδα περιλαμβάνουν κομψά ρούχα, αν και, όπως
ήδη αναφέρθηκε, η ιταλική μόδα είναι μια μανία

rappresenta in superficie che per l’eleganza
sostanziale che può regalare.
L’orario d’inizio non sempre sarà rispettato
(nemmeno da chi invita) anche se si tratta di
cocktail formali.
Diversa la situazione in Italia dove i cocktail di
una certa importanza vedono gli invitati
rispettare l’orario di apertura con puntualità.
Non è raro infine che un greco che partecipi ad
un cocktail abbia preso altri impegni
successivamente. Il risultato è che un ospite
italiano potrebbe infastidirsi considerando tale
comportamento una mancanza di sensibilità o
peggio maleducazione.
(Fabrizio Lobasso)
La cena
Abbiamo già accennato in precedenza alla
questione del regalo; presentarsi a mani vuote
non è considerato appropriato.
Un secondo problema comunicativo riguarda
l’inizio del pasto: in Italia è il padrone di casa
che dice “buon appetito”, e in un ristorante è il
più alto nella scala gerarchica.
Allo stesso modo è il padrone di casa che versa
il vino, almeno all’inizio, prima di invitare gli
ospiti a servirsi personalmente se e quando lo
desiderano.
In Grecia il ruolo del padrone di casa ricalca
quello italiano ma in un quadro di maggiore
informalità. Il protocollo stretto si potrà
incontrare solo ai più alti livelli: la natura
conviviale e gioiosa dell’evento a tavola per il
greco fa sì che il bon ton sia un dettaglio al
quale pochi faranno attenzione.
Il ritardo negli appuntamenti (come detto, non
grave in Grecia) colpisce anche gli inviti a cena,
con maggiore irritazione di una padrona di casa
italiana che magari ha dedicato il pomeriggio a
preparare pietanze al forno che hanno bisogno
di puntualità per essere gustate a dovere.
Si può dire con una certa sicurezza che – a
differenza di un cocktail – in Italia un invito a
cena per un certo orario sarà effettivamente
rispettato.
In genere il padrone di casa invita i commensali
ad iniziare, ma non è raro trovare chi abbia già
cominciato appena le pietanze siano disponibili.
Il buon appetito greco è il kali orexi,
immancabile ad ogni evento del genere.
Poca formalità si riscontra anche sul versare il
vino. In genere lo fa chi è più vicino a chi lo
desidera. Non si brinda con caffè e acqua (come
26
περισσότερο για επιφανειακή επίδειξη, επίδειξη
κομψότητας.
Η ώρα έναρξης δεν γίνεται πάντα σεβαστή (ούτε
καν από τον οικοδεσπότη) ακόμα κι αν πρόκειται
για επίσημο κοκτέιλ.
Η κατάσταση είναι διαφορετική στην Ιταλία, όπου
στα κοκτέιλ κάποιας σημασίας, οι καλεσμένοι
σέβονται το ωράριο.
Τέλος, δεν είναι λίγες οι φορές που ένας Έλληνας
έρχεται σε κοκτέιλ πάρτι έχοντας κι άλλες
υποχρεώσεις στη συνέχεια, με αποτέλεσμα, ένας
Ιταλός επισκέπτης πιθανώς να ενοχληθεί,
θεωρώντας μια τέτοια συμπεριφορά έλλειψη
ευαισθησίας ή χειρότερα, αγένεια.
Βραδινό
Έχουμε ήδη αναφέρει το θέμα των δώρων
προηγουμένως. Η επίσκεψη με άδεια χέρια δεν
θεωρείται αποδεκτή.
Ένα δεύτερο πρόβλημα επικοινωνίας αφορά την
έναρξη του γεύματος: στην Ιταλία είναι ο
οικοδεσπότης που λέει «καλή όρεξη», και σε ένα
εστιατόριο είναι ο υψηλότερος στην ιεραρχική
κλίμακα που το λέει.
Ομοίως, ο οικοδεσπότης είναι εκείνος που βάζει το
κρασί, τουλάχιστον στην αρχή, πριν πει στους
καλεσμένους να σερβιριστούν μόνοι τους εάν και
όποτε το επιθυμούν.
Στην Ελλάδα, ο ρόλος του οικοδεσπότη είναι
παρόμοιος με αυτόν της Ιταλίας αλλά σε ένα πιο
ανεπίσημο πλαίσιο. Το αυστηρό πρωτόκολλο
τηρείται μόνο στα υψηλότερα επίπεδα: ο
ευχάριστος και χαρούμενος χαρακτήρας της
εκδήλωσης στο τραπέζι σημαίνει για τον Έλληνα ότι
οι καλοί τροποί είναι μια λεπτομέρεια που λίγοι θα
προσέξουν.
Η καθυστέρηση στα ραντεβού (όπως αναφέρθηκε,
όχι κάτι τόσο σοβαρό στην Ελλάδα) επηρεάζει και
τις προσκλήσεις σε δείπνο, εκνευρίζοντας μια
Ιταλίδα οικοδέσποινα που ίσως αφιέρωσε το
απόγευμα της στην προετοιμασία
διαφόρων πιάτων που χρειάζονται να σερβιριστούν
στην ώρα τους για να τα απολαύσουν σωστά.
Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι –σε
αντίθεση με ένα κοκτέιλ– στην Ιταλία, μια
πρόσκληση σε δείπνο σε μια συγκεκριμένη ώρα
γίνεται πραγματικά σεβαστή.
Συνήθως ο οικοδεσπότης προσκαλεί τους
καλεσμένους να ξεκινήσουν, αλλά δεν είναι
ασυνήθιστο να βρείτε αυτούς που ξεκινούν μόλις τα
πιάτα βγουν.

in Italia) per non attirare la sfortuna.
Le pietanze arrivano tutte assieme e i
commensali si scambiano piatti in un turbinio di
braccia e forchette che si intrecciano. Una tale
scena – unica nel suo genere per l’empatia che
si crea – è solo minimamente riproducibile in
Italia quando volontariamente e per assaggiare
il piatto dell’altro ci si scambiano bocconi
informalmente.
L’informalità dell’evento conviviale in Grecia si
riscontra anche nel modo di stare a tavola. Se è
vero che in Italia esiste una percezione
abbastanza comune che fa considerare non
educati atteggiamenti troppo “sbracati” a
tavola, in Grecia gomiti e braccia sul tavolo
abbondano.
Altra scena non rara è quella del pater familias
a capotavola che, seduto in modo “molto
comodo”, osserva orgoglioso la propria prole
portata a pranzo fuori la domenica in taverna.
Tendenzialmente si evita di parlare di affari e
lavoro durante il pasto, ma sempre più spesso
questa tradizione viene abbandonata.
In Grecia, come in Italia, tale separazione non è
netta e dunque la sfera personale e
professionale si alterneranno senza troppi
problemi.
Anche per una cena a casa o una sera al
ristorante non è d’uso in Grecia decretare la
fine ufficialmente. In genere il padrone di casa
o alcuni commensali attraverso fatti
concludenti e gesti faranno capire che l’evento
volge alla fine.
In Grecia è molto importante (e molto sentito)
ricambiare l’invito. Come si noterà l’evento
conviviale non manifesta pura cortesia ma
implica maggiore partecipazione dei
commensali che dunque sentono in modo non
superficiale di ricambiare l’invito, considerato
un gesto di affetto. La situazione più o meno
è la medesima in Italia, forse con una minore
partecipazione sentimentale all’atto stesso
dell’invito.
Il gradimento e la soddisfazione per il pasto in
Grecia come in Italia si dimostra con
complimenti verbali, anche ripetuti.
L’alcol ha un ruolo importante. Facilita la
conversazione e agisce da fluidificatore tra i
commensali. Il vino a tavola è sempre presente
così come nei locali di musica tradizionale
(bouzoukia) il whisky non mancherà mai.
(Fabrizio Lobasso)
27
Η ευχή «καλή όρεξη», είναι αναπόφευκτη σε κάθε
εκδήλωση αυτού του είδους.
Υπάρχει επίσης μικρή επισημότητα στο σερβίρισμα
του κρασιού. Γενικά γίνεται από τον πιο κοντινό
άνθρωπο σε αυτόν που το θέλει. Δεν κάνουμε
πρόποση με καφέ ή νερό (όπως και στην Ιταλία) για
να αποφύγουμε την κακή τύχη.
Τα φαγητά φτάνουν όλα μαζί και οι καλεσμένοι
ανταλλάσσουν πιάτα σε έναν ανεμοστρόβιλο από
μπράτσα και πιρούνια που μπλέκονται. Μια τέτοια
σκηνή - μοναδική για την ενσυναίσθηση που
δημιουργεί - συμβαίνει ελάχιστα στην Ιταλία όταν
οι άνθρωποι ανταλλάσσουν οικειοθελώς μπουκιές
ανεπίσημα για να δοκιμάσουν ο ένας το πιάτο του
άλλου. Το ανεπίσημο της ευχάριστης εκδήλωσης
στην Ελλάδα φαίνεται κι από τον τρόπο που
κάθονται στο τραπέζι. Αν είναι αλήθεια ότι στην
Ιταλία υπάρχει μια αρκετά συχνή αντίληψη ότι η
υπερβολικά «χαλαρή» συμπεριφορά στο τραπέζι
θεωρείται αμορφωσιά, στην Ελλάδα έχουμε σε
αφθονία τους αγκώνες και τα χέρια πάνω στο
τραπέζι.
Μια άλλη όχι ασυνήθιστη σκηνή είναι αυτή του
pater familias στην κεφαλή του τραπεζιού που,
καθισμένος με πολύ άνεση, παρακολουθεί
περήφανα τους απογόνους του όταν βγαίνουν για
φαγητό την Κυριακή στην ταβέρνα.
Υπάρχει μια τάση να αποφεύγουμε να μιλάμε για
δουλειά κατά τη διάρκεια του γεύματος, αλλά αυτή
η παράδοση εγκαταλείπεται όλο και περισσότερο.
Στην Ελλάδα, όπως και στην Ιταλία, αυτός ο
διαχωρισμός δεν είναι ξεκάθαρος και έτσι ο
προσωπικός και ο επαγγελματικός χώρος
εναλλάσσονται χωρίς πολλά προβλήματα.
Ακόμη και για ένα δείπνο στο σπίτι ή μια βραδιά σε
ένα εστιατόριο δεν συνηθίζεται στην Ελλάδα να
δηλώνεται επίσημα το τέλος. Γενικά, ο
οικοδεσπότης ή κάποιοι καλεσμένοι θα
καταστήσουν σαφές μέσω κάποιων κινήσεων και
χειρονομιών ότι η εκδήλωση πλησιάζει στο τέλος
της.
Στην Ελλάδα είναι πολύ σημαντικό (και πολύ
εγκάρδιο) να ανταποδώσουμε μια πρόσκληση.
Όπως παρατηρείται, αυτή η χειρονομία δεν δείχνει
μόνο καθαρή ευγένεια, αλλά συνεπάγεται οι
καλεσμένοι να νιώθουν ότι η πρόσκληση είναι κάτι
μη επιφανειακό και θεωρείται χειρονομία στοργής.
Η κατάσταση είναι λίγο πολύ η ίδια στην Ιταλία,
ίσως με λιγότερο συναισθηματική αξία να δίνεται
σε αυτήν καθ´αυτήν την πρόσκληση.
Η εκτίμηση και η ικανοποίηση για το γεύμα στην

4.6 La festa, il relax, il gioco
Onomastico
La festa personale più importante in Grecia è
certamente l’onomastico. In questa occasione è
d’obbligo fare gli auguri, anche alla famiglia, e
cercare di non dimenticare nessuno dato che
sono in molti ad avere lo stesso nome. Infatti
nella tradizione greca i figli devono portare i
nomi dei nonni. Il primogenito se maschio, avrà
il nome del nonno paterno, se femmina, il
nome della nonna paterna, il secondo figlio
porterà il nome del nonno o della nonna
materna, se femmina. Di conseguenza sono
veramente numerosi i Nikos, Georgios,
Panajotis, Dimitris, ed altri a cui fare gli auguri!
Per tradizione il festeggiato, il giorno della sua
festa, offrirà agli amici, ai colleghi, ai
dipendenti ecc. una scatola di dolci.
Alcuni in Grecia festeggiano anche il
compleanno, ma l’onomastico rimane
comunque la festa più importante.
(Mariangela Rapacciuolo)
Le Feste nazionali
In Grecia le feste nazionali più importanti sono
due: il 25 marzo e il 28 ottobre.
Il 25 marzo si festeggia l’inizio della guerra
d’indipenza contro i turchi, che in greco
chiamano rivoluzione. Il 28 ottobre è invece la
festa dell’”OXI” , del No, quando il Primo
ministro Metaxa respinse l’ultimatum di
Mussolini che voleva far entrare le truppe
italiane nel suolo greco. In seguito a questo OXI
la Grecia sarà poi occupata dalle truppe
italiane. In questa data si svolge la parata
militare e la sfilata degli alunni delle medie
28
Ελλάδα όπως και στην Ιταλία επιδεικνύεται με
λεκτικά, επαναλαμβανόμενα κομπλιμέντα.
Το αλκοόλ παίζει σημαντικό ρόλο. Διευκολύνει τη
συνομιλία ανάμεσα στους καλεσμένους. Το κρασί
είναι πάντα παρών στο τραπέζι, όπως επίσης δε
λείπει ποτέ το ουίσκι από τους χώρους όπου
παίζεται παραδοσιακή μουσική (μπουζούκια).
Η ονομαστική εορτή
Η πιο σημαντική προσωπική γιορτή στην Ελλάδα
είναι σίγουρα η ονομαστική εορτή. Με αυτή την
ευκαιρία της εορτής, είναι απαραίτητο να
ευχηθούμε στον εορτάζονται, καθώς στην
οικογένεια του, και να προσπαθήσουμε να μην
ξεχάσουμε κανέναν, αφού υπάρχουν πολλοί που
έχουν το ίδιο όνομα. Μάλιστα, στην ελληνική
παράδοση τα παιδιά πρέπει να πάρουν τα ονόματα
των παππούδων τους. Ο πρωτότοκος, αν είναι γιος,
θα πάρει το όνομα του παππού κι αν είναι κορίτσι,
θα πάρει το όνομα της γιαγιάς από τον πατέρα. Το
δεύτερο παιδί θα φέρει το όνομα του παππού ή της
γιαγιάς από τη μεριά της μητέρας. Κατά συνέπεια,
υπάρχουν πραγματικά πολλοί Νίκος, Γεώργιος,
Παναγιώτης, Δημήτρης και άλλοι για να τους
ευχηθούμε! Κατά την παράδοση, την ημέρα της
γιορτής τους, οι εορτάζοντες θα προσφέρει σε
φίλους, συναδέλφους, υπαλλήλους κ.λπ. ένα κουτί
γλυκά.
Κάποιοι στην Ελλάδα γιορτάζουν και τα γενέθλια,
αλλά η ονομαστική εορτή εξακολουθεί να είναι η
πιο σημαντική γιορτή.
Εθνικές Αργίες
Στην Ελλάδα οι δύο πιο σημαντικές εθνικές εορτές
είναι: η 25η Μαρτίου και η 28η Οκτωβρίου.
Στις 25 Μαρτίου γιορτάζουμε την έναρξη του
πολέμου της ανεξαρτησίας κατά των Τούρκων, που
στα ελληνικά ονομάζουν επανάσταση. Αντίθετα, η
28η Οκτωβρίου είναι ο εορτασμός του «OXI», όταν
ο πρωθυπουργός Μεταξάς απέρριψε το
τελεσίγραφο του Μουσολίνι που ήθελε να του
ζητούσε να επιτρέψει στα ιταλικά στρατεύματα να
εισέλθουν σε ελληνικό έδαφος. Μετά από αυτό το
OXI, η Ελλάδα θα καταληφθεί στη συνέχεια από
ιταλικά στρατεύματα. Την ημερομηνία αυτή

inferiori e superiori, di cui il primo della fila
porta la bandiera greca. La festa nazionale è
molto sentita e in molti balconi si può vedere
sventolare la bandiera greca.
(Mariangela Rapacciuolo)
Feste religiose: La Pasqua
In Grecia la Pasqua è decisamente la festa
religiosa più importante, ancor più del Natale. I
festeggiamenti culminano nei tre giorni del
venerdì santo, sabato santo e domenica di
Pasqua. Il venerdì santo sfilano per le strade le
processioni con il baldacchino ripieno di fiori,
recante il corpo di Gesù. Il sabato santo tutti i
greci affollano le chiese con le candele in
attesa del “Δεύτε λάβετε φως” che significa
“Venite a prendere la luce” .La fiamma “to φως
“ arriva in aereo da Gerusalemme, e viene
distribuita in tutte le chiese della Grecia. Allo
scoccare della mezzanotte, dopo che il
sacerdote avrà detto la frase famosa, i fedeli
cominceranno ad accendere le candele
prendendo il fuoco dalla candela del vicino,
dicendo “Cristos anestis” “il Cristo è risorto” a
cui si risponde “Alithos Anesti” , che significa
“E’veramente risorto”, mentre tutt’intorno si
sente lo scoppio dei petardi. Lo spettacolo è
veramente emozionante, specialmente nelle
isole o nei paesi. Poi tutti tornano a casa
cercando di non far spegnere il fuoco della
candela accesa, con il cui fumo si disegnerà una
croce sulla porta di casa.
Il giorno di Pasqua è d’obbligo l’agnello allo
spiedo, intero, e soprattutto nei paesi i greci,
della cui ospitalità si è già parlato, saranno
pronti a invitare a mangiare un po’ d’agnello
anche ai passanti e agli stranieri.
(Mariangela Rapacciuolo)
Feste religiose : Il Natale
Come scritto sopra la Pasqua è una festa ancora
più importante del Natale. Diversamente
dall’Italia in Grecia i regali sotto l’albero si
aprono il 31 dicembre. Questo perché i regali
non li porta Babbo Natale ma Agios Vassilis, San
Basilio, che è appunto il santo del 31 dicembre.
(Mariangela Rapacciuolo)
Kathara Deftera - Primo giorno di Quaresima
29
πραγματοποιείται η στρατιωτική παρέλαση και η
παρέλαση μαθητών του Γυμνασίου και του
Λυκείου, εκ των οποίων ο πρώτος στη σειρά
κρατάει την ελληνική σημαία. Η εθνική εορτή είναι
πολύ δημοφιλής και σε πολλά μπαλκόνια μπορείτε
να δείτε την ελληνική σημαία να κυματίζει.
Θρησκευτικές εορτές: Πάσχα
Στην Ελλάδα το Πάσχα είναι οπωσδήποτε η πιο
σημαντική θρησκευτική γιορτή, ακόμη περισσότερο
και από τα Χριστούγεννα. Οι εορτασμοί
κορυφώνονται το τριήμερο της Μεγάλης
Παρασκευής, του Μεγάλου Σαββάτου και της
Κυριακής του Πάσχα. Τη Μεγάλη Παρασκευή, οι
πομπές παρελαύνουν στους δρόμους με τον
Επιτάφιο που φέρει το σώμα του Ιησού στολισμένο
με λουλούδια. Το Μεγάλο Σάββατο, όλοι οι Έλληνες
πλημμυρίζουν τις εκκλησίες με κεριά περιμένοντας
το «Δεύτε λάβετε φως». Μόλις ακουστεί αυτή η
φράση, ο οι πιστοί ανάβουν τα κεριά τους ζητώντας
φως από το διπλανό τους, ενώ του εύχονται «Το
φως έρχεται από τον Τάφο του Ιησού με αεροπλάνο
και μοιράζεται σε όλες τις εκκλησίες της Ελλάδος.
Στα μεσάνυχτα, ο ιερέας θα πει την περίφημη
φράση «Χρήστος Ανέστη», ότι δηλαδή ο Χριστός
αναστήθηκε. Οι πιστοί αρχίζουν να φιλιούνται στο
μάγουλο ευχόμενοι ο ένας στον άλλον «Χρήστος
Ανέστη» στο οποίο η απάντηση είναι « Αληθώς
Ανέστη», που σημαίνει «αληθινά Αναστήθηκε», ενώ
τριγύρω ακούγονται κροτίδες και βεγγαλικά. Η
λειτουργία είναι πραγματικά συγκινητική, ειδικά σε
νησιά ή χωριά. Στη συνέχεια όλοι πηγαίνουν σπίτι
παίρνοντας μαζί τους τα κεριά τους ανάμενα, και
ενώ προσπαθούν να μην τους σβήσει η φωτιά, με
τον καπνό της οποίας θα σχηματίσουν ένας σταυρό
στην πόρτα του σπιτιού.
Την ημέρα του Πάσχα το σουβλιστό αρνί
επιβάλλεται και οι Έλληνες (κυρίως στα χωριά), για
τη φιλοξενία των οποίων έχω ήδη μιλήσει, είναι
έτοιμοι να καλέσουν περαστικούς και ξένους να
φάνε λίγο αρνί.
Θρησκευτικές εορτές: Χριστούγεννα
Όπως γράφτηκε παραπάνω, το Πάσχα είναι πιο
σημαντική γιορτή ακόμα και από από τα
Χριστούγεννα. Σε αντίθεση με την Ιταλία, στην
Ελλάδα τα δώρα κάτω από το χριστουγεννιάτικο
δέντρο τα ανοίγουν στις 31 Δεκεμβρίου. Κι αυτό
γιατί τα δώρα δεν τα φέρνει ο Babbo Natale, αλλά ο
Άγιος Βασίλης, ο άγιος που γιορτάζουν στις 31
Δεκεμβρίου.
Καθαρά Δευτέρα

In questo giorno è caratteristo il lancio degli
aquiloni, e il cielo della Grecia si riempie di
aquiloni multicolori per la gioia non solo dei
bambini ma anche di molti grandi.
La tradizione vuole che in questo giorno si dia
l’inizio al digiuno, all’inizio eliminando la carne
e anche i pesci col sangue ; quindi si mangerà
solo verdure e pesci senza sangue come
calamaretti e polpo, e nell’ultima settimana si
eviterà di mangiare anche l’olio.
(Mariangela Rapacciuolo)
4.7 Il corteggiamento
.......................................
4.8 Altri eventi e generi, da aggiungere a seconda dei propri interessi
Il caffè
Il rapporto dei greci col caffè è particolare.
Mentre fino agli anni settanta il caffè che si
beveva comunemente in Grecia era il caffè
turco, o a volte anche il Nescafè, dopo
l’occupazione turca di una parte di Cipro, nel
1974, il nome del caffè è diventato dalla sera
alla mattina caffè greco. Dalla fine degli anni
’80 in poi però si è sempre più diffusa
l’abitudione del caffè espresso e del
cappuccino, che per i greci è un caffè e lo
bevono a qualsiasi ora.
In particolare, negli ultimi dieci anni il caffè
espresso viene servito “doppio” o “singolo”, a
richiesta. oppure con molte varietà e fantasia ,
come il Fredduccino, Cappuccino freddo, Latte,
Mocaccino, e servito in bicchieroni .
E’ normale vedere i greci camminare per la
strada, salire in macchina o sulla metro, o
entrare in classe con questi bicchieroni di caffè.
A differenza degli italiani i greci non bevono il
caffè al banco e associano questa nostra
abitudine alla fretta. Per il greco bere il caffè al
bar, significa stare seduti ore a chiacchierare
del più e del meno, sorseggiando pian piano il
30
Την ημέρα χαρακτηρίζει το πέταγμα του χαρταετού
και ο ελληνικός ουρανός γεμίζει με πολύχρωμους
χαρταετούς προς χαρά όχι μόνο των παιδιών αλλά
και πολλών ενηλίκων.
Παραδοσιακά, η νηστεία της Σαρακοστής αρχίζει
αυτήν την ημέρα, αρχικά με την εξάλειψη του
κρέατος και των ψαριών με αίμα. Επομένως
επιτρέπονται μόνο λαχανικά και ψάρια χωρίς αίμα
όπως καλαμάρια και χταπόδι, ενώ την τελευταία
εβδομάδα δεν θα τρώνε ούτε λαδερά φαγητά.
Ο καφές
Ιδιαίτερη είναι η σχέση των Ελλήνων με τον καφέ.
Ενώ μέχρι τη δεκαετία του εβδομήντα ο καφές που
πινόταν συνήθως στην Ελλάδα ήταν ο τουρκικός
καφές, ή μερικές φορές ακόμη και ο Nescafè, μετά
την τουρκική κατοχή τμήματος της Κύπρου το 1974,
ο καφές έγινε «ελληνικός καφές» από τη μια μέρα
στην άλλη. Από τα τέλη της δεκαετίας του '80 και
μετά, όμως, διαδόθηκε όλο και περισσότερο η
συνήθεια του να πίνουν καφέ εσπρέσο και
καπουτσίνο, που για τους Έλληνες είναι «καφές»
και τον πίνουν οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας.
Συγκεκριμένα, τα τελευταία δέκα χρόνια ο καφές
εσπρέσο σερβίρετε «διπλός» ή «μονός», ανάλογα
με το τι έχει ζητηθεί, καθώς και σε ποικίλες μορφές
και με φαντασία, όπως Fredduccino, κρύο
Cappuccino, Latte, Mocaccino, ενώ σερβίρεται σε
μεγάλα ποτήρια.
Είναι φυσιολογικό να βλέπεις Έλληνες να
περπατούν στο δρόμο, να μπαίνουν στο
αυτοκίνητο, στο μετρό ή να μπαίνουν στην τάξη με
αυτά τα μεγάλα ποτήρια καφέ.
Σε αντίθεση με τους Ιταλούς, οι Έλληνες δεν πίνουν
τον καφέ τους στεκόμενοι στον πάγκο του μπαρ,
πράξη που θα επιδείκνυε βιασύνη. Για τον Έλληνα,
το να πίνεις καφέ στο μπαρ σημαίνει να κάθεσαι με
τις ώρες σε τραπέζι κουβεντιάζοντας για το ένα και
 31

caffè. E gustandosi la compagnia di chi è con για το άλλο πράγμα, πίνοντας γουλιά γουλιά τον
lui. καφέ και απολαμβάνοντας τη συντροφιά αυτών
(Mariangela Rapacciuolo) που είναι μαζί του.

Il “kafenio”
E’ il vecchio “caffè” e ne sono rimasti pochi. E’ il
locale in cui si riuniscono di solito gli uomini, un
po’
anziani, dove passano il tempo a chiacchierare
ma anche a giocare a carte o a “tavli “ (black
gammon).
(Mariangela Rapacciuolo)
Το «καφενείο»
Είναι το παλιό «καφενείο» από το οποίο έχουν
μείνει λίγα. Είναι το μέρος όπου συνήθως
συγκεντρώνονται οι ηλικιωμένοι άντρες, όπου
περνούν την ώρα τους κουβεντιάζοντας και
παίζοντας χαρτιά ή «τάβλι».
32