*Vii!

i
•-M

V ^i"' v^.-^SlKfle

«*-_. ij.-.

A-
. ^ -^.

^^

^Vl^
 DUKE
UNIVERSITY
LIBRARY
«;-^
iJ
^t%' Treasure %ooTn

M^^i
ik ,'*••»?
,• *•• « <
r
 N,

•^

t t.

ir:

PETRI ALLEGHERII

COMMENTARIUM
^l
 Digitized by the Intdrnet Archive
in 2011 with funding from
Duke University Libraries

r,>

.<i»
http://www.archive.org/details/petraallegheriisOOalig
 >.
^
'i.
PETRI ALLEGHERir

COMMENTARIUM
 PETRI ALLEGHERII
SUPER DANTIS IPSIUS GENITORIS GOMOEDIAM

GOMMENTARIUM
NUNC PRIMUM IN LUCEM EDITUM

CONSIMO KT SUMTIBUS G. J. BAR. VERNON

CURANTE VINCENTIO NANNUCCI

FLORENTIAE
APUD r.lJll.lELMllM PIATTI

MDCCCXXXXV.
 1 1 I I y

';.

,yib>ci (m duMlm (jar/ui/dvc&je

.^2^a corteje (wcoo/cenzu 0/1^//^^ 'nie/zxo 'vod/ro

mc p;ce c/ffa cfa/fd/ta / a/??io ,iror.w. e / m=

co^^fmmffteiUo c/e //n ac.yde- a /t/H\i4'r/i///'e t. miet

/a/vo-/'t t^tf. ^/)a?ite , t/u .io/to rt//ut,j/i t'i^va//ie/ite

ofjJi/re/u, neuafKmo. (////'& a au&iio non e da

taccfc la. /'€'? levocetiza r/ie 'mi cwete eumodlirala,

ncUti Aerjona aet 7?uo cCoUo afmco a ^ro/.

ui?ic6nzi0 /(oamfiaccc , lo aaate' ^-ecatodc a

(/i?cn?ia /ic/- nMOfiC^rcN-e u?i, /irecuodo ^oc/ice

c/eo &Of?i^nc}Uo c/i crte/ro c/c ^CMite, c/e ^

conJ^*iHi ne//[i L)aicca?ia, oUemu, OertcAe m
aaeo t&??i/io ?io?r /o/m: a/?e?'ta a/ /iuvvuco, c/ct/'

^n,. ^lmn/)ia?ior ^auream Mt/??io Ou,i^c/e

c/eo/a ??iec/ei)(??ui, /ue/?ia /acot/a cu, i?d^?'?ie a

J-ao arac/o. ^c^io dimitte ae?t/^uz,ze cj^ederct

c/ eJier taccta/o a raaume c/ inarait/t(c/t?ie, Je

non i>t o/rrtlU' ct?t/?'a.CCo c/tC' d-eri^ cu, ojoinon

dmwt^^ ^<^?tato ouituro. t^/vu^ttncc^tte /cucl^re

come Jtetc c/e//e ^ette/^e e c/e/ce tyvrtt, te?tao

ferrTia j/i.era/ricui ctie nues^o rtuo dojio non 'vc

jca /ler t^d^ ai^a^o.

t/ono co-n /vro/oncla ^mia c viMiedtQ

\ m/. ^^.. --

\jrtle>t£f cf rtv' aS 'Qitttaito /^-/.>"

^'Oerno?i
 />/

PIETRO DI DANTE
E DEl.

SUO COMMENTO.

JLoche sono le notizie chc nbhiaino iiitorno alla

vita del nostro Pietro. Sappiamo dal Filelfo che

cum Florentiae coepisset navare opei^am juri civi-

li, deinde Senae, Bononiae tlemum studium ex-
plevisset , essetque jureconsultus effectus , docto-
ratusque donatus insignibus, assidue, dum pater
vixit, eum secutus est pientissime. Post patris obi-
tum . . . dimissa Ravenna, Veronam accessit, et

cum assiduitate consultandi , tum felicitate patriae

memoriae, multorum adjumentis ditissimus factus

est, incoluitque Veronam (i). Anche Leonardo

(i) Vit. bant. A.ligh.

Aretino dice che studio in leg^ge e divenne valen-
te , e per propria virtii, e per favore della memo-
ria del padre, si fece grand'uomo, e guadagno
assai , e fenno suo stato a Verona con assai buo-
ne facolta (i). Col titolo di Giudice di l erona

ch' era un grado molto distinto , si vede enunziato

in un Atto del maggior Consiglio di quella citta

dell' anno i'5'5'] , in cui si legge: praesentibus sa-

pientibus viris Dominis Petro de Aligeriis Judice

Communis ec. (2). Nel i36i era Vicario del Col-
legio dei Giudici e del Podesta Niccolo Giustinia-
ni (3). Morl in Treviso nel i364, secondo il Lit-

ta (4). II Maffei dicc nel i36i , e cita un Necro-

logio , cioe lihro de' morti , che si consetvava presso

le Monache di S. Michele in Campagna , ov' era

notato al detto anno : obitus Domini Petri Dantis

de Aligeris ,
patris sororum Aligeriae, Gemmae,
et Luciae (5). Un magnifico mausoleo gU fu eretto

nel Chiostro degli Eremitani di S. Margherita (6j

di Treviso , ma fu distrutto , e rimane l iscrizione

(i) Vita di Dante.

(2) Maffei Scritt. Veron. Lib. II.

(3) Giulio del Pozzo Elog. Colleg. Veronen.

(4) Famiglie celebri italiane.

(5) Loc. cit.

(6) Cosi il Litta. II Mazzucchelli ed altri dicono nel Cliiostro di

S. Caterina.
che esiste nella Lihreria Capitolore , ed e la se-

guente:

Clauditur hic Petrus tumulatus corpore tetrus,

Ast anima clara coelesti fulget in ara
Nam pius et justus juvenis fuit , atque venustus
Ac in jure cjuoque simul inde peritus utroque.
Extitit expertus multum, scriptisque refertus,

Ut librum patris caveis aperiret in atris,

Cum gemtus Dantis fuerit super astra volantis

Carmine materno decurso prorsiis Averno
Menteque purgatas animo revelante beatas,
Quo sane dive gaudet Fiorentia cive.

Da Jacopa , sua moglie , che mori nel 1 358 , ehhe

Pietro cinque femmine , cioe Aligeria (i), Genima
Lucia, le quali si resero monache nel Convento di

S. Michele in Canipagna , Elisahelta ed ylntonia:

e tre maschi secondo , il Ldtta {p.), cioe Bernardo
Dante II , e Jacopo. II Pelli (3) ne aggiunge un
altro , nominato Pietro II. E prohahile che a Ja-
copo appartengano alcune rime , che altri attri-
buisce a suo zio Jacopo , ed altresl un componi-

(i) II Pelli , Memnrie per la vita cli Danlr , la chi.nina A.lighiera.

(a) Loc. cit.

(3) Loc. cit.

u
mento iii piu Capitoli inedito , intitolato il Dottri-

iiale (i). Anche il Filelfo dice di lui: ex eo ( scilic.

PetroJ natus est Jacobus, qui tantumdem adlii-

buit operani legum scieutiae, rhvtlimisque inter-

pretatus est avi codicem , rei veritate a Petri patris

commentariolis accepta. Extant autem in liunc

usque diem utriusque sententiae, et quas Petrus

de Dantis sui patris protulit libris, et quas Jaco-
bus rliythmis expressit (2).

Pietro scrisse aicune poesie in lingva 'volgare

ma e da duhitUre Jortemente s' egli sia, l' autore
di tutte quelle che vauno in alcuni Codici sotto
il suo nomc. Cosi per es. il ( W. Laurenz. N.° 38.
Plut. AL. ha un Capitolo in terza rima col tito-

lo: Vita Dantis Allegherii edita per Petrum ejus

filium , e che incomincia

Come per dritta linea rocchio al sole.

Ora, questo componimento nel Cod. Riccard. N.°

1026, ed in altri , e assegnato a Maestro Simone

Sardini da Siena , o di Ser Dino Forestanei secon-
do il Cod. delia puhblicn Bihliot. di Siena.

II Canto parimente sulla. divina- Commedia

che inconiincia

(i) Litta loc. cit.

(2) Loc. cit.

 O voi , che sete del verace luine

e pubhlicato sotto il nome di Pietro di Donte nel-

V Ediz. rom. del i8i5 e del i8ao, ed in quella di

Padova del 1822, si trova generalmente e quasi

sempre nei Codd. sotto quello di Jacopo Dante , o

di un figlio di Dante ; efra tutti quelli della Lau-
renziana , e sono in buon numero , due solamente
portano il nome di Pietro di Dante , cioc lo Stroz-

ziano N." 161, ed il Cod. di Santa (rocc N." /.

Plut. XXVI.
Attribuito pure a Messer Piero Dante si ha nel

Cod. Riccard. N.° 1091 un Sonctto che incomincia:

Quando il fanciul da piccolo sciocclieggia

ma nel Cod. Magliab. N.° 4o. Palch. II , ov' e in-

titolato Ammaestrameuto , e senza nome d' autore ,

e si trova di piii stampato con qualche diversita

tra le rime del RurchieUo nellcdiz. del 1767,

pag. 10 1.
Anche una Canzone moralc segnata col suo

nome e che incomincia

,

Quelle sette arti libcrali in versi

si legge nel sopraccitato Cod. Riccard. N.° 1091.

Ma oltrc al non esscr certi se sia di Pietro , non

convenenflo appogf;iarsi interamente sulla fede di
un solo (^odice , rihocca inoltre di tanti errori, che

piuttosto che mandarla alla luce cosi dis/ormata

com' e , ahhiamo pensato di lasciarla giacere cola

dove stassi.

llnaltra, parimente detta morale , e scritta

contro a' pastori , e riportata. per lai'oro di Pietro

da due Codd. Riccard. N.° logi e iioo, da uno
Laurenz. N." ^6. Plut. XL , e da uno Magliahech.
N.° 85. Clas. XXI. Essendo essa meno scorretta

deW altra , e per quanto sappiamo inedita , ahhia-

ino creduto proprio di puhhlicarla, (i).

Pietro , come s' accenna anche nelV Epitaffio

riferito di sopra , compose un Commento latino

finora inedito , sulla Commedia di suo padre (a).

Noi lo mettiamo fuori , tratto da Codici che lo han-

no sotto il suo nome ; e se questo sia veramente
quello ch' egli detto , e cosa che noi lasciamo alle

(i) Una Canzone di Messer Piero Dante pcr Papa Giovanni XXII
e per 1' Imperator Lodovico , che giaccva inedita nella Casanatense , e

clie incomincia :

lo sono '1 capo mozzo da lo 'mbusto ,

fu pubblicata da F. De Romanis, ed inserita nell' Efemer. Letter. di

Roiua.
(a) II Filelfo dice di questo Commento nec : arhitror quemquam
recte pos.te Dnntis opus commentari , nisi Petri viderit volumen ,
qui
ut semper eral riiin patrc , ita cjus inetitem tenebat inelius.
 i5

disquisizioni dei Critici. Le prove congetturati alle-

gate dal Dionisi, e ripetute dal Tirahoschi per , rito-

glierlo a Pietro , e dargli lode secondo essi d' un al-

tro meno indegno di lui , ma perdutosi , vogliono

essere richiamate a piii sottile esame (
i ) ; ed il Fo-
scolo , che ne parla nel suo Discorso sul Testo del
Poema di Dante, non fida affatto nel loro giudizio.
Qualunque pero ne sia V autore , c uno dei piii

antichi Commenti che ahhiamo , essendo al certo

del i34o (2), ed e sparso di ogni genere di dot-

trina ; ne duhitiamo che non sia per giovare alla

piii facile intelligenza di molti luoghi della Com-
niedia , e specialmente delle Cantiche del Purgato-

rio e del Paradiso.

Quattro sono i Codici esistcnti nelie Lihrerie fio-
rentine , che contengono questo Commento ; due
della Laurenziana , il primo segnato N." 38. Plut.
XL , del Secolo XV , cartaceo , in foglio , di 68

carte. E mancante del Commento ai Canti X Vll. e

XVllL del Paradiso. II secondo , segnato N." 1 18.

Plut. XC. Super. , del Secolo XIV, cartaceo , info-

glio,di carte i^i , e scritto da doppia mano. Con-
tiene solamente V Inferno e il Purgatorio e , manca

(1) Vedi qui appresso le Osservazioni del Cli. 1'. 1'onta.

(2) Vedi il Coramento al C. XX. del Purgatorio.

 |6

da principio di una paHe del Proemio , e di unn

del Commento al ('. I. del Purgatorio , e non arri-

va che al C. XXVI ma , non finito.

II terzo e della Riccardiana , segnato N.° lonS
del Secolo XV , cartaceo , in Joglio , di carte 1 1 1

II quarto e della Libreria Rosselli gia del Tur-

co (
I
)
, del Secolo XV , cartaceo , in foglio , di

carte 1 26.

// Dionisi nella sua Serie di Aneddoti cita un

Codice della Lihreria di S. Giustina di Padova
dal quale egli trasse quegli squarci del Commento
che prese ad esaminare ; ma quella Lihreria essen-

do stata uenduta sotto il Governo Francese, non

si sa in che mani sia passato. Uno pero n esiste

nel Seminario della suddetta Citta,del Secolo XIV,

memhranaceo infoglio , , di carte. . . ma mancante
deir ultimo Canto del Purgatorio e di tutto il Pa-
radiso ; e da alcuni luoghi, che ahhiamo fatto con-
frontare , e presso a poco della medesima lezione
dei Codici fiorentini.
Non c era ignoto che un Codice gia apparte-
nente alla famiglia Capponi si custodiva ancora
nella Bihlioteca Paticana. Esso e del Secolo XV,
(i) Dobbiamo professarci grati alla gcntilezza di qiiesta nobile e

ragguardevole faniiglia , che ci conccilctle la facoltii di potcrcene libe-

ramente servire.
 17

segnato N." 176, cartaceo , in fogl. picc.,di carte

i43, ne trascuranimo di ricorrere ad esso per aicuni

passi imbrogliati , ma quasi nessun vantaggio se
n e potuto ritrarre. Era gia stampato tutto il

Commento ,
quando giunse a nostra notizia che

ve n' cra un altro piit antico e piii pregevole , per

cui V illustr^ Editore che , volle affidata a noi la

cura di questo lavoro , ci mandh espressamente a

Roma per riscontrarlo. Questo Codicc , segnato
N.° 4/^2, del Secolo XV , cartaceo , in foglio , e
di carte 1 1 (> ,
quantunque difcttoso in molte parti

al pari di tutti gli altri, e con tutto cio di lezione

assai piii corretta ; e ci rincresce di non ai'cr/o

conosciuto prima , chc si sarehhe scelto per teslo.

Ahhiamo collocate in fine le Varianti che si sono

tratte da esso , e per le quali restano risanati

wia lunga mano di guasti.

II Codice dal quale ahhiamo trascritto

, il Com-
mento , si e il Riccardiano ; e degli altri abhiamo
riportato a pie di pagina, ogni volta che si e cre-

duto necessario, la diversa lezione (1). Vuolsi pero

avvertito il lettore che essendo tutti quanti i Codici
sopraccitati assai scorretti generalmente , chi piii

chi meno per , l' ignoranza dei Copisti, siamo stati

(1) Nelle varianti il Codicc Laurcnz. c indicato colle lettere C. L.

cd il Codice Dcl Turco collc lcttcre C. D. T.

obhligati di lasciar correre tnoltissimi errori cosi

come stanno nou avendo voluto ne raddirizzare

,

ne raffazzonare ad arhitrio (i). Quello che potea

farsi dal canto nostro si era di emendare almeno
dove lo richiedeva il hisogno , i passi degli scrit-

tori citati dal Conimentatore , e che si leggono nei

Codici quasi senipre straziati harharamente ; ne
questo era facile ad ottenere per piii ragioni. Im-
perocche in primo luogo il piii delle 'volte sono
citati gli autori senza indicare ne V opera, ne il

lihro , ne il capitolo , e simili; o se indicaii, acca-

de sovente che la indicazione e sbagliata. In se-

condo luogo s' incontra non di rado allegato un

autore per un altro , come per esempio alla pag.
571 e riferito un passo , che invece di essere , co-
me ivi e notato , di Valerio Massimo , e di Seneca;

ed alla pag. 4oo wi altro che dicesi dell' Ecclesia-

ste , ed e di Platone ; e spesse volte per luoghi

della Sacra Scrittura quelli che sono dei Glossato-

ri. In terzo luogo molti passi sono citati a senso

e cosi vagamente che anche , col soccorso degV In-

(i) Coi Codici delle Librerie d' Italia , che noi conosciamo , e as-

sai difficile ,
per non dire impossiblle , thc questo Commento per ,

esser essi in infiniti luoghi concordemente errati ,

possa esser ri-
dotto a buona lezione in ogni sua parle , a meno che non si voglia

racconciarlo arbitrariamente.
 •9

dici delle materie non e dato di riuvenirli cosifa-

cilmente. Non ostante pero che tutte queste diffi-

colta ci si parassero innanzi , dolendoci assai che

il Commento dovesse uscir fuori sconcio per questo

lato , ahhiamo voluto tentare se ci riusciva di ri-

mediare al difetto , e dopo una lunga falica, e

pazienza siamo venuti a capo di ritrovare e cor-
reggere presso che tutti (
i
) f passi degli Sciittort
riportati nel Commento e travisati dai Copisti.
Oltre a questo ahhiamo tratto fuori una infnita
di luoghi, che Pietro ha presi dal Convito e dalla

Monarchia di Dante , dal Maestro delle Sentenze

da S. /^gostino , da S. Tommaso , e da altri senza
citarli, e pe' quali si vengono pure ad emendare
molti altri errori del testo. Per questo lavorv nu-
triamo la speranza di aver provveduto alla parte
piu rilevante del Conimento , come quella che ad-
dita ifonti, dai quali attinse Dante tutta la dottri-

na teologica e Jilosofica , che prese a svolgere nel

suo Poema.

(i) Non sono da eccettuare chc alcuni di Uguccionc , il cui libro

de dcnvadonibiis verhorwn non fu mai stampato : di Alano c di Poli-

crate , le opere dei quali non si sono potute trovare nelle Librerie fio-

rcntine : dl Aristotile e di Avicenna, alcuni luoglii dc'quali sono citati

o crroncamcnte , o a senso , ma in modo cosi vago clie non li abbia-

mo potuii raccapezzare.
 SUL

COMMENTO DI PIETRO DI DANTE

OSSERVAZIONI
DEL P. MARCO GIOVANNI PONTA

riVOCllRATORE CBNERALE DELLA CONGREOA7,IONE SOMASCA

E BETTORE NEL COLLECIO CLEMENTINO 1)1 BOMA.

I 1 massinio Allighieri o clivenuto in qiieslo secolo il

poeta Eiiropeo. Ne'suoi volumi , e piu particolarmente

nella sua Commedia , senza parlare dei poeti , <lci lette-

rati, e degli erucliti di ogni contrada, vi studiano inde-

fessi i cattolici , i protestanti , ed i capi-setta dei reggi-
menti E, maraviglia solo ad udire
politici. mentre !
,

tutti ad una voce lo gridano un portento di scienza di ,

dottrina , e di magistero letterario e poetico , sono poi

tra se divisi in opposti giudizi intorno al vero intendi-
mento delle sue scritture. I primi lo encomiano qualc
vero italiano, riverente e divoto patrocinalore della
chiesa romana : i secondi lo decantano quale coperto
precursore di Calvino e Lutero denunziano : i terzi lo
airEuropa quale timido insidioso, e finto settario, che
,

nascosamente come di presente si fa attentasse con

, ,

b
enimmatici scritli alla Chiesa ed al Troiio. Iri mezzo a
si (livcrse sentenze intorno al medesimo libro , non puo
essere che commendato altamente da tutti i veri amici
deirordine e della religione il divisamento deirilhistre
Lord Vernon (i) di pubhlicare rantichissimo Commento
finora inedito, che Pietro di Dante distese sul maggior
volume del padre. Imperciocche con , mentre i secondi ,

gioja vera dei primi, v'incontreranno gravi argomenti

che qual sole sfavillante mettono in chiara luce la pura ,
espressa e costante fede cattolica di Dante, e la sua
,

coscienziosa ed aperta devozione verso la cattedra di Pie-

tro , i terzi vedranno ivi dal fatto dichiarate false le mille
menzogne da essi immaginate, per cui accusando il ti-
more eccessivo dei Commentatori contemporanei (gene-
rato secondo il loro detto dalle forti miuaccie dei due
Poteri ) affermano che si ritenessero dal dichiarare il te-

sto ,
qualora riguardava il Clero ed i sommi Potenti; e
toccheranno con mano che quanto rAIIighieri si mostro
non timido amico del vero, mentre qual vento le piii alte

cime percuote , altrettanto i suoi glossatori , seguendo

le orme tracciate ,
giovansi della offertasi occasione per
disvelare in lunghe ed animate chiose le sue brevi , raa
cocentissime rampogne. Tutti i Commentatori antichi
fatto principio da queUAnonimo amico di Dante, che
scrisse Y Ottimo commento , e venendo al Boccaccio, a
Benvenuto da Imola ed al Buti ed in modo specialis- , ,

simo a questo Pietro Allighieri sono notabili per fran- ,

(i) fe noto a tutti Tardenfe araore , che questo onorev."""

personaggio nutre j)er le cose di Dante e per 1' italiana letteratura.

Abbiamo a stampa i primi sette Commedia da lui

Canti della divina
dichiarati per uso degli stranieri ; cd ora egli sta preparando una
splendida edizione deirinferno , adorna di un gran numero di belle
incisioni , che gli acquistera maggiori diritti alla stima c rlcono-
scenza degl' Italiani.
 iir

chi ed arditi sentimenti con che sferzano piu che so- ,

vente non solo i maggio-

difetti delle singole citta e dei

ri ma specialmente per le vibrate ed eloquenti espres-

,

sioni , con le quali rimproverano vizi veri o supposti i

della ecclesiastica Gerarchia di quel tempo. Onde che

mentre il chiosatore si mantiene arido freddo , e stuc- ,

chevole in tutte le aitre parti della sua scrittura come ,

giunge a questi punti , si apre in si feconda e calorosa

eloquenza che siccome un fonte
, , cui alta vena preme
mostra 1' uberla del suo cacume , cosi egli manifesta il

nerbo del suo spirito , la forza della passione che lo toc-

ca, e ramplissinia liberta consentita allora al suo det-
tato. Basta gitfar Tocchio nel Commento di Pietro (e
cosi in tutti gli altri ) sui notissimi versi che riprovano
coperto e aj>ertamente il Papa ed il Clero , e si avra
Tidea di uno scrittore il piu franco che mai abbia ri-

provato i difetti di quel ceto o di quel personaggio. Da

tutto cio si fa manifesto quanto sia mal fondata I' opi-
nione del Foscolo , seguita pur dal Rossetti , che i primi
Commentatori di Dante paventando la Inquisizione ed
,

i Potentati terreni , si guardavano bene dal dichiarare

i veri pensieri del poeta quantunque ad essi ben noti.
,

Ma questo Commento , che corre sotto il nome di

Pietro di Dante , e egli suo veramente , come si crede
e come gli viene attribuito dai Codici? Monsignore Ja-
copo Dionisi Canonico di Verona si feceil primo a com-

batterlo , e pretese nella sua Serie di Aneddoti^ Num. II.

con argomenti ricavati dal suddetto Commcnto di di-
scoprire in Pietro un mentito figliuolo. Di quanto peso
sieno le ragioni che adduce per avvalorare la sua sen-
tenza potranno rilevarlo i nostri lettori da alquanti
,

luoghi che prenderemo ad esaminare.

,

Al Cap. II. citando quel famoso verso messo in

bocca a Pluto nel C. VII. deirinferno:
 IV

Pape Satan ,
pape Satan , aleppe ,

egli (lice : « legge e spiega costiii secomlo la comiine

degli espositori. E pur gli eruditi d' oggi la maggior ,

parle , f intendi Monsignore ed il Perazzini ) , han que-

sto verso per fatto iii lingua francese, e leggonlo cosl :

P6, pe, Satan ,

pe, pe , Satan , ale, pe. »

Se questa non e ridicola cosa mai potra , in che altro

annidare il ridicolo ?primo che
Fu Benvenuto Cellini il

sogno questa strana interpretazione qualche secolo dopo la

morte di Pietro e si pretende con cio che il nostro Com-
;

mentatore non sia il figlio di Dante perche non sapeva

che tutti gli eruditi di oggi applaudono a questa novita ?
Ma qual ragione condusse tant' uomo ,
quale si fu 11

Dionisi , a questa stranezza ? Eccola. Al Cap. XXVIII.

che Pluto figura Filippo il Bello e pero do-
egli scrive ,

veva gridare al nostro poeta in hngua francese nella

maniera che e detto, o meglio in quest' altra :

Paix ,
paix, Satan, paix ,
paix , Satan , alez ,
paix.

Alla forza di argomentl siffatti , ed in aperta opposizio-

ne col buon senso , e con tutti i Codici non occorrono
,

piu parole a mostrare chi tra Monsignore e Pietro si

meriti la baja.
Non meno degli addotti sono sforniti di forza gli
argomenti clie voglionsi trarre dal Veltro contro 1'
au-
torita del figlio di Dante; e tutti si appoggiano, come su
base incrollabile , alla specialissima opinione del Criti-
co oppositore, ed a quella di alcuui de' tempi suoi. « Nel
Veltro,egli dice, sperato uccisor della Lupa, ognuno
degli eruditi moderni riscontra Can Grande Signor di
Verona; costui , che nemmeno sospefta , ne dice di si

grosse (l'altri Commentatori e di siie, che non nieri-

tansi di esser qiii riferile. » ( Cap. II.
)

Or bene , diremo noi , se ognuno degli eruditi rno-

derni riscontrava insieme con Monsignore Can Grande
nel Vellro, non mancarono contcmporaneamente piii al-
tri non meno eruditi quali conie Piotro vi riscon- , i

travano tutt'altro personaggio ; ed in qiiesto medesimo

tempo in cui scriviamo , mantiensi ancora pendente la

gran lite, poiche se vi hanno forti sostenitori dello-

pinione del Dionisi , v' hanno ancora di quelli che valo-
rosamenle difendono quella degli antichi, che vi scorgo-
no figurato tuttavia Gesu Cristo. Ne mancano altri molti
ed eruditissinii , che si attengono al Conte Troya il qualc ,

vi ravvisa per espressi ed infallibili caratteri il famigerato

Uguccione della Faggiola; ne altresi sono rari coloro
che vi raffigurano col Cav. De-Cesare il .santo papa Bene-
detto XI. Ropisch un santo italiano Vicario
, o col
di Gesu Cristo. Che si dovra per questo concludere?
Nulla di fernio. Imperocche il linguaggio del veggente
poeta si avvolge in termini cosl indetermiiiati , confusi
ed incerti , che fornisce a tulti gli eruditi antichi , mo-
derni , e recentissimi, ragioni di tal natura da far cre-
dere probabile la propria opinione; ma .sarebbe trop-
po indiscieta e cieca pretensione il dire : la mia sopra
tutte e la intesa dal poeta. Or dunque, come poteva
prelendere Monsignore ,
quasi che ne avesse avuta Ti-
spirazione dairaulore medesimo , e con (juanta giustizia
asseverare che il nostro Pietro non fosse il figlio di

Dante ,
perche quattro secoli prima non fecesi profeta
della sua opinione ?

Per un' altra interpretazione ,

quella cio(' del Duce
erede deir Aquila promessoenimmaticamente nel XXIII.
,

del Purgatorio, trova Monsignore di che ridere dcl no-

 VI

stro CoiniTientatore. Benche paia a Pietro di vedere nel-

renimma DUX ( il cinquecento diece e cinque) iin Duce

venturo ncl i345. , nella slessa guisa che a tutti gli altri
di quel tempo pareva iviraffigurato un Principe ventu-
ro , il quale secondo i moderni sarebbe un Jmperatore
vero erede delt ylquila , con tutto cio 1' egregio Vero-
nese pretende che tutti , antichi , nioderni e recenti,vi
dovessero vedere con esso hii Can Grande Scaligero
di Verona. E qui non e a dire quanto lievi e vane sieno
le ragioni che adduce conlro i sostenitori di Arrigo. »
Ma questi , egli dice, morl tre o quattro anni prima che
Dante finisse ilPoema ; e non e verisimile ch'egli vo-
lesse che la sua Donna dasse qui per certo e sicuro il

hinie salutare d' un astro , di cui ella stessa altrove pre-

sagir doveva che, prima di spargere sulla discordante
Italia i suoi pacifici influssi, sarebbe gia tramontato. »

(Cap. III.)
Ma , e che mai impcdisce il snpporre quivi accen-
nato queir Arrigo medesimo , a cui nel XXX. del Para-
un seggio premio condegno
diso sara preparato in cielo ,

alTalta sua virfii la quale non riusci a drizzare ItaHa

,

per esser venuto prima ch' ella fosse disposta? O forse

che non sono altre correzioni di profezie in tutta la
Commedia? Per tacerne cento di altro genere, ci restrin-

geremo solamenle a quelle , che riguardano il Veltro e

rimperatore; e qui vedra il lettore un avvicendare stra-
nissimo di speranze e di sconforti , che forse per quattro
lustri fecero tenzonare il si ed il no nel capo del
Vate.
Nel C. I. deirinferno la speranza gli fece predire
con franco linguaggio il Veltro uccisore della Lupa
e nel C. XX. del Purgatorio privo di conforto di ve-
derla morta con gli occhi fissi alT eterne ruote cosi
,

esclama :
 VII

O ciel , nel cui girar par che si creda

Le condizion di qiiaggiii trasniutarsi ,

Qiiando verra per cui questa disceda ?

Ma neirultimo di questa medesima Cantica pasciuto di

buona e fondata speranza , a modo di profeta esce iii

questo dire:

Non sara tutto tempo senza reda

L'aguglia che lascio le penne al carro . . .

Ch' io veggio certamente , e pero 1 narro ,

A darne tempo gia stelle propinqiie

Sicuro d ogni intoppo e d ogni sbarro ,

Nel quale un cinquecento diece e cinque

Messo di Dio ancidera la fuia
E quel gigante, che con lei delinque.

Cosi dolce conforto gli basto alcun tempo, e pero poco

appresso il coniinciare del XXVII. deirultima Cantica
si applaude nel ripetere lietamento le soavi sue conso-
lazioni, come immiuenti a cogliere il dolcc pome :

Ma r alta provvidenza , che con Scipio

Difese a Roma la gloria del niondo ,

Soccorra tosto , si com' io concipio.

Ma tutto fu vano: i felici istanti gii» quasi posseduti ,

col godimento, svaniscono ad un tratto cosi subito che ,

alla <ine del Canto medesimo piu noii attende conso-

lazioni su questa vile ajuola per tutto i! suo vivente;

e come Tuomo che ricredesi di aver tanto profetato
invano , abbandonato si sfoga in una profezia tanto
lontana ed incerta , che lascia sospettare tra il detto e
radempimento possibile lui tratto di piii migliaja di
anni
 VIII

Ma prima che Gennajo tutto si sverni,

Per la centesma, ch'e laggiu negletta
Ruggeran si questi cerchi superni ,

Che la fortuna che tanto s' aspetta ,

,

Le poppe volgera u' son le prore,

Si che la classe correra diretta
E vero frutto verra dopo il fiore.

E questo e che affogo e spense per

1' ultimo tratto,
sempre le lunghe speranze del nostro esiliato. II perche
piu nulla attende quaggiu anzi che morte tempo gli pre-
scriva , ricredutosi che Timmensa piena dei peccati della
umana famiglia italica possa ottenere un rimedio vicino
e pronto , e appiuita esclusivamente nel cielo il suo de-
siderio e la sua volonta : colassu prepara nella celeste
Roma un giusto seggio a quello che fu oggetto di ogni
sua speranza qui in terra , e fissalivi riverenti gli occhi
ed esultando per quellunico che aveva possa e volonta
a drizzare Italia, si fa dire dallaDonna , che a tanto volo
gli vestl le penne

Jn quel gran seggio , a che tu gli occhi tieni,

Per
corona che gia v'e su posta
la ,

Prima che tu a queste nozze ceni

Sedera 1' alma che fia giu agosta ,
,

Deiralto Arrigo che a drizzare Italia ,

Verra in prima ch' ella sia disposta.

In prima ch' ella sia disposta Arrigo verrd a drizzare

Italia : tanto e vero ed indubitato nelle parole del no-
stro Vate che la temporale felicita ei 1' aspettava da un
Monarca potentissimo e giustissimo , il quale solo e 1' Im-
peratore come , lo prova con saldissimi argomenti e
nella Monarchia Lih. I. Cap. IX. X. XI. XII. XIII. e nel
 IX

Convito Tratt. IV. Cap. IV.: e tanto e vero per conse-

giienza e intlubitato che egli nulla confidava nelle fie-

voli imprese di Cane e di Uguccione, i quaii gia da tanti

aniii si stancavano a spargere il saiigue italiano. Questi
non erano messo di Dio , erede delH Aquila spedito
il ,

ad uccidere il gigante non quelli che sarebbero venuti :

a drizzare Italia ; essi erano gia in Italia ma tanto ,

deboli contra il torrente dei Guelfi che parevano froti- ,

da , che trono scoscende.

Dante non pose mai le sue speranze in al-
Dissi che
cuno dei Principi italiani, che secondo la sua teoria non
potcvano arrecare la bramata pace airitalia, perche
deboli a difendersi pcrche ambiziosi di ampliare Tan-
,

gusto loro stato ( Convit. Tratt. IJ Cap. IF.): e qui .

invito il mio lettore di mente chiara e di affetto puro

a porre il pensiero suHavvicendare or ora rifcrito delle
speianze e degli sconforti del Poeta , avvenuti in quel
nientremedesimo che voluti suoi campioni ivano au- i

mentando cosi di nome come di forze e di stato sic- ;

come avvenne di Uguccione dal 1297 al i3iG, e dello

Scaligero dal i3io al i32i. Se questi erano la colonna
della sua sperauza , la quale ognora facevasi piii forte
e .salda ,
perche ora spera , or si dispera, or torna a
sperare , e da ultimo si da pcr privo di ogni qualunque
speranza ? Ponderi beiie il lettore, e dccida se da qiianto
abbiam detto possa il Dionisi conchiudere giustamente
che Vautore del Dante
Commento non e Pietrofiglio di ,

perche non seppe rawisar Can Grande nel Feltro ed ,

in altri luoghi della Commedia , ni' seppe riconoscere in

Pluto Filippo il Bcllo.
« Pietro ,
prosegue a dire il Critico Veronese non
,

intese i luoghi piu curiosi della Commedia. Al C. XXXII.

deiriuferno, a quei versi :
 ,

Non qiielli , a cui fu rolto il petto e 1' ombra

Con esso un colpo dalla man d'Artii,

i piu degli studiosi convengono che per ombra qui s' iii-

tendan le reni . . . Ma Pietro ne dice una grossa ; che la

ferita da parte a parte fu cosi larga , che vi passava il

raggio solare , e che in tal modo Artu ruppe Tombra di

quel corpn dinanzi al Sole ( Cap. cit. ) »

Ma lasciamo pure a chi piace per ombra intendere

col Dionisi le reni ; ciascuno ha i suoi gusti. Noi colla
storia di Lancillotto del Lago unitici di buon grado ai

moderni studiosi atterremo a Pietro per interpretare ci

queste parole della Commedia per ombra rotta dinanzi

al Sole. E se Monsignore si facesse a ridere quasi fosse
questa nna stranezza (i), ripeteremo che cosi scrivono
le storie dei Romanzi, a cui Dante accennava e mostrava
di credere come quando accenna ad Orlando che se-
, ,

condo i Romanzi dopo la dolorosa rotta sono si terribil-

mente il corno , che il suo suono si udia a tre leghe di
distanza ( Inf. C. XXXI ).

Ma ben piii strana ed irragionevole e la interpreta-

zione opposta a quella di Pietro , data da Monsignore
ai famosi terzetti del Purgatorio ( C. IX. ) intorno al-

r Aurora denominata concubina di Titone antico ; im-

perocche il nostro Commentatore la interpreta dell' ^«-
rora lunare , la quale appariva al Purgatorio intorno alle
due e mezzo di sera ; ma il Dionisi ( Cap. III. ) , dando-
gli la baja , la intende e vuol che s' intenda assoluta-
mente per \ Aurora solare , « che la al balzo, o sia alla
ripa di queiroriente ( del Purgatorio ) , era I' alba ,
non

(i) II Dionisi , dietro il parere del P. Lombardi, si ritratto

della interpretazione AtW ornbra per le reni. Vedi Serie di Aneddoti

Num. IV. Cap. VI. not. 4. (Nota deW EditoreJ
 ,

XI

gid sensibile agli abitatori del Purgatorio , ma pur v'era

nitida e bella qual la descrive il Poeta
,
, con la fronte
lucente delle gemme, cioe delle stelle di quella costella-
zione ( lo Scorpioiie ) »

La proposizione e strana anzi che no ; nia quali

gravi ragioni le diedero luogo? « L' orizzonte d'Italia,
egli ove allora stava per nascere il Sole , ^' inter-
dice ,

seca per 45 gradi con Torizzonte del Purgatorio e ,

per questo quando quivi erano due ore e mezzo di notte,

gia vi era F aurora nitida e bella. » Creda chi vuole
r asserto di Monsignore. Lasciamo 1' intersecarsi degli
orizzonti, che egli non comprese bene, e veniamo al

certo ed intelligibile a tutti. E egli credibile che negli

equinozi vedasi Aurora del Solc nitida e bella alle due
1'

ore e mezzo dopo ii tramonto del Sole ossia tre ore e ,

mezzo avanti la mezza notte? L'esperienza lo dice im-

possibilc in qualunque sfagione, fosse anche la estiva.
Or dunque, se questu Aurora deesi intendere visibile
nitida e bella al Purgatorio, conie malamente suppone
Monsignore e Pietro , di qual astro sara egli piu ragione-
vole supporla, della luna che stava per nascere tra mez-
z'ora, o del Sole che doveva tardare ancora nove ore
e mezzo a comparire? Per me , male per male , nii at-

terrei alla interpretazione dell' antico, il quale, se non

fosse altro, non contraddice al fatto giornaliero. II no-
stro Critico intramette alla sua chiosa una seria corre-
zione , poneiido per inciso che 1' Alba era alla ripa non ,

gid sensibile agli abitatori del Purgatorio. Ma io ripi- ,

glio , se cosi nitida e bella stara alla ripa orientale , co-

me si dice, a che mai giova la correzione intramessa
non gid sensibile agli abitatori? E questa una vera con-
tradizione in termini. Se 1'
Alba , secondo il nostro Mon-
signore, aveva la fronte coronata dalle stelle dello Scor-
pione, e questo era gia elevato di quel-
7 gradi sopra
 XII

r orizzonte, e pero gia da tnezz' ora era visibile e sensibile

a quegli abitatori, come poteva essere collo Scorpione
e non essere visibile o sensibile P E sicconie quando il

Sole vibra primi raggi a Sion vibra pure gli ultimi

i ,

al Purgatorio e pero niuno dubita che sia sensibile e

,

visibile aidue monti appunto perche sta su 1' uno e

laltro orizzonte, cosi se X^lba era niticla e bella al-
r orizzonte orientale del Purgatorio non poteva noti ,

esser sensibile ai suoi abitatori. Dunque la correzione

intraposta nulla giova.
Ma , chiederemo noi , e poi cosl vero , come si dice,
cbe a due ore e mezzo dal tramonto del Sole pel Pur-
gatorio fosse 1' Aurora gia tanto avanzata verso il po-
nentedi Roma (supposta nel centro dell' orizzonte d'lta-
lia)che gia toccasse coi primi raggi Torizzonte orientale
del Purgatorio? Vediamolo di grazia un istante.
Dal meridiano di Roma a quello di Gade , stante
suirorizzonte orientale del Purgatorio ,
vi scorreun arco
di 45 gradi uguali a tempo 1'
tre ore in ; Aurora pre-
cede il Sole di un' ora e mezzo poco piu poco meno ,

e poiche nel caso nostro mancava mezz' ora al nascere

del Sole a Roma, percio il Sole doveva per anco tar-
dare tre ore e mezzo per Cadice. Ma
Aurora si e detto 1'

che precede il mezzo dunque sottratto

Sole di un' ora e ;

questo spazio di im' ora e mezzo dalle tre e mezzo, l'Au-

rora doveva penare ancora per ben due ore a spun-
tare per Cadice, e pero non vi era. Or dunque, se ai-
r orizzoute di Cadice non era ne visibile ne semibile
come poteva tenere la fionte nello Scorpione, che gia
stava suir orizzonte del Purgatorio , che era piii al le-

vante di 90 gradi, ossia che non la doveva vedere se

non altre sei ore piu tardi? A questi assurdi conducono
le asserzioni dell' avversario contro del nostro Pietro.

Ma Monsignore , non contento di voler mostrare

 XIII

J'ignoranza di Pietro nella interpretazione di molti luo-

ghi della Commedia procede anche piu oltre, afferman-
,

do che nel suo Commento cgli offende perfino la memo-

ria del padre ( Cap. XII ). Ed in prova di questo egli
allega primieramente un luogo del suo Proemio , la dove
pone quattro sorte di discese alT Inferno, la naturale , la
virtuosa, la viziosa e Tartificiale ossia negromantica ;
,

e conchiude che il Commentatore attribuisce in vero al

poeta la virtuosa , ma gli da pur la viziosa.
Vediamo se cosi sia , come ilice e vuol Monsignore.
La sana critica , e piii la ragione , richiede che gli Autori
sieno giudicati dalle proprie parole come giacciono per
entro ai loro dettati , e che non si omettano , com' egli

ha fatto , arlatamente quelle che nelTaprire il vero con-

cetto formano la loro difesa. Nel trattare che fa Pietro
delTallegorico viaggio di Dante pei tre regni ,
premette
esser questo un cammino di fantasia poetica; il perche
toccando delle moltiplici maniere di discesa aUInferno,
enumera la viziosa , e virtuosa e morale , ma sempre ,

e di.scorso di cose finte ]ier fantasia poetica. E siccome

TAutore fingesi sniarrito in una selva oscura aspra , ,

forte e selvaggia da cui ultimamente scampa avviandosi

,

per air Inferno , la selva si tenne universalmente per im-

magine di una torma d' uomini in vita viziosa, come il
Poeta medesimo lo fcce apertamente intendere spiegando
nel Convito , Tratt. II. Cap. I. , la favola di Orfeo , e Tratt.
IV. Cap. XXF. parlando del giovane che entra nella sel-
va erronea di questa vita. Laonde guidato da buon inae-
stro , e colla universalita degl' iiiterpreti del suo tempo,
Pietro ha detto che il poeta melaphorice procedendo
fingit se ipsum reperisse in quadam sylva obscura , hoc
est in statu vitioso ... II Commentatore nel dirc fingit se
ipsum reperisse in statu vitioso , non pare che nul-
. . .

lamcnte mirasse a far credere iiel fatto vizioso t auto-

 XIV

re. Chi fiiige non opera da senno e chi dice essersi altri
;

finto nel tale, o tal altro stato non e certo che voglia
,

far credere che cio addivenisse da vero. Pero sin qui la

temenza del Critico che il figlio offendesse la memoria

del padre non e che vana e zelo indiscreto.
, ,

Secondariamente egli arreca quel passo del C. XVI.

dell' Inferno dove si parla della corda che il poeta ave-
, ,

va intorno cinta. E qui piire sono omesse ad arte da

Monsignore quelle parole che contro alla propria causa
,

dichiarano la mente dell' autore imputato per si fatta

guisa, e che inostrano espresso lo zelo filiale di non vo-
lere oscurare la buona fama paterna cola appunto dove
apparentemente egli stesso si acciisa. Ecco il passo rife-
rito per intero come sta nel Commento , avvertendo che
le parole in carattere tondo sono quelle tralasciate dal
Dionisi. II subdendo quomodo Firgilius pro-
testo ha :

jecit chordulam , quam auctor hahebat cinctam. Hoc

enim fgurat quod auctor volendo contemplari et ri- ,

mari circa materiam fraudum mundanarum , opus fuit

quod reminisceretur alicujus actus fraudis , quem ipse
auctor jam operatus fuisset. Verum quia fraudem solum
commiserat circa deceptiones mulierum , ideo fingit in
chordula hoc in qua ut zona luxuria figuratur; unde
,

Psalmista: funes peccatorum circumplexi sunt me Per . . .

quam fingit venisse Geryonem.

Non v'ha Commentatore antico non escluso 1' A- ,

nonimo autore dell' Ottimo commento , che a questo

punto non abbia riconosciuto nella corda il simbolo
AA\2i fraude ; e siccome il Poeta dice averla sciolta dal
suo fianco , cosi Pietro pel primo a purgare la ripu-
,

tazione paterna dalla macchia nefandissima di barat-

tiere , non disconfessa il significato di fraude ma ci , as-

sicura che quanto alfautore non riguarda che ad in-

ganni muliebri. Per lo che lasciamo aII'attento lettore

 XV

il por inente al fantastico tiinore procuratosi dal nostro

Canonico nell' omettere alcnne parole per poter poi a
hell' agio declamare nel colmo del suo zelo per 1' onore
di Dante : « vedi mo' se non si rende per costui verisi-

mile che Dante sia stato a ragione esiliato come barat-

risponderemo noi, tanto pericolo corresi nel
tiere. » Si,

mutato brano riferito da vostra Reverenza ma non ,

mai, neppur per ombra puo sorgere dalla genuina ,

scrittura di Pietro. Non e adunque vero che questi ab-

bia offesa la memoria di Dante nel suo Commento.
Clie diremo poi della franca asserzione, con che
gridasi che Pietro non seppe il vero nome del preteso
padre? Come delle altre accuse cosi di questa addiver-
ra, che tutti i colpi vibrati, non che offendano 1' av-
versario , si scaricano piuttosto a danno di chi li vibra.
Imperciocche e egli cosi aperto e manifesto , come di-
cesi, che Pietro ignori il vero nome del padre ? Mai no.
II noslro autore doveva glossare questo verso di Bea-
Irice: Dante perche ne vada Non piangerFirgilio se ,

anco ec. e tenne questo modo » /deo vocatnr ab ipsa

theologia nomine proprio quia prout nominatus erat ,

auctor Dantes ita dabat sive dedit se ad di\>ersa : scili-

,

cet volcit se ad sonum nominis , idest ejus etjmolo-

giae « II perche riprende il Dionisi » si vede che egli
,

era d' avviso che Dante venisse dal verbo dare quando ,

se egli avesse saputo Dante essere nome abbreviato di

Durante , conosciuto avrebbe che Tetimologia piu natu-
rale traevasi dal verbo durare , e che percio appog-
giava il suo argomento sul falso. « E qui conchiude : »

Pietro adunque ignorava che Durante era il primo in-

tero nome dell' immortale Poeta » (Cap. VIII). Conce-
dasi per vero che Dante sia nome abbreviato di Duran-
te : e che percio ? Chi ha mai dimandato al chiosatore
Yinteronome battesimale dell' inclito suo padre ? Niu-
 XVI

iio prima del Dionisi , il quale giunse troppo tardi per

ricevere la couveniente risposta. Che dunque conchiu-
dono le parole dell' oppositore ? Nulla. Qui non trattasi
che del nome abusivo , il solo volgarmente noto ,
il solo
avuto in pregio , il solo consacrato dalla bocca di Bea-
trice. Ella nel solenne istante che dopo dieci anni si

mostro air amico suo non altro nome proferi a chia- ,

marlo che qiiello di Dante e non mai Durante ; ed il ,

religioso glossatore volendo attaccare secondo il vezzo ,

di quei tempi,un significato imsterioso a\ pronunziato

nome , e non osando sacrilegamente inutarlo col pri-
mitivo , il clie fece pure il Boccaccio nel Commento , si

attenne alla comoda etimologia somministrata spon-

taneamente dal verbo dare ; ma non per questo nego
la sua vera , o presunta derivazione. Non diversamente
fece Dante nella Fita Nuova ,
quando volle trarre al
suo fine la etimologia di quella giovane detta Prima-
vera , la quale precedeva Beatrice , che la interpreto pri-
ma verrd , anzi che ricorrere all' originale vocabolo pri-
mavera da cui fu cosi denominata perche ridente e
, ,

felice come la primavera. Ne consegue da cio cheDante

negasse ovvero ignorasse la vera derivazione di prima-
,

i>era che nel volgare linguaggio significa ben altro che

,

quanto egli cola asseriva per bella sua comodita di con-

cetto. Come il padre , cosi fece il figlio :
1' uso favori-
va ed applaudiva come argutezze cosi comode etinio-
logie bene lodevolmente adoperava chi sapeva rin-
, e
venirle. E per non dar sospetto che il nostro detto sia
tutto immaginario addurremo alcuni esempi tolti da ,

questo Comniento medesimo etimologie cioe tratte dal ,

purissimo suono delle parole. Vulcanus da vorans can-

dor Bizarrus da bis errans Pupilla quasi puella Lu-
: : :

na quasi luminum una ; con mille altre che ad ogni

muover d' occhio puo chi vuole osservare in questo , ,
 XVTI

come in qualunqiie altro Commento di quella eta sulla

Commedia tii Dante. A che dunque tanto e cosi pro-
tratto rammarichio contro questa puerile usanza di quel
tempo antico? Concedasi pure che il nome primiero
della somma gloria itaHca fosse Durante ma in pari ,

modo si dovra concedere che Pielro,anche sapendo cio,

poteva e doveva attenersi esclusivamente ed ossequioso ,

molto , a quel nome che tra i nomi degli italici splcn-

dori brilla come Trivia tra le Ninfe etenie (Parad.
C. XXIII. V. 26.); a quel nome ripeto , clie Tautore
inscrisse suo maggior volurae, intitolandolo Com-
al

media di Dante Allighieri.

Ma piu duro .s'inalbera il nostro Dionisi contro di
Pietro ne vuole affatto in lui riconoscere il figlio di
,

Dante, perche non ha nel suo Commento una paro-

la, una sillaba dei maggiori di lui nemnien la dove ,

a parlarne lo invita il testo deW autore , e taffetto della

natura e 7 dolce della gloria. E questo e a suo parere
,

un incom>eniente si grande , che di qui appunto egli

crede di poter validamente dedurre cli ei non ne abhia
parlato perche non ne avera notizia e questa gli man-
, ,

casse perche ne poco ne mica entrava egli in quel pa-

rentado (Cap. XI.). E noi diremo alTopposto chc Pietro
perche molto entrava in quel parentado per questo ap- ,

punto non ne ha parIato,e che doveva, perche vero

Bglio di Dante, usare per modestia il tanto ripreso si-
lenzio. Ed ecco le prove.
Pietro riverente airammonizione paterna che niuno
dee lodare se stesso ( Convito , Tratt. II. Cap. II.
)

incontratosi nel terzetto , di cui qui si tratta , ove Cac-

ciaguida invitato dal nipote a rcplicare quali furono i

suoi anticlu , rispose :

 XVIII

Gli aiitichi miei ed io nacqui nel loco

Dove si trova pria 1' iillimo sesto
Da quel che corre il vostro annual giuoco.
liasti de' niiei niaggiori uclirne qucsto :

Chi ei si furo , ed onde venner quivi

Piu e tacer, che ragionare, onesto
Paracl. C. XVJ. v. 4o. e seg.

non poteva intessere le glorie della sua nobilta di san-

gue senza mancare al solenne eserapio , ed alla sapien-
tissima lezione , si bellamente avuta dall' inchto ed one-
sto genitore; e per la ragione stessa egh non doveva
aggiunger verbo a questa scrittura, per cui il padre cre-

dette essere piii onesto il tacere , che il ragionare. Onde

conchiuderenio contro il Dionisi che Pietro non doveva
soddisl^re ai curiosi intorno alla sua prosapia, perche in
cio avrebbe trasgredito Tavviso di tanto maestro e per- ,

clie sarebbesi mostrato vanaglorioso seguendo [ affetto

naturale , ed il dolce della gloria di sua casa. Ne solo

cio , ma conchiuderemo pure che questo silenzio mede-
sirao , tutto figho di onesta umilta , offre certissima pro-
va che rautore del Commento sia vero figlio di Dante.
Imperciocche se non e colui, che si vuol far
lo scrittore
credere , non rifina mai di accumulare pruove sopra
pruove ,
perche aUri mantenuto nel teso inganno non
possa entrare in sospetlo della finta persona. Ma se lo
scrittore veramente e colui che si dice essere, non mo-
stra mai sospetto che ahri possa crederlo diverso da
quello che e; il che non suole avvenire, come dice Dante

iiel hiogo citato , senza maliziata coscienza che altri nol

creda quello che sidice. A quale pro adunque si vuole
che fjuesti si faccia credere figlio di Dante col ripetere
ad ogni periodo, questo l'lw udito da rnio padre; il pa-
dre mio intese cosi questo passo ? La Lupa, il Leone , la
 XIX

Lonza , il mio padre voleva che significassero questo ,

queslo , e questo? Ma e se cosi avesse fatto, sarebbe egli

poi stato uu certo argoniento clie costui fosse proprio
figlio (li Dante? lo diibito forte che ne avrebbe anzi de-
stato il sospetto di mdlantatore, come quegli che avreb-
be attribuito airautore della Commedia un naturale al
tutto opposto a (piello che in verita mostra da' suoi
scritti di avere , e che constantemente vienli conformato
dagli scrittori de' suoi tempi. Egli nel Convito ( Trat. I.

C. 4-) laraentando la trisla cagione che spintolo per tutte

le parti, ove suona Tidioma di si, lofece apparire a inolti

per cui la suafama, e le cose sue sl futte , che dafarsi

invilirono , dice che « 1'
uomo buono dee la sua presenza
dare a pochi, e la familiaritade a meno , acciocche il suo
nome sia ricevuto e non ispregialo. » Qucsla sua riserva-
tezza fu attestata anche dal Boccaccio , nella vita sua, la
dova narra suo abito fu conveniente a maturita;
« che il

il suo andare grave e maestoso ec. rade volte se non

,

domandato parlava; solitario fu raolto , e di pochi do-

mestico, e negli studi fu assiduo raolto » Ecco il carattere
che ce ne diede Messer Giovanni. Inipercio qiianto non
ci avrebbe fatto ridere questo niesser Pietro di Danle,
se ne avessc per opera descritto il proprio padre, quasi
xma di quelle garrule vecchiarelle che presso il focola-
,

re , favoleggiando di Fiesole, e di Tioja, nelle Iimglie

sere invernali non rifinano di ripetere alla sonnolenta
schiera dei nipotini le piii minute cose ed arguzie di
loro gioventu, perche fatti grandi le .sappiano ricor-
dare ai venturi? Ovvero quaiito non ci avrebbe mosso
lo sdegno, facendolo comparire cjuasi iiiio dci vanissimi
poeti di questi moderni tempi , i quali trattengono dalle
cattedre i proprii scolari sulle inezie canore,da loro per
csercizio dei pazicnti lcttori maiidate alla liice? No ,
per
mia fc ,
queslo uoii fu mai il caraltere di Dante. E chi
 XX

mai potrassi immaginare iiii uomo cosi domestico della

Filosofia , clie si faceva proprii tutti i nomi piii gloriosi
egli Filosofo , egli Teologo , egli Medico , egli Giurista,
egli Poeta in tutto sommo? Un uomo /atto macro per
tanti anni iVi s,\nd\o quanti basti) la sua vila,affinedi
con)pire un poema che racchiude ,
quasi un' enciclope-
dia , tutta la sapienza de' suoi tempi, e dei susseguiti,
oltre a manifestare in se germi dei piu stupendi ritro-
i

vati de'succeduti secoli , mendicandosi

: che preparava
la vita a fruslo a frusto , la meraviglia incomprensi-
bile di tutte le piii esercitate menti del secolo decimo
nono non poteva ne per natura ne per agio traltenere
;

i suoi figli sullo arcano magistero del suo poema come ,

sragionatamente pretese Monsignor Canonico Dionisi.

Ma terminiamo una voita questa discussione, di-
cendo ancora una parola che scuopra del tutto in-
conveniente la pretesa di chi volle che il Commento si

occupi di cose per ogni verso estranee al propostosi ar-

gomento. Pietro prologo dichiara con aperto e di-
nel
stinto latino, che non e meno inutile la sapienza nasco-
sta che il tesoro occulto ; il perche per obbedire a certi
suoi commendevolissimi padroni promette di fare un
Commento, con che possa ognuno aprire la vera sa-
jnenza ed il tesoro delle sentenze che giace tuttora na-
scosto in molti angoli della Commedia. Con questa pro-
messa e sentenza egli ; avverteci di due cose Tuna che
altri prima di lui avesse postillato quel libro , inten-
dendo di proposito alla lettera ed alle cose volgari , il

che nella sua figura non si estendeva che alla prima

superficiedella terra eppero la sapienza ed il tesoro
;

di quel poema giacevasi tuttavia come rinchiuso nelle

riposte caverne del monte poetico. Impertanto, e questa
e la seconda, egli dicesi invitato ad un Commento , che
quasi chiavc idonea schiudesso alla vista di tutti le im-
 XXI

mense ricchezze di erudizione che in seno chiudeva.

Questa e la ragione per cui egli , sebbene puro e pusillu
Giurista ,
per sola obbedienza si accinse a comporre il

suo brei'e Commento ( Commeatulum ) per offrire a' siioi

degni Padroni iin ordigno che ,

quasi cliiave , loro gio-
vasse a tale effetto. E qui tutfa la proposizione e pro-
messa di Pietro alla quale fedebiiente si attenne, so-
,

prastando di preferenza alla parte scientifica di ogni

maiiiera sacra ,profana, fdosofica teologica mechca
,
, , ,

legale, astronomica, storica , niitologica ec. ec. , non

toccando cbe per incidenza , ed alla sfuggita ,
qiielle

cose che hanno rispetto alla lettera , ed alla vita indi-

viduale del Poeta , se piire queste non abbiano al suo
parere diretta influenza colla principale allegoria della
Commedia. Pero spesso quivi occorrono le parole alia :

ut in textu: alia per te vide alia aperta sunt e cento : ,

siniili altre maniere indicanti che nel testo non occor-

rono difficolla scientifiche da appianare ; al che solo

intende il suo lavoro. Laonile 1' erudito lettore non deve
qui ricorrere per le quistioni grammaticali ,
per le cu-
riositadomestiche o municipali: altri, prima di Pietro,
a cio ebbe pensato e provvide. E se in alcuna parf(>
vi si trovano e sono indegne di Pietro
, non esiti il ,

lettore a crederle aggiunte di mano posteriore, che

non conoscendo il fine dellopera si provo a seminare ,

nel mezzo del buon fiumento gittatovi dal-

la zizzania
r abile seminatore. Nella qiiale scelfa di argomenti Pie-
tro meglio procaccio alla gloria del padre , di quello
che non prefendesse il Dionisi ;
poiche per simil modo
ha mostrato al mondo la gian mente che fu chi tanfo
miracolo compose. Per opeia egli mosfro come veris-
sima fosse la sentenza di messer Giovanni da Certaldo
che parlando della Commedia, usafe largamenfe le pa-
role di San Gregorio appropriafe alla Scritfura Sacra ,
 XXII

affeiino clie dir si piio n questo libro essere

un fiunie piano , e profondo nel quale lo agnello ,

puole andare , e il leofante nuotare cioe in esso si :

possono i ragazzi dilettare, e i gran valent' uomini eser-

citare. » L' ottimo Comineiito condtice i lettori di poco
sapcre, acceniiati nci faiiciulli questo di Pietro mo-
:

stra come possaiivi con diletto intrattenersi le prime

sommita di ogni scienza indicati nel leofante. Imper-
ciocche , clii di qiiesto si piace , rechisi in mano questo
libro , e stupira vedeiulo V immensa erudizione richie-
sta in chi voglia sufficientemente conoscere i larghi te-
sori di sapienza profondainente sepolti iiel lebro di Dan-
te. E non temo che altri possa giustamente dar-
certo ,

mi giambo, se diro che come niuno riuscira mai a

il

potersi gloriare di averlo tutto perfettamente compre-

so , cosl coii piii forte ragione , chi piu si sara avan-
zato in questa inipresa, giudichera discreta ed in tutta
precisione di veritii espressa 1' ammonizione che 1' altis-
simo vate conscio a se medesimo dello sterminato ocea-
no di .sapere che e il suo lavoro , premetteva aHultima
,

sua cantica in queste parole:

O voi che siete in piccioletta barca ,

Desiderosi d'ascoltar, soguiti

Dietro al mio legno , che cantando varca ,

Tornate a riveder li vostri liti

Non vi mettete iii pelago ; che forse,

Perdeudo me rimarreste smarriti. ,

Ij' acqua ch' io prendo giammai non si corse

, ,
:

Minerva spira e conducemi Apollo, ,

E nove Muse mi dimostran rOrse.

Voi altri pochi , che drizzaste il collo
Per tempo alpan degli angeli del quale ,

Vivesi qui , ma non .sen vien satollo,

i
 XXIII

Metter potete ben per ralfo sale

Vostro navigio, servando mio solco
Dinanzi airacqua che ritorna egualc.
Que' gloriosi che passaro a Colco ,

Non s'amrniraron come , voi farete,

Quando Jason vidcr fatto bifolco.
Parad. C. II. c. i. e seg.

Per tutto cio vedendosi per cffetto verificato che il de-

gno figliuolo di Dante, a compicre religiosamente la

sua promessa , fu tutto nel disvelare la parte piii pre-

ziosa e piu difficile della Commedia, ognuno a|)plaudira
nieco al valcntissimo Lord , il qiialc iicl dare alla liice

questo Commento aggiungendo, novella gloria all' Ita-

lia, rivendicollo al suo vero autore, a cui, nulla dicendo
degli scrittori piii vicini al suo secolo , fu attribuito dai
Codici isocroni, e da'piibblici monumenti alzati a qucl
tempo in Treviso alla memoria del sapientissimo figlio

diDante Allighieri (i).

(i) Noi non abbiamo combattuto clie alquante delle objczioni

del Dionisi contro il Commcnto di Pietro. Tutlc lc altrc , clic quel
Critico rcca in mczzo pcr ^irovarc che Pictro non e clic un mcn-
tito figlio di Dante, sono ancor csse cosi deboli e nudc di buonc
ragioni , clie cadono facihnentc a tcrra , ricliiamate chc sieno ad uno
stretto esame.
 CANZONE MORALE
DI

MESSER PIERO DANTE

CONTKO

A' P A STORI.

INon si puo dir che tu non possi tutto,

Non si puo dir clie tu non veggi a tondo,

Dio, cio (i) che si fa al mondo,

E che giusto non sia cib che tu fai

Ma or si puo dire (a) ch'ogni vizio ha frutto

Or qui , e ch'ogni virtii casca al fondo:
E dir si pub , secondo
Che si suol dir: sia reo, che viverai (3).

Farianti dei Codd. citati nella Pre/az.

(i) Di cio.

(i) Ma piiossi dire.

(5) Sia rco , e viverai.

 , ,

XXVI

Questo piii volte omai

Sillogizzando ,
quanto piu disputo
Nelia mia mente, piii divento muto.
Fatte colV altre vere la maggiore (i)

lo m'avea posto in core

Pur di non dire, e pur non ho possuto,

Tanto disio che cio mi sia soluto.

Pero drizzo la lingua a te , che puoi

Solo , e non altri , risponder se vuoi.
Dio , sol per colpa il sommo sacerdote
Rovinar festi , ch' e \i in terra morto
E non gli festi torto,

Poi che 'n tal sedia in duol molt' anni e stato.

Oza facesti presso dalle ruote

Morto cader, drizzando il carro torto
DeirArca santa al porto,
Che nullo usurpi officio altrui collato.
Poi come ha usurpato
Oggi ben vedi il braccio spiritale
L' officio altrui e 'I grado (2) temporale
E come il mondo tutto n' e confuso.

Perche non dunque giuso

(1) Segniamo con carattere corsivo i versi che sono i piii cr~

rati , e che non abbiaino potiito einendare per leggersi cosi in

tutti i Codd.

[%) Eladio lemporalc. Forse : e '1 gladio temporale.

 xxvn

Cade giudicio alcun celestiale

Sovra chi questo fa, se questo e male (i),

Come facesti a'due detti di sopra,
Che puoi e sai , e sempre fai giust'opra?
Tu festi Gezi lebbroso, e Simone
Mago san Pier dannb, e '1 foco santo,
Ch'arse sott'arqua tanto,
Nel tempio Babilonico ammorzasti
Per breve simonia : per qual ragione
Sofferi dunque ancor, veggendo quanto
Ciascun da ogni canto
Fa quel, per clie nel tempio ti crucciasti ?

Non so se questo basti

Dir di color che vivono a tue spese,

Veggendo tu rocculto e tu '1 palese:

Poi vuoi clie sian (2) quaggiii per nostro esempio,

Tu volesti nel tempio
Che si ponesser genti in virtii accese
Di castita, non davarizia offese:

Ed or pur vedi in la tua chiesa genti

Tratte (3) a lussuria , ed arricchir parcnti.
Al popol non si tuo, cioe l'Ebreo,

(i) Scd cgli c male.

(a) Che sia.

(3) Traltar lussuria.

 XXVIII

Principio desti , che legge guidava (i):

E se prevaricava,

Con fame, sete, e morte gli punivi.

Noe, e Moise, e 'I Maccabeo,
Josue, e Jefte poi (2) dietro gli andava.
Ogni altro rege stava

Alla lor norma, e quei (3) per li altri udivi.

A noi mo'cristian vivi

Dai rege sanza possa, e ieggi vane;
Dico Io'mperador, ch'ha fuor le mane (4)

Dalla sua spada e dalla sua bilancia

E tenuto piu a ciancia,
Che non fu mai il ciocco (5) dalle rane,

Da tutte genti vicine e lontane:

Onde a tii^anno vien quasi ogni terra (6)

Perche s' ahbatte ch' ognun V uscio serra (7).

Cain , Lamecche , e altri (8) per te stesso

(i) Che legge gli dava.

(2) Pur.

(3) E lor per gli altri.

(4) Le mani. Erron. dovendo rimare con vane.

(5) Ceppo da ardere. Allude al trnvicello mandato per rr da

Giove alle rane. Vedi Fedro Lib. I. Fab. II.

(6) Pero quasi a tiranno e ogni terra.

(7) Siccbe si batte ognuno 1' uscio serra — S'i si batle cho
ognuno un uscio serra.

(8) E gli altri.

 XXIX

Punisti prima (i), e poi per tuoi ministri,

Dequai netuoi registri

Si trova che Noe fu io primiero.

Dunque poi che non ci hai (2) giudice adesso,

Perche or si per te non s\ ministri (3)

Contra tanti sinistri

Difar da heffe un poco o daddovero ?

Tu fosti piii severo
Quando 1 diluvio festi, e quando sette

Anni di Faraon la fame stette

E che stentasti il popol nel deserto

E che Gomorra certo
Collaltre quattro terre maladette

Ardesti , e con piii (4) altre tue vendette

Che non saresti cih in far qui greggio (5)

Che n'hai ricomperati , e facciam peggio.

Guarda quasi ogni terra giu (6) venduta

Piu cara ogn"anno a nuovi pubblicani,
I quai poi come cani

Rodon la gente ognor con peggior morso

(i) In prima.

(2) Ci ha = Ci e.

(3) Pcrche or contro a noi si ci ministri.

(4) G in piii.

(5) Che mo'tu non saresti ia far qui gregglo.

(6) Gia.
 XXX

Giiarcla l'usura palese teiiuta,

Essere onore e grandezza a' cristiani

Navicare a Sokiani
Saracin contra iegge , e dar soccorso

E guarda il capo e 1 dorso (i)

Qui deile donne fuor d' ogni misura.

Di vedove e pupilli non han cura
E meno il cavalier di giusta spada:

Giudice alcun non bada

Di far dir no e si sue chiose , e giura (2).

Per questo e quel non avran dirittura

I mercatanti e poi gli altri meccanici
Alle bugie sai ben se son ben pratici.

Satira mia Canzon , vattene al cielo

Poi che non trovi qui chi ti risponda

E se puoi aver onda
Ch' a Dio arrivi , con benigno zelo
Pregal che ti chiarisca con risposta

La proposion (3) proposta ,

E che faccia parere omai qui cosa,

Chaltra gente non osa

(i) (luarda lo capo e '1 torso.

(2) Di far d' uii no un si sua chiosa giura.

(3) La plosion proposta = La plepesion proposta = La ple-

pcxion proposta.
 XXXI

Dirne da beffe, come avvien sovente:

Dov' e lo vostro Iddio , cristiana gente (
i
) ?

(i) O dov'('''l voslro Dio.

 tSquit 111 cccVia.Ctico Salomotj.Sapiefui

"VtiUraXVri^^-itTij^.-^

t
Ms.RiccaTiia.n.c, N '. lOjS.

efmcco t)clcamf>;Se^io|Va^xta'^ l\x* cap ut; co|crtiictvpcinia[3- c(V ct bauiS^

"^•napcxli- vnc-jitatuo-iptcsininf 111^^ |Wt ^nt) ^'^'<- ^lo^biale-^

Ms.Laurenzia.rto f Ira m.ntcntaj , N° llo. Plilt. XC.Snp.

Nc]<"t-recclertamcl;.o^<i('"noit. S?a^iciva'a, a.Wcomli't.t^ct fr/>cfaur;^

taiifit/ rtMe\ttltfet(i~\nt%.

6
Jfj. RofjelU, gU Bd Tnrco. J'l i 4- J -y

N^n^it re-ccjhdio Sa.la.mon .Sama rtt/rtTiJifct ^tkcfi

.< n.p u./'uy 5"ur./,r„5 ilttnj^.
Ver(tecn^j.iS^c^forja.'

Ms.LuurcxUno, Plttt. XL.N. 38-

^
B

3
<"^^.- Vaiie. X? 1~0'.

J
f^
Xtli

-«
^
\CQ

Cocl : Vatic : N: 4jS'-2 .

 EXIMII LEGIJM DOCTORIS ET VIIU CELKDERRIMI

DOMINI PETRI ALLEGHERII

SUPER EGREGIA DANTIS

IPSIUS GENITORIS GOMOEDIA

LECTURA SEU GI.OSA INCIPIT (l).

Inquit in Ecclesiastico Salomon: sapientin abscon-

dita et thesaurm invisiis ,
quae utilitas in utrisque ?
Per haec namque verba forsan opinor esse mo-
tos certos meos dominos venerabiles (2) et ami-
cos jam diu promptis precibus ad non modice
suggerendum mihi Petro Dantis AUegherii de Flo-
rentia quatenus noviter aliquid fabricarem per ,

quod hbrum Comoediae ipsius Dantis propriam (^)

sapientiam et thesaurum adhuc in non paucis suis
anguhs claudentem undique perfecte valeant et
,

(i) C. L. Procmium glosarura Comoediae Danlis Alegliorii compi-

latum |)er Dominum Pelrura ejus filinra. — C. D. T. Petri Danlis Alli-
gerii Florentini clarissimi legum doctoris Conimentarium in divinum
opus gcnitoris sui Dantis feliciler incipit. Anno Domini i^/ii). apparet
C. XX.»
(a) C. L. mcritabilcs.

(3) C. D. T. primani.

I
audeaiit aperire:nou tantum nempe considerantes
punnn pu.sillumque juristam, ut sum, ad talem
sarcinam suflicientes lumieros non liabere, quan-
tum , ut quia filius ,
praetendentes in me de vigore
paterno,quod procul dubio abest, adesse. Diu enim
ut egenus debitor (i) ab eisdem recusando refugi:
verum nunc demum, ut deprehensus a conscientia
propria ac a rubore ingratitudinis eos fugiens,
latitando quodammodo carceratus, velut cedens
bonis,qui modicum dando liberatur a multo,quid-
quid habeo et possum eis modo conferam quam- ,

quam minimum in praesenti (2) videlicet hoc ,

commentulum velut clavem quamdam ad talia ape-

rienda sic ruditer fabricatam ,
quam tamen quia
vires sic reserandi habere non puto , nisi prius eli-
metur ab illo ,
qui te (3) in simili , Hierusalem,
confortavit, psalmista dicente: quoniam conforla-
vit seras portarwn tuaruni etc. , nec non Hieronymo
in Epistola ad Paulinum dicendo quanti hodie : se
putant nosse literas tenent signatuni librum, nec
aperire possunt , nisi ille reseraverit , qui habet cla-
vem Davici qui aperit et nemo claudit^ et claudit
,

etnemo aperit etc. ideo incipio ducendo dexteram

;

ad signum suae salutiferae crucis, dicens: in no-

mine Patris, et Filii, et Spiritus sancti («), amen.
Igitur amodo accedamus ad intelligentiam hujus
Comoediae, ceu ad quamdam seram clausam ape-

(i) C. D. T. iit egenus debilor debitum ab eisdem ec.

(2) C. L. in jiersona.

(3) C. L. re. C. D. T. qui in simili.

(a) C. L. e D. T. aggiungono : beatac Mariae Virginis , totiusquc

ulterius coelici cliori.
rientlam, quam scire aperire volendo opiis est ut
ejus vectes, idest causas, tentando primitus inquira-
mus(i),cum dicatPhilosophus primo Posteriorum:
scire est rem per causas cognoscere. Et Seneca dc
formula honestae (2) vitae {a): cujusque rei caiisam
exquire (3), et cum initia inveneris, exitus cogitabis.
Porro in praesenti nostro opere, ut (4) in quolibet
alio actuali ,
quadruplex erit causa intimanda (5):
scilicet, causa efficiens, materialis, formalis, et fi-

nahs. Magistraliter solet addi quis sit libri titulus,

et cui parti philosophiae supponitur.

Causa hoc opere, vehit in domo fien-
efficiens in
da aedificator, est Dantes AUegherii de Fhirentia,
gloriosus theologus philosophus et poeta
,
quae :

causa efficiens non agit nisi in quantum movetur

a fine, de quo infra dicam et qui llnis non movet ,

nisi secundum quod est in intentione; et idco res-

pectu illius effectus ,
qui est in intentione, est ef-
ficiens causa per se. Unde si quid in actione con-
tingit, quod non fuerit in intentione agentis illius,
erit causa per accidens, et non per se.

Causa materialis est quod dictus noster auotor

in hoc poemate intendit poetice vulgariter inter-
dum pertractare de Inferno, Purgatorio cum Para-
(i) C. L. inquiram.
(2) C. L. e D. T. honestatis.

(3) C. L. perquire. C. D. T. require.

(4) C. L. ct.

(5) C. L. c D. T. principaliter intiinanda.

suo vcro titolo e De forinula honestiie vitae. V\i neilulo per

(rt) 11

lungo tcmpo csser opcra di Scncca , nia e ormai provato appartciicrc

al Vescovo Martino, e ne abbiamo a slampa la iraduzione fatta jicr
llono Giamboni.
diso terrestri , et Paradiso coelesti ,
prout localiter
et realiter possunt et debent intelligi ac etiam de
:

dictis quatuor locis interdum intendit scribere,

prout moraliter et allegorice poterit, figurando di-
cta loca , et passiones et passionatos eorum , ac
beatos et felices, et beatitudines eorum huic nostro
mundo et nobis mortalibus viventibus vitiose
vel (i) viventibus nobis separatis a vitiis, nos de eis
purgando, ac nobis sancte et virtuose et perfecte
viventibus, ut infra latius explicabo.
Causa formabs duplex est, scilicet, forma tracta-
tus et forma tractandi. Forma tractatus est divisio
,

ipsius libri ,
qui dividitur et partitur per tres li-

bros ;
qui iibri postea dividuntur per centum ca-
pitula ;
quae capitula postea dividuntur per suas
partes et rhythmos. Forma tractandi est septera-
cuplex (a), prout septemcuplex est sensus, quo
utitur in hoc poemate noster auctor.
Nam primo utitur quodam sensu ,
qui dicitur
literalis , sive superficiaHs et parabohcus: hoc est,
quod scribit (2) quaedam quae non importabunt ,

aHud intellectum nisi ut litera sola sonabit; nam

non omnia hic scripta includunt sententiam, sed
propter verba sententiam et figuram importantia
inseruntur. Unde Augustinus in i5." de civitate
Dei ait: non omnia, quae gesta narrantur , signi-
ficare aliquid putanda. sunt , sed propter illa, quae
aliquid signijicant , attexuntur. Solo vomere terra

(1) C. L. e D. T. ut.

(2) C. L. e D. T. scribet.

(«) Cosi i Cod. in yece di septetnple.r.

pevscinditur sed ^ iil hoc fieri possit etiam cetera
, (i)
nlia meinbra aratri sunt necessaria. Et iit scribi-
tur in Decretis mulla subfigura,
: licet in veteri lege

ponantur tamen quaedam ad literam sunt solum

^

intelligeiida ut in praecepto illo: non occides, non

,

moechaberis etc.
Secundo utitur quodam sensu, qui dicitur liis-
toricus , dictus ab historia : quae historia dicitur ab
historin {a) ,
quod est videre (b) , ex eo quod ea
quae iti historia narrantur, ac si essent subjecta
visui declarantur: et continet res veras et verisimi-
les, ]Nain haec vox Hierusalem historice intelligitur
ipsa civitas terrestris quae est in Syria, in illa
,

parte quae dicitur Palestina etc. , idest gesta (a).

quodam sensu, qui dicitur apolo-
Tertio utitur
geticus (3)ab apologus (4) qui est oratio quae
,
, ,

nec veras nec verisimiles res continct, est tamen

inventa ad instructionem transumptivam homi-
num. Unde Philosopinis: transferentes secundum
aliquam siinilitudinem (5). De quo stylo ait Hora-
tius sic in poetria :

Scribendi recte sapere est et principium etfons.

Ficta voluptatis caiisa sint proxima veris ,

(i) C. L. certa.
(i) C. I.. e n. T. et ejus gesta.

(3) C. L. e U. T. apologogicus.

(4) G. L. e D. T. qui dicitur apologogicus. Apologus est oratio ec.

(5) C. L. e D. T. tr.Tnsferentes secundiiin aliquam siniilituHinem

transferuutur.

(a) Gr. 'Kjoptiv.

[h) 'l^opeTv vale propr. inquirerv , intcrrogare , tliscerc : quindi, vi-

sere, inspicere, ab historiis percipere , cognosccre , mcmoriae tradere.
 JSecquodcumque 'velit poscat sihifahula credi.
Onine tulit punctum qui miscuit utile didci,
Nani prodesse volunt atit delectare poetae. ,

Ut etiam facit iste auctor, reducendo fabulas tales

ad nostram informationem. Et differt a fabula,
quae dicitur aifando quae nihil informationis ha- ,

bet nisi vocem. Tamen poeta eis fabulis utitur aut

delectationis causa aut rerum naturam ostenden- ,

do aut propter mores infoi^mandos secundiun

, ,

Isidorum Ethimolog. de cujus speciebus vide Ma- :

crobium de Somnio Scipionis circa principium.

Quarto utitur alio sensu, qui dicitur metapho-
ricus , qui dicitur a meta , quod est extra etfora ,

naturam unde metaphora , quasi sermo, sive ora-

,

tio extra naturam {ci): ut cum auctor noster fingit

lignum loqui ,
prout facit infra in XIII.° Capitulo
Inferni.
Quinto utitur aHo sensu qui dicitur aUegori- ,

cus quod idem est quani aHeimm (i); nam alle-

,

goria dicitur ab alleon (h) quod est alienum. Et ,

differt a metaphorico superdicto, quod allegoricus

loquitur intra se metaphoricus extra se ut ecce
, ,

haec vox Hierusalem quae historice ut dixi pro ,

,
,

terrestri civitate accipitur, allegorice pro civitate (a)

Dei miUtante. Et scribitur allegorice,quando per id

(i) C. D. T qui dicitnr quasi alienuj.

(a) C. L. e D. T. Ecclesia.

[a) Falsa etimologia. Metqfora e dal gr. |AeTatf.opa, translatlo , da

(ji£Ta(f.£p£iv , tran^ferre.
(b) Gr. aXXoTov. Jllegoria e voce greca , iXkrc^o^iit , cosi detta noi>

da dXXoTov , ma irapoi to aXkix aYopEUEiv , da iWr^-^oi^iiyi rem mb

aliis vcrbis significare.
quod factum est intelligitur aliud quocl factum sit,

ut ecce (le duello David cum Golia, quod sif^uificat

bellum commissum pei- Christum cum Diabolo in
ara crucis. Sic et cum auctor iste dicit se descen-
disse in Infernum per phantasiam intellectualiter
non personaIiter,prout fecit, intelligit se descendis-
se ad infimum statum vitiorum, et indc exisse etc.
Sexto utitur alio sensu ,
qui dicitur tropologicus ,

unde tropologia dicitur, quasi moralis intellectus

et dicitur a tropos [a) ,
quasi conrcrsio ; ut cum
verba nostra convertimur ad mores informandos.
Et scribitur tropologice quoniam per id quod ,

factum est datur intelligi quod faciendum sit ut ;

haec vox HierusaJem tropologice accipitur pro ani-

ma fideli.

Septimo utitur quodam alio sensu qui dicitur ,

anagogicus undc anagogia idest spiritualis in-

, ,

tellectus sive superior unde dicta vox Hicrusa-

, ;

lem anagogice intelligitur coelcstis et triumphans

Ecclesia. Nam anagogice quis loquitur, cum datur
intelligi quod desideratum (i) est, ct cum per ter-
rena dantur intelligi coelestia unde dicitur ab
;

ana ,
quod est supra , et goge quod est du-
(b) ,

cere. Ad quae praedicta facit quod dicit Gregorius

in Moralibus: quaedani historica expositionc tran-
scurrinius per allegoriani iypica uwcstigatione
, et
perscrutaniur: quaedam per sola allegoricac mora-

[i) C. D. T. (lesi(lcraii(liini.

(a) Gr. TpoTco;.

(fc) Goge , iion che ducere , nulla signiHca. .4nngoffcco ,
gr. (xvaYO)-
Yixo;, e da (xva cd i-^M-(^ , cio(- avaYdiy^ , subrectio , clatin , da oivo(-c('>

sustollo , erigo.
litatis instructa discutimus [d). Nam aliqua juxta
literam intelligi nequeunt ; nam literaliter talia
accepta iion instructionera , sed errorem induce-
rent. Nam ad literam intelligeremus illum san-
si

ctum virumJobjubi d^xcxV. eligit suspendium anima

mea , et niortem ossa niea quid erroneum esset. ,

Igitur ipse Job et alii scribentes sub talibus super-

dictis sensibus inteliigi debent; et etiam auctor no-
ster. Nam quis sani intellectus crederet ipsum ita

descendisse , et taiia vidisse, nisi cum distinctione

dictorum loquendi ad figuram 7 Nam
modorum
non est ipse literalis sensus ipsa figura sed id ,

quod est figuratum nam et cum scribitur bra-

;

chium Dei , ut in Joan. 22. ex dicto Isaiae, non

est sensus quod brachium Deo sit, sed id quod per
brachium (i) significatur, scilicet virtus operativa.
Amodo cum auctor loquitur et describit talem et
talem in Inferno Purgatorio et Paradiso cum
, , ,

dictis sensibus diversimode intelligatur ut poeta, ,

cujus officium est ut , ea quae vere gesta sunt, in

alias species obliquis figurationibus cum deco-
re aliquo conversa traducat (2) , secundum Isi-

dorum.
Causa vero finalis in hoc poemate est ut , des-
criptis poenis , cruciatibus et suppliciis contentis
in hoc suo libro, rationabiliter contingendis vitio-
sis , ac laudibus et gloriis contingendis virtuosis ,

vitiosos homines a vitiis removeat , et remotos ad

(i) C. L. e D. T. per eum.
(2) C. L. e D. T. transducat.
(rt) II C. D. T. aggiurtgc : iionnulla autem per cuncta slmul reqni-
rentes tripliciter indagamus.
purgandum se ipsos dirigat, ut dicit psalmista: do-
cebo iniquos vias tuas, et inipii ad te convertentur
atque perfectos in sanctitate et virtute corroboret.
Ad quod Philosoplms:^«w humani boni in virtute
consistit. Et Seneca : propone aninio tuo bonafu-
tura et mala , ut illa moderare queas , isla susti-
nere. Et ecce finis , ad quem scribit.
Libri titulus est : Comoedia Dantis Allegherii ;
et quare sic vocetur, adverte. Antiquitus in theatro
quod erat area semicircularis , et in ejus medio
erat domuncula
quae scena dicebatur ,
, in qua
erat pulpitum , et super id ascendebat poeta ut
cantor, et sua carmina ut cantiones recitabat, extra
vero erant mimi (i) joculatores , carminum pro-
Tunitiationem gestu corporis eftigiantes (2) per ada-
ptationem ad quemUbet ex cujus persona ipse ,

poeta loquebatur ; unde cum loquebatur ,

pone de
Junone conquerente de Hercule privigno suo mi- ,

mi, sicut recitabat, ita effigiabant Junonem invo-

care Furias infernales ad infestandum ipsum Her-
culem et si tale pulpitum seu domunculam, as-
; ,

cendebat poeta qui de more villico caneret talis

,
,

cantus dicebatur comoedia. Nam dicitur a co/«uj(rt),

quod est villa , et oda (b) , cantus ,
quasi villicus
cantus ; et quod ejus stylus erat in materia inci-
piente a tristi recitatione et finiente in lactam (3),

(i) C. D. T. minimi.
(i) C. L. e D. T. qui carminum i>ronunliationem gesfu corporis
rffigiabant.

(3) C. D. T. laefa.

[a) Gr. xMjio;.

\li) r.r. <o8V
 *0

unde adhuc scribentes interdum loco saliitationis

dicunt tragicum principium et comicum finem. Kt
quod auctor iste ita scribere intendebat, incipien-
do ab Inferno et finiendo in Paradisum (i), sic
ejus Poema voluit nominari.
Item quod poeta in comoedia debet loqui re-
misse et non alte ut Terentius in suis comoediis
,

fecit ad quod Horatius

; :

Interdumque tamen Docem comoedia tollit

Iratusque Chremes tumido delitigat ore ;

et Isidorus Ethimolog. Comoedi sunt qui priva- ,

torum hominum acta cantahant ; per quod vide

quare vulgariter Dantes ut comicus humilis et , ,

remissus scripsit et loquendo vulgariter ut fa-

, ,

ciunt rustici , et quilibet idiota.

Tragoedia vero est alius poeticus stylus et can-
lus, et oppositus comoediae; nam incipit a laetis et
finit in tristibus. Et dicitur a tragos {a) quod est ,

hirquus , et oda , cantus quasi hirquinus cantus,

,

quod talia canentibus antiqua gesta videlicet et

,

regum luctuoso cantu, dabatur liirquus in

facinora
praemium secundum Isidorum. Unde Horatius:
,

Carmine qui tragico vilem certaidt oh hirquum.

Et loquitur elate et clamose; unde Boetius in lib.

de Consolatione quid aliud tragoediarum deflet
:

clamor etc. (2). Et ex his Seneca certa sua poemata

tragoedias titulavit.

(i) C. L. c D. T. Paradiso.
(2) C. L. c D. T. quid tragoediarum clamor.

(a) Gr. Tpayoi;.

 11

Sunt cantus etiam secundum sua

et alii poetici
significata diversimode nominati scilicet elegia- , ,

cus , idest desolativus , ut in Boetio : bucolicus ,

idest pastoralis, ut Virgilius (i) in Bucolicis: geor-

gicus , idest terrestris , ut idem Virgilius (2) in
Georgicis : item satyrus [a) , idest reprehensivus
ut in Horatio , Juvenali et Persio: item iyricus ,

idest delectabilis (l)) , ut in Ovidio.

Nunc videndum cui parti philosophiae suppo
natur. Unde dico quod supponitur ethicae, idest
moraU philosophiae. Et demum (3) veniamus ad
tituhim et rubricam specialem istius primae can-
ticae (4) et hbri, quae sic debet scribi : Iricipiunl
prima cantica Comoediae Dantis Allegherii , in
quihus tractatur de descensu ad Inferos. Circa
quod instandum est ahquantulum , more Ulpiani
jurisconsulti tractaturi de jure dicentis: juri ope-
rani daturo (5j prius nosse oportel unde nomen
juris descendit (6). Ita et nos nunc operam datu-
ros ad noscendum de descensu Inferni oportet ,

nosccre unde tahs descensus dicatur. Ad quod ani-

madvcrtendum est quod Homerus primo graece: ,

secundo Virgihus latine ut gentiles et pagani et ,

ceteri ahi ut Claudianus tertio Dantes materne

, :

(i) C. L. e U. T. ut in Virgilio.
(2) C. L. e D. T. ut in eodem Virgilio.

(3) C. L. e D. T. nunc autem.

(4) C. L, e D. T. primi cantici.

(5) C. L. e D. T. dalurum.
(6) C. L. e D. T. descendat.

(a) Cosi i Cod. iii vece di satyricus.

(/>) Lyricits non suona veramente ilclcctabitis ma ti<l /yryim prr- ,

lincns ; od ognun sa tlic sia il pocma lirico , c perche cosi detto.

 12

de hoc (lescensu , ut christianus ,

poetice pertra-
ctarunt ; quantum ad moralita-
et sic diverse , sed
tem ad idem intenderunt non autem quantum ad ,

naturalem talem descensum. Unde est notandum

quod quadruplex dicitur descensus ad Inferos, sci-
licet, naturalis, virtuosus, vitiosus, artificialis et ni-
gromanticus.
Naturalis descensus secundum gentiles philoso-
phos et poetas et maxime secundum Platonem et
,

Aristotelem, aliqualiter ut tangit de Menone {a) in

primo Posteriorum fit per istum modum. Dicunt
,

enim quod omnes animae a principio mundi fue-

runt creatae in coelo et in stellis paribus (i) col-
locatae, et inde descendere dispositione divina ,

debito tempore et loco , ad corpora humana. Ad

quod Tullius ,
qui de talibus fuit, ait: atl instar
coelestis habemus animos in corpore de-
ordinis
libutos (a). Et idem Martianus ait dicens his , :

datus est anitnus ex his sempiternis ignibus quae ,

sidera stellasque vocamus ; et ihi perfectam prae-

teritorum praesentium , et futurorum retinet cogni-
,

tionem. Descendentes autem postea per circulos

planetarum singulorum ab ipsis singulis plane- ,

tis aliquam sumunt proprietatem, ut a Saturno

torporem a Jove regendi voluntatem a Marte

, ,

iracundiam a Sole vitam sensibilem

, a Vene- ,

re libidinem, a Mercurio cupiditatem lucri. Inde

descendentes dicebant quod quasi in (3) infernum

(i) C. L. pariter.

(a) C. D. T. deliberatos.
(3) C. L. e D. T. ad.

f«) Cosi tutli i Cod.

 13

descendebant nam, dum anima in corpore detine-

;

tur, quasi in foedo et tenebroso et infernali carcere

detinetur. Nam quidquid in inferno dicitur esse,
totum repei'itur in corpore humano in quo ani- ,

ma tot et similes sustinet passiones; nam in avaro

anxiatur, in invido frigescit, in iracundo ardescit,
et sic de aliis quae opinio erronea est et repro-
:

bata (i) et contra fidem , et non tenenda.

ideo
Quare dic quod naturalis descensus est quando ,

anima exuta a corpore in mortali peccato descen-

dit in abyssum terrae ad poenas infernales nam ;

leges dicunt civiles quod homo dehnquendo natu-

rahter, obhgatur ad corporalem poenam. Idem
etiam et in anima quae in mortah peccato abs-
,

que poenitentia decedit, consentire videtur poenas

ex eo pati. Rx quo tali consensu oritur naturalis
obhgatio , et sic naturahter descencht in infernum
quodammodo propter accidens peccati. Esto quod
substantiahs ejus animae natura, ut spirituahs,sit
ascendere ut faciunt animae bonae. Et quod iii-
,

fernus sit in dicto loco et abysso terrae testantur

sacrae scripturae, multae quod ibi animae peccato-
rum crucientur, ut in Genesi 37.° ubi dicit Jacob:
desceiidam ad filium meum lugens in infcmum. Et
Lucae i6.° dicitur quod ille dives epulator (2) se-
pultus est in inferno , et rogabat ut Lazarus etc. (3)

Et psalmista : non mortui laudabunt tc, Domine

(i) C. L. e D. T. reprobanda.
(a) C. L. e 1). T. epulon.
(3) C. L. e n. T. et rogabat Abrahaiii iil faccret Lazarum refrige-
rare 05 suurn cuin gutta aquae, cui dcnegavit dicendo: inler nos et vos
magnum cst chaos.
 1!^

neque omnes qui ciesceudunt in infernum. Et Gre-

gorius in Decretis ait haec autem vita , idest :

mundus iste quae inter coelum et infernum sita

,

est ita sicut in medio consistit

, ita in utramque ,

parteni (i) cives recipit. Et psalrnista: quoniam

misericordia tua magna est (2) , et eruisti animam
meam de inferno inferiori. Et sic hoc modo loqui-
tur auctor noster , in quantum loquitur de infer-
no essentiali.
Virtuosus descensus est et moralis ad inferos ,

quando aliquis ad cognitionem terrenorum de-

scendit intellectualiter , ut cognita natura tempo-
ralium et terrenorum spernat ea tamquam felix,
secundum Boetium dicentem :

Felix qui potuit gravis

Terrae solvere vincula (3).

Et Virgilius :

Felix qui mundi potuit cognoscere causas

non ut in talibus rebus terrenis et in earum dele-

ctatione vera remaneat , sed ab eis avertat se, et
facilius creatori per creaturas (4) deserviat, ut fecit
Hercules Orpheus , , Theseus et Aeneas, Hercules
enim descendit ad hanc contemplationem terre-
norum ut ad quemdam infernum ut raperet (5)
, ,

monstra , idest ut specularetur vitia principalia.

(1) C. L. e D. T. in utrumque partiun).

(a) C. L. e D. T. magna est super me.
(3) C. L. e D. T. felix mundi cognitor rerum.
(4) C. L. e D. T. creaturam.
(5) C. D. T. ut caperet.
 15

Et etiam Theseus et Orplieus qui descendit pro

,
,

Eurydice uxore sua, et ita dulciter sonuit quod Dae-

mones eam sibi reddiderunt. Cujus fal)ulam Ovi-
dius in X.° sic recitat quod Orpheus filius Apol- :

linis et Calliopes de Thracia summus citharista

duxit in uxorem Eurydicem; quam cum Aristaeus
pastor adamasset ( ) fugiens per prata calcato i
, ,

serpente interiit, et ad infernum fuit (a) pro qua, ,

ut dixi fuit (3) Orpheus. Sed quia ipsam Orpheus

,

retrospexit contra conventionem Daemonum ante-

quam esset extra infernum iterum rediit irrevo- ,

cabiliter ad infernum et Orpheus solus ascendit ;

montem, sonando
et ibi postea feras omnes ad se
trahebat. Orpheus idest sapiens musicus ; Eury-
,

dice, idest hona dijudicatio. Sapientia enim adhae-

ret profundae dijudicationi. Et significatur Eury-
dice ipsa ratione (4) quae ratio transiens per pra- ,

ta , idest per voluptates hujus mundi, a serpente,

idest a fallacia hujusmundi, decepta est, cum bo-
na hujus saeculi transitoria judicat esse durabi-
lia, et sic moritur spiritualiter et descendit ad in-
feros quam ut rationem inferiorem ab inferis
:

conditionaliter non trahit. Item Aeneas descen-

dit ad hunc infernum idest ad cognitionem ter- ,

renorum ut videret genitorem suum idest ut

, ,

cognosceret Deum (5). Unde Virgilius in persona

(i) C. L. adamaret.
(a) C. L. ivit.

(3) C. L. ivit. C. D. T. ct ad infernum ,

pro qua , ut dixi , ivit

Orpheus.
(4) C. L. e U. T. et significnt Eurydice ipsam rationcni.
(5) C. L. ut vidcrel gcnitorcin suum , ct cognosccret Ucuiii.
 16

ipsius Aeneae dicit Sibillae :

Unum oro , quando hic inferni janua Ditis

Dicitur , et tenehrosa palus Acheronte refuso ,

Ire ad conspectwn cari genitoris et ora

Contingat , doceas iter et sacra ostia patulas.

Similiter et auctor noster ad hunc talem infernum,

scilicet ad cognitionem terrenorum fingit nunc ,

se descendisse per modum istum (i), ut talia per

modum demonstrationis alliciat (a).
Vitiosus vero descensus talis est cum quis cum ,

tota mente in vitiis et temporalibus rebus occupa-

tur, ut Eurydice superdicta et Pirithous, et isti ta-
les non revertuntur Quide- nisi raro. Unde Job 7.°

scenditin infernum, non ascendet in gloriam Dei (3);

ut in auctore nostro et sociis Aeneae et Ulyxis
conversis a Circe in bestias. Et contra tales loqui-
tur , credo ,
psalmista dum dicit: veniat mors su-
per descendant in infernum viventes. Ubi
illos , et
dicit glosa in infernum idest in voraginem hujus
: ,

terrenae cupiditatis. Et Salomon noli subtrahere :

puero disciplinam. Si percusseris eum virga noii ,

morietur : ergo percute et animam ejus de inferno ,

liberahis. Dicit glosa : idest a statu vitioso.

Artificiosus et (4) nigromanticus descensus est,
cum quis descendit ad colloquium Daemonum et
auxilium per incantationes. Contra quos ait psalmi-
sta descendant in infernum omnes qui obliviscuntur
:

(i) C. D. T. inscriptum.
(2) C. L. e D. T. abjiciat.

(3) C. L. e D. T. qui descendit ad infero$,non ascrndet nisi gratiaDei.

(/1) C. L. idest.
 17

Deum. Et sic poterimus amodo comprehenderc (i)

de quo inferno diversimode aliquando et inter-
dum (2) Dantes loquitur.
Istis praemissis dividamus haec prima cantica

et librum tractantem de inferno cum res divisa ,

mehus intelligatur. Unde dividitur principaliter in

novem circulos, sicut Virgilius divisit numero, scd
non qualitate, dicens:
noiies Styx interfusa coercet [a);

accipiendo Stygem pro toto inferno, et sic partem

pro toto. JNam Virgilius in primo lingit puniri ani-
mas infantium : et etiam Dantes. In secundo illo-

rum (3), qui sibi per simplicitatem adesse nequi-

erunt; sed auctor noster ibi finxit luxuriosos. In
tertio desperantes; sed Dantes in eo fingit gulo-
sos. In quarto luxuriosos; sed Dantes in eo po-
nit (4) avaros et prodigos. In quinto illos, qui vio-
lenter oppresserunt (3); sed Dantes in eo
alios
fingit puniri inStyge ct palude iracundos, acci-
diosos, invidos et supcrbos. In sexto nocentes;
sed Dantes malitiosos. In septimo animas purgan-
das; sed Dantes ibi (6) bestiales. In octavo animas
jam purgatas ; et Dantes fingit ibi simpliciter frau-

(i) C. L. e D. T. ainodo poleritis facile coniprelienderc.

(2) C. L. e D. T. iiitcrduni ot interduni.

(3) C. L. e D. T. illos.

(4) C. L. fingit.

(5) C. L. e D. T. suppresserunt.
(fi) C. L. e D. T. ibi fingit.

(<j) I Cod. L. c n. T. aggiiingono : Sfatius ctiain , Sty.r , inquit , no-

\-cin circumfua <:am/jo.t.

2
 18

(Jantes,per decem bulgias. In nono dicit de existen-

tibus in campo Elysio sed Dantes ibidem lingit
;

proditores. His igitur praemissis veniamus ad te-

xtum.
 19

CAPJTULUM PRIMUM

INFERNI (i)

« Nel mezzo del canimin tli nostra vila »

lloc capitulum cum sequenti proemiale est , et

dividitur principaliter in quatuor partcs. In prima
ponit dictum suum exordiale, scilicet quomodo
repperit se in quadam sylva et , in qua parte suae
humanae vitae; et hoc usque ibi
« Ma poi ch' io fui a pie d' un colle giunto »
Ibi secunda , in qua ad quemdam
dicit se devenisse
coUem et ipsum ascendere voluisse; et hoc usque
ibi:

« Ed ecco quasi al cominciar dell' erta »

ubi dicit a quibus et quomodo fuit a tali ascensu

impeditus ; et hoc usque ibi

(i) C. L. Olosae primi capituli procmialis aiirtoris praedicli.

 20

« Mentre ch' io ruiriava in basso loco »

Ilji quarta et ultima, ubi iingit se invenire Vir-

gilium suadentem sibi certis rationibus fieri iter
aliud ; et hoc usque in iinem.
Ad primam igitur veniendo, ante expositionem,
ut facilius liabeatur notitia de sequentibus, aliqua
evidentia (i) in isto principio praemittamus, juxta
Philosoplium in primo Ethicorum dicentem per- :

transireautem tentando (2) singula secundum quod

innata sunt et studendum {a) qualiter terminentur
,

magnuni habent auxilium ad sequentia ; videtur

enim plusquam dimidium totius esse principium.
Igitur, o lector, te non taedeat nunc aliquantiilum
me pati adhuc loquentem quamquam prohxum. ,

Corpus liumanum recipit, ut propriam formam,

animam rationalem intellectivam a gremio coeh
descendentem in hunc mundum tamquam de pa- ,

tria ad incolatum. Ad quod locutus est psalmista

dum dixit hei mihi quia incolatus meus prolonga-
:

tus est , hahitaK>i cum hahitantihus Cedar multum ,

incola fuit anima mea. Sic enim coelum est patria

nostra et origo animae nostrae; unde Virgilius
in G.°

Igneus est ollis vigor et coelestis origo.

Et Boetius in libro de Consolatione:

y^d te comersas reduci facis igne reverti.

(i) C. L. e D. T. evideiitialia.
(2) C. L. e D. T. tenlandutn.

(«1 Doyrehbe dire studendo.

 2i

Et miindus per conscquens est incolatus; idcst, in

aliena patria est nobis peregrinatio quaedam. Unde
Apostolus 2.° ad Corintliios : quamdiu sumus iii
corpore ,
percgrinamur ad Deum. Et JoJj. 7." ait

militia est vita hominis super terram , et sicut mer~

cenarii dies ejus. Igitur si coelum patria et ori-
go nobis mortalibus est cur non desideramus ,

ad ipsum redire, tamquam ad patriam sem])iter-

nam, prout facimus ad patriam istam (i) terrenam,
transitoriam caducam et modicum duraturam?
, ,

Unde Ovidius fle Fastis ait:

Non dubia est Ithaci prudentia sed tanien , optat
Fumuni de patriis posse videre focis.
Nescioqua natale solum dulcedine cunctos
Ducit et immemores non sinit csse sui.
,

Item, quod plus est , animalia bruta , aves , et

etiam res inanimatac naturalitcr sunm oricinom
repetere conantur. Unde Boetius: repctunt proprios
quacque recursus. Igitur ciun Deus sit princi- ,

pium (2) animae humanae, anima talis naturaliter

desiderare debet ad ipsum reverti exi.stcns in ,

mundo isto ut pcrecfrina cpiasi in camino; aliter

deviat a recto calle. Idco ad pro|)ositum nostrum
redeundo dico cjuod Deus in collatione dictae no-
,

strae animae fpiodammodo dicit ei vade pma :

ut tabula rasa in qua nihil est depictum, ut ait

,

Philosophus in 3.'' dc anima et ita simplex ct pura ,

assumas sarcinam carnis, et ut cum ea merearis,

(i) C. L. c D. T. nosirain.
(a) C. L. princi))iuni et origo.
ambules per viam rectam in qua nunc in princi- ,

pio te pono longam septuaginta dietis, idest an-

nis; quae via, si recte ambulabis, te reducet ad
patriam. Ad quae Isaias 8.* Ponam universos fi-
lios tuos doctos a doniino: et caveas ab ea, ut va-

ga deviare; nam poteris et non poteris ad libe-

,

rum arbitrium, quod tibi dedi, si voles.

Modo Dantes loquens in persona sua, ut in per-
sona ceterorum, ponit quod incoepit in principio
talis viae et camini recte ambulare, idest in prima
sua aetate, in pueritia (i) in qua puri et recti am-,

bulamus. De quo psalmista perpendens aiv.laudate,

pueri , Dominum etc. Et Tullius sunt nobis innata :

initia virtutum , quae si adolere liccret et pate-

remur, nos ad heatitudinem cum divino munere
ipsa natura perduceret. Oua prima parte camini
idest vitae, per eum sic recte et quiete perambu-
lata, innuit se intrasse (2) secundam partem nostrae
vitae, idest adolescentiam (3), in qua ut plurimum
incipimus deviare et exire errando de dicta recta
via et camino hoc est de nostra recta vita et
,

cursu temporis ejus; cum in ipsa adolescentia pri-

mo paremus et tentemus submittere coUa jugo vir-
tutum ut juvenci et a stimulis vitiorum {a)
, ,

juxta illud omnis aetas ab adolcscentia in maluni

:

prona est. Nihil enim incertius et instabilius

quam vita adolescentis ubi , ut plurimum delira-
mus et transgredimur, vehit ilh juvenci, in quibus

(i) C. L. et pueritia.

(2) C. D. T. errassc.
(3) C. L. e D. T. nostrae vitac dictam adolescentiarn.
(a) Cosi questo periodo in tulfi i Cod.
Statius figurat etiam illos duos fratres juvenes (i)
Eteoclem et Polynicem discordes , dicens

Sic, ubi delectos per torva armenta jmencos

Agricola imposito sociare affectat aratro
llli indignantes , quis nondum voniere multo

Ardua nodosos cervix descendit in armos

In diversa trahunt, atque aequis vincula laxant
Virihus ^ et vario confundunt limite sulcos.

De quo passu etiam Salomon ait: tria sunt mihi

incognita et quartum penitus ignoro , via navis in
,

maii, via colubri super Inpidem, via volucris in aere;

sed quod penitus ignoro , via adolescentis in ado-
lescentia sua. In qua vult auctor
innuere se a
recto calle deviasse praedicto et ivisse errando
,

per prata et sylvestria loca diu, idest per opera-

tiones vitiosas (2), ut caeoatus in nocte. ITnde psal-
mista contra tales ait fiant viac illorum tenebrae
:

et lubricum. Et Apostolus ad Ephesios 4-° Noti am-

buletis sicut gentes ambulant in vanitate sensus
sui , tenebris obscuratum habentcs intellectum.
Tandem a radio divinae gratiae lucidatus fecit ut
prudens pereyrinus, qui in medio diei cum sol
declinat, incipit (3) cogitare (4) de hospitio, cogi-
tando de hospitio suo auctor noster, quod est
ipse Deus, in quo vere ut peregrini (5) quiescimus.
Ad quod Joaiuies, loquens in persona Dei , dicit:

(i) C. D. T. juvenes Thebanos reges.

(1) C. D. T. opera vitiosa.
(3) C. L. e D. T. ciim sol declinare incipit.

(4) C. L. e D. cogitat.
(5) C. L. ut verc percgrini.
 2»

ego sum via, veritas,et vita ; exemplo, ve-

via in
ritas in promisso vita iii , praemio. Et AiigustinuS
circa haec ait quo vis ire : ego siim via.
.^ Quid
vis scire ? ego swn veritas. Ubi vis vianere .'' ego
sum Et quoniam (i) hoc fecit et perpendit,
vita.
dicitquod m medio camini iiostrae vitae idest in , 1

medioannorum luxmanaevitae, cumascensus nostri

temporis incipit fieri descensus. Sed quod est hoc
medium camini nostrae vitae.^^Videretur quod esset
somnus secundum Philosophum dicentera in 2.0
Ethicae: honus et malus nequaquam manifesti sunt
secundum somnum : undc dicwit nihil differre se-
cundum dimidium vitae feliccs a miscris. Tamen
dic ut praemisi qiiod ad tempus humanae vitae
,
,

se refert, cujus medium

est trigesimus quintus an-
ims. Nam
Philosophus iu Hbro de Senectute dicit,
i
quod nostrum vivere est ascendere et descendere.
Nam juventus est quidam ascensus vegetaturus
in nobis, et senectus descensus potest dici e con-
tra. Et est argumentum ad hoc quod Christus in
33." anno et 3. mensibus mortuus est ; nam tam
summa natura humana [a) cum divina non debe-
bat esse in re decrescente, ut fuisset ultra dictum
dici non
tempus. Item quod ultra 70 annos potest
vita inhomine sed mors et angustia psalmista
,
,

dicente si autem in potentatihus 70 anni am-

:

plius (h) , erit lahor et dolor; et sic ejus medium 35

(1) C. L. quando.

[a) Cosi tutti i Cod.

(6) // nostro /c.rto .•
sl autem iii potcntatibus, octoginta anni,ct
amplius eorum , labor et dolor.
 25

anni , in quo medio doctrinat

(i) nos moraliter

in persona sui debere aperire oculos mentis ad vi-

dendum ubi sumus an in recta via ad patriam, ,

aut non. Nam per rectam viam comprehende sta-

tum virtuosum, et per non rectam, vitiosum. Nam
licet juventus nos vitiaverit in finc ejus ad mi- ,

nus qui est in dicto medio camino

,
dcbcmus ,

corrigi et ad virtuosa intendere ; nain homo a vi-

tiis quando senescit. Et Seneca: dif-
nescit discedere
Jiculter reciduntur vitia , quae nohiscum creverunt.
Item propheta quid cst^ Israel, quod in terra inimi-
:

corum es ? Inveterasti in tcrra aiiena dcputatus es ,

cum mortuis et cwn his qui sunt i/t inferno ; nani si

Dei amhulasses
in -via pace utique quievisses. , in
Et Salomon disce ubi hngaidmitas vitae , et
: sit

lum.en oculoruni ct pax (a). Et ad talem passum

et modum annorum respiciens David rogabat non :

revoces me in dimidio dierum meorum. Et ahlji

opus tuum in mcdio annorum vivijica illud. Et
Isaias (3) : in dimidio dieruni meorum vadam ad
portas Propterea tlescendit in infernum vi-
inferi.
vens ,
non desceu(ht moriens
(4). Et sic auctor
noster descendit ad infernum juvenis et in me- ,

dio camini ipsius vitae idest ad cognitionem ter- ,

renorum (5) , iit eis probabihter abominatis mo-

(i) C. L. e D. T. auctor doctrinat.

(») C. L. Disce ubl sit virtus, ubi sit priidenlia, ul scias ubi sit lon-
gituniilas vitae et lumcn oculoruin.
(S) C. L. e D. T. Et Abacuc: Doinine, opus tuum iu medio difriiiu
meorum vivifica illud.

(4) C. L. e D. T. juvenls.
(5) C. L. e
D. T. ul nunc fecit Danles, qui dcscendil juvenis, idcst
"1 medio vilae ad infernuin , ide.sl ad praediclam cognilioncm.
riens non vadat acl esscntialem infernum. Et me-
taphorice proceclendo fing;it se ipsiim repperisse
in quadam sylva obscura, hoc est in statu vitioso
quem statum etiam Virgihus in 6° sylvae obscu-
rae adaptat dicens :

tenent media omnia sylvae:

media , idest virtutis; sylvae , idest vitia, ut extre-
mitates. Et alibi in 6.° ait

Est iter in sylvis , ubi coelum condidit umbra

Jupiter, et rebus nox abstulit atra colorem . .

Lucus et obscuris claudunt m 'vallibus wnbrae.

Et vera haec adaptatio si quis bene respiciat

est ,

quae in statu vitioso hujus mundi patimur. Nam

ibi sol justitiae non lucet in eo infinitae angu- ;

stiae nos pungunt ut stipites et spinae sylvae. Et

,

iVIathaei aliud cecidit inter spinas

i3.° dicitur :
,

et simul exortae spinae suffocaverunt illud (i). Et

subdit quod illecebra hujus mundi in eis bona
concepta mortificat. Ad quod et ille propheta Ose-
ae 2.° ait sepiam -viam tuam spinis. Dicit glosa
: :

idest punctionibus dolorum et laborum. Et psal-

mista dicit : priusquam intelligererit spinae vestrae
7'amnum. Dicit glosa ramnum est herba mollis in :

principio postea habet spinas ; per spinas vero in-

,

tellige punctiones aeternae damnationis. Item sicut

in sylvis ferae et bestiae nos infestant et anima-

lia , ita in taU statu vitia et appetitus feroces , ve-
nenosi et bestiales nos continue venenant. Et ex
(i) C. L. e D. T. alia autem ceciderunt in spinas,et creverunt spi-
nae , et suffocaverunt ca.
 27

hoc ait psalmista anima nostra , sicut passer,

:

erepta est de laqueo venantiuni. Et alibi funes irv- :

ferni circumdederunt me , et praevenerunl me la-

quei mortis. Propter (i) cujus obscuritatem etiam
exclamat Ovidius dicens:

Proh superi , quantum mortalia pectora caecae

Noctis hahent etc.

Dicendo qviod etiam perpendit quod via recta erat

ihi deperdita , ut supra dixi , in ejus scilicet adole-
scentia. Unde in Genesi, cap. 8.° Sensus et cogi-
tatio hwnana in malum prona sunt ah adole-
scentia. sua ; ubi nostra vita, ut via, ad bonum et
malum bifurcatur. Unde Virgilius in 6.°

Hic locus est partes uhi se via scindit in amhas ,

Dextra quae Ditis magni suh moenia tendit.

EtSalomon: vae peccatori ingredienti terram duahus

viis , et qui derelinquunt vias rectas et diverterunt
in vias pravas. Dicendo quod talis status vitiosus

est ut sylva. sylvestris ; et lioc dicit propter incultos

mores vitiosorum. Item aspera et fortis: lioc dicit
quia fortiter allicit nos. Ad quod Salomon,Prov. 5.°
Iniquitates suae capiunt impium, etfunihus pecca-
torum suoruni quisque constringitur. Et Augustinus
in libro Confessionum: suspiraham ligatus nonfer-
ro alieno, sed niea ferrea voluntate. Yx Boetius in
tertio : felix qui potuit gravis terrae , idest terre-
norum , solvcre vincula. Quare de facili a tali syl-
va , idest statu vitiorum (2) ,
quis explicari non
(1) C. L. e D. T. ad.
(») C. L. vitioso.
 28

potest. Iiide dicit quod lantum erat amarn quod

,

modicum est plus mors corporalis. Contrariuni

videtur dicere Salomou Ecclesiastici n.° Invcni
amariorem morte muliereni quae laqueus vena- ,

toruni est, vincula sunt manus illius. Quae mulier

voluptas horum terrenorum est, pro qua et haec
sylva ponitur, et qui placct Deo aufugiet eam et ,

qui pcccator est capietur ab ea. Scd auctor habuit

respectum ad remcdium, quod haberi adhuc a Deo
potest.Unde Seneca exora Deum pro te ipso :
,

quoniam data eripi potest vita erepta reddi non ,

potest. Et sic gustus , idest intellectus auctoris

i"efectusnunc judicat vitiosa haec mundana imo ,

amara (i). Ad quod Boetius: Iwmo carnalis unam

amaritudinem habet ex dilectione divitiarum, quas
'veliementer ihi amat ; aliam ex defectu earum.
Dicendo quod de ea dicit, causa narrandi bonum
quod ibi invenit ; quod bonum est justitia Dei in
puniendo vitiosos et praemiando virtuosos. Lnde
Gregorius: mala quae hic nos premunt ad Deum ,

nos ire compellunt. Dicendo c|uod nescit j^ejerre

quando ipsam introivit , ex eo quod quasi somno
pressus (u) ejxit. Ad quod Seneca de formula ho-
nestatis ait cogilationes vagas velut quasi somno
:

similes non recipies , cjuibus si animum tuum oble-

ctaveris cum omnia disposueris tristis remane-
, ,

bis. Et psahnista in circuitu impii ambulant

:

et viani civitatis non invenerunt. Et Apostolus

surge qui dormis, et illununabit te Christus. (3) Et

(i) C. L. e D. T. et iit dicit amara.

(2) C. L. e D. T. plenus.
(5) L. e D. T. Deus.
 29

sic in somno et alienatione mentis et intellectus

sunt spiritualiter homines , cum talia ingrediuntur

primo. Et pro ista prima parte.

lioc
Atl secundam partem veniendo, dicit auctor quod
elevando oculos intellectus cognita infirmitate ,

praedicta terrenorum ut valle et sylva quadam,

obscura ubi sol veritatis non lucet ad suasivam

, ,

quamdam contemplationem virtutum ut ad mon- ,

tem elevatum ab hujusmodi miseriis infimis mun-

danis , et illuminatum ante a sole
et illecebris ,

veritatis,ducente hominem directe ad ejus bonum,

respexit et vidit lucem et radios veritatis ibi appa-
rentes, ut dicit textus. Ad quod Isaias C).° y/mOu-
umbrae niortis hix orta est eis.
lantibus in regione
Et spiraculo diviuo talia vitia et se ipsum reco-
gnoscendo sic oculos elevavit hoc est intentio-
, ,

nem propriam (i) ad virtuosa disposuit. Ad quod

Seneca: initium satutis cognitio est peccati. Item
psalmista: beatus vir cujus est auxiliwn a te, ascen-
siones in corde suo disposuit in valle lacrymarum.
Et alibi: adte, Dominc, le\'avi animam meam. Dicit
^losa.: spirituali desidcrio dc tcrra animam meam
levaviy scilicet de mundanis desideriis separavi. Et
alibi: emitte lucem tuam et veritatem tuam, ipsa me
deduxerunt et adduxerunt in montcm sanctum
tuum. Etalibi: levavi oculos meos in montes ,unde ve-
niet auxilium mihi. Dicit glosa in montcs idest ad : ,

sanctos et corum scripta et dicta veritatcm conti-

nentia. Per quae debet patere allegorica locutio
auctoris non grossis dicendo quod viso illo lu-
,

(i)C. L. eD, T. priinain.

 30

mine illius solis, idest veritatis demonstrativae

timor aliquantulum in eo quievit ex eo quod spe- ,

rare incoepit virtute talis lucis posse evadere de

dicta nocte idest de statu tali vitioso
, qui dura- ,

verat ei in lacu cordis (i). Nam sciendum est,quod

secundum philosophos naturales in corde huma- ,

no sunt tres ventricuH in medio quorum spiritus

,

generatur. In aliis duobus extremis est spiritus

cum sanguine sed in dextro plus est de san-
;

guine et minus de spiritu; in sinistro e contra-

rio (2). Et quod spiritus est ligamen animae cura
sanguine dicitur cjuod in sinistro est anima no-
,

stra (3) et in dextro natura animata. De quo credo

,

nunc auctorem sentire dicendo quod (4) respexit

,

retro ad dictum passum, ipsum abominando, ut

cesset [a) contrarium de uxore Loth de qua dicam ,

in capitulo io.°et in (5)Purgatorio.Quipassusnum-

quam dimisit animam m
ipso (6) perseverantem
vivam idest
, laude et fama subaudi (y) sed potius ,

mortuam de qua vita dicit lex hi enim qui pro

; :

repuhhlica ceciderunt in aeternuni per gloriam vi-

,

vere intelliguntur. De morte tali ait psalmista

illumina (8) oculos meos ne umquam ohdormiam
in morte: quod exponitur, idest in vitio. Et Apo-

(i) C. L. e D. T. qui duraverat in lacu cordis ejus.

(2) C. L. e T. D. e converso.
(3) C. L. e D. T. naturata.

(4) C. D. T. quomodo.
(5) C. L. e D. T. infra in.

(6) C. D. T. Christo.
(7) C. L. e D. T. subaudias.
(8) C. L. e D. T. illumina , Doinine , oculos etc.

(a) Cosi tutti i Cod.

 31

stolus: vidua vwens in deliciis mortua est (i). Di-

cendo quod quietato aliquantulum corpore suo
fesso a lahore, quod (2) est in ascendendo (3) a tali
statu vitioso , ut debuit facere , secundum morali-
tatem Juvenalis dicentis nemo repentefit surnmus;
:

et ideo paulatim incoepit auctor ascendere dictum

collem idest incoepit procedere ad ascensum con-
,

siderationis virtuosae vitae et veritatis, tamquam

per viam desertam : et merito ,
quia modicum est
a nobis frequentata. Unde Hieronymus ait : insua-
vem et asperam fecit nohis 'viam virtutis lotiga
consuetudo peccandi. Et sic procedendo dicit ,

quod pes firmus infimior crat.Hic est figura nam ;

sicut corpus humanum habet duos pedes per ,

quos vadit ad bonum vel malum,

ita anima habet

duos pedes, per quos bene vel male incedit, idest

duos affectus. Nam dicit Augustinus pes animae :

amor est^ qui si rectus est, dicitur caritas ; si cur-

vus , dicitur cupiditas. Et psalmista:/?^^ enim meus
stetit in directo. Ubi glosa dicit: in directo , idest,
affectio mea ,
quae facile lahi solet , non recessit
a rectitudine
, sed firma, (4) stetit et processit. Et
alibi qui perfecit pedes nieos tamquam (5) cen'o-
:

runi, et super excelsa statuit me. Igitur ad propo-

situm, pes auctoris, idest affectio, in quo magis
adhuc firmabatur, erat infimior, quod adhuc ad
infima terrena relicta aliquantulum magis inclina-

(i) C. D. T. vidoa vivens in deliciis , vivcns inortua est.

(a) C. D. T. (jui.
(3) C. L. c D. T. descendendo.
(4) C. L. fixa.

(5) C. L. sicut.
 32

batur, quamquam superior pes ad superiora as-

cenderet , et sicut claudus ibat. Unde Apostolus
ad Hebraeos gressus rectos facite pedibus vestris
:

ut non claudicans qais erret , niagis autem sanetur.

Et etiam psalmista in laqueo isto , queni asconde-
:

runt , coniprehensus est pes eoruni. Et haec pro

secunda parte (i).
Ad tertiam partem dicit quod sic contemplative ,

in (2) suo proposito bono illum coUem, idest sum-

mitatem virtutum ascendendo suo recto proposi-
,

to ,
prius dicit se fuisse impeditum a vitio carnis
et quasi revolutum ad infimam dictam sylvam,
scilicet ad statum vitiorum, figui-ando id vitium I
in lonzani quanidam agilem et prestam (3) cuni
pelle maculosa. Et merito considerata subita con- ,

gressione (4) talis vitii , et diversis deceptionibus

ejus et maculis. Quod etiam vitium ista de causa
Virgilius in persona Veneris ita quodammodo figu-
rat , dicens Aeneidos primo

Nanique humeris de more hahileni suspenderat

arcum
Venatrix , dederatque comas diffundere ventis
Nuda genu nodoque , sinus collecta fluentes.

Et ibidem
Succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis.

Et Epicharmus comicus ait (5):

(i) C. L. e D. T. pro ista secunda parte sufficiant.

(2) C. L. e D. T. cum suo.

(3) C. D. T. subitam.
(4) C. L. e D. T. aggressione.
(5) C. L. e D. T. ait etiam ad hoc.
 33

Domitor Cupido leonta (a) virtute praesumptior.

Sed tamen duo dicit quae eum fecerunt contra dic-
tum vitium bene sperare scilicct quod principium,

diei erat, in qua hora magis, ut sobrii defendi- ,

rous nos a vitio tali. Unde psalmista ait: mane ad-

stabo tibi et videbo , quoniam non Deus volens ini-
quitatem tu es. Ubi dicit glosa, quod per illa verba
denotatur mentis directio et munditia. Item quotl
tempus martiale erat, cum sol ingredilur signum
Arietis quod signum est domus Martis et per
,
;

oppositum respicit signum Librac, quod est domus

VeneriSjSccundum Isidorum Etliimolog. Item quod
tunc primus amor, idest Deus, piimo incoepit de
suo amore in nobis hominibus infundere (i), fa-
ciendo nos ad imaginem et similitudinem suam et ,

incarnando se et moriendopro nol)is,ct subijciendo

nobis omnia, juxta psalmistam: omnia sub pedibus
ejus. Et illud minuisti eum paulo minus ab Ange-
:

lis etc. Unde argimientabatur auctor: si tali tem-

pore sic fuit gratiosus primus amor, ita et nunc
largietur mihi (2) gratiam contra talia eum ad vi-
Sed in hoc non tantum (4) bene
tia (3) infestantia.

speravit , quin non timeret de quodam leone se-

quenti (5) ibidem taliter apparente , in quo vitium
superbiae figurat. Et merito juxta Boetium di ,

(i) C. L. c D. T. refundere.
(2") C. L. c D. T. sibi.
(3) C. L. c D. T. vitium.
(/() C. L. tam.

(5) C. L. frcquniter.

(a) Cosi lutti i Coild. Foise : leonis.

centem de superbo irae intemperans fremit ? Leo-
:

nis aniinuni gestare credatur. Et Gregorius super- :

bia naiione coelestis coelestes appetit mentes. Et hoc

est quod dicit, quod aer wdebatur de eo tiniere.
Tertio et fortius dicit se fuisse impeditum a qua-
dam hramosissima lupa , idest ab avaritiae cupi-
ditate. Et merito in iigura lupae fingit eam, secun-
dum Boetium etiam dicentem de avaro cupido:
avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor?
Lupo sindlem dixeris. Dicendo quod erat hestia
sine pace , idest sine quiete unde Boetius ipse ;

inexplehilis avaritia divitum , semper cupit, num-

quam satiatur, nec Deum timet , nec homines reve-
retur. Et Salomon in Ecclesiaste unus est, et secun- :

dum non hahet ,non fdium,nonfratrem,et tamen

lahorare non cessat, nec satiantur oculi ejus divi-
tiis , nec recogitat dicens: cui lahoro etc. Et haec

tria vitia sunt quae magis et frequentius nos lae-

dunt; unde in Apocalipsi ait Joannes: et tertia
pars hominum occisa est ex igne ,fumo , et sulpliu-
re , quae procedehant ex ore eorum. Per ignem in-
temperatus ardor luxuriae, per fumum superbia,
per sulphur avaritia intelhgitur (i). Item idem Jo-
annes in epistoHs ait: omne quod est in mundoy
aut est concupiscentia oculorum , aut superhia
vitae: quae reducuntur ad ipsa tria vitia super-
scripta (2).

(i) C. L. e D. T. intelligatur.

(2) C. L. e D. T. Omne quod in mundo est, concupiscentia carnis

est ,
quae reducitur ad tria , scilicet ad honores , divitias et delitias

honores ad superbiam , delitias ad iuxuriam , divitias ad avaritiam.

£t haec pro ista tertia parte.
 35

Ad quartam ultimam partem auctor vult osten-

et
tlere quod per se solum non poterat ad co^nitionem
dictae veritatis et virtutis ascendere,impeditus a vi-
tiis superdictis, absque auxilio et societatepliiloso-
phiae rationalis (i). Ad quod Seneca ait: difficile

virtus inventa est: ducem et rectorem desiderat sed ,

sine niagistro vitia discuntur. Quae rationalis scien-

tiademonstrative et sillogistice nobis habet causas
ostendere per effectum (2). Ideo iingit se ita ruen-
do Virgilium invenisse, in cujus persona amodo
consideranda est dicta rationalis pliilosophia esse
figurata; et quomodo et qualiter, dicam in sequenti
capitulo. Et quod dicit, quod erat ipse Virgilius
fiocus , idest non
loquens, significat quo-
clare
modo dicta rationalis scientia suis auribus nondum
aperte suadebat in principio tali vel loquitur :

de ea ratione prout in genere potest assumi de-

cepta et confusa ai) aj^petitu (3) iii primo homi-

ne. Et hoc est quotl dicit quod per longum silcn-

tium videhatur fiocus. Quae rationalis scientia, in
persona Virgilii respondendo auctori absque ra-
tione adhuc ad vitiosa disposito , vocavit eum
non homo ut dicit Aristoteles correptum hoc /10-
,

men non homo ; nam homo absque ratione et in-

tellectu potest dici non homo , ut ait Philoso-
phus in secundo de anima dicens: quod potentiae
animae ita supra se staiit sicut figurae trianguli,
quadranguli et pentanguli et sicut pentangu- ;

lus idest figura quintjue angulorum, stat supra

,

(i) C. L. e i). T. seu jiidlcio lalionis.

2) C. L. officiiim.

(3) C. L. ab aspcciii.
 36

quadraiigulum, ita seiisitiva stat supra vegetativarn

et intellectiva supra sensitivam. Itaque sicut levan-
(lo angulum ultimum ex pentangulo remanet qua-

drangulus et non plus ])cntangulus ita levando ,

ultimam potentiam animae, idest rationem non ,

remanct liomo sed res cum anima sensitiva ut

, I
animal brutum. Et Boetius in quarto versi in :

malitiani humanam quoque amisere naturam. Et

sic evenil ut quem transformatum vitiis nideas ^

hominem extimare non possis. Et Iioc est quod

Philosophia Boetium vocavit hominem , eo quod
in ratione permansit, dicens in primo de Consola-
tione: quid est igitur., homo quod ,
te in moestitiam
luctumque dejecit P Inde literaliter (i) loquendo
fingitVirgilium dicere quomodo figulus pater ejus
et Maja mater ejus fuerunt de Pietola districtus ,

Mantuae (2) quod natus fuit sub Julio et vi-

, et
xit sub Augusto bono Octaviano adeo quod ado-
ratus fuit, et etiam fuit senator ,
puer dum esset
12 annorum ,
propter suam probitatem. Unde in
Bucolicis Virgilius de eo sic ait:

« Hic illum vidi juvenem , Melihoee ,

quotannis
« Bis senos cui nostra dies altaria. fumant.

Item dicit quod fuit poeta , et cantavit de justo

Aenea Trojano filio Anchisis ; unde in principio
suae Aeneidos ait:

Arma virumque cano etc.

Et quod fuerit justus subdit

(i) C. L. Literaliter quoque.

{%) C L. Mantuanus. C. D. T. Manluani.
 37
I

Re,»: erat /fenens nohis quo justior alter

,

Nec pietate fuit , nec bello mnjor et nrniis.

Qui Aeneas:
Postquam res Asiae Priamique evertere gentem
Immcritam visum superis ceciditque superhwn ,

llium , et oninis humo fumat Neptunia Troja ,

Italiam fato profugus Lavinaque venit

Litora etc.

In cujus laudein , scilicet Virgilii , auctor loquitur

ut in textu patet. Ad quod Ovidius de ipso Vir-
gilio ait:

Omnia canlavit divino carminc vates.

Et Macrobius in libro de Saturnalibus ait: Fir-

gilius non sinc quodnm praesagio quo ,
se omniuni
profectihus prncparnhnt dc industrin sun pcrmiscu- ,

isse , idque non mortnli scd divino ingenio prncvi-

disse ,atque adeo non aliu.m ducem secutus qunm
ipsam rcrwn omnium mntrem nnturnin, Jinuv
practexuit vclut in musica concordinm sonoruni.
Quippc si munduni ipsuni diligcnter insjncins , ma-
gnavi similitudincm divini illius et hujus poetici
Maronis
operis invenies. Nani. qualiter elocjuentia
ad omnium niores intcgra cst nunc hrcvis nunc , ,

copiosa nunc sicca , nuiic florida nunc siniul om-

, ,

nia , intcrdum lcnis aut torrens : sicut terra ipsa

liic laela scgetihus ct pratis , ihi silvis ct rupihus
hispidn , hic sicca arenis , hic irrigua fontihus
decem rethorum qui apud Athenas Iticas florue-
,
A
runt, stylos inter sc divcrsos hunc unuin pcrmiscuis-
se. Inde concludit: gloria ejus talis est quod ex nul-
 38

lius laiulihus crescit , et cx nidlius 'vituperationilnis

minuitur. Et dicit quod dum auctorera videret
ipse Virgilius lacrymantem , suasit ei ut iret se-
rum per aliam viam per demonstrativam , scilicet
viam rerum muiulanarum (i) ut per infernum
quemdam. Nam homo volendo animum ut auctor ,

noster, in totum removere a rebus et voluptatibus

mundanis (2), qui non sit immediate a gratia Dei
remotus , ut alicjui sunt , debet per talia sequi ut
ducem dictam rationalem scientiam per suas de-
monstrationes. Nam ut dicit Thomas de Aquino :

Deus movit voluntateni hominis ut universalis mo~

tor ad universale ohiectum voluntatis quod est ho-
num. Et sine hac universali motione homo non
,
i
potest aliquid velle, sed per rationem homo deter-
minat se ad volendum hoc vel illud, quod est ve-
re bonum vel apparens, nisi per gratiam dei etc.
ut dixi. Item intellectus est veritatem intelligibi-
lem simpliciter apprehendere: ratio est procedere
de uno intellectu ad alium (3) ad veritatem uni-
versalem cognoscendam («). Nam et Sibilla quam ,

Virgilius fingit etiam pro ista rationabili philoso-

phia in simili videndo Aeneam lacrymantem de
,

Palinuro socio suo mortuo et non sepulto qui ;

Palinurus pro ista voluntate terrenorum errabun-

da ponitur quae licet esset mortificata in eo non
,
,

tamen sepulta idest non in totum ab ipso Aenea

,

(i) C. L. humanar.um.
(2) C. L. humauis et mundanis.
(3) C. L. eD. T. aliud.

(a) C. L. e D. T. aggiungono : ad quod Horatius : in vitiiirn tlurit

culpae iiga , si caret arte.
 39

rejecta , ut in nostro etiam auctore , suasit ei ut

prius sepeliret eum ,
postea accederet ad aureum
ramum ,
qui pro virtute accipitur ut in casu nostro
mons clivosus superdictus , unde auctor ruebat.
Et Boetius

Qui serere ingenuum 'volet agrum,

Liherat arva prius fruticibus
Falce rubos filicemque resecat
Ut nova fruge gravis Ceres eat.
Nam prius extirpanda sunt vitia per superdictum
modum, quam plantandae virtutes. Et reddit ratio-
nem suae suasionis; nam dicit quod illa bestia, idest
vitium avaritiae, non dimittit aliquem per suam
viam transire si potest idest ad nostram felici-
, ,

tatem, sed eum occidit spirit.ualiter et cum sa- ,

turata esse debet , magis famescit. Ad quod ait

Juvenalis

Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit.

Quae lupa multis uxoratur ,'\Aest unitur. Ad quod
psalmista a majore usque ad minorem omnes ava-
:

ritiae studcnt. Et adhuc plures erunt , dicit ,

usquequo venerit ( ) veltrus interficiens cam fu-

i ,

gando eam pcr totum (2) doncc rcmiserit cam

in infernum , unde invidia , idest Diabolus, qui
invidet nobis ex eo quod videt nobis coelum
apertum quod ei fuit clausum, ut in ipsa nos ten-
,

taret, extraxit. Ad quod Sapientiae 2." Invidia

(1) C. L. e D. T. veniet.
(a) C. L. per todini orbeni.
 40

Diaholi mors introivit iii unii>ersam terram (<?).

Vel dic qiiod avaritia est duplex; nam uno modo
immoderatus dicitur appetitus rerum tempora-
lium quae veniunt in usum et utile humanae
,

naturae quaecumque pecunia extimari possunt:

(i),

alio modo dicitur omnis immodcrata cupiditas ha-

bendi quodcumque bonum et sic est (2) etiam ;

invidiae et superbiae. Et de ista specie avaritiae

loquitur conchulendo cjuod pro suo meliori,ut
supra dixi , ahunde eum ducet, scihcet per Infer-
num morahter intehectum ubi videbit spiritns ,

cridantes secnndam mortem. AHegorice pravi et

vitiosi mortui sunt quodammodo in fama et ,

haec est prima eorum mors secunda est corpo-

rahs, quam cridant, (3) idest conqueruntur, vel
;
1
advocant ut secundam inspectis eorum dissolutis,

actibus (/») vel cridant secundam mortem, idest con-

:

queruntur de secunda morte, quam habent aeternam

et spiritualem. Unde Gregorius in Dialogo: dnplex
est mors nostra , scilicet dnm heate vivere anutti-
mns et dnm esscntialiter vivere in poena non de-
,

sinimus. Vei loquitur de existentibus in Inferno

reaH qui vocant secundam mortem scihcet ani-
,
,

mae; nam Augustinus in 21.° de civitate Dei ait:

prima mors nolentem animam pellit a corpore ,

s>ecunda mors nolentem aniniam tenet in corpore.

(i) C. L. e D. T. quae veniunt in usum vitac liumanae.

(2) C. L. ot sic inest invidiae et superbiac.

(3) C. L. secunda est corporalis : cridant, idest ec.

[a) II testo : invidia autem diaboli mors introivit in orbem ter-

rarum.
[}>) Miinca aclibus ncl C. L.
 41

Et hoc voluit in appetitu turbativo; nam in natu-

rali et deliberativo spiritus damnati nollent (i) non
esse, cum ipsum esse sit quoddam bonum natu-
rae, et appetitus semper respectu alicujus bo-
sit

secundum ipsum Augusti-

'

ni et ad finem boni
, ,

num. Ergo non velle esse esset non velle bo- ,

num quod non potest csse naturaliter. Item dicit

,

quod ducet eum per Purgatorium sed per Paradi- ,

sum non quia dicta ratio quae in figura pro Vir-

; ,

gilio ponitur, (2) ex eo quod fuit Deo rebellis in

non obediendo in primis parentibus amisit locum
talem posse ascendere demonstrative et contem-
plari. Ideo dicit quod dabit illum Philosophiae,
cum qua ad talia potest ascendere scilicet meta- ,

phorice: seu Theologiae, quac in pcrsona Bcatri-

cis figuratur. Diccndo quod uhicumque (3) impe-
,

rat et ibi regit Dcus : ad quod psalmista: Dominus

in coelo paravit sedcm, suam , et j-egnum ipsius
omnibus dominabitur. Et alibi regnuni tuum , re- :

gnum omnium saeculorum , et dominatio tua in

omni generatione et generatione. Et denique ip-
sum Virgilium idest philosophiam rationalem se-
,

quitur, ut omnia vitia vincat juxta Senecam di-

centem: si vis omnia subjicere , te subjice rationi.
Modo redeamus ad quaerendum, quis sit ille Vel-
trus de quo supra tangit auctor, et de quo tan-
,

tnm quaeritur. Unde {a) dicunt quidam quod erit

(i) C. I). T. nolunt.

(») C. L. c b. T. tollilur

(3) C. L. e D. T. «bique.

fa) Unde mnncd inl C. L.

 42

Antichristus , sed quomodo? cum Antichristus,

secundum quod dicitur ad Thessalonicenses 7.°, os-
tendet se tamquam sit Deus. Ubi (hcit glosa: si-
cut in Christo uinnis di<.>initas inhabitabit , ita in
Antichristo plenitudo oninis malitiae , et erit caput
omnium nialorum. Et auctor dicit quod iste Vel-
trus erit plenus virtute, aniore, et sapientia unde ;

verius dic quod auctor ut ostendat se poetam ,

instructum in diversis vult nunc se ostendere in

,

judiciis astrorum scientificatum (1): quae judicia me-

dia quaedam tenent inter necessarium et contin-
gens, secundum Ptolomaeum. Et sic (2) per quam-
dam prolocutionem et praesagium per ea quae co-
gnoscit in stelHs et videt (3) debere contingere, ut
ostendit etiam in capitulo finah (4) in Purgatorio,
ita praedicit et loquitur scihcet evenire de proxi-
, ,

mo tempus totum ad virtutes habituatum. Vel

quasi ut propheta loquitur; nam et propheta dici-
tnr procul fans , sivevidens, unde in primo Regum
capitulo io.° dicitur de Samuele: qui propheta dici-
tur hodie, vocahatur olim videns , scihcet in quan-
tum cognoscit et loquitur quae sunt procul a sen-
sibus hominum. Nam interdum non solum sanctis
prophetis datus est sermo propheticus ut Danieli ,

et aliis, sed etiam non sanctis, ut patet in Cai-

pha {a). Per quod ostenditur Spiritum sanctum da-

(i) C. L. e D. T. in judiciis astrologicis scienlificum.

(2) C. L. e D. T. et sic modo.
(3) C. L. -videtur.
(4) C. L. et in Purgatorio. C. D. D. infra in Purgatorio.

(a) C. L. e D. T. aggiungono nam a se ipso non dixlt quod

: pro-
plietavit quia cxpediebat unum liominem mori pro populo.
 43

torem gratiarum non personam sequi digni aut

indigni sed ordinem traditionis; sed magis puto
ipsum ut dixi cognitione motuum certarum stel-
, ,

larum et conjunctionum hoc uti praesagio et pro-

locutione maxime ex quadam conjunctione Saturni
et Jovis, quae de proximo erit secundum quod di-
cet in (inali capitulo Purgatorii et in capitulo ao.° (
i
).

Sub quo tempore mundus (2) ad virtuosa dispone-

tur; unde psalmista (3): adnuntiabitur doniino ge-
ncratio ventura,
adnuntiahunt coeli justitiam
et
ejus. Et Virgilius in sexto de hoc (4) praesagio ait:

Orahunt causas melius , coclique meatus

Descrihent radio , et surgentia sidera dicent.
Tu regere imperio etc.

Et in egloga prima in Bucolicis (5) :

nitima Cumaei venit jam, carminis octas

Magnus ah integro saeclorum nascitur ordo
Jam redit et virgo , redeunt Saturnia regna
Jam nova progenies coelo demittitur alto.
Tu modo nascenti puero , quo ferrea primum
Desinet , et toto surget gens aurea mundo etc.

Quod praesagium licet ad Christum potuerit (6)

(1) C. L. e D. T. secundum quod dicitur diclo capitulo finali in

Purgatorio ct in cap. 20.

(2) C. 1,. c D. T. sub qua dictum tempus.

(3) C. L. e D. T. ad quod facit psalmista dicens.
(/,) C. D. T. etiam de hoc.

(5) C. L. c D. T. ilem in pracsayio alio , (|uo ulilui \n Bucolicis ,

dicens in 10.* egloga.

(6) C. D. T. possit.
 referri, ut dicit Hieronyrnus iri pririoipio (i) Bi
bliae, etiam ad Octaviaiium Augustum sul) quo ,

mundus totus (2) quietatus est ,

potcst referri ,

Virgilio iterum diceiite :

Sic placitum : veniet lustris lahentibus aetas ,

/ispera cum positis mitescent soecula bellis.

Per quod concluditur (3) quod sujieriora corpoi-a

nostrum auctorem ctalios poetas adeo illustrarunt,
quod liaec praesagia rationabiliter sua subtilitate
et judicio astrorum potuere referre (4). In quo
tempore felici et virtualiter sic a corporibus su-
,

perioribus liabituato ,
j)raedicit nasci et surgere
quemdani pleiium sapientia^ amore et virtute , cu-
jus natio erit inter fcltrum etfeltrum. Dicunt qui-
dam: lioc est in partiljus Lombardiae et Roman-
diolae, inter civitatem Feltri et moiitem Feltri. Tu
dic inter feltrum et feltrum , idest inter coelum et
coelum, talis (5) temporalis virtuosus inferius infun-
detur. Vel inter feltrum et feltrum, idest quod talis
vir virtuosus et dux natus erit ex matre et patre non
contextis et conjunctis (6), ut est painuis et tela (^j,
sed ex disjunctis et solutis , ut feltrum in quo ,

non est tela ; et sic erit naturalis et de vili natio-

(i) C. L. e D T. in proemio.

(2) C. L. e D. T. in totiim.

(3) C. L. concludit.

(4) C. L. e D. T. nostrum auctorem et alios poetas liacc prae-

sagia rationabiliter sua subtilllale ct jutlicio astioruni possc nun-

Jiare.

(5) C. L. talis Inbilus.

(6) C. L. idcst non conjunctis.

(7) C. L. e D. T. ut est pannus cl lcla , idesl matriinoniali.

 k6

nc. Non propterea includit quin possit esse de

magna prosapia, sed ita loquitur ut antipopliori-

zans (i), respondens cuidam tacitae opinioni, quae

est inter vulgares , scilicct ut tantus vir non
possit (2) esse quin foret de altissima progenie,
arguendo per locum a contingctiti non a neces- ,

sario non advertentes quis

; fuerit Alexander do-
minus quasi totius mundi , et ille Jefte de (juo
,

loquitur (3) ii.° Judicum, qui dux po])uli Israelis

est factus; et tamen ambo naturales. Item de Ser-
rano filio vilis rustici, et factus est senator Romae;
de quo Virgilius dicit quod propter ejus ,
virtu-
tem tractus est ab aratro ad senatum unde , dicit

Fahritium vel te sidco , Serrane , serentem.

Nam effectus coelestcs ita infunduntur vilibus

sicut magnis. Ad lioc psalmista henedixit onini- :

hus qui tinient Donunwn pusillis cum majorihus. ,

Ad hoc (4) etiam praesagium videtur loqui ille

magnus theologus et poeta in suo poemate Ala- , ,

nus {a) dicens quod nascetur homo, licct videa-

tur jam fuisse; sed idcaliter loquitur, respicicns
animam adeo sic virtuosissimam ,
quod omnia vi-
tia ct ultimo avaritiam in Infernum detrudet, sic
dicendo inter alia sua verba de eo

(i) C. L. sed ita loquitur antiphorizans , idcst respondcns etc.

(a) C. D. T. potest.
(3) C. D. T. legitur.

(4) C. L. ad quod.

(a) Alano scrissc un poema inlitolato Anticlaudianus , cd un altro

De planctu naturae , misto di praa e tU versi. Ne nelV uno ne neW al-
tro esistc il passo qui ritato.
 , , ,

i6

Pestis avaritiae , sed tellus parcius intrat

yirma victam miratur, et illud,
refert ut se
Quod patitur , vix esse putat non creditur illi, ,

Qui videt et stygias fugit indignata sub umbras.

,

(i) Pugna cadit , cedit juveni , victoria surgit,

Virtus succumbit , vitium natura triumphat,
Regnat amor nusquam discordia ,foedus ubique,
,

Nam regnum mundi legum moderatur habenas.

llle heatus homo quem non lascivia frangit

Non superat fastus ,facinus non inquinat , urget

Luxuriae stimulus , fraudem non inficit horror.
In terris jam castra locat et regna , meretur
Firtutes mundumque regunt etc.

Et iste erit Veltrus noster, de quo tot et tales

sentiunt eventus (2), qui regnum mundi praesens
et gubernationem habebit («), sub qua tot et tam
diversae cupiditates et odia invaluerunt ,
qui-
cumque sint regentes et gubernantes debite vel
indebite, recte vel non, tamen facta jamdiu ta-
liter processerunt (3) et procedunt forte pro pec-
catis nostris , ut dicit Gregorius, quod Deus fa-
cit regnare hypocritam propter peccata gentium;
et diriget ad virtutes , amorem et pacem ,
pietate
et secundura Danielem,
beneficio illius, cujus,
sapientia et fortitudo sunt, et ipse mutat tem-
pora et aetates, transfert regna et constituit. Ad

(i) C. L. unda.
(2) C. L. e D. T. venturi.
(3) C. L. 6 D. T. facta ila janidiu processerunt.

(«) Habebit ha il C. D. T. c manca riei CoM. R. e L.

 :::

47

quos Mathaeus in Evangelio: auferetur a vobis

regnwn Dei et dabitur genti /acienti justitiam ejus.
Et quia illa Italia plus aliis provinciis occupata est
guerris et tyrannis, ideo salus erit ejus potissi-
ma: quae Oenotria dicebatur olim, et ho-
Italia
die dicitur Ausonia et ab Italo rege aucta po-
,

stea dicta Italia est. Unde Virgilius ait in primo

. Terra antiqua , potens armis atque ubere glebae

Oenotrii coluere viii , nunc fania minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

Pro qua Italia minori occisa fuit Virgo Camilla

regina Volscorum, quae venit in auxilium TmMii
contra Aeneam ,
( de quorum praeliis dicetur in
proximo capitulo) a quodam milite Aeneae, no-
mine Aronte: de qua virgine ait (i):

Hos super advenit Volsca de gente Camilla,

Agmen agens equitum etc.

Quae dum est letaliter vulnerata sic ait, Virgilia .

loquente in XI.°, Accae virgini ejus sociae:

Hactenus, Acca soror ,potui : nunc vulnus acerbum

Conficit , et tenebris nigrescunt omnia circum.
Effuge et haec Turno mandata novissima perfer
,

Succedat pugnae , Trojanosque arceat urbe etc.

Euryalus et Nisus fuerunt milites Aeneae etTroiani,

intimi socii.Quaere ipsorum historiam in Virgilio,

(i) C. D. T. de (|ua Virgilius ait.

 48

iibro IX. Turnus rex Rutiilorum occisus ab Aenea

ultimo praelio, libro XII." circa fmem (i).
^j
(t) C. L. e D. T. intimi socii, qui volendo de nocte ire ad Aeneam,
qui iverat ad regem Evandrum , occisi faerunt in quadam silva per
gentem Turni. Turnus rex Rutulorum occisus per Acnearo in ullimo
praelio. Et haec pro lioc Capitulo.
 io

CAPITULUM SECUNDUM

INFERNI

« Lo giorno se n' andava ec »

H.OC capitulum adhuc proemiale dividitur in

tres partes iu quarum prima ponit exordium
, su-
um et invocationem poetico ritu ; et haec usque ibi

« lo cominciai : poeta , che mi guidi »

Ibi incipit secunda , in qua ponit dubitationem

suam ad descensum Inferni, et rationem suae du-
bitationis; et haec durat usque ibi:

« Se io ho ben la tua parola intesa »

in qua ponit responsionem Vir-

Ibi incipit tertia ,

gihiremoventis talem dubitationem suam et haec ;

usque in finem.
Ad primam igitur exordiendo dicit quod nox
4
incipiebat fieri in priiicipio talis descensus, hoc I
est, quod volendo se cum ratione dare ad con- |
templationem vitiorum vitiosorum istius mundi et
sigillatim et dimittere contemplationem virtutum
,

et virtuosorum quae vere possunt soli comparari,

,

juxta illud SnpientiRe-.Jit/gebimtjiistict tamquam

scintillae in arundineto discurrent, quodammodo
de die in noctem ingreditur, tamen cum ratione
ut de tali nocte possit demonstrative et probative
ad perfectam lucem veritatis in fine talis noctis
venire, tamquam ad ortum solis. Ad quod psalmista:
mandavit Doudnus nusericordiam suam , et nocte
declaravit. Et Gregorius in Moralibus ait: mise-
ricordia donuni in die mandatur , quia in tran-
quillo tempore cognoscenda percipitur: de nocte
vero declaratur. Ad litteralem sensum respiciendo
utitur locutione quae dicitur similitudo per coii-
trarium, ut in Evangelio: et Lazarus similiter ma-
la. Item idem dicit Virgilius in persona Didonis in
discessu Aeneae in quo postea lapsa nocte se oc-
,

cidit dicens

JSox erat , et placidum carpehant fessa soporem

Corpora per terras silvaeque et saeva qiderant ,

jiequora cum medio volvuntur sidera lapsu

,

Cum tacet omnis ager , pecudes pictaeque vo- ,

lucres
Lenibant curas et corda ohlita lahorum etc. (a).

(rt) (\. L. e D. T. aggiungono :

At non infoelix animi Plioenissa , nec unquam

Solvitur in somnos , oculisve aut pectore noctem
Accipit, ingeminant curae, rursusquc rcsurgens
Saevit anior elc.
 51

Et alibi

iVio.r erat , et terris animalia soinnus habebat.

Et Statius hac eadem iititur locutione dicens:

Jam volucres pecudesgue tacent,jam somnus avaris

Inserpit curis etc.

Et invocat Polymniam musam quae interpretatur ,

plurima (i) mcmoria {a) quam Virgilius similiter

,

etiam in principio suae Aeneidos invocat , dicens

Musa , 7nihi cau-sas memora quo numine laeso.

Quae memoria dicitur et est retentio specierum

sive intentionum sensibilium sive repraesentatio ,

earum. Secundo invocat altum ingenium in gene-

rali et abstracto; quod ingenium est extentio intel-
lectus ad incognitorum cognitionem. Nam quia in
operatione signa equivoca sunt et confusa ad in-
tellectum accomodandum alterius ideo accomo- ,

data sunt verba ad manifestandum intellectum ut ,

signa districta et propria , et ideo facta est elo-

cutio , licet ab ingenio dependeat ars et qualitas {b)
recte loquendi. Quae vis (2) elocutiva differt a vo-
cativa, (3) quae est sensibilium et rationabiliinn;
sed rationabilium est elocutiva , unde picae non
possunt dici loqui , eo quod loqui est cum inten-

(i)C. L. eU. T. mulla.

(a) C. L. quamvis. C. D. T. quia vis.
(3) C. L. ab illocutiva.

(a) Da TioXui;, iniiUus , e |xv£ia , inemona : mulla meuioria i^ollcns.

O da U|xvo; , hyniius , quia laudes Deoium celebrat.

{h) Ais ct qualitas inuiicii iut C. L. c D. T.
 52

tione proferre. Tertio invocat mentem , idest re-

miniscentiam, quae est requisitio formarum a me-
moria deletarum per oblivionem et est solum ,

in homine: et est mens , vis nostra conservativa

similitudinis summae bonitatis; nam cst in ani-
ma (i) similitudo Trinitatis, scilicet mens, notitia
etamor. Quae mens est illa pars animae quae pere-
minet ei ut tectum domui. Nam anima dicitur
,

anima in quantum corpus vivificat et dum cupit, ,

dicitur anitnus , dum scit^ 6\c\X.\it mens , dum re-

colit, dicitur menioria, dum judicat, ratio ,dum
Tamen interdum quaelibet hariun
spirat, spiritus.
potentiarum dicitur abusive anima. Et haec pro
ista parte.
Ad secundam partem dicit auctor , recordatus
illorum verborum Sibillae ad Aeneam, Virgilio
°
dicente in VI.

Facilis descensus Averni

Noctes atque dies patet atri janua Ditis.
Sedrevocaregradum,superasqueevadereadauras,
Hoc opus , hic lahor est etc.

Dubitando de descensu tah , ita arguendo cum Vir-

giho , ut textus dicit , hoc est quod intra se cum
judicio rationis sic auctor arguebat : si descen-
dam ad visionem vitiorum corporaliter, idest in
corporaH vita, quae de facile alHcitur ab eis, tam-
quam ad Infernum, forte ibi remanebo, ut de
Pirithoo et Eurydice supra dixi. Et si vis dicere, o

(i) C. L, animo.
 5?

Virgili , idest , o ratio ,

quod Aeneas pater Silvii
corruptibilis idest corporaliter vivendo
, ad ta- ,

lem Infernum descendit non bene concluditur ,

ab effectu: nam Aeneas fato, idest provisione di-

vina de Troja ad creandum imperium romanum
,

et civitatem romanam quae parabatur pro loco

,

sanctae matris ecclesiae militantis Christi , in Ita-

liam venit. Unde Virgilius :

Italiam fato prqfugus Lavinaque venit

Litora etc.

Et alibi in IV. ° dum Aeneas moram traheret in Car-

thagine cum (i) Didone, dictum est ei per Mercu-
rium

Quid struis , aut qua. spc Lihycis teris otia terris?

Si te nulla movet tantaruni gloria reruni
Nec super ipse tua moliris laude lahorem
Ascanium surgentem etc. {a)

Et alib 1

Per varios casus , per tot discrimina rcrum

Tendinius in Latium^ sedes ubi fata quietas
Ostendcnt etc. (2)

Item sic descendendo ad cxperientiam ct cogni-

(i) C. L. pro.

(a) C. L. e D. T. Ostendent : illic fas regna resurgere Trojae.

(a) C. L. e D. T. aqgiungono :
Ascanium surgcntem et spes haeredis Juli
Rcspice , cui regnum Italiae Romanaque tellus
Debetur.
tionem bonorum terrenorum ut pruilens et sa- ,

piens, habuit et audivit ab Anchise patre suo, idest

a revelatione Dei qui pater dici debet haec ver-
,
,

ba quae Virgiiius dicit

,

Tu regere imperio popidos Romane memento. , ,

Hae tibi erunt artes pacisque imponere morem,

,

Parcere subjectis et debellare superbos (a).

Et subdit:

Quae postquam yinchises natumper singula duxit,

Incenditque animumfamae venientis arnore,
Exin bella viro memorat quae deinde gerenda ;
Laurentesque docet populos urbemque Latini,
Et quo quemque modofugiatqueferatquelaborem.
Tantae molis erat romanam condere gentem
Et ad evidentiorem intelleotum circa hoc attende (i).
Nam Deus volens mittere filium ad concordiam et
redeinptionem {b) humani generis coelum et ,

terra debuerunt esse in optima sua dispositione

sed terra tunc optime disposita est, quando sub
monarcha est et unico principe, ut per descen-
dentes gradatim Aeneae fuit; et incoepit in persona
Juhi Caesaris in Roma, in cujus Romae creatione
eodem tempore ordinatum fuit virginale hospi-
tium de Reata Maria descendente de stirpe (2) Da-
vid et uno tempore natus est David et creata est
, ,

(i) C. D. T. adverte.
(2) C. L. e D. T. gente.

(n) C. L. e D. T aggiungono: sic pater Anchises ec.

(/>) Et rcdemptioncm mancn nei Codd. L. e D. T.
 55

Roma. Ad quocl nascetur (i) viiga r/r

ait Isaias:
radice Jesse («), qui Jesse fiiit pater David. Et di-
xit de eo (2) tempore quo natus est David et ,
,

etiam Roma, subaudi sic fieri , quod quan-

scilicet,
do Aeneas venit in Italiam (3), tunc natus est Da-
vid {b) ; apparet quod divina electio fuit ro-
et sic
mani Imperii et Ecclesiae. Nam quis neafabit
Romam non tuisse factam divinitus.»' considerando
quomodo facta est et aucta divinis civibus potius-
quam humanis et amor in eis divinus potius spi-
,

rabat quam liumanus; et hoc ex virtute divina.

Nam quis non dicet forc (hvininn Aeneam, caput
et principium Romae, forcnsem ct a lon^e tan-
tum venientem, habere Lavinam in uxorem, inii-
cam fiham et haeredem regis Latini, et jam ])ro-
missam Turno regi Rutulorum, ct filio Veniliae
sororis Amatae matris dictae Lavinae, quae vole-
bat dictum Turnum in generum et non Aeneam,
ex quo beliavit cum dicto Turno etc. Et Aeneas
raptus postea a Jove etc. (c) De quo dicta Lavina,
praegnante remanente timore Ascanii sui privi- ,

(0 C. D. T. egredietur.
(2) C. L. Et quod dixit de eo etc.

(3) C. L. ciim dictus Aeneas , origo romanae grntis , vcnil in

Italiam.

(a) I Codd. L. e D. T. agffiungono : et flos de radice ascendet.

{/>) Tunc natus est David mtmca rwl C. L. // C. D. T. quo creatus
fuit David.
(r) Divcrsamentc i Codd. L. e D. T. In primo bello raortuus est
Pallas filius regis Evaiidri, el re\ Mezontius ; in sccundo Turnns. Et
Aeneas raptus j)Ostca a Jove super flumiiie Numico peperit in silva qua-
daiii qucmdam Glium masculum dictuni Silviiim a silva : c\ quibus
desccnderunt raulti ,
qui nominantur in 6." capilulo Paradisi.
 56

gni fugit in silvam etc. et ultimo de Numitore

,

descendente Aeneae prodiit (i) filia quaedam no-

mine Ilia monialis, quae Marte gravis geminam
prolem etc. ab Acca Laurentia uxore pastoris etc.
quae quia meretrix, dicta est lupa, a qua Lupana-
ria postea dicta sunt. Qui gemini fratres, Remus et
Romulus nominati, jam adulti principes pastorum
facti Amulium ipsorum avum expulerunt ex Alba

et Numitorem in regno restituerunt. Hi parvo

post tempore Romam aedificaverunt, quae in par-
vo tempore non solum multum crevit, sed domi-
na et imperatrix mundi effecta est (a). Ad quod
Augustinus ait: Deus ostendit in opulentissimo ini-
perio Romanorum quantum ^valuerunt civiles virtu-
tes etiam sine vera religione , ut intelligeretur , hac
scilicet religione vera addita , homines fieri cives
alterius civitatis.
Igitur concludendo, Roma divinitus creata et au-
cta fuit, ut locus impei'ii et Ecclesiae Dei militantis
esset,quae incoepit ab urbe condita post septin-
gentos annos secundum Orosium cum illo tem- ,

pore natus sit Cliristus. Et hoc est quod ait psal-

mista: Dominus judicabit fines terrae , et dahit im-
perium regi suo et suhlimabit cornu Christi sui:
idest Ecclesiam. Pro quibus omnibus auctor re-
deundo ad propositum arguebat contra se. Item
et si Paulus Apostolus raptus corporaliter fuit
usque ad tertium coelum ut ad Corinthios 12.°, vi-
,

(i)C. L. fuit.

(a) I Codd. L. e D. T. narrano ilfntto iri altro modo; ma dehb' es-

sere iiii' nfff;iunta ile' ropisti.
 57

dit ea et retulit quae ad christianam fidem erant

expedientia; quem Christus vocavit vas electionis.
DicitHieronymus: ideo sic dictus, quia vns legis et
sanctarum scripturarum arrnarium. Per quae om
nia merito dubitabat. Et hoc pro ista secunda
parte.
Ad tertiam et ultimam dicit Virgihus, ut in te-
stu patet, tamcn anagogice et aUegorice auctor in
ista unde dihgenter at-
parte loquitur subtihter;
tende. Nam dicit Augustinus, quod sinc gratia
nullum, sive cogitando , sive 'volendo et amando,fa-
ciunt homines bonum. Et Thomas de Aquino di-
cit quod homo est dominus suorum actuum et vo-
,

lendi et non volendi proptcr deliberationem ratio-

nis, quae potest flecti vel ad unam partem vel ad
aliam: sed quod deliberetur vel non deliberetur .,

si ]uc sit etiam dominus , tamen oportet quod hoc

sit per dclibcratioucm praccedentem et cum hoc ,

non procedat in infinitum , opus est quod fmaliter

deveniatur ad hoc, quod liberum arbitrium homi-
nis moveatur ab aliquo exteriori principio quod ,

est supcr mentcm humanam scilicet a Dco. Unde ,

Philosophus in hbro de bona fortuna ait mens :

hominis sani non habet ita dominium sui actus

quando (i) indigeat moveri a Deo multo magis ,

infirmi idest vitiosi hominis mens. Item magister

,

in 2.° Sententiarum dicit, quod voluntas hominis

^ratia praevenitur Dei atque praeparatur ut flat
bona non ut flat voluntas quia antc gratiam
,
,

voluntas crat, sed non rccta. Et est gratia du-

(i) C. D. T. quin.
 58

plex, soilicet, operans et cooperans. Operans gra-

tia praeparat hominis voluntatem ut velit bonum
gratia cooperans adjuvat ne frustra velit. Unde
Augustinus cooperando Dcus in nobis perficit
:

quod operando incoepit (i) quia ipsc ut meliiis ,

operatur incipiens et 'volentibus cooperatur perfici.

Et ideo respondetur si quis diceret ergo ad ha-
, :

beudam gratiam expedit haberi gratiam ct sic ,

in iufinitum eatur. Nam praeparatio vohuitatis ad

bonum operandum non est sine dono habituali
gratiae quod sit principium boni meritorii, et ad

hanc praeparationem non praesumitur ahud do-

num habituale sed ahud auxihum gratuitum Dei
,

iiiterius animam moventis. Unde Jeremias 33.° ait:

converte me et convertar quia tu Deus meus. Est ,

enim gratia principium meritorii operis medianti-

bus virtutibus, et dicitur gratia gratum faciens per
I
quam Deo conjungimur sed illa pro qua unus ,

cooperatur alteri ad hoc ut ad Deum reducatur,

ut dixi dicitur gratia gratis data. Igitur ad pro-
,

positum pro ista gratia operante primaeva in-

telhgitur nobiiis {a) domina, quae movit Luciam,
de qua auctor dicit hic, quae l^ucia pro gra-
tia cooperante supradicta accipitur: quae movit
Beatricem idest Theologiam quae Beatrix misit
,
;

nunc Virgihum idest judicium rationis hoc est

, ,

quod auctor praecedentibus ahquibus meritis bo-

na cogitatio ut gratia operans in ejus intellectum
adeo inspiravit juxta Apostolum dicentem ad Co-

(i) C. D. T. incipit.

(«) Nobilis manca nel C. L.

 59

rinthios 3.° Non quod sufficientes simus cogitare

aliquid a nobis quasi ex nohis , sed sujficicntia no-
stra ex Deo est. Et ecce nobilis domina ; tamen in
ipsa bona et recta cogitationepersistere,utper gra-
tiam cooperantem ecceLucia (2), in qua sic per-
(i),

severante motus est auctor ad theologiam capes-

sendam per cujus s(;ientiam extracta est ratio in
,

ipso auctore de pectore suo vitiis ut de limbo , ,

obscurato, ad lucem provocatis et compulsis («7).

Et ecce Virgilius, qui per demonstrativam et con-
clusivam veritatem vitia ut ea dimittat per ef- ,

fectum ut infernum ei demonstrare ostendit

,

ad quod (3) investigandum ipsa ratio securat eum

ut dicit textus, ne in eis possit rcmanere po-
stquam tales tres Dominae etc. Et hoc anagogi-
ce , idest spiritualiter intelligendum. Vel dic et
alio modo, videlicet allegorice pracdicta esse in-
telligenda. Et sic philosophia principaliter divi-
ditur (4) in tres partes, scilicet in philosopliiara
naturalem raathematicam et metaphysicam seu
, ,

theologiam. Item subdivisive dicitur rationalis et

moralis philosophia. Pliilosophia naturalis est de
rebus, quae sunt iu materia subsistente, seu quae
tractatde corporibus et de omni eo quod est su-
bjectum motui et transmutationi (5). Et de hac
parte philosophiae dicit Boetius, qui philosophiam

(t) C. D. T. ut in cooperante gratia.

(a) C. D. T. et eccc Lncia.

(3) C. L. e D. T. ad quod igitur.

(4) C. D. T. (lividenda.

(5) C. D. T. motuuni et transnnitationum.

(a) provocatis et cninpulsis tnnncii ncl C. L. e D. T.

 60

tripartitur iii primo de Consolatione prosa i.' Asti-

tisse niihi supra verticeni visa est inidier reverendi

adniodiim vnltiis , oculis arclentibus et ultra comu-
nem hominum valentiam perspicacibus , colore
vivido atque inexhausti vigoris , quamvis ita aevi
plena foret ut nullo modo noslrae crederetur aeta-
tis ,statura discrcctionis ambiguae. Nam nunc
quidem ad comunem se se hominum mensuram
cohibebat ; nunc vero pulsare coelum summi ver-
ticis cacumine videhatur ; quae cum caput altius

extulisset ipsum etiam coelum penetrabat respi-

, ,

cientiumque hominum frustrabatur intuitum. Nam

nunc ad comunem honiinum mensuram co-
se se
hibebat, in hoc (i) dicit de parte hujus philoso-
phiae naturaHs, et haec domina gentilis est de ,

qua dicitur hic et quod inter gentes sensualiter

,

et essentiahter infra consistit [a). Nam dicitur: na-

tura est vis insita rebus: ex similibus simiUa; ideo
dicit eam gentilem. Mathematica scientia seu phi-
losopliia est quae de quantitate abstracta per intel-
lectum et imaginationem consistit nec non in ,

materia; sed non per modum per quem sunt in

materia , sed abstractive per viam intellectivam
ab illa, ut in arismetica musica, et astrologia; de
,

qua parte philosophiae etiam ut de altiori idem ,

Boetius, attento profectu suo, supra proximo dicto

dicit nunc vero pulsare coelum summi verticis ca-
:

cumine videbatur. Et haec est Lucia ita dicta ,

propter lucem siderum et coelorum de quibus ,

(i) C. D. T. et in hoc.

(rt) // secondo C. L. sed qiiia inter genles , seu personaliter et es-

sentialiter infra consistit. C. D. T. sensualiter et essentialiter consistit.
 61

philosophiae pars altior est, scilicet

tractat. Alia
Methaphysica quae idem est quod Theologia, quae
,

est de Deo et substantiis separatis et dicitur ;

a meta, quod est trans, et physis (a), /latura, quasi

trascendens naturam et hoc large accipiendo.
,

Nam stricte Metaphysica differt a Theologia, quae

dicitur a thcos (A), quod est Deus, et logos (c) quod ,

est sermo , quasi verba Dei. Nam Metaphysica de

Deo creatore et gubernatore inferiorum est et ,

terminatur ad esse naturae. Theologia vero est de

Deo redemptore, et terminatur ad csse gloriae et
gratiae. Et haec est Beatrix de qua hic dicitur ,
;

et de qua partc philosophiae idem Boetius subdit

tamquam dc aUiori dicens: qiiae cum caput altius
eatulisset , ipsum etiam coelum pcnetrabat. Et ideo
de ea integra philosophia haec tiia ut partes eius ,

continente, sic idem Boetius ait: mecum saepe re-

sidens de divinarum humanarumque rerum scientia
disscrehas cum tccum naturae secreta rimarcr,
cum mihi siderum vias radio describeres , cum mo-
res nostros totiusque vitae rationem ad coelestis
ordinis exemplar formares. Et Isidorus in Ethi-
mologic. Philosophia est rerum humanarum divi-
narumque cognitio cum studio bene vivendi conj-
uncta. Unde si bene notas habes naturalem,
,

mathematicam , et metaphysicam seu theologiam

,

rationalem , et moralem philosophiam. Quae ra-

tionahs philosophia in persona Virgihi , dicitur
morahs in persona Statii. Igitur amodo resu-

(n) Gr. cpuai;.

[h) Gr. ^Coi.

[c) Gt. XiYoc
 G2

mendo (
)
praedicta sub epilogo per motum et
i ,

virtutem philosophiae naturalis habituatus est no-

ster auctor primo in mathematica ad bonum veri-
tatis.Inimica cujuslibet crudelis , idest crudi (2)
et grossi intellectus; quae ut Lucia lucens rnovit
theologiam, idest Beatricem, cura suis verbis ad
VirgiUum idest ad rationalem philosophiam et
, ,

ad retrahendum ipsum auctorem ab illis tribus

vitiis supradictis et ducendum eum per Infer-
,

num ,per demonstrativam et sillogisticam

idest
viam quomodo dicta vitia et aha
rationis, videlicet,
per effectum sint fugienda et virtutibus adhaeren-
dum. Quo ostenso per Infernum et Purgatorium in ,

Paradiso terrestri qui figuratur statui mundano

,

nostro activo et morali reliquit eum philosophiae

,

moraH, idest Statio, et vitae activae, idest Mathel-

dae quo etiam viso datur in totum Beatrici etc.
:

Ideo istis in se per rationem propriam considera-

tisaudet prosequi dictum iter. Et praedictae par-
tes philosophiae sunt illae pennae de cjuibus ait
Boetius in quarto

Sunt enini pennae 'volucres mihi,

Quae celsa conscendant poli etc. {a)

Et quare tam sancta res, ut est ipsa Theologia,

dicit
non timet descendere in hunc mundum de coelo
tamquam in limbum obscurum. Idem etiam Boetius
(i) C. L. e D. T. reassumendo.
(2) C. D. T. rudi.

(«) II C. L. e D. T. aggiungono : Quas sibi cum velox mens induit,

Terras perosa desplcit.
 63

iii simili dicit libro primo de Consolatione: et quid,

inquam, tu has in exsilii nostri solitudines {a) supero
cardine delapsa -venisti ? Ad quod facit (i) quod
dicit canon. 5.° Sicut stellas coeli non extinguit
nox , sic nientes jideliuni inhaerentes sacrae scri-
pturae non ohscurat mundana iniquitas. Et Isaias
dicit: cuni transieris super aquas tecum ero, et flu-
niina non ohruent te , et cuni anihulaveris in igne
non comhureris. Et psalmista : nani amhula-
et si

vero in niedio unihrae mortis , non timeho maia,

quoniam tu mecum es. Per quam dominam , idest
Tlieologiam , humanus intellectus a coelo lunae
minore aliis excedit omne contentum idest, per :

eam Theologiam et Metaphysicam apprehenditur

quidquid est circa coelos et Deum et substantias
separatas. De qua Alanus ait:

O regina poli , coeli Dea,filia sununi

Cui superum sedes , coeli via , limen Olinipi.

In fine concludit congratulando dictae Beatrici et

ipsi VirgiUo , idest philosophiae rationah ,
per cuius
demonstrationem nunc secinatur, juxta psahni-
stam notas niihi fecisti vias vitae. Et ahbi quo-
: :

niani non derelinques animam nieam in inferno

inferiori (h). Et ahbi quoniam eripuisti aniniam
:

meani de niorte , oculos meos a lacrymis , et pedes

nieos a lapsu, ut placeam corani Deo in lumine vi-

(i) II C. L. c. D. T. Et rcspondet ut in tcxtu: ad quod facit ec.

(rt) Dopo solitudiiics i/ tcsto hn : o omnium magistra virtutum.

{!>) Inferiori innnia «i'Codd. L. e D. T.
 64

ventium. Subjiciendo se totum motui ipsius Vir-

gilii, idest rationis, dicens cum psalmista (i): tu
'vero homo unanimis dux m^us et notus meus. Et
hic finis.

(i) C. D. T. dicens ut dicit psalmista in siinili ibi.

 1)3

CAPITULUM TEKTIUM

INFERNI

n Per nie si va nella citta tloleiite. »

Uividitur hoc capitulum iu tres partes. Iii prima

facit suum exordium ad introitum Inferni; et Iioc
usque ibi

« Ed io ch'avea <.Y error la tesla cinta. »

Ibi secunda in qua tractat de poena captivorum

,

et hoc usque ibi

« E poi cir a rigiiardar ec. »

Ibi tertia et de generali ingressu

ultima , idji dicit
et passu ad Infernum per Aclierontem et hoc ;

usquc iii fincm.

Ad primam auctor piosopopeiando dicit quid
in suo titulo porta infcrnalis loquitur. Ista enim
5
 66

porta ad figuram est introitus vitiorum in hoc

mundo, quem facimus quotidie coeci et ignoran-
tes, et ideo fingitur haec porta sic aperta stare
ut ait Virgilius

Noctes atque dies patet atri janua Ditis.

Per quam dicit quod itur in civitatem dolentem

scilicet Babiloniam, quae pro statu ponitur (i) vi-
tioso sicut Jerusalem pro virtuoso. Unde Augu-
,

stinus : duarum civitatum unam secundum car-

nem alleram secundum
, spiritum, et sic una ma-
lorum et dicitur Bahilonia , et incoepit a Cain,
altera honorum , Jerusalem
scilicet , et incoepit ah
Ahel. Et in 12.° de civitate Dei ait: in genere hu-
mano (2) societates tamquam
Et civitates duas.
in i5.° Fecerunt civitates duas amores duo , terre-

nam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei,

coelestem vero amor Dei usque ad contemptum
sui. Nam sicut civitas secundum eum nihil aliud
est quam hominum multitudo aliquo societatis
vinculo colligata, ita merito status vitiosorum, idest
Infernus ,
potest dici civitas. Item dicit quod per
eam aeternum dolorem ; nam in tali statu
itur in
aeternus est dolor. Vel dicit de essentiali Inferno;
unde Isaias vae qui dicitis malum , honum et
: ,

honum malum ; propterea dilatavit Infernus ani-

,

mam , idest poenam suam, et aperuit os sum ahsque

ullo termino. Sed quare punitur homo aeternali-
ter, cum temporaliter peccaverit Respondetur: .>'

(1) C. L. e D. T. accipitur.
(a) C. D. T. in gencre liuinunue societales.
 07

quia peccatum formaliter est contra Dcum qui

aetennis est; ergo et poena. Unde Gregorius nos :

peccamus in nostro aeterno , et Deus punit nos in

suo aeterno. Et Augustinus: ad perpetuam justi-
tiam pertinent , ut numquam careant tormento
qui numquam voluerunt carere peccato. Item di-
cit qualiter Deus motu justitiae eum fecit inter
aeternas rcs ; nam antc eum creata sunt solum ae-
terna, scilicet materia prima, quae dicitur «7t' (rt),

et coeli et substantiae separatae. Item dicit quod

dimittant omnem spem intrantes. Idem ait Statius

de dicta porta dicens:

Taenariae limen petit irremeahilc portae.

Et hoc ad litteralem sensum , nisi provisione (i)

Dei aliud fieret , ut de anima Trajani. Allegorice
vero de statu vitioso non exitur de facili nisi
, ,

virtuose ad dictum moralem Infernum descenda-

tur ut per Aeneam et nunc per auctorem no-
, ,

strum. Per quae verba auctor timendo, Virgilius

eum ut Sibilla Aeneam, quae pro judicio ratio-
,

nis etiam fingitur confortavit dicens in simili

,

introitu

Tuque invade viam vaginaque eripe ferrum.

,

Nunc animis opus , Acnea^ nunc pectore firmo

Nam homo cum rationc, virtuose scrutans vitiosa ,

debet armari ense virtutis et fortitudine. Dicendo

quomodo jam venit ad locum ubi videbit illos qui

(i) C. D. T. perniissione.
 68

perdidenmt honum intellectus , quod est ipse Deus,

tamquam ultima beatitudo et veritas. Nam et Phi-
losoplius iu 3.° de anima ait: honum intellectus
est ipsa heatitudo. Et Thomas de Aquino contra
gentiles ait: oportet ulti/nnm
finem universi esse
honum intellectus , est -veritas. Oportet
Iwc autem
igitur veritatem esse ultimum universi totius fi-
uem. A(l (juod Augustinus: si mali possent mal- ,

lent in Infcrno Deum 'videre quam extra non vi- ,

dere. Ideo (i) Virgilius auctori tropologice, idest

moralitor, loquitur, \\t faciebat Aeneas Trojanis
dubitantibus , ipso Virgilio dicente:

Spem vultu simulat, premit altum corde dolorem etc.

Dicendo de tumultu dolorum diversorwn quem

incoepit in aurihus pcrcipere , subaudi, in intellectu
ad modum illius venti tur-
speculativo circa talia,
hinis (2) De quo dicit Isi-
qui arenam circumvolvit.
dorus quare turho est quaedam revolutio vento-
:

rum , et volvitur in arena. Hoc est ad figuram,

quod in prima consideratione hujus mundi circa
vitia incipit ejus mens ita percuti diversis dolori-
,

bus, ut dicit. Ad quod ait psalmista: circumde-

derunt me dolores mortis , et torrentes iniquitatum
circumdederunt me. Et haec pro prima parte.
Ad secundam dicit quod in principio hujus
suae poeticae considerationis occurrit illa gens
quae non potest fingi inter bonos nec inter

(i) C. D. T. inde.
(2) C. L. c D. T. turbi.
 fii)

rcos (a), ratione doli vel bonae actionis (i), oum ab

omnibus istis sint dissociati ratione suae ])usilla-

nimitatis , quae in istis

culpae et miseriae (2) ,

vespis et muscis figuratur; de quibus credo psal-

mistam dicere dum ait: deleaiitur de lihro viven-
tium, et cuni justis non scribantur. Inter quos no-
minat fratrem Petrum de Murrono, ut credo, qui
dictus est Pajia Coelestinus V.; qui possendo ita
esse sanctus et spiritualis in ])apatu sicut in ere-
mo, pa])atui ,
qui est scdes Christi ,
jiusillanimiter
renuntiavit , non adverteus sanctum Gregorium
et sanctum Silvestrum iu eo statu sauctitatem lia-

buisse et adquisivisse, et multos alios, ut Sixtus,

Clemens, Cornelius, Cyprianus etc. Et ideo auctor
merito de eis sic transitorie loquitur. Et haec jiro
ista secunda parte.
Ad tertiam et ultimam })artem dicit (juomodo
devenit cum Virgilio , idest cum philoso])hia ratio-
nali , sjieculando ad jirimum fluxura et transcur-
sum humanae vitae, ad vitia et ])eccata. ITiule Leo
Papa iu Decretis ait: proc/ivis est cursus ad volupta-
natura vitioruni. Unde Claudianus
teni et irritatria
,

procUvior usus in pejora datur etc. Qui incijoit ut ,

dixit suj)ra, in ejus adolcscentia et nostra (3). Et

hoc est Achcronte j^riiuuin fluuicn infernaie, et
,

quodammodo caj)ut alii)rum fluminum iiiferna-

lium , hoc est coucujjisccntia ,
quae caput est alio-
rum vitiorum , Ajjostolo dicente : concupiscentiani

(i) C. L. opcrationis.
(i) C. D. T. dissociati suae pusillanimilatis culpa et iniseria.

(3) C. L. e D. T. in nosfra adolescenlia.

(a) II secondo C. L. inalos.

 70

nescieham. Quotl expoiiit Augustiiius hoc enim :

elegit Apostolus generale , unile oninia mala oriun-

tur. Et dicitur Acheronte , idest sine gaudio {ct).
Per quod flumen liiigit Charontem navitam Palidae-
monis iilium ita agere: qui figuratur pro tempo-
re. Nara dicitur Charon quasi Cronus {h) idest ,

tempus; {c) nam tempus quodammodo, in quan-

tum sit in diabolico motu ut nauta nos trahit per ,

hujusmodi concupiscentiam mundanam ut per

flumen ad Infernum. Unde Seneca: corpora no-
stra lahuntur jliimimun more (i); Jiam quidquid
vides cuirit cum tempore. Et psalmista vox Do- :

mini super aquas multas. Dicit glosa; idest super

Judaeos, qui influxu hujus saeculi errant (2). Unde
ad hanc figuram etiam ait Virgilius:

Hinc via, Tartarei quaefert Acherontis ad undas:

Turhidus hic coeno vastaque voragine gurges
Aestuat , atque omnem Cocyto eructat arenam.
Portitor has horrendus aquas et Jlumina servat
TcrrihUi squalore Charon , cui plurima mento
Canities inculta jacel: stant Iwnina fiamma.
Jam senior: sed cruda Deo viridisque senectus.
Huc omnis turha ad ripas effusa. ruehat etc.

Per quac debet tibi patere modo allegoria , con-

(1) C. L. e D. T. fluminis.
(a) C. L. e D. T. erant.

(a) Gr. A'xf piii»' , dalV a privativa , e X*P* > allegrezza.

\b) Gr. Kp6vo{.
(t) Cliaron r malamente interpretato perCvanui. Vediil Forcellini.
 71

siderando ebullitiones juvenilium actuum et eo-

rum indigesta consilia quasi coenosa. Item tem-
,

pus, ut senex, propter ejus longitudinem. Et ver-

berat eum revio , idest cum fallaci affectione. Et
quia auctoi'i videbatur offendere tempore (i) in
se ipso attendendo circa talia possendo intendere ,

circa virtuosa , ideo fingit Cliarontem , idest tem-

pus ita de suo transitu condolere faciendo com-
, ,

parationem naturalem ad tempus de foliis autum-

ni, quam etiam in simili facit Virgilius dicens:

Cu?ii iiiulta in silvis autumni tempore prinio

Lapsa cadunt folia etc.

Dicendo quomodo illae animae undique concur-

rcbant, affectantes (2) transire, ut idem (3) Virgi-
lius ait:

Stahant orantes primi transmittere cursum ,

Tendebantquc manus ripae ulterioris amore.
Navita sed tristis etc. usque inhumataque tur- :

ba est.

Et nota verbum inhumata ,

quasi ad nondum mor-
tuos loquatur corporalitcr. In fine dicit conclu-
dendo, quod audito a Charonte, idest a tempore ,

(|uod alia via est ei non ibi ipso corpore ibi

, ,

existens quasi ut tcrra lacrymosa suspiravit et

, ,

(i)C. L. eD. T. iein])us.

(») C. D. T. et affeclabaiil.

(3) C. L. c D. T. ctiam.
 72

erubuit propria laudatione. Ad quod Ovidius de

Ponto ait

Excitat auditor studium , laudataque virtus

Crescit , et immensum gloiia calcar hahet.
Et haec sufficiant (i).

(i) C. L. e D. T. et haec pro hoc capitulo dicta sufficiant.

 73

CAPITULUM QUAKTUM

INFERNI

« Ruppemi 1"
alto sonno nella testa ec. »

lloc capitulum clividitur in tres partes: nam in

prima auctor ponit quomodo excitatus est, et ubi
se invenit; et hoc usque ibi:

« Andiani , che la via lunga ci sospinge ec. »

Ibi ponitsecundam, ubi narrat se ingredi primum

circulum Inferni; et hoc usque ibi:

« Non era lungi ancor la nostra via ec. »

Ibi tertia , ubi tractat de existentibus ibi et eorum

poena; et hoc usque in finem.
Circa primam dicit, quod tahtcr dormiendo,
flumine decurso Acherontis cum Virgilio, idest
cum ratione , et sic virtuose ; nam virtuosus rimans
 n
coiicupiscentiam mundaiiam, quae pro tali fliimi-
ne ponitur, ut dixi supra, licet in ea se reperiat,
tamen ut dormiens mente est alibi excitatus, inve-
nit se positum ad spondam primi circuli et limbi
Inferni, scilicet spiritualiter, subaudi, cum ista sua
speculatiozie rationali , fingendo ibi Virgilium ,

idest judicium rationis, palluisse. Et hoc ad figu-

ram nam ratio huniana non bene scit judicare
;

quare existentes in Hmbo debeant ibi ad poenam

esse qui non peccaverunt, et simiHter quare pueri
non baptizati qui absque libero arbitrio fuerunt
,

in actu, et sic non peccaverunt, quare in limbo

aeternahter puniantur. Sed theologia hoc bene vi-
det nam per eam perficitur intellectus. Nam dicit
;

magister sententiarum quod ex corruptione corpo-

,

ris inevitabiliter trahitur originale peccatum. Et

Augustinus: non fuit corruptio corporis quae ag- ,

gravat animani causa prinii peccati sed poena: ,

non caro corruptihilis animam peccatricem Jacit

sed peccatrix anima carnem corruptihilem facit.
Unde psalmista : in iniquitatihus conceptus sum, et
me mater mea. Et intelligas,
in peccatis concepit
quod non solum omnium parentum nostrorum pec-
cata usque ad Adam nobis nocent secundum Au-
gustinum , quartam generationem.
sed usque ad
Unde ait Deus in Exodo ego sum Deus 'vester,
:

visitans iniquitatem parentuni usque in tertiam et

quartam generationem. Descendebant autera in
hunc Hmbum antiqui patres, et ibi raanebant f"e-
Hci spe consoiati; nam propter peccatum primo-
rum parentum coeH ostium fuerat clausum omni-
bus. Unde in Genesi: positus est flammeus gladius
 75

ante Paradisi ingressum. Et haec pro ista parte.

Ad secundam solicitat viam Virgilius , ut in si-

mili Sibilla facit cum Aenea , Virgilio dicente

Nox ruit , /lenea, nos flendo ducinius horas.

Nam ad vitiorum considerationem debemus nos

festinanter expedire. Dicendo auctor se ibi inve-
nire illos, quos etiam Virgilius in eodem primo
circulo tingit vVeneam invenisse, dicens:

Continuo auditae voces , vagitus et ingens

Infautumque animae flentes , in liniine primo.

Inde quaerit auctor a Virgilio de adventu Christi

et ipse respondet ut in textu. Nam anima Christi
descendit in limbum, et inde animas illorum libe-
ravit qui pro peccato primi parcntis ibi teneban-
tur, et illos reliquit, qui propriis peccatis ibi addicti
fuerant. Unde psalmista: attollite portas, principes,
vestras etc. Nominando quosdam fideles et devo-
tos, videlicet Jacob , idest Israelem, et Rachelem
ejus uxorem pro qua
,
servivit Laban quatordccim
annis. Kt liaec pro ista secunda parte principali.
Ad tertiam et ultimam dicit quod vidit quod- ,

dam lumen in quadam parte illius limbi, ubi lin-

git philosophos, poetas, et famosos
se invenire
paganos, qui licet non credideriiit in Chri-
gejitiles
stoventuro, tamen propter eorum hicidam famam,
virtutem et sapientiam , Deus largitur eis quod
non sint in profundo Inferni. Nam dicunt theologi
quod licet quis in mortali peccato decedat, tamen
si aliqua bona fcccrit, Iic(>t vadat ad Infernum
,

tamen propter bona jam facla minorantur ei poc-

 76

nae. Inter quos primo coinprehendit summos poe-

tas, scilicet Homerum graecum cum spata, ad si-
gnificandum quod de proeliis multis Graecorum
dixit. Unde Horatius:

Res gestae regmnque ducinnque , et tristia hella,

Quo scribi posscnt numero nionstravit Ilonierus.

De quo etiam Solinus ait: ipsum esse natum de

iSmjrna civitate Phrygiae , -vatem oniniuni nohilissi-
mum {b) Horatium satyrum de Venosa,
{a). Item
et Ovidium Pelignum de Sulmona ac Lucanum ,

poetam historicum Cordubensem. Et sic innuit se

per Virgilium consortium talium poetarum me-
ruisse, et per eos ad philosophiae et famae lumen
esse conductum dicendo quod fuit sextus intra
,
,

tantum sensum , idest sextus numero intra tantos

sapientes ne se nimis extollat. Castrum vero, de
,

quo ait, est ipsa philosophia in suo genere per-

fecta circumdatum (i) « quodam fiuvio qui re-
:
,

praesentat affectum discendi ducens nos ad phi- ,

losophiam. Septem portae ponuntur pro septem

partibus philosophiae, comprehensae sub naturali
et morali pliilosophia , tamquam species ejus, scili-

cet, Physica, Metaphysica , Ethica, Politica, Oeco-

noraica , et Monostica (c). Vel potest dici, quod sunt
septem liberales artes, quae praeparant nos ad

(i) C. L. e D. T. circumitum.
(a) Manca nel C. L.
(6) Sottintendi : comprebendit , iletto lU sopra.
(c) Cosi erron. tutli i Cotlici. Dice poi : pro septem partibus pliilo-

sophiae non ne noinina che sei. Forse che in luogo di Monostica ,

, e
pasticcio de' copisli , debba dire Mathematica et Syllogistica; e cosl si
avrebbero le sette parti dellafilosofia.
 77

philosophiam Seneca dicente: liberalihus tamen

,

stiuiiis erudimur, non quia virtutem dare possint ,sed

quia praeparant aninium advirtutem. Et dicit quod

dictumfluviumtransierunt ut terram snlidam, idest
quod affectus doctrinae jam in eis solidatus erat, et
sic absque labore transibant. Dicendo quod ibi in
viridiprato et luminoso quod est in figura status
,

famae et gloriae, ratione scientiae et virtuosae opo-

rationis qui semper est viridis idest din'abilis.
,
,

Unde Isidorus: virtus honi operis est fractus aeter-

luminosus ; idest apparens. Dicendo etiam
nitatis. F.t

se ibi invenire gentes tardas in aspectu, et graves , et

loquentes tarde et raro. Ad quod Seneca rari ser- :

moids sis ipse sed loquentium. patiens , nam duas

,

aures et unum os a natura hahemus : per quod

datur quod plus deb(>mus audire quam
intelligi
loqui.Nominando prius (i) inter famosos gentiles
Electram radicem duorum laterum regum nobilium
Trojanorum, et filiam regis Europae nomine At-
cum qua jacuit Jupiter, et ex
lantis, ea genuit
Dardanum. Unde Ovidius de Fastis :

Dardanon Electra nesciret Atlantide cretuni

Scilicet ; Electram concuhuisse JoviP
Hujus Erichtonius : Tros est generatus ah illo.

Inde ex Dardano descendit Erichtonius; cx Eri-

chtonio , Laomedon ; ex Laomedonte Priamus; ,

e\ Priamo, Hector cum decem et septem fratribus.

Item ex altero latere , ex dicto Troe descendit As-

(i) C. L. c U. T. piimo.
 78

saracus ; ex Assaraco , Capis ; uude Ovidius de Fa-

stis etiam ait:

Assaracon creat hic ; Assaracusque Capyn.

Ex Capi, Anchises; ex Anchise, Aeneas; ex cujus

descendentibus fuit Julius Caesar. Et hoc est quod
dicit quod vidit Electram cum multis sociis vo- ,

lendo tangere de dicta genealogia Trojanorum; ad

quod Virgilius :

Magnanimi heroes nati meliorihus annis

Ilusque^ Assaracusque^ et Trojae Dardanus auclor.
Item vidit ibi de qua in primo capi-
Camillam ,

tulo supra dixi, Penthesileam reginam Ama-

et
zonum ,
quae amore Hectoris venit in subsidium
Trojanorum : quae incisis mamillis, ut expeditius
bellaret, ut vir se agebat; de cujus probitate Vir-
gilius dicit

Ducit Amazonidum lunatis agmina peltis

Penthesilea furens etc.

Item dicit se vidisse regem Latinum filium Fauni,

qui latinam linguam correxit; ac ejus filiam Lavi-
nam, de qua supra dictum est capitulo 2.° Item il-
lum Brutum qui expulit regem Tarquinum, cu-
,

jus historia est (i) in G.° capitulo Paradisi, ubi

vide de eo et de Lucretia. Julia fuit filia Caesaris
et prima uxor Pompei Cornelia uxor Crassi et :

secunda uxor Pompei et filia minoris Scipionis:

,

Martia uxor Catonis et Ortensii. Item Saladinum

(i) C. L. dicetur.
 79

separatum ibidem vidit propter divisam sectam ,

cum fiierit Saracenus. Et iiide deK>aiiclo mngis ci-

lia, scilicet intellectus, vidit Aristotelem Stagiri-

tam principem philosophorum, Pliihppi Macedonis
fidissimum, et dictum (i) et

ideo ejus sequaces dicti sunt Peripatetici quasi ,

ambulatores (rt), et qui tenent camj)um hodie in do-

ctrina et haec est ejus famiUa. Et dicitur magister
:

scientium ; nam ut ahas dixi, ipse Aristoteles in

primo Posteriorum ait : scirc arbitraniur uniini-
qu,odque, cum ejus causam cognoscimus. Et quo-
niam ilhus est causa, et philosophorum est causam
requirere , crgo etc. Socrates magister fuit Plato-
nis ,
qui primo universam philosojihiam ad corri-
gendos componendosque mores flexisse dicitur,
cum priores solum ad naturalia philosophal^antur.
Plato magister Aristotelis: Democritus naturalissi-
mus philosophus essc ad casum
,
qui dixit mundum
et fortunam (2) Diogenes philosophus modestis-
:

simus (3), de quo ait Seneca: potentior erat Dio-

genes y4Icxandro; nam plm erat quod Diogenes nol-
let qiMm qnod Alexandcr posset trihuere: de (juo
,

Valerius in 4-° tractat et de ejus abstinentia. Item

nominat Anaxagoram, qui dixit omnium rerum

(i) C. I.. e D. T. vidit Aristotelera Sta};!ritam Clialcedoiiicnsein, fi-

lium Nicomachi snmmi arismctici et medici Philippi palris Alcxandri

principem ])liiloso])horuni.

[%) C. L. c D. T. Democritus E])icurus qui asseruit niundum fa-

ctum esse cx atomis , nepos Platonis el Leucipjius , et qui ctiam dixe-
runt mundura in corpora venire a casu et fortuna.
(3) C. L. naturalis C. D. T. naturalissimus.

(rt) Dal greco it£pt:taT£iv ,

passrggiare.
 80

divinum intellectum effectorem esse. Ideo audita

morte fdii, ut recitat Valerius in 5.° nihil, inquit, ,

inexpectatum annuntias ego enim illum ex me na- ,

tum scieham esse mortalem. Item petitus a quo-

dam, quis esset beatus respondit: nemo ex his,
,

quos tuputas essefelices. Et dixit mundum habere

duo principia scilicet bonum et malum. Thales
,

fuit uinis de septem sapientibus seu primitivis ,

pliilosophis graecorum maximus in natura ut

, ,

dicit Isidorus in secundo, et Valerius in r° Em-

pedocles alius philosophus, de quo ait Aristoteles
in libro (i) de vegetabilibus mundi, qui dicebat
vivo ut coelum respiciam nam suhtracto coelo ni- ,

hil ero et se ipsum occidit suspicatus ne animae

: ,

essent perpetuae neque humanae. Eraclitus erat

alius pliilosophus, plorans dum exibat domo pro-
pter multitudinem ,
quani videbat (2) , male viven-
tium , dicens mundum
semper iii niotu et ideo ,

nihil posse loqui vere; ex quo semper silebat. Zeno

negavit mundum motum habere seu motum non ,

esse, et animam esse materiam (3) se moventem ,

de quo Valerius in 3.° ex eo quod si haberet, nul-

,

la sententia ferretur vera nam non posset dicere ,

nunc ita feci. Dioscorides alius jihilosophus, qui

composuit librum de rerum qualitatibus, et ideo
auctor noster vocat istum honum collectorem. Or-
pheus vates et philosophus, de quo Ovidius in
io.° ad plenum (4). Tullius, Linus, et etiam Seneca

(i) C. L. in libro primo.

(2) Quara videbat rnanca nci C. L. et D. T.
(3) C. L. et D, T. numerum.

(4) C. L. e D. T. ait.
 81

moralis: Euclides geometra Ptolomeus rex Alexau-

:

clriae Aegypti, oompositor Almagesti Hippocras :

,

Avicenna, Galienus, pliysici Averrois commenta- :

tor totius philosophiae (i).

(l) C. L. (iffgiunf;c : ct haec pro hoc rapitiilo dicla sufrici.iiit.

 82

CAPTTULUM QUINTUM

INFERNI

« Cosi discesi del cerchio primaio ec.

JLloc capitulum dividitur in tres partes. In prima

ponit exordium ad materiam secundi circuli; et
hoc usque ibi

« lo venni in parte d' ogni luce muto ec. »

Ibi secunda, in qua ponit (i) de poena dicti se-

cundi circuli et hoc usque
; ibi

« La prima di color di cui novelle ec. »

Ibi tertia et uhima , qua auctor nominat certos

in
ibi existentes; et hoc usque in finem.
Ad primam igitur dicit quod viso cum
hac (2)
rationabili investigatione de his qui dehquerunt,
non ut incontinentes ut , ilH de Umbo, procedit ad
(i) C. L. e D. T. tractat.

(2) C. L. hac sua.

 83

investigationem illorum ,
qui propter incontinen-
tiam deliquerunt , maxime luxuriosorum et sic ,

juxta couscientiam (i), quia inter tales conscientia

ut judex judicat et destinat. Ideo iingit liic se
primo invenire Minoem judicem infernalem , ut
canem linghiantem ,
qui pro generali judicio coii-
scientiae fingitur, quod ut
nos pcccantes canis
remordet. Unde Isaias in vermis ultimo capitulo :

eorum noii morietur; quod exponitur, idest, re-

morsus conscientiae , nam et conscientia quando-
que dicitur scicntia peccati ,
quandoque morsus
peccati. Unde Horatius
iiil conscire sibi, nulla pal-
:

lescere culpa ctc. Et Seneca ad Lucillum: sacer

inter nos spiritus sedet, malorum honorumque no-
strorum ohseivator (a) et cuMos. Et tangit hic au-
ctor juxta fictionem poetarum, qui dixerunt(3) tres
esse judices infernales,scilicetMinoem, Rliadaman-
thum et Aeacum. Minos judicat de conscientia ,

utrum sit bona vel erronea; item utrum bene fa-

ctum an male, et sic remordet. Unde Basilius vocat
eam conscientiam et judicium ejus universale (4)
judicatorium et Damascenus dicit quod est judex
;

et lex intellectus nostri. De quo Minoe, ut dc judicio

tali conscientiae, ait Virgilius in simili

ISec verohac sine sorte datae sine judicc sed^s. , ,

Quaesitor Minos urnam moK'et: ille silentum

Consiliumque vocat , vitasque et crimina discit.

(i) C. L. e D. T. conscieiitialifer.
(») C. L. et D. T. conservator.
(3) C. L. et D. T. et tangit liic qnod poetac (ingiint , trcs ec.

(4) C. L. naluralc.
 8i

Rhadamanthus vero judicat de eloquentia, utrum

sit vera ficta vel otiosa
, unde Rhadanianthiis
, ;

idest ,
judicans verbum. Et ideo ad hoc ait Vir-
gihus

Gnossius haec Rhadanianthm habet durissima

regna
Castigalque auditque dolos ; suhigitque fateri
Quae quis apud superos ,furto laetatus inani
Distulit in serani commissa piacula mortem.

Et in ista specie conscientia dicitur testificari. Unde

Ecclesiastes 7.° Scit conscientia tua te crebro male-
dixisse aliis. Aeacus judicat de operatione utrum
sit justa vel non et secundum hoc dicitur hgare;
,

et hoc est quod inchidit auctor noster hos tres

judices in tribus actibus Minois. Nam primo dicit
ringhiat (i) idest ut canis mordet hitrando. Et hoc
,

est Minos, idest remorsio conscientiae. Secundo

dicit quod examinat culpas in introitu , et sic est
RhadamantliuSjidestspecies conscientiae,quae testi-
ficatur et obijcit. Tertio dicit c^oAjudicat et desti-
nat secundum quod cingit se cum cauda ; et in hoc
est Aeacus, qui dicitur judex, et species conscien-
tiae in judicando et destinando nos ad loca et
poenas graves et minus graves. Et sic in principio
nos dehnquentes mordet. In medio, idest in per-
severatione dehcti contra nos ut testis obijcit. Un-
de Apostolus ^/o/Y« nostra haec cst , testimonium
:

conscientiae nostrae. Et David peccatum meum :

(i) C. L. e D. T. quod linghiavit.

 85

contra me est semper. In fine , idcst ultimo vitae,

judicat: et sic cum cauda religat. Ad quod Juve-
nalis ait:

Displicet auctori , prima est haec ultio , quod se

Judice nemo nocens absoh'itur, improha qnamvis
Gratia fallacis Praetoris viccrit urnam. . . .

Has patitur poenas peccandi sola voluntas.

Nam scelus mtra se tacitum qui cogitat ullum
Facti crimen hahet etc.

Et sic supradicti judices judicant in Inferno, idcst

in corpore humano , seu in mundoEt isto taliter.
quoci dicit dictus Minos quod auctor caveat quo-
modo intrct figurative dicitur, scilicet quod con-
,

scientia in nosti-o auctore remordidit ipsum in

principio iuijus invcstigationis vitiorum ,
quasi es-
set peccatum taliter procedere. Sed Virgiiius, idest
ratio, eam quietat proljabiiiter. Et haec pro ista
parte.
Quoad secundam, ciicit suppiicium talium luxu-
riosorimi esse in vento tempestuoso. Et idem Vir-
gilius dicit

y4liae panduntur inanes

Suspensae ad ventos , aliis suh gurgite vasto etc.

Cujus figura satis patet bene inspicientiljus motus

et actus amantium et fornicantium et incessaliiies ,

circuitus eorum. Unde Ovidius:

^rtibus imiumeris mens oppugnatur amantum

Ut lapis aequoreis undique pulsus aquis.
 XG

Rt Horatius:

Nec modum hahet^ neqiie consitium, ratione, mo~

doque
Tractavi non vult: in amore haec sunt mala,
bellum
Pax rursum: haec si quis tempestatis prope ritu
Mohilia , et coeca fluitantia sorte , lahoret etc.

Et Ovidius

Brachia quod dcceat non videt ulhis amans.

Ad quam figuram etiam Cupido dae-

ait Isidorus :

nion fornicationis fingitur : ideo cum alis , quia niP

levius amantihus et mutahilius invenitur: et puer,
quia stultus et irrationahilis est amor {a).

Ad tertiam et iiltimam partem nominat quo-]

sdam magnos infamatos in peccato libidinis. Et
primo illam reginam Semiramin uxorem Nini
quae post mortem dicti Nini
regis totius Asiae ,

successit in regno Babylonis ,

quam muravit post
Nembrot. Unde Ovidius:
Coctilihus muris cinxisse Semiramis urhem.

Et tantae luxuriae erat quod cum proprio filio

nomine Ninia concubuit. Unde scribit Orosius de

ea sic Semiramis lihidine ardens et sanguinem
:

sitiensconcumhentes cum ea occidehat. Praecepit

enim insuper quod inter parentes et liheros ad
lihitum intra se conjugium esse posset. Ideoque
statuit ut dicit Ovidius
, idem de Jove dicens
,

(«) C. L. aggitinge: et Iioc pro liac parte.

 87

Jupiter esse piiim statuit cpiodcumque juvaret

Et fas esse facit Jratre marita soror.

Et abusive dicit quod ita statuit in sua lege , cum

dicat Philosophus: 'voluntas legislatoris est ut fa-
ciat homines bonos. Et ideo ait Augustiuus luxu- :

ria tota nostra. ratio ahsorbetur. Iteni tMcit ibi se

vidisse Didonem reginam Carthaginis, filiam Be-
li et uxorem Sichaei regis Tyri, qui occisus fuit
a fratre dictae Didonis nomine PygmaHone, et
coml)ustum ejus corpus et in cineres recUu tum et
in urna reconditum. Super quibus cineribus (i)
juravitdictaDido continentiam et castitatem, etde-
mumcumAenea concubuit juxta Virgihum. Hiero-
nymus vero in hbro coutra Jovinianum dicit, quod
Dido casta pcrmansit, etse occidit propter amorcm
castum,eo quod Jarl)as rexLibyae eam tamen vole-
bat in conjugem. Item vidit Cleopatram liliam Eagi
regis Aegypti quae fuit cum Caesare fornicata ut
, ,

ait Lucanus. Item vidit llelenam hliam Tyndari

regis et Ledae, sororem Castoris et Pollucis, pro

qua ductumfuit tantum malum tcmpus scilicet per ,

Paridem occisum per Ajacem Hlium Oilei. Nam fa-

bulizatOvidius,quod duni PeleusduxissetTlietidem
iu uxorem, invitavit ad nuptias Junonem, Palladem
et Venerem ; sed Discordia projecit pomuin au-
reum, in cjuo scriptum erat: pulchriori detur. Com-
missa fuit ista per Jovem Paridi, et obtinuit
lis

Helenam uxorem et ideo dicitur quae-

Meiielai ;

dam stella appropriata Helenae, nociva et tempe-

(i) C. L. dicfo cinere.

 88

statum creatrix. Vel dic quod Paris ivit in Grae-

ciain ad ipsam rapiendam ob vindictam Hesionis
raptae per Telamonern propter quod Menelaus
;

Agamemnon Achilles, Tantalus («), Ajax, Tela-

,

mon Ulyxes, Diomedes, Nestor, Prothesilaus

,
,

Neoptolemus, Palamedes, Polydorus, Machaon etc,

omnes reges Graeciae et secundum quod dicunt
,

Dares et Dictys, iverunt in obsidionem Trojae

cum octingentis sex millibus hominibus ubi ,

steterunt decem annis et sex mensibus et duode-

cim diebus {/j). Et lioc potest esse quod dicit pro :

qua tantum malum tempus etc. Item dicit se vi-

disse magnum Achillem PeUdem, et dicit magnum
ab ejus magnanimitate; unde Statius

Magnanimum Aeaci(iem,formidalumque Tonanti

Progeniem etc.

Qui in fine mortuus est occasione amoris ,

qui
philocaptus de Poljotena etc. (j)Quem Paris prodi-
torie interfecit in templo
Antilocum qui secum
, et
erat. Item dicit se vidisse Francischinam de Po-
lenta, filiam Domini Guidonis de Ravenna, et
uxorem Joannis Ciotti de Malatestis, quam dictus
Joannes interfecit, et Paulum suum fratrem, quia
invenit eos etc. (c) Faciendo de eis comparatio-
nem ad columbas, utetiam facit Virgilius dicens:

(i) C. L. e D. T. quem gerebat ad Polyienam.

(a) Cosi tutti i Codd. Forse Sthenelus.

(b) I Codd. L. e D. T. na/rano questa storia con altre parole.
{c) I Codd. L. e D. T. con diverse parole.
 89

Qunlis speluncn subito commota columba^

Cui domus et dulces latebroso in pumice nidi,
Fertur in arva -volans ,plausuinque exterrita pennis
Dat tecto ingentem, moa: aere lapsa quieto
Radit iter liquidum celeres neque commovet alas.
,

Quos auctor facit loqui, et dicere casum ipsorum

amoris et mortis, et quomodo legentes effecti sunt
paliidi (i); unde Ovidius:

Palleat omnis amans,hic est color aptm amantii^^x).

Unde Gualterius definit sic talem amoi'em : amor
est passio quaedam innata procedcns ex , visione
oculorum immoderata cogitatione formae alte-
et
rius sexus ; ob quam quidem aliquis super omnia
cupit alterius potiri amplexibus , et omnia de utriu-
sque voluntate amoris percepta compleii. Deinde
dicit de dicto Galeotto, qui sicut fuit medius inter
Lancilottum et Genevram sic iste liber, vel qui ,

eum scripsit, fecit officium inter Paulum et Fran-

cischinam. Itaque sicut ille illam osculatus est, sic
et iste istam etc [a).

(i) C. L. D. T. quomodo filocapfi fnerunt et effecti pallidi.

(2) C. L. e D. T. legendo librum Galeotti et respiciendo sic se.

[a) I Codd. L. e D. T. con divcrse parole.

 90

CAPITULUM SEXTUM

INFERNI

« Al tornar della mente che si chiuse »

-Hoc capitulum dividitur in tres partes. In prima

tractat de tertio circulo et ejus poena ; et hoc
usque ibi:

«Elle giacean per terra tutte quante »

Ibi secuuda , in qua loquitur cum quodam spiritu

damnato ; et hoc usque ibi

« Perch' io dissi : maestro , esti lormenti »

Ibi tertia in qua format

, quamdam quaestionem
et hoc usque in tinem.
Ad primam igitur, quia per se litera satis patet,
veniamus ad allegoriam.
Auctor noster cum saepe dicta ista sua ratio-
 91

nali (
i) investigatione viso de vitio luxuriae et de
ejus supplicio, procedit ad speculationem vitii gu-
lae , fingendo ibi tales gulosos sic jacere , et super
eos pluere taliter. Et Iioc quid aliud significat, nisi
gravamen ciborum faciens nos in diversis aegritu-
dinibus jacere, et infirmare cum catarrhis et rheumis
ac aliis hujusmodi? Ad quod forte ait psalmista:
posui tenebras in circuitu suo latihulum suum cre- ,

bras aquas etc. Et Chrysostomus hi qui in deliciis :

ciborum et luxuria -vitam ducunt , rcsoluta quidem

corpora et onini cera molliora circumferunt : qui-
hus ad cumulum malorum podagrae , tremor , ini-
matura senectus accedit, sensus graves et obtusi
etquodammodo jani sepulti. Et Hieronymus qui :

foetet (2)hoc est coipus gulosi. Unde David se-

, :

pulcrum patens est guttur eorum. Dicit glosa:/zo-

mo qui guhsizat vespere hahet os foctidum et in
, ,

sequenti mane ad modum scpulcri. Fingendo se

ibi invenire Cerberum, dicendo qualiter Virgilius
eum pulvere quietavit. Ad cujus liguram veiiia-
mus. Quidam diciuit quod Cerberus iste ponitur
pro terra universali, quae in tria capita dividitur,
scilicet, Asiam Africam, et Europam, et ista sunt
,

tria capita dicti Cerberi quae terra nostram car-

:

nem devorat sepultam. Ad quod Lucanus ait:

Cuncta sinu finemque sui sihi corpora debent

Lihera fortuna mors est , capit omnia tellus.

(i) C. D. T. n.ifurali.

(2) C. L. e D. T. qui luxuriatiir viveiis mortuus est sed qui ine-

,

briatur mortuus est ot sepultus. Dicendo quod terra recipit talem plu-
viam etc.
 92

Vel verius dic quod ponitur pro motu et vitio gu-

lae diabolico universali. Et dicitur Cerberus, quia
carnes devorans, et lilius Titani et Terrae dici-
tur fuisse. Tria enim capita sunt tres species talis
motus et vitii. Nam quidam sunt gulosi in quali-
tate (i): contra quos est illud Solini : Caesar , etsi
parvulos , pancm secundum
tantiis erat , pisciculos
comedehat et caseum huhalinum. Et Joel pro-
^

jjheta ululate qui bibitis vinum in dulcedine , quo-

:

niam periit ah ore vestro Et Bernardus sufficit ut :

cihus comestihilis sit, non concupiscihilis (2). Et Lu-

canus:

Satis est populis fluviusque Ceresque etc.

Item quidam sunt gulosi in quantitate contra ,

quos ait Boetius paucis natura minimisque con-

:

tenta est. Et Lucanus

Discite quam parvo liceat produceiv vitani

Et quantum natura petat.

Item quidam continue, ut faciebant

gulosizant
filii Heli sacerdotis, de quibus in primo Regum lia-
betur, Et quia in istis tribus actibus gulae pecca-
bant dicti filii Heli , ideo scribitur sub ista figura
quod trahebant carnes de lebete cum fuscinula
tridenti. Contra quos gulosos in continuo Isidorus
ait: tota die epulas ruminant , cjuasi ad explendam
gulam. Tales sunt ruminantes ut animalia. Et
quod dicit c|Uod Virgilius projecit in os suum pul-

(i) C. L. e D. T. in qualitate cibi.

(2) C. L. e T. D. cibi de condiraentis sufficit ut comestibiles fiant
concupiscibiles.
 93

verem, figurat quod ratio in nohis quietat gulam

cum asperis cibis : ut (ecit Daniel sumptis epulis
regalibus, et assumendo vilia legumina. Ad quae
omnia facit quod ait Virgilius in 6° dicens :

Cerherus haec ingens latratu regua trijauci

Personat, adverso recuhans inuuanis iu antro.
Cui vates horrere videns jani colla coluhris ,
Melle soporatani et m.edicatis frugihus offam
Ohjicit. lllefame rahida tria guttura pandem etc.

Per quae patet figura subtiliter intuentibus. Et haec

pro ista piima parte.
Ad secundam lingit sc invcnire Ciaccum , cui
format tres quaestiones. Primo, si scit ad quid
'venire dehent (i) cives civitatis partitae , idest Flo-
rcntiae, quae de Faesula translata est, quia dum
Faehisani victi essent a Romanis , et venisscnt ad
misericordiam firmatum fuit ut ipsa civitas Faesu-
,

lana dcstruei-etur, et de ejus gcntc pro mcdietate,

idest de Romanis, et forensibus pro alia medietate,
formarctur civitas Florentiae. Et hoc est quod
dicit partitam, scihcet de dictis duabus diversis
gentilms. Cui respondet, quod post longam con-
tentionem pars silvestris, idest Guelfa et pars ,

Gliihclhna venient ad hellum sed causam (2) non ,

dicit.Et dicta pars silvcstris sic dicta quia recu- ,

sat parere ut animal silvestre domino suo sciii- ,

cet principi romano proiit debet. Unde Apo-

,

stolus: servi suhditi estote omni hunianae creatu-

rae propter Deum , sive regi tamquam praecel-
(i) C. L. venienl.
(2) C. L. c I). T. quando sil.
lenti, sive ducibiis tamquam a Deo missis etc.
Et dicta pars siivestris vincet aliam et expellet
cum magna offensa ; sed postea intra tres soles
idest annos, ista pars silvestris cadet, et altera
ascendet cum virtute talis planetae et cursus coe-
lestisqui nunc est ad piaggiam
,
, velut navis
quae nondum est directa in cursu [a). Secundo
quaerit si aliquis justus est ihi ; cui rcspondet
quod duo sunt justi in mundo principaliter (i), sci-
quibus genus liumanum regitur videlicet jus
licet, ,

et mores, ut ait Gratianus in principio Decreto-

rum qui ibi non audiuntur \n effectu. Vel sunt
,

illa duo principalia jura , et neutrum ipsonnii au-

ditur: primum, scilicet fas, quod est jus divinum
et naturale per quod quisque jubetur alteri fa-
,

cere quod sibi vult fieri, et prohibetur alteri in-

ferre quod fieri sibi non vult. Unde Christus in
Evangeiio quodcumque vultis faciant vobis ho
:

mines , et ideni facite illis. Et lioc jus est ilia diri-

ctura, de qua auctor iste dicit in iila cantilena [a):
Tre donne intorno al cor ec. Item secundum ju-
stum est jus gentium sive jus humanum quod , ,

vuit jus suum unicuique tribuere, et neminem cum

alterius jactura locupietari. Et istud jus quodam-
modo filius est superioris juris et patris quodam-
modo iegis , ut in dicta cantilena dicitur. Et ista
duo justa, idest jura, ibi non audiuntur in effe-
ctu, in usurpando unus aiteri et odio liabendo.

(i) C. L. e D. T. principalia.

(rt) I Codd. L. e D. T. con diverse parole.

[h) C. L. e D. T. aggiungonn : quae incipit.
 95

Et hoc propter illa tria ibi potissime reguantia

(le quibus sequitur. Tertio quaerit causam ejus

discordiae cui respondet, quod est propter tria

:

vitia, scilicet superbiam, invidiam , et avaritiam

ibi regnantia in cordibus talium civium. Dicendo

quod inde cecidit ille Ciaccus, non surrecturus

usque ad diem judioii figura est, quod nemo cjus
,

Ciacchi nomen extollet , ita ut fecit iste auctor

usque ad diem judicii, in quo iterum nominabitur
cum alteris in sententia definitiva illa horribili. Et
haec pi'0 ista parte.
Ad tertiam et ultimam petit an
poenae cre-
,
illac

scent post talem sententiam: cui respondet Virgi-

lius per verbum AristoteHs in Hbro de Anima
dicentis quod anima erit tanto mchor quanto
,

mehor corpore organato. Ad quod etiam

extitit in
ait Augustinus super Joannem: cwn fiet resnrrcctio
et honorum gaiidui crunt et tormenta (i) majora.
,

Et in Apocahpsi, capitulo i^vwno justus Justificetur \

adhuc et qui in sordihus est sordescat adhuc.

,

Et hoc sufficiat.

(i) C. L. ct maloruni torinenta.

 9G

CAPITULUM SEPTIMUM

INFERNI

« Pape Satan ,
pape Satan aleppe ec. »

Jlxoc capitulum dividitur in tres partes. In prima

tractat de quarto circulo et ejus supplicio ; et hoc
usque ibi:

« Maeslro , diss' io a lui , or mi dl anche ec. »

Ibi secunda, in qua tractat de Fortuna ; et hoc

usque ibi

« Or discendiamo omai a maggior pieta ec. »

Ibi tertia et ultima, qua

in incipit tractare de
quinto circulo; et hoc usque in finem.
Ad primam igitur veniendo, et sequendo in hac
sua investigabili phantasia circa vitia venit ad ,

vitium avaritiae ,
quae in hoc quarto circulo in-
 97

ferni punitur. Et sicut in aliis circulis finxit adcs-

se et praeesse unum Daemonem repraesentantem
motum diabolicum ipsius vitii, ita fingit nunc se
pro eo invenire Plutonem, quem Poetae dicunt
fuisse filium Saturni et Cybelis, quae ponitur pro
elemento terrae, et dicitur Dis seu Dites eo quod ,

divitiae in terra et ex terra nascuntur, et ab eis,

seu propter eas per consequens avaritia. Qui Plu-
,

ton videndo auctorem vivum in suo regno, hoc est

non mortuum in suo vitio, admirative exclamavit
dicens : o Satan o Satan caput et princeps Daemo-
,

num, quid hoc videre.'' Nam/w/?<7e interjectio

est
est admirantis: aleph vero prima Htera est Hebrae-
orum et incoepit a Moyse secundum Isidorum
,
,

sicut Graecorum alpha et Latinorum a. Ideo dici-

mus Deum alpha et oniega ut in Apocahpsi ,

idest principium et finis. Dicendo quomodo ibi

invenit avaros prodigos puniri simul propter
et
concursum et correlationem quam habent simul.
Et sic in hoc falht argumentum a contrariis: si
unum bonum, rchquum est malum et e contra-
est ,

rio , eadcm sit disciphna et hoc

ut contrariorum ;

ideo quod utrumque istorum vitioi'um aequahter

separant se ab eodem medio, scihcet a temperan-
tia et liberahtate. Dicendo quod volvunt saxa
usque ad methum ilhus circuh per oppositum; hoc
est quod vadunt usque ad ilhul medium quod est ,

virtus , ad hberahtatem , sed ibi passionantur

quia in eodem medio ipsi avari et prodigi delique-
runt, idest (i) non tenendo iUud. Et figura hujus

(i)C. L. c D. T. in
 98

poenae satis patet intueuntibus labores avarorum

in adquirendo et retinendo et amittendo. Unde
dicunt Canoncs: sicut hi qui pcr insanam nien-
tcni translati sunt non jani rcs ipsas sed passio-
,

nis suae phantasias vidcnt ita mens avari semel ,

-vinculis cupiditatis adstricta,semper aurum,scmper

argentum videt , semperque redditus computat. Et
Salomon in Ecclesiaste cuncti dies sui lahorihus
:

et aerumnis (i) pleni sunt. Et Horatius ait de ta-

libus:

Impiger extremos curris mercator ad Indos

Per mare pauperiemfugiens ,per saxa,per ignes...
Vilius argentum est auro , virtutihus aurum..

Ideo hanc eamdem poenam attribuunt Sisyioho fi-

lio Aeoli regis ventorum ,

qui avaritia et cupiditate
hospites suos projecit in turri (2) ; unde fingunt
ipsum esse in Inferno et ibi volvere saxa. Unde
Seneca in tragoediis (3) ait cenace saxum grande :

Sisyphea sedet. Et Virgilius etiam de tahbus ait:

Saxum ingens volvunt alii , radiisque rotarum

Districti pendent etc.

Comparando eorum percussiones illi brachio ma-

ris quod dividit Calabriam a SiciHa ubi perpetuo ,

undae impulsae ab Euro im- (4) orientali , et ubi

pulsae a ventis occidentaUbus se invicem percu-
tiunt, juxta illud : dextrum Scylla latus , laevum

(i) C. L. e D. T. occupationibus.
(2) C. L. e D. T. de turre.
(3) C. L. e D. T. de eo ait.

(4) C. L. e D. T. a vento orientali.

 99

implicata Charjhdis ; \m\iXo^ev>M\Ao prodigi avaris

quare teneant, et avari prodigis quare projiciant.
Avari enim secundum Philosophum in 3.° Kthi-
corum retinent non i'etinenda et adquirunt non ,

adquirenda, ut lusores,usurarii et meretrices; pro-

digi autem dant danda et non danda. Unde Philo-
sophus in 4«° Ethicorum ait prodigus autem in :

his peccat neque enim delectatur in quihus opor-

,

tet , neque ut oportet, neque tristatur ut oportet. Kt

Jeremias sic de talibus ait sunt in populo meo :

impii insidiatores quasi aucupes. Nam sicut non

dicuntur Hberales aucupes escam in aves projicieii-
do, ita prodigi qui projiciunt, dicti sunt aucupes.
Et sic merito simul cruciari debent, inspecto eo-
rum excessu a dicto medio liberalitatis. Unde ait
Philosophus virtus est niedium duorum vitiorum
:

seu duarum malitiarum ; hujus quideni secundiim

superHuitatem hujus vero secundum indigentiam.
,

Nam, ut ait Seneca, nemo horum habet pecuniam.

Et Philosophus: sicut extremi contendunt de me-
dia regione , sic medii de extrcmis (i). Nam ava
rus dicit prodigum largum prodigus dicit largum ,

avarum ; et sic in medio peccant. Fingendo ibi

invenire inlinitos (a) clericos (3) quod valde,
est
horribile in eis, inspecto quare tonsi et cum clerica
sint, ut tangit ibi auctor. Nam dicit Hieronymus in
Decretis ,
quod clcros {a) graece , h\tine dicitur

(i) C. D. T. cxtreina.
(a) C. L. certos.
(3) C. L. c D. T. clcricos roaculalos in vilio avaritiae.

(o) Gr. xX^pos.

 100

sors: inde clerici , idest sortc electi ; oinncs enim

Deus in suos elegit. Clerici autem sunt reges (i),
se et alios virtutibus regentes, regnum in et ita
Deo Iiiibent. Et designatur (2) per coronam capil-
lorum nam abrasio capilis eorum est temporalium
;

omnium depositio. Unde vide et qualiter abijciant

temporalia , et quare auctor sic loquitur. Et hoc
pro ista parte.
Ad sccundam petit auctor a Virgilio quid sit
Fortuna. Qui potuisset respondere prout philoso-
phia Boetio. ^d rem me , inquit {a)

Nam talis materia est ut, una dubitatione suc-

cisa , aliac innumerabiles, velut hydrae capita, suc-
crescant. Sed tamen respondet subtiliter, ut in
textu habetur. Quare advertas circa hunc subtilem
passum ad quatuor. Nam prius est considerare ipsam
divinam providentiam quae secundum Boetium ,

cst illa ipsa diidna ratio in summo omniiim princi-

pe constituta quae cuncta disponit. Secundum est
,

considerare fatum quod est dispositio inhaerens

,

rehus mohilihus per quam providentia divina sius

,

quaequae nectit ordinihus^ digerens quodprovidentia

amplectitur per tempora dependens ah ipsa provi- ,

dentia {h). Et sic manifestum est immohilem sim-

(1) C. L. e D. T. reges, idest.

(2) C. L. e D. T. el hoc designalur.

(a) Quesla laguna e sitppUta dai Cod. L. e D. T. Ad lem me , in-

quit , oinnium quaesitu maximam voras , ciii vix exhausti quidquam
satis sit.

(b) 11 testo piii estesamentc : Vtovidcniia nanique cuncta paritcr,

quamvis diversa ,
quamvis infinila , complcctitur: Fatum vero singula
 101 r

plicemqiic gerenHarnm rerum formam esse provi-

dcntiam:fatum vcro coruni, quae di\'ina siniplicitas
disposuit geivnda, mohilcm nexum atquc ordincm
temporalcm. Quo fit ut omnia quae fato subsunt
providcntiae quoque divinae subjecta sint , cui
etiam ipsum subjacetfatum: licet Ovidius de ve-
tula dicat:

Sifatum ponas ,fatui quaefata sequuntur.

Et inteiitio manifestautium fatum fuit significare id
quod futuris necessitatem imponit. ¥x lioc quia ne-
scicbant solvere qualiter liberum arbitrium cum
divina providentia possct stare, co quod videtur
necessitatem rebus imponere; sed iibertas arbitrii
et providentia taliter sunt quod negari non pos-
sunt. Tertio est considerare fortunam, quae dicitur
n fortuitis ,
quasi quamdam dominam res humanas
variis et fortuitis eventibus illudentem. Unde et
Boetius coecum numen eam appellat, quia in quos-
libet incurrens, sine ullo examine meritorum ad
bonos et ad malos venit. F.t differt fatum a for-
tuna sic : fortuna versatur iu his quae a casu no-
bis fortuita veniunt, ludla palam existente causa
per se: fatum vcro liabct causam immobilem a
Deo , ut stellis appositam ct statutam in singulis
rebus mobilibus, et in quantum est in istis rebus
secuudis ,
quorum ordo ct dispositio fatum dicitur.
Est ideo fatum mobilc, sed immobile in quantum

digcrit iii motiim , locis , forinis , ac temporibus distribiita: ut liacc

tcmporalis ordinis cxpliralio , in divinae incntis ailunata prospeclu ,

providcntia sit : eadcm vcro adunitio digesta , alqiie expiicata teropo-

ribus, fatum vucctiir.
 103

(lependet ab ipsa providentia divina, non tamen

absolute sed conditionaliter. Quarto est conside-
rare casum qui differt a fortuna. Nam fortuna
tantum est agentibus secundum propositum
in
quibus inestbene contingere: unde neque inani-
matum (i), neque infans, neque brutuin aliquid
facit ad fortunam cum non habeat propositum.
,

Sed casus est in ipsis rebus non habcntibus pro-

positum ut equus casu venit ad domum et sal-
, ,

vatus est a hipis nam non venit propter ejus

;

sahitem sed ut sumeret cibum et sic omnis for-

, ,

tuna est casus: sed non e contrario. Sed quantum

ad intentionem auctoris nostri c]ui sectatur Boe-
,

tium intelhgit (hcendo de fortuna mixtim et de

,

dicto fiito in quantum est executivus ordo provi-

dentiae (hviiiae in istis inferioribus bonis, quoad
sua principia et naturam, sed quantum ad scire
nostrum est fortuna idest ventura. Et sic fortuna
,

erit rerum temporahum conditio secundum divi-

nam dispositionein (a) procedens. Et respondendo
ei Virgihus dicit particulariter quod Deus fecit,

coelos et eis proposuit singulares motores. Unde

psalmista : verbo Dei coeli Jirmati sunt , et spiritu

oris ejus omuis virtus eorum. Et Boetius in 4»° de

Consolatione: omnium, generatio rerum, cunctus-
que mutahiliwn naturarum progressus , et quid-
quid aliquo modo movetur , causas ordinem ,for- ,

mas ex diidnae mentis stahilitate sortitur. Sicut

enim artifex faciendae rei formam mente perci-

(i) C. L. neque inanimatiini corpus.

(a) C. L. proviclentiani.
 103

piens movet operis effectum et quod simpliciter

, ,

praesentarieque prospexerat , per temporales ordi-

ncs diicit , ita Deus proK>identia quidem singula-
riter stabiliterquefacienda disponit.fato vero haec
ipsa quae disposuit , multipliciter atque tempora-
liter administrat. Sive igitur famulantihus quihus-
dam pro\'identiae dinnae spiritihus fatum cxerce-
tur, seu anima , seu tota inserviente natura , seu
coelestihussiderum motihus, scu angelica virtute
seu Daemonum vaiia solertia , seu aliquihus horuni
seu omnihus fatalis series texitur, illud certc mani-
festum est immohilem simplicemquc gerendarum
formam rerum esse providentiam ; fatum vero eo-
rum , quae divina simplicitas gerenda disposuit,
mohilem nexum atcjue ordinem temporalem. Quo
fit ut omnia quae fato suhsunt , providcntia quo-

que suhjecta sint , cui ipsuni etiam suhjacet fatum.

Et Seneca tragoedia secunda:

Omne suh regno graviore regnum :

Nemo conjidat nimium secundis

Nemo desperet meliora lapsis.

Et lioc est quod quod Deus sicut

dicit auctor ,

coelis sic et
, splcndorihus mundanis ordinavit
quamdam ministram quae hona mundana pcrmu-
,

taret temporaliter de gente in gentcm etc. ultra

nostram defensionem. Et est liaec fortuna, quae
I
naturaliter mutaljilis cst; iiam nunc exaltat, nunc
deprimit, merita non respiciens. Unde Boetius:
qiiae sinec ex arhitrio retincri potcst et calamitosos ,

/ugiens facit quid est aliud fugax quam fulurae

,

<pwddam calamitatis inditium? Et alibi opes , ho- :

 104

nores et cetera taliuni, mei sunt juris , mecum ve-

niunt , me aheunte discedunt etc. (a) Et alihi : haec
nostra vis est hunc continuum luduni ludimus.
,

Rotam versamus: sumnia infimis et

voluhili orhe
injhna summis mutare gaudemus etc. Ac juxta il-
lud (i): Dominus pauperem facit et ditat et humi- ,

liat et suhlevat ; ipsius sunt cardines terrae, et po-

suit super eos orhem, idest rotani fortunae. Et Boe-
tius in 3-'^ Reruni oninium orheni divina providentia
rotat. Et de hac Lucanus:

Invida fatorum series , sumnusque negatum

Stare diu etc.

Et Claudianus

Summa rotae dum Crassus habet , tenet infima Co-

drus
Tullius ascendit , descendit Magnus ad infra,
Syila jacet , surgit Marins ; sed cardine verso
Sylla redit , sed deprimitur Marius: sic cuncta vi-
cissim (h).

Et Juvenahs

NuUum numen abest, si sit prudentia sed te ,

Nos facimus Fortuna, Deam coeloque locamus.

, ,

Et Ovidius:

Passihus amhiguis fortuna voluhilis errat

Et manet in nullo firma tenaxque loco.

(i) C. L. e D. T. item facit quod scribitur primo Begum ibi.

(a) Codd. L. e D. T. diversamente.

{!>) Questo pas.w /ton csiste nclle Operc chc abbiamo tli Clautlianoi
e r iiltimo verso < errato.
 105

contingunt judicio ejus nohis occulto , ut

Et' talia
anguis in herha. Unde Augustinus in libro de
fortuna ait: nos enini eas causas , quae dicuntur
unde etfortuna nomen accepit , esse di-
fortuitae ,
cimus nullas , sed latentes eas quae trihuimus vel
Dei veri veL quorumlihet Spirituum voluntati. Et
Virgilius

Nescia mens hominumfati sortisque futurae.

Et Lucius Apulejus ait: non consilio prudenti , scu

remedio sagaci,divinae providentiae fatalis dispo-
sitio suhverti potest. Dicendo quod ejus permuta- ,

tiones non hahent treguam, idest quietem et quod :

necessitas facit eam velocem , ita quod cito et sae-

pe succedit et venit ei qui suhlevandus est ah ea
multi mirantur de lioc verbo, soilicet neccssitate
et non intelligentes calumniant textum. Fatum, seu
Fortuna quadam necessitate rotatur et volvitur,
,

ut sol et alii planetae in suo cursu nostro libero ,

arbitrio salvo manente, si volumus. Nam liberum est

mihi non immisceri his quae fato penitus sub-
sunt, ut bonis terrcnis; narn liberum est unicui-
que ingredi, vel non ingredi mare, et si ingre
diatur non poterit liberum arbitrium exercere
contra ventos, qui spirant secundum suam natu-
ram. Unde Boetius: si ventis vela committcres
non quo vo/untas peteret sed quo flatus impelle-
,

ret promovereris. Fortunae te regendum dedisti,

dominae morihus oportet ohtcmpercs. Tu vero . .

(«)
[a) II verso chc manca qiii, u lcpg^c nei Codd. I.. c I). T. Tu vcro
volvenlis rolac inipctuni reliiieri conaris?
 106

ylt omnium mortalium stolidissime , si inanere in-

cipit, sors esse desistit. Et alibi : quod longius a
prima mente discedit , majorihus fati vexibus
implicatur ; ac tanto aliquid fato liberum est
quanto illum rerum cardinem vicinius petit. Quod
si supernae mentis haesent firmitati , motu carens,

fati supergreditur quoque necessitatem. Et nota

quod clicit necessitatcm ; nam triplex materies lio-
minum est, quia quidam sunt totaliter adhaerentes
Deo per affectum, ut in hac vita est possibile, ut
sunt religiosi et spirituales mundana abjicientes;
et isti liberiores sunt a fato seu fortuna, quia de ,

temporalibus bonis non curant et isti similantur ,

modiolo rotae. Quidam adhaerent Deo, sed non

sic ut non ad temporalia intendant et isti magis ,

sunt sub fato, et simihintur radiis rotarum. Qui-

dam vero adhaerent terrenis bonis, et isti subdun-
tur totabter fato. Et ista est rota quae volvi-
tur semper in terra, et a quocumque subsistente
laeditur, et habet pati talem revolutio-
necesse
nem. Nam necesse habet se sic terrenis immi-
scere ;hoc est quod dicit quod necessitas facit
et
eam velocem super tahbus rebus teri'enis; subau-
di,non super nostris vohmtatibus et arbitrio.
Ad quod ait Aristoteles in hbro de bona fortuna:
fortuna autem , et quae ad fortunam conveniunt
velut utique contingit fiunt ; sin autem Deo talia
attribuimus , pravuni ipsum judicium faciemus et ,

non justum , quod est inconveniens . Subdendo

cjuahter tantum ab illis , qui deberent
cruciatur
eam laudare ; sciUcet ab illis cjui jam fuerunt in
prosperitate nunc autem non
, nam Hcet nou ;
 107

nunc , tainen alias eis subvenit. Nam si talis est

ejus natura, quare reprehenditur? ]Nam, ut dicit
Boetius, eadeni ratione debet reprehendi coelum
cui licet proferre lucidos dies , eosdemquc tenebro'
sis noctibus condere ; item et mare cui licet nunc
,

strato aequore blandiri , nunc procellis ct Jluctibus

inhorrescerc. Nos igitur ad constantiani , ait fortu-

na , nostris nioribus alienani inexplcta hominum

cupiditas alligabitP Quasidicat, non. Nam si nostra
cssent quae amisisse querimur, nullo modo perdidis-
semus. Nunc fortunae retrahere manum libct ; nam
habuimus gratiam, "velut usus alienis , ncc habe-
mus jus qucrelac, tamquam prorsus nostra perdidis-
semus [a). Nota rehqua in eadem Boetii prosa. Et
sic pro ista parte.
Ad tertiam et ultimam partem auctor finf^it
cum ista sua poctica et morah iuvestip^atione vc-
nire ad quintum circulum Inferni, praemissa mo-
methaphorice loquen-
rahtate temporis solicitandi ,

do quod omnis steHa cadebat etc. idest ehapsa erat

media nox; ut ait Virgihus in simih :

Nox humida coelo

Praecipitat ,suadentque cadentia sidera soninos.

In principio cujus dicit se invenisse fontem quem-

dam buUientem , et inde emanare Ihnnen faciens
Stygiam paludem , in qua lingit puniri apparcnter

(fl) In Boczio r la ForUirtii chc piiila , diccnito : si lua torent, quae

amissa conquereris, nullo inodo perdidisses. Nunc niilii rclraliorc nia-
ntim libet; liahc gratiam , veliit usus alienis. Non lialips jiis qncrelae ,

taniquam lua prorsus perdideris.

 108

iraoundos et superbos, ct noii apparenter et oc-

culte; idest in limo talis paludis fingit puniri ar-
oidiosos et invidos in divcrsis partibus dictae pa-
ludis. Moralitcr et allegorice iste fons ebulliens est
quae dicitur ebuUitio san-
creatio tristitiae et irae,
guinis circa cor, pariens dcinde in se tristitiam,
itlest Stygiam paludcTu quae tristitia interpretatur.
,

Et quod (ingit in dicto fonte et (lumine ab eo

manante neminem pxuiiri sed solum in palude ab,

eo facta, ligurat duplicem esse iram, scibcet bo-

nam et malam. Bona est quando quis irascitur vi-
tio de qua Salomon melior est ira risu nam
; : :

interdum pcr tristitiam visus corrigitur animus

delinquentis. Ira mala subdividitur quia quaedam ,

est subita et sine deliberatione, et ut fluvius tran-

sit, et veniale peccatum est, et non habet inferre
poenam infernalem; et pro hac ira iiguratur iste
fluvius nullum afticiens (a). De hac specie irae ait

psalmista : irasciinini et nolite peccare. Quaedam

alia ira est cum deliberatione et perseveratione
tristitiae, et ecce Stygia palus puniens in se ira-
cundos in sua tristitia , accidiosos, invidos et su-
perbos: et de ista ira perscveratoria dicitur in
Genesi 49-° Maledictus Juror eorum quia pertina.r
et indignatio eorum quia dura. Et quod dicit se in-
venisse iracundos in prima parte dictae Stygiae
,

paludis ita se ad invicem percutientes

, figurat ,

naturam iracundorum, de quibus Proverbiorum

aG.° Sicut carhones ad prunas et ligna ad ignem
sic homo iracundus suscitat riocas more canis abos ,

mordendo. Sub quibus fingit in fundo et limo ul

[a) Cosi i Codil.

 109

gravius delinquentes puniri et tristari accidiosos:

et quia tale vitium est non apparens, scilicet ac-
cidiosorum, ideo fingit sic occulte cos puiiiri. Ad
hanc figuram quod ait Jeremias 48.° redarguens
facit

Moab dicens quod requiescens accidiosus injaeci-

:

bus suis non transfusus de vase in vas [a). Et Eccle-

siastes 22.°/n lapide luteo lapidatus est piger. Et
etiam psalmista in persona accidiosorum ait: infi,-
dus suni in litno profundi etc. Et alibi eripe me :

Domine de luto ut non infigar. Fingcndo se ita

^

aml)ulando, idest contemplando, venire ad quam-

dam turi'im, ut dicit textus, de qua dicam in se-
quenti capitulo. Et liaec sufficiant (i).

(i) C. L. Et haec sufficient pro lioc capiliilo.

(rt) 11 nostri) tcslo ha : fcrlilis fuit Moab ab ailolpsccntia sua , cl

requievit in faccibus suis : ncc transfusus cst de vase in vas cc.
 110

CAPITULUM OCTAVUM

INFERNI

« lo dico , seguitaiulo , cbe assai prima »

J-/ividitur hoc capitulum in duas partes. In pri-

ma ponit quomodo devenerunt ad dictam turrim
et quomodo per Phlegyam portati fuerunt et hoc ;

usque ibi

« Non senza prima far grande aggirata »

Ibi secunda, in qua dicit quomodo venerunt ad

civitatem Ditis viso suppHcio iracundorum ac-
,
,

cidiosorum iuvidorum et superborum in dicta

,

palude contentorum; et hoc usque in finem.

Ad primam veniendo ad allegoriam istius tur-
,

ris et alterius ei correspondentis nunc advertens ,

auctor dicturus de vitio superbiae figurat ejus

duas species in istis duabus turribus. Nam su-
perbiarum aUa est interior, aha exterior. Interior
 111

est quando homo putat habere in se bonum quod

non liabet, ex quo vult praeferri ahis. Exterior
est quando quis in suo corpore in divitiis, aedifi- ,

ciis et in hujusmodi (i) est superbus. Modo prima

,

turris figurat superbiam interiorem praedictam

ejus duae flammae figurant duas ejus apparentias,
scilicet apparentiam intellectus ct affectus. Appa-
rentia intellectus est cum quis putat se habere
bona sua a se, vel a Deo pro meritis suis, vel
,

credit liabere bonum quod non habet, vel cum

sua opinione se ahis praefert. Unde Virgilius:

Ex se pro meritis falso plus omnihus inflat.

Affectus vero apparentiae seu appetitus et pro-

priae exceUentiae est, cum locum Domini appre-
hendere vult, quod solius Dci est. Nam homo non
est subjectus homini nisi per peccatum. Unde Gre-
gorius (2) in Moralibus ait: non est data homini
praelatio ut dominetur hominibus , sed bestiis. Flam-
ma vero unica alterius turris figurans superbiam
,

oxtrinsecam, ponitur per arrogantiam, seu prae-

sumptionem ut cum quis praesumit propter vires
,

suas et amicorum. Unde Jeremias malcdictus :

homo qui confidit in homine, et ponit carnem hra-

chium suum. Et in figura turrium praedictarum
hae duae species superbiae merito formantur pro-
pter eminentiam superborum , ad cujus liguram
ctiam adducitur turris Babel. Unde fingit Phle-
gyas per talia eorum signa venisse. Qui Phlegyas

(i) C. L. in talibus.

(a) C. L. Hieronymus.
 112

pro motu diaholico universali ipsius superbiae fin-

gitur quem Plilegyam poetae iingunt in Inferno
:

et super ejus caput (ingunt quemdam lapidem

quasi semper casurum pendendo imminentem, ut
denotetur vita tyrannorum superborum et arro-
p,antium. Nam dicunt eum Phlegyam valde fuisse
superbum et arrogantem et dicunt quod ipse ,

habuit quamdam fiHam nomine Coronidem, quae

cum jacuisset cum ApoUine et ex eo genuisset ,

Aesculapium quem Aesculapium Phlegyas motus

,

superbia et indignatione (i) occidit: quare in In-

ferno inter superbos collocatus est. Unde de dicto
Phlegya ait Virgilius:

Districti pendent aeternwnque sedebit

: sedet ,

Infelix Theseus Phlegyasque miserrimus omnes

,

Admonet et inagna testatur voce per wnbras

,

Discite justitiam moniti et non temnere Divos.,

Fingendo ibi inter aham partem pa-

supex'bos ad
ludis invenire dominum PhiHppum Argenti de
Adimaribus de Florentia hominem multum jam ,

superbum et arrogantem vocando ipsum hizzar- ,

rum idest bis errantem (a) in dictis duabus spe-

,

ciebus superbiae. Dicendo quod multi se tenent

mKiendo in mundo magnos reges etc. Ad quod
Jeremias cadat superbus, et non erit qui resu-
ait:

scitet (2) eum

, et pedibus conculcabitur corona su-

perbiae. Et Job: si ascenderit in coelum superbia

(i) C. L. coinmotus ira.

{>.) C. L. suscitet.

(«) Ridicola etimologia !

 113

ejus ,coput ejus nuhes tetii^erit , quasi sterqui-

ct
linium in fine perdetur. Et psalniista delcho eos ut :

puherem terrae , et quasi lutum platearum com-

minuam eos. Sub quibus in limo in ista ultinia
parte Stygis fuigit invitlos cruciari per quamdam
tacitam relationcm et vicissitudinem , ut in ante-
riorisub iracundis accidiosos, ut minus peccantes.
Ad quod Salomon: putredo ossium uwidia, et sicut
ossa non npparent , sic nec isti invidi. Et quod sic,
ut dixi vicissim haec quatuor vitia in hac pahide
,

manifeste et occulte debeant puniri (i), sic pro-

batur. Dicit Auarustinus
"t)
quod sicut virtus est amor
q^
ordinatus , sic vitium anior inordinatus. Qui amor
inordinatus est triplex. Primus amor noster inor-
dinatus si est nimius parvorum bonorum sciHcct
, ,

temporahum; et in lioc peccat luxuriosus, gulo-

sus et avarus, de quibus dictum est supra per
se. Secundus noster amor inordinatus et vitiosus
est, si sit nimis parvus magnorum bonorum , sci-
hcet gratiae; et in hoc peccat accidiosus. Et quia
participat in tristitia cum iracundo, ideo hngun-
tur ibi vicissim puniri simul in Styge, quae di-
citur tristitia [a). Tertius amor noster inordi-
natus et (2) vitiosus est, si sitamor mah , nt est
superbia invidia ,et ira. , Nam suj)erbus amat
ahenum malum proptcr proprium bonum, et sic
amat malum proximi propter sui exaltationem.

(1) C. L. e D. T. intclligi.

(a) C. L. immodcratus.

(n) Da (itiJyo? , odium , tristitia.

 m
In invido et iracuiido est amor solum alieni ma-
li: difTerunt tamen in origine, nam invidia ha-
Ijet ortum a propria malitia, scilicet a superbia.
Nam ideo invidus vult malum proximi ne sibi pa-
rificetur, et sic bene congruit sub superbia invi-
diam cruciari. Ira vero habet ortum a malo pro-
ximi sohim , ut dicatur ira appetitus vindictae in
alterum et ; sic bene intuendo haec quatuor vitia,
superbia, invidia, ira et accidia, fraternizzant, cum
sint diabohca speciaha connexa et correlativa. Nam
cum superbia occupat nos, in nobis statim invidia
generatur; nam dum vani nominis potentiam ap-
|)etimus, invidemus ne ahus illam habeat, et dum
sic invidemus, mansuetudinem amittimus et ira-
scimur unde (i) ex tristitia iiividiae (a) in tristi-
:

tiam accidiae postea cadimus. Modo satis patet

ratio et causa quare conclusive haec quatuor su-
perdicta vitia quae sub incontinentia sunt, simul
,

vicissim puniantur in hac palude, sed ira et su-

perbia manifeste, eo quod ea vitia in nobis sunt
apparentia; et sic invidia sub superbia tamquam
ejus consocia. Nam dicit Augustinus superhiae :

est comes invidia , nec fieri potest qidn superbus

invideat. Item sub ira accidia punitur tamquam
consocia in tristitia, et sic simul concluduntur
esse naturahter. Ac etiara patet quare inter ci-
vitatem Ditis non punitur incontinentia , sub
qua sunt omnia superdicta vitia sed bestiahtas ,

(i) C. L. e D. T. ex quo postea.

(a) C. L. e D. T. irae.

«
 115

et malitia, ut scribit auctor idem in X.° capitulo

Inferni (i). Et haec pro ista parte.

Ad secundam et ultimam partem quomodo

dicit
venerunt ad civitatem Ditis , et quomodo vidit
ejus mescbitas, idest ecclesias et templa, saracenico
vocabulo loquendo nam ecclesiae christianae non
;

possunt ibi dici, sed saracenae et infideles, de

quibus ait ]5sabnista: odwi ecclesiam inalignantiiim,
et cum inipiis non sedcho (2). Nam Dites interpre-
tatur civitas et locus peccati et culpae, Hcet et Plu-
ton rex Inferni, de quo supra dicit, interdum etiam
dicatur Dis ; unde dicitur: nequitiani Ditis bene
purgat regia Dicendo quomodo fuit et redi-
Ditis.
vit Virgilius non contentus diccndo quod jam ,

ahis iUi Daemones negaverunt introitum nimis

secretae portae subaudias portam generalem [n-
;

ferni , de qua Virgilius

Noctes atque dies patet atri janua Ditis

scilicet Christo , dum venit anima ejus in Lim-

bum , unde dictum fuit: attoUitc portas , princi-
pes , vestras. Nam ponit cjuod Daemones scientes
adventum Christi conati sunt ei introitum Inferni
denegare (3). Sed Christus complevit quod cHctum
erat de eo (4) : qui contrivit portas aereas et vectes

(i) C. L. e D. T. proxiino venicnti.

(a) C. L. e D. T. non introibo.
(3) C. L. e D. T. praesclebant Diaboli adventum Christi ad Lim-
bum , et negare passum et intruiluni conati fuenint.
(4) C. L. e D. T. Fecit ut ait psalmista dicens.
 116

ferreos confregit. Dicendo quomodo jam quidam

inde venit, in cujus figura et aliorum sequentium
dicetur in proximo capitulo sequenti. Et haec pro
isto capitulo (i).

(i) C. L. e D. T. Et haec sufficiant pro praesenti.

 117

CAPITULUM NONUM

INFERNI

a Quel color che viltk di fuor mi pinse »

Uividitur iste cantus in tres partes. In prima

ponit quifl fecit Viri^ilius non receptus (i) ab illis

Daemonibus ; et hoc usque ibi

1 Ed altro disse, ma non 1' ho a menle »

Ibi secunda , in qua tractat de tribus Furiis in-

fernalibus ; et hoc usque ibi

« O voi che avete grintelletti sani »

Ibi tertia , in qua dicit quomodo introducti fue-

runt in civitatem Ditis, et per quem; et hoc usque
in finem. Modo advertatur subtihter.

(i) C. L. ammissus.
 118

Ad primam igitur dicit ,

quomodo auctor vi-
dendo Virgilium, idest judicium rationis, in se ita
turbatum quodammodo per se solum non posse
rimari quac ad inalitiam sunt, sed cxpedire astu-
tiam et cautelosam inductionem mercurialem, ti-
muit auctor in se ire ulterius posse idest cum eo ,

judicio procedcre scilicet in dicta sua speculatione.

Sed Virgilius idest dicta sua ratio, respondit et
,

confortavit ipsum , ut dicit textus, scilicet quod

jam ivitconjuratusabErichthoneetc. usqueadfun-
dum Inferni et pcr consequens bene modo pote-
;

rit et sciet ire. Quod non est tenendum litterali-

ter; nam si Ericlithon praedicta suis magicis incan-

tationibus videbatur mortuos ad eorum corpora
revocare, ut fecit ad instantiam Sexti fihi Pompei
volentis praescire de bello futuro inter Pompejum
et Caesarem , unde dicit ibi Lucanus de dicta
Erithone:

IllaMagis , magicisque Deis incognita verha

Fentabat , carnemque novos fingebat in usus...

Per scopulos miserum trahitur, per saxa cada-

ver etc.

nam non erat propria anima et spiritus ilHus cor-

poris, sedDaemon quidam. Nam et secundum
Augustinum Pythonissa illa muher de qua scri- ,

bitur Regum primo, loquens in pcrsona Samue-

hs, non fuit Samuel sed Daemon. Item nec
, alle-
gorice hoc potest procedere, cum ipsa ratio, idest
Virgihus, per se nec nunc possit ingredi civitatem
Ditis, idest statum mahtiosorum, ut hic
locum et
patet. Quare inteUigas auctorem loqui tropologice.
 il9

idest moraliter hic, et sic qiiod dum ali(juis est

bene dispositus ad procedendum in aliquo vir-
tuoso opere, et contingat ipsum timere proseqiii
ob aliquod superveniens licitum est hortando ,

eum ahqua dicere nobis. Esto quod non sint vera

quae habeant illum verisimiliter facere perseve-
rare, ut nunc fingit dixisse "Virgilium. Et haec pro
ista parte.
Ad secundam dicit quomodo postea vidit tres
Furias infernales circumdatas serpentibus. Has
etiam Furias in simili loco Aeneas invenit , teste
Virgiho

Et inala mentis
Gaudia, mortiferumque adverso in limine Bellum
Ferreique Eumenidum thalami, et Discordia de-
mens
Vipereum crincm innexa cruentis. vittis . .

Tisiphoneque sedens , palla succincta cruenta ,

Vestihulum exsomnis servat noctesque diesque.

Hinc exaudiri gemitus et saeva sonare
Verhera: tum stridorferri, tractacque catenae{a).

Et dicuntur Furiae in coelo Dirae

istae tres ,

quasi Deorum irae: in tcrra vero Furiae, eo quod

in terra homines furere faciunt: in Inferno dicun-
tur Eumenides ab eu quod est, honum et mene
, , ,

defectus, quasi a bono tleficientes {h). Dicuntur

enim a poetis fuisse iiUas Achcrontis et Noctis

(a) AV/ Cod. Ricr. maiicano qucsti vcrsi. Ahhiamo supplito col Cotl.
Laur.
(6) Menc non r parohi c^rcra. Eumcniili furono rlettc tla ih , Im"-

ne , e ijl£vo; , animo , cioc bcnevoli ,

per anttfrasi.
 120

quidam alii Plutonis et Noctis, et allegorizzantur

sic. Pluto idest Dis, seu divitiae, jacuit cum nocte,
idest cum vitioso , et cum divitiae junguntur vi-
tio, seu vitioso maxime superbo generantur ,
et na-
scuiitur istae tres Furiae. Et dicuntur tres ,
quia
ex vitio, et maxime ex superbia, primo oritu-r pra-
va cogitatio ,
quae in persona Alecto iiguratur.
Nam dicitur Alecto , idest impausahilis [a); nam
j)rava cogitatio non sinit hominem pausaiT. Item
ex superbia secundo oritur prava elocutio ,
quae
iii persona Tisiplionis fuigitur quae dicitur a ,

cithophon {/>) quod est vox. Tertio ex superbia

,

oritur Megaera quasi (i) Megaleris {c) , idest pra-

,

va operatio. Et sic primo superbus non pausando

furians cogitat: secundo in vocem prorumpit: ter-
tio ad actum devenit. Unde dicitur:

Tres agitant mentes Furiae , ratione carentes.

Si tibi bacchatur niens , tunc Alecto vocatur:

At tunc Tisiplione , rumpunt cum jurgia voce:

At si lethifera clespumant ora, Megaera.

Item et illud aliud

Mentcs , verba., manus sordent : Alecto jLagcUat

Mentem Tisiphone verba Megaera manus.
, ,

(i) C. L. e D. T. quae inlerpretatur.

(«) Dul greco X^Ayuv , cessare , con l'a privativa.

[b) Sproposito dei copisti. Tisiplione r da Ticrif , vendetta , c ip6vo;,

slrage , inorte.
(c) Attro sproposito dei copisti. Mcgaera viene da fxsya(pf(v , odia-
re , invidiare.
 121

Quae (i), ut (2) Isidorus ait, sicut sunt tres, ita

tripliciter nostros animos perturbant, et cogunt
ita interchim nos delinquere ut nec famae nec
periculo mortis respiciamus. Ideo fingit eas san-
guinolentas; ad quas Salomon in Ecclesiaste: ef-
fusio sanguinis in manu supcrhi. Et quod dicit
quod siint capillatae serpentibus, figurat infini-
tum numerum fraudum ut est numerus capillo- ,

rum numerus turbationis (3) malae cogitationis

, ,

et locutionis et operationis. Ad quod psalmista:

fiiror illis sccundwn similitudineni scrpentis, Et Se-
neca tragoedia prima Tisij)hone caput vallata
:

serpentihus. Et dicit eas percutientes se unde ;

Virgilius:

Atprocul ut Dirae stridorem agnovit et alas

Infelix crines scindit Juturna solulos,
Unguihus ora sororfoedans , et pectora pugnis.

Et Salomon in Proverbiis intcr superhos semper :

jurgia sunt. Item uhi superhia ihi contunielia,.

: ,

Item: arma et gladii in manu superhi. Et dicit

quod famulae sunt reginae aeterni planctus, scili-
cet Proserpinae uxoris Plutonis regis Inferni ,
quae
in segete figuratur, cum ex segete, quae Proser-
pina accipitur, veniant divitiae, ex divitiis super-
bia,ex superbia dictae Furiae. Dicendo quomodo
vocaverunt Medusam ad hoc ut lapis auctor fieret,
quem corporahter ibi vivum videbant, ut viderunt
Theseum ,
quem confundere non potuerunt in

(j) C. L. e D. T. quae Furiae.

(4) C. L. etlam.
(3) C. L. e D. T. fraudum ct turbationum.
 132

Inferno sed vivum tle Interno extraxit Hercules

,

de quo statim dicam. Circa quod est sciendum

quod poetae ponunt Pliorcum rcgem fratrem Sa-
turni de Hispania liabuisse trcs lilias, scilicet Me-
dusam, Stliennionem, ct Eurvalem, quarum nomen
generale est Gorgon ,
quod interpretatur terror.
Et dicta Medusa serpentinos habuit capillos, et
causa fuit quia Neptunus in templo Palladis eam
corrupit de quo Pallas irata mutavit capillos ejus
:

in serpentes quibus potissimum erat ejus pul-

, in
critudo. Quae sorores liabere dicebantur unicum
oculum quem si quis inspiciebat dicebatur con-
,

verti in lapidem. Hanc Medusam Perseus filius

Jovis et Danaes cum scuto crystallino Palladis et
harpe («) Mercurii occidit cujus caput amputa- :

tum duxit per Libyam , et de suis guttis cadenti-

bus infiniti creati sunt serpentes; idcirco illa regio
prae aliis dicitur magis serpentibus abundare.
Veritas (i)fabulae est : tres sorores (2) fuerunt et
filiae Phorci regis Hispaniae, quae una consimili
pulcritudine vigebant , et remanserunt mortuo pa-
tre in dicto regno ,
quod regnum dicta Medusa ,

ut astutior cetei"is sororibus , cultura et redditu

anxie stimulabat. Unde dictae sunt Gorgones , et
raaxime ipsa Medusa ,
quasi terrae cultrices ;
gorge
enim graece, latine terra dicitur {b). Ex quo in

(i) C. L. e D. T. Integumenlum est.

(2) C. L. e D. T. tres sororcs verae.

(a) Gr. afTC^ , ensis falcatus et incurvus in anteriorem partem.

(6)_Terra in grcco e y^ , e gorge non c voce di quella lingua. Le
Gorgoni poi non furono cosi delle, quasi terrae cultricos, ma da yopybj,
terribile.
 123

magnas divitias devenerunt, et de divitiis in super-

biam; in qua apparentes suo stupore et terrore
timendo homines vel in videndo eas, quasi lapides
Et ideo quia triplex est terror mun-
efficiebantur.
danus superborum faciens nos interdum ut lapi-
,

des insensibiles, ideo tres dicuntur sorores istae

ei attributae. Prima species terroris est debilitas
mentis, quae pro Sthennione ponitur.Secunda,men-
tis sparsio et lata profuuditas quae pro Euryale
,

ponitur : tertia, caligatio visus et ecce Medusa.

,

Perseus, idest virtuosus, cum scuto Palladis, idest

cum argumento sapientiae, caput Gorgonis, idest
Medusae, amputavit, idest regnum abstulit. Unde
dicitur

Unicus est oculus , regnum quod tres hahuere ,

Quod sibi suhnuttit hcUica dcxtra viri.

Est Gorgon cultrix terrae onmeque nonien {a)
Et trihus his magis ore Medusa nitet.
Conformes lapidifacit esse Medusa tiinore ,

Dum rutilare coma quemque rigere facit.

Hos etiam terrores repperit, Virgilio dicente,

Aeneas (i) :

Horrendum stridens flammisque armata Chi-

maera ,

Gorgones , Harpyiaeque , et forma tricorporis

umhrae.

Sic igilur in proposito auctor rimando mundana

(i) C. L. e D. T. repperit Aeneas ct simili morali iii Infcrno Virgi-
lio dicente.

(o) Verso guasto. Cosi tutti i Codd.

 m
ut Infernum quemdam , speculando superborum
actus et terrores, ut lapis effectus fuisset, nisi a
ratione fuisset defensatus. Per quam rationem in
persona Virgilii debemus claudi a talibus. Unde
Virijilius
'&'

Felix qiii mundi potuit cognoscere causas

Atque Tuetus omnes et inextricahile fatum
Suhjecit pedihus , strepitumque Acherontis avari

patris, secundum quosdam istarum sororum, seu

,

Gorgonis.
Ad tertiam partem veniendo dicit quomodo elo-
quentia cautelosa, quae in persona Mercurii hic
ponitur , venit et aperuit quae Virgilius, idest ra-
tio, aperirenon poterat. Nam malitiosa non pos-
sumus absque Mercurio ingredi, idest absque qua-
dam commemoratione mercuriali quae est circa ,

negotiationes unde ad hunc introitum ait Virgi-

;

lius de Aenea

Maenia lata videt, triplici circumdata muro ,

Quae rapidus flammis amhit torrcntihus aninis

Tartareus Phlegethon, torquetque sonantia saxa:
Porta adversa, ingens , solidoque adamante co-
Iwnnae
Vis ut nulla virilm , non ipsi excindere ferro
Caelicolae valeant: stat ferrea turris ad auras.

Nam Hcet Virgilius, idest ratio, per speculationem

particularium vitiorum superdictorum in conti-
nuo (i) duxerit auctorem per malitias et particu-

[i) C. L. e D. T. in continuantia.
 125

lares fraudes , de quibus tractaturus est , ducere

seu intrare non potest sine introductione Mercu-
rii, cujus constellatio praeest mercibus et mercato-

ribus, in quibus fraudes et malitia saepe nego-

tiando concurrunt. Ad quod psalmista : quia non
cognovi negotiationes , introibo in potentias Doniini.
Fingendo dictum Mercurium locum fraudum, si-
cut nuntius Dei sibi aperire hoc est quod in se
, , ,

ipso auctor reduxit in memoriam quae in talibus

fiunt. Nam Mercurius , idest cura mercium ; et sic
mercator quilibet potest dici Mercurius, qui cum
facundia et cautela mercatur. Et fingitur cum vir-
ga, quae dicitur caducaeum, quae divisit serpen-
tes. Unde legitur in Numeris 17.° quod virga
Aaron ponebatur in tabernaculo in repraesentatio-
nem rebellium et seditionem filiorum Jsrael, et in
Arca sancta. Nam quid aliud pro serpentibus acci-
pitur quam venenosa hominum seditio , quam
Mercurius iste habet sedare sua complexione .'

Unde et Lucanus in X :

Possidet immensae Cyllenius arhiter undae etc.

Hoc est quod raro fit negotiatio absque conscien-

tiae increpatione, cum cautolis et mendacio vene-
nantibus animam nostram , vcl quia suasiva elocu-
tio contentiones habet sedare ; unde legatos voca-
mus caduceatores. Ad similem casum Statius
fingit istum Mercurium etiam descendere, taliter
et umbram \m\ regis Thebanorum
ab Oe- occisi
dipo filio suo introducere in locum istum clausum
civitatis Ditis, sic dicens
 126

Interea gelidis Maja satus aliger umbris

Jussa gerens magni remeat Jovis: undique pigrae
Ire vetant nubes , et turbidus implicat aer:
Nec Zephyri rapuere gradum: sed foeda silentis
Aura poli. Styx inde novem circumflua campis.
Hinc objecta vias torrentum incendia cludunt...
Ittamen, et medica firmat vestigia virga.

Quare auctor ponit quomodo per eum fuit eis

hic
apertus locus novem bulgiarum idest novem spe-
,

cierum fraudis, sicut et ibi dicit Statius, Et Augu-

stinus 7.° de civitate Dei dicit Mercurium portito-
rem sermonis Dei. Et ideo dicitur Mercurius, quasi
sermo medius currens (a) et quia sermo fit inter
:

negotiantes, dicitur praeesse eis. Unde Virgilius

in persona Jovis ait:

Vade , age , nate ; voca Zephyros et lahere

pennis etc.

Ad haec psalmista (i): virga tua et baculus tuus

ipsa me consolata sunt. Subdendo auctor quomodo
iste Mercurius portam Ditis aperuit, et quomodo
illis Daemonibus improperavit cur velint contra-
dicere fatis , idest dispositionibus divinae volunta-
tis, cui nuUus finis potest esse praecisus, et qui
vultistum auctorem sic ire per Infernum et de qua ,

etiam simiH repugnantia Cerberus vester jam fuit

fortiter depilatus. Unde scribitur Herculem ad in-

(i) C. L. e D. T. ad hoc etiam forte loquitur psalmista dicens.

(n) Apprcsso Arnohio 3 118. Medicurrius diclus est ,

quod inter
loquentes duos media currat et reciprocetur oratio.
 127

stantiam Eurysthei fuisse et descendisse in Inferno,

habendo secum Theseum et Pirithoum suos so-
cios. Juno vero ipsum Herculem ejus privignum
ibi vohiit detineri, et fecit Medusam sibi apparere
Sed ab ca evasit et redeundo
ut Lipis efficeretur, ,
,

quia Cerberus ostiarius ad iiistantiam Junonis

nolebat aperire ostium infernale Heixuh et sociis,
Hercules ipsum per gulam et barbam cepit, et
rupta porta ipsum per vim extraxit ad hicem re-
luctando et spumam emittendo pcr tria sua gut-
ipsum verberavit ad mortem. Ad quod
tura, et ibi
Virgihus persona Charontis conquerentis de
ait in
Aenea vivo et eunte per Infernum tahter dicens ,

Umhrarum hic locus est,Somni Noctisque soporae:

Corpora viva nefas Stjgia 'vectare carina.
Nec vero Alcidem me sum laetatus cuntem
y4ccepisse lacu, ncc Thcsea Pirithoumquc ,

Dis quamquarn gcniti atque invicti virihus essent.

,

Tartareum ille manu custodem in vincla petivit

Ipsius a solio regis traxitque trementem (a).

Subdeudo (jualiter sic introducti viderunt infinita

sepulcra, facieudo simihtudinem ad iUa quae sunt
circa civitatem Arelatensem juxta Rhodanum et
prope marinam in Provincia item ad illa quae :

sunt prope civitatem Polae in Istria prope Quar-

narum, quod est /\o milharia latuin, et ideo sic
vocatur, et est gulpluis maris conhnans Itaham,
et dividit Sclavoniam ab Istria. Dicendo ibi esse
haeresiarchas , idest principcs hacreticorum, quia

(rt) Cosi il Cod. Laur. Nel Ricc. inanca cla ncc Thatzfino a tre-
mentem.
 128

haeretici ct Paterini dicuntur omnes qui Sacra-

menta Ecclesiae pervertunt, etscindunt se ab uni-
tate Ecclesiae, et qui fingunt novam sectam, et
qui de articulis Fidei aliter se ingeruiit quam Ro-
mana Ecciesia. Ista sepulcra fingunt et figurant
tenaces, occultas, et putridas crudelitates eorum,
quia ut corpora mortua et putrida sepulcra tenent,
ita dictae eorum opiniones tenent mortua et se-
pulta. Et quia alii plus, minus delirant a vir-
alii

tute (i), idco dicit quod plus et minus uruntur.

Unde in Decretis diciturvaria crimina 'variis poe-
:

nis affici debent ; ideo Idolum fahricatum et pro-

pheticus liber iiicensus , scisma et idolatria gladio
punita, sepultis auctoribus vivis, ceteris coelesti igne
consumtis etc. {a).

(i) C. L. a veritate.

(a) C. L. e D. T. aggiungono : et haec eufficiant dicta pro isto ca-

pitulo.
 129

CAPITULUM DECIMUM

INFERNI

« Ora sen va per un segreto calle »

l^ividitur hoc capituluin in tres partes. In prima

tractat cle dicta poeiia et qualitate horum haere-
ticorum ; et lioc usque ibi

« O Tosco , che per la citta del foco »

Ibi secunda , in qua fingit se loqui duobus spiri-

tibus illius loci ; et hoc usque ibi

a Deh se riposi ruai vostra semenza »

Ibi tertia et ultima, ubi format unam quaestionem;

et hoc usque ad finem.
Ad priinam igitur auctor specuhitis vitiatis in
septem vitiis principahbus, ut sunt incontinentes,

procedit ad speculationem vitiatorum in mahtia,

9
 130

liestialitate, et iraude, quae tria vitia ligurantur

pro tribus muris dictae civitatis Ditis, quae con-
tinet amoclo tales tripartitos peccatores. Unde Vir-
gilius ad liaec:

Maenia lata videt triplici circumdata inuro.

Et primo narrat speculando de

sic intellectualiter
malitiosis, scilicet haereticis, post tractatum super-
biae subsequenter. Et merito; nam dicit Glosa
super illis verbis Salomonis, initium oninis peccati
supcrbia est , de superbia nascuntur haereses et
scismata. Ad quod Jeremias ait: arrogantia tua
et superbia cordis tui decipit te. Ad quod dicit
Glosa quia superbia facit haeresim , non igno-
:

rantia. Figurando lios haereticos, iit supra dixi,

passionari in sepulcrisardentibus,in quibus,utdixi,
figurantur suae putridae et occultae crudelitates
et etiam loca et receptacula eorum reposita et
absconsa. Et vere haeretici et Paterini dici debent
malitiosi ; nam malitia secundum Philosophum di-
citur malus habitus, idest mala elc^tio cum quis ,

commisso peccato de ipso gaudet. Unde in Prover-

biis ait Salomon de eis laetantur cuni malefecerint, :

et exultant in rebus pessimis. Et Job etiam de

ipsis ait : quasi de industria recesserunt a Deo , et
vias ejus intelligere noluerunt. Et ad hanc figuram
sepulcrorum facit quod dicit psalmista dicens: in eo
paravit vasa mortis , sagittas suas ardentibus effe-
cit. Ubi dicit Glosa : 'vasa. mortis , idest haereti-
cos ,
qui sepeliunt animas. Et alibi de eis ait : quo-
niam ecce peccatores inlenderunt arcwn etc. Et
alibi : numquid narrabit aliquis in sepulcro mise-
 131

ricordiam titam, et verbwn tuum in perditione P

Et ali])isepulcrum patcns cst guttur corum ctc.
:

Acl falsas opiiiiones, quae in flammis figuraiitur

ardeiitibus inter dicta sepulcra ad quod etiam ,

facit psalmista dicens posuerunt mendacium spem:

suam,ct uicndacium opcri spcravcrunt {a,). Et Salo-

mon : scmitas j)ropriac cjdturac erravcrunt , ct col-
ligunt manibus infructuosa. Et quod dicit,quod
dicta sepulcra sunt aperta figuratur quod divina ,

lux parata est eis lucere, et extraliere adliuc eos

de obscuro si vellent donec sint in vita. l^t ideo
non sunt in totnm delendi Iiaeretici et Patcrini,
sed revocandi, si potest fieri. [Jnde dicit Aujijusti-
nus super tractatu illo in libro Regum ubi dicit,
quod Absalon ingressus est ad concubinas patris
per concubinas intelliguntur haeretici (jui occi- ,

dendi non sunt scd in carceretn detrudcndi, et

frequenter admonendi ut ad veritatera Eidei ,

redeant. Ovis namque errabunda occidi non de-

bet, sed ad caulas reduci. Sed die judicii , idest
mortis , advenionte, claudcntur scpidcra , cum po-
stea nulla sit reparatio. Et hoc est quod dicit,
quando de Josaphat huc rcvertcntur : quae vallis
pro judicio Dei accipitur, quod erit in aere, non
in illa valle montis Oliveti. Dicendo ibi esse Epi-
curum cum sequacibns suis unde scicndum quod :

Socrates primo disputavit de summo bono, in quo

consisteret, cujus diversa diversi postea senserunt.
Nam Aristippus dicebat esse in voluptate ,
quam

(a) // teslo dclla nostra Volgata lUcc : posuimus njendaciuni spcni

nostram , cl lucndaciu jirotecli sunius.
 132

opinionem Kpicurus primo fuit secutus, ut ait

Tullius in tertio de Ofliciis. Antisthenes vero dixit
esse in virtute animi , cujus sequaces dicti smit
Stoici. Qui Epicurei etiam dicebant animam cum
corpore mori: cui errori quidem (i) videtur adhae-
rere Salomon, Sapientiae 2.° dicens non est refrige- :

riwn nobis infine vitae nostrae (a), et non est qui

agnitus sit reversus ah inferis. Et alibi unus inte- :

ritus Jioniinum et junientorum aequa utriusque ,

condilio. Sed tamen aliud sentiunt; nam ibi Salo-

mon diversas personas in se loquendo suscipit, di-
cendo quod mens imperita quamquam ita sentit,
ideo subdit: quid habet aniplius sapiens a stulto?
et quid pauper , nisi ut pergat itluc ubi est vita P
Nam anima quod sit aeterna etiam ait Plato in Ti-
maeo : animam
post dissolutionem variis poenis
affligi. Et idem Salomon corda hominwn implen- :

tur nialitia. Et probabile videtur sapientibus pa-

ratas esse poenas apud inferos , et multa alia quae
faciunt contra dictum errorem. Et haec pro hac
parte.
Ad secundam fingit ibi se invenire dominum
Farinata de Ubertis de Florentia et dominum Ca- ,

valcantem de Cavalcantibus. Qui dominus Farinata

dicit, quod expulit illos de domo auctoris bis,
tamquam Guelfos. Item pronuntiat quod non erit
quinquaginta vicibus reaccensa liUna, quae in In-
ferno regit, hoc est quod ille planeta magis habet
in istis inferioribus disponere quam alius planeta:

(0 C. D. T. quasi.

(rt) // iiostro testo : et non cst refrigerium in iine Iiominis.

 133

et sic vult dicere erunt rfuinqnaptintn

qiiod ?ion
menses etc. Subdendo de Arbia, quod est flunien
in territorio Senensi , ubi Florentini semel confli-
ctum maximum habuerunt, euntes ad succurren-
dum Montalcino, a Senensibus et parte Ghibelli-
na subtus Montaperto castro Senensi existente
, ,

capitaneo partis Ghibellinorum dicto domino Fa-

rinata. Item quomodo dictus dominus Farinata
semel se opposuit toti parti Ghibcllinorum volenti
destruere Florentiam. Idcirco dicit quod fuit solus
qui eam cwitntem
defendit visu aperto. Et haec
pro secunda parte {a).
ista
Ad tertiam auctor per ea quac audivit a Ciacco
de futuro nuntiare, ut supra in Capitulo VI., et
nunc ab isto domino Farinata et vidcndo do- ,

minum Cavalcantem quaedam praesentia ignora-

re (i), ut in textu dicitur, merito petiit, ut in tex-
tu. Et merito auctor debuit dubitare damnatos

mortuos talia scire. Primo per ea quae dicit Gre-,

gorius in 1^7.°^ Moralium dicens: mortui vitam iit

carne vii'cntium post cos qualitcr disputant (a) ne-
sciunt , quoniam vita spiritus longc cst a vita
camis. Et Ecclesiaste 9.° ait Salomon mortui vero :

nihil novcrunt amp/ius ,ncc habent ultra merccdern

quoniam corum. Et
oblivioni trndita est mcnwr-ia,
Augustinus in libro de agcnda cura pro mortuis
ait: /atenduni est nescire quidem mortuos quid hic

agatur in vita ; scd dum agitur, scu actum est

(i) C. L. c D. T. de praescntibus ignorare.

(i) C. L. e D. T. disponant.

frt) Codd. L. c D. T. cspongdnn il fatto iri altri tenuini.

 134

postea audire ah eis, qui hinc ad eos moriendo

nierguntur, possunt, non quidein omnia etc. Sed
dictus spiritus respondet ei ut dicit textus, scili-

cet quod iiou praesentia, sed quaedam(i) futura

ipsae animae damnatae praevident: et lioc tenetur
per tlieologos. Nam dicit Augustinus: spiritualibus
seu angelis malis quaedam vera (2) de temporali-
bus rebus nosse permittitur partim a sanctis ange-
lis. Et in 9.° de civitate Dei Daemones non ae-
ait:
ternas causas teniporum in Dei sapientia contem-
plantur , sed quorunidaiii signoruin nobis occulto-
runi majori experientia multo plusquam homines
futura prospiciunt, dispositiones etiani suas aliquan-
do j>ronuntiant. Item aliquando quod ipsi nonfa-
ciunt sedquae naturalibus signis praenoscunt. Iteni
.

aliquando etiaiii disposiliones hominwii non solum

uoce prolatas , verum etiam cogitatione conceqjtas
praediscunt et non hoc gratia sed natura sui re-
,

cipicnte a bonis Angelis usque ad diem judicii, a

quibus nialis Angclis per consequens animae dam-
natae praescire et intelligere ct habere haec futura
possunt. Nam dicit beatus Thomas quod anima
exuta corporalem sensibilitatem niliil intelligit aut
sapit idtra suam propriam naturam (juae est intel- ,

ligere intellectualiter, et velle, et sic futura scit et

universalia, uon per conversionem (3) ad phanta-
siam, dequoaitPhilosophus in 3.°dc anima dicens:
oportet quod anima convcrtat se ad phantasmata ,

in quibiis spiritus intelligibilis iiitelligit. Quid de

(i) C. L. e D. T. aliqii.T.

(2) C li. verba.

(3) C. L. concliisionem.
1
 135

spiritibus salvatis P Dicit Gregorius et sanctus

Thomas, quod omnia praesentia sunt eis,cum
videant illum in quo nihil est occultum. Augusti-
nus tamen videtur contradicere per id quod dicit
Isaias 64-° ibi: Abraiti nesclvit vos. Item per id
quod Deus promisit Josiae, ut Regum a2.°, scilicet
quod prius moriretur ne videret mala quae erant
populo ventura. Sed postea dicit ut dubitans et
non firmans pedem quod quisque hoc accipiat
;

ut vult. Faciendo hic nominari Fredericum secun-

dum imperatorem de Svevia qui multa haeretica
,

et scismatica commisit, et Cardinalem Octavianum

de Lfbaldinis. Et haec pro isto Capitulo.
 136

CAPITULUM UNDECIMUM

INFERNl

« In su la estremita d' un' alta ripa »

lloc capitulum dividitur in tres partes. In prima

ponit se devenisse ad septimum circulum Inferni
et lioc usque ibi

« Ma dimmi: quei della palude pingue »

Ibi secunda, ubi movet unam quaestionem ; et hoc

usque ibi

o Ancora un poco indietro ti rivolvi »

Ibi tertia, ubi movet aliam quaestionem; et hoc

usque in finem.
Et nota diligenter hoc Capitulum, quia quo-
dammodo est glosa totius hujus Hbri Inferni.
Ad primam igitur dicit quomodo venit ad septi-
 137

mum circulum , et ante tamen quam de ipso nai--

ret, saepe suo dicto stilo morali, fingit inter haere-

ticos se invenire Anastasium Papam secundum,
natione romanum
sedentem tempore Theodorici
,

imperatoris, cujus Anastasii tempore multi clerici et

laici recesserunt a Fide, eo quod dictus Papa co-

municasset Photino haeretico et socioAchacii hae-

retici Thessalonicensis canonici. Dicendo qualiter

magnus foetor exibat de dicto circulo idest de ,

statu malitiosorum et fraudulentorum nam sicut ;

bona fama dicitur odor, Augustino dicenteijh-

ma bona odor honm sic et infamia talium per ,

contrarium foetor debet dici. Dicendo, ut in te-

xtu, quomodo et qualiter sit tripartitus et genera-
lis circulus, idest status malitiae, et genus in duas
species, scilicet violcntiam et fraudem. Item quo-
modo dictas species, scilicet violentia et genus
subalternum, dividitur in tres species, sicut tri-
pliciter potest committi, et ideo per tres circulos
fingit tales violentos puniri. Item fraus eodem
modo per novem circulos ab eo distinguitur, sive
bulgias faciendo inter fraudes distinctionem;
, nam
quaedam est fraus fraudans solum officium natu-
rae, quod est inter hominum societatem videli- ,

cetut nemo locupletetur cum alterius jactura.

Quaedam alia non solum dictum
fraus est quae
officium cornmipit et vinculum humanae societa-
tis, sed expressam fidem et promissam frangit,

ut satis patet litcra ((?). Et haec pro prima parte.

Ad secundam Virgilius solvit quare incontinen-

(<i) In altro inodo i Codd. L. e D. T.

 138

tes non ita puiiiiiutur intra civitatem Ditis, ut

malitiosi, (juod est eo quod minus peccant, alli-

gando Pliilosopliiini in luliica dicentem: quare

contra moivs Jugicndae suiit tres species , incon-
tinentia
, malitia , et bestialitas , et contraria eorum:
incontincntiae continentia, malitae virtus , bestia-
litati supcr nos (a). Unde Homerus de He-
virtus
ctore dicebat non videri filium hominis, sed Dei;
et sic oppositus liabitus bestialitatis predictae erit
virtussuperexccUens, faciens liominemquasiDeum,
seu divinum. Qui sic excellenter virtuosus liomo
rarus est ut et bestialis. Et ex hoc auctor locum
talibus bestialibus non
per Mino- distinxit nisi
taurum, de quo infra dicam. Bestiales vero tales
apud barbaros sunt, ut dicit Philosophus; illi ma-
xime qui rescindunt praegnantes et pueros come-
dunt, velut quosdam silvestres circa Pontum carnes
crudas hominum comedentes. Incontinentes vero
sunt scientes se prave agere , sed propter passio-
riem non consistunt in ratione. Inde subdit Ari-
stotelesref ideo aliud est genus incontinentiae, aliud
inalitiae. Malitia quidem latet , incontinenlia non
latet: igitur malitia incontinentia non est: haec est
praeter electioncin: hacc autem secundum electio-
nem est. Ubi ait coramentator incontinentia est di- :

spositio praeter rectani rationem ; nam in malitia

contcmplata ratio statiin sequitur pronitatem sen-
ad maluin : in ipsa autem incontinentia
sualitatis

(a) Piii chiarametite secondo le parolc lii Aristotele , traciuz. del

Lainhino : ferilati autera illi immani dici possit aptissime oj^poni eam
quae supra nos csl , heroicara quamdam ac divinam virtutem.
 139

aliquomofh refraeiint licel non perscverct. Nam

,

secundum quocl dicit idem Philosophus: bona actio

honiinis non est sine ratione practica vero et appe-
titu rectUj et cuni aliquid horum pervertitur con- ,

tingit quod aliquid in morihus sit fugicndum. Nam

si quidem sit |ierversitas ex parte appotitus ra- ,

tione practica remancnte, recte erit incontinentia

quae est cum quis rectam extimationem liabet
de eo quod est fiendum vel non sed per appeti- ,

tum in contrarium trahitur; quae perversitas ap-

petitus si in tantum invalcscat ut rationi domiiie-
tur, et ratio sequatur ilkid ad quod per appetitum
incHnatur, ut ad principium quoddam, extimans
illud finem optimum , et sic operatur ex electione
perversa , taHs actus et dispositio dicitur malitia ;

unde mahtiosus discernit et complct quod incon-

tinenti secus est , et si corrumpatur temperantia
humanarum affectionum, ut excedat terminos liu-
manos, haec perversitas dicitur bestialitas. Si igi-
tur incontinentia erit perversitas ex parte appeti-
remanente, malitia perversitas
tus, ratione practica
appetitus et practicae rationis bestiahtas vero ,

perversitas appetitus practicae rationis et corru-

ptio tempcrantiae liumanae affcctionis. Quare con-
chuhtur incontinentiam puniri (lel)cre non in tam
loco clauso et infimo , ut mnlitia et bestialitas.
Subdendo quomodo violentia ,
quae una est de
duabus specicbus ipsius malitiae, tripliciter com-
mittitur, et ideo tripartite punitur, ut dicitur in
textu. Circa quae advertendum est quod triplex
ordo in homine dicitur esse unus secuudum :
 m
comparationem (i) et regulam rationis, sed prout
omnis actus et passiones nostrac debent secun-
dum rationem mensurari et ejus regula regulari.
Alius per comparationem ad rationem legis divi-
nae per rpiam liomo in omnibus dirigi debet.
,

Et si lionio esset naturaliter animal solitarium ,

liic duplex ordo suflicerct: sed quia naturaliter
est politicum et sociale (2), ut in primo Politico-
rura dicitur per Aristotelem ideo debet esse tri-
,

plex ordo quo homo ordinetur ad alios homines.

,

Horum ordinum secundum et

pi-imus continet ,

excedit ipsum quaecumque enim continentur

:

sub ordine rationis ipsius Dei. Sed quaedam conti-

nentur sub ordine ipsius Dei, quae excedunt ratio-
nem humanam sicut ea quae sunt Fidei et quae
,

debentur soli Deo: unde qui in taiibus peccat, di-

citur in Deum peccare, sicut haeretici, blasphemi,
et contra naturam nitentes. Item secundus ordo
continet tertium et excedit eum nam in omni-
, ;

bus, in quibus dirigimur ad proximum, oportet

nos dirigi secundum rationem rationis. Sed in
quibusdam dirigimur secundum rationem solum,
quantum ad nos, non quantum ad proximum in ,

quo peccando dicitur liomo in se (3) peccare ,

sicut de se ipsum occidente (4) et prodigo dici

potest. Sed cum peccamus in his quae ad pro- ,

ximum ordinantur, dicimur peccare in proximum

(i) C. L. operationem.
(2) C. D. T. sociabile.
(3) C. L. e D. T. in se ipso.
(4).C. L. occidendo.
 lil

ut in derubando offendendo et devastando eum

et
et ejus bona. Et haec pro ista secunda parte.
Ad tertiam auctor quaerit quare et in quo usu-
ra, quae dicitur alienae rei per usum rosura se-
cundum Isidorum, Deum offendit. Qui respondet ut
textus aperte demonstrat. Circa quae notandum est
quod Philosoplius in sccundoPliysicorum dicit,quod
ars iraitaturnaturam iu quantum potest, sciHcet
naturam quae a natura naturante, videlicet a Deo,
descendit ut filia a matre, et per consequens ars
descendens ab ipsa natura naturante, ut fiha Dei
dici potest verisimihter neptis Dei ; dictam
et sic
artem offendendo ,
per quamdam consequentiam
et Deum offendimus. Quod autem foenerator di-
ctam artem offendat et destruat patet quod si ,
,

non foeneraretur artem exerccret ahquam secun-

,

dmn suum iuijenium. Item non est artiliciale quod

denarius faciat denarium et per consequens non ,

naturale, et sic contra Deum; nam dicit Philoso-

phus in primo Pohticorum circa hoc: sicut catus
autem , idcst partus [a),fit numisina cx nwnisma-
te: quarc nia.xinie practer naturani ista pccu-
niarum adquisitio est. Et in 4-° Ethicorum a\X,:pe-
cunia inventa est ad commutationes faciendas , et
ideo principalis et proprius usus pecuniae est ipsa
consumptio scu distractio secunduni quod in com-
niutatione expcdit. Et proptcr lioc secundum se
est ilhcitum pro usu pecuniae mutuandae acci-
pere pretium, ut Chrysostomus in Decretis ait:
iisurarius reni datam a Deo vendit , non compe-

(a) // testo d Aiistotcle : quoniain illa quae pariuntur similia sunt

gigncntibus.
mtam , ut mevcator. Postra foenerator rem suam
rorij)it, tollens aliena cum
suis, mercator autem
non recipit, sed repetit rem venditam. Et differt
a locato ,
quia pecunia non disposita nisi ad emen-
dum nam mutuum
; commodatum debent esse
et
gratuita , et si mutuum non est gratuitum, cst
emptio , si pccunia accipitur; si res, est permuta-
tio. Nec idem in domo et equo locato, ut in
est
pecunia mutuata nam in mutuo transfertur domi-
;

nium, et statim periculum est accipientis, et sic

est inconveniens quod nomine ejus mutui gene-
retur. Sed domus et equus locata non est statim
in periculo accipientis etc. Et ideo usus pecuniae
licite etiam potest vendi , dummodo periculum sit

vendentis. Praeterea qui locat agrum vel equum,

usum dare videtur, ct sic iractus et pecunia li-

cite accipitur. Sic quidem videtur mutuare lucrum

cum lucro : ex pecunia vero reposita nullum usum
capis. Propterea ager , domus , et equus invete-
rascunt, deliciunt et fatigantur, ergo etc. Et ideo

in Testamento veteri ipsae usurae proliibentur,

ut Levitici XXV. Pecuniam tiuim non dabis fra-
tri tiio ad usuram et frugum superahundantiam
,

non exiges. Et psalmista Dominc quis liahitahit :

,

in tahernaculo tuo etc. Qui pccuniam suam non

dedijt ad usurani et munera super innocentem non
,

accepit. Item in novo Testamento Lucae 6.° Da-

te mutuum nihil inde sperantes. Item in jure ca-
nonico et civili, cum jus civile hodie servet qua-
tuor consilia, in quibus usurae inhibitae sunt. Et
ad hoc ut usura sit destructio naturae et artis,
,

allegat iste auctor illud vcrljum Dei dictum pri-

 m
mo homini in Genesi in principio : in sutiore vul-
tus tui vesceris pane tuo. Sed in actu usurario
patet contrarium. Et siibclit Virgilium suadore sibi
festinantiam; hoc est quod judicium rationis nos
festinat expedire talia contemplando. Dicendo
quod signum Piscium ,
quod secundat signum
Arietis in quo sol tunc erat
, jam vidcl^atin- in,

Oriente hoc est quod per unum signum sohim

,

distabat dies, et currus, idest plaustrum septem-

trionale, erat superCoro, idest super meridie, un-
de spirat Corus ventus, idest corina. Similibus ver-
bis ad idem suadet Sibilla Aeneac, Virgilio dicente

Ut tristes sine solc domos , locci turhida adires.

Hac vice sermonuni roseis au/-ora quadrigis
Jam medium aethereo cursu trajecerat axem
Etfors onine datum traherent per talia tenipus
Sed comes admonuit brevitercjue affata Sihilla est:
Nox ruit , /lenea etc.

Et haec sufticiant pro isto Capitulo.

 144

CAPITULUM DUODECIMUM

INFERNI

"'^'
« Era lo loco ove a scender la riva «

JL^ividitur hoc capitulum in duas partes. In pri-

ma ponit quomodo devenit (0 ^^ septimum cir-
culum ; et Jioc usque ibi

« Ma ficca gl' occhi a valle che s' approccia »

Ibi secunda in qua narrat de Centauris et poe-

,

na tyrannorum et hoc usque in finem.

;

Ad primam igitur, contemplando modo poetico

consueto, ultra simplices et absolutos malitiosos,
ut sunt haeretici, fingit auctor se invenire illuJ
monstrum bestiale, ut repraesentativum bestialium
hominum actum sive diabolicum motum ad talia,

scilicet Minotaurum, in quadam ruina simili illi

(i) C. L. c D. T. devenerunt.
 145

ruinae,quae est inter civitatem Veronae et civitatem

Tridenti super flumine Aticis , in contrata quadam
quae dicitur Marcomodo. Unde ad historiam Mi-
notauri praedicti volendo venire, debemus primo
notare quod poetae iingunt Solem habuisse quin-
que fihas, scihcet Pasiphaen, Medeam, Phaedram,
Dyrcen et Cyrcen quae dictae sunt fihae Sohs
,

propter earum pulclnitudinem, quae allegorice pro

nostris quinque sensibus ponuntur. Item fingunt
Yulcanum fihum Jovis et Junonis fuisse virum
Veneris et ex ea genuisse duos fihos scihcet Jo- ,

cum et Cupidinem quae dicta Venus dicitur spre-

;

visse dictum simm virum Vulcanum, ex eo quod

daudus erat, et adulteraverat (i) cum Marte. Sol
vero, quia omnia videt, videns eos coeuntes, in-
dicavit taha Vulcano; qui Vulcanus adamantinis
catenis eos sic coeuntes captos omnibus Diis taha
deridentibus demonstravit, de quo Venus irata
omnes dictas fihas ipsius Sohs fecit maximas me-
retrices. Item fingunt quod Minos filius Jovis et
Europae rex Cretensis accepit in uxorem unam
istarum fiharum Sohs scihcet Pasiphaen et ex
, ,

ea primo habuit unum fihum nomine Androgevmi,

qui dum decem annorum missus fuit Athae-
foret
nas ad studendum qui tanti ingenii erat effectus
:

quod in 1,4.° anno omnes doctores ibi excellebat^a),

quem propter invidiam dicti doctores fe(;erunt una
die de quadam turri praecipitari (a). Quapropter

1,1) C. L. ct adultcraverat ipsa Venus.

(2) C. L. praecellebat.

(a) iVo« e questo il fallo dvlla mortf <U Aiutrogi:o. I cili /a Mitolof^.

10

,
 1V6

Minos movit hellum pvv terram et per mare con-

tra Nisum regem Atlienarum. Interea existcnte
Minoe in obsidione Athenarum Pasiphae exarsit ,

in quemdam taurum. ita quod (i) secum habuit

concul^itum , fabricata vacca quadam de hgnis
industria Daedah viri ingeniosissimi ,
qui in Cre-
tam iugcrat de Athenis, eo quod invidia quem-
dam suum nepotcm nomine Perdicem occiderat,
quia cflicicbatur ingeniosior eo (a). Ex quo tauro
Pasiphac pracgnans cffecta genuit qucmdam se-
miiioiniiiem et scmitaurum , quem partum lex vo-
cat portentosum; ubi Glosa videtur tenere quod
possibile sit hoc nasci si muher cum animah ha-
,

buit rcni ct dictus est Minotaurus. Quod quidem

;

sciens Minos praccepit dicto Dacdalo ut fabricaret

domum in qua dictus Minotaurus staret, absque
eo quod inde posset exire. Et tunc Daedalus fe-
cit Labyrinthum in civitate Candiae in Creta ubi ,

dictus Minotaurus positus est. Tempore vero ma-

gno
b procedente, circa dictam obsidionem Athe-
narum quod quaedam filia dicti Nisi re-
contigit
gis Atlienarum nomine Scylla filocapta est de dicto
rege Minoe. Et quoniam fatatum erat, qiiod donec
dictus cjus pater Nisus haberet quemdam aureum
capillum in capite ipsa civitas non poterat capi,
ipsum capillum dicta Scylla patri abstulit et dedit
Minoi, et capta est civitas Athenarum et fugatus ,

est Nisus, amisso dicto aureo capillo et toto the-

sauro suo. Hoc facto dictus Minos in vindictam

(i) C. L. adeo quod.

(rt) C. D. T. aggiunp;e:ci in quadain vacca ligiica i]isain Pasiphacn

ipginani disposuit ad taleni bcsfialem coitnni.
 dictiAndrogei Hlii sui praeoccisi constituit quod
usque ad quatuor annos dicti Atlienienses deberent
omni anno mittere in Cretam duodeciin filios no-
bilium ad devorandum dicto Minotauro. Tertio
anno cecidit sors super Theseo filio Aegei regis
Athenarum ,
qui dum in Creta fuisset et visus
fuisset al3 Ariadna filia dicti Minois , statim ada-
matus promissione facta de acci-
fuit, et breviter
piendo ipsam in uxorem dicta Ariadna docuit ,

eum cum filo et clava dictum Minotaunun interfi-

cere. iJnde de hoc \irgihus:

Hic cmdelis amor tauri suppostaque furto ,

Pasiphae, mlttumque genus prolcsque biformis ,

Minotaums inest Peneris monumenta nefandae.

,

Hic lahor ille domus et inextricahilis error:

,

Magnum reginae sed enim miseratus amorem etc. {a)

Et demum Theseus duxit secum dictam

dictus
Aria(hiam et TMincdram ejus sororem sed dictam ,

Ariadnam chmisit dormientem in Chio insula, et

Phaedram secum duxit Athenas,ut dicetur in XIII.°
Capitulo Paradisi. Veritas (i) hiijus liistoriae Mi-
notauri diversimode habetur (aX Dicit Servius
quod ille taurus, cum quo jacuit Pasii)hae, fuit
notarius dicti Minois,et quia dictaPasipliae genuit
geminos, scilicet Androgeum de Minoe, et Mino-

(i) C. D. T. integuracntum.
(2) C. D. T. tollitnr.

(«) Gli uUimi due versi sorio detC. L. inannintlo ncl R. elie lui unn
lacuna.

\
taiirum de tauro , idest de illo iiotario: ideo etc.

Magister vero in historiis scholasticis dicit quod

iste Miuotaurus luit homo totaliter inhumanus et
crudelis, et fortissimus pugil in palaestra; et ideo
dictus est Minotaurus, idest Minois taurus, hoc
est bestialis et carnifex. Fulgentius vero dicit
quod Pasipiiae habiiit rem cum Apocrisario Can-
cellario dicti regis, qui Taurus vocabatur, et ideo
quia medius nobilis ex parte matris, et medius
ignobilis ex parte patris , ideo semihomo et bestia
dictus est. Sed quodcumque fuerit, tyrannus et
consumtor hominum erat. Vel, ut dixi, fuit de
illis de quibus Augustinus libro 2.6° de Civitate
,

Dei ait de Cynocephalis qui canina capita habe-,

bant et latratum; quos concludit non homines

esse, sed si sunt, ex Adam sunt. Subdendo, dicta
talis ruina fuit; et dicit quod fuit in passione
Christi, unde Lucas 2.° ait: et tenehrae factae sunt
super universam terram usque in horam nonam,
et velum templi scissum est in duas partes et ter- ,

raemotus facti sunt , et monumenta aperta sunt,

et multa corpora sanctorum qui dormierant ^
, sur-
rexerunt. Unde allegoria potest hic esse talis:

egregia mors Christi inter alios status pravos, quos

fecit dirui, fuit status haereticorum ut hic, et hy-

pocritarum , ut etiam lingit eadem ruina ut item ,

in capitulo ^3.° patet, et quae duae sunt magis

confusae nationes per Christum , scilicet haeretico-

rum et hypocritarum. Unde David istud prophe-

tizans a\\.:judicabit in nationibus , iniplebit ruinas,
conquassabit capita in terra muttorum. Et quod
tangit dc Chaos, est sciendum quod Chaos dici-
 m
tur prima omiiium rerum moles, elementis in una
confusione permixtis, eisdemque circumquaque in
modum cujusdam nebulae. Unile Ovidius in prin-
cipio: .

y4nte niare et terras , et quod tegit omnia coelum

Unus erat toto naturae vultus in orhe^
Quem dixere Chaos , rudis indigestaque moles etc.

Unde tunc cogitatum fuit quod mundus redi-

sic
ret in materiam et confusionem. Et haec pro istn
prima parte.
Ad secundam et ultimam dicit de Centauris per
eos inventis, ut dicit textus. Et Virgilius in simili
lingit Aeneam invenire , dicens

Multaque praeterca variarum monstra Jer-aruni

Centauri inforihus stahulant, Scyllaeque hifornies.

Fabulizant poetae quod quidam nomine Ixion in-

terpellavit Junonem de adulterio. Illa quamdam
nubem formavit in spcciem suam, cum qua Ixion
coiens genuit Centam-os {ci)\ ideo sic dicti Cen-
tuari quasi in aere geniti (^). Intellectus (i) vero
est: Juno , idest vita activa, Ixion, idest dignitas,
per quam intelligitur liomo dignitatem terrenam
cupiens, cui volendo adliaerere interponitur nu-
bes sibi similis, cum putetur in ea esse beatitudo

(i) C. L. e D. T. integiimentdin.

(o) Da intcrpellavit fino n coicns manrn ncl C. R. .4bbiamo snp-

plito alla lacunn coi Codd. L. e D. T.
(ft) Veramente furono dctli Ccntaiiri dal greco xevteiv ,
pungere,
spronare, e Toetipo;, loro. Alcuni rccnno nltrr eliinolngir. Vrdi il

ForcelUni.
 150

et iion Ex quo appetitu fallaci Hnguntur Cen-

sit.

tauri nasci semihomines et semiequi licet quidam ,

(licant quod sunt semitauri et semihomines, cum

tauri sint multum terrestria animalia , et quasi sa-
gittantes et impellentes ad tyraiuiidem , ut posses-
siones et terras bestialiter adquiramus. AHi dicunt
sic: Juno est dea regnorum , Ixion dignitas iuter-
pretatur. In hac vero vita quantalibet dignitatis
persona regnum aifectans nnbem tamen meretur, ,

idest orariam regui similitudinem. Et in historiis

legitur (juod Ixion fuit primus in Graecia regnum
affectans ut Prometlieus {a) historicus scribit et
, ,

qui primo instituit tirannice stipendiarios equites

centum, et dicti sunt Centauri quasi centum ar-
niati (b), (|uos Hercules devicit. Et sic cjui cum
eis armatis regnum occupant, subito elevantur,
et subito dejirimuntur , et sic semper stipendiarii
equites sunt geniti ex aere, quia status eorum ut
aura est mobilis modo huc modo illuc bestialiter
,

discurrentes. Et quia dum sunt super equo quasi

ut unum corpus ad necem hominum ut fera quae-
dam incedunt, ideo fictioni locus datus est. Ad
quod Seneca ferina : rahies est ista , sanguine et

vulneribus laetari. Et Lucanus:

Nulla fides pietasque viris qui castra sequuntur , ,

Venalesque manus, ibifas ubi maxinia merces etc.

Nominando tres de dictis Centauris, scilicet Chi-

ronem Folum et Nessum qui mortuus est pro
, ,

(«) Cosi i Coilil.

{/j) f'i(U sopra V eUnwlogia ili Ccntauro.

 151

Dejanira. Hic historiam attende, quac tangitur in

nono libro Ovidii , ctiam de hoc Scneca in
et
io." et ultima tragoedia. Hercules, habita victoria
de Atlante, Geryone, Caco et Acheloo cum re- , ,

thret in patriam cum Dejanira uxore sua, filia

Oenei regis Calydoniae, devenit ad Evenum flu-
men. Unde Ovidius in nono

Vencrat Ei'eni rapidas Jove natus ad undas.

Sed pro])ter incrcmcntum fluminis Hercules flu-

men transire iion potcrat. Tunc supervenit Nes-
sus Centaurus acstuans in amorem dictae Dejani-
rae, cui Hercules, ex eo quod erat semiequus,
dixit ut portaret Dejaniram, qui promisit fideiiter
ipsam transire. Qua Dejanira transportata, Nessus
eam violare conatus est rcnitentcm et subsidia
HercuUs clamantem. Tunc Hercules ipsam ahter
juvare non valens, tenso arcu, cum quadam sa-
gitta venenata in sanguine Ydrae serpentis, quem
occiderat ipse Hcrcules in J.ernaea pahidc, Nes-
sum letaliter vuhieravit, dicens juxta Ovidium
ipsi Nesso

Non tamen ejfugics ,

quamvis ope fisus equina.

Nessus cognoscens se ad niortem vuhicratum, ut

de Hcrcule ulcisceretur, camisiam suam sanguine
jam venenato madentem dedit Dejanirae, dicens
in ipsa vim fore amorem renovandi etc. Et factum
est post parvum tenijms ut Herculcs rcgnum Eu-
ryti Acohae violcntcr invadcrct, et Jolem
regis
fiham raperet et duceret in conjugem,
dicti regis
ac ipsam praeterea tam summe adamaret, ut ef-
 162

feminatus effectus quidquid illa praeciperet ipse

complebat, usque ad lilatum et alia exercitia mu-
liel)ria. Quo audito Dejanira, credens ipsum ad
suiamoreni revocare, camisiam Nessi eidem per
Lycam famulum suum iisque ad Oetam montem,
ubi tuiic Hercules cum Jole praedicta erat , in-
dueiidam Qui memor pristini et le-
transmisit.
gitimi amoris primae conjugis ipsam camisiam
iiiduit, et: post paululum calefactus et sudans,
infectus mortuus est. Quo audito Dejanira se
ipsam occidit. Chiron Centaurus, nutritor Achil-
lis. Nota historiam et fabulam si expedit. Folus ,

alius Centaurus ita iracundus, ut usque hodie

stulti et furiosi ob ejus nomen folles (a) nuncu-

pentur. Fingendo eos ire sagittando tyrannos,

idest quod stipendiarii inducunt tyrannos ad san-
guinem et bona hominum effundendum {b). Et
ideo dicit primo de eis violentis circa proximos
et eorum bona fingendo eos tyrannos in sanguine
,

bullire; de quibus ait beatus Thomas: tyrannus

contemto bono communi quaerit prwatum , et ideo
subditos diversimode gravat secundum quod diver-
sis passionibus subjacet , bona aliqua affectando

in avaritia et sanguine. Unde Salomon: lex abest

ab homine habente potestatem occidendi. Et Vir-
gilius

Heufuge crudeles terras ,fuge littus avarum.

Et David: ne perdas cuni impiis animam meam

(«) Fa/.«i ctiinologia dalCentauro Folofar derii'ate la voce follf.

{b) C. L. e D. T. narrano i suddetti fatti iii altra maniera.

 153

et cuin mris sanguitium vitam meain. In quorum

manibus iniquitates sunt , et dextera eorum repleta

est munerihus. Unde et Lucanus de Caesare ait

Caesar, in armafurens, nullas nisi sanguine fuso

Gaudet hahere vias etc.
Et Sallustius : honi quam inali regibus snspectio-
res sunt, semperque eis aliena virtus formidolosa
est. Ideoque ad sanguinem reducuntur qui po-
tentia regunt absque justitia. Item in aes alte-
rius prorumpunt; undc Lucanus

In dubiis tututn est inopem simulare tyranno.

Et hoc est quod dicit, quod dederunt manus ad
sanguinem et avere {a). Nominando ibi Alexan-
drum Macedonem filium Natabi regis expulsi de
Aegypto {h) et Olympiadis uxoris regis Philippi
Macedonis et sic naturahs fuit et primus rex Grae-
,

ciae et Hierusalem ((). De ipso quaedam Jiaben-

tur in libro Machabaeorum, sed in summa supe-
ravit Darium et Porum et multas aUas nationes ,

et gentes. Unde de eo Seneca ad Lucilium epi-

stola II 3. Alexander quidem Persas et Hyrca- ,

nos, et Indos, et quidquid gcntium usquc inOcea-

nuni ecctendit Oriens , vastahat fugabatque: sed
ipse modo occiso amico , modo amisso ,jacebat in

(i) C. L. rex Hierusalem cl pcrsecutor Darii , ut in libro Macha-

baeorum in primo : rcjjnavitque duodecim annos ,
qui tirannice jiro-
cestit.

(n) Averc, avcrum , averium etc. voci del basso lat. per facultates
bona ctc.

(b) Cosi tutti i Coiliri.

 154

tenchris nlias desidcrium suum moe-

, alins scclits ,

rcns rcgum atque populoruni irae tri-

; victor tot ,

stitiaeque succubuit: id enini egcrat , ut omnia

potius /laberet in potcstate quani affectus (a). ,

Item ibi (ingit Dionysium tyrannum Siciliae, de

quo Valerius in pluribus locis diversa ipsius cru-
delitatis et tyrannicae vitae commemorat. Item
Obizum de Este Marchionem occisura ab Azxone
Marrhione ipsius filio: sed quia crudum et hor-
ribile et absurdum est ut quis patrem occidat,
idcirco auctor vocat eum privignum et non fi-
lium(b). Ezzelinus tyrannus fuit crudelissimus de
Marchia Trevisana. Item ille qui scindit cor in
grcmho a Dio fuit Dominus Guido Comes , de
Monforte, filius Simonis Comitis Leycestriae de
Anglia, qui post mortem patris sui occisi in bello
per regem Odoardum Angliae, ex eo quod a di-
cto Simone vivente Odoardo veteri rege ejus
, ,

filii Henricus, Richardus et Odoardus orta discor-

dia proditi sunt et capti, praeter Odoardum qui

evasit, et postea bellando liberavit fratres, ipsum
Simonem occidit. Qui Dominus Guido venit in
Italiam cum Karolo, et dum quidam Dominus
Henricus filius dicti Richardi veuisset ad Curiam
romanam et esset semel in ecclesia Viterbiensi
,

ubi tunc erat Curia in 1 270 et genibus flexis vi- ,

deret devote corpus Christi dictus Dominus Gui- ,

do cum gladio perforavit. Cujus cor per ejus gen-

tes delatum fuit in Angliam ad civitatem Lon-

[a) Questo passo inanca nel Coil. Ricc. e /' nbbiamo tratto dai Cod.
/.. e D. T.
[Ii) C. L. e I). T. (liversainente.
 155

drae, et ibi siiper pontem Tamisi (luminis est in

muro ipsius statua, tenens hoc cor in manu cum
hoc versu:

Cor gladio scissum do cui cousanguincus sum.

Attila etiam crudelis tyrannus, rex Hunnorum

qui fratrem suum occidit ut totum regnum liabe-
ret Ungariae potens ad occidentale regnum
, et ita
intendens, pervenit in Italiam (i) potentissimus,
nam sub habebat regem Gothorum, regnans
se
anno domini /\52. Qui, inter aUa crudelia in Ita-
lia per eum facta a^-" millia Florentinorum morti
,

exposuit, et Florentiam destruxit (<?), et Faesulas

reformavit et demum occisus est Arimini (/>»). Pir-
,

rhus rex Epirotarum de genere Achillis. Sextus

filius Pompeji (jui magnus pirata fuit; de quo
,

Lucanus in 6.° ait:

Sextus erat magno proles indigna parcnte;

Qui mox Scyllaeis exsul crassatus in undis
Polluit aequoreos Siculus pirata triumphos.

Raynerius Pazzus de Vaklarno de Corne-

, et ille
to, magni ascarani et derobatores stratarum. Et
haec sufficiant fa).

(i) C. L. c D. T. ad ipsas partes.

(2) C. L. ct liaec stifflciant pro praesenti Capitulo.

(n) E falso chv Auila ilistruj^f;cssv I'irenzc. f cdi lc Storie.

[b) Auila non inori cosi , nr in Rirnini. fedi le Storic.
 15(J

CAPITULUM DECIMUM TERTIUM

INFERNl

« Non era ancor cli la Nesso arrivato »

tloc capitulum dividitur in duas partes. In prima

tractatde poena violentorum in se ipsosmet; et
hoc usque ibi:

« Noi eravarao ancora al tronco attesi »

Ibi secunda in qua tractat de violentis de rebus

,

suis ;et hoc usque in finem.

Ad primam igitur auctor dicto de violentia ,

quae committitur circa proximos et eorum res,

procedit ad narrandum poetica figuratione de se-
cunda violentia quae committitur per nos ah-
,

quando in nobis ipsis et in rebus nostris; fin-

gendo se devenisse ad quoddam nemus asperius
quam sint illa nemora silvestria nostra quae ,

sunt inter Cecinam et Cornetum in Patrimonio.

 157

neinus figurat statum liominum se tlespe-

Tllutl

rantium et occidentium ct merito. ISam sicut

;

nemus est status et collectio rerum animata-

rum solum in anima vegetabili , ut plantae , et
homines abjicientes a se animam rationabilem et
sensitivam, ut faciunt homines se desperantes,
quasi ut insensibiles possunt et lignum et arbor
censeri. Et quia niortui plus non vegetantur, fin-

git dictum nemus et ejus plantas desiccatas. Ad

hoc inducatur quod dicit Philosophus in de 2.°

anima, scilicet, quod viverc est essc viventium, et

quia vivere est divei^sis modis , sicut in plantis ve-
getare et sublevare , nutrire et augere , in hrutis
vegetare et sentire , in /lomine et rationari et in-
telligere ; etquia res debent denominari a nobiliori
parte , sic si homo absque ratione recedit a suo
esse , potest dici non esse. Et in eodem libro Ari-
stoteles ait quod potentiae aniniae ita supra se
:

stant, ut jam alias supradixi , sicut figurae trian-

quinque an-
guli et pentanguli , idest sicut figura
gulorum est super quadrangulum et sic de aliis. ;

Ita anima intellectiva stat supra sensitivam, et

Unde sicut levando
sensitiva supra vegetativam.
unum angulum de pentangulo remanet quadran-
gulus, et removendo alium remanet triangulus;
et sicut non est pentangulus neque quadrangu-
lus, ita homo elevando sibi rationem non rema-
net homo , sed animal sensitivum , et elevando sibi
sensibilitatem remanet vegetabilis, ut planta. Nam
velle non esse, ut volunt homines se necantes,
contra rationem et sensibilitatem est. Unde Boetius
in -1° ait: nam ne in aninialibus quidem nianen'
 158

di cwior ex animae , verum ex na~

voluntatibiis
turae principiis venit. Et metaphorice, intran-
sic
sitive ac tropologice loquendo auctor fingit tales
in plantis esse. Ad quod
Salomon Ecclesiaste
ait
6." Non e.itoUas te in cogitationihus animae tuae

velut taurus , ne forte elidatur virtus tua per stul-

titiam, et relinquaris velut lignuni aridum in ere-
mo. Et Matliei 21.° Figura hominis absque gratia
est sicut ficus maledicta. Unde Bernardus homo :

ahsque gratia ut desperans est velut arhor silve-

stris , ferens fructus , quihus porci infernales, ut Har-

pyiae hic,pascuntur. Et idem Salomon Proverbio-
rum primo etiam de talibus ait: ipsi contra san-
guinem sunm insidiantur , et moliuntur fraudes
contra animas suas : subaudi, rationalem et sen-
sitivam. Huic desperationi contrariatur timor se-
cundum Philosophum in 4-° Metaphysicae. Sed ita
desperatio praesupponit desiderium ut spes et , ,

non importat solum privationem spei, sed quem-

dam recessum a re desiderata propter aestimatam
impossibiHtatem adipiscendi. Item non respicit
malum sub ratione mali sed per accidens quan-, ,

doque respicit malum in quantum facit impossibi-

litatem adipiscendi. Et dicitur peccatum in Spiri-
tum sanctum desperatio, si fiat ex contemptu et
malitia,quod non remittitur in hoc saeculo, su-
baudi de facili neque in futuro ut in Juda. Di-
, ,

cendo tale nemus idest statum et famam horum

, ,

desperatorum non habere viam, idest quia no-

,

strum cogitamen non potest ambulare cognoscen-

do talem casum: et frondes siccae sunt, quia
eorum sunt memoriae extinctae. Item dicit quo-
 f59

modo ibi plantae causam quareefficiuntur, et

corpora non habebunt. Ad quod dicitur in De-
cretis: Judas omiiium rcdcmptomm vendidit mox ,

laqueo suspensus eamdem redemptionis gratiam

non ohtinuit ; merito , quia nemo potest rctinere
et

quod Subdendo de Harpyis ibi se col-

vendidit.
locantibus et pascentibus: circa quod est scien-
dum quod poetae fingunt, quod quidam nomine
Phineus filios suos de incestu a noverca accusatos
caecavit, propter quod Jupiter ipsum Phineum
etiam caecavit, ct Harpyias misit ad ejus cibaria
faedandum, ut canes infernales. Unde Lucanus:
stygiasque canes in luce superna
Destituam.
Et Virgilius:
Silvarum visaeque canes ululare per umbras.
Sed Zetus et Calais filii Boreae dictum Phijieuin
liberaverunt ab eis , et dictas Harpyias fugaverunt
in quasdam insulas in Romania ,
quae dicuntur
StrophacU^s. Ad quas insulas Aeneas, cum sua co-
mitiva applicans, eas etiam fugavit. Et scias quod
dictae Harpyiae dicuntur fuisse tres, scilicet Ael-
lo , Ocypete et Celaeno quae Celaeno tunc prae-:

nuntiavit magnam famem Aencam cum sua gente

passurum antequam Italiam ingrediatur, adeo ut
propter famem cisoria (a) comederent. Et haec fuit
nuntiatio futuri damni. Et ita evenit, ut notat
Virgilius in VH. De quibus etiam Harpyis notat
Virgilius in HI."

(n) Cisorium , voce del Int. husso , oibiculus ligncus , in ijuo cou-
vivae scindunt dapes sibi appositas.
 160

Sen>aturn e.i iindis Strophadum etc.

Figura vero harum talis esse potest. Harpiyae,

idest rapinae ; nam arpa [a) graece, latine rapi-
na sonat. Habent virgineos vultus, quia rapina
arida et sterilis et sine fructu , ut virgo. Item ha-
bent plumas, idest jaculationes rerum raptarum:
et ungulatas seu unguatas manus sciUcet ad cito
, ,

rapieu(hnn et i-etinendum. Et ideo prima dicitur

Aello, idest aUenum capiens: secunda Ocypete,
idest rapiens: tertia Celaeno, idest abscondens
ablatum ib). Et dicuntur HUae Neptuni allegorice.
Sic Phineus a foenerando dicitur (c) et ponitur ,

in modum avaritiae, quae se ipsam et nos caecat,

cum avarus sua non videat, nec acquisita respi-
ciat, sed habenda; et ideo Harpyiae, idest rapi-
nae, faedant sua cibaria. Et quia undique avari
et cupidi rapiunt, si possiuit, has rapinas, idest
certos piratas sub figura Harpyiarum Aeneas ex-
puUt de dictis insuUs. Modo ad propositum, quia
se ipsum homo occidendo, et sua bona funden-
do rapit sibi vitam et bona ideo sic Harpyias
, ,

depascere tales desperatos in cespitibus figu-

fingit
ratos.Fingendo invenire Petrum de Vineis de
Capua, Cancellarium Imperatoris Frederici qui se ,
i
ipsum occidit , et illa verjja id) ,
quae in textu reci-

(a) La voce greca non e dtpwa, che vuol dire falce, ma api:aY^, ra-
pina.
{b) Falsa elimologia. Aello e da AeXXa procella Ocipele da : coxu?,
4
,

celere , e TCExoiJiat , volo : Celeno da xE)^aivb; , nero.

(c) Altra fatsa etimologia.
(d) Sottintcndi fingendo. .V
 161

tantur; faciendo suis fVondibus auctor inconsulte

prout dicit Virgilius fecisse Aeneam ramisPolydori,
dicens (i):

Quid miserum , /ienea , laceras ? jam parce

sepulto ctc.

Et quod dicit de meretrice, quae numquam ab

hospitio Cesaris etc. intelligit invidiam. Unde Se-
neca in tragoediis: simul ista muudi conditor })o-
suit Deus odiuni atque regnuni. Sola miseria ca-
,

ret invidia secundum Tullium. Et haec pro ista

parte.
Ad secundam auctor venit ad tractandum de
specie illorum desperatorum ,
qui non se occidunt
propriis manihus, sed causam invenerunt morien-
di propter defectum facultatum exemplificando ,

de illo Lano Senensi qui de divite factus est pau-

,

per, et ut desperatus se moriturum inter inimi-

cos praecipitavit in contrata, quae dicitur Toppo.
Ideo tales fingit ibi ut homines, quia in conside-
rationibus nostris non ut plantae, sed ut Iiomines
remanserunt; et dicit eos nudos, scilicet faculta-
tibus. Canes vero persequentes eos et devorantes
sunt creditores , seu indigentiae suj)ervenientes
post lapsum facultatum unde ut desj)erati fu- ,

giunt homines et se occultant, ut facit iste Do-

minus Jacobus de Sant'Andrea de Padua qui fu- ,

sis omnibus suis bonis ut desperatus obiit. De

(i) C. L. c D. T. inconsulte quod facit Aencas Polidoro filio Pria-

Mii , cum Virgilius fingit , et iii stipite (liceiis.

II
 1()2

quibus Saloinou : projecil in vita sua inlima sua.

Ac etiam dc hujusinodi pulcre Ovidius fabulizat
de Actaeone venatore converso in cervum a Dia-
na, et a suismet caiiibus lacerato, quamvis cla-
maret

Actaeon ego sum , dominum cognoscite vestruni

cujiis fabulae figura et intellectus est. Actaeon iste

duduin dives adeo institit veuationibus ,

quod
depauperatus est in totum {a). Et ideo Diana
idest venatio, convertit eum in cervum , idest in
pcrsonam timidam fugacem; in nemus idest iuet ,

statum desperationis; et a canibus consumtus

idest a necessitatibus annichilatus. Ad quod facit
quod scribit Innoccntius Papa quarto libro de
contemptu mundi dicens: heu quam perjida est
conditio mendicantis , quia si petit, necessitate com-
pellitur, et dum petit , rubore compescitur, et si

non petit , Et Seneca ad

necessitate consumitur.
Lucilium O onerosum verbum vultuque demisso
:

dicendum rogo. Faciendo loqui illum spiritum in

,

cespite laceratum, dicendo cjuod est Florentinus:

loquendo auctor hic a coramuniter accidentibus,
Nam saepe accidit in illa civitate homines se ipsos
suspendentes et ratio quia sub ascendente Mar-
;
,

tis constituta est Florentia ,

qui est planeta belli-
cosus et mortifer, conducens etiam ad tales de-
sperationes. Modo quia tempore Paganesmi FIo-
rentiae adorabatur Mars , modo non , sed sanctus

((i) C. L. c l). T. luii t/iversf ji(i/o/r.

 163

Joannes Baptista ideo sic ibi facit de cujus sta-

, :

tua tunc erat adhuc super quodam ponte Arni

in dicta terra. Ex quo in totum non est iratus
dictus Mars contra eos. Et haec sufficiant (i).

(i) C. L. e D. T. sufficiant pro hoc capitulo.

 Ifi!»

CAPITULUM J)EC1MUM QUARTUM

INFERNI

« Poiche la carita del natio loco x

-tloc Capitulum dividitur in duas partes. In prima

ponit de poena tertii circuli violentorum; et hoc
usque ibi:

« Fra tutto 1'

altro ch' io t' ho dimostrato »

Ibi secunda, in qua facit quamdam digressionem

et hoc usque in finem.
Ad primam dicit qualiter caritate patriae subve-
nit ipse auctor illi spiritui ad nostram morahta-
tem. Unde Macrobius : pietas est , per quam san-
gidne conjxiuctis patria benevolum officiuni et
et
diligens trihuitur cultus. Dicendo quomodo vene-
runt ad dictum tertium circulum ubi tingit pu- ,

niri violentos contra Deitatcm. Quae violentia,

quia tripliciter committitur, scilicet blaspheman-
 165

do ,
coeundo contra naturam , et foenerando , ideo
tripartite procedit. Nam
ut gravius peccantes, bla-
sphemantes Deum,
sodomitas, et bestialiter co
euntes fingit ambulare in quadam landa, idest
planitie arenosa quae arena ei'at similis illi quam
; ,

calcavit Cato in Lybia. Supra qua landa firman-

do se ad randam, idest ad spondam, dicit quod
pluebant flammae comparativae ad illas quas ,

Alexander vidit super exercitu suo (i), et quas

providit cum suis aciebus armatis mortificare. Quae
flammae figurant motus et cogitamina inflamman-
tia tales ad dicta tria peccata ita nefaria. Inter
quos blasphemos nominat regem Capaneum, qui
una cum rege Adrasto, rege Tydeo, rege Poly-
nice, rege Ampliiarao, rege Ippomedonte, rege
Parthenopaeo ivit in obsidionem civitatis Theba-
,

rum contra regem Eteoclem. Qui Capaneus adeo

arrogans erat contra deos, quod eos ut homines
blasphemabat et maxime Bacchum Deum Theba-
,

rum ex quo in dicto exercitu fulminatus est a

;

Jove et occisus. De quo Statius ait

Atque hic iugenti ('apaneus Mavortis aniore

Fata diu tutus Superuni conteniptor ct aequi.

Contra quos blasphemantes ait David dicens:/;rae

fulgore in conspectu ejus nubes transierunt , gmn-
do et carhones ignis , et misit sagittas suas et dissipa-
viteos^Julgura nndtiplicavit , et conturhavit eos.
Et Joannes in canonica, capitulo II.° ait etiam ad
hoc dicens: in hoc superboruni designatur perse-

(i) C. D. T. cxercitu suo plui.

 166

cutio , cuni talis superbia iii alto generetur ut ful-

meii [n). Quod peccatuin blasphemiae est in Spi-

ritum saiictum; unde Deus in Levitico ad Moisen
ait: honio qui maledixerit Deo , portabit peccatum
suum. Dicendo ipse Capaneus quod si Jupiter
iterum etc. ut denotet actum arrogantium. Etiam
dicendo verbis poeticis quod dixit ille Capaneus
de fabro suo Vulcano quoraodo Jupiter vocavit
,

eum, unde poetice dicitur, quod Vulcanus Deus

fabrorum est, cum absque igne faber non possit
cudere. Et dicitur natus de femore Junonis, et
de coelo ut deformis ejectus dicitur, et in Lem-
num insulam cecidisse, a qua Leranius dicitur.
Dicitur autem de femore Junonis natus, quia de
infiraa parte aeris fulmen nascitur. Unde Lucanus
ait:

Fulminibus terrae propior succenditur aer.

£t dicitur triplici nomine (i), scilicet Jupiter,

Vulcanus, et Vesta. Jupiter est ignis aethereus in
sphaera sua, in qua est simplex et innocuus. Vul-
canus est ignis medius nocivus scilicet fulmen ,

unde Vulcanus quasi vorans candor [b). Vesta est

iste ignis quo utimur. Nam si Vulcanus cum om-
,

nibus fabi^is Aetnae, quos vocant poetae Cyclopes

seu Telchines, ad instantiam Jovis eum fulmina-
ret, ut in pugna Flegrae, non posset etc. Phle-

(i) C. L. e D. T. dicunt tria nomina igni.

(«) Qid v' ha e/rore dei Copisti , che questo passo non leggesi in

nessuna delV Epislole di S. Giovanni.

[b) Curiosa etimologia !
 167

gra est contrata in Thessalia, vel juxta Thessaliam ,

inqua Gigantes moliti sunt contra Jovem, et de-

raum vicissent eum nisi fuisset Vulcanus cum di-
ctis suis fabris, qui fuhnina (i) et sagittas ipsi
Jovi ministrarunt. Unde Statius de lioc in 2.° ait:

Noii aliter Geticac , si fas est credere, Phlegrae

Armatum immensus Briareus stetit aethera contra.

Et haec pro ista parte.

Ad secundam dicit quomodo venerunt ita pro-

cedendo ad flumen Phlegethontis de quo Vir^i- ,

Hus:

Quod rapidus flammis amhit torrentihus amnis

Tartareus Phlegethon torquctque sonantia saia.,

Dc quo loquendo Virgilius, volendo tanc;ere de

origine sua ct aliorum fluminum infernalium, qui
descendunt ab actatibus mundi (2), incipit sic a
remotis, dicens de statua, de qua dicit textus.
Unde prius recitemus historiam Saturni et Jovis
deinde de statua dicemus. Dicunt poetae quod
quidam nomine Caelus liabuit tres iilios, scilicet
Saturnum '1'itanum et Phorcum qui Saturnus
, ;

quia major, rex Cretae fuit. Hic habuit Rheam in

uxorem, quae et Berecyntia et Cybele dicta est,
et genuit ex ea multos fllios, praeviditque seniper

sua divinitate quod habiturus erat filium qui ,

ipsum de regno cxpellcret. Quare praeccpit dictac

(i) C. L. c D. T. cum suis fulrninibus sagitlas.

(i) C. I,. c I). T. f|ui sccundum poctas iiicocporiinl a .Saturno pri-
mo rcge hujus niiindi.
 168

Rlieae quod quidtjuicl pareret sihi praesentarct ut

ipsum dcvoraret quae peperit masculum et sta-
;
,

tim risit. Quare Rhea pietate commota praesenta-

vit Saturno qucmdam lapidem pretiosum, nomine
Alhescum {a), pro eo eL illum devoravit. FiHum
,

autem dicta Rhea lecit transportare in montana {h)

Idae, et ihi a Vesta sua nutrice dihgenter nutriri,et
nominavit eum Jupiter et ordinavit quod quando
,

(hctus pucr ploraret tympana sonarent, ne posset

au(hri. De quo Virgihus in persona Anchisis sic
ait in III.°

Cre.ta Jcwis rnagni medio jacet insula ponto

illons /daeus uhi gentis cunahula nostrae.
Centum urhes hahitant magnas ,uherrinia regna...
Hinc mater cultrix Cyhelac , Corihantiaque aera,
Idaeumque nemus : hincfida silentia sacris etc.

Qui Jupiter crevit, et patrem,amputatis virihbus(c),

expuht de regno. Ex quo Saturno quatuor fihi re
manserunt dominantes toti mundo scihcet Jupiter ,

aetheri Juno aeri Neptunus aquis Phito terrae.

, , ,

Saturnus, idest tempus; ideo dicitur Cronos grae-

ce (<7), quod sonat tempus ; testicuh ejus, idest
semina et fructus, qui a calore dantur: quatuor
fihi praedicti , idest quatuor elementa. Dicendo
quod in iUa montana Idae stat erecta una statua

(fl) 7 Mltologi la chtamano Abadir.

[b) Cioc montagiia , voce elel l/asso latino.

(r) Satiirno ani|uitavit virilia a Cielo siio padre , c non Gioff a

Saturno.
[d) Kp6vo{.

*i
 169

ita compacta (i), ut dicit textus, in qua auctor

vuittiguraretranscursum aetatum et principatuum,

et per consequens muntli alludendo verbis pro- ,

phetae Danielis exponentis iilud idem in somnio

Nabuchodonosor , dicentis: tu , rex , videbas et ec-
ce statua grandis , quae stabat confra te , cujus ca-
put aureuni , pectus argcnteum, venter aereus , ti-
biae ferreae peduni pars Jerrea pars fictilis ; tu
, ,

rex , igitur caput es aureuni, et post te veniet mi-

nus regnuni , et sic argenteum : tertium aeneum :
quartum ferreum : quintum vero regnum divisum
in quo nunc forte sumus, in quo suscitabit Dcus
coeli regnum, qui mutat tempora et actates trans- ,

fert regna et constituit (a). Dicendo auctor quod

haec statua stat spadulas {b) tenens versus Damia-
tam et Romam respicit, et quod quaeiibet pars
,

dictae statuae, praeter auream, est rupta, et ge-

mit lacrimas; ex quibus dicta quatuor flumina in-
fernalia fiunt. Cujus allegoria est haec: quod mun-
danum regnum quod , consuevit esse in Oriente,
principaliter ubi est Acrium (r)
Damiata civitas juxta
Occidentem
in Soria, inde discessit et devenit in
I ad Latinos. Verum quia origo dictorum principa-
tuum universaHum secundum poetas coepit in
Cretensi insula a Saturno ut dixi ideo auctor , ,

hanc statuam in Creta fingit; sub (juibus regimi-

I
nibus et aetates nostrae comprehenduntur. Nam

(i) C. D. T. composita.

Qui t autorc ha ha tlislesamente

1(17) rifcrilo in succinto cib chc si

netla Prophctia Danielis Cap. II.

('') Spallr , vocr del hnsso lat.

(c) Jcri , c.ittd.
 170

dicit Pauliis Orosius quod quatuor tuerunt regna

principalia, secundum quod quatuor sunt partes
mundi. In oriente primum fuit in Babylonia Clial-
daeorum et incoepit a Nino et Semiramide ejus
,

uxore: tjuod icgnum destructum fuit per Cyrum

regem Persarum tempore Abrahae. Et intelligas
de Babylonia magna; nam Babylonia alia minor
est in Parthia. Secundum regnum fuit in meridie,
sub Thola rege tempore Judicum apud Cartha-
, ,

ginem, quae destructa refecta fuit secundo per

Didonem. Tertium in septemtrione apud Macedo-
niam, et incoepit ab Alexandro tempore Macha-
baeorum. Quartum in occidente tempore Christi
in Roma ,et incoepit ab JuUo Caesare , et in hoc
finietur, Unde VirgiUus in IV.' Egloga ait Sibil-
lam haec eadem per metaUa distinxisse, dicens:

Ultima Cumaei venit jam carminis aetas . .

Tii modo nascenti puero etc.

Et Augustinus in i8.° de Civitate Dei ait: Roma-

nus principatus de antiquo in novum consideran-
do originem habuit ab Assiriis , unde Bahylonia
quasi prima Roma , et Roma Babylonia secunda
dicenda est de qiia egresso Abraham promisit ei
:

Deus magnam futuram gentem , et in ejus semi-

ne omnium gentium benedictionem. Redeundo igi-

tur ad propositum, auctor volendo de transcursu

aetatum mundi de earum regimine sub me-
et
taphora figura loqui hngit hoc in figura hominis
,

senis et statuae. Et merito cum Pliilosophus vo-

;

cet mundum minorem ipsum hominem. Et merito

senem ; nam vixit mundus usque ad Christum an-
f
 171

nos 5if)() (n). Et siciit homo per aetates procedit,

in quibus diversis regiminibus utitur ita et mun- ,

dus. Et sicut prima nostra aetas aurea et solida

dicta est, nec gemens aliquod peccatum vel flu-
xum ad inferos, itn et mundus. Et sicut in aliis
aetatibus in deterius ii'e [b), et magis in pravis
operibus flucre , ut per flumen ad Infernum, ita
etmundus. Unde Salomon oinnis aetas ad ma- :

lum prona est ah adolescentia sua. Et Ovidius

Aurca prima sata est aetas , quae vindice nullo
Sponte sua sine legejideni rectumque colehat
Postquam Saturno tenehrosa in Tartara, misso
,

SuhJove mundus erat, suhiitque argentea proles....

Tertia post illam successit acnea proles
Saevior ingeniis , et ad horrida promptior arma
Non scelerata tamen. De duro est ultimaferro.
Protinus irrupit venae pcjoris in aevum
Omne /ugerc pudor vcrumque, ftdesque
nc/as : ,

In quorum suhicre locum fraudcsque , dolique

Insidiaeque , et vis ct amor sceleratus hahcndi.

Et Juvenalis etiam ad hoc ait:

Nova actas agitur pejoraque saccula fcrri ,

Temporihus quorum sceleris non invenit ipsa

Nomen , et a nullo posuit natura metallo.

Ex quo auctor dicit quod stat magis in pede ter-

rae coctae, et sic pejus se habet saecuhim; unde
Claudianus : proclivior usus /n pejora datur. Ex

(a) Secondo Dionifio it giovinc , seffiiilo da noi , ^oo^.

[b] Sottinlcndi , coepit.
 172

quibus aetatibus majoris et minoris mundi quin-

que flumina, idest quincuplex fluxus manat et
nos ducit ad inferos. Unde dicitur:

Tartareis oris numeranturfiumma qumque

Cocytus , luctus , Acheron est sine salute
Est ardens Phlegethon , Lethes , ohlivio mentis
Styx est tristities superis est illa timenda.
,

Licet iste auctor ponat Lethem extra Infernum.

Aliam partem amodo legere et videre potes in
textu. Et sic sufflciat.
 173

CAPITULUM DECIMUM QUINTUM

INFERNl

« Ora cen porta 1' iin deduri margini »

dontinuando auctor ad proxime dicta superius,

procedendo in dicta morali speculatione fingit ,

se venire ad violentos contra Deitatem non imme-

diate ut sunt blaspliemantes, sed mediante natura
,

offensa, ut sunt sodomitae et bestialiter coeuntes

cura feris et brutis. Ideo in duas species separatas
eos dividit, Ad cujus evidentiam est notandum,
quod de istis duobus peccatis clamor ascendit ad
Deum cum utrumque contra Deum et naturam
,

ipsam humanam sit. Nam taliter peccantes, licet

non verbo tamen facto dicunt Deo et naturae
,

vos masculum et feminam rreavistis ut multipli-

carentur, nos autem operam damus ut minuantur.
Ad Iiaec Augustinus ait: adulterii malum forni-
cationem vincit , vincitur ah incestu. Pejiis est
cuni matre quam cum aliena uxore dormire , sed
 m
horuin ommiwi cst pcssimiim quod contra natu-
ram fit , ut sodomia mcmbro mulieris non
; ct si vir
ad hoc conccsso utitur, coeundo. De agentibus con-
tra naturam cum masculis Deus fecit vindictam
cum igne tJe Sotloma et Gomorrha et aliis tribus
civitatibusde quibus scribitur in Purgatorio ca-
,

pitulo XXVI, ac etiam sulphure, Genesi 19.° Un-

de in Levitico, capitulo 20.° dicitur: qui dormie-
rit cunt masculo coitu femineo uterque operatus ^

est nefas morte moriantur. £t Hieronymus dicit,

,

quod sodomia dicitur nuita. Et merito nam so- ;

domitae erunt muti in die judicii non excusando ,

se per ignorantiam ,cum ipsa natura legem docue-

rit ipsa Ijruta animaha quam
,
isti transcendunt ad
aliam speciem agentes contra naturam. Unde pro-
pter sodomitas potissime venit a Deo diluvium
super terram. Nam inter causas diluvii ponit hanc
Methodius quod muHeres supergressae viris abu-
,

tebantur, et quod exarserunt in horaines, in al-

terutrum coeuntes. Item quod legitur in Genesi
de secundo filio Judae nomine Onas qui semen
,
,

fundehat in terram, et ideo percussit eum Domi-

nus. Quare amodo patet cur de duabus manerie-
bus {a) personarum seu animarum dicat hic au-
ctor, prosequendo primo de illis qui cum mascu-
bs Praemittendo de arginibus illis infernaUbus
etc.
similitudinarie ad illos de Brenta et de Flandria
factos ad reparandum fiottum idest aggressum ufl ,

maris Oceani qui accidit luna mediante. Unde '^

,

Ovidius ait
"»

(a) Da maneries, voce del basso lat. per inodus. *

 175

Vcntique et pluviae lunae sequitur mare mofuni.

Accitlitquc apud nos quotiens ad meridianuni l.u-

na venit, quotiens ab Orizonte (i) recedit. Nam
Luna movet humida sicut Sol calida tamen Luna
, ;

ex virtute luminis, quod recipit a Sole, movet liu-

mida disgregando et rarificando qiiod patet in ,

augmento medullarum et aliorum humidorum in

plenikmio. Nam et mari hcet sit aqua insunt exal- ,

tationes cahdae et siccae quae sunt causa salsedi-

,

nis. Igitur cum Luna habeat naturam subtihandi

et elevandi , cum ascendit in cmisphaerio nostro su-

per punctum orientale, propter obhquitatem ra-
diorum debihter incipit movere, et quanto magis
ascendit potentius movet disgregando, donec ve-
,

niat ad medium coch. Et haec subtihatio facit hoc

in mari, sed etiam est in medio coeli virtute ra-
diorum. Non tamen
subtiHat cbulhtionem sed se- ,

gregat, et ex hoc mare rececHt donec Luna redeat

I
in Occidentem. Deinde itcrum incipit Uuere per

j
iteratam subtihationem, quam Luna
non per fecit,

j
directionem radiorum,ciim emisphaerio nostro non
j
sit,sed per reflexionem radiorum reflexorum ab
I
ahis corporibus coelestibus; et idco secunda ista
I
ebuflitiomaris debihor est prima. IJnde cum Luna
I omni naturah die semel attingat medium emis-
phaerii (2) oppositi, ideo omni die naturah est
I
fluxus et refluxus ibi licet Lucanus causam Imjus
;

se dicat ignorare, ut in primo Pharsahae dicit:

(i) C. D. T. Oiieiitc.
(a) C. D. T. ciiiispliaerii noslri el inediuni alterius emispliaerii.
 176

f^entiis ab extremo pelagus sic axe volutet,

Destituatque ferens ; an sidere niota secundo
Tethyos unda vagae lunarihus aestuet horis
Flanimigcr an Titan ut alentcs hauriat undas ,

Erigat Occanum , fluctusque ad sidera tollat

Quaerite, quos agitat mundi lahor: at mihi semper
Tu ^quaccumque moves tam crebros caussa meatus,
Ut superi 'voluere, late.

Fingendo auctor se ibi invenire inter sodomitas

Ser Brunettum Latinum de Florentia, cum quo lo-
quitur ut dicit textus, dicendo inter aliam de ori-
gine Florcntiae. Unde dicitur quod cum Catilina
magnus Romanus cum suis conjuratis expulsus es-
set de Ronia eo quod consul non fuit electus sed
, ,

Lucius Cotta Lucius Torquatus, Faesulani eura

et
receperunt. Unde Antonius cum gente Romanorum
eum obsedit; unde et de qua dictus Catilina effu-
giendo devictus est juxta Pistorium per dictum An-
tonium et in novam obsidionem Faesulanae civita-
,

tis missus est Meteilus et Florinus. Iterum durante

obsidione Metellus discessit, et Florinus remansit;

sed praeliando Florinus mortuus est et missus est ,

adhuc Julius Caesar qui ,

devicit eam , et constituit
et divisit civitatem Florentiae, ut dixi supra in ca-
pitulo VL" Item sciendum quod ideo dicit famam
vocare Florentinos orhos quia semel Pisani in di- ,

visione certorum spoliorum cum Florentinis fien-

da eos deceperunt ex quo adhuc Florentini coeci
;

dicuntur (a). Et respondet auctor quod erit fortis

f

(a) I Codd. L. c D. T. narrano it/atto in altra maniera.

 177

ail ictus fortunae, dummodo non dederit ipse cau-

sam suae adversitati , et sic ejus conscientia per
consequens non reprehendet ipsum. Et ideo dicit
quod fortuna giret ejus rotam sicut vult et , rusti-
cus ejus ligonem ; nam aequipollet agricola ipsi
fortunae, et marra ejus rotae, quia sicut agricola
volvit et revolvit, seminat et metit, ita et fortu-
na.Fingendo ex eo quod vitium et peccatum so-
domiticum frequentatur magis inter scientificos et
doctrinatos juvenes, quam Diccns se inve-
in aliis.
nisse ibi Prisciaiuim et alios quos nominat, et ipsum
Andream, quem ex tali vitio Papa, qui se dicit
servum servorum Dei translatavit de Episcopatu
,

Florentino , ubi est flumcn Arni ad E])iscopatuin

,

Vicentiae, ubi est flumen Bacchiglione. Et haec pro

capitulo isto sufficiant.

\o.
 178

CAFITULUM DECIMUM SEXTUM

INFERNl

« Gia era in luogo ove s'udia il riinbombo »

v><ontinuatur (i) hoc Capitulum ad proxime super-

dicta ; nam auctor viso in hac sua speculatione de
vitiosis contra naturam per coitum cum mascuUs,
nunc descendit speculative ad aUos peccantes con-
tra naturam, agendo cum bestiis, vel cum mulie-
ribus et uxoribuis suis aho modo quam natura
disposuerit. De quorum turba fingit venisse ad eum
Dominum Guidonem Guer-
tres spiritus, scilicet
ram de Comitibus Guidis, Dominum Tegghiajum
Aldobrandi de Adimaribus, et Dominum Jacobum
de Rusticuccis de Florentia, cui nocuit, ut dicit,
plus mala uxor, quam inordinatus appetitus, ex
eo quod dicta sua uxor fuit ferocissima muHer
in tantum quod secum non poterat vivere in pa- I
(i) C. L. L' D. T. coMlinual.
 179

ce. Propter quod ijDse juravit numquam coucuin-

bere cum ipsa neque cum alia muliere, et ita suam

libidinem cum masculis turpiter extinguebat. Ac-
cidit enim semel quod dum ipse in camera sua
quemdam puerum conduxisset dicta d(; causa, uxor
ejus, ipsum cupiens ditlamare, ad fene- fecit se

stras domus,etaltis vocibus exclamando: ad ignem,

ad ignem. Ad cujus rumorem tota vicinitas con-
hoc sentiens camera exivit, et ex-
currit: sed vir
clamando contra uxorem ipsam percutere voluit.
Uxor vero videns ipsum camera exeuntem contra
vicinos reclamabat: nolite venire, quia ignis extin-
ctus Vel ex eo quod conduxit ipsam ad agen-
est.

(Uim secum aliter quam natura dictaret, vel vo

cat nialani uxorcni bestialem actum cjuo fornica-
tus fuerat. De quibus forsan talibus etiam dicitiu'
item in Purgatorio Cajiitulo 26.° Dicendo et inter
alia rogando auctorem ut de eis gentibus loqua-
tur, cum delectabit eum dicere: ego fui; more
Virgilii dicentis in joersona Aeneae:

O socii , neque enini ignari sumus ante maloruni

O passi graviora etc.

Dicendo quomodo ille fluvius Plilcgethontis reso-

nabat cadcndo quidem ut rumor aj)um et ut fa- ,

cit fluvius Montonis, qui dicitur Acjuaquieta etc.

dum descendit in Alj)ibus sancti Benedicti, et qui

fluvius est jirimus ingrcdiens mare juxta Raven-
nam, desccndens de Monte Apj)ennino a sinistro.
Qui mons Ajjjienninus oritur in monte Veso, et
terminatur in fine Calabriae j)rope Siciliam. Sub-
dendo (juomodo Virgilius j)rojecitchordulam,(juam
 180

auctor liabehat ciiutam. Hoc eiiini Hgurat quod

auctor, volendo contemplari et rimari circa mate-
riam fraudum mundaiiarum, opus fuit quod remi-
riisceretur alicujus actus fraudis, quem ipse auctor
operatus fuisset jam. Verum quia fraudem solum
commiscrat ciica dcceptioncs mulierum,ideo Hngit
in cliordula, lioc est quia zona luxuria figuratur.
Unde Psalmista &.iX.:funes peccatorum circumplexi
sunt me. Et Isaias: vae qui transitis iniquitatem
in fwiiculo vanitatis. Et Daniel cinctos 'vidit re-
nes quia ibi carnalia constringuntur:
,
nam semina-
rium viri cst in lumbis, mulieris, in umbilico. Per
quam fingit venisse Geryonem , idest per talem
fraudem suam comprendit vitium fraudis in ge-
nerali quod figuratur in dicto Geryone, de quo
,

dicam iterum. Dicendo quomodo Virgilius, proje-

cta chordula illa, cogitabat more sapientis ad quod ;

Seneca omnia sapiens aestimahit secum. Et ideo

:

monet nos ut cautissimi simus coram talibus ho-

minibus. Ad hoc etiam facit quod ait TuIIius in
st.° de Officiis his Jidem habemus quos sapere
:
,

plusquam nos arhitramur etc. [a). Et haec pro

isto Capitulo.

(«) // Cod. D. T. (iggiunge : et quos lutura prospicere credimus.

»i
 181

CAPITULUM DECIMUM SEPTIMUM

INFERNI

« Ecco la liera coii la coda aguzza ec. »

vJontinuando ctiam lioc Capitiilum ad praeceden-

tia , (licit auctor quod projecta illa chordula, idest
i
cousiderata qualitate fraudis veniente (i) in sua
mente, illa quae transit montcs, sci-
bestia venit
,
licet quae continue per litcras
fraus in suo toto ,

I
et ambaxiatas committitur a longe. Itcm transit
muros ut patct in fraude Sinonis, qui equum
,

I
aeneum scu ligneum per muros Trojae fractos im-
I misit. Item arma (a) ut patet in fraude Paridis
,

sagittantis Achillciu: ct sic dc aliis inlinitis ope-

rantibus eam fraudulenter. Ficfurando dictam frau-
dcm in suo genere abstracto in persona Geryonis,
qui apud Paganos fraudulentus fuit reputatus; de
I

(i) C. F,. < 1). T. cvenicntc.

(a) SotUntciuli traiisit, dcllo ili sopia.

 182

quo Virgilius ait:

Gorgones , llarpyiacque . et forma tricorporis

iirnlirae.

Et Ovidius in Epistolis:

Prodigiimique triplex, armenti dives Iberi

Geryoues , quamvis in trihus unus erat.

Revera Geryon fuit rex quidarn in Hispania di-

ctus tricorpor, quia tria regna habebat, vel pro-
pter ejus fraudem , quae tripliciter committitur,
scilicet dicto , re ipsa ,Et ex hoc auctor
et facto.
eum fingit tripartitum scilicet partim hominem,
,

et in hoc denotatur fraiis quae dicto committi-,

tur , cum loqui sit hominum solum. Et de tali

particulari fraude verbali loquitur infra, dum scri-
bitde lenonibus, blanditoribus, et scismaticis, et
prave consultoribus. Ad quod rogat Psalmista di-
cens: Doinine , libera animam meam a labii^ ini-
quis et a lingua dolosa. Item fingit dictum Geryo-
nem partim serpentem in quo denotatur fraus,,

quae re ipsa committitur, ut in rebus quae mer-

cantur, et diversis modis in suis maculis et defe-
ctibus celantur. Et hoc est quod dicit quod erat
diversis coloi^ibus etc- ut stellio serpens a quo
, ,

dictum est crimen stellionatus quod idem sonat ,

(j^o^ fraus et deceptio , ut habetur in jure civili.

Et ad hoc membrum refert se auctor dum scribit
item de falsis, simonia, ypocrisia et divinatione. ,

Item fingit eum in parte scorpionem, in quo de-

notatur fraus quae committitur ipso facto, ut po-
nit item dum dicit de baratteriis, latronibus, fu-
,
 183

ribus, et proditoribus. Comparando ipsum Geryo-

uem slaiitem in aere, et in aqua («), et in terra,
ut de bivero ariimali qiiod cum cauda
dicitur ,

piscatur mittendo ipsam in aquam et ipsam agi-

tando ex cujus pinguedine resultant guttae ad
,

modum olei, et dum pisccs ad eas veniunt, tunc

se revolvendo eos capit. Et hoc est in Alemannia
superiori inter Theutonicos hircos, idest gulosos.
,

Fingendo se venisse ad peccatores violentos con-

tra Deuni mediante natura et arte violata sciH-
, ,

cet ad usurarios, de quo plene dixi supra in Ca-

pitulo \I.° Arma vero leonis azzurri repracsentant
illos de Gianfigliazzis anser, illos de Obriachis
;

de Florentia: scrofa, illos de Scrovignis de Padua:

illo cum tribus liircpiis fuit Dominus Joannes Bu-

iamontc de Biccis de Florentia. Dicendo qualiter

respicicbant dictos suos sacculos, ad denotandum
actum usurariorum; ad qiiod Horatius in Rpisto-
Hs ait:

Haec recinunt juvenes dictata , senesque

Laevo suspensi loculos tabulamque lacerto.

Inde per modum comparationis tangit fabulam

Phaetontis, de quo ait Ovidius in primo. Circa
quod est sciendum, quod quidam nomine Epa-
phus filius Jovis et lo fiiiae Inachi non faciendo ,

ei reverentiam, sicut alii juvenes, quidam Phaeton

filiusPhoebi seu Solis Clymenis nymphae filiae

, et
Oceani et Thetis et uxoris Mcropis improperavit ,

semel quod ipse Phaeton non erat lilius Solis, ut

(<i) iVr/ Codil. L. e I). T. mnnra el in aqua.

 18V

credebat , secl dicti Meropis. T)v quo Phaetoti ve-

recundus et dolens adivit dictam Clynienem, et
(juae sibi imjjroperata fuerant plorando rettulit.
Quae suasit ei ut iret ad Solein patrem suum , et
peteret ab eo quadrigam solarem in signum filia-

tionis. De quo ait Ovidiiis

/finc Epaplias magni genitus de semine tandem

Creditur esse Jovis ,perque urbes juncta parenti
Templa tenet. Fuit liuic animis aequalis et annis
Sole satus Phaeton, quem quondam magna lo-

quentem
Nec sibi cedentem, Phoeboque parente super-
bian etc.

Qui Phoebus , viso Phaetonte filio suo , et audito

ejus conquestu, dixit ut non curaret de verbis
Epaphi, ut habetur supra (i).

Quoque minus dubites ,

quodvis pete munus, et

illud
Me tribuenteferes : promissis testis adesto
Dijs juranda palus etc.

Et sequitur

Vix bene desierat , currus petit ille paternos ....

Poenituit jurasse patrem . . .

Utinam promissa liceret

Non dare etc.

(i) C. L. e 1). T. ut (lixit ei.

I
 '
185

Et snbdit:

Interea volucres Pyrois , Eous , et Aethon .,

Solis equi, quartusque Phlegon etc.

Quos currus dictus Phaeton incaute duccns, pene

omnia combussit. Quare Jupiter sentiens comburi
coelum, dictum Pliaetontem fulminavit et sub-
mersit in Pado fluvio, qni antea vocabatur Erida-
nus ab Eridano fonte, et ibi Heliades sorores dicti
Phaetontis, dictae ab quod est Sol la-
cJion [a) ,
,

crimis aureis (/>») sepelierunt eum, (|uae in arbores

populeas postea mutatae sunt. Hujus fabuhie tegu-
mentum dupliciter intelhgitur Quando Sol cum
sic.

Clymene nimpha idest , hmpha, scilicet humor ter-

rae simihs hmphae, corunt, necesse est ut ahquid
gignat ergo Phaetontem qui dicitur lierba sive se-
;
,

ges, nam Phaeton graece, \aX\ne fetus dicitur {c):

quae seges ad maturationem sui totam potentiam
Solis requirit, iit fecit tuncPhaeton et consumitur ,

sub ipsa sed arbores sorores ejus segetis remanent,

;

plorantes propter calorem idest guttantes et sic , :

uno modo. Alio modo sic morahter: accipe Phae-

tontem vehiti juvenem inexpertum et in agendis
non practicum. Alia Instoria est de Icaro lilio Dae-
dah, qui homo fuit ingeniosissimus de Atlienis, et
propter homicidium quod commisit ibidem de ,

Perdice ejus nepote fugit in Cretam cum dicto

,

Icaro ipsius lilio. Tamen propter timorem Minois

(rt) HXfov.
(fc) Cosi i Coihl.
[c) Phacton tinii valc fclus ,
inii splcndcns , thi (pm.SfM , splcndco.
 m
re^is, ex eo cjuod dictus Daedalus docuerat Phasi-
pliaen etc voluit de Creta reccdere. Sed quia Mi-
nos per mare et per terram faciebat passus custo-
diri, fecit sibi et filio suo alas de pennis conjun-
ctis ct colliffatis ad invicem cum pice, cera et

aliis argumentis, et docuit filium ut cum essent

in aere teneret et sequeretur viam patris; et dum
fuerunt in aere , ille , ut juvenis, ad altiora prae-
sumens, calorem ignis attigit per modum, quod
liquefacta cera, qua pennae tenebantur, cecidit in
mari (n). De quo Ovidius

Dum petit infirmis nimium suhlimia pennis

Icarus , lcarias nomine fecit aquas.

!Vam adhuc hodie dicitur illud mare mare Ica- ,

rium. Daedalus tamen peregit suum volatura us-

que Cumas, et ibi templum fecit Jovi, et in eo
posuit dictas alas. De quo Virgilius ait:
Daedalus , utfama est,fugiens Minoia regna
Praepetibus pennis ausus se credere coelo
Insuetum per iter gelidas enavit ad yJrctos
Chalcidicaque levis tandeni super adstitit arce.

Revera dictus Daedalus cum velocibus navibus

quasi volantibus sic evasit, sed Icarus cum sua
navi periit, et submersus est. Et haec pro isto ca-
pitulo sufficiant.

(«) / Coil. L. e D. T. <un altre parole.

 187

CAPITULUM DECIMUM OCTAVUM

INFERNI

n Luogo e in Iriferno detto Malebolge »

xloc Capitulum tlividitur in tres partes. In prima

formam hujus octavi circuli partiti in no-
poiiit
vem, et de poena primae bulgiae; et lioc usque
ibi:

« lo mi raggiunsi con la scorta fida »

Ibi secunda, in qua ponit aliter alios cruciari; et

hoc usque ibi

« Gia eravamo ove lo stretto calle »

Ibi tertia et ultima, inqua tractat de poena se-

cundae bulgiac; et lioc usque in (inem.
Ad primam igitur dicit auctor quod ita disposi-
tus a Geryone, et viso vitio in suo universali ab-
 188

stracto liauclis, et contcmplato tlicta cjus poetica

conteinplatione, procedit investigando de particu-
laribus ejus speciebus. Veruni quia novem modis ,

principaliter fraus diversimode committitur, ideo

pcr novem bulgias, idest vestibula fingit hos ,

fraudulentos sc invcnire cruciari. Et in prima bul-

gia fingit se invenire ruffianos et lenones per op-
positum modum in supplicio procedentes , ut si-

gnificct quod quidam sunt lenones non pro se

sed pro aliispraemio feminas decipientes. De qui-
,

bus ait Joel proplieta dicens puellam vendide- :

runt pro vino et hiherunt. Quidam sunt decipientes

non praemio sed pro se ipsis et isti non proce-
, ,

dunt ut lenones et ideo diverso calle etc. Item ,

(juod tangit de anno .lubilaei est sciendum, quod

in lege Mosaica quidam annus dicebatur Juhi-
laeus , idest reniittens ia); nam in Levitico dicitur
qui domum suam vel agrum domino consecra-
verit , non potest eam redimere nisi siclo. Et si
eum poenitebat , adjecta quinta parte aestimatio-
nis totius rei emptor retinebat usque ad annum
Jubilaei, qui erat de quinquaginta annis semel,
prout celebramus et dicimus annum perdoni in
centiun annis. Daemones autem quos ,
fingit ita eos
persequi figuram eorum
verberando , sunt ad
pravi motus et appetitus. Et quia tale delictum
et vitium Bononienses multum frecjuentant ideo ,

(«) // Giubbileo era , anche annus remissionis,

egli i' vero , detto
ma la lua dertvazione e dalV ebraico jobel
biiccina seu cornu arie- , ,

tintim , ciijus clangore hujus anni initium i^opuio Hebraico nuncia-

batiir.
 189

ita fle eis loquitur, iit dicit textus. Et liaec pro

prima parte.
secundam partem veniendo dicit de alia qua-
Atl
litate horum lenonura pro se ipsis decipientium
mulieres, inter quos nominat illum probum grae-
cum (i) Jasonem de quo scribunt auctores et poe-
,

tae quod multas mulieres decepit. Unde sciendum

est quod in Thessalia quae provincia est in Ro- ,

mania cujus incolae dicti sunt Myrmidones, ho-

,

die vero dicuntur Saloniti fuerinit duo reges fra- ,

tres simul scilicct Aeson et Pelias. Aeson filium

,

habuit egregium Jasonem. Pelias vero

, scilicet
non nisi duas filias habebat, absque prole mascu-
lina qui timens ne post mortem suam iste Jason
,

regiunn usurparet et filias ejus regno privaret, co-

gitavit sub specie honorabili illum mittere ad rem
famosam sed diflicilem, ubi deliceret, vidclicet ad
acquirendum aurcnm vellns cjuod erat in insula ,

Colchi in qua erat rex quidam nomine Aeetas,

,

avarissimus adeo quod magnum cumulum auri fe-

cerat, et hoc erat dictum vcllus aureum,ut quidam
volunt auctores. Sed Jason cupiditate gloriae et fa-
mae succensus, audito a diclo suo patruo quod
acquisitio dicti aurei velleris in perpetuam laudem
et magnam potentiani resultaret, convocatis Her-
cule , Castore et Polluce, Telamone et pluribus
aliis regibus et principibus Graeciae pro acquisitio-
ne hujusmodi , iter arripuerunt per mare , et eis
navigantibus pervenerunt ad insulam Lemni, ubi
regnabat Hypsipyle filia rcgis Thoantis, juvenis

(i) (!. L. viiuiii.

 190

pulclierrima , solum cum femiuis; uam omnes ma-

sculos ipsae mulieres paulo ante occiderant. Et
causa fuit, quod dum semel dictus rex Thoas es-
set in exercitu cum omnibus hominibus dictae
insulae in Thracia circa quaindam civitatem, om-
nibus Diis sacrificabat excepta Aenere; unde Ve-
nus irata adeo infecit quodam foetore mulieres di-
ctae insulae, quod redeuntibus hominibus ad pro-
pria, nuUus potuit cum ipsis jacere. Et accidit
quod iterato redierunt in exercitum ; ex quo indi-
gnatae omnes muHeres concorditer decreverunt et
proposuerunt omnes masculos interficere. Et fa-
ctum est quod, cum repatriassent,una nocte ipsae
muheres omnes ipsorum masculos, scilicei. viros,
filios, et quoslibet alios interfecerunt, excepto dicto
rege Thoante ,
quem dicta sua lilia Hypsipyle mota
pietate fecit aufugere. Et hoc est quando dicit quod
omnes alias decepit. Cura qua Hypsipyle dictus
Jason jacuit, promittens suis coloratis verbis eam
dum rediret, secum in Graeciam ducere in uxo-
rem et dimisit eam praegnantem. Et prosequendo
,

suum iter venit in dictam insulam Colchi de ,

quo filocapta Medea unica filia dicti regis Aeetae,

cum ipsa jacuit promittens eam secum ducere in
uxorem. Qui artibus documentis dictae Medeae
et
ipse Jason habuit victoriam de dracone et bobus
custodientibus dictum aureum vellus. Et cum di-
ctis Medea ad propria rediens, cum
divitiis et
transirct per Corinthum filocaptus est de Creusa
filia regis Creontis quam et secum duxit in uxo-
,

rem, derelicta ibi dicta Medea praegnante, quae

peperit ibi duos filios masculos, ac in despectum
 191

Jasonis occidit (a). Unflr Virpilius VIII. Eji;logn

de hoc ait:

Saevus amor docuit natoruni sanguine niatrcni

Commaculare manus etc.

Unde de Hypsipyle etMedea,

dictis diiabus, scilicet
notat Ovidius in Epistolis. Sed allegorice pro dicto
aureo vellere accipe scientiam et pliilosopliiani
custoditam a dracone idest ab invido doctus a
, :

Medea idest ab eloquentia occidit draconem

, :

idest didicit ibi sic quod maj;ister ibi docens vi-

ctus fuit ab Jasone. Demum disputando dentes
serpentini ibi seminati sunt, idest doctrinae, ra-
tiones, et argumenta distincta ibi per eum, quae
subtilius postea in alios doctrinavit, et ecce homi-
nes armati , et sic vellus aureum accepit et deco-
riavit aColchis, idest talem philosophiam et in ,

Graeciam destinavit. Et sic etiam hodie scolares

sapiunt naturam Jasonis in decipiendo mulieres,
et adulando non mulieres tantum (i). Et haec pro
ista parte.

Ad tertiam et idtimam dicit quomodo

venit ad
secundam buli^iam , ubi lingit adulatores cruciari
ita turpiter et fastidiose, ut dicit textus. Et hoc
est quod bene advertendo et moraliter contem-
plando , vere in stercore possunt adaptari esse

(i) C. I,. non Bononienses mulieres. C. D. T. non tamen Bono-

i| nienses mulieres. Questo periodo e i due antecedenti so/io , comr
ognun vede , sconeiti , ina cosi stanno in tiitti e tre i Codiri.

(a) Ifalti narrnli di \npm \ono c\pofti in attin miinicra nei Coitil.

l.. c D. T.
 192

liiijusmodi adulatores et in Ibctore, alienum ple-

rumque petcndo id dicendo et asserendo quod
,

non sit. Et (juia ut plurimum paujjeres hoc faciunt

et indigentes, ideo verisimiliter ait Psalmista : su-
dc tcrra inopem, et de stercorc erigcns pau-
scitniis
percni idest adulando. Et alibi de eis adulatori-
;

bus ait Joel compatruerunt jwneuta in stcrcore

:

suo. Unde Augustinus ait: adulatio est oleum et

oleum in quantum delectat; inalcdi-
Tiialedictio ;
ctio in (juantum tormentum parit. Tamen distin-
gue inter adulatores nam non omnis adulatio est
;

peccatum mortale. Nam cum quis attribuit alicui ,

bonum (i) quod non liabet, vel nimis extollendo

bonum quod liabet, peccat venialiter; sed cum,
adulando quis approbat malum quod quis habet
,

et facit, peccat mortaliter. Et de talibus hic lo-

quitur auctor. Unde Gregorius in Moralibus ait:
sunt nonnulli qui dum malefacta hominum lau-
,

dihus efferunt, augent quod. increparc dehuerant.

Ad quod etiam ait Propheta de talibus loquens:
vae quac consuunt pulvillos suh onini cuhito manus,
et faciunt cervicalia suh capite universae aetatis.
Et item Gregorius ait inelius est pro veritate pai
:

supplicium quam pro adulatione heneficium. At

,

idem cjuod dicit Valerius libro IV.° de Dio-

facit
gene philosopho. Qui philosophus magnus existens
in aula Dionisii propter foetorem suorum curia-
,

lium adulantium inde recessit, et in solitudine

maluit commorari. Et dum esset semel inventus
lavare olera juxta quemdam rivum ab Aristippo

'•
(i) C. L. alicui inalum vel bonum.
 193

adulatore dicti Dionisii , et reprehenderet eum de

recessu dictae aulae , dixit ei Diogenes : si mihi
crederes , et mediocri paupertate scires uti, non
oporteret te regibusadulando mentiri. Nominando
dominum Alexium militem de Interminellis de
Lucca, magnum adulatorem. Item illam Thaidem,
de qua ait Terentius in conioedia illa sua, quae
dicitur Eunuchus , ubi dicit, quod quidam miles
nomine Thraso quemdam suum nuntium nomine
Gnatonem, a quo adulatores vocati sunt postea
Gnatonici misit ad istam Thaidem meretricem
,

cum dono cujusdam ancillae. Et petendo dictus

Thraso si Thais de tali dono rettulit gratias, Gna-
to respondit: ingentes. Unde ipse Terentius ait:

THR. Magnas vero agere gratias Thais mihi?

GN. Ingentes.
F,t haec pro Capitulo isto sufficiant.

i3
 m

CAPITULUM DECIMUM NONUM

INFERNI

« O Simon inago, o miseri seguaci »

-Hoc Capitulum dividitur in duas partes. In prima

tractat de poena tertiae bulgiae ; et hoc usque ibi

« Chi e colui , maestro , che si cruccia »

Ibi secunda, in qua nominat quosdam simoniacos;

et hoc usque in finem.
Ad primam auctor prosequendo hoc suum poe-
,

ma, procedit ad dicendum de specie illa fraudis,

quae dicitur simonia exclamando contra illum
,

Simonem magum, qui primo in ecclesia nova vo-

luit spirituaHa pretio acquirere, scihcet in novo
Testamento. Nam sicut Giezi in veteri Testamento
voluit vendere sanitatera Naaman collatam sibi ab
Eliseo propheta gratis, ut habetur in IV.° Regum,
Capitulo V.°, ct leprosus factus est, sic iste Simon
 195

voluit emere donum Dei pecunia. Nam scril)itur

in Actis Apostolorum, Capitulo IX.°, quod dum
Philippus in Samaria esset,post mortem Stepliani
multos convertit ad fidem Christi inter quos fuit ,

iste Simon magus. Et dum illuc ivissent etiam Pe-

trus et Joannes, ut darent per impositionem ma-

nus iUis baptizatis Spiritum sanctum, iste Simou
obtuht Petro pecuniam, et petiit ut ei daret po-
testatem dandi sic Spiritum sanctum cui fi) vel-
let. Cui Petrus dixit pecunia lua sit tecum in per-
:

ditioncm, quoniam donuni Dei existimasti pecunia

possideri. A quo postea ementes spiritualia dicti
sunt simoniaci , et vendentes dicti sunt Giezici ;
•

Hcet largo vocabulo dicantur omnes simoniaci.

Unde Simonis est crimen si quisquam spi-
ilhid ,

rituales vel sibi connectens emat, vendatque, re-

mittat [a). Et sic simonia est studiosa cupiditas et
vohnitas emendi vel vendendi ahquid spirituale,ut
ecclesiam quae debet conferri et dari in sponsam
,

bonitate clerici non pecunia (2). Unde dicit lex:

qualiter quisque meretur non quantum darc suf- ,

ficiat, aestimelur in collatione ecclesiarum. Et Ma-

thaei X.° quod jj^ratis^donanteDeo, accipiunt,p;ratis
dent. Et ideo dicit Thomas de Aquino: simoida-
cus procurat quod ecclesia quae est sponsa Chri- ,

sti, de alio gravida sit quani dc sponso quae de ,

Spiritu sancto concipere debet. Simonia facit quod.

I ingravidelur de Spiritu maligno ; unde/acit , Deum

(l) C. L. c D. T. qulbus.
(a) C. D. T. ]>ecuniae.

(a) Cosi i Codd. L. <• D. T. Ncl H. inancu sibi conucilou.',.

 196

nutrirc adidtcrinos filios et legitinios exhcredare.

Vocaiulo eos rapaccs; iiain et merito , (juia sicut
fur cst (jui noii iiitrat jjcr ostium, sic qui non va-
dit pcr rectam viam ad heiieficia ecclesiastica, isti
sunt veiulentes Spiritum sanctum qui in columba ,

apparuit. Quos Deus ile templo ejecit, dicens:

({oniits mca domus orations est ; vos autem feci-
.

stis eam speluncam latronum. Et fingit eos in fo-

veis, ut dicit textus , ad figurandum quod tales
clerici et praelati ,
qui deberent oculos intelle-
ctualitatis contomplando erigere ad coelestia, in-
fimaiit eos solum ad terrena. Unde et in jure civili
scribitur: clerici cognationem non habent iii tcira,
sed in coelo. Et Iioc figuratur in flammis, quas
liabcnt in plantis pedum , ut ostendant quomodo
inlimis exarseiunt. Contra quos ait Apostolus di-
cens quae sursum sunt sapite
: , non cjuae super
Mortui enim estis , et vita vestra ahscondita
terrani.
cum Christo in Deo ; ut habetur Capitulo III.° ad
Colossenses. Et haec pro ista parte.
Ad secundam ultimam fingit se inter alios
et
invenire hic spiritum Domini Joannis.Cajetani de
Ursinis ,
qui dictus fuit Papa Nicolaus tertius qui ,

in simonia valde deliquit ut ejus domum exalta-

ret divitiis , ut fecit ille Jeroboam de quo Re- ,

gum III.° Capitulo \III. dicitur quod quicunique

volebat , implcbat manum suani , et jiebat sacer-
dos excelsoruni. Et sequitur : propter hanc cau-
sani peccavil domus Jerohoani , et eversa est. Non
faciendo ut ait Psalmista dicens : heatus qui excu-
tit manus suas ah omni muncre. [a) Annectendo
[a) Quexto piisso non c del Salinista , ma </' Isaia Cap. XXXIII. i5.
 197

id (le quo dicit de Domiiio Beliedicto de Anaiiiii,

dicto et appellato Papa Bonilatio octavo ,
qui in
persona sui pulciam dominam, idest ecclesiam
quam accepit, faciendo falli Coelestinum in re-
nuntiando, deturpavit: in eo quod captivatus exti-
tit et detentus inductu et potentia regis Franciae
a Columnensibus. Addendo de Papa ClementeGua-
scone, et de ejus creatione nam praedicit quod ;

ita erit dictus Clemens regi Franciae mollis, ut fuit

ille Jason regi Antioco, (<7) de quo scribitur in

IV. Capitulo Machabaeorum. Qui cum deberet

ebgi summus sacerdos in Jerusalem,dixit dictoAn-
tioco : si constitues me suminum sacerdotem , tunc
annuatim daho tibi tantum thesaurum [b). Qui
rex, ut mollis et lascivus , eum fecit. E!t ex hoc re-
citat Augustinus, quod ignis sacrilicii Babiloniae
civitatis, qui per 70 annos vixit sub aqua, extiii-
ctus est, dicto Antioco sacerdotium ita vendente.
Qui ignis pro Spiritu saiicto accipitur, qui simo-
nia extinguitur. IJnde simioniacus comparandus
est Judae qui vendidit Christum cum ipse ven-
,
,

dat Spiritum sanctum qui consubstantiaHs est ,

Christo. Et sequitur tangeiido quod scribit Ma-

thaeus XVI. dum dicit quod Christus datis clavi-
bus Petro petiit sohini , scqucrv me. Item quod
scribitur in Actibus Aj)ostoiorum Capitulo primo
quod data sorte inter Mathiam et Barsaban de apo-
stolatu obtinendo per Judam perdito , Apostoli

(a) Dnntc dicc aW opposto c/ic coiiic Antioco Ju iiiollc a Ciasofic ,

cofi il re di Francia a Clemente.

[b) Cosi noii sta il iiostro tcsto. foli Macliabacoriini l,ibcr H.
Caput IV.
 198

nil petierunt Item quod scribit Evangelista

etc.
in Apocalipsi Capitulo XVII.° dicens: (i) Veni
,

ostendam tihl daninationem meretricis magnae

quac sedet super aquas multas , cum qua forni-
cati sunt reges terrae , sedens super bestiam ha-
hentem capita septem et cornua decem. Meretrix,
scilicet gubernatio ecclesiae est bestia corpus : ,

ecclesiae est: septem capita, septem virtutes, seu

septem (ioria Spiritus sancti decem cornua de- : ,

cem praecepta legis Mosaicae quae scribun- ,

tur Exodi Capitulo XX.° scilicet non hahebis :

Deos alienos non facies tihi sculptile non assu-

, ,

mes nomeri Domini Dei tui in vanum memento ut ,

diem Sahbati sanctific.es, honora patrem tuum,

et matrem tuam , non occides nvn moechaberis ,

non furtum facies , non loqueris contra proximum

tuum falsum testimonium non concupisces rem ,

proximi tui {a). A quibus cornibus donec pastor

Ecclesiae habuit argumentum, idest normam et
modum gubernandi ,
placuit ei virtus, et maxime
ab ultimo superdicto praecepto. Nam, postquam
concupivit aliena , idest temporalia , ivit pi'out
vadit. Item ab illo non facies tihi sculptile , hodie
qualiter respiciatur per eum pecunia, Deus scit.

Unde Innocentius X. (2) Diligendo pecuniam mx

evitatur idolatria; nam ibi est thesaurus tuus ubi
cor tuum. Ad quod facit Oseas propheta dicens

(i) C. L. e D. T. Locutiis est mecum Angelus dicens.

(2) C. L. c D. T. IV.

(«) Tutlo il Dccnlogo qiii riportato iMib' csscrc una sacccnteria rlei

Copisti.
 199

in Capitulo VIII.° Ipsi regnaverunt et non ex me:

pincipes extiterunt , et non cognovi ; argentuui
suum et aurum suum fccerunt sihi idola. Et Ba-
ruch Capitulo VI.° ait: suhtrahunt sacerdotes ah
eis aurum et argentum , et erogant illud in seme-

tipsos. Dant autem et ex ipso prostitutis , et mere-

trices ornant : et iteruni cum receperint illud a
meretricihus , ornant Deos suos. Et Apostolus ad
Ephesios idolorum servitus. Est
5.° ait: avaritia est

enim idolatria cultus dcbitusDeo creatori exhi-

bitus creaturae. Et Thomas ait: simoniacus Deum
idolatram facit , offerens aurum idolo avaritiae. Ad
quod etiam ait Gregorius in Decretis: cum omnis
avaritia idolorum sit scrvitus quisquis hanc (i) in ,

dandis ecclesiasticis honorihus non praecavet , in-

fidelitatis proditioni suhjicitur. Et ex hoc quod di-
cit quod idolatrae unum et ipsi centum orant etc. ,

est, consideratis diversis donis et muneribus, ad

quae intendunt. Et ad hoc ait Psalmista: simula-
cra gentium argentum et aurum etc. Per quae rna-
nifesta sunt quae hic tanguntur contra simoniacos
praelatos qui deberent sequi Evangehum
,
Ma- ,

thaei X.°, gratis accepistis , gratis date. Item facit

quod Exodi XVIII., ubi Deus ad Moisen
dicitur
ait provide autem de omni plehe viros potentes et
:

timentes Deum in quihus sit veritas et qui ode-

, ,

rint avaritiani, quae mundum contristat, ut hic

dicitur in praelatis. Dicendo quod iuit ausus con-
tra Karolum cum praefatis divitiis dictus Nicolaus
Papa , inquirendo parentelam cum eo contrahere

(i) C. L. c D. T. Iianc maxiinr iii dandis ctc.

 200

cum aliquo de domo sua. Et quia renuit dictus

Karolus de Apulia, dictus Papa dedit causam re-
bellioiii Siciliae et Apuliae seu consensit. Et
,

haec pro isto Capitulo.

I
 201

CAPITULUM VIGESIMUM

INFERNI

« Di nuova pena mi convien far versi »

l-/ivifliturhoc Capitulum in duas partes. In prima

tractat de poena quartae bulgiae; et hoc usque ibi:

« Poscia che '1 padre suo di vita uscio »

Ibi secunda , ubi nominat certos describendo

,

originera civitatis Mantuae. Et hoc usque in finem

CapituU.
Ad primam igitur fingit se invenire umbras di-
vinatorum ita revolutas ut dicit. Hoc enim figu-
,

rat quod nos liomines, qui ad praeterita et prae-

sentia solum possumus et debemus habere vultum
intellectus, si ipsum ad futura etiam habere volu-
mus, nos ultra formam et esse nostrum naturaie
extendere conamur sic merito obhquamur quod
,
,

sit solum Dei futura praescirc, et qui in sua con-

 202

templatione etiam Anfjelos illa praescire facit. AcJ

quod ait Isaias dicens priora et novissima nun- :

tiate mihi , et dicam quod Dii estis. Et Lucanus in

tertio ait:

Sortisque Deorum
Ignarum mortale genus.

Et alibi:

Sortilegis egeant dubii, semperque futuris

Casibus ancipites.

Et in primo Regum , Capitulo XVI , dicitur : non

enim videt homo nisi ea {a) quae patent: Domi-
nus autem intuetur cor. Et loquitur ita contra
astrologos , sicut contra ariolos , et sortilegos , et
divinatores, secundum Augustinum in 5,° de civi-
tate Dei et in 7.° ubi dicit: quod si astrologi in-
terdum vera praedicant, fit instinctu spirituum
non bonorum quorum cura est has falsas et no-
,

xias opiniones de astralibus factis inserere huma-

nis mentibusatque firinare. Et alibi dicit et :

haec est veritas magicarum artium ex traditione{\)

malorum angelorum. Et in Levitico Capitulo XIX.",
dicitur iion declinetis ad magos , nec ab ariolis
:

aliquid sciscitemini. Et in Deuteronomio, Capitulo

XVIII.° dicitur: nec sit maleficus nec incantator,
nec pythones consulat nec divinos , aut quaerat a,

mortuis vcritatem. Et si quando taies dicunt ve-

(i) C. D. T. introductione.

(ff) II nostro te.sto : lioroo cnim videt ea ctc.

 203

rum, Augustinus quod est de permissione

dicit
Dei, ut probet qualem fidem habeamus in eo.
Unde in Deuteronomio Capitulo XIII.° dicitur: ,

si surrexerit in rriedio tui propheta, et somnium

vidisse se dicat , et praedixerit aliquid et e\'ene-
rit , et dixerit: eamus et colamus Deos alienos
non audias eum quia tentat uos Deus ut sciat
, ,

an diligatit vel non [a). Item, quando a

eum ,

casu vera etiam dicunt. Cujus divinandi actus multi

sunt modi nam quidam volunt praescire igne,
;

et tunc dicitur talis divinatio pyromantia {b), a

pyr (c), quod est ignis , et mantia {d) , divinatio
de qua dicitur in Capitulo XVI." per Lucanum etc.

Ibi vide. Quidam aere , et illa divinatio dicitur

aeromantia quos Salomon ait
{e) ; qui contra :

observat ventos non seminat et qui considerat ,

nubes nunquani metet. Quae autem iit aqua, di-

,

cxlVir ydromantia {f). Quae terra fit, dicitur geo-

mantia (g). Quae per ventriloquos qui dicuntvir ,

Pythones, dicitur Pythojiica , sic dicta a Pythio

ApoUine {h). Quae a mortuis fit, dicitur necro-
mantia {i). Quae volatu et garritu avium, dicitur

(<j) fedi lii J'iilgtiln , nvlla qmilv hu qiialt/ir (livcnitri.

(6) nupojxavTeia.
(c) Ilop.

(rf) MavTtfa.
[e) A'£po(jiavT£(a.

(/) VSpoixavTEia.
[g) r£to|iavT£ia.
(h) Nnn a Pytliio Apollinc , mn a Pytbone scrpenlc , il qiialc cra
lictto anchc vcnlriloquus ,
pcrchc crct/erasi chc /xirlassc ispirato rla

^poUo. Gr. KYYa(7Tp(ij.uOo?.

(i) N£xpojAavT£(a.
 m
augurium. Quae fit sorte, clicitur sortilegium. Sed
contra istud ultimum videtur obstare et posse op-
poni, scilicet quod sors non sit pcccatum mor-
tale, ut alia superiora tam veteri quam novo Te-
,

stamento. Veteri vero, quia legimus Josue VII.

quod Josue inquisivit sorte, mandato Dei, furtum
Aclian,de quo scribam item in Purgatorio, XX.°
Capitulo. Item Saul sorte perquisivit Jonathan fi-
lium suum qui ante occasum solis comederat ante
,

omnes de populo Israelitico contra edictum suum

dum pugnaret contra Philisthaeos, et jurasset se
interficere quemcumque ante solis occasum come-
deret et dictus Jonathas mel assumsisset, ut legitur
,

in primo Regum Capitulo XIV quem suum filium :

occidisset, nisi fuisset rogamen dicti populi(«). Item

sorte Jonas fecit ut in mari proijceretur, et a ceto
comedetur ut legitur in Capitulo primo et secun-
,

do Jonae. In novo Testamento etiam dicitur de

Mathia et Barsaba ut in Capitulo primo Actuum
,

Apostolorum. Ad quod respondetur quod sortes ,

quae fiunt per magicas incantationes et ad vani- ,

tates, et ad inquirendum aliqua occulta sunt ,

prohibitae et peccatum ut hic secus si fiunt ne-

, : ,

cessitate aliqua et bono proposito, ut si discordia

sit in eligendo , et cetera paria sint hinc inde , ut
cum deest humanum auxilium recurrere possu- ,

mus ad divinum, secundum Augustinum. Fingendo

se auctor ibi videre Amphiaraum augurem sacer
dotem de Graecia qui quidem praesciendo se mori
,

debere in exercitu parato per Adrastum regem Ar-

(a) Periodo scorretto , ina riisi leggesi »ei Corld.

 205

givorum ad petitionem Polynicis, se occultavit. Sed

ogendo ipse Polynices ipso Amphiarao secumdum
responsa liabita, donari fecit Eriphyli ejus uxori
jocale [n)quoddam Jocastae, unde postea docuit
eum reperiri quem ;
ire oportuit tamen in dictum
exercitum , et ibi dum semel deos Thebanorum
verbis dehideret, absorptus est a scissura terrae.
Ex quo Alcmaeon ejus fihus dictam Eriphylem ejus
matrem interfecit. Unde Virgihus ait:
His Phaedrain Procrinque niaestamque locis
Eriphylen
Crudelis nati monstrantem vulnera cernit.

Secundo nominat et tingit ibi Tiresiam ahum ma-

gnum augurem et vatem graecum de Thebis qui ,

dum iret semel per quaedam nemora, ut fabuh-

zant poetae, invenit duos serpentes in viam com-
miscentes, quos cum baculo percussit et divisit;
unde dictus Tiresias mox femina est effectus ct ,

ut femina per septem annos stetit. Inde rediit il-

luc et ibidem eosdem serpentes repercussit et vir
, ,

est effectus. Et quia semel , dum inter Jovern et

Junonem ejus uxorem esset altercatio quis plus
delectationis Iiaberet in coitu masculus an femi- ,

na , hoc fccerunt judicem quia

dictum Tiresiam in ,

liabuerat utrumque sexum; qui judicavit quod

unde masculus habebat quinque uncias delectatio-
nis in coitu, niulier habebat novem. Unde Juno
ipsum coecavit: Jupiter vero, hoc viso, contulit ci
prescientiam futurorum. Unde Ovidius in IIT."

(n) Monilr , vorc <tfl has.w latino.

 206

Et tnajor -vestra profecto est

Quam qiiae contingit maribus , dixisse, voluptas.
llla negat : placuit quae sit sententia docti
Quaerere Tiresiae. Venus erat huic utraque nota.
Nani duo niagnorum viridi coeuntia sylva
Corpora serpentum baculi uiolaverat ictu,
Deque viro factus , mirabile ,femina septem
Egerat autumnos etc.

Et subdit de dono collato per Jovem

Scirefutura dedit poenamque levavit honore.

,

Allegorice, Tiresias pro tempore sumitur; nam

tempus masculinum, ut ver, et ge-
a principio est
nerativum; inde femininum, ut aestas pariens:
iterato fit masculinum, ut autumnus, et femini-
num, ut hyems. Duo serpentes, terra et aqua, idest
humidum et siccum. Virga , fervor Solis ,
qui fa-
cit tempus de mascuhno femininum. Tertio fingit
ibi Aruntem Thuscum augurem de quo Lucanus: ,

Haec propter placuit Thuscus de inore vetusto

quorum qui maccimus aevo
Acciri vates ,
Aruns incoluit desertae moenia Lunae.
Qui multa pronosticatus est de bello civih inter
Caesarem et Pompejum. Item fingit Manto ibi esse
fiham dicti Tiresiae, qua nominata, devenit ad di-
gressionem dicendi de origine Mantuae. Et haec
pro ista prima parte.
Ad secundam et ultimam est animadvertendum
quod, postqviam Etheocles et Polynices reges The-
barum et fratres se per duellum occiderunt, et
 207

cxercitus regis Adrasti recessisset a Thebis, qui-

(lam civis Thebanus audax et superbus, nomine
Creon, dictae civitatis Thebarum dominium occu-
pavit, et infinitas tyrannides et crudeHtates exer-
cebat. Unde quaedam proba domina nomine Eva- ,

dne, et uxor Capanei, ivit Athenas, et tantum

suasit , ac tractavit cura Theseo duce Athenarum
quod dictus Tlieseus cum manu potenti et armata
invasit civitatem Thebarum , et eam cepit, et di-
ctum Creontem occidit. Et exinde civitas The
barum Athenarum ob
tributum reddidit civitati ;

cujus dolorera et verecundiara raulti Thebani re-

cesserunt facta serva ut dixi eorum civitate in
, , , ,

qua colebatur Bacchus. Inter quos recedentes Manto

fiUa superdicti Tiresiae fuit, quae diu errando per
mundum venit ad locum ubi est Mantua, et ibi
reduxit gentes circumstantes , et accepit virum de
Thuscis, et ex eo habuit fihum, noraine Ocnum,
de quo fiUo et loco et Manto scribit Virgihus dum
dicit de his, qui in subsidium Aeneae venerunt,
sic:

llleetiam patriis agmen ciet Ocnus ah oris

Fatidicae Mantus et Tusci filius anmis
Qui muros matrisque dedit tihi, Mantua, nomen:
Mantua dives avis sed non genus omnihus ununi:
,

Gens illi populi suh gente quaterni.

triplex,
Ipsa caput populis : Tusco de sanguine vires.
Hinc quoque quingenlos in se Mezentius armat,
Quos patre Benaco velatus arundine glauca
Mincius , infesta ducehat in aequora pinu.

Et ex hoc vide quod auctor dicit de Beuaco , Miu-

 208

cio , et populata gente Mantuana antequam , domus

Comitum de Casalodi decepta esset a domino Pi-
namonte de Bonaccorsis. Inde nominat illos duos
augures Graecorum et Trojanorum scilicet Cal- ,

chantem et Eurypylum, qui, dum Graeci exercitum

ducerent contra Trojanos et applicarent in Thra- ,

ciam, et invaderent per vim quamdam terram, ubi

dominabatur Telephus filius Herculis, et ibi multi
Graeci mortui essent per dictum Telephum et ejus
gentem ; demumque Achilles eum devicisset, et
letaliter vulnerasset , et demum cognita amicitia
dictus Telephus suasit dictis Graecis ne tunc ul-
terius accederent contra Trojanos, cura tempus
eis obstaret. Unde dicti Graeci redierunt ad ter-
ram Aulidis, quae est juxta locum, quem dici-
mus Negropontem. Et ibi existentes miserunt Eu-
rypylum praedictum ad oraculum ApoIIinis; unde
ait Virgilius in persona Graecorum

Suspensi Eurypylam scitatum oracula Phoebi

Mittimus isque adytis haec tristia dicta reportat.
,

Hic Ithacus vatem magno Calchanta tumulto etc.

Dares vero historicus dicit quod Calchas ad Apol-

linem missus fuit per Trojanos, et Achilles per
Graecos et ab eo praesciendo Graecos debere ob-
;

tinere (a), noluit redire ad Trojanos, et venit ad

Graecos et hic nuntiavit et reduxit per augurium
,

eos ad dictam terram Aulidis. Ad quod Ovidius:

Aulide te fama est, vento retiaente , morari.

{a) Nel basso t<u. obtinere valem vincere , oblincre vicloriaiii.

 209

Dicendo quod ipse Acliilles in consilio lioc : refe-

runt, Achivi gaudent, Calchantem secum reci-
piunt, classem solvunt: et cum eos tempestates
i*etinent, Calchas ex augurio respondet ut rever-
tantur in Aulidem profecti veniunt, et ibi Polixe-
;

na {a) sacrificata Dianae prospere versus Trojam

proficiscuntur {/A. Michael Scottus, qucm nomi-
nat, augur magnus qui fuit tempore Friderici se-
,

cundi Guido Bonatti de Forlivio: Asdente, cre-

:

do, quidam Parmensis. Demum suadet Virgilius

auctori ad iter festinandum per illa voba, cum
Luna sit in conjunctione utriusque emisphaerii.
idest in fine hnjus nostri coeli ap])arentis nobis. Et
sic per unam noctem jam fucrunt in Inferno. Lo-
quendo de Cain et de spinis, ut loquuntur pueri
dicentes Cain cum spinis ardentibus esse in Luna.
Sibilia,civitas in extremo Hispaniae. LTtendo latino
poetico, et Boetii maxime ibi dum dixit:

Fel cur Hesperias sidiis in. undas

Casurmn rutilo surgat ab ortu.

Et haec sufficiant pro hoc Capitulo.

(o) Nonfti sacrificata Polisscna , ina Ifigcnia.

(b) Cosi queslo periodo nci Codd.

i4
 SIO

CAFITULUM VIGESIMUM PRIMUM

INFERNI

« Cosi di ponte in ponte altro parlanHo »

In hoc Capitulo absque , divisione auctor sua sol-

,

licita investigatione suum hoc poema prosequendo,

dicit de fraude baratteriorum tam in ludendo (r)
existentium quam judicando administrando. Fin-
,
,

gendo eos in pice bullire, ut figuret eorum deni-

gratam vitam in calliditate et deceptione bullien-
tem et statum eorum tenacis et implicitae cupi-
,

ditatis. Hoc etiam credo Salomonem respexisse,

dum qui tetigerit piceni , coinquinabitur ab
dixit:
ea. Daemones vero, quos fingit ita eos infigere,
figurant eorum motus et affectus spoliantes eos et
infigentes (2) eos in talibus operibus et occultis
machinationibus. Et nota quod auctor ostendit iu

(i) Cod. L. ludo.

(2) C. li. ct fiigenles.
 211

hoc Capitulo Christum crucifixum fuisse in medio

Martii, in aetate annorum XXXIV, et hoc opus in-
coepisse in medio dicti mensis MCCC. Caprona
castrum in territorio Pisano. Dicendo in fine quod
fecerunt illi Daemones ut de ano etc. ut ostendat
,

turpes mores et actus horum tahum. Et excusatur

taha dicere ut poeta cujus est inducere ahquid
,

virtuosum per ahquam indecentem repraesenta-

tionem ut ait Thomas in primo Posteriorum. (a)
,

(a) II C. L. aggiunge : et haec sufficiant pro dicto Capitulo.

 SIS

CAPITULUM VIGESIMUM SECUNDUM

INFERNI

« lo vidi gia cavalier mover campo »

v>(ontinuanclo hoc Capitulum ad superius Capitu-

lum auctor, vult se excusare de turpi recitatione
quam fecit supra in Capitulo praecedenti in fine,
per id quod scribit Socrates dicens: quae facere
turpe est , ea iiec dicere honestum puto. Sed quia
sermones sunt formandi secundum materiam su-
bjectam, ut ait Philosophus in primo Metaphysi-
cae , ideo sic ait. Ad quod facit quod dicit Tul-
Hus: in re saeva. delicatum proferre sermonem,
mtiosum est. Fingendo illum Navarrensem barat-
terium ita esse captum, et illos Daemones barat-
tasse, ut dicit textus , etiam (i) cum ministerio ad
hanc materiam. Unde Philosophus in X.° Ethico-
rum ait: qualis unusquisque est talia dicit et ope- ,

(i) C. L. hoc.
 213

ratitr. Nominando magnos baratterios in officiis

circa administrationem fratrem Gomitam officia-
:

lem in Judicatu Gallurae in Sardinia, qui hostes

sui domini pecunia corruptus dimisit, non consi-
derando quod dicit Tullius in secundo dc Officiis
ubi ait: mnlc cnim res se habcnt cian, quod vir-
tute efjici dehct , id tentatur pecunia. Alius, quem
nominat fuit dominus Michael Zanche qui mor-
,
,

tuo rege Enzo ejus uxorem cepit in conjugem et ,

Jndicatum Gallurae accepit sua fallacia et barat-

teria: et ex ea liabuit fiham, quam postea mari-
tavit domino Branchae Auriae de Genua, qui ad
mensam post eum proditorie interemit. Insula
enim Sardiniae divisa fuit per quatuor Judicatus
per Pisanos et Genuenses , dum cepissent eam a
Saracenis, sciHcet, Gallurae, Logodori, Alboreae,
et Callari. Et haec pro isto Capitulo sufficiant.
 214

CAPITULUM VIGESIMUM TERTIUM

INFERNI

« Taciti, soli, e sanza compagnia »

Absque divisione continuando hoc Capitulum ad

proxima dicta dicit auctor
, in textu quomodo di-
scessit ab illis Daemonibus , idest a consideratione
motuum baratteriorum. Et quod dicit, quod ejus
capilli insurrexerunt , utitur illo colore naturali
quo et Virgilius in persona Aeneae requirentis
Creusam ejus uxorem de nocte in excidio Trojae,
dicens

Infelixsimulacrum atque ipsius umbra Creusae

Fisa mihi ante oculos, et nota major imago.
Ohstupui , steteruntque comae et vox faucibus
haesit.

Inde prosequitur sua consueta speculatione tra-

ctare de sexta specie fraudis scilicet de hypo-
,

crisi,
quae dicitur esse triplex, scilicet, ut cum
 215

quis coram homiiiibus simulat se Deo obedire, et

in occulto non timet ipsum offentlere. Item cum
quis in aperto bona facit, ut sanctus reputetur.
Item cum quis dimittit minorem hypocrisim, ut
majoi'em faciat; ut cum quis quaeratur an jejunet,
et respondet Dcus scit; ut dicatur hypocrita non
: ,

est. Et dicitur liypocrisia, virtutum simuiatio, et oc-

culti vitii caUida palhatio dicta ab epl ip) quod ,

,

est supra , et crisis , aurum {h). Quare vide quare

auctor ita eos fingat coopertos ambulare. Un(k»
in Deuteronomio dicitur: nonindueris vcstimento ,

quod e.t lana liiioque contextwn est. Dicit Glosa

per linum cogitationes superhae clausae sunt ; per
lanam,quae alha est ,opera extra lucentia. Et idoo
Claustrales linum non inchiunt ad carnem. Ad
quod facit quod lej^itur Paulum dixissc principi
Sacerdotum dum coram eo flagellarct ^c: percu-
,

tiat te Deus pnries dealbata. Nam sicut paries

,

dealliata intus est lucens, ita et hypocrita, qui se

extra religiosum pingit, et intus est criminosus.
Et Joj]: suh ipso crunt radii solis , et sternet sihi

aurum quasi lutuni. Lhide Mathaei VII.° Attendite

a falsis prophetis ,
qui veniunt ad vos in vesti^
nientis ovium intrinsecus autem sunt lupi rapaces.
,

Comparando eas vcstes ad illas Frederici, ut ad

paleas respective. Consucvit enim imperator Fre-
dericus facere indui reos in crimine repertos
lesae majestatis vestes plumbeas super vase ad

(«) Non da ciii supra tna da ypo sotlo , grec. utto.

, , ,

(6) Crisis non valr aiirum ina judicium. F. ipocii.\i<i

, , dal ffirro
uTci^xpiiii? , ugnifica simulazionc.
 2i6

igiiein, et sic corpus cum plumbo fundebatur.

Fingendo ibi se in sexta bulgia invenire dominum
Catalaiium de Catalanis, et Dominum Loderin-
gum de Carbononsibus de Bononia, ambos fratres
Gaudentes qui electi fuerunt per Florentinos in
,

suos Potestates in MCCLXVI,ut regerent eos in pa-

ce, eo (piod unus erat de parte Guelfa, alter Ghi-
beUina. Qui ita egerunt quod Uberti cum suis se-
quacibus cxpulsi fuerunt, et eorum domus exi-
stentes in contrata dicta Gardingo in Florentia
ruinae dari factae sunt. Item fingit ibi se invenire
Caipham de quo ait Joannes XL" Cap.» College-
,

rtint principes et Pharisaei concilium; in quo Cai-

phas , qui illo anno pontifex erat ait: 'vos nesci- ,

tis quidquam nec cogitatis quia expedit vohis ut

,

unus homo moriatur pro populo , ne tota gens pe-

reat. Dicendo quod ita ibi est Anna ejus socer
cum omnibus de dicto concilio. Et quia eorum
hypocrisis praeponderavit omnibus ahis hypocri-
sibus , ideo fingit eos crucifixos ab omnibus ilHs
hypocritis suppeditari. {a) Et quod chcit, quod
Virgihus super iUo Caipha ita fuit admiratus, si-
gnificare vult quod judicium suae rationis admi-
ratur super tah prophetia: (i) et per consequens
quomodo non cognovit quod fecit. Subdendo de
mendacio Diaboh ad quod ait Joannes Vin.°:
;

quia mendax cst , scihcet Diabohis, et pater ejus.

Et haec sufficiant pro hoc Capitulo.

(i) C. L. sua prophctia.

(a) Cioc , sub peJibus poni.

 217

CAPITULUM VIGESIMUM QUARTUM

INFERNI

M In quella parte del giovinetto anno »

Jtloc Capitulum cum sequenti dividitur iu qua-

tuor partes. In prima facit exordium suum ; ct hoc
usque ibi:

n Noi discendemmo il ponte dalla testa »

Ibi secunda ubi tractat de pocna scptimac bul-

,

giae et de specie prima furum ct latronum et

, ;

hoc usque ibi in sequenti Capitulo:

« Mentre che si parlava , ed ei trascorse »

Ibi tcrtia , in qua tractat de secunda specie furum ;

et hoc usquc ibi

« Come ramarro sotto la gran ferza »

Ibi quarta et ultinia in qua dicit de tertia spe-

,

cie; et hoc usquc in fnicm scquentis Capituli.

 218

A(l primam auctor cxorditur ad praecedentia

quod duni est tenipus in quo Sol crines, idest ra-
dios, unde Virgilius:

Aetherea tujorte plaga crinitus Apollo

sub signo Aquarii temperat etc. Cum moralitate

illa, quod sedendo in plumis etc. Ad quod Sene-
ca ait : ut aliquid auri extrahamus , terras pen'er-
timus, locaque lustramus ; ut virtutem aucupemus
et famam scrutari pectus oportet. Alia , ut plana ,

per te vide.
Ad secundam veniendo, evidentialiter est consi-
derare circa istam septimam speciem fraudis. Ad
quam modo respicit speculatio poetica nostri au-
ctoris, scilicet actus furandi; quod triplex furum
et latronum qualitas, Nam quidam fures sunt in
continuo affectu et proposito furandi ; et indistin-
cte, cum occurrit eis res apta vel non ad furan-
dum et subtrahendum furantur. , Quidam alii non
sunt sic in continuo proposito et affectu, sed si res
appareat apta furto indeliberate furantur. Qui-
,

dam alii sunt, qui in continuo affectu et propo-

sito sunt furandi , nec si res eis occurrat apta fur-

to, furantur, sed cum delectatione (i) arguendo
pro et contra in animo, et victa (2) ratione ab ap-
petitu furantur. Per primos quidem tales liabi-
,

tuatos ad furandum,fingit auctor ire nudatos, ple-

nos serpentibus, et cinerem effici, et subito re-
nasci , ut avis illa ,
quam magni sapientes dicunt

(i) C. L. deliberaliune.
(2) C. L. motu.
 219

renasci ,
quae dicitur phoenix. Inter quos est Ovi-
dius dicens

IJna est quae reparet, seque ipsa reseminet ales

Assirii Phoenica vocant; necfruge nec herbis
Sed thuris lacryniis , et succo vivit amonii.
Haec ubi quinque suae complcvit secula vitae,
ramis , tremulaeque cacumine palmae
Ilicis in

Unguibus et duro niduni sibi construit ore.

Quo simul ac casias et nardi lenis aristas,
Quassaque cumfuha substravit cinnama niyrrha,
Se super iniponit ,finitque in ochiribus aevum.
Inde ferunt totidem, qui vivcrc debeat annos
Corpore de patrio parvum phoenica renasci.

Simulando tales cadere ut cadunt aliqui vi dae-

monis, vel oppilationis. Unde in Decretis dicitur,
quod daemon non intrat animam alicujus, sed
propter Immorem melancholicum ex divina per-
missione fatigare potest corpus; et haec dicitur
vexatio. Est aha species tahs casus quae dicitur ,

epilepsis, quae intei'dum causatur a defectu (i)

mechdlae et dicitur energumenus. [a) Aha species
,

illorum qui cadunt turbatione spirituah

,
quae ,

dicitur cardiaca et de hac Iiic loquitur. Sic enim

;

figurare auctor vult primo, quod tales continui fu-

res nudi sunt fama et rebus. Serpentes eos insul-
tantes, et eos ligantes et pungentes, sunt corum
motus ad talia eos compellentcs. Inde cinis fiunt
et renascuntur; hoc est, quod consimiato uno af

(i) C. L. ad cffcctum.

(fl) Coii tutli i CoM.

 220

fectu et attu ruiandi , mortiHrato in cinere.

et
idest in tam vili ct tlestructa vita et dubia subito ,

reviviscunt ad aliud furtuni facicndum, donec fur-

tis finiantur. Ad
etiam Lucretius, figurando
lioc
jecur Tityi vulturibus in Inferno esse datum lanian-
dum et laniatum sempcr renasci ex eo quod La- ,

tonam dc stupro iuterpcllavit. Et hoc, quod libi-

dine semel peracta etiam taliter iterum resurgit.
,

Simulando numerum illorum serpentum ad illos,

de quibus aitLucanus, dum dicit de Catone et
ejus gente in Libya proficiscente :

Chersydros , tractique via fumante cheljdri

Concolor ejLUstis , atque indiscretus arenis
/Immodytes ; spinaque vagi torquente cerastae
Fa gravis in geminum surgens caput amphishaena;
Et natrix , violator aquae , iaculique volucres.

Et tangit de lapide illo dicto elitropia {a) , ab

elios (Z»), quod est sol , et tropos , (<?) conversio ; et
est viridis et de rubeo dispersus. Et dicitur quod
simadeat succo cichoreae herbae, quam dicimus
mirasolem, fallit visum adeo, quod qui habet eam,
tunc non videtur. Vanni Fucci bastardus fuit filius
domini Fucci de Lazaris de Pistorio, qui furto spo-
liavit ecclesiam cathedralem suae terrae. Et praedi-
cit quod pars Blancorum de Pistorio et de Floren-
tia erit devicta in campo Piceno. Nam Mars, idest
dispositio bellica, trahit Moi'oelIum de Malaspinis
in Capitaneum ad hoc de Valle Macra ubi mora- ,

batur. Et haec pro hoc Capitulo.

(fl) Gr. TiXioTpdiriov.

[h) Or. vjXioi;.

(r) Gr. TpoTto;.

 221

CAPITULUM VIGESIMUM QUINTUM

INFERNI

« Al fiiie clelle sue parole il ladro »

Hic incipit tangere praetlictam speciem secun-

clam furum ; et pracmittit de Caco Centauro ,
qui
ut recitat Titus I.ivius, occisus fuit ab Hercule.
Nam cum rediret deHispania ipseHercules, trium-
pho de Gcryone regc ipsius, et cum magna
liabito
praeda applicuisset ad locum, ubi est hodie Roma,
et dictus Cacus esset in caverna quatlam ubi est ,

liodie ecclesia sanctae Sabinae, multos boves di-

cto Herculi subtrahebat furtim , trahens eos Cacus
pracfatus per caudas, ne vestigia tlcsignarent. De-
nunn eum Hercules occidit; unde Ovidius in per-
sona regis Evandri lotjuentis Aeneae ibi adve-
,

nienti , sic ait:

Jampriniwnsaxis suspensam hanc aspice rupem:

Disjectae procul ul moles , deserlaque montis
 Stat domus , et scopuli ingentem traxere ruinam.
Hic spehmca fuit suhmota recessu
, 'vasto
Semihoniinis Caci,facies quani dira tegehat ....
Tergemini nece Geryonae spoliisque superbus ,

Alcides aderat , taurosque hac victor agehat . . .

Atfuriis Caci mens effera ne quid inausum

Aut intractatum scelerisve dolive fuisset
Quatuor a stahulis praestanti corpore tauros
Avertit ^ totidem forma superante juvencas.
Atque hos , ne qua forent pedihus vestigia rectis
Cauda in speluncam tractos , versisque viarum
Indiciis etc.

Dicendo quod ibi tres spiritus, de quibus ait te-

xtus , et quomodo unus serpens incorporatus fuit
cum eo. Idem dicitOvidius in IV. ° de uxoreCadmi
dicens

Et suhito duo sunt junctoque volumine serpunt

, ^

Doiiec in oppositi nemoris suhiere latebras.

Et ideo haec erit figura scilicet quod licet isti,

,

qui in secunda specie sunt, non fuerunt in conti-

nuo proposito furandi, ut primi supi^adicti, tamen,
re eis occurrente, eorum ratio humana absque de- ,

hberatione, tah effectui furandi involvitur, et ejus

forma alteratur in talera diaboiicum appetitura. Et
hoc jura canonica dicunt, quod occidendo qui fu-
rantur membra Diaboh occidit. Et quia non con-
,

tinuo sed divisim sunt in tah pravo affectu, ideo

,

fingit eos non in totum exhumanari. Et haec pro

ista secunda specie et parte.
 223

Ad tertiam et ultimam partem dicit de illis, qui

non sunt in continuo tali actu, nec si res occurral
apta (i) furto, furantur illico, sed sillogistice ar-
guendo an fiendum furtum an non. Et demum
sit

in eis ratio humana per quam homines rationa-

,

bilia animaha dicuntur, destruitur et in loco sui ,

taHs appetitus ferinus (a) ut serpens remanet for-

matus ad hanc transfigurationem (3) figurativam
quae naturahter fieri non potest, sciiicet ut forma
mutetur in ahud corpus; nam ahas quahtas ver-
teretur in substantiam. Quod Aristoteles negat in
praedicamentis , ubi dicit quod sola substantia est
susceptibihs contrariorum secundum (4) se. Ad hoc
ait etiam Ovidius de Cadmo , dicens

Dixit , et ut serpens in longam tenditur alvum,

Durataeque cuti squamas increscere sentit,
Nigraque caeruleis imriari corpora guttis ;
Inpectusque cadit pronus commijctaque in unum. ,

Per quae patet figura praedicta. Ad quod ait etiam

Tliomas de Aquino: volwitas media est inter in-
tellectuin et exteriorem operationem , et motus vo-
/untatis est ah anima ad rationem (5). Et quod
dicit de fumo. significat obscuritatem temporis
quam ut noctem appetunt; vel transitoriam rerum
ac({uisitionem furtivam. Psahnista dicit: sicut deji-
citfunius, sic pereant etc. Et Ovidius:

(i) C. L aperta.
(a) C. L. firmus.
(3) C. L. transformationcra.
(4) C. L. contra.
(5) C. L. rem.
 Non habet eventus sordida praeda bonos.

Dies caniciilares dicti suiit a quadam stella, quae

dicitur canis ,
quac oritur secundum Albumasar
in XXIX.° gradu Cancri, et sunt quinquaginta (i),

et incipiunt XXI.° die Julii, et duraiit usque ad

nonam diem Septembris. Et quando dicit quod
percussioneni faciunt in umbiiico dicti serpentes
ipsis spiritibus, significat (2) quod, sicut inde pri-
mo suscipimus alimentum ut liumanam formam
habeamus, ita inde talis forma destruitur per re-
ceptionem veneni talis voluntatis corruptae de ve-
neno serpentinae cupiditatis cum serpentis sit ,

serpere et etiam furum. Unde dictum fuit dicto

;

Cadmo
Serpentem spectas , et tii spectabere serpens.

Item Arethusa, dilecta ab Alpheo flumine, conversa

fuit in fontem secundum Ovidium. Revera Al-
pheus et Arethusa sunt duo flumina in Graecia,
quae conjunguntur et ibi intrant sub teri^am et
sub mare et occurrunt per mille milliaria usque
,

ad civitatem Siracusae in Sicilia et ibi surgunt in ,

fontem. Unde Virgihus ait:

Sicano praetenta sinu jacet insula contra ,

Plemmyrium undosum : nomen dixere priores

Ortygiam. Alpheumfama est huc Elidis amnem
Occultas egisse vias subter mare : qui nunc
Ore , Arethusa , tuo Siculis confunditur undis.

(i) C. L. quinquaginta dies.

(2) C. L. figurat.
 225

Item Lucanus XIX. de Sabellio et Nasidio ait :

Mors erat ante oculos: miserique in criire Sabelli

Seps stetit exiguus , quem jixo dente tenacem

Avulsit manu ,
piloque affixit arenis.

Et ibi etiam dicit de Nasidio, quomodo in Li-

bia fuerunt consumpti taliter. Et redeundo ad
id quod auctor scntit, et alii transformantes in
hoc fundantur, ait etiam Augustinus : si terram
diligis , terra efficieris , cuni transformet amor
amantem rem amatam. Puccius de Galigariis
in ,

dominus Buosus de Abatibus, dominus Guercius

de Calvalcantibus, dominus Cianfa de Donatis,
Agnellus (i) de Brunellescliis, omnes de Florentia,
magni fiires suo tempore. Per quem supradictum
dominum Gucrcium occisum per hominem Ga-
,

ville, magna controversia facta fuit illis de illo ca-

stro Gaville, Districtus Florentini. Modo , licet

superdicta triplex ligurasatis procedat, tamen

potest dici etiam lioc modo. Nam tria sunt genera

furantium, ut dixi. Nam quidam sunt fures pun-
cti a serpente, idest ab affectu furandi, et cinis
efficiuntur; hoc est quod tales fures in foveis se
occultando in terra quodammodo incorporati, se
abscondendo suIj banchis et sub ru])turis donec ,

veniant ad punctum furandi; et facto furto resur-

gunt ita jacentes ad terram ut corpora (2) et ut
homines. Et de talibus dicitur Exodi \X.° ibi si :

fur domum effodiens fuerit im>cntus et mortuus ,

(i) C. L. Angelus.
(1) C L. corpora (Trcfa.

i5
 226

fueiit ,
percussor non erit reus sanguinis. Quidani
sunt alii fures, qui sunt puncti a serpente, hoc
est ab affectu furandi, et cum eo affectu incor-
porati , ut cum
vadunt et ambulant die
serpente ,

nocteque res furandas quaerendo et dissociati. ,

Quidam vero alii fures sunt in aliquo numero so-

ciati cum aliis et , vicissim et sortite unus furatur
et alius , et alii fures consocii (i) custodiunt. Et
sic qui vadit serpens efficitur, et dum redit, mit-
tendo alium sua vice serpentem eum facit. Et
,

quia tales consocii fures de nocte sibilant, ideo

hic dicit auctor idem fieri. Amodo ,
quam vis
harum figurarum tene. Vocando zavorrara hanc
septimam bulgiam, comparative loquendo; quia
sicut alveus de fiindo galeae et navis habet gla-
ream, quae dicitur zavorra, ita et lectus ille erat
et habebat.

(i) C. L. et socii.
 227

CAPITULUM VIGESIMUM SEXTUM

INFERNI

n Godi , Firenze ,
poiche sei si grande »

Uividitur liic cantus (

i
) in duas partes. In prima
proeraizat ad praecedentia ; et hoc usque ibi

« Noi ci partimmo , e su per le scalee »

Ibi secunda et ultima ubi tractat de octava bul-

,

gia et ejus paena; et hoc usque in Hnem.

Ad primam igitur auctor ironice de Florentia sic
loquitur, ut dicit, sciHcet quod gaudere debet etc.
Nam ironia est figura cum quid per derisionem ,
idest per contrarium, dicitur. Dicendo, si circa
mane verum sit id quod somniatur, Ovidio dicen-
te in EpistoHs ibi

Jamque sub aurora jam donnitante ,

lucerna,
Somnia quo cerni tempore vera solent

(i) C. L. hoc Capitulum.

 228

seiitiet de eo quocl tena Prati , sibi vicina per

decem miiliaria, nedum aliae ei augurant, et forte
jam evenit, attentis conflictibus, obsidionibus, al-
luvionibus, et siniilibus sinistris, quae a tali tem-
pore citra passa cst; et utinam cessaverint peccata
ibi, propter quae talia sunt. Modo quia hic et alibi
iste auctor tangit de somniis, instemus aliqualiter
Quod somnia nihil sunt, testatur Sa-
circa talia.
lomon Ecclesiastici XXXIV.° ita dicens: somitia
extollunt imprudentes .... multos enim errare fe-
cerunt. Et alibi: ubi multa somnia ihi plurimae ,

'vanitales. Et illud Catonis somnia ne cures etc. :

Item e contra c|uod sint aliquid videtur attestari

, ,

sacra Scriptura in Genesi, Capitulo 4i. ubi de som-

nio Pharaonis interpretato a Josepho dicitur. Item
de somnio tacto per Nabuchodonosor ut Danielis ,

secundo Capitulo. Item in Mathaei Capitulo 2.° ubi

apparuit Angelus in somniis Joseplio. Item Vale-
rius in primo dicit uxorem Caesaris mortem ejus
in somnio praevidisse. Item simihter Alexandrum
in somnio praevidisse Cassandrum [a) eum occi-
surum cum multis ahis. Quid ergo dicemus.-' Di-
citur quidem secundum Augustinum in libro de
spiritu et anima, quod quinque sunt genera vi-
sionum, scilicet, oraculum, visio, somnium, in-
somnium et phantasma. Oraculum est quando
,

alicui sanctae personae Deus vel Angelus appa-

ret; vel cum voluntas Dei per hominem nuntia-
tur. Unde dicitur in Daniele, quod Balthassar vi-
dit digitos corporaliter scribentes, Mane , Thecel

(«) Sevondo gli Storici Antipalro , c non Cassandra.

 '229

Phares , idest, morteni ejus et regni sui. Kt fit,

ut fiat, vel Josepho Ma-

evitetur aliquid , ut in
thaei 2.°. Visio est, cum id quod quis videt eo ,

niodo quo ei apparet, evenit; uti in Adrasto rege

somniaiite duas suas fihas esse raptas, ab uno
leone unam et ah uno capro aliam
, et in ma- ;

ne vidit Tydeum et Polynicem bellantes, cum

indumentis peUium dictorum animalium, et eis
postea contulit in conjuges eas, ut ait Statius in
libro Thehaidos. Somnium est figuris tectum, et
absque interpretatione intclhgi non potest et ut ,

(hcit Gregorius in suo Dialogo: somniwn multi-

plex evenit ; interdum propter ventris plenitudinem
et vanitatem et capitis exinanitionem , et haec non
,

sunt attendenda, ; interdum proptcr iUusionem Dae-

monuni. Unde Job VII.° ait.- terrcbis me per som-
nia. Nam Diabolus cupidis hominibus prospera,
timidis adversa per somnia ingerit, ut magis eos
afficiat ut ipse Gregorius ait: et ideo sanctos
,

quos vigilando tcnfare non valet., tcntat gravius

per somnia dormicndo. Et propter hoc Christus sua-
debat discipulis vigilate ne intretis in tentationem.
: ,

Et dicit Thomas de Aquino, quod ipsum somnium

fit interdum revelatione tantum, ut in Josepho di-

cente Genesi, Capitulo 37.°, fratribus suis: audite

somnium meuni., (piod vidi. Interdum cogitatione
et revelatione, ut de Nabuchodonosor, cui dixit
Daniel: somnium tuum et visiones capitis tui in
cubite tuo hujusceniodi sunt. Quod postea disse-
rens Daniel a radice cogitationis inchoavit dicens:
tu, rex , in strato tuo coepisti cogitare etc. Et in
hoc membro potest loqui auctor noster cogitando
 230

etpraevidendo opera prava Florentinorum et ma- ,

xime in hora matutina dum anima nostra ab om- ,

nibus officiis carnis idest a sensibus corporeis est

,

libera. Insomnium est, quando id, quod fatigave-

rat vigilantem, ingerit se dormienti, ut cibi cura
vel potus. Et hoc diversimode ; nam collerici citri-
na, sanguinei rubra , flegmatici nigra. Phantasma
est, quando quis vix dormire incipit, et adhuc vi-
gilare se aestimat, et respicit varia. In cujus ge-
nere est ephialtes (a), quae dicitur gravare nos
quae revera est fumositas a stomacho ultra corde
ascendens ad cerebrum et opprimens vim ani- ,
ibi
malem. Solet addi sextum genus quod dicitur ex- ,

cessus mentis, seu extasis, ut in Paulo rapto usque

ad tertium coehim et ut de Democrito legitur,
;

qui dum
semel sederet in horto, peregre ejus spi-
ritus profectus est ad contemplationem coelestium
et adeo quod apertis oculis non videbat capras
ibidem caules pascentes. Et haec pro hac parte.
Ad secundam ultimam dicit auctor, quod in
et
octava bulgia repperit animas in flammis cruciari,
ut dicitur in textu hoc est ita contemplando in
;

hacsua rationabili investigatione circa species frau-

dum venit ad octavam speciem quae consistit in ,

his, qui consulendo et suggerendo callidissime,

idest astute alicui consilia praebent et de qui-
, ,

bus ait Salomon dicens: qui dissimulat injurias

callidissimus est. Quorum linguae sunt, ut ait Da-
vid : sagittae potentis acutae cum carbonihus de-

[a) Gr. 'ipKtXTVK , maliim , ubi aliquis noctu se grandi mole op-
primi, invadique ab alio credit.
 •231

solatoriis. Et haec etiam dicit \e\. fraudis interpre-'

tatio non ex eventu dumtaxat, sed ex consilio
quodam desideratur. Ideo allegorice fingit tales
passionari in igne. Nam , sicut ex una favilla potest
destrui tota civitas incendio , ita uno verbo et uno
consilio. De quibus perpendens Jacobus in III."
Cap." suae Epistolae ait: ita et lingua modicum
quidem menibrum est,et magna exaltat. Ecce quan-
tus ignis quarn, magnam siham incendit! Et lin-
gua ignis est . . . ct inflammat rotam nativitatis
nostrae. Nam ut scribitur in Decretis : periculose
se decipiuntqui aestimant eos tantum homicidas
manihus homines occidunt , non potius
esse , qui
eos per quorum consilium. Nam Judaei Christum
,

non manibus propriis occiderunt, sed tamen ejus

mors eis imputatur, quia lingua sua occideru?it
dicendo, consulendo, et cridando: crucifige , cru-
cifige. Et in hoc Evangelistae concordant, in quo-
rum uno dicitiu', quod in hora tertia mortuus est
Christus, in alio, in sexta : quia in hora tertia lin-
gua, in sexta , cruce occisus potest
Et ad hoc dici.
Psalmista &\t: filii hominum
eorum arma. et dentes
sagittae , linguae eorum gladius acutits. Dicendo
deinde auctor quod ejus ingenium admodo plus
refraenabit,his consideratis et visis,et audito etiam
Psalmista dicente: appone ori meo custodiam , et
ostium circumstantiae lahiis meis. Et esto (juod
dictus ignis infernalis spiritualiter et allegorice pro
ipso colore et astutia consulondi sumi possit, ta-
men pro corporali igne infernali tolli et intelligi
jjotest. Nam dicit Augustinus in 21." de civitate
Dei: gehenna in/ernalis corporeus ignis erit, et rru-
 232

ciahit covpora daninatorum et daemonum. Facien-

do deiiide comparationern lucciolarum quam per ,

te vide. Item ad currum Kliae dicitur in IV." Re-

gum, quod cum Elias propheta senuisset, Deus
revelavit ei quod volebat transferre ipsum ad pa-
radisum delitiarum tali die, et iret trans Jordanem.
Quo facto dictus Elias raptus fuit a curru igneo
et elevatus ad coelum. Tunc Eliseus ejus discipu-
lus respiciens ,
qui etiam veteranus erat, nil vide-
bat nisi ignem ; et recepto ibi spiritu proplietiae,
remeabat ad terram Betlilehem. Contra qiiem Eli-
seum certi pueri improperantes et nugantes de eo
clamabant ascende , calve ascende , calve. Qui
: ,

tunc eis maledixit, et statim duo ursi egressi sunt

de saltu, et quadraginta duos de dictis pueris con-
sumpserunt. Inde nominat illos duos astutissimos
graecos , scilicet Ulixern regem Ithacae , et Diome-
dem regem Calydoniae, ibique eos simul Kngendo
in una flamma bifurcata combixri sociatos, ut vi-
vendo sociati talia consilia astuta et simul mali-
tiosa opera exercebant. Comparando illam flam-
mam loco pyrae in qua Etheocles et Polynices fra-
tres, et Oedipi regis Thebanorum, fili Laji,
tilii

qui discordes praeliati ad invicem mortui sunt ,

et positi in rogo, more anticjuo; et tunc divisa

est flamma in duas partes. LFnde Statius de hoc
ait:

Ecce iterum fratres , prinios ut contigit artus

Ignis edax , tremuere rogi , et novus advena tristis

Pellitur, exundant diverso vertice jlammae

Et Lucanus describens prodigia Komae ait:

 233

Latravcre canes. Vestali raptus ab ara

Ignis , et ostendens confectas flanima latiaas
Scinditur in partes , geniinoque cacumine surgit
Thebanos imitata rogos.

Faciendo loqiii Virgilium auctor et dicere aliqua

de oj)eribus eorum et quare ita crucientui". Et
,

incipit dicere astutiam et malitiam eorum tracta-

tam circa equum aeneum fabricatum per Epeum
fabrum testante
, Virgilio ibi

Ei Menelaus et ipse doli fahricator Epeus.

In quo equo absconsi erant quingenti Graeci. Da-

res vero et Dictys, historicimagni Gi'aecorum et
Trojanorum, dicunt quod Graeci intro-
fuisse lioc
ierunt inductu et proditione Aeneae et Antenoris
per portam Trojae, ubi erat signum equi. Nam
scribunt quod Polidamas (iiius Antenoris de nocte
ibat ad Graecos, et redibat in proditione Trojana-
rum. Item plorant praedicti Ulyxes et Diomedes
tractatum et fraudidosam astutiam et artem,quam
invenerunt in reperiendo Achillem transmissum
et absconsum inter fiHas regis Lycomedis in Scyro
in forma muliebri ex eo quod fatatum erat eum
,

debere mori in exercitu Trojae et obsidione. Ideo

mater ejus domina Thetis eum ita misit: et Uly-
xes et Diomedes ilhic euntes, immaginative obla-
tisdonis dictis fihabus dicti regis spectantibus ad
feminas et spectantibus ad mares Achillcs accepit ,

virile donum ,
per quod cognitus cst. Verum cum
jam ingravidasset majorem dictarum sororum, no-
mine Deidamiam, eam sibi accepit in uxorem et ,
inde recessit, et ultimo interfectus per Paridem
extitit. Et hoc est quod dicit, quod adhuc dolet

dicta Deidamia de Achille propter dictos Uhxem

et Diomedera. De quo Statius in suo Achilleidos
ait plene. Item de Palladio dicit. Palladium enim
erat idolum consecratum Palladi, quod Trojani
dicebant hqjsum coelo, cui templum Palladis fe-
cerunt ct in eo erat scriptum quod Troja non
,
,

poterat capi , imago. Ideo cu-

nisi auferretur dicta
stodiri valde fiebat per Trojanos, nec licebat vi-
deri nisi a sacerdotissa Palladis. Unde Lucanus:
Trojanam cui fas soll -vidisse etc. Et tractatu di-
ctorum Ulyxis et Diomedis, custodibus interem-
ptis,ablatum est. Unde Virgilius ait:

Omnis spes Danaum, ct coepti fiducia helli,

Palladis auxiliis semper stetit. Impius ex quo
Tjdides sed enini , scelerumque inventor IJlyxes
Fatale adgressi sacrato avellere templo
Palladium , caesis sumnae custodibus arcis.

Et licet Dictys et Ovidius de Tristibus scribant

Ulyxem mortuum et incognite sagittatum per Te-
legonum ejus filium naturalem, quem halDuit de
Circe infrascripta, tamen iste auctor fingit eum
essemortuum per hunc modum per quem fingit ,

nunc ejus umbram recitare motus ex iilo quod,

dicit Horatius de eo sic:

Dic mihi^Musa^mrum captae post tempora'rrojae

Qui mores hominum multorum vidit et urhes.
Dicendo quod postquam discessit a Circe etc. Cir-
ce, prout recitant auctores, fuit quaedam domina
 235

pulcherrima, morans in insula quadam juxta Caje-

tam ita nominatam ab Aenea propter ejus nutri-
,

cem nominatam Cajetam, ut ait Virgilius in VII.°

ubi incipit:

Tu quoque litoribus nostris Aeneia , nutrix ,

Aetemam moriens famam Cajeta , , dedisti
Et nunc servat honos sedem tuus nssaque nonien.
,

Et subdit:

Proxima Circeae raduntur litora terrae.

Et homines illuc venientes suis poculis et carmi-

nibus in diversas feras et bestias convertebat, ut
fecit de sociis ipsius Ulyxis. Unde VirgiHus, descri-
bens de eo loco, dicit Aeneam audisse ibi vicinum
haec dicens
,

Hinc exaudiri gemitus iraeque leonum

Vincla recusantum et sera suh nocte rudentum
Saetigerique sues , atque in praesepibus ursi
Saevireac formae magnorum idulare hiporum ;
,

Quos hominum ex fac.ie Dea saeva potentibus

herbis
Induerat Circe in vultus ac terga ferarum.

Et Boetius

Vela Neritij ducis

Et vagas pelago rates
Eurus appulit insulae
Pulcra qua residens dea
Solis cdita scminc
Miscet hospitibus novis
Tacta carmine pocula.
Et Ovidius:

Sole sata Circe variarum monstra ferarum

In Circes odium sociis spoliavit Ulyxem (a).

Et quare clicatur filia Solis dixi supra in XII.° Capi-

tulo. Item etiam Augiistinus ad hoc ait in XVIII.°
de Civitate Dei, Varronem dicere istam Circem so-
cios dicti Ulyxis mutasse in Sed an fuerit
bestias.
fictio|, vel veritas, nescio. Tamen per locum a si-
mili posset verificari ex hoc quod dictus Varro
,

ut ait ipse Augustinus, clicit quod certi Arcades

sorte inducti transnatabantquoddam stagnum, et
in lupos convertebantur et cum aliis feris ibi vi- ,

vebant, et si carnem humanam infra novem an-

nos minime comedebant, eodem renatato stagno
homines reficiebantur. Item dicit quod etiam fue-
runt in Italia mulieres cjuaedam adeo magicae,
quod jumenta convertebant. Isidorus
viatores in
dicit hanc Circem famosissimam donnam fuisse.
Modo recitat haecUIyxes, forte occultando aliam
mortem suam superdictam quod discedens ab ,

ista Circe litus

viclit utrumque
scilicet maris ,

Oceani et Mediterranei a Tripoli de Barbaria per

totam Siriam in Settam. Item per Siciliam, per
Corsicam et Sardiniam, ac Majoi'icam usque in
,

Hispaniam ad Sibiliam et ad terras Marrocchi et

, , ;

procedendo veiiit ad Gades insulas silvestres ultra

Hispaniam in occidentem,a quibus mare illud dici-

(a) Queslc duc versi sono malamente citati. Vedi Metamorph. Lib.

XIF •?). 1 o e r. 7 1 .
 237

tur Gaditauum: ubi primo ab Oceani mari limen

apei"itur fine Baeticae provinciae dirimentes Euro-
pam ab Africa , divisae a terra continenti CXX
passibus secundum Isidorum Ethymolog. («). Ac
etiam ibi posuit Hercules columnas, signiHcantes
ibi esse finem terrae habitabilis. Et hoc secundum
Senecam in tragoediis, qui ait: terra Gadum de-
Jicit etc. Dicendo quomodo oravit ad socios qua- ,

tenus cum eo ire et procedere deberent causa ex-

perientiae. Unde scribitur per quemdam auctorem
ad idem interdum expcdit patriam negligere , ut
:

sapientiam quis possit adquirere. Ulyxes Ithacus

nisi hoc fecisset^ in lahonhus propriis latuisset
cujus sapientiam hic maximi Homeri carmen no-
hile asseruit quod multas cii'itates et populos cir-
,

cuudt. Dum illi sunt prudentiores hahiti semper,qui

multoi'um hominum sunt conversationihus eruditi.
Nam natura humana sicut duris laboribus
, instrui-
tur, itaper otia torpentia faluatur. Et quod dicit,
quod sequantur eum post solem sine gente, sciU
cet ad partem illam, quae sub nobis est, ubi nulla
est gens. Unde Augustinus in XVI. ° de Civitate
Dei dicit: idmisabsurdum est ut dicatur aliquos
homines ex hac in illam partem , Oceani immen-
sitate trajecta, nauigare ac pervenire potuisse ; ut
etiam illic ex uno homine primo genus instituere-
tur humanum. Dicendo quod nec dulcedo filii sui
Telemachi nec pietas patris nomine Laertis, nec
,

amor Penelopis uxoris ejus, potuit ab hoc eum

retinere. Et nota quod magis Hhis, inde patri ,

[a) Cosi i Codd.

 238

postea uxori inclinamur (i). Ad haec Virgilius in

persona Aeneae fugientis excidium Trojae ait:

Eripis , ut mediis hostem in penetmlibus , utque

Ascanium , patremque meum juxtaque
, Creu-
sam etc.

Unde Ovidius in persona Penelopis ait:

Tres sumus imhelles nwnero , sine viribus , uxor

Laertesque senex, Telemachusque puer.

Alia per te vide.

(i) C. L. nd amorem inclinamur.

 239

CAPITULUM VIGESIMUM SEPTIMUM

INFERNI

« Gia era dritta in su la tiamma e queta »

In hoc Capitulo continuat auctor ad praeceden-

tia,fingendo se etiam invenire Comitem Gui-
donem de Montefeltro in quadam alia flamma,
de qua similitudinarie sua verba cxibant. De bove
Siculo scribit Valerius, et Orosius, quod quidam
nomine Perillus crudelis artifex fabricavit quem-
dam bovem aeneum ita artificiatum, quod si bomo
esset intus, non videbatur clamatus et cridatus
ejus humanus,sed bovinus mugitus. Et praesentavit
cuidam domino et tyranno Siciliae nomine Pha- ,

laris, crudelissimo dictus faber dictum bovem ad ,

lumc finem ne ipse Phalaris, dum ibi faceret poni

aliquem hominem ad niortem non moveretur ad ,

pictatem ahquam propter cridatum humanum. Qui

dictus tyrannus poni primo in eo fecit hunc ejus
fabrum, et circa ipsum, ignem, et sic primo com-
ploratu illius niugivit etc. Et merito ,
juxta illud
Ovidii:

Noji est lex aequior ulla

Quam necis artifices arte perire sua.

Et petit, ut in textu dicitur, et auctor respondet de

Romandiola, et primo de Ravenna et Cervia, inde
de Forlivio, contra quam civitatem Papa Martinus
IV, natione Francigena, misit dominum Joannem
de Appia comitem Romandiolae in MCCLXXXII
cum raultis Francigenis et ibi per Forlivenses
,

fuere devicti et occisi. Branchae virides sunt arma

illorum de Ordelaffis qui portaut medium leonem
,

viridem. Item quod Malatestae qui de Verrucchio ,

fuerunt, tenent Ariminum qui de Montana de ,

Parcisatis carcerato per eos fecerunt malam gu-

, ,

bernationem eo quod ipsum ibi occiderunt. Ci-

,

vitasLamoni fluminis, Faventia: Santerni fluminis,

Imola denominando eas civitates a dictis flumini-
:

bus, rectas per Mainardum de Susinana, cujus

armatura erat leo azzurrus in albo qui in Thu- ;

scia Guelfus, in Romandiola GhibeUinus reputaba-

tur. Civitas Savii, Cesena. Dicendo quomodo fuit
homo dictus comes ab armis, inde fuit frater mi-
nor. Et si dicatur quare non nominat se comitem
ratio est ex eo, quod, clerico facto, ut dicitur in
Decretis,comes non dicitur amphus coraes. Dicen-
do quod princeps novorum Pliarisaeorum hoc est ,

Bonifatius Papa qui princeps clericorura hypo-

,

critarum ut plurinum erat, loquendo simihtudina-

rie,non vere. Erat enim inter Israehticos triplex
ordo religiosorum clericorum scilicet, Sadducae- ,
 241

orurn , negantiuin resurrectionem : Essenorum , et

isti sunt judaicam fiilem servantes, et etiam Plia-

risaeorum legem stricte servantium et hypocrita- ,

rum. Unde Mathaeus ait vne vobis Scribae et

: ,

Pharisaei kypocritae , qui decimatis menthain et

anethum et cymiiiuin et relifjuistis quae graviora
,

sunt legis. Subdendo quod fuit requisitus a dicto

domino Papa Bonifatio inimicato cum ilHs de
,

Cohnnna ut doceret eum accipere civitatem Prae-

,

nestinam et quomodo absolvit eum et frustra

, ;

propter contradictionem ct repugnantiam culpae

et veniae. Nam natura respuit ut contraria quae-
que jungantur secundum Boetium. Et Phik)sophus
in VIII.° Ethicorum ait: quod homo tristari et gau-
dere siinul non potest. Et Porphyrius ait: lex contra-
dictoria, si una vera , altera falsa. Et Gregorius in
MoraHbus ait neque enini simul umquain conve-
:

niunt culpa operis et irreprehensibilitas c.ordis;nam

honus et mahis simul quis csse noii potest. Et sic
syllogismus daemonis, de quo kiquitur textus, con-
clusit. Non obstat dictum argumcntum Papae, qnod

coelum potest etc. Nam Hcet potestas et potentia

Papae sit immensa et de ea disputare non sit fas,
,

tamen crcdo quod sohim possit, quod dicit cjus

potcntia. Nam Vicarius cst Dei omnipotentis, qui
per locum a majori sccundum Augustinum Hcet
possitomnia inteUigi debet in his quac sunt pos-
,

se.Et ideo Deus peccare non potest, cum peccare

non sit ahquid posse, imo est aH(juid non posse.
Et ideo non debuit haec dicto comiti imperare,
nec ipse obedire, in quantum id quod Papa prae-
ciperet esset peccatum et inhonestum sub specie
i6
 ,

242

absolutionis. Uiule in hoc dicit Alanus, quod obe-

dientia est aninii deliherantis honestas , justae jus-
sionis ejjectus. Et ideo in his debemus obedire
Sunt autem quae-
praelatis, qui justa deliberant(i).
dam non ost salus, ut adimpletiones
sine quibus
praeccptorum moralium in quibus teneraur prae-
,

latis obedire. Sunt quaedam in quibus non est

,

salus, ut mortalia peccata, in quibus non tene-

mur eis. Et ideo Gregorius: illi soli ha-
obedire
hent ia hanc carnem potestateni ligandi et solvendi,
sicut Apostoli, qui illoruni exempla siniul cum do-
ctrina retinent. Et Origenes ait: haec soli Papae
potestas concessa est , et imitatorihus Petri. Qui
vestigia ejus iniitantur , hahent hanc certe ligandi
et solvendi potestatem ; non illi, qui non iniitantur.
Unde in Malachia legitur: maledicam henedictio-
nihus vestris. Et alibi vae illis , qui 'vivificant ani-
:

mas,quae non vivunt , et mortificant animas, quae

non moriuntur. Quia igitur Papa subest legi divi-
nae et contra eam non possit seu debeat facere
,

et contra bonos mores et fidem ideo hic auctor

,

taliter loquitur. De cujus duabus clavibus vide in-

fra in Purgatorio, Capitulo nono.

(i) C. L. qui justa deliberant, et justa iniperant.

 243

CAPITULUM VIGESIMUM OCTAVUM

INFERNI

« Chi poria mai pur con parole sciolte »

In hoc Capitulo auctor, prosequendo hoc suum

poema circa contemplationem fraudum venit ad ,

nonam speciem fraudis, scilicet scismatis; et allego-

rice auctor fingendo se tales invenire ita scissos et
vulneratos, ut dicit textus , ut sicut alios diviserunt
verbo, nuuc dividantur, et plus et mi-
ita et ipsi

nus, secundum quod ])lus et minus fuerunt in

scismate et scandalo. Unde ad hoc dicitur in Deu-

teronomio secimdum vicnsurani dclicti cril pla-
:

garuni viodus. Nam scisma dicitur a scissura ani-

morum, secundum Isidorum. Et dicitur divisio a
vero ; et ideo vestis Christi scissa non fuit. Et uti-
tur ibi auctor illo modo loquendi, quo et VirgiUus:

Non, niihi si linguae centuni sint, oraque cejitum,

Ferrea vox omnes scelerum comprcnderefomias,
,
 244

Omiiia poenaniui perciirrere nomina possim . . .

Deipliohiini vidi laccriim crudcliter ora ,

Ora , manusque amhas ,

populatacjue tempora
raptis
/lurihus y et truncas inhonesto vulnere ruires.

Et per haec figurata locutio nostri aucto-

sic patet
ris circa hos scismaticos. Ad quod ait Psalmista
iWcews /ilii hominum dentes eorum arma et sagit-
:

tae, linguae eorum gladius acutus. Recitando inde

per viam comparationis ad illam gentem ita ibi
scissam et vuhieratam, ut dicit textus, gentem Tur-
ni devictam per Aeneam et Trojanos in illa parte
ApuHae quae quae vere for-
dicitur Laurentia (a) ,

tunata dicitur quantum ad ibi vincentes. Item de

strage dicit quam Hannibal Carthaginensis de Ro-
nianis fecit ibi apud Cannas, contratam de qua
Titus Livius ait: apud Cannas Apuliae infelicis-
sime pugnaverunt , et ihi pene omncs Romanae vi-
res remanserunt. Nam quadraginta quatuor milHa
Romanorum remanserunt ibi mortui et tria mo- ,

dia animlorum reperta sunt. Et vocat eam longam

guerram nam XVII annis duravit et in fine
; ,

devictus est dictus Hannibal in sua contrata sa-

gacitate et probitate Scipionis. De hac etiam Lu-
canus in conquestu Romanorum ait

O miserae sortis ,
quod non in Punica nati
Tempora Cannarum fuimus Trehiaequc ju\'entus.

[ti) E falso che la gueira Ira Turno ed Enca se^uisse nclla Pu^lia
ne in quesla provincia , ma nel Lazio era Laurcnle o Laurenzia.
A|ni(l qiicm (luvium Trebiae propc eivitatem
Placentiae prirao citra montes dictus Hannibal
tlevicitRomanos. Inde dicit de alia strage facta
j)er Rol)ertum Guiscardum ducem quemdam de ,

Normandia qui sua probitate et animositate pro

,

Ecclesia Italiam quasi totam subjugavit , excepta

Apidia; cum quibus Apuliensibus multum bcUa-
vit. Inde dicit de illa strage facta de gente regis
Manfredi per Karolum missum per Ecclesiam et ,

factum regem Siciliae per Urbanum IV Papam, et

Apuliae in MCCIW." contra dictum regem Man-
fredum filium naturalem imperatoris Friderici
,

secundi apud Ceperaiuim et Beneventum. Et ibi

dum esset uterque cum gente sua paratus ad bel-
lum Comes de Caserta et Thomas Comes de
,

Cerra, mariti sororum dicti Manfredi et sic co- ,

gnati dicti Manfrcdi, cum suis sequacibus a dicto

rege Manfredo recesserunt, et ad dictum Karo-
lum fuerunt proditorie. Propter quod dictus Man-
fredus alios Apulienses secmn ibi remancntes fecit
sibi fidem praestare cum juramcnto dc non dese-
rendo eum. Qui incoepto bcUo, nihilominus fu-
,

gerunt, et sic fuerunt mendaces. Et rehcto solo

Manfredo, suadentibus ci quibusdam suis lidelibus
militijjus fugam dixit: nialo rex inon,quani vivere
,

caplwatus. Et occisus est ibi , et apud pontem san-

cti Germani scpultus. Item recitat stragem Cor-
radini ncpotis luijus Manfredi regis, ct fdii Cor-
radi, devicti in Apulia et apud contratam Tal-
liaco/.zo , ubi devictus fuit sagacitate j)otiusquam
armis. Nam dum , primo vicisset dictus Corra-
dinus in campo, ct rupisset gentem Karoli, im-
 m
rnediate coepit sparsim cum sua gente campum
depraedari, immemor ejus quod circa talia scribit
Cassiodorus dicens: res hene dispotiitur, quotiens
inpace tractatur. Munitio tunc ejficitur praevali-
da , cuni diutina excogitatione fuerit rohorata.
Omnia suhita prohantur incauta , et male constru-
ctio loci tunc quaeritur cuni pericula formidantur.
Adde quod animus ipsc in audacia (i) non potest
esse pronus qui diversa fuerit cura sollicitus
,

unde mens dedita praeliis non debet aliis cogita-

tionihus occupari. Tunc quidam baro dicti Karoli,
senex inermis, cum sua prudentia fecit eum recol-
ligi cum gente aliqua (a) poni
in conflictu et captivitate. Vocabatur enim dictus
baro dominus Alardus de Usciariis, pro cujus fa-
cto fuit quod scribit TuUius de Ofliciis, dicens:
plus valuerunt consiliis in hello principes quaJ7i ,

armis aliquando. Unde in Proverbiis Salomon :

cum dispositione initur hellum , et erit salus uf)i

multa consilia. Unde Trogus Pompejus ait: Ale-
xander cum ad periculosum hellum exercitum eli-
geret, non juvenes rohustos,sed veteranos , qui cum
patruo patreque militaverant , elegit. Tamen pro-
cedit ad nominandum certos de dictis scismaticis.
Et primo nominat illum perfidum Mahometum ,

ita scissum plus aliis ut figuret ejus majus sci-

,

sma dicendo quod in sua scissura pendebat ille

,

venter qui facit stercus etc. Et in hoc figuratur

effectus putridus suae talis opinionis. Reperitur

() C. L. audentla.

(fl) Questa lacuna e in tutti i Codd.

 247

in Cronicis qiiod dictusMahometus fuit de Jurlaea ,

filiuscujusdam infimi hominis nominc Abd'allab

et Eminach et dum esset famulus cujusdam mer-
,

catoris et iret cum camelis, semper ibat investi

gando a Christianis et Judaeis, et discendo de Te-
stamento veteri et novo. Et semel dum profectus
esset in Arabiam, et uteretur verbis jam malitio-
sis, eum invenit quidam monachus refuga , no-
mine Sergius, in haeresi Nestoriana maculatus.
Quidam dicunt quod fuit quidam Diaconus An-
thiochenae Ecclesiae, Jacobitanae sectae. In histo
quidam magnus cle-
ria ecclesiastica le^itur fuisse
ricus nomine Nicolaus qui cum non
romanus ,
,

habuisset a Bonifatio IV.° in curia romana cer-

tum honorem ita scismaticus est effectus. Sit igi-
,

tur quis horum fuerit iste talis, videndo Maho-

metum ita astutura , dixit : si facies ad sensuni
nieuni faciani te doniinuni totius hujus contratae
,

sed volo reniunerari a te ultra alios. Qui ita pro-

misit ; et prompte, ut juvenis plenus malitia iste ,

clericus Mahometum suscepit in domum, etsecrete

et instanter quamdam juvenem columbam assue-
vit comedere escam capere in aure Mahometi.
et
Et ita assueta est quod, dum videbat Mahometum
in domo volabat super humerum ejus
, et ro- ,

strum in ejus aurem immittebat. Et ita dicta

columba assuefacta ordinavit quamdam praedi- ,

cationem , et ibi dixit quod habuit in nocte in

revelatione quod (i) esset quidam qui loqueretur
,

per Spiritum sanctum , et ille, cui dicta columba,

(i) C. L. e D. T. in illa praedicatione esset.

 2i8

quam habcb.it iii grcmio, irct ad aiirera : ordinato

primo cum Mahometo quod esset ita in dicta prae-
(iicatioiie, (juod columba cum cognosceret. Et ita
lacto, dimissa dicta columba ad aurem Mahometi
fuit. Ex quo vulgus eum, ut amicum (i) Dei ve-

nerabatur , princeps Arabiae et Per-

ct factus est
siae et aliarum phirium provinciarum, ex hoc dan-
do eis suas lcgcs et praccepta. Quem Mahometum
secuti sunt aliqui et Christiani et Judaei haeretici
et scismatici, inter quos fuit Alis, dictus Nico-
laus et Selle, et facti sunt omnes cum eo Saraceni.
Frater Dulcinus , alius scismaticus ,
qui stabat cum
ceteris hacreticis in montaneis Novarensibus. Pe-
trus de Medicina liomo morditor de comitatu Bo-
,

noniensi. Magni comites Dominus Guido judex et

Angelellus de Fano, macerati, idest submersi in
mare tractatu et dolo Malatestini de Malatestis de
Arimino qui monoculus erat, et qui misit pro eis,
,

dicendo quod parentelam cum eis intcndebat con-

trahere , et postea eos sic prodidit. Dicendo quod
Neptunus idest elementum aquae non vidit ma-
, ,

jus scelus inter insulam Cypri in Oriente, et in-

sulam Majoricam in Occidente, non per pyratas
nec per gentem Argolicam, idest Graecam. Focara
est quaedam pars et locus ventosus inter civita-
tem Arimini et Fani. Curio fuit quidam tribunus
romanus, qui dum ipse et alii tribuni faverent
Caesari, expulsus est de Roma
pcr Lentulum et
Lelium tunc Consules populi romani, qui ivit ob-
viam Caesari Arimini , et ibi arengavit haec verba

(i) C. L. c l), T. nuntiiim.

 249

ct (lixit, ut in primo Pharsaliae Lucainis:

/fiidax venali comitatur Curio lini>ua

Duin trcpidant nuUo firmatac rohorc partcs
Tollc moras, semper nocuit differre paratis etc.

Dominiis Mosca, miles florentinus rlc T^ambcrtis, ,

qui in quodam consilio facto per (lliibellinos de

ulciscendo se de domino Bondolmonte de Bondel-
raontibus de dicta terra, qui accepta quadam don-
na de Amideis de Florentia in sponsam, omnibus
j)raeparatis ipsam ducere recusavit, et quamdam
,

de Donatis duxit, dixit quod penitus occideretur,

allegando haec verba: cosa fatla capo ha. Domi-
nus Bertrandus de Bornio de Vasconia de contrata ,

Peiregors fuit, et possessor cujusdam castri dicti

Altaforte, qui dissensionem similcm commisit in-
ter regem Richardum anglicum et Joannem re- ,

gem, dictum regem juvenem, cjus fdium, illi di-

scordiae (<?), quam fecit Architophcl inter David
et Absalon. Nam legitur in 2.° Rcgum, Capitulo
i6.° quod intcr alia suasit Absaloni
hoc, ut atl

verificaretur populo quod non simulate, sed vere,

cum patre rixaretur, quod cum omnibus concu-
binis David concumberet. Et demum consulendo
semel quod ipse Al)saIon non cxiret contra gentem
patris sui j)ropter inacqualitatem (1), tamen exivit
ronsilio sui militis, et devictus extitit, et dictus
Architophel suspendio (2) se necavit.

(i) C. L. inaeqiialitalem gentis.

(a) C. I,. doiorc.

(") Di/x^nde da siiiiiicni di xoprti.

 250

CAPITULUM VIGESIMUM NONUM

INFERNI

« La molta gente e le diverse piaghe »

xiuctor iii hoc Capitulo facto quodam proemio

,

ad praecedentia proxima incipit tractare de specie

,

et poena decimae fraudis, quae in decima bulgia

hinc fingitur per eum puniri scilicet de falsitate.
,

Verum quia dicta fraus falsitatis committitur prin-

cipaliter tribus modis, et a quibus tribus modis
et a tribus generibus infinitae species et qualitates
falsitatisinsurgunt, ideo infinitos infirmos, diver-
sis aegritudinibus, ibi se asserit invenire. Nam

allegorice quilibet modus falsitatis ab ardore et

anxietate corrupti intellectus procedit, ut aegri-
tudo corporalis a corrupto humore corporeo; et
haec est nostra figura. Ad quod Ovidius respiciens
ait:

Fontihus , etjluviis , puteisque capacibus haerent,-

Nec sitis extincta prius est quani vita bibendo.
 251

Item Psalmista in hoc ait: miserere mci, Deus

quoniam infirmus swn : sana mc Domine quo- , ,

niam conturbata sunt ossa mea. Nam omnis fal-

sitas, ut dixi, fit (i) altero de tribus modis, vi-
delicet, aut re ipsa, ut expendendo falsam mo-
netam scientes, (2) seu exercendo quamlibet rem
falsam aliam; fingendo hanc speciem falsitatis
in persona Mirrhae et Domini Joannis Schicchi.
Aut committitur facto ut in fabricando falsam
,

monetam vel corrumpendo cum alchimia, et alia

,

falsa agendo et faciendo, ut feccrunt isti, scilicet

magister Grifolinus et magister Adam. Aut falsi-
I tas committitur dicto ut fecit Sinon perjiu'us, et
,

uxor Pharaonis , de qua item dicam. Et singula-

riter allegorizando comparat numerositatem tot
aegrotorum, ut dicit textus illis de Acgina, tan- ,

gendo quod fabulose recitat Ovidius in V1I.° di-

cens

Oenopiam veteres appellaverc sed , ipse

Aeacus Aeginam genitricis nomine dixit.

Revera Aeacus rex Aeginae insulae prope Athenas,

cujus iiomines dicti fuerunt Myrmidoncs, pater fuit
Pelei,]iabuitquematrem nomine Acginam,cum qua
Jupitcr rem habuit. Propter quod Juno ejus uxor
irata ad Aeginam civitatem misit ita magnam cju-
demiam ,ut dicit textus eo quod nomen habuit
,

ab illa domina. Unde idem Ovidius ait:

(i) C. L. e n. T. committitur.
(a) C. L. scii danilo et solvendo.
 252

Dira lurs populis ira Junonis iniquae

Inrulit. cxosac dictas a pellice terras.

Et adeo magna fuit dicta irifirmitas et aegritudo

et mortalitas, quod de tota illa gente Aeginae non
remansit nisi Aeacus cum filiis, et paucis aliis.
Qui dum ascendisset quemdam montem, et ibi
oraret ad Jovem ut eum mori faceret. vel restau-
rareteum populum amissum in quantitate formi- ,

carum per eum ibi visarum super quamdam quer-

cum euntium. Unde idem Ovidius de hoc in jier-
sona ipsius Aeaci ait:

Forte fuit juxta patuUs rarissima ramis

Sacra Joi>i qucrcus de semine Dodonaeo.
Hic nos frugilegas aspeximus agmine longo
Grande onus exiguo formicas ore gerentes
Rugosoque suum servantes cortice callem.
Dum numerum niiror, totidem pater optinie, dixi,
Tu mihi da cives , et inania moenia supple.

Qua oratione completa obdormivit , et excitatus il-

las foi-micas repperit effectas homines , de quibus

dicta civitas Aeginae restituta est. Integumentum
fuit, quod quidam populi Myrmidones, nigri et
parvi corpore conducti fuervnit ad habitandum
, in
dictam terram facunda eloquentia suasoria dicti
Aeaci. Fingendo se postea invenire duos spiritus, in
quibusfuerat illorum {d) qui laborantadalchimiam
falso faciendam qui die noctuque cum vasis fictili-
,

bus fabricant et bulliunt, et quanto magis ardent

(rt) Co.t/ / Codd. R. e D. T. U C. L. ha una lacuna.

 253

procedere , et minus acquirunt, ut faciuiit grat-

tantes scabiem ,
qui quanto plus scalpunt et grat-
tant, magis grattare desiderant absque fine. Et
ideo vide quare tegiis {a) et scalpentes et grattantes
scabiem eos fingat. Nominando magistrum Grifoli-
num de Aretio, combustum Senisper inquisitorcni
haereticae pravitatis, ad instantiam Episcopi dictae
terrae, eo quod quidam nomine Arbor de Senis,
filius dicti Episcopi , deceptus fuit in pecunia ab
ipso ,
promittendo ipsum facere scire volare, ut
fecit ille Daedalus, de quo dixit supra in Capitu-
lo XVII. Item nominat alium alchimistam nomine
••

Capoccium ,florentinum, combustum Senis. Dicen-

do de Senensibus quod dicit textus qui habuerunt ,

adeo jam vanos et prodigos cives, quod fccerunt bri-

gatam spenderecciam in qua fuit Stricca, homo
,

de Curia, et dominus Nicolaus de Bonsignoris, qui

assare faciebat pullos de pninis garofilorum. Et
quod de alchimia dixit, quod sit peccatum intel- ,

lige secundum quod scribit Thomas de Aquino in

secunda secundae, quaestione lo." Capitulo i." Et
haec pro hoc Capitulo.

(fl) Tvgia , tcggliia. II pcriiuUt < giiasto , tna lo.si i CotM.

 m

CAPITULUM TRIGESIMUM

INFERNI

« Nel teinpo che Giunone era crucciata »

X n hoc Capitulo prosequendo etiam materiam Ca-

,

pituli praecedeiitis , et recitata fraude consistente

in liis ,
qui metalla corrumpunt quae est facta
,

cum alchimia , vel alio modo transit ad aliam spe-

,

ciem quae consistit in re. Exemplum

falsitatis,
cujus fmgit in persona Mirrhae, quae re, idest in
persona sua, falsificata in alterius persona cum ,

patre suo, nomine Cinyra, jacuit turpiter. De qua

Ovidius in X" ait:

Editus hac ille est ,

qui si sine prole fuisset
Interfelices Cinyras potuisset haheri.

Item in persona cujusdam militis de Cavalcantibus

de Florentia sciHcet domini Joannis Schicchi, qui
,

inductu domini Simonis de Donatis de Florentia

suffocato primo quodam domino Buoso ipsius di-
 255

ctiSimonis patruo infirmo graviter, fecit dictum

domiimm Joannem ingredi lectum dicti domini
Buosi , ipsum domiiuim Joannem con-
et falso fecit
dere testamentum, disponendo ut voluit dictus
dominus Simon et sibi domino Joanni ipse idem
,

ut absenti legavit quamdam equam dicti domini

Buosi, quae domina erat turmae aliarum equarum.
Et hoc est quod dicit pro lucrando dominam tur-
mae etc. Fingendo tales ut manes et furiae, quod
idem est, licet furiae in mundo, in Inferno dican-
tur Eumenides. Irae, ut furiae Thebanae, ibant in
personam Athamantis et Alcumeuae, uxoris Am-
concubinae Jovis, et matris HercuHs;
phitrionis, et
etutTrojanae in personam Hecubae; et ad hoc nar-
randum tangit de furiis Thebanorum. Primo enim
sciendum est quod poetae scribunt, Martem cum
Venereconcubuisse, et ex ea habuit iiliam nomine
Hermionem quam Cadmus fiHus i'egis Agenoris du-
,

cis Sidoniae seu Phoeniciae duxit in uxorem ,

post-
quamThebas ipseCadmus Ex qua donna
constituit.
quatuor fdias habuit, sciHcet Agaven quae nupsit ,

Ixioni: item Ino, quae nupsit Athamanti: ilem Au-

tonoen, quae nupsit Aristaeo: item Semelen et ,

ista nulH nupsit, sciHcetin concubinatu Jovis man-

sit. Propter quam Semelen Juno uxor Jovis insur-

rexit in ipsam Semelen et non tantum in eam,

,

scilicet in totam ejus parentelam. Unde Ovidius in

III.°ait:
Gaudet , et a Tyria collectum pellice transfert

In generis socios odiuni : subit ecre priori

Causa recens, gravidainque dolet de seniine magni
Esse Jovis Semelen etc.
 25G

Nam gravida existentc dicta Semele, dicta Juiio

in forma cujusdam vetulae accessit ad eam , et di-
xit quod ei in forma sua divina
nisi Jupiter se
ostendat, sicut facit Junoni non diligit eam. Un- ,

de postea adeo blandita est Jovi dicta Semele,

quod se sibi in forma divina ostendit; et ex ful-
gure Semeles praedicta effecta fuit cinis. Sed de
ejus corpore dicta Ino , ejus soror, extraxit pue-
rum et nutrivit, nomine Bacchum. Unde ait Ovi-
dius de Fastis:

Arserat obsequio Semele Joi'is. Accipit Ino

Te,puer, et summa sedula nutrit ope.
Et in majori (<?) ait:

Corpus mortale tumultus

Non tulit aethercos , donisque jugalihus arsit.
Imperfectus adkuc infans genitricis ab aho
Eripitur , patrioque tener, si credere dignum cst
Insuiturfemori, maternaque tempora complet.
Furtim illuni primis Ino niatertera cunis
Educat etc.

Integumentum: conjungitur Semele, latine terra,

cum aqua. Jupiter, idest elementum ignis, conjun-
gitur cum ea, et mediante humido nascitur Bac-
chus idest vinum et de eo ingravidatur. Item
, ,

subdit de Athamante Hlio Aeoli, et viro dictae

Ino, quomodo effectus est furiosus causa dictae
suae uxoris, et quia soror erat dictae Semelis, et
quia Bacciium nutriverat. yUi quod Ovidius ait:

(«) Cioc , iicltc Mclainoifosi.

 257

Protinus Aeolides inedia furibandus in aula

Claniat , io comites , his retia tendite sih'is
Hic modo cuni gemina 'visa est mihi prole leaena.
IJtque ferae sequitur 'vestigia conjugis amens
Deque sinu nialris ridcntem, et parva Learchum
Brachia tendentem rapit , et his , terquc per auras
More rotat fundae , rigidoque infantia saxo
Discutit oraferox. Tum denique concita mater
Exululat , sparsisque fugit male sana capillis:
Tequeferens parvum nudis, Mclicerta ,lacertis ....
Seque super pontum nullo tardata timore
Mittit etc.

Qui vir et uxor conversi sunt postea in saxa. Ad

id quod de Hecuba recitat, sciendum est quod
fuit uxor Priami ex quo liabuit Hectorem
, Pari- ,

(lem, Deiphobum, Helenum Troilum, et Polydo- ,

rum: item lilias tres Creusam Cassandram, et

, ,

Polyxenam. Et vidit eos occidi a Pyrrho Achillei-

(le, et Polydorum necatum per Polymnestorem

regem Thraciae in litore maris et derubatum. Et ,

ex eo facta est forsennata , idest furiosa, ut dicit,

et demum a Graecis extitit in Thracia lapidata.
De cujus furore audi Ovidium dicentem:
Troia simul Priamusque cadunt: Priamcia conjux
Perdidit infelix hominis post omniaformam,
Externasque novo latratu terruit auras
Latravit conata h)qui: hicus extat ex re ,

Nomen habet , 'veterumquc diu memor iUc malo-

rum.
Tuni quoque Scythonios ululavit nioesta per agros
etc.

'7
 258

Fingciido (leiiidc sc iiivenirc magistrum Adamum,

lalsarium monetae aureaeflorentinae,ad instantiain
Comitis Guidonis et Alexandri comitum de Rome-
na. Fingendo eum hydropicum, ut denotet insa-
tiabilem sitim talium, et eorum putridum affe-
ctum. Et nominari
fccit Sinonem illum falsariura,
de quo dixi supra Capitulo XXVI. ° Et aequiparat
perjurium falso et iste commisit falsum verbo et
:

dicto. Unde Virgilius ait:

Talihus insidiis ,
perjuraque arte Sinonis etc.

Item et verbo falsum commisit uxor illa Pharao-

nis, quae accusavit Joseph filium Jacobi falso de
carnali attentatione, cum recusasset dictus Jo-
seph, ut pudicus, eam cognoscere; de quo vide
Genesi, Capitulo 39.° Fingendo ultimo moraliter
quomodo Virgilius, idest ratio, eum reprehendit
de eo quod jurgia et contentiones talium ita at-
tente auscultabat. Ad quod Salomon Proverbiorum
•AO. Honor est homini, qui separat se a contentio-

bus ; omnes autem stulti miscentur contumeliis. Et

Paulus ad Ephesios turpia colloquia bonos mores
:

corrumpunt. Speculum Narcisi idest fons in quo , ,

speculatus fuit , et de se filocaptus est. Unde Ovi-

dius:

Fons crat illimis , nitidis argenteus undis etc

De quo dicam in Capitulo III.° idem in Paradiso.

Et haec sufliciant.
 250

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM

INFERNI

« Una niedesnia liiigua pria nii morse »

Auctor in hoc Capitulo praemissa illa moralitate

,

quomodo Virgilius, idest ratio humana, eum re-

prehendit audientem ad (juod Seneca
talia vilia;
ait: gratissima cst prohi honiinis iracundia. Et Au-

gustinus in Decretis niidta hona pracstantiir invi-

:

tis,
quoniani coruni consulitur utilitati, non volun-
tati, quia ipsi sihi inveniuntur inimici. Comparando
haec vuhierationi lanceae Pelei et Acliillis ejus fihi;

nam cum- vuhieravit semel Telephum iilium Her-

cuhs, revuhierando sanavit. Unde Ovidius de re-
medio araoris ait:

Vulnus , y^chilleo quod quondani feccral kosti

Vulneris auxilium Pclias hasta tulit.

Dicit quomodo devenit ad puteum ubi punitur ,

illa quae nedum vinculum cogna-

species fraudis,
 260

liumanae rumpit, sed etiam vinculum fidei,

tioiiis

quae dicitur proditio. Kt quia (juadru])liciter isto

modo rumpitur Hdes ideo in eo quadrupliciter ,

lingit proditores puniri, iit infra patebit. Circa

quem puteum Gigantes esse, ut dicit textus,
lingit
et per eos fiiigit poni in fundum ejus. Et licet re-
vera conHtcri nos oporteat (iigantes jam fuisse,
iit dicitur Genesi G° Gigantes autem eraiit supcr
terrani in diebus illis. Et Lucanus ait

Cognita per multos docuit rudis incola patres

Nondum post genitos Tellus effeta gigantes .

Terribilcni Libycis partum conccpit iu antris.

Nec tani justa fuit tcrrarum gloria Typhon
Aut Tityos Briarcuscjuefcrox.-coeloquepepercit^
Quod non Phlegraeis Antaeum sustulit arvis.
Hoc quoque tam vastas cumulavit munere vires
Terra suifoetus quod cum tetigere parentem
, ,

Jam defecta vigent^ renovato roborc , membra.

Haec dli spelunca. domus latuissc sub alta :

Rupe ferunt epulas raptos hahuisse leones.

,

El Augustinus iu 5.° de civitate Dei scribit, se

vidisse in Uticensi litore quemdam dentem Iiu-

manum, de quo facti fuissent centum dentes , ut

sunt mei humani («). Tamen auctoi' noster allego-
rice de eis loquitur hic, et eos assumit ut dicam
infra. Et si quaeratur quare hodie non sunt, re-
spondet per illa verba ,
quod cum argumentum

(«) // Cod. L. (7g-ffciing<- : item Venetiis est iiiius de denlibus illius

Ooliae, t|ucni David occidit, iii Iiospitali seu loco qui habet
jioiidiis 22. libiarum ad libram miuoiem Vcnetiae , qui positus fiiil ibi

per quciiidam papam nomine ....

 261

mentis jungitur cuin mnlo vellc eto. ll^nde ait Ari-

stoles inprimo Politicorum sicut honn) si sit per- : ,

fectus mrtute optimus animalium , sic si sit

, est
separatus a lege et justitia , pessimus omiiiuni , cum
homo hahcat arma rationis etc. Quod quidcm ces-
sat in brutis etc. Tangendo historice de conllictu
Karoli magni apud terram Roncisvallis, quae est
intra montes Pyreneos, dividentes Galliam ab Hi-
spania. Nam ibi, proditione Ganellonis Comitis de
Rosiono a Marsilio Saraceno dictus Karolus devi-
,

ctus fuit cum omnibus duodecim j)atri])us [a). Ta-

men Orlandus evasit in quodam monte ibi prope,
et incoepit sonare fortissime coriui suum adeo ,

fjuod venae gutturis ruptae fuerunt. Kt multi mili-

tes dc suis dcmum ad euin iverunt, et iterum ag-
grcssus est IMarsilium et cum occidit. In quo in-
.sultu mortaliter extitit dictus Orlandus sauciatus.
Monsrcgione(/y),castrum in comitatuSenensi. Peri-
zoma est coopertura ab umbilico infra nam Adam ;

et Kva fecerinit sibi perizomata de foliis ficorum ,

ut Iiabetur Genesi , III." Ca|)itulo. Dc Nembrot

habetur Genesi \I. quomodo fecit turrim Babel,
et quoinodo Deus ejus idioma et suorum sociorum
mutavit. De Antaeo, quomodo stetit in valle for
tunata, pro Romanis subaudi. Nam in ea valle
Lybiae Scipio Aiiicanus devicit bis gentem Hanni-
balis, et tertio ip.sum Hannibalem. Unde in ejus
gloria vocatus est postea Scipio Africauus. Unde
dixit senatoribus , dnm rediit: cum totam ^fri-

(a) / raladini.
(/>) Montercffffione.
 262

cnm vobis subjecerini , nihil reportavi ex ea nisi

nomen. et gloriam. Est enim vallis illa in Lybia

jnxta Huincii Bagratlae; unde ait I.,ucanus:

Basrada lentiis asrit siccae sulcator arenae.

Inde petit tumulos exesasque undicjue rupes
Antaei quae regna vocat etc.
Occisus fuit ab Hercule Antaeus ipse; unde idem
Lucanus ad praedicta ait:

Miratrixque sui signavit nomine terras.

Sed majora dedit cognomina coUihus istis
Poenum qui Latiis revocavit ah arcibus hostem.
Scipio nam sedes Libyca tellure potito
Haec fuit etc.

ad literam, veniamus ad allegoriam.

Istis recitatis

Gigantes figurative pro superbis accipiuntur af-

fectibus seu motibusunde ait Psalmista non
; :

salvahitur rex propter multam virtutem et gigas ,

non salvahitur propter multitudinem virtutis suae.

Ubi dicit Glosa gigas idest superbus propter
: ,
,

terrena bona citatur (i), unde finguntur Gigantes

filii terrae. Ex superbia enim quae fuit primum ,

peccatum processit primo proditio in Lucifero

,

qui stiperbia praecedere (2) voluit Deum. Unde

istosGigantes accipe pro motibus et affectibus hu-
manae superbiae, qui ita magnitudine excedunt,

faciendo iios procedere ad alios motus aliorum

peccatorum ut Gigantes alios homines. Unde
,

(i) C. L. eD. T. ereatur.

(2) C. L. e D. T. perderc.

il
 263

Tullius iii libro <le seiiectuto ait : quid cniin cst

aliud ,
gigarituni more heUare cuni l)iis,nisi natu-
rae rcpugnare P quod facimus prodendo liomiiies.

Et quia peccatum proditionis , magis quam aliud ,

in homine extinguit calorem quemlibet cliaritatis,

ideo Hngit in Cocyto, idest in luctu et infernali fri-
gore tales esse et remotiores a coelo ut et magis
, ,

peccantes, in puteo idest in infimo statu mise-

,

riae. De quibus advertens Psalmista ait: tu vero

Deus dcduces eos in putcuni intcritus. Et alibi:
,

non inc demergat tempcstas aquae neque absor- ,

heat rnc prvfunduni rieque urgeat supcr me pu-

,

tcus os suum. Et Virgilius

Cocytusque sinu lahens circumfiuit atro.

Et quod dicit de Gigantibus, idest motibus super-

biae, sic alligatis, significatur qualitcr potontiac
terrenae ligantur a Deo, et rcducuntur ad impo-
tentiani. Ad quod Psalmista ait: ad alligandos rc-
ges eorum in cornpcdihus , ct nohiles eoruin iri ina-
nicis ferreis. Et liaec sufiiciant.
 26%

CAPITULUM TRIGESIMUM SECUNDUM

INFERNI

« S' io avessi le rime ed aspre e chioccie »

v><apitulum istud cum sequenti, quae continuanda

simul sunt, dividitur inquatuor partes, quia in
prima dicitur de prima specie proditorum quae ,

ponitur in parte liujus Cocyti quae Caina dici- ,

tur; et haec durat usque ibi :

« Poscia vid'io mille visi cagnazzi »

Ibi secunda , in qua tractat de secunda specie

proditorum ; et haec usque ibi in sequenti Capi-
tulo

K Noi passamm'oltr'e dove la gelata »

Ibi tertia pars , ubi tractat de teitia specie pro-

ditorum ; et haec usque ad Capitulum finale.
 2G5

Ibi quarta ,qua tiactat de quarta

in et ultinia
specie ; et haec usque in finem.
Ad primam igitur auctor fingit se repperisse ju-
xta quemdam lacum glaciatum continentem in se ,

proditorum animas; qui lacus significat statum

frigidissimum odiosum in quo immerguntur
, ,

proditores (]ui dicuntui- per etymologiam pro-

,

dentes multum vcl valdc odentes, vel valde dire

,

agentes. Unde ait Isaias contra Nabuchodono-

sor ad Infcrnum detrahcris in profundunx laci.
:

Qui te viderint ad te inclinobuntur, teque prospi-

,

cient etc. Invocando in principio Musas quae fue- ,

runt illae dominae, idest facundae linguae, quae

juverunt Amplnonem iilium Jovis,qui muros The-
barum primo construi fecit, sonando ita dulciter
quod lapides ex se ipsis movebantur ad confectio-
nem dictorum murorum. ITnde Statius Tliebaidos
in X.° ait de hoc:

Increpat attonitos: humilisne Amphionis arces

Pro pudor hi faciles , , carmenque imbelle secuti
Et mentita diu Thebarwn fabula muriP
Et quidnam egregium prosternere maenia mnlli
Structa lyra etc.

Et fuit primus in (iraecia, (jui coiuluxit homines

simul ad cohabitandum. In Thracia fuit Orpheus;
in Saturnus. Exclamando contra tales
Italia fuit
proditores, quod melius fuisset eis fuisse pecudes,
vel zebas idest capras , dictas ita a zcbeUo , zebel-
las , quod est saltare^ considerata eorum vita in-
famata et odiosa. Unde et de Juda dicitur in Evan-
gelio Mathaei XWI. Vae homini illi, per quem
 2G6

Jilius hominix tradetur : honuni erat ei si natus non

fuisset lionio ille ; sed brutum animal potius, se-
cundum unam expositionem. Tractando primo de
illa specie et qualitate proditorum qui produnt ,

alios, qui ratione consanguinitatis confidunt spe-

cialiter in eisdem proditoribus. Et quia primus
taliter prodens fuit ille nequam Cain primus fi- ,

lius Adae, contra Abel fratrem suum de quo Ge- ,

nesi, Capitulo IV.° ubi dicitur: dixitque Cain ad

Abel fratreni suuni, egrediamur foras. Et cum es-
sent in agro eum occidit ; ideo vocat hanc primam
partem Cocyti Cainam, fingendo tales in luto gla-
ciato ita stare , ut dicit textus , idest in statu fri-
gidissirao ab amore et charitate. etiam Da- Ad hoc
vid, ut proditorem se cognoscendo de Uria viro
Bersabeae, orabat (i) poenitens haec verba di- ,

cendo: ad te , Domine claniaho Deus meus ne

, , ,

sileas a me : ne quando taceas a me , et assimila-

hor descendentihus in lacum. Et alil)i Doniine :

salvasti me a descendentihus in lacum. Dicendo

quod glacies Danubii in Ostericch et Tahais al- ,

terius fluminis juxta mare Tanae sub septemtrione,

currens versus meridiem et dividens Asiam ab Eu-
ropa sicut Nilus aequo modo currens de meridie
,

ad septentrionem, ubi propter immensum frigus

aqua efficitur lapis, idest chrystallus; unde Luca-
nus ait

Quantus apud Tanaim , tanto conspectus in or-

he est

(i) C. L. e D. T. orabat acl Dominum.

 267

ad illum locuni Cocyti comparative nihil est. Ta-

berniccli mons magnus in Sclavonia: Pietrapana
,
,

alius mons in Thuscia. Camiscionus et Karlinus

fuerunt de Pazzis , vallis Arni. llli duo fratres,
quorum fuit vallis Bisentii Huminis fuerunt co- ,

mes Alcxander, comes Napoleon de Comitibus

Albertis, et tilii comitis Alberti. Focaccia de Pi-
storio, qui proditorie proprium patrum occidit:
Sassolus de Thuscis de Florentia : omnes prodito-
res contra suos conjunctos et consanguineos , et
consortes. Faciendo etiammentionem de Mordrec
proditore contra patrem suum regem Arturum
qui rex ipsum postea perforavit; et hoc est quod
dicit,quod ru])it umbram illius corporis ad solem.
Ad secundam autem speciem veniamus prodi-
torum , scilicet illorum ,
qui produnt suam pa-
triam , et alios etiam extra dictas quatuor spe-
cies existentcs ; nam vinculum charitatis et fidei
debemus habere ad eam («). Vocando eam Ante-
norani ab Antenore Trojano proditore suae pa-
triae. Fingendo ibi dominum Boccam de Abatibus
de Florentia proditorem suis ( ) in bello Mon-
, i

tisaperti. Item domiimm Buosum de Duera de

Cremona qui data fide regi Manfredo quod civi-
,

tas Cremonae non daret passmn per dictam ter-

ram Comiti Flandriae conducenti dictam gentem
Karoli, dicto Karolo Romam per mare sohtarie
eunte, pecunia contrarium fecit. Ille de Beccaria
de Papia fuit quidam Abbas , nomine Abbas The-

(i) C. D. T. siii romltis.

(o) Cioe , patriain.

 268

saurus, X^allis Unibrosae, et prodcre voluit Flo-

lentiaui , (|uae erat ejus patria ratione praedictae
ejus Abbatiae, licet esset Papia sua originalis pa-
tria , et decapitatus fuit Florentiae. Dominus Jan-
nes de Soldauieris de Florentia ,
qui prodidit par-
tem domini Farinatae de Ubertis de Florentia et
ceterorum Ghibellinorum unde praedicti exules ;

facti sunt de dicta terra. Ganellon de Rosiono; vel

dicitur quod fuit de domo Magantiae de Aleman-
nia, proditor Gestae Karoli: Tebaldus (i) de Zam-
brasis de Faventia de nocte tradidit eam Bo-
,

noniensibus omnes proditores suae patriae di-

:

versimode et aliorum ut dixi. Et etiam Comes

, ,

Ugolinus de Donoratico [a) de Pisis sive de Co- ,

mitibus Gherardeschis qui contulit Lucanis ca- ,

strum Ripafractae castrum Asciani et castrum

, ,

Venae; unde factum fuit de eo quod dicitur in

Capitulo sequenti quem fingit ibi rodere caput
,

Archiepiscopi praedictae terrae scilicet domini ,

Roggerii de Ubaldinis similitudinarie ad Tyde- ,

um, qui sagittatus in praelio circa Thebas a Me-

nalippo nominato et famoso milite, caput ablatum
ejus a Capanaeo rodit. Unde in persona ejus Sta-
tius in VIII.o ait:

Caput , o caput o inihi , si quis

Adportet Meualippe tuum etc.
, ,

Et subdit persona adhuc cjusdem Tydei lo-

in
quendo, appoitato capite ejus Menalippi ad eum:

(i) C. L. eD.T. Tebaldellus.

(a) // Cod. de Noratico.

 269

Imperat ahscisswn porgi laevaque receptuin

,

Spectat atrox hostile caput gliscitque lepentis

,

Lumina adhuc duhitantia figi

torva viHens , et .

y4tque illum effracli perfuswn tahe cerehri

y^spicit , et vivo scelerantem sanguine fauces
Nec comites auferre valent etc.

Et haec pro hoc Capitulo sufficiant.

 270

CAPITULUM TRTGESIMUM TERTIUM

INFERNl

« La bocca sollevo dal fieio pasto »

Adhuc auctor continuat ad tractandum de se-

cunda specie, sive qualitate proditorum contra
patriam et contra alios, et fingit illuni comitem
Ugolinum loqui , ut textus dicit satis clare. Tamen
figura potest elici ; nam sicut rodit caput dicti Ar-
chiepiscopi , ut fingit, ita mors dicti Comitis rodit
memoriam, quae in cerebro fuit (i) dicti domini Ar-
chiepiscopi. Et notaquod ad id quod dicit, l>ene es
crudelissi noii doles etc. quod (hcit Cassiodorus
,

ad hoc piaculum quoddam est inter tristes velle

:

gaudere, et humanitatis refugit affectu qui dolo-

rem non sequitur alienum. Item et illud Virgilii:

(i) C. D. T. slai.
 271

Infandiim, regina ,jiibes renovare dolorem.

Sed si tantus amor casus cognoscere nostros,
Quamquam animus meminisse horret , luctuque
refugit
Incipiam etc.

Exclamando contra civitatem Pisanam vocando ,

eam novellam Tliebam exeoquod secmidum Ugu-

,

tioilcm lundata fuit per quosdam Graecos, qui ve-

nerunt de quadam terra Thebarum (i) quae dice-
batur Pisa. Unde Lucanus in secundo ait:

Nec Graecia moerens

Tot laceros artus Pisaea flevit in aula etc.

Vel dicitur id propter infinitas iniquitates ibi fa-

ctas, ut ait Statius in principio, ibi: ,

Fraternas acies alternaque regna profanis

Decertata odiis sontesque ei'olvere Thebas etc.

Vcl clic modo novcllam Thebam, quia fuerunt tres

civitates Prima in Judaea, cujus cives
Tliel^arum.
dicti sunt Thebaei: secunda in Aegypto cujus ci- ,

ves dicti sunt Thebaides: tertia ista nova in Grae-

cia, cujus cives dicti sunt Thobani et quae ita ,

scelerata fuit. Vocando eam vituperium Italiae, in

qua hngua del si sonat. Caprara et Gorgona sunt
insulae in opposito Pisarum. Et haec pro hac parte.
Ad tertiam autem modo veniamus , qua au-
in
ctor tractat de ilUs proditoribus ,
qui in mensa

(i) C. L. c D. T. Districtus Tlicbaruin.

 272

vocando eam Tolommeam ab illo Ptole-

j)roclunt,
maeo Abobi duce in campo Jericho, et ge-
filio ,

nero Simonis Macliabaei summi sacerdotis, qui

secundum quod habetur in primo Machabaeorum
Capitulo ultimo, dum venisset dictus Simon ejus
socer , et Mathathias ejus Hlius , cogitavit prodere
eum mensa ut potiretur postea dominio totius
in ,

Judaeae solus, et fecit ei convivium raagnum et ,

abscondit viros ibi, et in mensa fecit eos occidi sci- j

licetSiraonem cum duobusfiIiis,sciIicet Juda etMa-

thathia. Et ibi fingit se primo aiirara et ventum sen-
sisse ,
qui spirabat ab alis Luciferi ,
qui significat et
figurat spirationem diaboli ad odium tantum quod ,

glaciatnos in tanto frigido,quod omne calidum cha-

ritatis amittimus. Nam sicutaDeo, qui estsumraum
bonum, Spiritus sanctus in formam ignis suum
amorem in nobis inspirat et conflat (i), ut in Ca-
pitulo II.° Actuum Apostolorum , ibi : et apparue-
runt illis dispertitae linguae tamquam ignis , se-
ditque supra singulos eorwn, ita Lucifer, qui pro
summo malo ponitur , et in oppositum Deo in
centro abyssi spirat spiritum raaledictura , frigi-
dum, glaciantem homines in tanto odio, ut est
prodere proximos et comraensales. Fingendo ibi
invenire Fratrem Albericum de Manfredis de Fa-
ventia ,
qui in mensa dum peteret fructus, ut or-
dinaverat ,
proditorie fecit a suis certis famulis
absconditis in prandio , dura i\[ceret 'veniant fru-
ctus , occidi in mensa Manfredura et Alberghet-
tura ejus filium de dicta sua domo Manfredorum.

(i) C. L. cD. T. flal.

 273

Item doininum Brancham de Auria de Genua ,

qui
socerum suum dominum Michaelem Zanche de
Logodoro de Sardinia, ut sua bona occuparet, in
mensa prodidit. Item inde dicendo quod anima
horum proditorum ad mensam, ante mortcm cor
poralcm cadit in hunc locum Cocyti et hoc ait ,

per illa verba antequoin Atropos eam mortuam

:

(let. Circa quod est sciendum quod poetae fingunt ,

tria facta nos homines conducere scilicet nos in- ,

choando, mediando, et finiendo, sciUcet Cloto

Lachesis et Atropos. Cloto attribuitur colum te-
nere, Lachesi filare, Atropo quod filatum est de-
struere. Et dicitur Atropos , idest sine conversio-
ne, quia post non esse non reditur ad esse in fiac
vita. Et dicuntur sorores, quia a natura Immana
nostra genitae ut a matre sunt. Unde Ovidius de
eis ait:

Tum , qxiae dispensant mortalia fata sorores

Debuerant fusos evoluisse mcos.

Nam pro tribus nostris temporibus ponuntur:prae-

teritum , ut lana posita in colo , scilicet inchoata
vita nostra quod a digitis
temporalis: praesens ,

trahitur ad fusum augumenta-

, idest operatio et
tio nostra futurum, quod evolvitur a fuso quod
:
,

filatum est, idest a morte corpus nostrum in nil

rcsolvitur. Modo ad id,fpiod auctor,muIti mi-
ait
rantur; scilicet, quomodo anima vivo corpore pa-
tiatur in Inferno, ut dicit. Et merito prima facie
videtur mirandum nam dicitur in Decretis Deus
; :

est vita nniniac anima vita corporis ; et sicut ani-

,

ma absente corpnre vivere non potest , ita non nisi

f8
 274

Deo praesente aniina vivere non valel. Item forma

dat esse rei sed anima est forma corporis etc. Si
;

tales admirantes dirigant oculuni ad locutioneni

poeticam coloratam auctoris hujus, admiratio ces-
sabit; nam si fictio est lior suum descendisse ad
Inferos, quod est, ut dixi supra in proemio er- ,

go et fictum est quod narrat vidisse. Propterea,

prout dixi iii proemio supradicto , auctor in hoc
poemate [)luribus coloribus diversimode utitur
dc quibus nunc hic loquitur: de colore qui dici-
tur metaphora quae dicitur a meta quod est
, ^

extra, et phora natura quia extra naturara ((?):

,
,

vel utitur tropologia, quae est cum per id quod

factum est datur intelligi quod inde resultat. Ye-
rum quia inter aha peccata quae magis Deo et ,

hominibus chsphcent, sunt proditores ut ait Ti- ,

tus Livius in principio de illa virgine Tarpeja

Romana, quae prodidit Romanam civitatcm Sabi-
nis pro ornamentis quae in sinistris deferebant,
quo facto oppresserunt eam scutis, quos in sini-
stris gestabant. Et hoc dicit Titus Livius fecisse
seu iit vi capta potius arx videretur , seu prodendi
cxempli caussa , ne quid usquam fidum proditori
esset. Et Claudianus

quamvis discrimine summo

Proditor apportet suspensam morte salutem
Nusquam gratus erit ; damnamus lucc reperta
Perfidiam , nec nos patiniur comniittere tali etc.

[n) liitoino ti qiHSla Jnlsii etimologui vccli ciii chc nhbiiiiiio tlello a
l'iig- 6 notn (a).
 273

Et intcr proditioiios illa perfidior, quac pcr talcs

proditores suorum attiucntium in mensa fit. Dc
istis Provcrbiorum X\III, ibi: ne comedas
dicitur
cum homine imddo et ne dcsideres cihos ejits quo-
, ,

niam mens ejus non est tecum,. Et in Decrctis di-

citur, quod major faniiliaritas est in cibo sumendo
quam in colloquio, et facilius quis dccipitur in cj)U-
Iis;nam talis proditor fidem, spem,et charitatem si-

mul corrumpit, et in se extinctus esse ostcndit. Nam

quis confidet? Quis diligct.'' Quis spcrabit in talcm?
Et quia cx tali malignitate et obstiiiatione mentis
proditor plerumque dcsperatur ab omni misericor-
dia in Deum ,
qui est vita animae, vivit arguendo
in se id,quod ille etiam proditor Cain dicit re-
spondcndo dicto Genesi IV." ibi: dixitque Cain ad
Dominuni : niajor cst iniquitas mea quam ut ve- ,

niam merear. Et putando suam talem pcrfidiam

misericordiam Dei cxcedere, de vitiis procedunt
tales ad vitia; et si quis diceret eis quare hoc, di-
cercnt: jam anima mea cst in Inferno, mundata a
spc omnimoda misericordiae divinac. llt ctiain in
Juda, qui desperatus laquco se suspcndit; dc (juo
ait Augustinus: magis displic.uit Deo Judas in sua
desperatione , quam in proditione. Et hoc est (juod
latentcr auctor liic dicit, quod anima ibi ita
sacjie
cadit. Ergo non semj)cr quod non quilibct
lioc cst,
desperatur, sed dicit: miserere mei Deus secun-
, ,

dum magnam misericordiam tuavi , ut dixit David

dc jiroditione Uriae. Et j)roscqucndo dc talibus
obstiiiatis j)roditoribus , (jui dcsj)crant misericoi-
fliam j)roj)tcr taiitum lacinus iiunKjuam liabcrc,
ct vivcndo considerant animas suas jam (juasi iii
 276

hoc etiam considerandum per alios, ut

Inferiio; et
pensent. Ad hoc David etiam respexit cum dicit:
veniat mors peccatorum super eos , et descendant
in Infernum mventes. Iteni aUa fictio hujus aucto-
ris est, quod Diabolus, facto tali detestabili pec-
cato, vice et loco animae ducat eorum corpus ut
vivum in hoc mundo. Ad hoc potest referri quod
ait Paulus dicens tradidi hujusmodi hominem
, :

Satanae in interitum carnis {a). Et sequitur: et

relinquit domum cordis sui 'vacuam. Et in Apoca-
lipsi Joannes de tali peccatore dicit: scio enim
opera tua quod nomen hahes quod vivas , et mor-
,

tuus es. Et in Decreto scribitur: peccato moritur

anima et disjungitur a Deo et jungitur Diabolo
, ,

et fit immemor Dei et per hoc in caecitate mentis

,

jacet catenata ut Deo non valeat confiteri. Ad hoc

,

Salomon Proverbiorum i8.° ait de tahbus: impius

cum in profundum venerit peccatorum , contemnit.
Et ibi est Cocytus vere, de quo auctor noster sentit,
et etiam haec caecitas mentis, in quam pertinaciter
proditor incurrit propter superdictam diffidentiam
et desperationem. Unde illud : mensmala morsin- ,

tus,malus actus , morsforis etc. Item magister sen-

tentiarum ait ad hoc figmentum implevit Satanas :

cor Ananide non intrando suhstantialiter , sed

malitiae suae 'virus inserendo. Et Evangehsta de
Juda proditore ait: et caenafacta, cum Diaholus
jam misisset in cor ut traderet etc. Et sequitur:
etpost buccellam introivit in eum Satanas. Sic
admodo vide fictam et coloratam metaphoricam

(«) l'aria dal noslro tfsto. l'edi Epist. ad Corint. I. Cap. V.

 277

locutionem auctoris. Ad quod facit quod scribitur,

quod cum Saul a spiritu maligno vexabatur, non
poterat liberari nisi per psalterium. Ubi dicit Gra-
tianus mistice consideratur quod quicumque a
:

diabolo mancipatur , ut in casu nostro ab ejus ,

dominio eripi non valet nisi prius David idest

, ,

ecclesia , pro eo etc. Unde concludendo, ut ibidem

scribitur, habet jam Deum praesentem per gra
tiam et diabolum praesentem per peccatum talis
,

proditionis. Per quam etiam allegorice potest in-

telligi, quod quasi omnis talis proditor vivit diabo-
lice cum aniraa in Cocyto, idest cum anima in fri-
giditate odii , fide, charitate et spe mortificata, et
jam desperatione per se judicata ad Inferos. Et
haec sufficiant.
 278

CAPITULUM TRIGESIMUM QUARTUM

RT ULTIMUM

INFERNI

« Fexilla regis prodeunt Inferni »

In hoc Capitulo auctor sequitur iii ista parte (

i

proditorum, quae dicitur Judecca a Juda, qui Chri-

stum suum dominum prodidit; in quibus talibus
proditoribus specialiter confidunt domini propter
benelicia quae faciunt, et quae facere possunt eis.

Fingendo se reperire ibi in centro Luciferum ita

se habentem ut dicit textus unde Joannes Apo-
, ;

caHpsis 2o.° Capitulo ait: Diaholus , qui seducehat

eos , missus est in stagno ignis et sulphuris ; et alis

suis et commotibus in tentationibus congelantem

ita proditores in odio et perfidia , ut dicit. Et quod
lingit proditores cum ocuHs clausis, ut supra in
Capitulo proximo et hic, respicientes in terram,

(i) C. D. T. sequitur a quarta parte.

 279

tlicfre vuit moiiiim aspectum proditorum qui

ct ,

(lc tacili alios homines directe uon respiciinit. Di-

«^eiiclo quomodo Virgilius, idest ratio , sibi osten-
dit Luciferum ,
qui jam fuit ita pulcher, ut Eze-
chiel ])ropheta:i'« deliciis paraclisi Deif(dsti,Lucifei\
uniiiilapide pretioso ornatus ; qui Lucifer hic alle-
goricepouitur pro generalimalo et vitio, et principe
Daemonum (i). Et quia ut in contrario modo debet
esse a summo bono quod est Deus qui in altiori
, ,

loco est, scilicet Paradiso; modo in inferiori loco

ponitur, scilicet in centro terrae, quod distat ab-
hiTic, ubi sumus, pcr tria millia ducenta quinqua-
ginta quinque railliaria; et ut in Deo est potentia ,

sapientia , et amor sunnnus, sic in isto per oppo-

situm est impotentia , if^norantia , et odium sum-
mum : et haec tria in tribus ejus capitibus signili-
cantur. Unde Augustinus XL° de civitate Dei:
sicut Deus nostrarum bonaruni optimus creator
est , ita inalaruni voluntatuni justissimus ordinator.
Itaque fecit ut Diaholus institutione illius honus
voluntate sua, malus in inferioribus ordinatus. Cas-
sius Brutus fuerunt occisores Julii Caesaris.
et
Fingendo Virgilium idest rationem suadere sibi
, ,

ut a visione et contemplatione vitiorum et vitioso-

rum tamquam nocte resurgente lioc est quod
a ,
,

semper vitiosa opera de novo insurgunt; de (pia

etiam nocte in simili casu et puncto Sibilla Ae-
neae suadebat, Virgilio dicente:

(l) C. b. T. Uiulc dicitur Uelzcbiib , <|iiod non.it princcps Dac-

inonum.
 280

Nox ruit , Aenea ; nos flendo ducimus homs.

Hic locus est , partes ubi se via findit in ambas
j Idceleremus , ait ; Cyclopum educta caminis
Moenia conspicio etc.
Dixerat , et pariter, gressi per opaca viarum etc.

eorum poenis, ulteriu.s

sic igitur, visis vitiosis et
non tempus cirra talia revidenda perdendum,
est
sed veniendum est ad contemplationem virtuoso-
rum tamquam ad matutinalem lucem, ut finget
modo in sequenti tractatu Purgatorii. Fingendo
quomodo amplexando Virgilium descendit per
dorsum illius Luciferi usque ad punctum centri-
cum terrae. Figurat enim quod nemo a vitiis et
ab eorum principio generali ut est Lucifer, de- ,

scendere potest, nisi cum ingenio et opera ratio-

nis ,
quae in Virgilio figuratur , nec non etiam
cum labore. Unde illud Virgilii:

facilis descensus Averni,

Noctes atque dies patet atrijanua Ditis:
Sed revocare gradum superasque evadere ad auras ,

Hoc opus , hic labor est etc.

Dicendo ibi habebat caput.

se posuisse pedes ubi
Moralitas est quod sub pedibus
,
vitia ponere de-
bemus si vohmius discedere ab eis. Parvula spae-
,

ra est illa pars terrae, quae est nobis deorsum.

Unde Job 38.° Circumdedi mare terminis meis. Et
Jerem. V.° dicitur: posui ai'enani terminum mari.
Et magnam siccam attribuunt certi philosophi
actioni Solis, propter elevationem Solis desiccan-
 28i

tis teiram. Alii altribuunt potentiae Dei ,

qiiia

minor shpaera est nobis in opposituni,sciliret ver-

sus aliud emisphaerium polum oppositum
, sive
emisphaerio nostro sub quo natus et mortuus est
,

Christus in Bethleem et Hierusalem et sub quo ,

plus de terra est sicca idest sine mari. Rationem

,

assignat auctor sic in textu.

Ultimo dicit quomodo per foramen rotundum
quoddam exivit de Inferno, ut ostendat ipse no-
ster auctor, quod ad principium suum bonum in-
de et finem reduxit se. Nam in quolibet rotundo
idem est principium et finis; luide et Deus dicitur
Alpha et Omega. Et VirgiHus in simili:

Moenia conspicio atque adi,'ersoforniceportas.

Et haec sufficiant.

EXPMCrr INFERNUS.
INCIPrr GLOSA SUPRR I.IBRUM

PURGATORII
 INCIPIT PURGATORIUM

Ouper hac rubrica pro evidentia istius secundi

,

libri quaero primo de quo Purgatorio auctor no-

,

ster tractare intendat. Et dico quod tractat et in-

telligi potest tam de Purgatorio essentiali, quam

de morali.
De essentiali potest loqui , ut intellectualiter ejus
mens contemplando ascenderit (i) locum et mou-
tem Purgatorii. Qui mons et locus Purgatorii li- ,

cet Augustinus recitaturus (2) in Decretis videatur

dubitare ubi sit, dicens, quod tempus quod ,
inter
hominis morteni et ultimani resurrectionem inter-
positum est , nninias abditis receptaculis continet
tamen dicitur esse mons Libanus in Oriente , in
regione Phoenices ,
juxta Medos et Damascum.

(1) C. L. asccndit.
(a) C L. e D.T. recilalu».
 286

Vel , secundum Isidorum, est in alio emisphao-

rio , sive orbe, in cujus summitate est Paradisus
terrestris ; et ita sentit iste auctor ct probatur per
,

Gregorium haec autem vi-

in Decretis dicentem:
ta , idest mundus quia
coelum et infernum
,
intra
sita est sicut in medio consistit , ita utrarumque
,

partium cii'es recipit ; ad quem locum tendunt ani-

mae illorum ,
qui mediocriter honi fuerunt. Nam ,

ut valde bonorum animae ad coelum evolant, et

valde malorum animae ad abyssum terrae descen-
dunt ita animae mediocriter bonorum locum me-
,

dium tencnl qui dicitur et cst locus Purgatorii. Ad

,

quod Boetius in IV.° Nullane animarum supplicia

post defunctum morte corpus relinquis ? Et magna
quidem, inquit: quoruni alia poenali acerbitate
alia vero purgatoria clementia exerceri puto.Quem
locum Purgatorii iste auctor dividet in duas par-
tes, sicut poenitentia in nobis est duplex, scilicet
verbalis et extrinseca, et cordialis; et intrinseca
est in ultimo vitae per contritionem cordis, per
quam remittitur poena aeternalis, sed temporalis
poena remanet ad purgandum. Unde aitPropheta:
sacrificium Deo spiritus contrihulatus cor contri- ,

tum et hutniliatum Deus , non despicies. Et alibi: ,

qui sanat contritos corde, et alligat contritiones eo-

rum. Quam extremam poenitentiam dum sanus ,

es , expectare non est securum in totum. Unde Au-

{^ustinus: si quis in ultimo poenitentiam accipit
reconciliahitur: si securus erit, nescio. Poenitentiam
dare possumus , securitatem vero non. Age igitur ,

poenilentiam duni sanus es dum peccare potes

, ,

non dum peccare nequihis ; nam tunc peccata te

 287

dimit.tunt , non tii illa. Et isti sic ultimo poeniteii-

tes, si tanta fuerit in eis (ontritio quod sufliciat

ad punitioneiTi peccati , liberabuntur a poenis , et

transibunt ad coeluni : si vero non sint in tantum
contriti , ignem purgatorium sentiunt, et gravius
])uniuntur, quam si perfecissent. Et de liac poe-
nitentia intrinseca intelligas semper si homines
confiteri non contemnant; nam debent velle con-
literi , si tempus et locus pateretur. Et hos tardos
ad exteriorem poenitentiam et confessionem , iii

ultimo tamen poenitentes morantes extra locum ,

Purgatorii per tantuin tempus, quantum vixerunt,

iit dicetur infra in Capitulo II. °, dicit et fmgit ])u-
niri verum Purgatorium in quin-
extra dictum et
(jue partes, ])rout quinque sunt modi tractandi ,

(le (|uibus singulis diram inferius. Ad hoc autem

(licit Augustinus: post hanc vitam incredilnle non

cst nonnullos fideles per ignem quemdam j)urga-

torium fpianto maf^is minusi'e hona poenitentia

,

f/ilexerunt , ta/ito tardius citiuscjue salvari. Si enini

veram poenitentiam (juis habuerit dimissa sunt ei ,

oiunia non tanicn poena semper. llnde Psalmista

,

ad hoc: transivimus per if;nem c.t acjuam etc. Est

;ilia poenitentia securior, scilicet extrinseca et ver-
halis, (le (jua ait Pro])heta dicens: confitchor, et
tu renusisti inirjuiiatcm jicccati mci ; in qua nos sa-
cerdos absolvit, id(\st absolutos ostendit, sed Deus
Unde Ambrosius: ilh' solus dimittit pec-
dimittit.
cata qui pro j)eccatis nostris mortuus. Et sic solus
,

Deus; sed sacerdos ex gratia sibi concessa (i). Et

(i; C. L. e I). T. commissa cl cnnccssa.

 288

quia (luplex poena tlatur pro peccato mortali, sci-

licet aeterna et temporalis, et aeterua cum ipso

peccato dimittitur, temporalis vero quae ab Ec- ,

clesia datur, spirat tempore poeuitentiae comple-

to. Est enim peccator caecitate mentis ligatus, a

qua absolutus per cordis contritionem, sed debi-

tor remanet, donec Ecclesiae satisfaciat. Nam et
Lazarus de monumento exivit ligatus eo quod a ,

debito futurae poenae nondum erat absolutus,

ideo venit ad sacerdotem per quem Deus euin ,

solvit. Et ideo nostra imperfecta poenitentia et sa-

tisfactione , in hujus Purgatorio perficitur. Item
etiam venialia peccata in hoc Purgatoi"io purgantur
non confessata et dicuntur venialia quia causam
;
,

veniae habent meram (i) per ignorantiam

, et fiunt
seu impotentiam. Unde
ait Apostolus veniain :

merui , quia ignorans feci. Et dicuntur triplicia;

unde Augustinus super Omelia de igne purgato-
rio , exponens verba Apostoli ibi : si quis super hoc
fundanientwn aedificaverit ligna foenum , stipu- , ,

lam: ubi dicit Glosa haec sunt tria genera ve-

:

nialiuni ; ligna, graviora foenum , minora stipu-

, ,

la, minima. Nam ligna diutius sunt in igne , fieno

stipula ; quia venalia opponuntur fervori charita-
tis , mortalia vero charitati. Et haec de essentiali
Purgatorio.
De morali veio Purgatorio potest iste auctor
intelligi, et loqui, scilicet de statu et esse illorum,
qui hactenus vitiosi , virtuosis actionibus nunc co-
iiantur intendere, dolendo de commissis et poeni-

(i) C. L. e D. T. aiiiicxain.
 2m
tendo. Ad quod Apostolus ad Romanos , suadens
tale Purgatorium dixit sicut exhihuistis membra
, :

vestra servire immunditiae et iniquitati ad iniqui-

tatem ita nunc exhibete memhta -vestra servireju-
,

stitiae et Et talibus figurantur

sntisfactioni (cz).

euntes de Aegypto ad Jerusalem et morientes

in deserto; ut sunt isti de quibus dixi, qui jani ,

lumine veritatis incipiunt ire. Alii moriuntur in

Aegypto, et isti sunt illi pertinaces vitiosi ,
qui in
servitute Piiaraonis idest peccati, usque ad mor-
,

tem perdurant. De quibus in Evangelio dicitur:

sive autem
delectatione peccati , sive desperatione
'veniae usque ad mortem in tenebris vitiorum
,

conversantur. Et de istis dixit auctor iste. ut su-

pra in libro Inferni. Alii moriuntur in Jerusa-
lem et isti sunt beati virtuosi et sancti qui iu
, ,
,

perfecta vita sunt, et isti sunt elevati ad coelum,

de quibus dicitur infra in libro Paradisi. De qui-
bus ait Virgilius;

pauci, quos aequus amavit

Jupitcr, aut ardens evexit ad aethera virtus.

Post haec dividitur iste liber Purgatorii in tres

partes principales.
In prima dicit \\v illis, (jui distulerunt poenitere
et confiteri usque ad ultimum, ideoque fingit eos
extra locum Purgatorii per quinque modos ut ,

quinque sunt causae tardantes homines ad talia,

ut delectatio mundana in cantu et sono et simili-
bus, violentia, despectio, negligentia, et praelatura.

(<i) La yul{;iita in tuogo tii satisfactioiii h<i iii sanclificalioiiciii.

'9
 290

Et ad tleiiinum Capitulum. Ibi secun-

liaeo usqiie
da, in qua per septem circulns fiiigit purgari su-
perbos invidos, accidiosos avaros, gulosos, et
, ,

luxuriosos. Et haec usque ad vigesimum Capitu-

lum. Ibi tertia et ultima in qua dicit de Paradiso
,

terrestri. Et haec usque in linem.

 201

CAPJTULllIVI PKIMDM

riJHGATORII

« Per coner migiior acqua alza le vele «

In hoc Capitulo auctor, praemisso primo exor-

dio et invocatioiie poetico more, proemiz.at ad to-
tum istum sccuiulum librum. Primo igitur dicit
quod currot meliores aquas aniodo, lioc est quod ,

completa iiivestigatione vitiorum ut quodam cursu

maris tempestuosi venit ad virtutes et virtuosos
,

et ad eorum investigationem, velut ad mare quie-

tum, et ideo elevat vela sui ingenii idest ejus
,

speculativam potentiam. Invocando quod mortua

poesis, idest deserta , uude Lucanus:

Parnassusque jugo misit dcsertus ulroque

nunc in eo resurgat, ut poetice talia possit canere.

Item invocat optimam vorom ot sonoritatcni ,
quae
in Calliopc musa designatur. liiido ct Virgilius in
IX. caradem invocat, dicens:
 592

Vos o Calliope , precor , adspirate canenti.

,

Tangendo fabulam Musaruin, quae haec est. No-

vem Musae fuerunt morantes in Parnaso scilicet ,

Clio Euterpe, Melpomene Thalia

,
Polymnia , , ,

Erato Terpsichore Urania et CalUope.

, , qui- Modo
dam Graecus nomine Pierus habebat etiam novem
fiUas unde Ovidius
;

Pierus has genuit Pellaeis dives in arvis

et ab eo Pierides dictae sunt, quae devictae fue-

runt in certamine cantus a dictis Musis per CalUo-
pem, quae cecinit verba importantia ad honorera
Deorum , Pierides e contrario ; unde data est sen-
tentia contra ipsas Pierides per certas Nymphas,
quam sententiam contemnendo mutatae fuerunt in
aves picas. Unde Ovidius, dicendo quomodo dictae
Pierides venerunt ad contentionem cum ipsis Mu-
sis sic ait in quinto Ubro
,

Huc venit , et tali committit praelia voce.

Desinite indoctum vana dulcedine vulgus
Fallere : nohiscwn si qua est fiducia vobis
,

Thespiades certate Deae etc.

Quo audito contentae fuerunt certare Musae. Ex

,

eo ait idem Ovidius in quinto Ubro, diceiis:

Turpe quidem contendere erat sed cedere visum ,

Turpius etc

Et subdit:
 293

Musa refert : deditnus summam certamiriis iini.

Surgit, et immensos hedera collecta capillos

('aUiope querulas praetentat pollice chordas.
Alque haec percussis suhjungit carmina nervis.
Prima Ceres etc.

Quae Pierides, virtae a Calliope, indignatae disces-

serunt

Ibimus in poenas et qua vocat ira sequeniur.

, ,

Rident Anipedes spernuntque minantia verha

, ,

Conataeque loqui magno clamore proter\>as

Intentare manus pcnnas exire per ungues
,

Aspexere suos operiri brachia plumis

,

Alteraque alterius rigido concrescere rostro

Ora videt , volucresque novas accedere sylvis.
Plangere dumque volunt per brachia mota levatne
Aere pendebant nemorum convicia picae.
Nunc quoque in alitibus facundia prisca remansit,
Raucaque garrulitas studiumque inimane lo- ,

quendi. {a)

Integumentum : quod hae novem Musae novem

consonantias figurant ,
quae totidem habent disso-
nantias, quae in novem Pierides formantur. Clio,
Euterpe, bona delectatio (i): Mel-
idest cogitatio:
pomene idest meditans Thalia idest capax:
, : ,

Polymnia, idest multa memoria: Erato, idest inve-

(i) C. I-. e D. T. bene deleetans.

{a)Nei Codd. I.. e D. T. manca da Rident Anipedes etc. fino a
Raucaque garrulitas ec. ed in vece hanno :
Aves erant , numeroque novem sua fala quercntes ,

Institeraut rarois mittentes orania picae.

 294

nieiis simile: Terpsicliore , iilest delectatio iiistru-

rtionis: (Jrauia , coelestis: Calliope, ut dixi, opli-
nia vox ia). Kt quia coelo talia veniunt, dicuntur
divinae, et per consequens Pierides, iit mortales,
eis aequiparari non possunt. Et prosequendo dicit
quomodo incoepit lucescere, scilicet aer, post exi-
tum Inferni et totum quod ibi loquitur, allego-
;
,

ricum est. Nam in contemplatione vitiorum sicut

oportuit eum visum infimare, et in tenebrositate
terrena , ut in quodam Inferno, sic nunc contem-
plando virtuosa in claritate elevat oculos, vitia
cognoscendo et abominando. Unde in Evangelio
dicitur: otnnis qui odit maluni in luce agit. Et
Joannes in Epistola: solo enini peccato Diaholi
sunius filii. Ers;o de ejus regno tramlati sumus in
regna claritatis , et ei-epti de potestate tenebrarum,
etfacti sumus filii lucis ; ut dicere potest iste au-
ctor liic in persona sui et omnium aliorum rece-
,

dentium a statu vitioso velut a]> Inferno, et ad

virtuosum tendentium. Dicendo quod in diluculo
incoepit ad liaec virtuosa investiganda procedere,
per illa verba: quod illa pars coeli et emisphae-
rii , ubi Hngit se fuisse, nobis oppositi, a me-
dio usque ad primum gyrum, idest horizontem
ejus, versus suvun orientem, erat jam tota coele-
stina in colore sapphiri sine stellis , licet in alia

medietate longiori ab illo oriente adhuc appai-erent.

Hanc eamdem horam Lucanus in a." describit
dicens:

(a) Di alcuiie delle Miise e falsa V edmologia clata qui dal com-
mentaloie. fedi Forcellini.
 295

jam PJioehum urgere monehat

Non idem Eoi colora etheris alhaque nonduiii ,

Lux ruhet et flammas propiorihus eripit astris.

,

Et jam Pleias hehet flexi jam plaustra ftootae...

,

Majoresque latent stellae caUdumque refugit ,

Lucifer ip.^ie dieni etc.

In qua parte orientali vidit et apparuit dietum si-

(lusLucifer, quod dicitur stella amoris, per unum

signum praecedens solem qui tunc erat in orien- ,

te. Et hoc est quod dicit, quod velabat Pisccs idest ,

signum Piscium. Et quia siue principio quodam

amoris virtutes attingere iion valemus, ideo pri-
mo fingit stcllam amoris se videre; deinde virtutes
quatuor cardinales in figura stellarum (piatuor in
alio polo. Ad quod advertcndum, secundum
est
quod .scribit Aristoteles in 2." dc coelo et mundo,
quod terra est fixa et .stabilis , et est cum mari
centrum coeli coelum circum eam volvitur;
, et
ex cujus revolutione necessarii sunt duo poli fir-
mi mius imminens terrae nostrae detectae a ma-
,

ri et nobis occultus, in medio quorum cuni Sol ,

e.st in Libra vel Ariete, currit; qui noster |)oIus

dicitur septemtrionalis et arcticus , cui vicina est
Ursa major, quam vulgus vocat currum. Alius di-
citur meridionalis antarcticus, cui minor Ursa vi-

cina est. Isidorus dicit quod duo poli sunt circuli

qui currunt per axem septeratrionis: qui non occi-
dit, dictus borealis: alter australis, qui numquam
videtur ; ideo dicitur austronotus. Quae quatuor
stellae (1) numquam visac fucrunt nisi a prima
(l) C. L. slcll,ic, idest virmtes.
 296

gente , iclest cogiiitae et servatae , hoc est a pri-

ma aetate aiirea. De quu Bnctius : felix nimiuin
pviof aetas. Tertio fingit apparere sibi umbram
Catonis Uticensis in quo figurat virtutem et ho-
,

nestatem quae honestas habet nos primo diri-

;

gere ad virtuosa ut ait Seneca de formula ho-

,

nestatis, dicens: quatuor virtutihus cardinalihus

ad honestatem vitae potest accedere , ut hic osten-
dit auctor in dicto Catone. Et merito in persona
Catonis honestatem fingit, de quo Seneca ad Se-
renum ait: Catonem 'vivam imaginem xirtutis , et
per consequens honestatis ; ut ait Tullius de Offi-
ciis: virtus et honestas nomina diversa sunt, res au-

tem suhjectae prorsus eadem. Et Lucanus in per-

sona Labieni loquentis ipsi Catoni ait:

Nam cui crediderim superos arcana daturos

Dicturosque magis quam sancto vera Catoni?

Et subdit:

tua pectora sacra

P oce repie : durae saltem virtutis amator
Quaere quidest virlus, etposce exemplar honesti.

Et Seneca idem ad Lucilium Catonem autem

:

certius exemplar veri sapientis nohis Deos dedisse

qui adeo in virtute et honestate se rigide hahuit
quod inter Stoicos numeratur qui credehant
,
fi-
nem nostrum esse solam rigidam honestatem , ut
dc nullo gauderent vel dolerent. Unde definiebat
honestum est quod sine utilitate et fructu per se
rationahiliter laudandum. Sed Tullius definit :

honestum est quod sua vi nos trahit et sua digni- ,

 297

tale nos allicit. Academici vero tit Sorrates ef ,

Plato, flirebant iiostium finem ipsam virtutem

(picie secinidum Aristolelem est habitiis electivus

iii medietate consistens ; quae medietas quoad nos

attenditur inter superabundantiam et defectum.

Unde idcm Philosoplius: virtus est meclietas dua-
rum malitiarwn , unius quidem secundum super-
fluitatem, unius vero secundum indigentiam. Quod
satis et ad ipsam honestatem reducitur quae (i) ,

in persona Catonis irradiatur ita ab illis quatuor

stellis, quatuor virtutibus cardinalibus et
idest a
moralibus ut lingit hic auctor, et ab eorum qua-
,

tuor radiis, qui important id quod ait Tullius de ,

OfHciis, dicens: honestas in quatuor partihus ir-

radiatur ; una. cognitionis altem comitatis , alia ,

magnanimitatis alia moderationis. Qui Cato

, ,

amore libertatis , in Barbaria in civitate Uti-

censi se venenavit; nam erubuit Caesarem tan-
tum gioriae habuisseut sibi ])arceretur ab illo.
Esto quod suo suaserit contra, ut plene Au-
(ilio

gustinus ait de civitate Dei in primo o^." capi- ,

tulo. Item tingit ipsum sic illumiiiari ab illis qua-

tuor virtutibus in forma stellarimi ex eo quod ,

honesti talis est ccmiparatio. Nam prudentia ad

cognitionem solam ])ertinet tcm])erantia regit :

se homo : et justitia et fortiludine regit homo

familiam et civitatem. Suadendo quod per liber-
tatem auctor ibat inveniendo , scilicet per phi-
losophiam quae ut dicit lex
,
, libertatem am-
,

plectitur. Tnde facit dictinn Catoncm diccntem ,

(i) C. L. qiiao liic.

 S96

quomuclo Martia ejus uxor, et Horteiisii ,

quae pro
amore hactenus ei placuit, do-
lionesti accipitur,
nec ipse Cato, idest virtus honestatis, fuit in illa
malum fluhien idest ultra malum
parte ultra , cur-
sum temporis, idest in quo diligebat omnia pro-
pter honestum hodie vero, tempore gratiae, aipat
:

honestus et virtuosus proximum propter Deum (i),

cum Christus eum hberavit a limbo, idest ab ob-
scuritate verae salutis; cum possibile sit et veri-
simile Deum ,
qui fecit eum tantum virtuosum
inspirasse ei credulitatem Christi filii venturi et ,

contritum decessisse, et sic salvatum et hoc, nam ;

attenta superdicta fictione, quia lex nova est gra-

tia Spiritus sancti. Unde Apostolus ad Romanos
uhi est ergo gioriatio tuaP Exclusa est. Per quam
legem P Factorum P noii sed per lcgem fidei. Et :

ipsam gratiam fidei legem appellat. Et alibi lex :

enim spiritus vitae in Christo Jesu liberavit me a

lege peccati et mortis. Et sicut olim amor hone-
stus hodie charitas est finis ad veram felicitatem
,

cum olim ponebantur tria genera bonorum a di-

versis philosophis paganis, scilicet bonum delecta-
bile, quod in voluptatibus , bonum utile consi-
stens in divitiis; nam dicitur utile, quia propter
fructum spectandum; bonum honestum con-
est
sistens in ratione, quae honestas dicitur honor
perpetuus secundum Isidorum et haec tangit
, :

iste auctor dum dicit quod videbatur dignus tan-

tae reverentiae in vista etc. Et quia , ut ait Sene-

(i) (J. L. e D. T. propter Deum , et Deuni propler se; et hoc est

qiiod dicit ,
per illani legein qiiae facla fuit.
 299

ca, virtus siiie fructu sui esse noii potest , iiitro-

ilucit auctor iste iiunc se a Catone, ut a virtute
et lionestate, instrui ad id ,
quod scribit Bernar-
dus dicens: primuni opus virtutis est doceii , et
cum liuniilitnte et cum lahore quaeri, et cum amo-
re haheri. Ideo dirigitur per eum ad ascensum
montis , ubi est labor ; item ad laudandum et cin-
^endum ipsum a Virpjilio, idest a ratione, de
junco, idest de Immilitate dicendo admirative ,

quod idem juncus illico renatus est ibidem. Hoc

enim vuit figurare quod cum volumus morige- ,

rari in humilitite, debemus accipere actus et mo-

res alicujus humilis, et item in qualibet alia vir-
tute: quibus actibus et moribus acceptis , nihil-
hominus resurgunt et dimittuntur sic in illo (i).
Hoc idem Virgilius in simili sic ait

Hoc sihi pulcra suumferri Proscrpina munus

Iiistituit. Primo ai'ulso non dejicit aller
Aureus , et simili froiidescit virga metallo.

Quae virga pro actu virtutis etiam ibi ponitur.

Item alibi in simili passu ait:

Occupat Aeneas aditum, corpusque recenti

Spargit aqua ramumque adverso
, liminejigit.

Et ad hoc Tobias :

Nuhere virtuti virtus laetatur; honestas

Gaudet honestatis comparis csse comes.

Ad qucm actum (ingrndi humilitatis dicit IVIa-

(i) C. L. e D. T. resurgunt ot stant , iicc climinuunliir in illo.

 300

thaeus 6." Capitulo : humillatio tua in medio tui.

Qui juncus non rumpitur fluctibus et undis maris,

idest hujus mundi unde Psalmista exaudi nos
; :

Deus salutaris noster spes omniumjinium terrae

, ,

et in mari longe. Ubi dicit Glosa in mari, idest :

in seculo hujus mundi. Ita homo , inhaerens virtu-

ti,debet se flectere, non rumpere tluctibus hujus
mundi, ut virtuosus et humihs. Dicendo quod ve-
stis, idest corpus ipsius Catonis tamquam hone-
stissimi et virtuosissimi , et sic cujuslibet sibi si-
milis, erit ita clara die judicii. Nam judicii hone-
stas, ut dicit Isidorus, est honor perpetuus. Nam
honestus est qui nil turpitudinis habet. Et Grego-
rius dicit: qualis quisque egreditur , talis judicio
pronuntiatur. Et haec pro hoc Capitulo.
 301

CAPITIILUM SFXUJNDUM

PURGATORll

n Gia era il sole airorizzonte giiinto

In hoc Capitiilo auctor, praemisso exordio, tractat

de qualitatetardantium poeniteiitiam ob delectatio-
nem musicalem. Dicit enim primo
continuando ,

se ad praecedentia ,
quod instructus
a Catone cin- ,

ctus et lotus a Virgilio ut supra dixi devenit ad

, ,

illam horam, quae maxime est juxta diem, per

illa verba quod sol erat jam in horizonte illius
,

emisphaerii cujus meridianus circulus cum altiori

,

suo puncto cooperit civitatem Jerusalem. llnde,

volendo hoc inteUigere oportet nos mathematice
,

considerare coelum ut duas scutellas mutuo se coo-

perientes et in medio earum sit suspensa quaedam
,

pallottola terrae , et illa sit nostra terra et aqua.

Kt concavitas media , idest unius dictarum scutella-
 302

rum , crit emispliaeriutn dictae |)allottolae(i)terrae

mediae, idest glolji uostrae terrae et aquae. Alte-
rius scutellae, idcst ejus semiconcavitas, erit aliud
emisphaerium alterius medietatis pallottolae terrae
mediae, idest globi nostrae terrae et aquae. Alte-
rius scutellae, idest ejus semiconcavitas , erit aliud
emisphaerium alterius medietatis pallottolae. Mo-
do, imaginetur quod quidam circulus per medium
unius dictarum scutellarum idest de septemtrione ,

ad meridiem, transeat in semicirculari forma, ut

coelum stat et sub culmo suo et altiori puncto
,

Jerusalem. Modo bene advertendo conjunctio di- ,

ctarum scutellarum erit corpori terrae universalis

horizon, et dictis duobus emisphaeriis. Esto quod
infiniti horizontes et emisphaeria singularia pos-
sint etiam considerari. Et dicitur horizon esse
circulus nostrae sensualitati accomodus; nam linea
ilia, qua dicitur coelum a terra circulariter tangi,
horizon dicitur. Iste autem circulus, ut nobis ap-
paret est jacens super coelum et t.erram tangens
, ,

Orientem, Aquilonem sive Septemtrionem Occi- ,

dentem et Meridiem, rursumque ad horizontem

circulari revolutione revertitur, et dividit sphaeram
coeli rotundam atque volubilem in duo emisphae-
ria, ut exemplificavi in duabus scutellis. Quorum
emiphaeriorum hoc superius nobis apparet, infe
,

rius autem ab altera parte nobis opposita ubi iste ,

auctor modo se fingit fuisse: inter quam terram

et centrum coeli circulatione et distantia ambitur.
Meridianus est circulus, qui a puncto septemtrio-

(i) C. D. T. iliclae iiicdic pallotlolae.

 303

iialiusque ad australem directe procedit; iterum-

fjue eo cesmate(a) per suppositum nobis emispbae-
riurn transiens ad puncti sui ordineni connexione
debita volvitur. Et si in illo emisphaerio opposito
huic nostro eratprincipium diei, et per consequens
principium noctis et sic tunc So! erat in Ariete per
,

oppositum,et nox in Libra. Item sicut Sol in aequi-

noctio nobis surgit in ("auce Gangis fluminis cur-
rentis (i) versus solem unde Lucanus , :

Qua colitur Ganges , toto (jui solus in orbe

Ostia nascenti rontraria solvere Phoeho
/ludet , et adversuni JJuctus impellit in Euruni

ita e contrario in Libra hic oriebatur, cum signum

Librae, cum nox incipit crescere, in autumnali
aequinoctio dimittit. Et hoc est quod dicit, quod
bilancae cadunt sihi de inanihus etc. I*'t sicut di-
xit proximo superiori Capitulo, quod
auctor in
signum Piscium erat ibi in oriente quod est hic ,

nobis occidens, jam transierant duae horae, cum

quodlibet signum Zodiaci includat duas horas. Di-
ceiido quod adeo dies erat jam ibi, quod aurora
ita colorata ait Ovidius

snhitusque invita notavit

Ora ruhor: rursusque evanuit ut solet acr ,

Purpurcusquc fieri cuni primuni Luna movelur,

,

Et hreve post tcmpus candescere solis ah ictu.

Item dicit quomodo vidit Angelum venire et de-

(i) C. L. orientis.

(n) Cosi tutti i CotM.

 jxjiiere illos spiritus tle mari acl terram , caiitaii-

tes illuni psalmum : /n e.vilu Israel etc. Iiiter quos

lingitCasellam excellentissimum cantorem se in-
venire, et eum amplecti, et de amplexu vaiio ad-
mirari, ut Aeneas cum Anchise in simili Virgilio ,

tiicente

O genitor , teque amplexu ue subtrahe nostro.

Ter conatus ibi collo dare hrachia circum
Terfrastra comprensa manus eftugit imago.

Peteiulo a dicto Casella quod jam

quomodo erat
tantum tempus transierat quod decessit, et tameu
tunc veniebat ad dictum locum. Qui respondit, ut
in textu; et sic affirmat quod dicit (i) Augusti-
nus, ut dixi supra in proemio istius secundi libri,
scilicet quod tenipus quod iiiter honiinis morteni
,

et ultimam resurrectionem interpositum est, nni-

mas abditis receptaculis continet. Et Gregorius in
Dialogo asserit, quod frusto glaciei auditus fuit
etiam quidam spiritus purgans se. Et de anima
Pascliasii etiam ibidem ait, quod reperta est in
certis termiiiis se purgare. Dicendo dictus Casella,
quod cum se repperit in anno Jubilaei qui tuiic
,

jam per tres menses currebat, ita elevatus fuit in

fauce Tyberis, unde multos elevabat ratione in-
duigentiae tunc imminentis. Et hoc realiter ad li-

terain est intelligendum. Metaphorice vero iste An-

gelus fingitur pro motu et proposito recto trahente
nos de mari , idest de statu vitioso et mundano,

(i) C L. tiiiigil.
 305

et ducendo nos ad virtuosa et ad poenitudinem

peccatorum jam commissorum, et ab eorum ser-
vitute. Nam, quia humanum est peccare, angelicum
abstinere, et diabolicum perseverare, ideo talis
noster rectus motus in forma angeli fingitur, re-
trahens animas nostras de niari, idest de falso et
impetuoso statu et sei'vitute mundana. Nam ut ,

dicit Thomas de Aquino, quantum ad vim concu-

piscibilem vivendo sumus quidem in mari rubro,
ubi varii Huctus concupiscentiae sibi invicem suc-
cedunt, in quo foetor (i); nam voluptas, ut aqua
salsa, sitim provocat, non autem tollit. Quantum
ad vim rationalem sumus in Aegypto tenebrarum
ubi multis plagis percutimur, sicut Aegyptus per-
cussa est. Et hoc est quod sequitur. Ideo fingit
eos canere, ut poterant cantare Israelitici exeundo
de Aegypto In exitu Israel de Aegypto domus
: ,

Jacob de populo harharo : facta est Judaea sancti-

ficatio ejus , Israel potestas ejus. Marc vidit et
fugit: Jordanis conversus est retrorsum. . . Non
niortui laudahunt te , Domine , neque omnes qui
descendunt in infernuni. Sed nos , qui vivimus he- ,

nedicimus Domino ex hoc nunc, et usque in saecu-

lum. Et est hic unus sensus de his, qui dicuntur in
proemio hnjus commcnti, scilicet anagogicus. Nam
licet vcrum fucrit hoc de facto quod dicitur in ,

dicto psalmo, spiritualiter est quod in exitu ani-

mae a peccato facta est Ii])era et in sua pote-
state. Et ultimo auctor ut dicat et tangat primam
causam ,
quac nos tardos facit ad confessionem

(i) O. L. eD.T. salsedo esl.

ao
 306

et ad poeiiitentiain et ad dictuin rectum propo-

,

situm, fingit dictum Casellam ita cecinisse, et po-

stea Catonem idest virtutem honestatis talia re-
, ,

movisse et abominasse ad nostram etiam morali-

tatem. Ad quod Gregorius : cuiii vox blanda
quaeritiir sohria vita deseritur. Et liaec pro hoc
,

Capitido.
 307

CAPITULUM TERTIUM

PURCJATORH

« Avvegnache la subitana fuga »

JL/ividitur hoc Capitulum in duas partes. In prima

exorditur ad praecedentia et hoc usque ibi
;

« Noi divenimmo quasi a pic del moiite »

Ibi secunda ubi tractat de secunda specie tar-

,

dantium poenitentiam contrictione tamen habita

,
;

et hoc usque in finem.

Ad primani igitiu' dicit auctor, quomodo Vir-
gihus remorsus videbatur tam proptcr oblecta-
mentum illius cantus, quam propter etiam suum
festininn ire ,
quod honestati non congruit. Unde
Augustinus: coinpositio corj)or'is qualitatem indi-
catmcntis. Kt Seneca qiii cito Jacit ad pocniten-
: ,

tiampropcvat. Et Sallustius, dc hoc reprehendendo

Catiiinam, ait: incessus cjiis nwdo tardus niodo ,
 308

citus. Et dicit atl moralitatem iiam homo rationa- ;

lis talia audere et facere sic non debet. Dicendo

quomodo ejus corpus ibi faciebat umbram , et
non Virgilius, cum incorporalis erat. Nam ani-
ma , ut spiritus, impalpabilis est, nec occupat lo-
cum , coelum roelo radios non occupat ut
et ut ,

corpora diaphana secus in opacis, et nihilominus

virtuahter patiuntur tales animae frigus et calo-
res licet rationi humanae non hgantur. Et modo
,

notabiliter doctrinat nos contentos esse ad hoc,

scilicetquare et quomodo sit hoc quod Deus vult.
Nam Pythagoras monebat suos discipulos ne
si

peterent propter quid, sed esset eis pro ratione

dicentis auctoritas quanto magis in auctoritate
,

Dei ? Unde Augustinus in 21.° de civitate Dei ad

hoc sic ait: radocinatores quidcni niagni, qui de
omnihus rehus , quas esse mirahiles constat , pos-
sint reddcre rationem. Reddant erso rationem de
his quae pauca posuimus .... ac per hoc cuni in
talihus operihus Dei deficiat ratio cordis et sermo-
nis huniani: sicut ista non ideo non sunt ,sic, non
ideo etiam illa non erunt quoniam ratio de utri- ,

sque ah homine reddi non potest. Et ideo subjun-

git Virgilius auctori : tu vidisti Aristotelem, Pla-
tonem et alios philosophos frustra desiderantes
,

in Limbo, qui si potuissent vidisse totum, nori

ibi essent; quod vidissent Christum debere veni-
re, et in eo credidissent. Item primi parentes nori
peccassent, et sic non fuisset necesse incarnatio
iri Mai*ia. Dicendo Vir-gilius auctori ,
quod vespe-
rum , idest nox, est ubi ejus corpus est sepultuin,
cum qiio uinbi-am faciebat, acceptum de Brundu-
 309

sio et Neapoli reconditiim. Qnare in ejns epita-

phio scribitur:

Mantiia me genuit , Calabri rapuere tenet nunc ,

Parthenope : cecini pascua rura, duces ; ,

idest Georgicam, et Aeneida.

Bucolicam ,

i\(\ secundam et ultimam dicit quomodo ascen-

sus illius montis erat repentior quam inveniretur

inter Lericem et Turbiam terras in riparia Ja- ,

ruiensi. Item quomodo apparuit ibi una gens, et

quomodo auctor et Virgilius petierunt de via ,

assignando quod amittere tempus scientificis (i)

displicet. Unde Seneca ad Lucilium: nil prctio-
sius tempore, sed heu hodie nil 7ulius reputatur
nam reliqua a nobis aliena sunt tenipus tamen ,

nostrum est: cuni nos ipsos amittimus tunc tem- ,

pus amittimus. Et haec gens fingitur esse illa qua-

Htas hominum ,
qui excomunicati et anathemati-
zatisunt ab Ecciesia Romana et in ejus contu- ,

macia et contemptu decedunt, tamen contriti in

fine. Nam licet Ecclesia pro talibus non oret, et
eos a comunione rejiciat, unde in Decretis dici-
tur: quibus mventibus non comunicamus , non pos-
sumus mortuis comunicare , sed eorum causa ju-
dicio Dei seivetur Deus vero tales contritos non
,

deserit in fine. Unde Chrysostomus ad hoc: iio-

minein pietas Dei numquam spernit poenitentem.
Et Ovidius:

Si quotiens peccant homines , sua/ulmina mittat

Jupiter, exiguo tempore nullus erit.

(i) C. L, e D. T. magis jcientificis.

 .1(0

Et Ambrosius in lihro de poenitentia : Deus defini-

tionem non facit quia suam n/isericordiam omni-
,

bus promisit. Quae sententia excomunioationis

sive justa , timenda est. Unde dicit
sive injusta ,

Gregorius et Magister in 4-° sententiarum ait: quo-

,

scumque solvunt vel lii^ant, adhibcntes clavem di-

scretionis reoruni meritis, soh>untur vel ligantur apud
Deum, quia judicio divino sententia sacerdotis ap-
probatur et confirmatur. Quos secundum merita
sententia Ecclesiae percellit , laedit , et illi foris
sunt apud Deum. Qui non meruit non , laeditur
nisi contemnat ; nam interdum qui foras mitti-
tur , intus est , et qui foras est , intus videtur re-
tineri. Et
ultra hanc potestatem sacerdotis Deus ,

retinuitsingularem potestatem retinendi et dimit-

tendi. Unde ait Propheta de his: qid invificant
animas quae non vii'unt et mortificant ani-
, ,

mas quae non moriuntur. In dubio tamen ex-

,

comunicatio timenda est; unde Augustinus: gra-

vius est homini cum excomunicatur quam si
,
,

giadio feriatur. De quibus excominiicatis ait Psal-

mista: implefaciemeorum ignominia et quaerent ,

nomen tuum, Domine. Fingendo inter tales se i'e-

perire regem Manfredum fihum imperatoris Fre-
derici a quo regnum Sicibae ablatum fuit per
,

Papam Urbanum quartum et collatum Karolo, ,

et postea fuit excomunicatus et anathematizatus

per Papam Alexandrum quartum in 1264, et

persecutus et victus a dicto Karolo. Demum , ut su-

pra scripsi in Inferno, inCapitulo XXVIII, perCIe-
mentem IV. injunctum extitit Episcopo Cusentiae
de Apulia quod faceret ossa dicti Manfredi rejici

m
(le regno. Unde caiidelis extinctis et rampanis
[)ulsatis more Ecclesiae dictus Episcopus dicta os-
sa tamquam liaeretici anatliemati/ati fecit projici
juxta flumen Verdi quod confinat Apulia
,
a Mar-
cha, illo modo de quo Lucanus:

Lihera fortuna mors est: capit omnia tellus

Quae genuit: coelo tegitur, qui non habet urnani.

Dicendo quomodo dictus spiritiis rogavit aucto-

reni ut diceret Constantiae ejus tiliae, et uxori
domni Petri de Arai;ona quod oraret pro eo ,

liaec addendo, quod quilibet moriens in contu-

macia Ecclesiae per omne tempus contumaciae
vacabit ibi taliter extra Purgatorium j)er 3o id- ,

est pro omni anno 3o annos. Nam tempus ponitur

pro anno, ut in Daniele, Capitulo n? de Antichristo
dicitur et putahit quod possit mutare tempora et
:

leges et tradentur in manu ejus usque ad tempus

y

et tempora, et dimidiwn temporis ; quod exponitur

per aniuun et annos, et dimidiurn anni et adji-

, ,

oit hunc numerum ita ad libitum. Vel dic quod

ponat tempus pro die; et ita mensis pro die erit

in talibus contumacibus Ecclesiae, ut in contu-
macibus (i) contra mandata Dei et per conse- ,

quens magis peccantibus, dies pro anno fuit in

filiis eorum. NauKjue quadraginta diebus extracti

de Aegypto, praevaricati fuerunt antequam appli-

oarent ad terram promissionis, mortui suntibi,
et filii eorum quadraginta annis errando per deser-

(i) C. D. T. in contumacibus Israelilicis.

 312

tuin iverunt, ut habetur Nuiner. Capitulo i4.°

ubi annus pro die imputabatur et quadraginta
:

annis recipietis iniquitates vestras ; ut supra ait

Deus in solitudine hac jacebunt cadavera vestra.
:

Omnes qui murniurastis etc. Et sic dies pro mense

ibi sumitur.
 313

CAPITULUM QUARTUM

PURGATOKIl

« Quando pev dilettanze , ovver per doglie »

lloc Capitulum dividitur iu tres partes. In priina

farit auctor exordium; et hoo tisque ibi

« Maggiore aperta molte volte impruna »

Ibi secunda , ubi ponit de primo ascensu montis

Purgatorii; et hoc usque ibi

« E come egli ebbe sua parola detta »

Ibi tertia et ultima ubi tractat de tertia et idtima

,

(jualitate tardantium poenitentiam et haec usque

;

in finem.

Ad primam igitur auctor fingendo se ita fuis-

 :J1'»

se(i ) attciiluni cuin uiiibia dicti ManfVedi, quod noii

perpeiidit quo ivit, et transivit tantuni de tempore
iii cursu solis dicit se de facto expertum quod
,

errando asseruit Plato reprobatum per Aristo- ,

telem in 2.° et 3.° de Aiiima. Naiii dicebat Plato

tres diversas animas iiobis esse et secnndum or-
gana distinctas, scilicetintellectivam in cerebro,nu-
tritivam seu vegetativam in epate, sensitivam in
corde. Nam si ponatur anima corpori (2) ut for- ,

ma prout est
,
impossibile plures animas per essen-
tiam differentes in uno corpoi-e esse; nam abas
non esset (3) unum
cujus essent animae corpus ,

phires cum ea quae denominantur

, a diversis (4)
non sunt unura simpbciter sicut liomo albus , ;

nam si a vegetativa habet liomo ut vivat , a sen-

sitiva ut sentiat, a rationah ut sit homo, non esset
homo simpliciter unum ens. Nam , ut ait Aristo-
teles in 3.° aha esset idea anima-
Metaphysicae , si

hs et aha bipedis, non esset unum semphciter,

,

alias bipes. Item aha ratione pro hoc quod una

operatio animae, cum fuerit ad aha intenta ut in ,

auctore nostro ibi fuit, impeditur (5) aha quod ,

iion esset nisi principium actionis esset per es-

sentiam unum. Et sic, ut ait hic auctor, eadem
nuinero est in homine anima vegetativa et sensi-
tiva et rationahs. Nani ut dicit Thomas in 2.° .

contra Gentiles, si essent tres animae, de se ipsis

(1) C. L. e D. T. ivisse^
(aj C. L. e D. T. corpori uniri.
(3) C. L. e D. T. esset simpliciter.

(7|) C. I,. e D. T. a diversis forrnis.

(5) C. L. e D. T. impeflit aliam.

 315

praetlicaburitur por arcidens. Sed secundnni aiii-

mam inrellectivam quae est sola fornia cor|K)ris,

,

dicuiitur homines; sed secundum sensitivam, aiii

malia, secundum nutritivam , viventia. Krit erf(o
haec praedicatio per accidens: non enim liomo
praedicatur de animaii, sed e contrario ; et sic
homo non erit unum ens. Si dicitur in cere-
bro intellectiva (i), sensitiva in corde , nutritiva
in epate, falsilicantur , cum aliqua pars animae
non possit attribui alicui parti coT'poris , scilicet
cnm non sit actus ali-
intellectus et rationabilitas,
Undc conduditur quod sit
cujus partis corporis.
in nobis principium earum aliqua forma una ;

per quam corpus est, quae est anima unde om- ;

nes actiones animae, quae sunt in nobis , ab ipsa

una procedunt; et sic non sunt in nobis plures
animae ut in homiiie, scilicet ut iii homine, bove
et planta {a) bene sunt tres diversae animae, ut spe-

cies differentes, quia in nobis sunt potentiae sive

virtutes animae , nou animae plures ;
quod etiam
patet. Nam Jiomine moriente, cum recedit ratio-
nalis non remanet potentia sensitiva nec
anima , ,

vegetativa, quae remanerent si essent diversae se-

cundum substantiam ab anima rationali. Item pa-
tet, cum vacet carnalibus desidcriis , impeditur a
contemplatione superum; quofl non esset si praefli-
secunduni substantiam diffe-
ctae potentiae essent
rentes. Llnde Augustinus in libro de spirito et anima
dicit,quod unaeteadem anima videt in oculo, audit

(i) C. D. T. si (lirantiir \n hoininc pliiros aiiinKir, nl (livnsao fm-

mae , nam quod intcllecli\.T sit in rrrobro rfc.

(n) Cosi tntti i Codd.

 316

in aure, ratioiiatur, imagiiiatur, et intelligit. Sic

igitur nostri sensus sunt oigana aniniae, et insunt
ei potentiae attributae specialiter, unde potest in
se perfici. Ideoque quae dicuntur ejus potentiae,
ut auditus etvisus, quarum potentiarum quaelibet
est ligata organo suo sed anima , rationalis integra
non est, non potest assignari in certo organo et
loco in nobis. Et iioc est quod dicit quod illa est
quasi ligata , scilicet potentia auditus vel visus, et
illa jam integra,soluta. Vel intelligit quod anima
ficta propter aliquod delectamentum vel passio-
nem, sive attenta ad aliquam potentiam talem,
est ligata ; alia ,
quae non est ita intenta , sit so-
luta. Et hoc probat sua experientia, quod ita de-
derat animam illi auditui quod sol processerat ,

per quinquaginta gradus et ascenderat in aequino- ,

ctiali gradus (a)

Ad secundam dicit quod cum Virgilio idest ,

cum ratione, incoepit ascendere montem illurn

Purgatorii cum illo labore et per arctam viam ut ,

dicit textus comparando illum ascensum tam dif-

;

ficilem civitati sancti Lei de Monte Feretro, etcivi-

tati Nolae, et monti Bismantuae, districtus re-
gni , omnibus locis repentissimis. Vult enim osten-
dere quomodo cum magno labore de infimo statu
vitiorum ad excelsum statum virtutum ,
pro quo
ponitur ille mons in principio, homo procedat
cum labore, cum via virtutis in principio dif-
ficultatem habeat, quae inconsueta est. Unde Apo-
stolus : insuauem et asperam fecit m)bisviam

[a) Cofi il C. R. II L. r D. T. et ascenderat in aequinoctiali sol.

 317

virtutis longa consueludo peccandi. Unde Tul-

liiis: optinia forma vivendi eligenda est , quani
jucundatn reddet assuetudo. Et Glosa super Mat-
haei ii.° Jugum meum sua^-e est ; angusta est
via quae ducit ad vitam ; clicit quod nounisi
angusto initio incipitur, in processu vero temporis
ineffabili delectationis dulcedine delectatur. Et ex
hoc debes intelligere verba figurantia quae hic ,

tangit auctor, Virgilium sibi dixisse, scilicet, ut

quanto magis ascendet, tanto minus fatigabitur.
Ad quod in Proverbiis 3.° ait Salomon ducani :

te per semitas aequitatis , quas cuni ingressusfue-

ris , non arctahuntur gressus tui. Et Seneca: ini-

tium eundi ad virtutes arduuni est , quia hoc prin-

cipio (i) imhellis mentis et aegre est formidare.
Inexperta itaque cogenda est ut incipiat: deinde
non est acerha , protinus enim delectat dum sa-
nat, aliorum rcnicdiorujn post sanitatem voluptas
est. Inde auotor ita ascendendo digressionem fa-

cit ad scientiam astrologicam, etmaxime tractatura

sphaere, dicendo quomodo in illo loco ut enii- ,

sphaerio opposito Imic nostro, respexit ad illa litto-

ra et ad orientem illum, qui nobis est occidens, et
vidit umbram solis et se percuti ad sinistram, cum
hic inhoc nostro (Muisphaerio percutiatur ad de-
xteram: uiide admirabatur. Similem admiratioiiein
habuerunt illi Arabes, qui venerunt in subsidium
Pompei Lucaiio dicente:
,

Ignotum vohis , /Irahcs , vcnistis in orhem,

fhnhras mirati ncmoruni non ire sinistras.

(i) C. L. c D. T. primimi.
 .118

Uiule advprt(Mi(luin est, qiiod iu niedio coelestis

inotus est (juidam intellectualis circulus , proce-
dens de oriente occidentem, et vocatur per
in
astroiogos circulus iste aequator eo quod cum , ,

sol est ibi, aequales sunt noctes diebus, et e con-

trario; et sic aequat dies noctibus, et tunc dici-
nius aequinoctium quod lit in signo Arietis et
,

Librae, diverso tempore tanien. Qui circulus est

semper inti'a solem idest meridiem et vernum ,

idest tramontanam a quo aequinoctiali circulo ;

citra sunt gentes , ab eo ultra , non. Item ab illo

circulo aequinoctiali citra vei'sus poium arcticum,

idesttramontanam a sole extenditur quidam cir- ,

cuculus et est in iilo puncto ubi sol pius ascendit

,

hic, quod dum

dicimus solstitium. Et taiis cir-
est
culus dicitur tropicus Cancri sicut e contrario di- ;

citur tropicus Capricorni ilie circulus in quo sol a ,

noljis magis declinat, et dies sunt minores. Modo

Libya ac etiam Arabia sunt contratae intra di-
ctum cii'culum aequinoctialem sive aequatorem, ,

et dictum circulum tropici Cancri. Nos vero a

dictis contratis citra sumus , ct a dicto circulo tro-
pici Cancri citra , et ideo semper percutimur a
sole , et semper facimus umbram ad dexterara
respicientem (i) versus orientem nostrum; sed illi

de Arabia et de Libya e contrario , maxime dum

soi est in dicto tropico Cancri, vei juxta {a). Unde
°
ad lioc etiam dictus poeta Lucanus ait in IX.

(i) C. D. T. rcspiciendo.

(rt) juxta / CoM. L. r D. T. Miiiicti iirl li.

 319

Et tibi ,
quaecuinque es Libyco gens igne direnita
la Noton umbra caclit ,
quae nobis exit in Arcton.

Modo coiisideranduru est, prout dicit hic auctor,

quod moiis ille Purgatorii est in alio emisphaerio
perpendiculariter in opposito cum monte Sion, qui
est in Jerusalem quae in medio Imjus nostrae
,

quartae hal)itahilis est. Uude, si bene advertatur,

istiduo montes habent diversa duo emispliaeria
et unum horizontem de quo dixi supra in Capi-
,

tulo ll.°;et quod nobis est orieiis,ibi est occidens,

et e contrario. IModo igitur partito sole per zodia-
cum qui est circulus, in quo sunt signa ipsius,
,

qucm vocat auctor stratam Phaetontis de qua et ,

de quo vide qiuxl scripsi in Capitulo XVII.° a cir-

culo aequatore, sive aequinoctiali , de quo modo

supra dixi. Nam ])er plurcs dies aiu-tor iste ,
qui
in aequinoctiali hoc iter incoeperat, jam sic iverat

cum dictis circulis oblique postea procedat, expe-

dit quod flancum idest latus montis Sion dextrum
sol verbcret, et sinistrum latus montis illius; sicut,

si possibile esset, quod nobis sol tali tempore in no-

stro occidente nobis oriretur: nam tunc sinistrum
Sion et dexti^um montis illius latus verberaret. Diceu-
do quod hoc magis apparet si zodiacus robecchius ,

robecchius in Thuscia dici-

idest rota zodiaci, iiam
tur rota dcntata molendini, processisse oblique sua
iiam ab aequinoctiali quod sol esset in signo Gemi-
iiorum,iii quo poetice finguntur illi duo fratres, filii

Jovis et Ledae, scilicet Castor et Pollux {a). Et

(nj Questi iliic pcrtodi iliin/io cosi sronrld in liilli i iodil.

 320

lioc excludeiido, dicit se tali ratione audita a Vir-

gilio quoniodo sol debet procedere versus
ibi ,

Septemtrionem quando Hebraei, idest illi de Je-

,

rusalem, vident eum sub caUda parte, idest sub

meridie. Hoc vero scire et clarius videre volendo
legatur tractatus Sphaerae.
Ad tertiam et ultimam partem auctor procedit
ad dicendum de tertia qualitate personarum, quae
propter negligentiam tardant poenitereetconfiteri;
fingendo tales spiritus inter saxa ruinosa ita negli-
genter sedere, ut dicit textus. Ad quod facit quod
dicit Bernardus dicens status hominis negligentis
, :

donius esl ruinosa. Et Boetius: sicut in unoquoque

opere intus invenitur constantia ita universae do- ,

ctrinae noverca est negligentia. Inter quos fingit

illum Belacquam ita loqui, et respicere, et stare,
ut ait Salomon dicens : ascondet piger manuni
snas sub ascella. sua , et lahorat si ad os suum
,

eani converterit. Dicendo ibi tantum stabit, quan-,

tum sic vivendo fuit unde in Decretis dicitur: di-

;

sce hoino
, quisquis es auditor , qui tihi conscius
,

es alicujus erroris ;quanto tempore te errare no-

sti , tanto te humilia Deo. Dicendo quod ibi jam

erat juxta meridiem; ergo et in Jerusalem erat

juxta mediam noctera; et pes, idest prima pars
uoctis et crepusculum erat super Marrocchum
,

qui est regio in dicta nostra habitabili (i) in occi-

dente versus meridianam partem ubi regnat rex ,

Jarbas. Et hoc dicit per illa verba quod sol est ,

ibi ad ruinam , idest incipit ibi non esse , et per

(i) C. L. c D. T. in iiostra quarla habitabili.

 321

consequens nox incipit ibi ponere pedem idest ,

suam primam partem quae dicitur fax. Unde

,

Macrobius describens hoc dicit primum lempus

:

diei dicitur inclinatio niediae noctis deinde galli-

,

cinium , inde conticinium, inde diluculum , inde ma-

ne , inde meridies , inde occiduum , in de tempestas
inde vespera. Inde prima pars noctis diciturfax,
secunda concubia , terlia inlempesta. Et liaec j)ro
hac parte.

2 j
 m

CAriTlTLUM QUIJNTUM

fur(;atorii

B lo eia giii (l;i qiielle ombre partifo »

Xiuctor, prneinisso exordio (juodam morali , sci-

licet de non curando quod homines dicant, juxta

illud :

Co/iseius ipsc sibi <le se putat oninia dici,

etex hoc correctus dicit quod erubuit qui color , ;

etrubor verecundus interdum nos excusat, non

tamen ut dicit, semper; uam Aristoteles in quarto
,

Ethicae dicit, quod verecundia non est laudabihs

in veteribus nec in studiosis, cum pertineat ad
eos praecavere ab his quae verecundiam inducunt,
sed in juvenibus et in muheribus, a quibus taha
non ita exiguntur, dicitur laudabihs; procedit ad
tractandum de quarta quahtate hominum tardan-
tium usque ad ultimum conhteri et qui demum ,

in violenta morte ad Deum corde conteruntur et

 323

lacrimis. Ad quod etiam Kzecliiel : /// fjuacunique

iiora peccator fuerit vonversus et ingeniuerit , oni-
nium iniquitatum cjus non recordabor. Kt Aiign-
stinus: oratio Deuni lcnit , iacrinia cogit , (acrinuie
faciunt Dcum ohlivisci iniquitatum nostiaruni. Et
Isaias ait: dictum est Ezechiae: vidi lacrimas , et
ecce sanavi te. Unde iii Decretis legitur etiam :

rnisericordiac Dcinec mcnsuram porwrc possunius

nec tcmporc dcjinir-c ; apud fjucni nullas patitur
venirv nwrris conversio. Etiam ad lioc facit et scri-
foit Ovidius de Fastis, dicens:

^L Talia coelestes fleri praeconia gaudent

^K Ut sua quid valeant numina teste probcnt.
^^kSaepe levant poenas ereptaque lununa reddunt
,

^H (hini bene ])eccati poenituisse vidcnt.

Tutcr quos {ingit inveiiire mnhram Doinini .lacobi

de ("assero dc Fano, occisi, ad instaiiliain domini
.\7,/,onis de Este Maicliionis, in tenitorio Padua-

iio in terra Oriachi. Vocando Antenores Padua-

,

iios ab eorum j)riiicipe et fundatore Paduae; un-

de Virgilius:

Antenor potuit , mediis elapsus Achivis

Illyricos penctr-dre .unus, atquc intima tiitus
Regna Liburnorurn et fontem superare l inuivi.
Hic tarnen illc whem Pcrtavi sedesque locavit etc.

Item uinbram lioiicontis lilii (-omitis (juidoiii.s (K'

Monteferetro mortui et deperditi iii bello (^/ampal-

dini iii (^.asentino , (juod fuit inter Florentinos et
Aretino.s. Kt (|uod ait de ])otcntia Diaboli iu aere
tinbaiulo andi AugiKstinum 8.° i.\v Civitatc Dei
diceiitem quoniani spargere altius (r quaslihet (a)
:

aquas difficile Daemonihns non cst, quia acutiores

sensus ex celeritate niotus accipiunt se potestatein
ininiittere et ipsum aereni vitiand-o morhidum red-
dere Et i8.° dicit, quod omnis transformatio
{h).

corporalium rerum quae fieri potest per aliquam ,

virtutem naturalem, per Daemonem fieri potest;

cum aliquae res transmutentur in serpentes , velut
ranas ,
quae propter putrefactionem generantur ab
aliqua naturali virtute: secus in aliis, ut si corpus
humanum in bestiale mutatum esset, non esset ve-
re, sed pro fallaci apparentia. Quod contingit inter-
dum ab exteriori cum ex aere possit formare cor-
,

pus cujusque formae et figurae. Item ab interiori

mutando phantasiam hominis et sensum, ut videa-
tur aliter quam sit. Et lex civihs dicit: multis ar-
tihus niagicis nsielementa turhare. Si igitur ho-
mo arte diabohca hoc potest, multo magis Dia-
boliis, qui in aere manet. Unde dicit Petrus in
Epistola cauonica in isto aere caliginoso quasi in
:

carcere sunt Daemones , et crunt usque ad diem

judicii. Tunc in harathrum Inferni detrudentur.
Domina Pia uxor fuit domini Nelli de Petra, qui
dum rector esset in Maritima eam occidit. Et hoc
pro isto Capitido.

(i ) (;. L. altcrius.

(rt) Nrt ('. L. inanca.

\b) Non ahbiaino potttto sanaie it guasio di questo pas.m , chc sui
rosi in tutti i Cotltl. ,
per itoii liofaisi ni- iii tittto il lihra 8.°, ne a nes-
suit Cap. 8." degli altri libii iltlla ritta tli Dio ; cosi che la cilazione (•

sbagUata. L' allro poi dcl lih. i8. , che vieit dttpn , si Irggr in S. /Igo-
stino ron lutl' allrr pnrole.
 'm

CAPITULUM SEKTUM

PUHdATOHll

« Qiiaiiilo si parto il gioco ilella zara »

lloc (^apitulum contiiiuatur cum supcriori, et est

pulcrum, clarum, iacile et absquc allej^oria et ,

tamen totum tropologicum lioc est morale. Coii-

,

tiiiet igitur sex articulos morales iiam primo mo- ;

ralizat, suacleiido iios viventes orare et bene f'a-

cere pro defunctis. Secundo nobis suadet fortitu-
(linem animi circa amissionem liberorum. Tertio
suadet honiines (i) ad inyicem se diligere debere.
Quarto pacem suadet,et guerram detestatur. Ouin-
to ostendit, imperatorem non superessendo, abuii-
dare tyrannos. Sexto circa observationem legis nos
debere essc stabiles, et non incostantes.
Ad primam igitur probaiidam,et etiam ad omnes
alias, per locum ab auctoribus veniamus. Kt prirao

(i) C. L. e b. T. cives.
 .120

ijuod orare, ut dixi ,

pro defunctis debomus, ut
ait Gregorius recitaturus in Decrctis, dicens: nni-
mae dffunctorum quatuov modis solvuntuv , aul
ohlatioaibus sacerdotum, aut precihus sanctoruni
aut chnrorum eleemosynis ,aut jejunio cognatorum.
Et hoc induhie; nam dicit Augustinus quod pio ,

valde malis non est orandum, nec pro valde bo-

nis, quod jam et damnati et beatilicati sunt. Sed
nec pro mediocriter malis est orandum ut liberen-
tur, sed ut in inferno eorum poena miiuiatur. Sed
pro mcdiocriter bonis, ut sunt isti de Purgatorio,
oraudum est, ut liic auctor ostendit. INec obstat
dictum Virgilii in V'I.° ubi introducit Palinurum
existentem inter inferos sic rogare Aeneam

Da dexlram misero , et tecuni me tolle per undas

Sedibus ut saltem placidis in morte quiescam.
Taiiafatus erat, coepit cum talia vates ....
Desine fata Deunijlecti sperare precando.

Et hoc est quod hic tangit auctor juxta ilhid : di-

stingue tempora , et concordabunt scripturae (i).

Nam cum tunc gratia esset disjuncta, idest sepa-

rata a in nos ratione etc. Verum hodie cum in
Deo
tempore gratiae simus tantus fervor potest esse
,

in momento quod supplet et adimplet quod cur-

,

sus plurium annorum debebat purgare. Argu-

mento de Maria Magdalena et de latrone crucis,
qui uno momento propter fervorem poeniten-
tiae et charitatis liberati sunt ab ilbs criminibus,

(i) C. L. et concordabis Sciiptiiras.

 327

ad quae ])iirfjan(la tliii stare aliter clehuissent.

F^.t sicut etiani rle niultis aliis; nam tanta potest
esse cliaritas et fervor orantis etc. Nomiuando in-
ter illos ibi sic rogantes spiritum domini Henin-
casae judicis, de Laterina , Districtus Aretini ,
qui
occisus fuit per Ghinum Tacchi de terra Asinelon-
gae, Districtus Senensis, dum assideret in palatio
Communis Senatus Romae, eo (juod cum esset as-
sessor Senis Turinum fratrem dicti (Ihini, sen-
,

tentiavit ad mortem. Alius, quem uon nominat. de

Aretio, et qui fnpjientJo necatus est, fuit Guccius
de Petramala; qui diiin ordinasset quamdam ca-
valcatam ad dictam terram Laterinae contra certos
de Bostolis ibi manentes, inimicantes ei tunc dicti ,

Bostoli cum gente Florentinorum ibi occultata ag-

gressi sunt eum, et fu^ando eum in flumen Arni
suffocatus est. Comes [Trsus occisus proditorie a
suis consortibus et propinquis, fuit de Comitibus
Albertis. Petnis de Broccia, baro regis Franciae, su-
spensus ad instantiam reginae Franciae, fdiae Du-
cis Abrabantiae, invidia potiusquam delicto. Bonus
Marxuccluis fuit miies quidam de Scornizanis de
Pisis,«t Frater minor, cjui dum
semel occisus esset
quidam ejus filius nomine Farinata per dominum
Beccium de Caprona, ipse idcm fraterMarzucchus
cum aliis Fnitribus o])sequiis canendo interfuit,
et quos repperit ibi ad dictum funus, cuni pluribus
pulcris verl)is, lU: fortis et constans, nndtis lacri-
mis eftusis, viriliter licentiavit gratias injuiigendo.
Kt ex hoc auctor secundam moralitatem introducit,
ut circa talia fortes consistamus. Ad Iioc faciunt
infrascriptae auctoritates. Dicit enim lioetius: huc
 .128

tamen prospexisse sufjiciat quod naturarum om-

,

niuni productor Deus , idem ad honum diris;ens

cuncta disponit. Et Seneca vir bonus et fortis :

quidquid acciderit , aequo animo sustinebit ; scit

enim accidisse ex lege divina ex qua universa pro- ,

cedunt. Et alibi non affligitur sapiens liherorum

:

vel amicorum amissione : eodcm modo fert eorum

mortem quo suam expectat. Et alibi Dcus opti-
,
:

mus quemquam aut mala valetudine aut luctu ,

nut incommodis afficit , quia in castris periculosa

forlissinds imperantur. Et Macrobius fortitudo :

mrtualis est , animum super periculi

agere metum ,

nihil nisi turpia timere et adversa et prospera tole-

,

rarefortiter. Et Anaxagoras audita morte tilii ait , ,

non inexpectatum aut novum nuntias ; illum enim

ex me natum scieham esse mortalem. Ut Cato Uti-
censis simili nuntiatione dixit: satisfecit vere filius
meus ,
qui erat mortalis. Auctor festinando iter
dicit: ille mons umhram jacit ; ubi utitnr verbis
Virgilii in Bucolicis

Et jam summa procul viUarum culmina funiant

Majoresque cadunt altis de moiitibus umbrae ;

quod est sero appropinquante. Fingendo se repe-

rire ulterius procedendo umbram Doinini Sordeili
de Mantua ,
quem
congratulatum esse sic
dicit
Virgilio ratione Ad hoc inducit
ejusdem patriae.
tertiam moralitatem scilicet quomodo compatrio-
,

tis nostris debemus esse charitativi. Unde Macro-

bius: pietas est per quam sanguine conjunctis et

,

patriae hencvolus affectus ct diligens trihuitur cul-

 ti/s. Et cjuia iii Itniia haer male servantur, cum
tota (lie se iuvirem cives expellant, eos deroban-
(l(» et douios (lestruendo ut etiam de eis liUeanus
,

nit, ibi

y4t nu/w s('//ii/-//tis pe/ident qiiud /noe/iia tectis,

U/'hibus Italiae lapsis qi/oque moe/iia i/i/i/is ,

exclamat contra eam, ut dicit textus, dicendo eam

sine pace, et in {^uerra. Et ex hoc inducit quartam
moralitatem, scilicet de pace desideranda et guerra
finienda. Quod pax sit res desideranda dicit Cassio-
dorus : o//ini quippc /'ca^/io dcsideiahilis dehet esse
\tra/iq/dllitas , i/i qua et populi proficiunt et utilitas

\geutiuni custoditur. Haec est e/ii/n bonarum a/tiu//?

Idecora /nater: haec //lorfa/i/i/n ge/ius repa/vihili suc-
\cessioiie multiplica/is ,facultates p/ote/idit ,//io/-es e.i-
\colit,etta/ita/'/i/n /•cruni ignan/s ag/ioscifur,qui eani
)minime quaesisse Et Ambrosius: pan-ae
se/ititur.
\res concordia crescunt, mag/iae ve/'o rcs discordia
delabwitur. Ad detestatiouem vero j^uerrae ait Psal-
mista, dicens de talibus guerram facientibus: co/i-
Vtritio infelicifas i/i viis eoru/n
et et viam pacis ,

\non cognoveru/it. Et Samuel dixit ad regem Saul,

ut habetur primo Reefum, Capitulo XV. Sicut fecit
ahsquc lihe/'is mulic/vs gladius fuus , sic absqiie li-

hc.ris c/it inter mulic/'es matcr fiia. Addendo: quid

prodest quod imperator Justinianus aptavit tibi
fraenum , o Italia , in legibus colligendis etc. Quae
leges coustringunt hominum vitas. ut fraenum
equum. [Inde et Virgilius de Aeolo rege ventorum
iu simili sic ait;
 330

Sed paler uninipotens speluncis ahdidit atris

Uaec rnetuens , molenitjue et niontes insuper altos
Imposuit , rbgenique dedit qui foedere certo
Et premere et laxas sciret dare jussus hahenas.

Item ad lioc Boetius ait in I.° Deus frequentia ci-

vium. non depulsione laetatur cujus agifrenis, at- ,

que ohtemperare justitiae summa lihertas est. De-

inde exclainat contra gentem praesentem dicendo ,

quod deberet desiderare imperatorem esse et assi-

dere. Et ex hoc inducit quintam moralitatem sci- ,

licet quod bene esse mundi facit existentia Monar-

cliae et hoc prosequitur plene iste auctor in primo

;

suae Monarchiae. Ad quod ait Boetius:

O felix hominum genus

Si riestros animos amor
Quo coelum regitur, regat!

Et hoc est quod dicit, si bene advertimus, quod

Deus notat nobis cum suo exemplari ut unico ,

motore regimus, ut coelum quod est liuic mundo

ut exemplo exemplar, licet tendant ad diversa(<3).
Unde Christus hoc approbans dixit: Quae sunt
Caesari veddantur Caesari etc. Et Apostolus sub-
dens dixit suhjecti estote omni hunianae crea-
:

turae propter Deum: sii'e regi quasi praecellenti

sive ducihus tamquam ah eo missis. Unde Grego-
unus est , grues
rius in Decretis: in apihus princeps
unam sequuntur unus imperator. Et facit ad
, sic
praedicta quod legitur Exodi, capitulo 25.°, ubi

{a) Cosi rnnrorHi i Codri.

(lirtiim fuit Moysi ,
quod omnia faceret secunduin
exemplar sihi in moiite monstratum. Nam , ut ait
Thomas Secunda Secundae,fjuaestione lo i, sicut
in
actiones rerum naturalium procedunt ex natura-
ctiam operationes humanae pro-
lihus potentiis ,ita
cedunt ex humana. voluntate. Oportuit autem in
rehus naturalibus ut superiora nnwcrcnt inferwra
ad suas actiones per cxcellentiam naturalis vir-
tutis collatae divinitus. Unde etiam oportet i/i re-
hus humanis quod superiorcs moveant inferiores per
suam voluntatcm ex vi auctoritatis divinitus ordi-
natae. Nam essemus aequales , si omnes vellemus
esse boni ; sed (|uia ali({ui peccare volunt, necesse
est quod aliquis sit major, qui puniat excessus al-
terius non quidem minores, ut in Angelis. Nam
;

dicit Apostolus: duni niundus iste durahit homines,

praeerunt hominiI>us , Daemones Dacmonibus An- ,

geli Angclis ; cum enim Dcus erit oninia in omni-

bus , cessabit oninis praelatio ; tuni non ordo vel
niajoritas ; aliquis non erit major alio nam in
,

domo patris mansiones multae sunt{a). Nam Iioiuo

estanimal sociabilc, et ideo in domo de domo,
in viciniade vicinia {b) procedit in regno. Ideo
imperium et monarchia necessarium fuit secun-
dum Philosophum ne dicatur quod fuerit per vim
,

impcriimi (piaesitum scilicet ratione praedicta.

,

Nam vis non fuit beili causa movens et finalis (i),

(l) C. L. iiain vis bollica non fuit movens rt finalis.

(a) Que.ito pnssn riorr r (Jetta Srriltiir/i ; to cilazlnne i' slingtiotii.

{b) 1 Codil. L. e l). T. oggiungnna : in civitale de civitale , in re-

gno de regno.
 332

sed potiiis iiistruinciitalis , ut sunt ictus martelli

causa instiumciitalis (•ultclli , et aiiima fabro mo-
tiva causa. Et idco dicitur imperator, omni-
cjuia
bus debet imperare, et nemo sibi. Ideo Monarchia
a rnonos ,
quod , est unum et archos
princeps {a). ,

Item dicitur princeps ex ptinium et capio , quasi

primum capiens locum. Dcbet enim esse rectus,
justus et aequus, attendere ad bonum comune.
Unde Isaias 22.° Priuceps ea quae sunt digna prin-
(ipe gerat. Et prosequendo, advertendum est quod
post Fredericum secundum Sveviae, electus rexRo-
maiiorum Rodulplius, postea filius Albertus, Ar-
nulphuni quemdam alium electum discordia, bello
superavit et occidit. Qui Albertus neglexit, et
etiam dictus ejus pater, venire in Italiam, et sic
acceperunt (i 1 imperium per bredellam fraeni sed ;

in sella, idest iii Roma, non apprehenderunt, idest

non venerunt in Italiam ad coronam. Ideoque ex-
clamat ita contra dictum Albertum, ut dicit textus,
qui consensit electioiii et coronationi argenteae
primae quae Ht in Alemannia per Archiepiscopum
Colonieiisem ut fraeno equi, sed ad stipendium,
,

idest ad coronam ferream, (piam recepit a Mediola-

nensi Archiepiscopo in terra Mondicensi nec ad ,

auream, cpiasi ad ascensum sellae equi,quam re-

cepit a Papa in Roma in Ecclesia sancti Petri ad ,

altare sancti Mauritii minime processit. De quo

,

secutum est quod in Verona est facla pars Mon-

tecchia et pars Comitum ; iii Cremona Cappel-

(i) C. L. e D. T. ai>prelienderunt.

(«) Gr. fiovo; , solo , e d^yoi ,

principe.
 333

letti Urbeveteri {a) pars Monal-

et Troncaciuffi: iii

deschia et Philippesca et sic de aliis. Dirigendo

;

sermonem ad f^eum quare hoc sit quod civitas

,

omnis Italiae sic patitur esse sub tyrannis; et re-

spondet ipse sibi quod fit ad correctionem nostro-
rum peccatoriuu et scismatis. Ad quod Job ait , et
etiam Augustinus de civitate Dei in V.°, Capitulo
XXIX. Deus fac.it regnare hypocritGin propter pec-
cata gentiimi. Nultus verius hypocrita. dici potest
quam qui sibi regis assumit ojficium, et exhibet se
tyrnnnum. Et ibidem prima ergo causa setvitutis
:

peccatum est ut homo homini conditionis vinculo

,

suhderetur ; quod non fit nisi Deo judicante apud ,

quem non est iniquitas et novit diversas poenas ,

meritis distribuere deUnquentium. Et Salomon ad

idem ait in persona Dei per me reges regnant :

et tyranni per me tenent terras. Et Oseas propheta

ad hoc dabo tibi regem in furore meo. Tollen-

:

da est igitur culpa ut cesset tyrannorum plaga.

,

Et Evaristus Papa in Decretis:/?ra meritis subdi-

torum disponitur a Deo inta. rectorum. Dicendo ,

quod quilibet vilis et rusticus efficitur in dicta Ita-

lia, dummodo sit bene ])artificus, magnus, ut ille

probus romamis Marcellus, qui Gallos et Paenos

equestri bello superavit. De quo Virgilius:

Aspice ut insignis spoliis Marcellus opimis

Ingredilur , victorque viros superendnet omnes.
Hic rem romanam niagno turbante tuniultu
Sisteteques sternet Poenos GaUnmque rebeUem
.,

Tertiaque arma patri suspendet eapta Quirino .

(o) Orvieto.
idest Marti. Nam priina arina Romulus , secunda
Cassius, tertia iste Marcellus ohtulit INlarti : nam
Viridomarum ducem Gallorum in singulari bello
superavit. Et ex hoc quod dicit quod omnes civita-
tes [tahae sunt sub tyrannis, est notaudum, quod
duplex est tyrannis secundum Thomam. Est enim
tyraiuiis perversum dominium sicut regnum est ,

rectus principatus secundum Philosophum in 4°

PoHticorum. Nam
tyrannus est quilibet, qui in re
pubHca non jure principat [a); et ista est prima
species tyraimidis, et stat in suo vocabulo scihcet ,

quaiido unus sohis tyrannizat. Tyrannus enim

taiis, spreto comuni bono, quaerit privatum; ideo-

que subditos diversimode gravat, secundum quod

diversis modis quaerit habere;cujus locus fugiendus
est. Hnde SaU)inon hnge esto nb homine habente
:

potestateni occidendi. Et \irgihus:

Heiifuge crudeles terras ,fuge littus avarum.

Et illud leo rugiens et ursus esuriens, princeps

:

impius super populum pauperem, , ut in Pro-

verbiis. Nam TuUius dicit principem civitatis ,

esse habendum gloriam. Et Aristoteles ait: prin-

ceps cui non sequitur (i) honor et gloria, conse-
quenter tyrannus efficitur. Inest enim animis homi-
num ut proprium bonum quaerant. Et haec est
prima tyrannis, et huic contrariatur monarchia.
Secunda est si fiat injustum regnum (2) per plu-
,

(1) C. L e D. T. sufficit pro proemio.

(•/) C. L. rogimen.

(<;) Principare , voce ilel basso lat. per regere , giibernarc.

 335

res ut per popiilum uiiuni iiou per singularem

, ,

liomiuem et liaec tyranuis vocatur democratia (a),

;

contra (juam ait Salomon sedes tlucuni. superbo- :

runt (lestruxit Dcus et sederefecit mites pro eis. Et ,

Esdras proplieta: liberaho gregein rneum de ore

eoruni. Et hoc qiiando populus comprimit plebeos
et facit eos pusillanimes. IJnde Apostolus: /;<?-
tres , noiitc provocare Jilios ad indignationem ut ,

non pusillo animo fiant. Et ad hoc etiam Salomon

ait: regnantibus impiis , ruinae hominum. Et: cum
impii sumpserint principatum ,
gemet popidus. Et
alibi: cum surrexcrint inipii,abscondentur hommes;
ul tyrannorum crudelitatem evitent. Et contiariatui-
ei timocratia quae est dum multi virtuosi regu-
,

nt {b). Tertia tyraunis est, quae fit per paucos et

virtuosos, et talis dicitur aristocratia {c). lHtimo
exclamat contra civitatem Florentiae, ironice lo-
([ueudo, ut ait Tullius ,
primo de Senectute, di-
; cens non viribus aut velocitatibus res magnae ge-
: ,

j
matur,sed consilio,auctoritate, et scientia. Item re-
'
prchendit eam de levitate et mobilitate circa letjes
condeudas et servandas. Ex ([uo elicitur sexta et ul-
tima moralitas; nam lex debet fieri stabilis et per-
|)etua. IJnde .scribit Troi^us Pompcjus. Lycurgum

condidisse legem et (juia dura videbatui", simula- ,

vit adire Apollinem ct cum ronsulere de dicla lege;

(a) Da SijfJLo; ,
popo/o , e xpiiroj ,
govaiio.
(6) Timocrazia , clal gr. T/p.>), censo, entrata, e xp«TO{ ,
govniio , <;

laforma tli govcmo , iit cui i .utii po.^iidcnti di iin ccnso o entrala dc-
Urminatn dnlla lcggc possono godcre un officio nello Stato. Qtii il
commentatorc ha prcso la vocc TifAi^ in scnso di onorc.
(') <'r. apcjot, ottiino , c xpaTo^ ,
gocerno.
 330

et obligavit |)<j|)uliiinad oljservatioiifin dictae le-

i^is, doiicc rediret, j)er sacraineutum. Et ivit iii

Cretam, et il)i vixit ut exsul, et morieiido ibi prae-

cepit comburi corpus suum pulverem in mare et
projici ne diceretur, portaiido ibi cinerem ejus,
,

ipsuni redivisse. Et Valerius in VI, de Zaleuco dicit,

quod ut observaret legem quae caecabat adulte- ,

rum utroque oculo sibi et adultero filio efibdi

,

singulum oculum jussit. Item de Charonda Thurio

ibidem ait, qui concionem intravit cuin ense,
idest caute, ct ita incubuit super eo ; iiam ("ece-

rat legem illud proliibendo sub poena mortis. Et

sic debet esse justa lex; et si justa, ergo durabi-
lis. Unde idem Valerius in VII.° ait ,
quod debet
esse lex comunis et justa , iion comparabilis telis
aranearuin, ut dicebat Anacharsis, qui legem dictis
telis comparabat. Nam ut illae infirma et levia
,

tenent (i), et valentia et magna non, ita et leges;

et ideo mutabiles, ut illae quae fi'int iii Octobri
non duiant ad medium Novenibris, ut de Floren-
tia dicit, quae excedit civitatem Athenarum et La-

caedaeinoniae. Unde habemus jus scriptum et ,

non scriptuin in subtilitate. Et haec ironice lo-

quendo. Alia iii hoc Capitulo pcr se patent.

(i) (;. 1). T. icliiiciil.

 337

CAPITULUM SEPTIMUM

PURGATORIl

« Poscia che 1'

accoglieiize oiieste e liete »

Auctor in hoc Capitulo, praemissa oratione (i)

Sordelli praeclicti et alta coniinendatione Virgilii;
ad quod etiam Macrobius ait: gloria Maronis ,

idest Virgilii talis est quod e.r inultis laudihus

, ,

crescit , ct ex nullis vituperationibus niinuitur

prosequitur ad tractatuni illorum, qui tardi fue-
runt ad confessionem ratione officii et regiminis et
dignitatis, fingeiido eos iii florida viriditate, ut dicit
textus, et cum liguia liac. Nam tales virtuosi in
viridi fama et florida (a), velut in prato, morantur
invita, et post tnortem. Ad hoc in simili figura
Virgilius in persona Aeneae cum Sibilla, relictis
vitiis, et veniendo ad Elysium idest ad locum et ,

(i) C. L. aJniiraliniic
(a) C. L. e D. T. in viridi fama el (lorida laucle.

32
 338

statiun hominuni virtuosorum , ait:

Devenere locos laetos et amocnn vireta

Fortunatoruni nemorum seclesque heatas.
Pars in gramineis exercent memhra palaestris.
Et quod dicit Sordellus quod post recessum Solis
impossibile esset ibi ascendere, sed descendere er
rando figuratur quod sine Sole divinae gratiae
,

a quo illuminaniur, ad recta dinn lucet in nostra ,

mente deberaus et possumus ascendere sed se-

, ;

cus, dum non lucet, quia tunc nos movendo, er-

rando et in nocte iremus. De quo etiam Virgilius
in simili ait:

iMrgior hic canipos aether et lurnine vestit

Purpureo solemque suum , sua sidera norunt.
,

Et quia tales magnificos imperatores, reges et ba-

roncs (i) volendo contemplari et eorum vitam ,

nobis reducere ad meraoriam levamus nos in ,

intellectu ideo fingit nunc auctor Sordellum

,

ipsos ostendere de loco elevato. In simili etiam

Virgilius fingit Anchisem fecisse Aeneae, ubi osten-
dit virtuosos illos de Elysio dicens: ,

Nulii certa domus. Lucis hahitamu.< opacis

Riparumque toros et prata r'ecentia rii>is

I ncolumes : sed vos , si /ert ita corde voluntas

lloc super'atc jugum etfacili jam tramitc sistam.
Dixit: ct ante tulit gressum , cantposque nitentes

(i) C. L. e D. T. barones viituosos.

 339

Desuper ostentat ; deliinc summa cacumina lin-

quunt.
At pcitcr .Inchises pcnitus corwallc vircnti
Inclusas aninias , superumque ad lumen ituras
Lustrahat etc.

Inde Sorclellus iiicipit oos nominare ; et primo

Rodulplium (le Anstria imperatorem, de quo dixi
supra in Capitulo proxime praecedenti. Item osten-
dit secundo umbram regis Otliaclierii de Boemia,
per cujus medium currit flumen Albiae , de quo
I.,ucanus

Fundit ah extrcnio flavos aquUone Suevos

/Jlbia, et indoniitum etc.

Quod nnmen rccolligit omnes aquas de Bocmia, et

eas ducit per se in mare. Ad alios veniendo prae- ,

sciendum est quod , secundum qiiod in (yjnonicis

Francorum lcii;itur, in Ludovicus rcx Fran-
lii/i^

corum nonus scriptus , in catalogo sanctorum et ,

(jui liodic canonizatus est ciim Roberto comite

,

^\c f.anzano (^jus (ratre, cruce sij^iiatus ultra mare,

idest in suj)sidium terrae sanctae, cum magna niili-

tia transivit (i) Aegyptum, et Damiatam cepit et

abiit. Indc proccssit versus Babyloniam et ibi ,

praeliatus cst ct victus a Saracenis. Et dictus Co-

,

mcs Robcrtus dc campo lugit solus, et de eo po-

stea nihil scitum fuit; et crcditur quod se in mare
dolore praecipitaverit ne sub Saracenorum ser-,

vitutc venirct. Ludovicus autem captus fuit a Sol-

(i) r.. I.. c 1). T. intiavil.

 3iO

dano et se redeniit daiido et iestituer)do Datnia-

.

tam dicto Suldauo juraiido ctiam quod num- ,

quam iret contra eum et quod in signum dictae ;

capturae, in sua moneta faceret sculpi bovas ut ,

adhuc apparet in tornensibus. Et sic dictus Ludo-

vicns redivit in Syriam, et deinde in Franciam ,

et non modica ignominia. Soldanus vero dictam

civitatem Damiatae rehabitam funditus desolavit.
Modo ad propositum redeundo ille aasutus, de .

quo dicit textus est dictus Comes Rohertus, cjui

.

mortuus est sic fugiendo, et detlorando hlium in

suis bandcriis laniatis. Ille autem, qui habet be-
nigimm aspectum (i), est dictus Luclovicus con- ,

siderata ejus vita corporali ; nam quantum ad vi-

tam spirituaiem in Paradiso est sanctiHcatus se-

cundum Lcclesiam. IUe alter,(jui de palma inanus
facitlectum guanciae.est Raymundus Berlingerius
socer dicti Ludovici et Karoli veteris tle Apidia;
cujus Ludovici et Karoli descendentes, cjuia non
ita boiii, iileo dicit quod pater et socer sunt
,

inalum Franciae. Vel dic quod nasutus fuit rex

Phili|)pus filius LTgonis; ille vei-o cum aspectu beni-
gno, Guilielmus rex Navarrae, filius regis Thebaldi
et socer Fhilippi regis Fraiiciae, filii dicti regis
Pliilippi primi. Et hoc est quod dicit jjater et so-
cer etc. llle vero memjjrutus est Domnus Petrus
de Aragona probissimus: ille autem juvenis, qui
post eum sedet, est Domnus Alphonsus ejus fi-
lius , similis jjatri. Domnus Jacobus et domnus
Federicus , alii sui filii, et fratres dicti Alphonsi

(ij C. L. e. D. T. ille autcm a benigiio aspectu.

 3M
iioi) itn probi ,
qui in regnis Aragonae et Siciliae
successerunt, non ita iri probitate. Ad qiiod Tul-
lius de ofliciis ait : optinia haercditas a paventihus
liheris traditur , omni patrinwnio praestantior s^lo-

ria virtulis et reruni f;estarum , cui dedccori esse

nefas est judicanduni. Et ideo dicit, quod ita raro
resurgit per ramos humana probitas ;
quasi dicat
non a parentibus noljilitatem et virtutem , sed a
Deo , a quo onine datuiii opfimum et onine do-
num perfectum dcsccndit , ut ait Apostolus, reco-
gnoscere debemus. Ad quod et Boetius ait:

Quid gcnus ct proavos strepitis ?

Si p rim o rdia vestra
/luctorcnique Dcum spectes
Nullus dco-cncr c.rtal
Ni vitiis pcjora foi-eus
Propriuni deserat artum.

llle masculo n;isu est dictusRarolus vetus de Apu-

a
lia,Comes Andep;aviae et Provinciae, ac rex Sici-
liae;cujus etiam successores superdicti donnii Pe-
tri.Nam quemadmodum Consfantia filia olim regis
MaufVedi et uxor dicti domni Petri plus potest
,
,

gloriari de dicto viro suo quam Beatrix et Marga- ,

rita filiae Karoli Ciotti , et neptes dicti Karoli ve-

teris, etuxores dictoruni domni Jacobi, et domni
Frederici, ejus Constantiae nurus,ita et uxor dicti
Karoli veteris plus potest gloriari de marito , suis
I

nuribus. Alius, est rex Henricus de Angba; alius,

est Guilielmus Marchio de Monteferrato ,
qui ra-
ptus ab Alexandrinis mortuus est in eorum car-
cere: ex quo magna guerra fmt postea, et cujus
inoitein liomines de Montcferrato et de Canavese
adliuc plorant proptcr ciiis honitatem et virtu-
tem considcratis parcntibus IMarchionibus suis.
,

Quibus spiritibus ita perlustratis, sol declinavit;

quasi indicet, ut in luce sit semper commemora-
tio talium. Et sic sequitur ad aliud Capitulum.
Et haec sufliciant.
 m

CA]>nUHJM OCTAVUM

PUIIOATOIUI

« lua gia lOia che volge il disio »

Aiutor iii lioc Ca])itulo, pracmisso exordio ad

praeccdpiitein matcriam scilicet dicendo, ((uotl
,

temj^us jam erat, in quo navigantes (i) prima

die punguntur a caritate suorum carorum dimis-
sorum, adeo quod redire jam retro vellent, et sic
volvunt desiderium eundi ad locum relictum, quod
maxime evenit in Solis occasu , flngendo se tunc
sensum auditus reddidisse vanum hoe est quod :

omnes ilH praefati spiritus virtuosi loquentes et

cantantes tacucrunt. Kt dicit quod mms eorum sur-
rexit, et petiit cum manu silentium. Similitcr Ovi-
dius dicit Jovem fecisse in concilio Dcorum , (h-
cens

(i) C. L, p n. T. itinorantes.
 3W
Nec tibi grata manus nec pietas
, niigusta tuuvum
est
Quam fuit illa Jovi qui postquam voce
,
manuque
Murmura compressit , tenuere silentia cuncti.

Et Statius ad idem

Coelicolae veniam donec pater itle sedendo

Tranquillam jubet esse manu etc.

Dicendo quod dictus spiritus tunc postea levavit

ambas palmas, versus orientem inspiciendo: ex quo
vult innuere auctor modum et tempus orandi, et
versus quam partem. Circa primum scias quod ,

homo, sit quantumcumque virtuosus, in hac vita

orare debet ut perseveret in liac virtute. (Jnde
Augustinus in libro de perseverantia ait: multis
datur gratia , quibus non datur pcrsei-erantia. Nam
illa inchoata est quantuni ad mentem, sed non

consumata quantum ad carnem. Et cum manibus

elevatis; unde Psalmista: benedicam te in vita et .,

in nomine tuo levabo manus nieas ; quod orare

contra tentationes est, ut infra dicam. Circa se-
cundum , quod cum Deus sit ubi-
sciendum est,
que, ad omnes partes possumus orare ad eum;
licet congruentius versus orientem oremus, et sa-
crificium missae celebremus. Ad quod Psalmista:
psallite Deo quia
,
ascendit super coelum coeli ad
orienteni. Et Daniel in captivitate Babylonis ora-
bat versus templum quod erat versus orientem;
,

unde Salomon etiam ait mane ad solem orabis.

:

Dicendo quod post hoc ille idem spiritus incoepit

 343

illum hyinnuni (i), quem Ecclesia cantat in Com-

pletorio in reinedium tentationum, ut quilihet vii-
tuosus facere debet , tam respectu finis diei ,
quam
nostrae vitae ;
qui incipit:

Te ante liicis terminum

Rerum creritor , poscimus
(Jt soiita clementia
Sis praesul et custodia.
Procul recedant somnia
Et noctium phantasmata
Hostemque nostriun comprime
Ne poiluantur corpora etc.

His praemissis, aurtor dicit quod acuetur nunc

subtiliter visus intellectualis auditoris ad sequen-
tem liaiicsuain inctaplioricam et tii^iiratam locutio-
nem, velut ad velum subtilo, qiiod facilius pene-
tramus oculis quam grossum. Et ideo quod fa-
ciliter introspicere possumus , cavendum est ne
erremus in vero incluso iu ipsa locutione. Vult
igitur figurare j)rimo iii eo quod dicit, quod illi

spiritus taciti ,
pallidi, et liumiles respexerunt ad
coelum expectantes, hoc est quod virtuosorum
est et esse debet orare. Existentes extra Purgato-
rium, idest extra statnm confcssionis et poeniten-
tiae, ne ab inimico tentcntur. Et licct secundum
Cassiodorum oratio sit quasi oris ratio, tamen Da-
mascenus dicit quod est ascensus intellectus in
Deum et petitio decentium ad eum. Ad qund
,

Augiistinus: cjuid prodest sfrepitus lahiorum si ,

(j) C. L. f D. T. Iiyniiiiim Anibrosii.

 340

induratiim est corP Et liernardus dicit: quod ol>-

secrationes fiunt affeciit verecundo , orationes pu-

ro , postulationes amplo gratiarum actiones de-,

1'Oto. Debet cnim oratio esse fidclis pura devota , , ,

discreta verecunda ct secrcta. Et licet oratio iii

,

vocern prorumpat interdum unde Psalmista: vo- ,

ce mea ad Dominum deprecatus suni ; et alibi : lae-

talum est cor mcum , et eccuhcwit lingua mea ; ta-
men , ut dixi, oratio porrigitur ad Dcum . sed
Deus cordis locutionem cogiioscit frustra igitur :

vox adjungitur. Ad quod facit, quod dicitur pri-

mo Regum de Anna orante ibi /inna loqueha- , :

tur in corde suo etc. Hoc igitur est quod vult ,

dicere dum dicit, quod taciti et humiles respicie-

liant. Ad quod Salomon in Ecclesiastico : oratio
humiliantis se penetrat nuhes. Et Mathaeus, Capi-
tulo 6.° ait: cum oravcris , intra cuhiculum tuum
et clauso ostio ora. patreni tuum in ahscondito.
,

Et Psalmista: respexit orationem humilium etc.

Et licet orare semper debeamus, ut Lucae Capi-
tulo i8.° ibi: oportet semper orare et non deficere ;
et Psalmista : septies in die la\idem dixi tihi , ta-
men in sero , et in ingressu noctis, quando Dia-
bolus magis nos tentat, potissime cst orandum.
Unde Petrus in Epistola ait ad haec, et suadet:

sohrii estote et -vigdate ,

quia adversarius vester
Diaholus , tamquam leo rugiens , circuit quaerens
quem Et Christus
de\,'oret. vigilate et orate ne :

intretis in tentationem : spiritus quidem promptus

est caro autem infirma. Ex quo Ecclesia tali hora
,

ter pulsat adcommemorationem Virginis Ange

lorum reginae ut Angelum mittat in nostrum ,su-
,
 347

jjsitliumcontra serpentem idest contra diabo- ,

lum, magis virtuosos tales quam alios tentautem.

Dntle Jacobus talibus ait: esse gaudiwn aestiniate,
fratresmei , cuin in tentationes varias incideritis.
Tribus enim motbs impletur omne peccatum sug- ,

gestione, tlclectatione, consensu. Suggestio lit per

Diabolum : tlelectatio per carnem : consensus per
spiritum. Nam primo serpens Evam suggessit : se-
ciHitlo Kva , ut cart) , tlelnctata est : tertio Adam ,

ul s|)iritus, consensit. Secundum Gregorium et Sa-

lomonem : imsa fis:uli prohat fornax , et justos

tentatio. Et prosequentlo tlicitcorde , tpiod ita

orante dictis spiritibus venerunt duo Angeli cum

(luabus spatliis, idest cum tluobus effcctibus ora-
tionis. Est enim prima spatlia angelicum subsi-
(lium in hoc primo effectu orationis, qui est,
ut qui orat evitet tentationem. Unde Mathaei i4-°
/// tentationeni intrat qui orare iiegligit. Et Augu-
stinus: oratio est oranti praesidiuni , adversnrio
iiicendiuni. Et ex hoc vide tjuari; dicat s|jatlias ft)-

catas. Quae enim Deo

oratio est Angelis solatium,
gratum sacrificium. Untle Hieronymus super Ma-
thaeum,CapituIo x^j.^Hoc gcnus daenionioruni nun-
quani cjicitur nisi oratione., pcr quani sanatur pc-
stis nicntis. Secunda spatha idest angelicum su- ,

bsidium in effectu orationis, est fomentum spei

et charitatis , unde procedit. Unde Marcus ait :

quaecunique orantes petitis credile quia accipie- ,

tis.Vx Boetius: non fustra spes in l)eo jjorntur

preces enini ,
quae rectac sunt , inejjicaces csse non
possunt. Et Bernardus : aut dabit nobis quod peli-
mus aut quod
, novit csse utilius. Et hae praedi-
 348

ctae spatiiae duae suiit illa arma , de quibus ita

ait Apostolus, dicens : induite vos armaturam

Dei , ut possitis stare adversus insidias Diaholi. Ad
figurain etiam illorum duorum Angelorum audi
Hieronyrrium dicentem : mag/ia est dignitas ani-
marum , utunaquaeque haheat ah ortu in custo-
deni sui Angelwn delegatum. Dicendo auctor,
quod veniunt ad custodiam illius vallis , idest sta-
tus nostri mundani in tentationibus joendentis.
Dnde Isaias super inuros tnos , Jerusalem , con-
:

stitui custodes. Ubi ait Bernardus: benignus es

Domine qui non , es contentus iiostrorum mun>rum
idest virtutum fragilitate, sed custodiam angelicam.
nobis ponis. Ad quod etiam ait David suh umhra :

alarum tuaruni protege me a facie impiorum etc. ,

Et alibi le^>aKn oculos meos in montes idest ad

: ,

coelos, unde veniet auxilium mihi. Nam vere an-

gebca auxilia fuerunt nobis (i) opportuna, maxime
virtuosis, considerata natura et potentia diaboli;
nam non mahis et etiam liabet libe-
fuit creatus ,

rum arbitrium, et semper ad bonum et ideo quo- ,

tidie meretur, et lit melior. Homo vero habet li-

berum arbitrium aeque acl bonum et ad malum ;

modo meremur et demeremur, et efticimur quo-

tidie boni seu meliores, vel pejores. Tameu ad hoc
,

Gregorius, hanc potentiam limitando, ait: qui dat

potestatem , hahet aequitatem ; noli timere inimi-
cum quia tantum facit quantam accipit potesta-
, ,

tem. Et alibi qui dat tentatori potestatem, ipse

:

tentato praehet misericordiam. Et in Tobia legitur:

(i) C. L. e n. T. nobis viventibiis

 349

Raphael A ngelus apprehendit daemoniurn,el religa-

\'it illudin deserto. Item Cherubin gladium igneum

Iiabetad custocliam bgni contra serjjentem istum ,

idest contra Diabolum ut in Genesi Capitulo III.

, ,

Spathae praedictae in eo quod sunt truncae, figu-

rant nostra remedia contra tentationes Diaboli. Nam
debemus eas tentationes fugare, non timere (i);
qiiod fit per spathas ita truncas cuspide, idest fine.
Nani non possumus occidere Diabolum sed f uga- ,

re, exemplo Christi qui dixit Diabolo volenti eum

,

tentare vade retro , Satana non tentahis Dovii-

: ,

num Deuin tuuni. Viriditas ipsorum Angelorum fi-

gurat spem ,
quam in Angelis habere debemus
habendo caritatem ,
quam habent circa nostras
passiones. llnde de Tobia legitur quod ei Angelus
dixit: quando orahas cuni lacrimis ohtuli oratio- ,

nem tuam Domino. Flavi capilli figurant perfectam

eorum virtutem ut In Michaele contra draconem,
,

idest Diabolum videtur. Quod dixit de duobus

,

Angelis solum, ligurat quod virtuosi sunt semper

in medio duarum malitiarum secundum Philoso-

phum 2." Ethicorum: nani virtus est hahitus ele-

ctivus in medietate consistens. Ergo duae extremita-
tesinferuntur; nam non est dare liberalitatem, quin
sit ei extremitas, avaritia una, et prodigalitas alia :

ergo si duae extrcmitates, ergo duae requiruntur re-

parationes, ergo duo Angeli. Et dicit quod veniunt
de gremio Mariae idest in Christo assecuti su-
,

mus rcmeflia angelica contra Daemones. Yx r[uod

dicit quod ille serpens idest Diabolus, vel diabo-
,

(i) C. L. « 1), T. interimere.

 :?50

lica teiitatiu. veiiiendo liniehat per dorsum, ligu-

rat quod tentatio diaholica, dum nos aggreditur,
leviter veiiit. facicndo nos acceptabiles, ut possit
nos venenare tamen inter virtuosos fugatur, ut
(i) ;

hic auctor modo lingit. Item quod dicit, quod

ibi respiciehat iu illo polo, idest iu statu virtuo-
so, et videhat tres stellas juxta stellam , idest
tramontanam, uhi stellae tardiores sunt iu rota-
tione propter tardiorem amhitum in quo loco ,

illo mane viderat quatuor stellas ihidem

die in
radiantes Catonem significat (2) quod primo ilhi-
,

minari dehemus a quatuor virtutibus cardinalibus

et dirigi ad honestatem propter salutem, quae ha-
betur et acquiritur per purgationem; ad quam
fingit se levare et ingredi portam Purgatorii. Et
istae sunt tres et quatuor stellae, de quibus ait,
irradiantes nos ad moralitatem mundanam, dein-
de ad beatitudinem spiritualem. Ad hanc figuram
facit quod Virgilius ait in simili, inveniendo istos
virtuosos in Elysio, dicens:

Largior hic campos acther et Iwnine vestit

Purpurco , solemque suum , sua sidera norunt.

Et idem dicit de judice Nino de Gallura de Sar-

dinia natione Pisana, de domo Vicecomitum
,

primo viro domiuae Beatricis, filiae Opizzonis Mar-

chionis de Este, quae verificavit illud Ovidii

Successore novo tollitur omnis amor.

(0 C. D. T. nos ut serpeiis vcnenaic.

{2) C. L. e D. T. (igiiiat.
 351

l']tde domitia Joanna ejus filia, et de doiTiiiio C.a-

lcaz/.o Viceeomite de IMedioiaiio, ad eiijus arina-
luram est vipera cujus vexillum prius ponitur iii
;

eampo per Mediolanenses ex privilej^io antiquo.

Ad id quod de domino eomite Malaspiua dieit
,

quod suis, seilieet agnatis ejus ,

portavit amo-
rem , etc. est, eum aeee])isset (|uamdam nobilem
ilomiiiam ,
per quam habuit in dotem eivitatem
Bussae et castrum Duosoli de Sardinia, mor-
tua dicta sua domina uxore, dictam civita-
et
tcm et castrum eum suis territoriis commuiiicavit
omiiibus de sua domo. Iiule |)ronosticatur Dantem
exulare , et devenire ad standum euin certis de
(lomo sua praedicta, et liabere magnum honorem
ah eis. \it sie (juod per aucHtum judicabat auetor,
crat expertus de faeto in sua persona; et ita fuit.
Et ita habet locuin quod dieit Cassiodorus: verus
tcstis est qui laudat expertus. Et hoc dicit evenire
ante septem annos, per verba, (juod Sol non illa

oocidet septies in signo Arietis, in (juo tune erat,

(juod erit id etc. Quod signum, ut dieit Plinius,
.lovi attribuitur, et cornua ejus simulacro ponun-
tur ; liabet enim 17. st(^llas in capite, unam in
iiaribus, tres in collo , duas in suminitate ante-
rioris jiedis, unam iii s])iiio, (juatuor in eauda,

uiiam in ventre, tres in lumbo, unam iii sumino

jiede. Alias celat, ut facit interdum verus aries

jacendo. Et hoc est quod dieit, infurcat. In quo

siguo et in (juolibet alio Sol moratur per 3o.* dies,
et 3o.'Mrientes liorarum,et 3o.' besses momento-
rum. I':t haec j)ro lioe (lapitulo.
 352

CAPITULUM NONUM

PURGATORII

« La conciibina di Titone antico »

vJontinuaudo se auctor acl praecedentia , dicit

quomodo visis , idest contemplatis quae in
his
praecedenti Capitulo scripsit ,
quod dormire coe-
pit, et inqua hora temporis. Ad evidentiam di-
cendorum est advertendum quod auctor (ingit .

in hanc speculativam phantasiam suam intrasse

de i3oo, de mense Martii in puncto aequinoctiaU
,

dum Sol in Arietem intrat, fingendo tuiic lunam

esse rotundam,ut dicit in Capitulo 20.° Inferni.
Item fingit hucusque se stetisse quatuor diebus
in hoc itinere, idest in liac coutemplatione. Et
cum luna in quinque diebus currat duo signa Zo-
diaci . conchiditur quod tunc, dum incoepit, luna
fuerit in Signo Librae opposito Arieti, et quod
nunc fuerit in principio Signi , vel in capite Sa-
gittarii. Item considerandum est, quod in polo il-
 353

]o , ubi se fiiigit fuisse, est oriens, ul)i hic est no-

bis occitJens, et e contra. Item est notandum, quod
Titan est (i) Sol ; unile Lucanus:

Und^i venit Titan , et nox ubi sidera condit.

Cui attribuunt poetae ])ro uxore Auroram suam

rubram , (juae semper eum praecedit. Unde Ovi-
dius:

Jam super Oceanum venit a seniore niarito

Aurora etc.
Jainque fugatura Tithoni conjuge noctem.

Et Virgilius:

Tithonum talaniis dignans Aurora superbis.

Va alibi

cuni prinium crastina coelo

Puniceis invecta rotis Aurora rubescit.

Auroram vcro albam Luiiac attribuunt in concu-

binam co (juod talis Aurora alba cx lumine So-
,

lis a longe causatur. Dicifur concubina; nam usi-

tatum est (juod extra proprios tlialamos, ubi de-

bet esse uxor, (juis Iiabeatconcubinam. Nam et
Luna ideo dicitur Titania cjuia in sero lucida ap-
,

j)aret secundum Papiam. Et hoc est (juod dicit quod

(i) C. L. c n. T. (iifitur.
 354

erat extra brachia sui amici. Et quod dicit quod

de geminis ejus frons lucebat, dic. idcst de stellis
Scorpiouis praecedentis ibi tunc dictam Auroram
Lunae, cum tunc esset in Sif^no Sagittarii cui Si- ;

gno Sagittarii attribuitur Chiron Centaurus, qui

propter mortem Haemonis filii sui occisi a Scor-
pione, dictum Scorpionem occidit. Quod signum
Scorpionis habet stellas quindecim in capite :

duas, in costis diias , in arcu duas, in dextro cu-

bito unam, in scapula unam, in spino duas, iii
cauda duas, in anteriori genu (i) unam, iii pede
duas; alias sub cruribus. Signum vero Scorpionis
attribuitur Scorpioni qui occidit dictum Haemo-
,

nem; ideo occisus a dicto Chirone, et trauslatus

in illud Signum sui nominis. Habet enim decem
septem utroque labio duas in fronte
stellas: in ,

tres, in spino tres splendidas, in cauda quinque,

in aculeo duas; et istae decem septem stcllae sunt
geminae,de quibus auctor loquitur. Sic igitur con-
cludendo vult dicere quod ibi erat prima pars
noctis quae dicitur conticinium. Et hoc est etiam
c|uod vult dicere de duobus passibus noctis, et
de tertio jam inclinabat, hoc est de horis
qui
noctis quae sunt secundum Macrobium septem.
Prima dicitur crepusculum: secunda dicitur con-
ticinium a conticendo: tertia gallicinium, quam
dicimus primum somnum , ct juxta hanc ho-
ram fuit quod dicit auctor ibi: et dicitur galli-

cinium a galli cantu. Quarta dicitur intempe-

stum , idest tempus non aptum alicui rei facien-

(i) C. D. T. genulo.
 355

(lae : quiiita galliciniuni propter gallos iueem

praenuntiantes: sexta matutinum septin^a dilu- :

culum sive Aurora («). Et prosopopeiando dicit

,

noctem per dictas lioras medias salire et j)er ,

alias medias descendere; ut dicebat Sibilla Ae-

neae:

No.i- ruit , Aeiiea .,

nos Jlendo ducimus horas.

In qua quidem liora ipse solus incoepit dormire

ex eo quotl secum liabebat de illo Adami scilicet ,

de carne, et virtutibus corporalibus. Et licet talis

ejus somnns possit dici ad figuram abstractio
quaedam tamen hic vult innuere ex quo noster
,

somnus oriatur aut procedat nam anima sine

, ;

corpore non dormit , sed cum corpore. Sic ra-

tione corporalium virtutum, ad quod ait Avicen-
na : sonmus est aninialiuni virtutum cum intensio-
ne naturaliuni ; qui soninus propter lassitudineni
et sollicitudineni , cum spiritus animalis dissohdtur,
ct ex nimia e.xercitatione corporis re-
debilitatur ,

fugit ad interiora et sequuntur eum virtutes ani-

,

males. Et ita dormiendo in diluculo, quando hi-

rundo incipit canere, forte in commemorationem
sui primi doloris qui tali tempore incipit, talia
,

vidit. Circa quod Ovidius in "VI.° hanc historiam

tangit, dicens, quod quidam Pandion rex Athe-

uarum habuit duas fdias Prognem et Philomenam,

(n) // rommrntatoiv , o piultosto il cofista , iioii ripoita piecisa-

mente la divi.sionc dellc orc come si legge in Macrobio. fetli Saturn.
lib. 1. Cap. m.
 .156

et (lidaiii PrDgm-m inaritavit Thereo regi Thra-

ciac. Oni (Inin .scinel Athenas ad certam festivita-

tem iret, et fuisset rogatus a Progne nxore

tlicta

sua , ut cnin rethret secum clnceret Philomenam

soiorcm cjns, ita fecit, et in itinere iii qnodam
iicmorc cain vidlare voluit, et Hngnam abscidit
sibi ne ninquain tale facinus revelaret. Sed de-
,

inum vciiit ad Prognem ipsaPhilomena et nntn ,

liaec omnia indicavit. Qu<ic Progne tali dolore

(juemdam suum rilinm nomine Ityn coxit subito
ct occidit et uno niane teinpestive, dnm vellet
;

ire venatum dictus Thereus fecit comedi ipsi ,

Tliereo, qui hoc scito et reperto, persequens di-

ctas sorores cas volebat occidere. Ipsae autem fu-
gientes effectae sunt, Progne hirundo, et Philome-
na rosignolus; dictus vero Thereus avis cristata
quae dicitur upupa. In qua etiam hora matutinali
mens nostra peregrina minus a carne et plus a
cogitatione occupatur, ct qnasi iiulivina est. Ad
quod ait Philosophus in a.° de anima, dicens,quod
anima tres principales habet virtutcs, sive poten-
tias, scilicet intelligere, vivere , et sentire, scilicet
latiocinari. Vivere, sive vegetare, potest esse sine
aliis, non e contra. Sed illa anima quae omnia ,

ista comprehendit, est nobilior, ut nostra anima,

(|uae intelligentia participat cum divina natura
et angclica intelligentia. Ideo Philosophns vocat
lioininem divinum animal, et ideo ista nltima po-
mens quae humana
tcntia dicitur et nobilissima :

mciis Lali hora magis

|)raedicta perspicua cst. Uii-
de Socrates suadebat oriente sole consilium, occi-
dente convivium cogitandum esse. In qna quidem
 357

hora in somnio dirit se vidisse illam aquilam de ,

qua dicit textus et ab ea rapi. Faciendo compa-

,

rationem de suo tali raptu ad raptum Ganimedis

filii Priami rjui pulcherrimus fuit et raptus a
,

Jove existente in figura aquilae ad summum con-

sistorium, idest ad coelum et ibi ejus pincerna ,

factus. De quo Ovidius in io.° ait:

Rea: Siiperum Phrygii quoudain (janiniedis aniore

/irsit , et inventum est aliquid ,
quod Jupiter es-
se etc.

lEt Vir<^ilius:

Invisumque genus , et rnpti Ganimedis konores.

)icitur vere quod quidam rex de Creta , nomine

IXantluis , in bello cuni signo acjuilae, ut successor
jjovis, cui tale primo sigiium fuit, rapuit eum.
IQuidam alii dicunt quod dictus rex Xanthus eum
rapuit causa iibidinis iii venatione cuni navi
ubi piclum erat signum aquilae dictae Jovis. Di-
cendo quomodo ita raptus dormiendo fuit excita-
tus et cjuasi territus, ut Achilles fuit, tlum tran-
slatus est jjer Chironem Centaurum ad insulam
Scyros ad regem Lycomedem. Nam videns Thetis
mater dicti Achillis, quod ipse Achilles mori de-
bebat in exercitu Trojae, ut fatatum erat, eum
misit ad dictum regem et inde Ulixes et Diome-
,

des habuerunt cum, et quomodo scripsi supra in

Inferno, Capitulo XXVT.° Modo ad figuram hujus
aquilae et Luciae veniamus. Et dupliciter potest
 :i'68

figiira colligi , ut scripsi snpra in Iiirfiiio, Capitulo

II.°, scilicet , ut liguraret partem illam philoso-
phiae, qiiae clicitur matheniatica ,
pro ista Lucia
ut aquija, quae habet nos eievare ad ea quae in
imaginatione siuit, ut sic nunc auctor elevaretur
per eam ad ingressum Purgatorii, idest ad prin-
cipium actionis virtuosae et morahtatis. Ad quod
Seneca: lcvnvit sc siipcr sc. Nam contentus non est
homo, nisi supei' iiumana surrexerit. Vel secundo
modo accipe hanc Luciam in forma aquilae pro
gratia Dei. Nam et Joannes Evangelista qui gra- ,

tia Dei interpretatur, in aquila figuratur; quae

gratia dicitur, eo tjuod ])er eam nobis Deus gratis
])rovidct et peccata dimittit. Unde Apostoius: gra-
tia tua sum quod suru. Nam sine tali aquila, idest
gratia mediante, ad Deum , a quo processimus,
accedere non possumus. Dnde illud: homo est
spiritus vadcns et iwii redicns pcr se ahsque gra-
tia ; quod redire est pcr poeniteiitiani et contritio-
nem animi ct oris. Et in hoc denotatur modo per
auctorem ista porla Purgatorii ; quem gratio-
ad
sum modum poenitendi, ut ad quemdam altum et
repentem montem non possumus , ex nobis ascen-
dere, sed dormientes, idest contemplantes, per
aquiiam, idest per graliam ascendimus: quani ,

gratiam nemo meretur, vel demeretur; ut vides

i?i radio Solis, si aperio fenestram, intrabit, si
flaiuIo,non intrat, tamen non jiossumus eum co-
gere quod intret. Ad quod rcspiciens Psalmista,
qui per istam aquilam, idest gratiam, ut magnus
peccator poenitens, venit ad hunc locum vel pas-
sum purgandi se, dicens: inisit dc cxcelso , et a.t-
 359

sunipsit me et extraxit ine de nquis multis

, Et . . .

eduxit me iii latitudinem: liberavit me quia com- ,

placui ei . enim curram accinctus: in Deo

. . In te
meo transiliam murum. Deus qui accinxit mefor-
titudme et complanavit perfectam inam meam.
Coaequans pedes meos cervis , et super cvcelsa
mea statuens me. Sic igitiir vide qnomoflo et. ad
quod auctf)!' ita lotjuatur, et atl ejus ligurain. INam,
prout scrihitur iii V)vq\-<?X\?,: prius enim habet quli
^ratiam quam conteratur ; praecedit ergo gratia
contritionem , contrifio remissionem peccati. Et sic
iste auctor prius iniuc (iiii^it se per aquilam
idest per gratiam, elevari de iufimo, idest de statii

extra contritionem et confessionem ; unde Psalmi-

sta: aperitc mihi portas justitiae , ingressus in eas
confitebor Domino : haec porta Domini, justi intra-
hunt in eam ;
deinde sihi peccata remitti. Ulterius
procedendo pro porta isla Pur}j;atorii serrata ac-
,

cipe propositum nostrum iii nohis hene agendi

quod non aperitur iiisi pulsetiu". [Inde in Evan-
gelio dicitur pulsalc, ct aperietur vohis. Qiiod pul-
:

sare consistit et fit per coiifessionem sacerdotis.

Tres gradus, per quos itur et ascenditur ad lianc
portain figurant firmam suhstantiam coiifessio-
,

nis et contrit.ionis: nam tribus modis offendimus

Deum, scilicet orc, corde, et opere ergo sequitur ;

oris confessio, cordis contritio, ct operis satisfa-

ctio. Vel dic, quod in quolihet peccato mortali tria

concurrunt, scilicet impudicitia, delectatio, et per-

petratio. (^ontra impudicitiam est rcmedium con-
fe.s.sionis, in qua est verecundia : contra delcctatio-
uein ainaritudo contritionis: contra perpctrationem
 3f)0

operis satisfactio. Vel figurantui' ail illa tria quae

infra dicentur. Sunt enim et isti tres gradus, de
quibus credo Ezeciiielem dicere, dum ait: et ve-
nit ad portam quac rcspiciebat
,
et ad orientein ,

ascendit per gradus ejus. Et Psalmista Deus in :

gradibus ejus cognoscitur. Et Job per singulos :

gradus meos pronuntiabo illum. Dicendo quod pri-

mus dictorum graduum erat albus et transparens,
adeo quod in eo se speculabatur qualis erat. Figu-
ra haec ibi est. Primus talis gradus pro remini-
scentia accipitur peccati in qua dum confitemur,
,

debemus nos speculando de forma, quantitate, et

magnitudine peccati memoriam liabere. Unde in
Decretis magnum est ut si quis peccata. sua cogno-
:

scat et memoriam eoruni retineat. Et hoc est quod

,

dicit,quod videbat se in eo etc. ;nam nihil in corde

confitentis remanere debet. Unde Psalmista con- :

fitebor Domine in toto corde meo. Secundus

tibi , ,

gradus niger et spissus undique figurat compun-

, ,

ctionem, quae iri confessione vera venit. Ad quod

Psalmista: quacumque hora peccator ingemuerit et
confessus fuerit etc. Et Joel propheta ait: scindite
corda vestra , et non vestimenla vestra ; ostendens
contritionem cordis quae in ea scissione intelligi-
,

tur. Scissio vestimentorum idest, oris confessio, ,

et operis satisfactio ; et sine cordis contritione non

valet. Quare aperite et ostendite vicario Dei quod
habetis in cordibus vestris. Tertius gradus rubens
figurat erubescentiam , et verecundiam, quam in
vera confessione habemus. Nam Deus dicebat
et
Israeliticis : non alium statuatis nuntium qui pro ,

vobis offerat munus Moysi. Et Augustinus: quem

 361

poenitet , et dolorem lacrimis ostendit , confiteaiur

per se , non per nuntiwn vel epistolam. Nani (liri-
stiis praecepit: , non
vos monstrate sacerdotihus
unus pro omnihus , sed qui per vos peccastis , pcr
vos eruhescatis ; nani eruhescentia partenx hahet
remissionis. Et Chrysostomus: lacrimae lavant pec-
caluni qiLod ore pudor est confitcri. Lahorat enim
mens patiendo cruhcscentiam et vcrecundia magna ,

est poena et qui eruhescit dignus est venia. Et ideo

,

secundiiin Aufjustinuin sufjicit mores in melius

:

mutare et a peccatis recedere ; uhi dc eis fiat Do-

,

mino per pocnitentiae dolorcm , pcr humilitatis ge-

mitum ,pcr contritionem cordis .sacrijtcium. Angelus
in solio portae sedens significat sacerdotem qui ,

ut judex pro tribunali sedens debet examinare, co-

gnoscere, et condemnare. Nam dicitur in Derretis:
sacerdotes sunt medici curantes animas non mun- ,

dantes ; sed ad carum mundationcm ofjicium suuni

exercent. Nam in veteri Testainento sacerdotes
non mundabant lapsos, sed mundatos proiuiiitia-
bant. Ad quod Mathaei i.", ubi Ciiristus ait le-

proso mundato ab eo : vade ncmini , dixeris: sed

vade fOstcndc te sacerdoti.Y\^M\:\\u\o ipsum sacer-
dotem in angeUca forina per id quod dicit Aposto-
lus ad Corinthios 6.° ibi: nescitis quoniani angelos
judicahimus ; (juod exponitur, saccrdotes. Et Ma-
lachias propheta: lahia sacerdotis tustodient scicn-
tinm et lcgem requircnt ex ore ejus ; quia sacerdos
,

angehis Domini est, ejus spatha est auctorabiUs et

justa, et inreprehensibiUs ejus locutio. Vestis ejus,
ut cinis, figurat humiHtatem quam habere debet
sacerdos; unde Psahnista : sacerdotes tui induant
 362

lustitiani. Et alibi : sacerJotem induani solutan.

Cuin (ju;i spatlia, iilest examiuabili locutione, sep-
tem P, idest septem peccata mortalia sibi in fronte
scripsit, idest ati memoriam ejus reduxit. Duae
claves datae Petro a Christo dum dixit : pasce oves
nieas. In altera: da scientiani discerrwndi inter le-
prani et lcpram , inter pcccatum ct pcccatam ; nam
in Testameiito veteri infectus lepra ducebatur ad
sacerdotcm. Iii altera, potestatem solvendi et ligan-
di quae teiientur et habentur a quolibet sacerdote
;

vero. Nain dicitur in Decretis: lisrandi et solvendi

potestas veris sacerdotihus tradita est a Chrisio nie-
diante Petro , cui dictum est : quodcumque ligave-
ris etc. Qui sacerdos , ut dicit , conetur omnibus
aperire; nam dicitur in Decretis: sacerdos poeni-
tentuim imploranti ahsquc personne acceptione se-
cundum leges injungat. Argentea enim clavis magis
artificiosa figurat scientiam et discretionem, quam
habere debet sacerdos; nam dicit Chrysostomus
ckwis aperitionis est sermo correptionis , quae in-
crepando culpam detcgit quam saepe nescit ipse ,

ctiani quiperpetravit. Ideoque scribitur inDecretis,

quod proprio sacerdoti confitendum est, si est di-
scretus si non
; alii de ejus licentia. Causa et
,

tempus agendi poenitentiam relinquitur in ar-

bitrio sacerdotis intelligenlis, quia apud Deum
non tam valet mensura temporis, quam doloris.
dnde dicitur Malachiae et Osae 4-° Tu scientiam
repulisti , el ego repellam te nr sacerdotio fun- ,

garis mihi. Et ideo qui confiteri vult peccata, ut

inveniat gratiam ,
quaerat sacerdotem scientem
ligare et solvere. Nam dicit Au;i;ustinus
•n"
in libro
 (le poenitentiis: sacerdos , cui omnis peccator of-
fertiir , in niillo eorum sit judicandus quae in alio
judicat. Caveat spiritualis jiiclex, sicut non com-
misit crimen , ita non careat munere scientiae
nam debet cognoscere quod debet judicare, sa-
pienter interroj^et a peccatore quod forte ignorat,
vel verecundia occultat, et pro peccatis cognitis (i)
sit bcnevolus, habcat dulccdinem aficctionem, ,

discretionem , in veritatc doceat perseverantiam

^ ut fecit iste angehis. Altera clavis aurea est auctori-
tas praedicta sacerdotalis, consistens in absolvcndo
et hgando. Unde Ambrosius: saccrdotibus suis re-
la.randi licentiam sine ulla expectatione concessit.
Quo facto, idest suscepta et facta confessione de--
bita et vera, ostium regni Dei apcritur ei, idest
status felicissimus poenitentiae. Ad quod Joannes
Baptista: poenitentiani agite , et appropinquahit
in volns 7'es:nut)i cocloru})i. Et Psahiiista: int)vite
portas ejus iii confessione , et atria ejus in hynjnis
confitentium illi. Quod fit per dictam clavem au-
ream aui torabihMn ; unde in Decretis dicitur: me-
diator Dei et honunum (Iwistus Jianc potcstateni
jiraepositis Ecclesiae dedit , ut con/itentihus poeni-
tentiae satisfactioneni darent ,et eadeni satisfactione
pcr januani reconcilia tionis
salubritatis piira;atos
adinitterent. Diccndo et suadcndo dictus Angelus
ci qnod (him esset intra portam, idest statnm
,

poenitcMtiac, ([uod non respiciat retro idest non ,

revolvat aniinum iterum ad (hmissa peccata nam :

qui ita facit est ut canis ad vomitum rediens , ut

(i) C. l). '1'.

rl (leccatis ropilis.
 36t

ait Petrus in Epistola 2.» Et Lucas 9.° acl hoc ait:

nenio inittens nianuni suani ad aratruni^ et respi-
ciens retro , aptus est regno Dei. Comparando ru-
gitum illius portae rugitui Tarpeiae. Tarpeia erat
domus censualis Romae, quam Caesar spoliavit
redeundo a Brundusio, fugato Cneo Pompejo et ,

dum intravit Romam, ut stipendiariis suis solve-

ret. In quo actu quidam tribunus nomine Metel-
lus se opposuit Caesari , dicens haec verba recitata
a Lucano

Non nisi per nostrum vobis percussa patebunt

Templa latus , nullasque feres nisi sanguine sacro
Sparsas raptor opes etc.

Tamen timore mortis abreptus inde fuit per Cot-

tam ejus socerum sibi dicentem:

Libertas , inquit , populi quem regna coercent

Liberlate perit ; cujus ser<,'averis umbrani,
Si quidquid jubeare , velis etc.

Subdendo

Protinus abducto patuerunt templa Metello.

Tunc rupes Tarpeia sonat magnoque , reclusas
Testatur stridorefores etc.

Et quod dicit, quod audivit canere intra portamj

illam Te Deuni laudanius , ostendit id quid co-
,

muniter confessis vere continf^it, adeo contentij

remanent virtute auctoritatis sacerdotis, aeque
 365

et (liscrete absolventis . ut fatetiir Petrus a tjuo

hajjetur. Hiule et iu Decretis dicitur: maiiet Pe-
tri privileginin ubicunique ipsius fertur judiciuni
(juo quis ligatur vel absoh'itur. Et haec pio Iioc
(lapitnlo.
 360

CAPITULUM DECIMUM

PURGATORII

« Poi fiiinmo clentro al soglio tlella porta »

Jloc Capitulum duas partes. Ad pri

(lividitur in
main continuando se auctor ad praecedentia, fa-
,

cit proemium quoddam et hoo usque ibi ,

« lo staiicato , ed amendiie incerti »

Ibi secunda qua incipit tractare de primo cir-

, in
culo Purgatorii et hoc usque in finem.
;

Ad primam dicit, quod postquam fuit intra il-

lam portam, idest intra statum virtuosi propositi,!
sive confessionis audivit eam portam claudi; ta-
,

men ejus sonus non revolvit eum. Hoc est, quoc

post confessionem et ejus sonum idest locutio-l ,

nem confessantis debemus procedere ita quodi

,

retro per crimina ad eamdem portam, idest con-

fessionem iterum non redeamus. Quod colligi po-
,
 367

test figurative cjiiantumad moralitatein in Eury-

dice uxore Orpliei, quae retrogressa est ad inferos
propter respectionem retro talem. Anagogice, seu
spiritualiter , colligi potest in iixore Loth , de qua
Genesi if).°, quae etiam retrospexit dum illae civi-

tates , scilicet Sodoma et Gomorrha combureren-

,

(ur, quae pro hixuria hujus mundi ponuntur,

(juae conversa est in statuam salis. Per (juae duo
geuera hominum nam quidam sunt qui
accipe; ,

perfecte relinquunt mundum, alii retro respiciunt

et redeunt ad mundum, ut dicta uxor I.oth fecit.
Nam mulicrum magis est redire ad mundana
(juam virurum , et ideo fit statua salis, idest fit

condimentum aliis ne talia faciant. Nam figurat di-

cta uxor Loth carnale desiderium unde in Evan- ;

gelio: non qui incocperit sed qui perse\>eraverit

,

asque in flucni. Ibi ubi oritur motus lapidum il-

lius viae ligurat iterum motus humanitatis ad ca-
,

sum, nisi prudenter eamus, ut fingit nunc hic au-

ctor fecisse volendo incipere se purgare a vitio
superbiae. Diccns (juod ita procedendo venerat ,

jam scxta hora diei, pcr illa vcrba, fjuod scemo

Lunae , idcst Luna diminuta, cum jam jier duo si-
gna a sua rotunditate processerit, et sic erat i8 (i),
et sic in alio emisphaerio, ut in lecto quasi suo se
corcando idcst subeundo sol ibi distans j)er qua-
,

tuor signa , veniebat juxta esse meridiem , unde

inspiciendo etc. Et haec jiro jirima jiarte.
Ad secundam j)artem auctor incipiendo dicere
de circulo Purgatorii primo, ubi su|)erbia j)urga-

(i)C. L. 10. c. u. T. 19.

 : , :

3«)8

tur, ita procedit quod moraliter et spiritualiter

potest intelligi. Moraliter seu tropologice potest
intelligi hoc modo nam honio hactenus vitiosus
:

intendendo circa virtutes debet ut purgatorio , ,

quodam, se purgare de vitiis, et a vitiis, dolendo

se de eis propter eorum pravum effectum et pro-
pter eorum contrarium sciiicet bonum non ha- , ,

bitum et cognitum usque nunc. Item hoc etiam

idem anagogice, idest spiritualiter intelligi valet, ,

scilicet in confesso et contrito ,

qui a peccatis se
eodem modo debet purgare. Et quia contraria
contrariis purgantur, ideo primo tractans de su-
perbia purganda , tamquam de principaliori et
majori vitio et peccato ; unde Psalmista: emunda-
bor (i delicto maximo ; dicit Glosa; idest a su- ,

perbia: nam dicitur superbia mentis elatio vitio-

sa quae inferiorem despiciens superioribus
, , , ut
paribus, satagit aequiparari unde dicitur: ;

Dejicit , infatuat , condemnat deprimit , inflat ,

(Jrimina cuncta parit virtuteni germina perdit.

,

Et illud

Inquinat cgregios adjuncta superbia mores ;

fingit se videre, idest contemplando, infrascripta

opera humilitatis quae contrariantur superbiae.
,

Nam volendo nos, ut dixi, bene a superioribus

purgare, debemus in mente nostra recurrere ad
parietem idest ad memoriam operum humilitatis
,

tamquam ad remedium. Unde Gregorius: sicut in-

centii'uni elationis est respectus deterioris , ita cau-
tela huniilitatis est consideratio melioris. Et alibi
 3(19

lniniiUtas onmia vitia cneivat , oinnesquc virtutes

colligit. Item Salomoii Ecclesiaste i3." qui coha-
bitaverit humiliter induet huinilitateni ; et e con-
,

trario. Dicendo hic figura attcnta cjnod vidit \\n

in dicto pariete mnrmoreo hoo est sibi ad menio- ,

riam reduxit sculpta proprins cjuam natnra pos-

set, nedum ille subtihssimns scnlptor Policretus,
de quo TuUius in secundo Rctlioricae. Primo lui-
mihtatem Dominae nostrae, de qua Lucae primo
ibi: niissus cst Angclus Gabriel ad Marinvi virgi-
neni desponsatani Joscph. Et ingressus ad cani
dixit : ave, gratiaplena: Doniinus tccuni: benedi-
cta tu in inulieribus. Quac cuni audisset turbata
cst dicendo: quoniodo fict istud quoniain Tiruin
, ,

noii cognoscoP Dxiitque Angelus: Spiritus sanctus

superveniet iii te et virtus altissimi obumbrabit
,

tibi. El tunc rcspondit : ecce ancilla Doinini, fiat

inihi sccunduin vcrbuni tuiini. Dicendo (juoinodo
Virgihus, qui erat a latere sinistro, ubi cor {\st iii

nobis, idest ratio sui coixhs, secnndo revolvit euin

ad aham humihtatem , de (jua scribitur in secun-
do Regum , Capitulo G.° (U- David rege, qui dum
rechiceret arcam sanctam , (piae (igurat EccUvsiam
vetorcm et iiovam, de doino Aminadalj, Oza fi-

hns (hcti Ainiiiadab posuit maiius ad arcam eo

quod boves calcitrabant et ])ercussit eum Domi- ,

nus, et mortnus cst juxta arcam. Et lioc est quod

auctordicit, cjuod timetur onicium non commis-
sum. Eraiit enim cuin David scptcm chori, et vi-
ctima vituh, accincti et lripu(haiites in jnbilo et
clangorc buccinae et cum intrasset civitatem
; ,

IMicIiol liha Saul regis, et uxor David, prospiciens

 370

per feiicstram vidit regcm salientem et saltaiitem

coram Domiiio, et despexit eum in corde suo, di-
cendo ei postca : quam glonosiis fuit hodw rex
Israel, discooperiens se ante ancillas servorum suo-
runi! Cui humiliter David respondit: ante Dorni-
num , qui elegit me potiusquam patreni tuum, lu-
dam , et vilior jiam plusquam factus sum, et cro

humilis in oculis meis , et citm ancillis , de quihus

locuta es , gloriosior appareho. Igitur Micliol noii
est natus filius usque ad diem mortis. Tertio dicit
de Inimilitatc Trajani imperatoris, de qua scribit
Elinandus historicus in gestis Romanorum, scili-
cet, quod dictus Trajanus dum semel equum ,

ascendisset ad bellum profecturus quaedam vi- ,

dua accepto freno retinuit eum dicens: tu , Tra-

jane imperas , et ego tam atrocem injuriam pa-
,

tior de jilio meo occiso. Cui respondit: cuni redie-

ro , satisfaciam. Cui vidua dixit: quid si non
redierisP Successor meus , inquit, satisfaciet. Et il-
la : quid tihi prodest si alius henefaciet mihi-' Tu
mens dehitores. Et tunc hurailiter eam contentavit.
Ac etiam ipse Trajanus reprehensus (i) de humi-
litate nimia dixit se velle esse talem imperato-
,

rem, qualem quisque privatus sibi optaret. Pro-

sequendo quomodo vidit purgantes spiritus in illo
circulo primo a vitio et peccato superbiae ire one-
ratos saxis ita graviter et depressos, ut dicit te-
xtus. Figura est, quod superbia, quae nos fert iii

altum debet purgari humilitate, ut

, si a suo coii
trario, debet se inlimare et inclinare cum saxo

(i) C. D. T. roiirolieiisus semcl.

 371

idest cum pondere conscientiac liuinilitatis , (|uac'

lij^uratur iii saxo, ut dicam infra. Ad cjuod Psalini-
sta : conquassahit capita in terra mulloruDi. Vx ali-

bi : quoniam pones eos dorsuni. : in reli(juiis luis

praeparahis vullum corum. Item ad hanc etiani llgu-
ram facit quod legitur de Golia occiso cum tribus
lapidibus; nam superbia idest persona Goliae, ,

figuratur et domari debct inlimis rebus, ut sunt

la])ides. Et sic vide quare saxis eos ligurat sic one-

rari. Ad quod Isaias j)cdihus concidcahitiir corona

:

mpcrhiac. Apostropliando ad genus humanum ,

fpiare ita se dat sujierbiae in hac vita sua vili

corporali cum ita simus viles, considcrata no-
;

stra concejitione spermatica et vili et line nostro, ,

qul cst in vermibus. Unde Psalmista: ca;o aulem

sum verinis et non liomo opprohrium hominum ,

el nhjectio plehis. Et alibi iit sciant gentes quo- :

niani Iwnunes sunt. Ergo dc humo ut vermis, ,

iiati ad rcci|nciidam farfallam, idcst animam ad

formandam |)assivc, ut doinus ad habitationem et ,

ut vermis anima reniota, quae est

lai lallac 0, tjuia

lorma nostra in dcfcctu formae remanemus (juasi

,

athomata (V/) vermis. Athomata, ut ait Pliilosoj)hus

iii a.° de anima ct commentator, sunt animalia
,

iiodosa, sru aiiulosa intiis, (juomodo sunt Jumbri-

ci, et siiniles vcrmcs loima carentes; in quibus

capiit etiam sensualitci' iioii apj^aret: de quo hic

auctor resj)icit. Et hic liiiis j^ro hoc Cajjitulo.

(i) C. I.. o 1). T. farfallac siricac.

(n) Tutii i tctli tlc//<i (liri/ia CoiiimctUn /cf^f^oiin cntoinnla. ('^i^r/i i

CommrntiUoii.
 37-2

CAPITULUM UNDECIMUM

PUIIGATORII

« O Padre nostro , che iie'cieli stai. »

Auctor, continuando se atl praecedentia, dicit se

audivisse canere illos spiritus orationem illam Do-

minicalem humilem, quae dicitur 6° Mathaei scili- ,

cet: patcr noster , qui es in coelis ; subaudi et etiam ,

ubique. Non circumscriptus : nam corpus loco cir-

cumscribitur; sed Deus in quantum pater non di-
citur corpus, ergo etc., utaitPhilosophus in 4-° Phy-
sicorum. LTnde Augustinus : Deus , qui uhique est

noii locis sed actionibus aut longinquus , aut proxi-

,

nius,licet per antonomasiam , idestper exceUentiani ,

dicatur in coelis. Unde David ad : te levavi oculos

mcos qui habitas in coclis ; ratione melioris

,
loci , su-
baudi. Undc et Gualfredus in poetria : in terra to-
 m
tus , in coelo totus , et iii utroque. Et Psalmista : coe-
him tcrram cgo impleho. Maiina, de quo tlicit, ci-
ct

bus spiritualis est charitatis Dei; et itlco tUcit Am-

brosiusquod dictus panis iioii cst vadens in corpus,
sed panis vitaeaeternae, qui fulcitanimam iiostram.
Et dicitur quotidianus, quia t|uotidie nobis pro-
tlest. Dicendo tle Domino IJbcrto (^oiuite tle sancta
Flt)ra, tilio Comitis Guilielmi , occiso per Senenses
in contrata dicta Campaf^natico j)ropter arrogan-
tiam suam. Item nominat Magistrum Otlericum
|)ropter cujus verba apostropliaiido exclamat auctor
sic coutia vanam gloiiam nostram ct cupitlitatem,
(juaiii liabcmus ut nominemur in Iiac vita; tjuae

fama et gloria vana ut ventus transit. Ludc Boe-

tius in 2.° ait

(hiid 6 superhi colla nwrtali jugo

Frustra lcvare gcstiunt? . . .

Mors spcrnit altani gloriani.

Involvit huniilc paritcr ct celsuni caput . . .

(Juod si putatis longius vitani traki

Mortalis aura noniinis
Cuin, sera vohis rapict koc etiaiii dies
Jani vos secunda mors inanet.

Nani quoniodo komo cxaltatur infama quod Ro- ,

nia dum plus floruit Caucasum montem Sjriac non

cxcessitP Quo fit ut si qucni faniae praedicatio
,

delcctat, huic, in pliirinios populos noincn profcrrc

indlo modo condiKat .... Sed quain inultos cla-
nssiinos suis temporihus viros scriptorum inops de-
levit ohlivio ! . . . Vos autcm iinmortalitatein vohis
 374

pmpaf^are vidcmini , cuin Juturi fnmnm temporis

co^itatis. (Juixl si ad aeternitatis injinita spatia
pertractes , quid habes quod de tui nominis diutur-
nilate laeterisp [Jnius enim mora momenti, si de-
cem miUihus coiifcratur annis quoniam utrumque ,

spatium definitiim est , minimam licct liabct tameri ,

aliqiiani. porlionem. At kic ipse nunierus annorum,

ejusque qiuintumlibet multiplcx , ad interminnbilem
dinturnitatem nc comparari quidem potest. Etcnim
/inifis ad sc iiwiccm fuerit quaedam: infiniti vero ,

atqiie finiti , nulla umquam potcrit csse collatio. Ita

fit , quamlibet proliaci tcmporis fama , si cum ine-
ut
xhausta aeternitatc cogitetur, nou paiva, sed plane
nulla. csse videatur. Fos autem nisi ad populares
auras , inanesque rumorcs recte facere nescitis , et
,

rclicta conscientiac, virtutiscpie pracstantia ,de alie-

nis praemia sermunculis postidatis. Accipc in hujus-
modi arrogantiae levitate quam festi^'e aliquis illu-
serit .... Nulla est omnino gloria cum is , cu/us ,

ea esse dicitur , non extet oninino. Uiicle Sapientiae

V.° Quid nobis profuit scicntia , aut quid deliciae
contulcrunt {af Transierunt omnia illa tamquam
unibra. Per quae verba intelligc nunc ubi auctor
dicit et exclamat sic contra vanam gloriam, quae
definitur per Augnstinum sic: vana gloria est ju-
dicium liomiiium bcnc dc aliquo opinantium. Tul-
,

lius vero dicit vana gloria est magni dicti et ma-

:

gni facti frequens fama cuni laude. De ea, quod

niliil sit, scilicet quod vana gloria , dicit Joannes:

(«) La Vulgaui quid

: nobis profuil supcrbia ? aut divitiarum j,i-

rtantia (piid corilulit nobis ?

 375

siego gloriam menni qiiaero gloria mea nihil est. ,

Vx fsaias erit flos decidens gloria edidtationis. Et

:

liir iiiliil est, ut dicit, f|uain ([uodclani movere ci-

liorum, res|>ectu aeterru'. Ihide Gregorius: vile-

sciait teniporalia , eiini considctantur aetcrna. Et
Psalmista : mille anni ante oculos tnos tamquani
dics quae praeteriit. Et maxime motlicum durat
liaec nostra fama , scilicet vanagloria , si aetates
suhtiles se({uaiitur (i), ut patet in Cimabove et
Giotto pictoribus egregiis, et Domino Guidone
Guinizzelli , et Guidone de Cavalcantibus, et ipso
Dante. Et hoc est quod vult dieere si tempus non ,

propa^(^tur al) aetatibus grossis, dicta fama mo-

dicum viridis desiccatur. Nominando ibi Dominum
Provenzanum qui fuit adeo arrogans, ut dicit
,

toxtus. De tjua arrogantia, ut superbiae speeie,

ait Jeremias, dicens: audivimus superhiam Moab:

supcrhiis est valde .... altitudinem cord.is ejus ego

scio. Dicendo quod propter charitativam amici-
tiam quam habuit ad amicum suum carceratum
,

per Karolum A])uliensem pro quo in campo Sena- ,

rum ])ro eo j)etiit tamtjuam indigens; (juod valde

fuit amicabile. Liide Seneca omni tcmpore dili- :

git qui amicus est et hoc solum facit: sors aspera

,

monstrat amicum, quod cst valde gratum Deo.

Unde et Psalmista: egenum liberare dc manu pcc-
catorum. Praedicendo quod iiule ad modicum vi-
ciiii sui , idest Florentini, facient ila quod ipse
Dantes experietur (juid est jjetere, ut exsul , ab
aliis, juxta illud : o quam perflda conditio est men-

(i) C. L. seqiiitiir.
 376

dicantis , rjuiu si petit, nccessitatti conipclUtur , cl

dum pctit , ruborc coinpcscitur , ct si non petit , nc-
ccssitatc cvnsuniitur, ut ait [iinocentius quartus in
libro de contemptu muncli. Et haec pro hoc Ca-
pitulo sufficiant.
 377

CAPITULUM DUODECIMUM

PURGATORIl

« l)i pari, conio huoi che vaniio a giogo »

'ividitiir hoc Capitulum in fhias partes. Iii pri-

la contiiiuat sc auctor ad praecctlcntia; et hoc
isque ibi

« Piu era gia per noi (lcl monte volto »

jlbi secuiida et ultima , in qua lacit digressioiiem

lad secundum circulum Purgatorii , et ad ejus iii-

Itroitum ; et hoc ustjuc in finem.

Ad primam ij;itur veniamiis. Dicit auetor com-
parative, tpiod ut hos cum bove ad jugum vadit,
ita ibat cum illo spiritu , donec paedagogus suus
voluit, idest ratio, (juae in persona Virgilii lingi-
tur. Dicitur enim paedagogus a pedos (a), quod

(n) Gr. itaT? , itoiiob?.

 378

es,t pi/cr , ct nf^ogos (<?), ductor; et iden rompam-

tivc auctor ilirip^cbatni- a rationc, ut pucr a ina-
gistro, ad vidciidum , ad contcinplandum
idcst
frenum , rpiod nos dehet refrenare et tenere, ne
opera suporbiae agamus per effcctum sicut hu- ,

cusrjue contcmplatus est, quae nos debet impel-

lerc ad cjus contrarium, scilicet ad humilitatem.
Nam homo volendo sc bene purgare, et remo-
vere se ab ahfjuo vitio, debet effectum dicti vitii

inspicere, et circa eum argumcntari pcr locum a

contrariis; ut, si liumidum est l)onum ergo sic- ,

cum, malum. Et ideo hucusquc vicht in pariete

liumiha, quae sunt ab effectu bona; ergo superba
opera, a contrario, mala. Item in se debet argumen-
tari per locum a communiter accidentibus; nam
communitcr acci<ht opera superba cadere in infi-

mum : igitur ab eis refrenare debemus nos infi-

mando ea. Et ideo auctor fingit in illo solo se vi-
dcre, contemplari, inductu Virgilii, idest
idest
rationis, hoc est ad memoriam reduccre, ad quid
venit superbia Luciferi fuhninati in abyssum. Item
ad quid venit superbia Briarei gigantis , et aliorum j

gigantium praeliantium cum Jove in Thessalia,!

idest in contrata Phlegrae, et cum Thymbraeoj
ApoIIine, et Pallade, et cum ejus filiis: qui om-
nes gigantes ibi mortui et fulminati fuerunt. Ad
quod ait Statius in II.° :

Non aliter , Geticac sifas esl credere Phlegrae

/Irmatum immcnsus Driareus stetit aetliera contra.

[a) Gi: iiyu>Yj^.

 379

Hinc Phoebi pharctras , hinc torvae PaUadis an-

Irulc Pelethroniani pracfixa cmpide pinuni

Martis etc.

Item ad quid venit superbia Nembrot, (|ui fuit

principium legni Babyloniae; qui ut legitui , (ic-

nesi , Capitulo io.° e i i.° cum venisset ciim uuillis
descendentibus Noe in contrata in Oriente, (juae
dicitur Sennaar, i\\x\\.:facianius latcres et civitatetn
ctturrim , cujus culmen pcrtingat ad coclum. Vm-
de Deus labia eorum confudit, et ideo dictuiii est
nomen ejus liabcl, idest confusio , uiidc postea
dicta fuit (i) Babylonia quam postea Ninus et Se-
,

miramis ejus uxor miiraverunt. Item ad (piid ve-

nit supcrbia Niobis filiae Tautali ct Plcjadis, et
uxoris Ampliionis regis Tliebarum cx (jiio Am- ;

pliionc suo viro liabuit septem iilios masculos et

septcm filias feminas: quae videndo Latonam coli
quae solum ex Jove liabebat duos filios Apolli-
nem et Dianam, scu Luiiam dcspiciebat eam ar- ,

rogantia et superl)ia praccijiicndo popiilis suis ne

,

ei iii tcmplo suo victimas sacrificando faeerent.

Unde Ovidius iii (».° de ea sic ait:

Constitit utquc oculos cii-ciantulit alla supcrbos

,

Quis furor auditos iiupiit pr(icj)oncrc visis

, ,

Coelcstcs P aul cur colitur l.atona j)cr arasP

Nuinen adhuc sinc thiirc nicum cst. !\lihi Tanta-
lus aiictor

(i) C. I.. c 1). T. (licla fuit i|>sa civitas nabyluiiia.

 ;)8o

Cui licuif suli supcrorum tangere niensas.

Pleiadutii soror est geuitrix mea maximus
, Atlas
Esl avus , aethereum quifert cervicihus axem.
Juppiter aher avus etc.

Et infra subdit:

Digna Deafacies : huc natas adijce septem

Et totidem juvenes et mox gcnerosque nurusque.
, ,

Quaeritc nunc habeat quam nostra superhia cau-

sam
Quoque modo etc.

De quo Latona irata fecit quod Apollo ejus Hlius

praedictos septem filios Niobis letaliter sagittavit,
Diana vero ejus etiam septem filias occidit. Quo-
rum dolore dicta Niobe mortua est, et in saxuni
conversa. Unde et ibi ipse Ovidius ait:

Felicem Niohem quamvis totfunera vidit

Quae posuit sensum saxea facta malis.

Et accipe saxeam, idest humilem. Et sic ad figu-

ram nostram. Et ideo allegorizatur Niobe, idest
superbia: Latona religio Diana castitas. Sep-
, : ,

tem filii Niobis sunt septem actus superbiae in

mare et septem filiae ejus septem actus super-
,

biae in femina ; scilicet superbus pedum inces-

sus ,
pectoris supinatio, manuum gestus, linguae
verbalis indignatio, nasi frontatio («), supercilii
elevatio, oculorum semipatentia. Et sic in propo-
sito rebgio creat sapientiam et castitatem ,
quae

{n) Cosi I Co(/(l.

 381

superbos actus habent occidere. Itcm ad (juid ve-

nit superbia Saul regis qui cum esset devictus a
,

Pliilistaeis et mortuis Jonatha et Abmadab et

,

Melchisua ejus filiis in campo cum ignominia ef- ,

fugit in montem Gelboe, et ibi indignatione et

superbia in propriam spatham irruit. Quo scito
Havid ejus gener, qui erat cum Philistaeis ,
quia
dictus Saul inimicabatur ei , maledixit montem il-

luin, dicens:montes Gclboe , iicc ros ncc plitvia ,

veninnt super vos ; de quo in primo Regum habe-

tur. Item ad quid venit supcrbia Araciiis fdiac
Colophonii tinctoris, quae iii texcndo voluit supe-
rare Palladem Deam laiiilicii, sua arrogantia. De
,

qua Ovidius in 6° ait:

Non illa loco ncfjue origine geiitis

Clara , scd arte/uit: pater huic Coloplionius Idnion

Phocaico bibulas tingebat niurice lanas.

Uiide mitigando eam Pallas in forma incognita

cujusdam vetulae, ipsa Aracne magis superba ef-
ficiebatur. Uiide composuerunt ccrtare texendo:
ct Pallas texuit suam telam cuni figuris ilantibus
suam gloriam Deis Aracne totum fccit contra-
;

rium, ex quo mutata fuit in araneam. Unde ipse

Ovidius ait

Stanien , et antiquas exercet aranea telas.

Item ad cpiid venit superbia Roboam , de (juo iii

tortio Rcgum h^gitur, qui duni j)ost mortem Sa-

lr)nioiiis ejus jiatris factus esset rex jwjiuli Israel
quidain cuni mullis Isracliticis dixerunt C\: patcr
tuus duvissinium jugum iniposuit nobis , itaquc
 38-2

uunc iniminue. Et consultis seniorihus, idem cori

silium liabuit. Consultis vero junioribus, respon-
dit: niininiiis dis^itus nieiis grossior est dorso patris
mei .... pater meus caecidil vos flagellis , ego au-
tem caedani vos scorpionibas. Quo audito recesse-
runt, et cum furore lapidavcrunt Aduram ejus se-
nescalchuni , et dictus Roboam super curru quo-
dam aufugit, et depressa est ejus superbia et ar-
rogantia. Item ad quid devenit superbia Eriphilis
uxoris Amphiarai, quae causa jocahs habendi cu-
jusdam repraesentantis superbiam et arrogantiam ,

et quod nemo illud habuit quin male procederet,

insinuavit Argiae uxori Polynicis dictum suum vi-
rum asconsum, ex eo quod recusabat ire in exer-
citum circa Thebas, ubi praeviderat suam mor-
tem unde imposuit Alcmaeoni ejus fiho ut occi-
;

deret eam, et sic fecit. Unde Statius in 2.° ait:

Nec niirum: nam donante niarito

tu infaustos
Ornatus Argia geris dirumque nwnile
,

Harmonies , longa est series etc.

hoc docti quamquam majora lahorant
Cyclopes notique operum Thelchines amica etc.
,

Et dicendo de eo qui primo habuit:

Prima fides operi Cadmuni comitata jacenteni

,

Harmonie versis in sihila dira querelis

,

lllyricos longo sulcavit pectorc campos.

Impruha mox Semele vix dona nocentia collo ctc.

Quod monile etiam Iiabuit .locasta, inde Argia

inde Eriphilc; et omnes, quot(|uot illud monilc ha-
 383

biieriint, iiifortuiiiuni passae suiit (i) |)ioj)ter hoc

inoiiile. UiKle tlc Kripliile concludit Statius

Digna quidein, sed quid niiieri decepta mariti

Arma? quid insontes nnti ineruere furores

Itein ad f[ui(l venit superljia Sennaclieril) rcj^is

Assyrioruin, de quo lej^itur in 11." Paralipoinenoii

32, et IV in fine; qui dum sua superbia
Regum
Jerusaleni obsideret, Ezechias oravit ad neuin,
et factuin est quod una iiocte veiiit Aiii^elus Do-
mini, et de ^eiite Sennaclierib occidit ceiiliim
octoginta ([uinque millia. Et cum in inaiie surre-
xisset, ct videret corjiora eorum , rccessit; et ciiin
venisset in terram Ninive, et oraret in temj)lo
Nesroch Deum suum, Aiidramelecli et Sarasar filii

ejus percusseruiit cuin gladio, i"ugcrunt(jiie iii tcr-

rain Armeniorum, et regiiavit Asarliaddon lilius

|)ro Item ad ([uid veiiit su[)erbia Cyri regis

eo.
Medoruin qui dum dimicatus et victus esset j)er
,

Tamyrim reginam Scytliarum iii traiixitu Araxis

flmninis fecit eum deca[)itari , et ca[)ut iii vase
saiiguinis [)oni , diceiido: sanguinem sitisti, sangui-
ncni bibe. Item ad ([uid devenit su[)erbia Oloplicr-
iiis ducis Nabucliodoiiosor , de ([uo habetur Judith
II." e 12." e i3." Ca[)itulis, ([ui dum obsidcicl
I
civitatem Bctuliae ct coiiduxissct cos de dicta ti-
I vitate fame juxta montem ([ueindam ,
quacdam
vidua [)ulclicrriina nomiiic Juditli de [)0[)uIo Israe-
! litico exivit de civitate, et ivit versus exercitum

(i) C. L. c D. T. Et oimics iiifuituiiiuiii passac ec.

 384

Oioj)hernis, quac visa pcr hostcs , capta ct coiulu-

cta ad Olophernem qui in sero diligcndo cain
,

fecit convivium et ebriatus est. Et dum dormiret

solus cum ea in tentorio, praedicta Judith amputa-
vit caput, et posuit in sacculo, et exivit, di-
ei
cendo custodibus quod Olophernes mittebat eam
ad civitatem , et ivit et ostendit , et dixit quod
fecerat , et exiverunt Israelitici , et devicerunt
exercitum cum dicto capite super quadam Iiasta.
Item ad quid venit superbia Trojanorum, de quo-
rum excidio lege Virgilium in 2..° Aeneidos. Qui-
bus depressionibus visis, exclamat contra horaines,
cur ab istis superbiis non discedunt. Ad quod Ber-
nardus ait in Sermonibus suis: o viri o indiwati ,

filii Adam qui pro vilihns sarcinis multas pretio-

,

sas res expendistis. Et haec pro hac parte.

Ad secundam ultimam partem dicit quomodo
et ,

perambulato circulo, in quo superbia purgatur,

hoc est, se purgato et remoto a tali vitio secun-
dum motum angelicum et judicium conscientiae,
quod in forma angeli fingit verisimiliter propter
quod est angelicum; qui cum
abstinere a peccatis,
motu alarum habet nos mundare, et in bono et
recto proposito nos facere elevari et perseverare,
ut volcmus leves ut ipsi ad coelum, fingit se re-
perire angelum, idest dictum judicium conscicu-
tiae , et relevare eum a peccato superbiae , et diri-
gere ipsum ad vitium invidiae purgandum , et sic

ad secuntlum circulum Purgatorii. Eingendo sc

auilire illudangelicum verbum cantare: beati pau-

pcrcs spiritu, quoniam ipsi coclum possidcbunt
quod est contra invidos. Eaciendo comparationcin
 385

de via illa ad Ecclesiam sancti Miniati juxta Flo-

rentiam imminente super quodam ponte dictae
civitatis, qui dicitur Rubaconte, ubi facti fuerunt
certi gradus in forma scalarum ut repentia mon-
,

tis posset ambulari. Et hoc dicit quod factum fuit

tempore, quo non curabant cives illi ad singula-

ria lucra, ut faciunt hodie circa diminutionem
mensurarum et quaternorum, sed ad comune bo-
num; ideoque vocat eam bene rectam et condu-
ctani, ironice subaudi. Et ibi finis.

a5
 CAPITULUM nECIMUM TERTIUM

PURGATORIl

K Noi eravamo al sotnmo della scala »

In hoc Capitulo auctor continuat proxime

se ad
dicta et incipit tractare de vitio invidiae et de
, ,

ejus natura et poena purgatoria. Unde ad evi-

,

dentiam nota quod invidia a quibusdam definitur

sic: iiividia est in suum auctorem reciprocus de bo-
no alterius tabescentis animi cruciatus. \'el secun-
dum Augustinum invidia iWcitur dolor alienae fe-
:

licitatis. Et peccatum in Spiritum sanctum grave est

adeo quod dicit Mathaeus 12." Qui dixerit con-
tra Spiritum sanctum verbum non remittetur in
,

hoc seculo , nec infuturo: intelhgas, vix remitte-

tur. Dicendo sub taH figura auctor, quod in prin-
cipio in illo circulo nil videbat et audiebat cum

VirgiHo, idest cum sua ratione, ex eo quod ex-

pertus auctor non fuerat in se illud vitium quod :

vitium oritur ex visu et auditu, et ideo fingit Vir-

 387

gilium, ratioDem apostrophare ad

idest suani ,

solem, ut dicit textus idest reduxit se ad so-

,

lem idest reduxit se ad scientiam speculati-

,

vam, (juae in sole figuratur; per (juem (i) audi-

vit illas voces, in quibus vult ostendere id, quod
purgantes se ab invidia debent per contrarium
ipsius vitii considerare, idest charitatem et amo-
rem proximi. Nam invidia ortum habet a propria
malitia, scilicet a superbia cum nolit sibi proxi- ,

mum pariticari , et sic vult ejus malum sinc culpa

sui. Nam invidia est exultatio de adversis ])roxi-
mi , et tristitia de prosperis. Unde Salomon: qui
in ruina laetatur alterius , non erit impunitus. Et
Horatius:

Invidus alterius rehus macrescit opimis.

Igitur ut ostendat nobis volentibus purgare nos

ab invidia ([uomodo iii rcmediinn debemus re-
currere ad contraiium, scilicet ad amorem proxi-
mi, ct meditandum quae suadent nobis dilectio-
nem fraternam cutu cliaiitate, scilicet ^rtwr/ere cwn
gaudentihus etjlcre cuin flentihus , ut ait Aposto-
,

lus; et alibi: quis infirniatur , et cgi) non inftrmor.^

ut 2." ad Coriiitliios, (^a])ituIo II.°, iingit se invi-
sibiliter audire illas voces ,
quae repraesentant no-
stras contemplationes (2)
suaderc charitatem.
, sic
Unde Augustinus: penscnt imidi quantum honum
sit charitas , quac sinc lahorc nostro alicna hona

nostra facit , invidia vero e contra. Et prima vox

(1) C. L. e D. T. per qucm poslea.

(a) C. L. c D. T. spiritiialcs contemplaliones.
 388

dixit illudverbiim charitativum Virginis, quod

est iu Joaiine, Capitulo i.° Quae cum -vidisset vi- ,

nurn deesse discmnhcntihus in nuptiis , ad fdiwn

ait: vinum non hahent. Non autem dixit, vinuni
non hahemus ; in cjuo cliaritas proximi denotatur.
Secunda vox dixit: ego sum Orestes. Unde primo
scias quod Orestes fuit filius regis Agamemnonis,
cui cum desponsata Hermione esset filia Mene-
lai, et Pyrrlius Acliilleides cum Andromaca uxore

quondam Hectoris et sua rediisset in Graeciam,vi-

dendo dictam Hermionem ita pulcherrirnam , et

invidendo dicto Oresti , eam Herraionem accepit

in uxorem et Andromachain tra(Hdit cuidam suo
,

familiarinomine Heleno in uxorem unde Orestes ;

reddendo mahim pro malo dictum Pyrrhum occi-

dit. Unde in persona dictae Andromachae loquen-

tis Aeneae ita ait Virgihus:

Nos patria incensa

,
, diversa per aequora vectae
Stirpis Achillene fastus juvenenique superhum
,

Servitio enixae , tulimus: qui deinde secutus

Ledaeam Hermionem Lacedaemoniosque Jiyme-
naeos
Mefamulofamulam Heleno transmisit hahendam.
Ast illum, ereptae magno inflammatus amore
Conjugis et scelerum furiis agitatus Orestes
,

Excipit incautum , patriasque ohtruncat ad aras.

Et sic contra charitatem. Et ideo sequitur tertia

vox, quae contra liaec exclamat: amate eos a qui-
bus malum liabuistis. Ad hoc ait Apostolus ad Ro-
manos nulli malum pro malo rcddentes. Et Lucae
:

().° Capitulo; diligite eos qui vos diligunt et eos qui ,

 :J89

vos oderuiit , et ininiicos vestros ct erit mcrces ve- ,

stra ninltfi. Uiide prosequendo dicit, f|uoniodo vi-

dit spiritus ibi se purganres iu colorc livido , si-

cut saxa ibi existentia, et indutos de cilicio, et a

luce et lumine oculorum privatos. 1-itera per se
patet. Veniamus solum ad illam iiguram. IUe co-
lor lividus eorum ct illius loci figurat statuin in-
viiloium, (pii semper sunt in livore; unde Ovi-
dius de Aglauro, de qua dicitur in proximo*Capi-
tulo, iuvidia conversa in saxum , ait:

Nec lapis albus c.rat , sun nicns infeccrat iilani.

Kt alibi

Pallor in orc setlet etc.

Et alibi describens domum invidiae ait:

Tecta petit: donius est iniis in vallibus antri

Abdita , sole carens , non ulli pervia vcnto
Tristis , et ignavi plenissima frigoris , et quae
Igne vacet semper , caligine seniper abundet.

Et Salomon \,\.° Putredo ossiuni invidia. Sicut ve-

stis putrefactanon recipit ablutionem ita invidia. ,

Nam lioc vitium secuudum Cyprianum iii liomine

sic apparet, quod ejus vultus miiiax, torvus as])ec-

ctus ,
pallor in facie etc. Itcm ad id quod dicit,
cilicio craut induti figurat quod homo volens se
, ,

a vitio invidiae purgare, debet se induere cilicio

lioc est, rejicere bona mundana colorata f;icili de-
core, et ponere cor ad vera bona. Uiide ad hoc ait
Hicronimus qui pcccator : cst , ut invidus , et cui re-
 390

mordet conscientia , cilicio prunae (i) accitigatur

et plangat sua. (lelicta et durniiat in sacco , ut
,

praeteritas deiitias, per qiias invidi sunius et Deuin

offendimus austeritate vitae compenset. Arguinento
,

ejus quod legitur in veteri Testamcnto de Achab

qui cum de innocentis sanguinis Naboth effusione
sententiam comminantis Dei audiret per Eliam
induit sc cilicio satisfaciens Deo per poeniten-
,

tiam. Unde Dominus ait Eliae : quoniam Achah

reveritus est facieni meani non inducam ma-
,
(a)
lum in diehus ejus. Clausura autcm oculorum suo-
rum figiwat quod volens se purgare debet oculos
,

ad mundana clausos baljere ne videat vanitatem ,

etc. Vel figurat caecitatem tabs vitii quam in se ,

purgantes ab invidia cum lacrimis recognoscunt.

Ouod sint assimilandi caecis satis patet; nam in-
vidi mirabiliter caeci dici possunt, cum excaecan-
tur, unde iliuminari deberent de gratia Dei col-
lata proximo suo. Unde Job 5.° dc eis ait: per
dieni incurrent tenehras , et qiiasi in nocte sic pal-
pahunt in meridie. Unde Gregorius: mens invidi
cum de alieno hono a/jligitur, de radio hicis uh-
scuratur. Item de bonitate Dei ,
quod animo dete-
riores liunt. Nam Deus in Evangelio dicit invido:
an oculus tuus nequam est, quia ego hunus sum:'
Et Mathaei i5.° (h). De sanitate aliorum imidi in-
firmantur , et de vita moriuntur. Unde Isidorus:
invidus animo medullitus a senietipso livoris proprii

(i) C. L. e D. T. poenifentiae.

(«) La Volgata : quia igltur humiliatus est mei causa.

(6) C. L. e D. T. ao." Queslo patsn ric\'' esscre tina glossa , non leg-
"eridofi in S. Hlarieo.
 391

semper exigit poenas. Uiide Socrates iitinam : invi-

di in omnihus civitatihus torquerentur. Kt Horatius

Invidia Siculi non invenere tyranni

Majus tormentum.

Et etiam Isaias de invidis ait: vac qui dicitis

hoHuni nialuni ct maluni honum ; ponentcs tcnc-
,

hras luccm , ct lucem tcnehras. Item invidia fa-

cit, quod iion videatur, quod expedit videre et ;

ideo dicitur invidia quasi non visio. Item nonne

,

est caocitas gaudere de malo cum gaudimn de-

,

bet esse ex comunicatione convenientis cum conve-

niente, et cum naturaliter sint boni (i), et sic de
bono gaudere deberent? Item facit quod legitur de
quodam rege, qui concessit cuidam avaro et cui-
(lam invido munus quod ipsi eligerent; ita tamen
quod munus posterioris petitoris duplicaretur. Et
cum utenpie tlifferret petere, praecepit rex iii-

vido ut petoret ])rius; qui petiit ut erueretur ei

unus oculus, volens quod proximo eruerentur
ambo. Noluit petere alitpiod I)onum ne proximus ,

ejus illud reciperet duplicatum. Per quae omnia

ligura caecitatis potest aperta esse et manifesta.
Ad quam exclamat Psalmista dicens: ohscurentur
oculi eorum ne videant, ct dorsum eorum semper
incurva. Unde in decretis dicitur: caecus est qui
supcrnae contcmplationis lumcn ignorat , ct qui
pmesentis vitae tcnehris pressus , venturam lu-
ceni non conspicit. Et Matbaei i*^." dicitur : ct

(i) C. I). T. 01 invidi naturalifer sint boni.

 392

videntes , videhitis , et non videhilis. Nominaiulo

ibi inter illos esse Dominam Sajiiam de Provin-
cianis de Senis, quae loquitur, ut dicit textus,
contra se primo , inde contra vanitatem Senen-
sium, qui adeo creduli sunt quod arbitrantur,
quod quidam fluvius ibi sub terra sit, et quod
aperiatur, quem vocant Dianam per quem ibunt ;

adhuc, secunduin eorum vanam imaginationem,

ut per portum ad mare versus terram Telamo-
,

nis. Et sic ibi adhuc vaniores sunt ammiragli idest ,

qui tunc se ammiraglios esse sperant in tali cre-

dulitate et spe vana. Et liaec pro hoc Capitulo.
 393

CAPITULUM DECIMUM QUARTUM

PURGATORII

« Clu e costiii clie 1 nostro moiite cercliia »

v>(ontinuat etiam se aiictor ad praecedeiitia in hoc

Capitulo , diceus ([ualiter unibra Doinini Guido-
nis del Duca de Brettinoro, et umbra Domini Rai-
nerii de Calbulo de Romandiola locuti sunt ad
eum rogando unani alteram quod ita dulciter
,
,

petat et quaerat ab ipso auctorc ut auctor loqui- ,

tur, et respondeat ad coluin (<7) idest quod non ,

dimittat eas in suspenso. Nam in dictamine est

triplex punctatio; priraa est(i) comma,et est pun-
ctum virgula suspensiva. Secunda dicitur colum

(i) C. L. e D. T. (licitiir.

(a) 11 noilro Pictro , in litogo di

E dolcemcnte , si clic parli , accolo ,

come eiee dirr , lcssc inrecc :

E dolcemente , si che parli a colo.

'W/j i Coinnicrit.
 394

et est punrtum cum virgula et puncto (i). Tertia

est perioclus, et est punctum planum. Verbi gratia
in hoc exemplo: disponens Deus huinanum genus
(le nianibus eripere inimici, per angelum magni

de Virgine statuit incarnari ; qui sui

consilii filium
sanguinis e/yusione nos ad optatam gloriam (i) re-
vocant. Motlo liabes in ista oratione omnes tres
punctationes. Comma est ibi: eripere de manibus
inimici; nam si ulterius non procederet, animus
autlitoris remaneret in suspenso. Colum est ibi:
statuit incarnari; nam licet ulterius non scribere-
tur (2), animus auditoris posset quietari, licct ul-
terius scriptor posset loqui ut ibi dum dicit re-
, :

vocavit. Et ibi fit punctum quietans scribentem et

audientem ; et dicitur periodus. Et sic vult dicere
quod auctor loquatur ad colum; idest loquatur tan-
tum et taliter quod eas quietet in auditu, licet
ulterius valeat loqui. Et petiit dictus dominus
Guido ab ipso auctore ut Venus semel ab Aenea
Virgilio dicente

Sed vos qui tandem? quibus venistis ab oris?

scilicet unde veniret ipse auctor et quis esset. Qui

auctor circumloquendo respondit, quod venit de
riparia Arni ,
qui oritur in monte Apennino in
loco dicto Falterona, altissima Alpe adeo quod, ut
dicitur, est ibi ita praegnans, idest ita ibi in. alto

intumuit, quod Item nec se nominat, et cau-

etc.
sam assignat in textu. Ex cujus prima responsione
(i) C. L. patriam.
(2) C. L. pi-ocederet.

{a) Cosi tutli i Cutiil.

 395

dictus Dominus Rainerius admiratus quare au-

ctor nomen loci non expressit, clarificatus extitit
a dicto domino Guidone, ut dicitur in te\tu; sci-
licetquod merito ipse auctor reticuit nomen illius
contratae ex eo quod absque dedecore non pote-
,

rat nominari dicta vallis Arni. Simile fecit Poly-

nices, de quo dicam infra in Capitulo XXII, in-
terrogatus ab Adrasto quis esset qui reticuit ;

nomen Oedipi patris sui ex eo cjuod jacuerat

,

cum matre sua propria, scilicet Jocasta, et ex ea

ipsum genuerat, tjuod opprobriosum sibi reputa-
bat. Llnde Statius, in persona Polynicis praedicti
respondentis dicto Adrasto ait: ,

Cadinus origo patrum: tcUus Mavortia Thebc:

Et genitrix Jocasta mihi etc.

Et ad propositum dicit ille dominus Guido ,

quod
a principio dicti lluminis Arni usquc ad linem
habitantes in ejus riparia sunt c|uodammodo om-
nes bestiales. Dicendo quod ab origine sui, quae
est in montc Apcnnino praedicto ,
qui est mons
intersecans Italiam , cujus llumina ct fontes cur-
runt in mare Leonis, sive mediterraneum , et in
mare adriaticum dividens Lombardiam a Thuscia,
,

procedens ultra per Italiam usque in Calabriam,

et ibi dividitur per gulplunn maris a Peloro monte
in Sicilia :licct dicant quidam quod dictum bra-
chium maris dividit Apuliam a Sicilia f|ui mons ;

Apenninus magis intumuit in Campania ubi ,

Pompejus transivit fugendo Caesarem. Et hoc est

quod vult diccre auctor cpiod in paucis locis exce
dit etc. Hnde ad hoc ait Lucans:
 396

Vinbrosis inecliam qua coUihus .Ipenninus

Engil Italiain , nullo (jun vcrticc tcllus
^ltuis uituinuit , propiusfiue accessit Olyinpo.
iMons inter geminas medius se porrigit undus
Iii/erni superique maris , collesque coercet.

Et subdit

At postquain gremio tellus illisa profundo est

Extremi colles Sicido cessere Peloro.

Et dicit Isidorus : /Ipcnninus qiiasi Alpes ape-

riens , ciun ihi Hannihal Alpcs aperuit. Unde Vir-
gilius:

Alpes iininittit apertas.

Et redeundo ad proposituni dicit quod prinio ,

flumen Arni invenit inter suos inliabitantes Co-

mites Guidos, adeo in opera venerea luxuriosa
implicitos, quod porcis quodammodo adaptantur.
Unde Boetius in f\° Foedis immundisque lihidini-
hus iminergitur? sordidae suis voluptate detinetur.
Secundo invenit Aretinos botolis, idest canibus vici-
nalibus parvis, latrantibus et impotentibus, compa-
randos. Unde idem ^oeiwxs, .ferox atciue inquietus
linguam litigiis exercet? Cani comparahilis. Tertio
invenit Florentinos, qui considerata avaritia et cu-
piditate eorum, lupis assimilandi sunt. Unde idem
Jioetius: avaritia fervet alienaruin opwii violentus
e.reptor? Lupi siinilem dixeris. Quarto, Pisanos cau-
telis, malitiis et fraudibus multiplicibus plenos,

vulpibus merito comparandos. Llnde idem Boe-

tius: insidiator occultis surripuisse fraudihus gau-
det? vulpcculis cxaequetur. Et sic omncs bestiis
 397

romparanclos; nam ita fit , ut concludit idem Boe-

tius , iit qui prohitate descrta honio esse desicrit
cuiii m (li\.'inani conditioneni transire non possit
vertatur in bcllanni. Et hoc est quod ait auctor
noster dicendo quod Circe ,
quae convertebat
liomines in bestias, de qua dixi supra in Inferno
Capitulo XXVI, videtur habuisse praedictos in
pastura. Dicendo deinde dictus Dominus Guido
dicto domino Rainerio de Fulcerio suo nepote,
quomodo crudelizzavit ut bellua inter illos lupos,
idest Florentinos,dum eorum rector fucrit tem-
pore expulsionis Blancorum. Inde nominat se et
socerum, dicendo quod fuit invidus, apostrophan-
do contra nos, cur ponimus animum in rebus
mundanis, quarum ])ortio miiuiitur consorte, idest
consocio et noii ad coelestia
, (piae consorte au- ,

gentur; de quo dicam in Caj^itulo sequenti. No-

minando antiquos probos Romandiolae, quae Ro-
mandiola pcr flumen Padi, Rheni, Flogae («), et per
mare Adriacum et Apenninum montem conlina-
tur; videlicet Dominum Licium de Valbona, qui
semel respondit certis nuntiantibus ei cum timore,
quod quidam suus Hlius non ita probus ut de- ,

bebat, erat mortuus, non est mihi novum hoc , ex

eo quod nuniquani viocit sed dicatis pro noi'0 quod ,

scpultus sit. Item Dominum Henricum de Mai-

nardis de Brettiiuuo ,
qui siccari fecit lignum , ubi
cum Guidone consueverat sedere, eo mor-
dicto
non habere. Item Do-
tuo, allegando ibi similem
minum Petrum de Traversaris de Ravenna et ,

(n) Cosi i Codd. H. c /.. // Cod. /), T. Kolgc.

 398

Domimim de Carpigna comitem. Item

(iuitlotiem
domiiium Pahrum de l^ambertaccis de Bononia.
Item Domiiuim Beriiardinum de Fusco, Dominum
Guidonem de Prata, Doniinum Ugolinum de IJbal-
dinis. Item Fredericum Tignosum de Montefere-
tro. Item Dominum Ugolinum Fantolini de Faven-
tia, et Dominum Machinardum de Susinana. Alia
per te vide usrjue ihi dum dicit se audisse ahas
voces impetuosas ire et currere ut fulgura et to-
nitrua, tangendo incidenter de natura ipsius ful-
minis et tonitrui per tria quae tangit Lucanus
etiam sic dicens

Qualiter expressum veiitis per nahila fulmen

Aetheris impulsi sonitu mundique fragore
Emicuit rapitque diem , populosque paventes
,

Terruit obliqua praestringuens lumina flamma

,

In sua templa furit : nullaque exire vetante

Materia , magnamque cadens, magnamque rever-
tcns
Dat stragem late , sparsosque recolligit ignes.

Per quas duas voces inducit quod spirituaUter

debet audire homo, purgans se a vitio hoc invi-
diae quae sunt refrenatoria in nobis et esse de-
,
,

bent, ne incurramus in ipsum amphus, sicut sua-

soria fuerunt ahae superiores voces ad contrarium
xnvidiae, idest amorem proximi. Et una primo ivit

dicendo illa verba Cain recitata in 4-° Genesis,

qui dixit, dum fratrem Abel in via occidisset:
quicwnque invcnerit me , occidet me. In cjuibus
verbis designatur nefaria natura invidi ,
qui oc-
 399

ciditur, subaudi anima videiido proximuin in

,

bono de quo tristatur ct videndo proximum in

, ,

inalo, de quo laetatur. Unde Uf[0 de sancto Vi-

ctore ait superbia aufert mihi Deuni , invidia
:

proximum ira me ipsum. Secunda vox dixit, quod

,

erat Aglauros conversa iii saxum. Circa quod

sciendum quod Ovidius in a.° scribit, quod qui-
dam rex Athenarum nomine Cecrops habuit tres
HHas Hersen Aglaurum ct Pandrosen quae tres
, , :

fiUae, dum
semel pergerent ad quoddam festum
Mercurius videndo eas coepit adamare Hersen et ;

dum iret ad eam ut ordinaverat, existentibus in

,

domo dictarum sororum cameris, quarum prima

habitabatur per dictam Aghnirum, secunda per
Hersen tertia per Pandrosen non poterat ire ad
, ,

secundam nisi per primam. Videndo dicta Aglau-

rus dictum Mercurium ire ad Hersen non ad se, ,

mota invidia in liminc suae camerae opposuit se,

et ibi conversa est in lapidem. Unde Ovidius ad
hoc ait:

Denique in adi^erso venienteni linune sedil

Exclusura Deum etc.

Subdendo

I fres liabuit tkalamos ,

quorum tu Pandrose de- ,

xtrum
II
.4glauros laevum , medium possederat Herse.

Interpretatur enim Aghinrus , idest sine memoria

nam invidus in sua tristitia traditur obhvioni, et
absque charitate durus et frigidus efficitur , ut la-
pis. Subdeudo quod dictae voces sunt camus,
idest frenum quod deberet nos retinere in ter-
,

minis nostris. Cnde Ecclesiastes 8.° Haec est phi-

losophia ,meditatio mortis,quae est quasi freniini
honiincni refrcnans nc fluat et dcscendat ; scili-
,

cet per latitudinem. Et in Evangelio dicitur. me-

inorare novissima tua , et in aeternum non peccabis.
Et Psalmista in camo et freno maxillas eorum
:

constringe qui non approximant ad te. Conclu-

,

dendo ad id quod ait Petrus in sua epistola di- ,

cens extensam habet Deus dexteram suam ad

:

largienda spiritualia , sed non qui aspiciat; om-

est
nes enim ad sinistram respiciunt , ut temporalia
recipiant. Et Paulus ad Colossenses quae sursum :

sunt sapite non quae super terrani. Unde Augusti-

,

nus: helluas Deus prostratas fecit infacie,pastum

quaerentes de terra ; te , homo , in duos pedes
erexit ,tuamfaciem sursum ascendere voluit. Non
discordet cor tuum a facie tua. Ad hoc Ovidius:

Pronaque cum spectent animalia cetera terram,

Os homini sublime dedit coelumque tueri ,

Jussit et erectos ad sidera tollere vultus.

Et Juvenalis:

separat hoc nos

A grege mutarum atque ideo venerahile
, soli
Sortiti ingeniuni di^'inorumque capaces
,

/Itque exercendis , capiendisque artibus apti

Sensum a coelesli demissum traximus arce

J
 m
Cujus egent prona , et terram spectantia: mundi
Principio indulsit comnmnis conditor illis

Tantum animas , nobis animum cjuoque , mutuus

ut nos etc.

Rt hoc ost pro hoc Capitulo.

26
 'i02

CAPITULUM DECIMUM QUINTUM

PURGATORIl

« Quando tra 1'

ultimar dell' ora terza »

Auctor in hoc Capitulo, praemisso proemio, refe-

rendo se ad praecedentia usque ibi

« Corn' io voleva dicer : tu m'appaghe »

incipit tractare de materia tertii circuli , ubi de

vitio irae dicturus est. Dicit enim auctor, quod
ista secunda die, qua stetit in Purgatorio, idest in
contemplatione tali, ita procedendo devenit ad il-
lam partem diei, quam dicimus vesperum, quae
est juxta sero per duas horas et tertiam partem
alterius , sicut illa pars ,
quam dicimus tertiam
est juxta mane per duas
horas et tertiam partem
alterius. Et sic si bene advertas tunc in Jerusa-
, ,

lem erat matutinum, et in ista nostra occidentah

parte Europae, ubi auctor hoc recitat, erat media
 m
nox. Et hoc est qiiod dicit adjiciendo de natura
sphaerae, idest irradiationis Solis ,
quae semper
tremulat et est in motu , ut puer , ludendo quod
;

non ita contingit in radiis altei^ius himinis, vel

planetae. Dicendo ,
quod radii praedicti directe
percutiebant in illum altum angeluni, qui figurat
judicium conscientiae et angehcum motum ut
, ,

supra dixi de ahis angehs; et per conscquens tunc

reflectehantur in ipsum auctorem. Faciendo com-
parationem ad id quod de sole verberante in
aquam speculum contingit in opposita ejus
vel
reverberatione, quae ita et in tantum ascendit ut
descendit, soparata, scihcet, a casu suo centrico
qui est in medio altiori puncto sui cursus, quem
iste auctor vocat casum sive cadere petrae. Et hoc
constat ad oculum accepto instrumento astrolo-
gico , geometrico
sivc ut puta astrolabio
, vel ,

quadrante, vel aho quocumquc cum quo possit ,

accipi vel notari altitudo solis per multitudinem

graduum et quanta crit altitudo solis reverbe-
:

rantis in nquam vcl specuhim ex inia parte, tanta

erit altitudo radialis sphncrae solis repercussae
in oppositam partcni, ct e contra: et quantum sol
asceudit, opposita sphaera,sive radius ejus ascen-
dit; et sic cum descendit, et illa descendit. Ideo
concluditur quod in illa hora, in illo loco radialis
sphaera solis infima in illum Angclum radians
in auctorcm directe reflectere poterat, ut dicit.
Et procedendo dicit, quod ita directus per di-
ctuni Angelum et ascendendo ad tertium circu-
,

lum audivit canere quod dicitur in Mathaei 5.°

,

ibi: beati rnisencordes, qiioniam ipsi misericordiain

 404

consequcntur. Et: bedti pacifici (luoniani ipsi filii ,

Dei vocahuntur. Subciciulo s^aude tu, qui vincis :

idest, qui substiues talia propter Deuni. Uiide ad

Romanos 12.° ait Apostolus : noli vinci a nialo
sed vince in bono maluni. Quae oninia ad reprehen-
sioiiem vitii irae faciunt de quo nunc dicturus
,

est. Faciendo quamdam interpositionem ad id

(juod dixit in Capitulo proxime ])raecedenti ibi

quare ponimus cor ul)i societas minuit portio-

nem, scilicet ad bona ista mundana non ad coe- ,

lestia in (|uibus bonis coelestibus portio augetur

,

societate et consortio. Et facit inde Virgilium lo-

qui , ut in textu dicitur. Ad quod ait Boetius :

oinne bonuni , in coniune deductum , pulcrius elu-

cescit. Et Seneca : nullius rei possessio jucunda
Et quia invidi contrariujn serva-
est sine socio.
mus, non habendo oculos ad coelestia, nisi con-
sortio alterius magis ditamur, ideo etc. Idem Au-
gustinus in i5.° de civitate Dei ait circa hoc: nullo
fit minor accedente seu permanente consorte , pos-
,

scssio bonitatis , quam tanto latius quanto concor-

dius individua sociorum possidet charitas. Non ha-
bebit denique istam possessionem qui eam noluerit
habere comunem, et tanto eam reperit ampliorcni
quanto amplius ibi potuerit amare consortem, £t
Gregorius: qui facibus iuvidiae carere desidcrat,
illam haereditatem appetat , quam numerus possi-
dentium augescat. Et procedcndo ultei'ius, incipit
auctor dicere de purgatione vitii irae post super- ,

biam et invidiam ; et merito , cum vento superbiae

et invidiae ignis irae accendatur. Et more solito au-
ctor, ut volens se purgare, ut doctriuet quemlibet
 VOo

in simili, a dicto vitio irae, inoipit oontemplari ea

quae siint contra illiicl vitium, et in remedium ,

videlicet opera pacifica et l)enigna. In quorum

consideratione quasi abstractus devenit in exta-
sim, quae est cum homo aliqua visione vel cogi-
tatione extraliitur, dicta ab c\r , c]uod est e.rtra , et
stasis ,
quod est status, quasi extra suum statum.
In qua extatica cogitatione primo vidit, idest ad
mentem reduxit silii pacificentiam Virjrinis, de
qua liabctur Lucae 2.° ubi dicitur, ((uod fhnii per
tres dics ipsa cum Joseph quaesivisset Christum
jnicrum existentem duodecim annorum, et dcmum
quaerendo et reperiendo eum in templo, non irate
sed pacifice dixitijih , quid/ecisti nobis sic J' Ecce

pater tuus et cgv (lolcnles quacrcbajnus tc. Secundo

consideravit pacificentiam Pisistrati
ducis Athe-
iiarum, quam
etiam recitat Valerius in 5.°; qui
dum unicam filiam haberet, quidam juvenis non
inagnae conditionis, amore caecatus eam amplexa-
tus est ])ariter et osculatus. Quo ca|)to , et per
matrem dictae puellae et uxorem dicti Pisistrati
fortiter criminato ,
petiit Pisistratus ab juvene
cur fecerat illud ; (jui respondit : magno aniore.
Et tunc dixit matri: quid faciemvs odentihus , si

di/ipvntes nos ct nostra condemuaJnmus ? Et di-

ctum juvenem liberavit. Ainiectendo aliam histo-
riam, scilicet de origine et nominatione dictae civi-
tatis Athenarum quam recitat Augustinus in 18."
,

de civitate Dei secundum Marcum Varronem hoc

modo. Quidam rex nomine Cecrops, dum dictam
civitatem fecisset, et nomen nondui7i haberet, et
oratus esset ad Deos ut hoc ostenderent per ali-
 400

quotl auspioiunj, cum aliqui vellent eam iiomi'

iiare Minervam, scilicet ab Athena, sive a Trito-
nia, quod iilem est, nam haec tria nomina habe-
bat Dea sapientiae, scilicet Pallas (juae nata dicitur ,

de capite Jovis itaque |)OSt

; apparuit repente oH-
vae arbor, et alio loco aqua ex fonte irrigavit.
Quae prodi^ia dictum lef^em Cecropem moverunt
ad mittenduin ad Apollinem Delpliicum scitum
quid signiiicabant talia prodigia. Qui Apollo re-
spondit ,
quod olea significabat Minervam , sive
Athenam: fons, Neptunum. £t ex lioc venit hs
tanta inter Deos istos , ut dicit auctor. Unde Ovi-
dius ait

Cecropia Pallcis scupulum Mavortis in arce

Pingit et nutiquam de terrae nomine litem.
,

Et misit dicendo Apollo dicto Cecropi etiam quod ,

esset in civium potestate, ex cujus nomine illorum

duorum Deorum nominaretur. Unde hoc praescito
dictus Cecrops convenit omnes cives masculos et
feminas, et facto scrutinio, masculi concurrerunt
quod vocaretur a Neptuno feminae vero a Pal- : ,

lade. Et quia una femina major fuerit numerus

feminarum,quam masculorum, obtentumestquod
a Pallade dicta sit, scilicet Athena. Ex quo Ne-
ptunus indignatus fuit, et inundationibus dictam
civitatem operuit. Qua de causa dicti cives, ut
placaretur, statuerunt quod numquam mulieres
plus interessent consiliis Athena et scrutiniis.
enim interpretatur pax nam ex sapientia pax ori-
;

tur, et quia principalis civitas studii fuit in Grae-

cia; a qua Graecia, testante Prisciano, omnis ars
 407

et doctrina incoepit. Et Lucanus:

Phocnices primi ,famae si creditur, ausi
Mnnsuram rudihus voceni signare figuris.

Et lioc vult dicere, unde omnis scientia disfavillat.

Isidorus etiam dicit quod Amphion et Cecrops no-
minaverunt eam et inventrix fuit multarum ar-
;

tium, quia et literae et artes diversorum studio-

rum, et ipsa Pliilosopliia veluti templuni Atlie-
nas habuerunt. Tertio consideravil ita in extasi
pacificentiam sancti Stephani protomartyris ,
qui
(lum lapidaretur ad mortem, ei-exit oculos di-
cens Doniine Jesu suscipe spiritum meum ct non
: , ,

statuas illis hoc peccatum ut habetur in Actibus ,

Apostolorum, Capitulo VII. Ad idem Mathaei ^.°:

diligite inimicos vestros , ct benefncitc his qui ode-
runt vos. Ad hoc quod scribitur Proverbioruni
facit
20.° ibi : nc dicns reddam malum expecta Domi-
, ,

num , et liberahit te. Et Mathaei 6.° Si non dimise-

ritishominihus nec pnter vester dimittet peccata
,

vestra. Inde dicit quomodo de dicta extatica vi-

sione liberatus est. Virgilius csto quod sciret de
(juo petiit: quaesivit ut festinaret auctorem, cujus
cogitationes , si esset tectus a centum larvis , idest
lastris, cum quibus tecta cooperiuntur etiam vi- ,

(leret eas cum intellectu, qui est oculus qui etiam

videt post mortem nostram corporalem. Ultimo
vero in hoc Capitulo incipit tractatum et naturam
vitii irae. IJnde ad evidentiam hujus et sequentis
Capituli , et hgurae eorum , et istius fumi , nota.
Ira dicitur ignis spiritualis et accensio sanguinis
circa cor. llnde Psalmista : incenderunt igni san-
 408

ctuavium tuunt. Aliter etiam ciefinitur ira est fu- :

ror animi ab iiiterioribus ad exteriora prorum-

pens. Unde Horatius: ira furor hrevis est. Igitur,
sicut ex naturali igne furaus ascendit et caligat,
ita ex dicto igne spirituali fumus ascendit ad no-

strum cerebrum caecans nos in intellectu. IJnde

,

Job 17.° Caligavit ab indignatione oculus meus.

Unde Philosoplius ait cUm sunt maxinie contra :

consilia,festinantiaetira. ItemPsalmistaait: ascen-

dit fumus afacie sua exarsit.
in ira ejus , et ignis
Et alibi supercecidit ignis et non viderunt solem.
: ,

Et alibi turhatus est afurore oculus meus. Et Apo-

:

stolus ad Ephesios sol non occidat super iracun-

:

diam vestram. Et Aristoteles in Elenchis (1): irati

minus praevident. Et demum lioc facit ira

Dehilitat , saevire facit , dissolvit aniores

Decurtat vitam , quasi nihil putat ira.

Per quas auctoritates respice figuratam locutionem

auctoris quare in fumo sic istos iracundos hacte-
,

nus nunc ita fingat purgari hoc est, quod in de- ;

fectu taUs vitii ,

qui est ut fumus , ut praemisi,
recognoscendo hoc se purgant. Et hic finis.

(i) C. L. in Elhica.
 'i09

CAPITULUM DECIMUM SEXTUM

PURGATOKll

« Bujo d' interno e cH notte privata. »

l^ontinuat hoc Cipitulnni auctor ad proxime su-

pcriora, dicendo quomodo processit cum Virf>iIio,
idest cumjudicio rationis, per illum fumum,idest
pcr considerationem vitii irae , et quomodo pur-
gantes se ab eo clamabant illa pacifica verba
/ignus Dei qui toUis etc. Fingcndo ibi etiam se
Marcum Lombardmn probissimum homi-
invenire
nem curialem qui inter alia dicit quomodo in
, ,

mundo isto virtus extincta cst, et malitia domina-

tur. Ex hoc et ex eo quod auctor audivit, quod ([ui-
(lam alius probus homo Guilielmus
curialis, scilicet
Burserius, ut habetur supra in Inferno, in Capitu-
lo XVI.°, ad idem dicebat etiam et conquerebatur,
movet auctor et format iianc cjuaestionem videli- ,

cet,unde hoc. Nam unus liomo ponit quod hoc

 eveniat a corporibus coelestibus, et unus alius di-
cit cjuod lioc etiam accidit ex prava conditione in-
feriori mundana. Unde respondet dictus Marcus,
repreheiidendo illos, qui haec taUa coelo, idest
corporibus coelestibus imputant per illa verba,
quae sunt in textu. Unde ad hunc passum adver-
tendum est, quod secundum theologos, philoso-
plios, et astrologos veritatem videntes, coelum,
hoc est corpora supercoelestia , animae nostrae ra-
tionali , seu inteilectuali , seu voluntati , seu libero
arbitrio nostro minime infundunt, vel nos neces-
sitant directe, ut ait Ptolemaeus in principio Cen-
tiloquii sui , et Aristoteles in primo Generat.,
et Thomas in 3.° contra Gentiles , ubi ait : corpo-
ra coelestia non sunt causa voluntatuni nostrarum
nec iwstraruni electionuni. Voluntas enim in parte
animae est ut ait Philosophus in 3." de
intellectiva ,

anima. Si igitur corpora coelestia non imprimunt

directe in intellectum nostrum, prout est, nec ergo
\n voluntatem et sic non per modum necessita-
;

tis infundunt corpora coelestia. Esto quod primi

nostri corporales motus, qui non sunt in nostra

potestate, initientur a coelo contra quos primos ;

motus habemus per rationem et liberum arbitrium,

electionem, in qua si male eligimus, demeremur,
si bene meremur quod non est in dictis primis
,
;

motibus ut in eis mereamur vel tlemereamur, cum

non sint in potestate nostra. Et sic super corpo-
ralibus rebus et motibus corpora coelestia influnt
diversimode secundum complexionem corporum
dispositam ad unum plusquam ad aliud, non au
,

tem in animam et voluntatem nostram ab ea de-

 411

peiitlentem. Unde eliam Augustinus ait : slellae

quippe super corporalia hahent influere , non su-
j>erhominuni voluntoteni. Homo habrt in se tria:
corpus, animam , et voluntatem. Corpus, licet

principaliter a Deo , universaliter tamen tamquam

,

a causa universali , a coelesti virtute dependet;

ab homine vero, tamquam a particuhiri. Unde
Philosophus in 3." Physicorum: honio generat ho-
minem, ct anima a Dco infunditur inimcdiate. ITn-
de Augustinus aninia in instanti creatur et infun-
:

ditur, tamen ah Angelis regitur ; sed voluntas tani- ,

quam lihera , nulli istorum directe suhjicitur sed ,

soli Deo. /inima enim humana nohilior cst toto

mundo et cum sit spiritualis suhstantia non dehet
,

regulari a coelo taniquam nohilior eo , cum coe-

,

lum sit quid corporale. Et ad id quod dicit Boe-

tius: in coelum tcrrasque fereiis , dicit commen-
tator quod aninia coelum pro-
nostra fertur in
pter virtutem coelestem ex (|ua unio animac (i) ,

contrahit sunm periodum. Licet anima a Deo pro-

ducatur, a coelesti dependet; nam terrena corpora
non coaptantur animabus nisi mediante virtute
coelesti. Unde vcniendo ad textum, (Ucit dictus
Marcus, reprchcndendo nos quod omnia imputa-
mus coelo in corporibus spirituahlnis, tamquam
omnia moveant de necessitate. Nam si ita esset,

(lestrueretur hberum arbitrium et non esset ju- ,

.stitia pro malo malum et pro bono bonum red-

,

dere; quod est abhorrendum. Nam et praecitatus

Ptolemaeus in praecitato libro Centiloquii ait ati

(i) C. I, n. T. nnio animar .id rorpus.

 il2

lior : judicia quae tihi trado , sunt intcr neccssa-

tium Est cnim necessaiiuin quoil
ct contingens.
impossibile est aliter se liabere, ut Deum esse.
Contingens quod se habet ad utrumlibet, quod
est
potest csse et non csse, ut me movere et non mo-
vere. Intcr liaec autem cst contingens, ut in plu-
ribus; ut puerum nasci cum quinque digitis in
manu. Et ista sunt astrologica judicia ex quo pa- ;

tet quod corpora coelestia necessitatem aliquam

,

in nos infundunt. Nam primo in nobis est dare

appetitum, dcinde voluntatcm rationalcm. Appe-
titus praedictus ut primus motus, habet molum
,

et inclinationem extrinsecam a costellatione; vo-

luntas intrinseca a ratione et venit ad actum ,

pcr libcrum arbitrium. Et i.sta secunda voluntas

ut dixi, mcrctur ct dcmeretur, ct dependct ab
intcllectu; appetitus a natura. Et hoc est quod
dicit, quod coelum idest corpora coclcstia
, no- ,

stros motus initiat, subaudi primos: non omnes,

quia ccrti dcpendere possunt a nobis et a libero
arbitrio , ut amare , audire, intclligcrc, sillogizza-
re. Sed posito quod omnes coelum initiaret, ut
dicit textus, ad hoc tamen lucem habemus, scilicet
rationem quibus primis motibus, si libe-
etc. I?i

rum nostrum arbitrium cum coelo durat idest ,

praevalet etiam si bcne se nutricat, idest bene

,

eligit vincit totum. Et hinc dicitur: sapiens do-

,

niinabitur astris , ut in principio Almagesti. Di-

cendo, quod liberi subjaccmus meliori naturae,
idest quod anima nostra et voluntas liberae sunt
a corporibus coelestibus, et recta et mota scilicet ,

anima nostra , ab Angelis, voluntas a Deo, et pri-

 413

ini iuotus ct appetitus :i coelo. Ad quod Augu-

stinus iu 5.° de civitate Dei ait: illi qui sine Dci
voluiitate decernere opinanlur sidcra quid aga- ,

nius , vel quid honi haheamus , ^vel malorum patia-

niur, ah aurihus hominiun rcpellendi sunt. Uude
coucludit (lictus Maicus, (juod si mundus male
se liabet, in nobis est causa uon iu natura cor-
,

rupta. Et hoc probat a remotis; dicit enim quod

auima nostra exit de maiiu Dei laeta, ut a laeto
auctore etc. Circa (juod advcrtenduin , (juod suui-
inum tlcsiderium cujuslil)et rci a iiatura priiuo da-
tum est rcdirc ad suum jirincipium et lactorem
auimarum nostrarum et ideo naturaliter aiiima
,

desiderat ad eum redire. Et sic est quod ingredi-

tiir primo anima caminum nostrae vitae, de quo

etiain dixi Capitulo primo in Inferno, ut peregri-

nus qui rcdit, ct dirigit oculos ad ipsum Deum
, ,

ut ad summum bonum. Ideoque quicum(|ue qui

videt Iiabcre aliquem bonum ,
putat esse illud.
Et (juia iii principio inexperta est, omnia parva
hoiia videntur sibi magna. Quod j)atet in jiuero
qui primo ad j)oinum, deiiide ad nummum, inde
ad vestitum, et sic consequenter ulterius jilus desi-
(lerat, eo quod non invenit quod quaerit, et pu-
taiulo ulterius inveiiire, et sic uiuim desidcrabile
praecedit alterum j)er modum j)yramidalem, quod
ultimum jDunctum desiderabile est, ut Deus qui
objectum est voluntatis. UndePhilosoj)hus in 3." de
auima ait: honuni intellectus est ultima heatitudo
scilicet Deus; ct idco omnis recta voluntas ab eo

inovctur, et ideo non j)otcst velle contrarium nisi

lallatur iiitcllectus in eligcndo. Nam ut color est
objectum visus siiie aliqua necessitate ita Deus ;

est objectum intellectus et rectae voluntatis; et sic

liberum arbitrium remanet in suo esse. Et si vir-
tus corrumpatur ratione organi vel alterius acci- ,

dentis, tunc color non attraheret eam;ita voluntas

corrupta non trahitur a Deo, sed recta sic. Et quia
anima nostra taliter vaga procedit, ideo dicit, quod
expediunt leges quae constringunt hominum vi-
,

tas ut dicit lex civilis pro freno Deum ponere

,

nobis imperatorem, qui eas exerceri faciat. Nam

parum est leges esse , nisi sit qui eas exerceat , di-
cit etiam alia lex. Item expedivit ponere pastorem,
qui moribus et exemplis guidaret nos ad veram
civitatem Dei ; sed pastor, licet imminet, non ta-
men habet ungulas iissas. Legitur in Levitico , Ca-
pitulo IL°,quod Deus Moysi mandavit quod co-
mederetur de omnibus animantibus terrae qui
haberent ungulam divisam, et ruminarent, et al-
terum non sufficeret, ut in porco et camelo. Quod
figurat quod dicta duo requiruntur in praela-
,

tis, et etiam in omnibus aliis regentibus, scilicet

ruminare , hoc est sapere et habere discretio-
nem quod ;
figuratur in ungulis fissis. Et sic prae-
sentes pastores, licet sint sapientes, et sic rumi-
nant , tamen non habent ungulas fissas in discer-
nendo et dividendo temporalia a spiritualibus , et
sic teinporalem jurisdictioncm occupando, quae
penitus debet esse divisa. Unde scribitur in De-
cretis: non sibi iinperator pontijicntuni arripiat,
nec pontifecc nomen imperatoris. Quoniani ideni
mediator Dei et hominum Christus actihus pro-
priis et dignitatibus distinctis officia polcstatis
 415

lUriusque discernit propria , Dolens nieduinali hu-

militate sursum efferri , nou humana superbia rur-
sus Inferno demergi, ut et Christiani Impe-
in
ratores pro aeterna vita pontificibus indigerent
et pontijices pro cursu tempornlium tantummo-
do rerum imperialibus uterentur legibus , qiiate-
nus spiritualis actio a carnalibus distaret incur-
sibus. Et acl hoc ait lex civilis sic maxima iu :

nobis sunt dona Dei a superna collata clemcntia

sacerdotium et imperium: illud quidem dii'inis mi-
nistrans, hoc autem humanis pracsidcns ex uno .,

eodemque principio procedentia. Et in Decretis, ut

dixi, dicitur: Christus mediator Dei et hominum
qui actibus propriis et dignitatibus distinctis officia.
potestatis utriusquc discernit. Uhi dicit Glosa: Chri-
stus quaedam fecit ut imperator, cum vcndentes et
einentes in templo ejecit flagello : quaedam ut sa-
cerdos , cum se ipsum hostiam discipuUs. Per
obtulit
quod ostendit, quod utraquc potestas ab eo est,
noH quod una persoua illa duo oflicia exerceat,
cum tunc promiscuis actibus rerum turbentur ot-
ficia, ut dicit quaedam alia lex civilis. Ad hoc fa-

cit quod legitur in 2.° Paralipomenon scilicet, ,

quod Ozias ingressus est templum Domini ut po-

neret incensum super altare, et statim ingressus
est post Azaria saccrdos et dixit: twn cst officium
tui, Ozia , hoc ut adoleas incensum Domiiio. Et

iratus minabatur sacerdoti et statim candor le-

,

prac apparuit in fronte ipsius. Unde quia juncta

cstspatha, idcst jurisdictio temporaUs pastorah,
idest jurisilictioni spirituali non timet una alte-
,

ram, cum nna alteri deberet cedere, secundum

 VIG

quod scri])sit Leo Papa Ludovico IV imperatori,

dicens: nos , si inconipetcntcr aliquid egimus, et in

subditos justae legis tramitem non obsen^avimus

vestro volumus emendari judicio. Quoniam si nos,
qui aliena debemus corrigere peccata pcjora com- ,

mittimus certe non veritatis discipuli sed quod

, ,

dolentes dicimus erimus prae ceteris erroris magi-

,

stri; ut in Decretis dicitur etiam. Et subdit: cum

duae sint personae, quibus mundus iste regitur.

temporalis (i), videlicet, et sacerdotalis, regum

est corporalem irrogare poenam, sacerdotum, spi-
ritualem inferre vindictam. Unde et David rex
etiam se subjecit Nathan prophetae. Et conclu-
dendo quod pastores ita hodie usurpata tah juri-
,
,

sdictione temporah, ad cupiditatem et avaritiam, et

ad cumulandam pecuuiam iusistuntj etgens, quae
hoc videt, putans id esse bonum, sequitur simi-
hter agendo. Unde Philosophus in ^° ad Nicoma-
chum remota cupiditate omiiino nHdl justistiae
: ,

restat adversum. Ergo non remota contra erit. Et ,

si male faciunt praelati audi Gregorium in Decretis

dicentem scire praelatidebent, quod si perversa um-

:

quani petierint , tot mortibus digni sunt,quot ad

subditos suos perditionis exempla transmittunt. Et
Innocentius tertius Papa in Decretali quadam ait:

quod agitur a praelatis facile trahitur a subdilis,

in exemplum, juxta quod Deus ait Moysi in Levitico:

quum sacerdos qui est unctus , peccaverit , faciens
dclinquere popnlum ; subaudi, per malum exem-
plum, ut exponitur. Et ex hoc vide qualiter mun-

(i) C. L. l). T. icgalis.

 417

dus ita procedit, et quomoclo Italia et inaxiinc

,

Lombardia, rigata a Pado et Atice fluminiJ)us,

spoliata est bonis Reducendo auctor
liorainibus.
quod legitur Numer. Capitulo i8.°, ubi Deus fuit
locutus Aaron sacerdoti et toti tribui Levi, dicens:
in terra eorum nihil possidchitis ; non habehitis
partem inter eos: ego pars et haereditas tiia in
medio fdiorwn Israel. Et post praedicta verba
ibi posita sequitur: nilul aliud possidehunt , de-
cimarum ohlatione contenti, quas in usus eorum,
et necessaria separavi. Per quae credo patere in-
teritionem auctoris. Nominando
probos do- ut
minum Curradum de Palatio de Brixia, domi- ,

num (ierardum de Camino, patrem dominae Ga-

iae, et dominum Guidonem de Castello de Ro- ,

bertis de Regio gallicano vulgari sim])licem

, ,

idest pnrum et virtuosum. Inde licentiavit se di-

ctus Marcus, ut dicit textus. Et hic tinis.
 1>18

CAPITULUM DECIMUM SEPTIMUM

PURGATORTI

« Ricorditi, lettor , se mai nelFalpe »

JlIoc Capitulum dividitur in duas partes. Iii prima

dicit auctor, exeundo de dicto fumo quid occur- ,

rit ei , et hoc usque ibi

« Come si frange il sonno,. ove di butto »

Ibi secunda, in qua dicit quomodo directi fue-

runt ad circulum quartum. Et hoc usque in fi-
nem.
Ad primam dicit, quod rimato et conteraplato
eo, quod deberet nos inducere ad pacificentiam
incipit tangere quod deberet nos retinere et re-
frenare a dicto vitio irae, et hoc per imaginatio-
 419

nem motam diviiiitus a Deo

mediante gratia , vel
imaginantis; in qua abstractus fuit ab imagina-
tione illius Philomenae filium proprium occiden-
tis, ira comniotae proptcr ejus sororem stupratam

a viro suo; quam historiam vide Capitulo IX.° su-

pra in hoc libro. Item affectum irae Aman de ,

(pio in libro Ksther legitur, quod Assuerus rex

Persarum aUcrcatus cum V^asthi ejus uxore, eo
quocJ recusavit parere semel sil)i , non comparendo
in convivio cjuodam , desponsavit Esther pueHam
quamdam HaeJiraicam cjuae in terra Susae occul-
,

te et cum patruo suo Mardochoeo nomine, expulsis

et fugatis ab .lcrusalem, morabatur tempore prae-

cedente. Qui(huu Aman,summus Manescalcus dicti
regis, supcrbus et iracundus, illo tempore fuit
(jui ab omnibus volebat adoi-ari. Ad quod qui-

(lem Mardochoeus facere recusando, dictus Aman,

ut posset facere eum occidi, ordinavit (juod omnes
Judaci yjer totum regnum Persiae certa die occi-
derentur, et eorum bona ad dictun) regem j)erve-
nirent. Hoc dictus Mardochoeus Esther revelavit,
quae adeo deprecata luit dictum regem quod ,

tale edictum rcvocavit, et dictus Aman datus fuit

in potestatem Mardochoei qui dictum Aman de ;

assensu regis jioni et mori fecit suj)er cjuamdam

altissimam antennam crucifixum, et quam anten-
nani Aman fecit erigi , ut in ca tahter Mardochoeus
j)onerctur. Item ad quid cvenit cffectus iracun-
(liae reginae Amatae, quam habuit ex eo quod
I.aviuia ejus filia Turno non fuit tradita in uxo-
rem , sed Aeneae . ex quo se laqueo suspendit. De
(juo Virgilius in 12.° ait:
 V20

Urbs capitur, vitam laqueo sihijinit Ainala.

Ad secundam partem auctor, debendo venirc

ad tractandum de vitio accidiae, praemittit de amo-
re et ejus natura et merito cum accidia sit ejus
: ,

privatio; et procedit sic. Amor vel est naturalis,

qualis est inter nos et Deum
inter animam et ,

corpus, ac inter voluntatem et bonum ejus obje-

ctum. Aut est amor, scilicet, appetitivus et iste, ;

licet auctor non subdividat tamen potest subdi-

,

vidi, quia alius est simpliciter bonus, ut amicitiae

amor alius non simpliciter bonus sed malus ra-
, ,

tione objecti. Dicendo quod donec amor noster

naturalis bene est directus a secundario , in alio
bene regulatur etc, Ad hoc ait Augustinus sicut :

mrtus est amor ordiiiatus , sic vitium amor non ,

ordinatus. Et hoc dupHciter: primo si sit amor

maU secundo, si sit amor boni nimius vel modi-
;

cus secundum duas species bonorum. Nam quae-

dam sunt bona parva ut temporaha et corporaha:
,

quaedam magna ut bona gratiae et gloriae. Inor-

,

tlinatus ergo amor magni boni est, si sit modicus;

et iste amor est radix accidiae. Amor vero parvi
boni est inordinatus, si sit nimius, et iste est ra-
dix gulae , hixuriae , et avaritiae. Esto quod avarus
amet taha ad dominium, gulosus et luxuriosus ad
vohiptatem. Inordinatus amor noster, in quantum
est amor mah, subdistinguitur quia aut amor ,
est
aheni aut proprii mah. Sed quia nullus proprium
,

malum amat, in quantum tale, sed in eo quod

aestimat illud bonum, ideo amor alieni mali tan-
tmnmodo erit radix superbiae, invidiae, et irae.
 421

Nam superl)ia est amor proprii boni cum alieno

inalo, cum amet suam exaltationem et proximi
(lejectionem. In inviclia et ira proprie est amor
alieni mali, sed differunt, dum in ira amor alieni
mali oritur a malo alieno; nam iraseens milii vult
malum, quia malum a me recipit. Sed invidia lia-

bet ortiun a propria malitia , scilicet a superbia

nam invidus amat malum proximi ne sibi parili-
cetur, et sic invidia in materia comunirat cum
ira , sed linem recipit a suj)erbia. Circa amorem
amicitiae et alterius licite, audi Thomam contra
Gentiles in 28." Quaestione dicentem ««/o : ad amo-
rem se habet dupliciter. Qiiaedam unio est causa
amoris ct hacc est suhstantialis unio quantuni ad
,

amorem quo quis amat se ipsum. Quantum ad

,

nmorem, quo quis amat alia, est unio similitudi-

nis et talis amor est concupiscentiae et amicitiae
,

et uterque proccdit ex quadam apprehensione uni-

tatis amati ad amantem ; nam cum quis amat ali-
quid, quasi concupiscens illud , apprchcndit illud
quasi pertinensad suum hene essc. Item cum quis
amat amicum vult ei bonum sicut sibi ipsi ; unde
,

apprehcndit cum ut alterum se, idcst in quantum

vult eibonum sicut sibi ; et ideo dicitur amicus esse
alteripse.Quare Augustinus commendat quemdam
(liceutem amico suo dimidium animae suac : et
,

Ovidius quemdam amantem cuidam dominae ama-

tae fingit dicere:

Di faciant sine te ne moriar ego etc.

Item primam unionem amor facit affectione, quia

movet ad desiderandum et quaerendum praesen-
 i22

tiain aniati ,
quasi sibi convenientis et ad se per-
tinentis. Secundo vero unionem facit formaliter,
cum anior sit nexus. Unde Augustinus in libro de
Trinitate dicit, quod amor est vita quaedam duo
aliqua copulans vel copulare appetens, scilicet
amantem amatum; et quod dicit copulans re-
et ,

fertur ad unionem effectus, sine qua non est amor.

Quod vero dicit copulare appetens ,
pertinet ad
unionem realem, ex quo quis quaerit de re amata,
etex hoc est secundum convenientiam amoris. Un-
de Philosophus in 'j.° Politicorum dicit, Aristopha-
nem dixisse, amantes desiderare ex ambobus Heri
unum. Sed quia ex hoc ambo vel alterum corrum-
peretur quaerit unionem, quae convenit et decet,
,

scilicet ut simul conversentur et colloquantur. Et

,

haec dixi ad scientiam amoris. Esto quod aliqua

sint dicta ultra materiam hujus Capituli. Et hic
sit finis.
 423

CAPITULUM DECIMUM OCTAVUM

PURGATORII

« Posto avpa fiiie al sno ragionamento »

Auctor in hoc Capitulo reassumit duo dubia ex

praecedentibus. Primum est, f{ui(l sit amor noster
generalis appetitivus et concuj)iscibilis ; et dicit
Virgilius , ut in textu , scilicet quod
, nobis in
orientibus a coelestibus corporibus primis moti-
bus ad abquid volendum vel faciendum , vel non ,

subsequens rationalis voiuntas dependens ab in-

tellectu volvit animum judicio recto , vel non ; et
illud volvere est talis amor noster. Et ideo ,
quia
libero nostro mediante arbitrio ipso eiigente, si
,

bene clegit, bonus erit talis amor, si raale, ma-

lus; et ideo non potest dici omnis amor actuaUter

bonus, licet bonus potentiabter in sua materia sit.

Secundum dubium est: si anima nostra vadit so-
lum cum pede dicti amoris, et ipse amor exterius
in nos venit, quomodo peccat anima male ope-
 V2i

rando, vel meretur bene Mgeiulo? Ad hoc Virgilius,

idest ratio, solvit diceiis: quaeliljet forma substan-
tialis secta, idest partita a
materia, ut corpus, in se
habet specificam virtutem. Unde Boetius iii libro
de duabus naturis: natura est unaniquamque rem
iufovmans spccijica dijfercntia, quac scilicet com-
plct distinctionem specici. ^jfam in homine est in-
telligere, rationari : in lynce videre quod est ultra
aliquem montem cani odoratus anseri auditus:
: :

apibus facere mel: arboribus etiam, ut in thure,

balsamo etsimilibus, quia in operatione a))paret
,

ista dicta specifica virtus, ut vita vegetabiiis iii

frondibus viridibus. Unde concludit, quod unde

veniant tales primi motus non scimus, nec per-
pendimus nisi cum appetere incipimus. Sed innata
est nobis virtus, idest libertas arbitrii ,
quae eli-

git et in ea meremur et demeremur secundum

,

bonam et maiam electionem talis amoris inclinantis

ad bonum vel malum. Et hoc est quare antiqui
philosophi et poetae suos libros morales dimise-
runt nobis, quos non fecissent si non habuissent
libertatem talem tenendi et non retinendi talem
amorem. Unde Socrates et Plato et alii Acade- ,

mici philosophi , respiciendo quod in nostris ope-

rationibus poterat peccari in plus et minus, et
quia nostra operatio sine superfluo et sine defe-
ctu, mensurata cum medio nostra electione acce-
pto, quia virtus erat noster finis, vocaverunt ope-
rationem cum virtute beatitudiiiem. Zeno et Cato
et alii Stoici posuerunt rigidam honestatem in
non ostendendo dolorem vel gaudium de aliquo,
dicendo honestum esse quod sine utilitate per se
 425

solum rationabiliter est laudandum. Et circa prae

dicta concludamus cum Aristotele in i.° de coelo
et raundo dicente creationem a Deo esse qui ,

animas ex nihilo produxit in esse, et talis effectus

non praesupponit causam sed anima al) se ipsa,

motum liabet; vel

taleni si veniat aliunde, ij:jnora-

mus per quem motum , si bene vel male agit

meretur vel demeretur. Subdendo auctor Virgi-
lium idest rationem, sibi sic suadere iter dicen-
,

do quod luna nondum erat in media nocte et

, ,

tarda quia non sic videtur currens extra circu-

,

lum aequinoctiaiem vel (piia jam erat in de-

,

scensu, et tunc erat decima nona et in Signo ,

Librae , ubi sol existens intra insulam Corsicae et

Sardiniae ad respectuni existentium Romae occi-
dit. Dicendo quod umbra, per quam Piettola ultra
alias villas Mantuanas nominatur, scilicet Virgi-
liusita satisfecerat ei. Ponendo quomodo vidit

umbras currere, purgantes se ab accidia, compa-

rative ad Tliebanos ,
qui olim dum pluvia indi-
gerent per suas vineas, et sic propter Bacclium
scilicet propter vinum, currebant furiose per ripas
duorum suorum fluminum quorum unum dicitur ,

Ismenus, alter Asoj)us. Qui spiritus il)ant clamando

ea quac nos ad solertiam suadcnt, scilicet, quod
legitur Lucae Capitulo primo de Domina nostra,
quae postquam de Spiritu sancto concepit, ita prae-
gnans volens visitare Elisabeth cognatam suam ait:
cxurgens autem Maria in dichus illis abiit in mon-
tnna cuni fcstinntione in ci^ntntcm Jnda. Item soler-
liam Caesaris, qui j)ossendo requiesccre Romae,
ivit Massiliam contra Pompejanos ; inde in Hi-
 ^26

spaniam contra Petrejum et Afranium et Pom-

pejanos tenentes Ilerdam civitatem. Nam tempus
amittendo maxime accidia, nos ipsos amittimus
,
;

untle Seneca: reliqua a nobis aliena sunt, tenipus

tamen nostrum est, nam nos ipsos amittimus duni
tempus amittimus. Et quia vitium accidiae multum
inter Claustrales frequentatur, ideo fingit se inve-
nire quemdam Abbatem sancti Zenonis de Verona
honorabilis Abbatiae, in qua Dominus Albertus de
la Scala existens jam senex posuit Abbatem Domi-

num Josephum ejus filium bastardum claudum et ,

seminsanum non audiens quod dicitur Moysi in

,

Levitico Capitulo 1 .° Adeo ut dicat y^aron : homo

, 1

habens maculam noa offerat panem Deo suo nec ,

accedat ad ministerium ejus sifuerit caecus , clau-

dus , grandem, vel parvuni , vel tortum nasum ha-
bens ,fractus pede , mancus , gibbus , lippus , et si-
milis. Tangendo historiam Frederici Barbarossae,
qui fuit magnus in probitate, sed parvus Comes
natione, et electus fuit per Electores imperator,
omnibus aliis discordantibus ; et dum coronatus
esset argenteacorona ab Archiepiscopo Coloniensi
in civitateAquisgranae, venit Mediolanum ut as-
sumeret coronam ferream ab ejus Archiepiscopo
in Ecclesia sancti MichaeHs deinde in Roma
,

in Ecclesia Sancti Petri ad altare Sancti Mau-

ritii auream coronam a Papa: qui Mediolanen-

ses sibi denegaveruut introitum. Quare dictus

Fredericus dictam terram obsedit, et ibi devi-
ctus et vulneratus, rediit fugatus in Alamanniam
cum propria camisia sanguinolenta super hastam
pro suo vexillo. Unde commovit totam Alaman-
 i27

iiiam atl suas vires, et redit, et obsedit et vicit

dictam terram Mediolani et eam fecit arari et
,

seminari ad ostendendum quod sicut sal

sale ,

semenatum non nascitur, ita nec illa gens, nec

civitas. Inde ])ostea fuit coronatus a Papa Adriano
in 1 154.°, et 1 167.° refecta fuit dicta civitas. Quod
quidem vitium accidiae regnat, ut dixi, in Claustra-
de eis: qui simt isti , qui ut nuhes
libus. Isaias ait
volant, sed velut mortui inimobiles stantP Subden-
do de insolertia populi Israelitici de qua legitur ,

Numer. Capitulo i/).°, qui pro freno debet esse

nobis ab effectu a vitio tali retinendo nos ipsos.
,

Nam dum Deus exemisset Israeliticos de servitute

Pharaonis, et fecisset eis mare aperiri ibant tar- ,

di et niolles versus terram promissionis, scilicet

Jerusalem, ubi cst Jordanus Huvius, murmuran-
do de manna, unde Deus maledicendo eis dixit:
in solitudine hac jacebunt cadavera vos omnes
,

qui murmurati a estis 20.° annis supra non introi-

bitis terram super qua levavi nianum meam,prae-
ter Caleh et Josue ; pan-uh^s auteni vestros intro-
ducam ut videant terram ,
quae vobis displicuit.
Cadavera vestra jacehunt in solitudine : filii vestri
erunt vagi in deserto 4o.* annos etc. Item tangit
insolertiam Creusae uxoris Aeneae ,
quae incoepit
eum sequi in recessu a Troja , et ut pigra reman-
via; unde ad lioc Virgilius in
sit in a." in perso-
na Aeneae conquerentis ait de ea:

Una salus amhobus erit ; milii paivus Julus

Sit comes , et longe scrvet vestigia conju.i.
 '.28

Et subdit:

Diiin sequor , et nota excedo regione viarum ,

Heu niiserum, conjux fato nc erepta Creusa

ne via, seu lapsa resedit
Substitit, erravit
Incertwn, nec post ocuiis est reddita nostris etc.
 429

CAPITULUM DECJMUM JNOMJM

PURGATORII

« Neli' ora che iioii puo il calor iliurno «

In lioc Capitulo auctor incipit ingredi materiain

quinti circuli , ubi purgatur avaritia hor modo.
Nam lingit se flormivisse in aurora diei ; et hoc
dicit per illa vcrba, quod scilicet erat liora in qua
calor diei praeteriti in sequenti nocte non potest
ulterius tepidare frigus lunae, victus a terra et
ab cjus humiditate, et interdum a Saturno ,
qui
j)huieta cst fVigidus. Unde Alanus de eo Saturno
sic ait:

Hic algore suo pmedatur gaudia veris

Furaturque decus plantis et sidera florum.

Item ,
quando geomantes suam geomantiam ope-
rantur, faciendo in alba diei suas figuras dictas
loriuiiam majorcm et minorem, somniasse se vi-
derc Sirenam , ita ut dicit textus de ca ; pro cujus
 V30

figura adverte. Aiictor in persona cujuslibet se

purf^ruitis a vitiis, ])urf^atis quatuor priucipalibus
vitiis spiritualil)us et diabolicis, scilicet superbia ,

iuvidia, ira et accidia ,

procedit ad tria aiia (arna-
lia vitia, scilicet avaritiam ,
gulam , et luxuriam.
Quae quidem tria vitia, quia magis ab attractio-
ne cjuadam licta et fallaci mundana, quam a ma-
litia, ut superiora quatuor vitia praenotata, |)ro-

cedunt, ideo hic auctor in principio istorum trium

vitiorum, quae inter se fraternizzant, et eorum
tractatu, fingit hanc Sirenam se invenire somnio ;

hoc est, quod contemplatus fuit quid movebat

nos ad dicta tria vitia quod erat dicta attractio
,

quae decipit nos aut circa avaritiam, aut circa

gulara , aut circa luxuriam. Ideo dicitur Sirena a
sirin graece, quod latine est attrahere ; et inde
est quod poetae fingunt Sirenas fuisse tres soro-
res filias Acheloi fluminis et Calliopis musae, ut

tria sunt dicta vitia carnalia con- : et fingunt eas

versas in monstra inarina, habentia alas et pedes
pennatos, et vultum virgineum. Per vultum hu-
manum designatur luxuriae attractio, per alas,
avaritiae, per pedes, gulae. Unde Ovidius:

Pluma pedesque avium cum , virginis ora geratis.

An quia , cuni legeret 'vernos Proserpina flores
Iii comitum numero mixtae Sirenes eratis?
Unde et usus modernus pingit eas hodie in unico
corpore repraesentantes ista tria vitia. Nam per
vultum humanum attractio luxuriae figuratur
per strictionem manuum, avaritiae, per caudas
piscium, gulae. Et sic etiam nunc iste auctor fin-
 431

git has tres Sireiias, idest attractiones , in unico

corpore istius feminae balbutientis; in quo bal-
butiatu denotat affectionem gulae, in obliquitate
oculorum , luxuriae, in impedimento manuum et
pedum , avaritia. Quae Sirena , idest attractio prae-
fata, in medio mari, idest in medio hujus saecu-
h, suo cantu , idest sua fallaci delectatione , nos
facit submergi in dictis tribus vitiis, nisi veniat
domna honesta, de qua hic dicitur, idest, intelle-
ctuahs nostra virtiis, quae taha respicit, et cogno-
scit, ut lynx. Unde Boetius circa hoc ait: si lyn-
ceis oculishomines intuerentur , nonne introspectis
visceribus illud Alcihiadis superjicie pulcherrinium
,

corpus turpissimum mderetur? Et pro tanto hic

auctor dicit, quod dicta domna, idest inteUectua-
hs virtus, ventrem ihius putridae Sirenae aperuit
etc. Namocuhs tahbus intellectuahs conside-
nisi
rationis Sirenam idest ipsam attractionem mun-
,

danam, aspiciamus, pulcra videtur nobis, ut hic

dicit. Ad hoc facit hgura Tobiae coecati a ster-

corc hirundinis, rehnninati postea ab angelo Ra-

phaele. Nam sicut hirundo est avis canens et pe-
rita , ita dicta Sirena , idest attractiomundana
quae sic stercore coecat oculos nostros. De hoc
perpendens Boetius, in persona Philosopliiae, ex-
clamat dicens: abite potius , Seirenes usque in exi- ,

tium dulces. Dicendo de quarto Angelo idest ju- ,

dicio et angelico motu, et judicio conscientiae

introducente eos ad quintum circuhim, ubi pu-
nitur avaritia consolamen.
in pLuictu ,
qui erit
UndeaUegat auctor Evangehum, dicens: beati qui
lugent , quoniam ipsi consolabuntur. Et proceden-
 W2
«lo, (licit (lc poetia pur^antiutu se ab avaritia,
(juomodo li-
fjuae (lieitur aviditas aeris. Diceiiclo , _
pedibus et maiiibus jacetit cum ^l
gati tales spiritus
vultu super terram ploraudo. Figura est: sicut
avarus, vel tali vitio existens , noii cessat labora-
re et castigare se , ut vidisti in Capitulo \'ll.° in

Interao , u])i Hiigit tales volvere saxa, ita bomo

retrahens se a dicto vitio ligat sibi pedes et ma-
nus fune boni propositi in non plus circumeundo
et cumulando plorando habendo oculos ad ter-
,
,

rena ita vilia ut sunt, propter quae dimisit respi-

cere coelestia. Et ideo dicit in reprehensione talis

vitii illud psalmisticuni verbum : adhaesit pavi-

mento aniina inea. Et iii Apocalipse 8.° Capitulo
ad hoc ait .Toannes: vac hahitantihns in terra : quod
exponitur, liabitantibus in terra ad modum talpa-
rum, qui sunt avari. Et Lucae i3.° Capitulo di-
citur de muliere infirma , non valente respicere
sursum quae ;
infirmitas reducitur ad affectuin isto-
rum terrenorum. Quare Beriiardus ait: qidd inde-
aniniam?
centius quaui curvani rccto corpore gerere
Fingendo se ibi invenire umbram Adriani Papae
de Comitibus de Lavagno ita nominatis a flumine ,

Lavagno manante inter illas duas terras comitatus

Genuae, scilicet Chiavarim et Sestrim; et dicun-
tur etiam illi de Fiesco. Qui volendo sibi revereri
genibus noluit allegando quod legitur Marci Ca-
, ,

pitulo i2.° ubi dicituf ,

quod Sadducaei negantes
corporis resurrectionem animas simu!
, et dicentes
j

cum corporibus interire hanc Christo fecerunt ,

quaestionem Doniine, Moyses scri/>sit (juod sifra-

:

ter alicujus viduae sine filiis remanserit , alter fra-

 433

ter accipiat eam in uxoremsemenfra

et resuscitet
Septem ergo fratres fuerunt : primus acce-
tris sui.

pit uxorem et mortuus est sine liheris ; et sic fuit

usque ad septimum. Cum enim isti fratres resurre-
xerint cujus erit uxor? Qui respondit: cum rexur-
,

rexerint a mortuis nec nubent ,nec nubentur, sed

sunt sicut Angeli in coelo. Unde in jure civili
diciturvolendo quaeri utrum servi uel liberi ad
:

monacationem admittantur , omnes similiter susci-

pit divina gratia. Quare quantwn ad Dei cultum
non est masculus nonfemina, non liber non ser-
, ,

i>us ; omnes enim in Chrislo unam mercedem susci-

piunt. Subdendo de Domna Alasia uxore Doniini

Marcelli Marchionis Malaspinae, ut dicit textus.
Ad hoc Juvenalis : velocius et citius nos corrumpunt
exempla domestica. Et quod dixit de manto Petri
magis ponderoso omnibus honoribus aliis, audi
Hieronimum dioentem: non est facile stare in loco
Petri et papalem tenere cathedram rcgnantium
cum Christo ; nani non sanctorum Jilii sunt , qui
,

tenent locum sanctorum , sed qui exercent opera

eorum.

a8
 m

CAPITULUM VIGESIMUM

PURGATORII

« Contra miglior voler , voler nial pugna »

v>(ontinuando se auctor ad praecedentia , dicit

quod cum umbra dicti Papae voluisset loqui ad-
huc plus, sed melius fuit non velle loqui meliori
ratione; unde ostendit nos debere velle semper
quod melius sit tam aliis quam nobis. Fingendo
se ibi reperire umbram Ugonis Ciapettae, nati
cujusdam beccarii parisiensis, et qui fuit prin-
cipium et radix hujus praesentis genealogiae Fran-
corum regum.Nam prima genealogiaincipit aMar-
comiro qui sua probitate in bello a Gallicis eorum
,

dux fuit constitutus et ibi mortuus est unde Pha-;

ramundus ejus filius factus est primus rex et ex eo ,

27 reges descenderunt. Secunda genealogia a Pi-

pino incipit, patre Karoli magni, de quo descen-
derunt i5 reges. Terlia incipit a dicto Ugone et
huc usque, scilicet in i34o fuerunt reges 19.
,
 '35

Qiii Ugo modo per auctorom dicere ea

(ingitur
quae sunt suasiva ad coiitraiium vitii avaritiae,
scilicet tempe-
ad largitatem et liberalitatem , sive
rantiam. Et pi"imo de temperantia dicit, quae con-
trariatur cupiditati unde Glosa supcr Mathaei
;

Capitido 5.° Tcmpcvantia est refrenatio cupiditatis

ab his quae temporaliler delectant. Per exemplutn
liospitii, in quo major domina mundi scilicet Vir- ,

go Maria, Cliristum Dominum nostrum peperit.

Unde Lucae 2.° A\q\\.\\y: factwn est autem, cum
essent ihi impleti sunt dies ut pareret Maria. Et
,

peperit fdium suum primog;cnitum et pannis eum ,

im'oli'it, scilicet, Jesum filium Dei, et recUna^^it euni

in praescpio quia non crat cis locus in diversorio

,

in terra Betldecm. Item per exemplum Fabritii

qui secundum cjuod scribitur per Vegetium de ,

re militari in quarto libro, dum esset consul Ro-

mac, legatis Epirotarum sibi aurum multiun of-
ferentibus, renuit, etiam ut Curius fecit, cjui se-
cundum Tullium Samnites multum aurum offc-
rentes rejccit, dicens scio popidum Romanum non
:

velle aurum , scd hahcntibus aurum imjjcrarc. Ad

quod Cassiodorus ait: j-cgnantis facultas tunc fit
ditior, cum remittit et acquirit nohiles thesauros
famac , ncgiecta pccuniac vditatc (<?). Fabritius
aurum medico dicti Pyr-
Pyrrlii rcgis cxpulit, et
rlii ])romittente venenutn ipsi Pyrrho se daturum

iiionuit ipsum Pyrrhiun ejus insidias evitare; quod

fuit auro non vinci et veneno tioii vincere. Et
,

(n) / Cotiil. L. c D. T. tii;i;iiinf;()n(> : rt {)Ci' Sfiiccani ad LuLilliiiii

jic dicitiir.
 m
tunc Pynlius praedictus ait: iste vere est Fabri-
tiiis ,
qui a virtute , sicut sol a suo cursu , non pu-
test ai'erti. Tertio tarigit de virtute largitatis, quae
contrariatur avaritiae, per exemplum Domini san-
cti Nicolai, in cujus Legenda scribitur, quod dum
Epiplianius ditissimus Romanus pater ejus deces-
sisset, relicto dicto sancto Nicolao ejus (ilio in
])uerili aetate, quod dictus sanctus Nicolaus mo-
ribus et sanctitate plus omni die crescebat, et
divitias suas pauperibus comunicabat. Contigit illo

tempore quod durn suum vicinum nobilem, ha-

bentem tres lilias virgines et nobiles vellet pro- ,

pter inopiam et quaestum habendum eas dare ad

prostituendiun. Quo scito sanctus Nicolaus de no-
cte ivit , per quamdam fenestram
et clandestine
trium virginum massam auream panno
illius patris

involutam in ejus salam projecit; qua reperta in

mane dictus pater majorem filiam maritavit. Post
hoc iterum idem fecit dictus sanctus, et sic secun-
da virgo nupta fuit: iterum et tertia vice idem
fecit. Et dictus pater vigilans ibi , ut sciret quis
illud faceret, eum prosecutus fugientem cognovit.
Dicendo postea quomodo Loysius filius ejus coro-
natus fuit primo, et quomodo post parentelam et
dotem comitis Raymundi Berlengeri plus auxit ejus
sanguis cum habuit Provinciam et usurpavit inde
territorium Ponthieu et Normandiae et Vasconiae.
Inde Karolus vetus de Apulia venit in Italiam, et
vicit et occidi fecit Manfredum
Corradinum de et
Soapia ,etThomam de Aquino dum iret in Curiam
Romanam suspicatus ne Papa fieret ut credeba-
, ,

tur et in itinere fecit veneno extingui. Inde dicit

,
de Karolo sine terra. Iiitle de Karolo Ciotto de Apu-
lia, qui anno Domini 1283 in gulpho juxta portutn
Neapolitanum devictus et captus fuit existens prin- ,

ceps Tarentinus cum 4o galeis per Dominum Rog-

,

gierum de l^oria, Ammirallium tunc Domini Jacobi

regis Aragonae.et ductus ad civitatem Messinae, et
ibi exivit captus cum Baronibus (1). ¥x omnes alios
occidi fecit dictus Amniirallius. Qui etiam Karolus
Beatricem ejus filiam pro triginta millibus florenis
concessit in conjiigein Marcliioni Azzoni de Este.
Inde dicit de captura Papae Bonifatii quam rex ,

alius Fianciae per Colomnenses ordinavit, quae

fuit in i3o3 in Anagnia. Et sic captus fuit, qui
Christum repraesentabat non advertendo id quod ;

legitur de Alexandro qui, dum in Die civitate

Macedoniae esset, Deus ei in somnio apparuit in
habitu summi pontificis jubendo ei confidere ,

Asiam obtinere. Qui ei credidit, et ita evenit.

Inde iratus cum Judaeis dictus Alexander semel
veniens versus Judaeos et versus Jerusalem, ut eam
destrueret, tunc summus pontifex Judaeorum in
pontificalibus exivit, et ivit obviam Alexandro.
Quem cum Ale\ander vidisset, descendit de equo,
et reverentiam sibi fecit. Tunc Parthenius ejus
iniles reprehendens Alexandrum quaesivit quare
hoc fecit et respondit Alexander: non sacer-dotnm
;

principeni adonn-i , qui principatuni sacerdotii ge-

ril ; nani in soninio Deum in tali hahitu. vidi. Item

praedicit quod factum fuit contra Templarios,

quorum ordo ad instantiam regis Franciae fuit an-

(i) C. r.. e D. T. exivil fiipliis dr navi riiiii (lcriiii Raronlhiis.

 438

miUatus. apostrophat ad Deum dictus Ugo

liltiino ,

quasi in psalmo dicens Deus judex justus ffoHis

:

et patiens , numquid per singulos dies?

irascitur
Dicit Glosa non,sed expectat per singulos dies si
:

ad poenitcnliani vejdat; alias fortius punit. Et Se-

neca cavenda est maxime judicis ira in puniendo
:

in qua nemo hahet mediocritatem , quae est inter

nimium et parwu. Et super dictam cornmemoratio-
nem Virginis unicae sponsae Spiritus sancti, ut
suasivam causam ad teraperantiam, liberalitatem
et largitatem ut dixi supra dicit quod faciunt in
, ,

die: hoc est, quod dum talia 1'eminiscimur su- ,

mus in luce divina, et per contrarium dum remi-

niscimur ca, quae sunt refrenatoria avaritiae, ut
turpia et iiifamosa, sumus quodammodo in no-
cte. Incipiendo ab avaritia Pygmalionis filii regis
Beli de Tyro et fratris Didonis interficientis Sy-
, ,

chaeum virum Didonis praedictae sororis ejus , , ut

depredaretur ejus divitias. De quo Virgihus in
primum
Imperium Dido Tyria regit urbe profecta
Germanum fugiens Longa est injuria longae
. ,

Amhages ; sed summa sequar fastigia reruni.

Huic conjux Sycliaeus erat ditissimus agri ,

Phoenicum et magno miserae dilectus amore

,

Cui pater intactam dederat , primisque jugarat

Ominihus sed regna Tjri germanus hahebat
,

Pygmalion scelere ante alios immanior omnes,

,

Quos inter medios venitfuror. llle Sychaeum

Impius ante aras , atque auri caecus amore
Clam ferro incautum superat securus amorum ,

Germanae etc.
 439

Et ex hoc vocatus proditor. Et qiiia cognatum

occidit, vocatur parricida; nam ita puiiitui- lege
Pompeja de parricida, sicut occidens patrem suurn.
Secundo de avaritia Midae regis Thraciae dicit
cujus historiam Ovidius sic ponit in Xf. Bacchus
Deus Thebanorum habens sacerdotem quemdani
nomine Silenum dilectum sibi valde, cum eum
dimisisset semel captus fuit a pastoribus Midae
,

praefati et Mida Baccho remisit. Ex quo Bacchus

,

Midae: pete quidquid vis. Et tunc petiit

dixit
quod quidquid tangeret, fieret aurum. Unde
,

ait:

Huic Deus optanti gratuni sed inntile fecit ,

Muncris arhitriuin gaudens altorc recepto.

,

llle niale usurus donis ait : effice quidquid

Corpore contigero ,fulvum vertatur in auruni.

Et sic dictus Midas, hoc sibi concesso morieba- ,

tur siti et fame, cum

dapes et libamina sua
et
aurum efficiebantur. Propter quod adlnic miser-
tus est Bacchus ijisius, ct misit eum ad Pactolum
fluvium, ut il)i se lavaret; et ita facto , rcstitu-
tus est ad pristinam conditionem, et ille fluvius
totaliter aurum est factus. Item avaritia Acham ,

de quo Josue Capitulo n° dicitur, qui dum prae-

varicatus esset praecepta Dei quae erant ut ne- ,

mo acciperet aurum, argentum vel spolia de ci- ,

vitate Jerico, ubi erat Josue cum toto populo

Israel in obsidione, sed omnia Deo consecraren-
tur, et dicta civitate capta dictus Acham cupidus
aliqua spolia subtraxit, de quo Deus iratus est
contraJosueetdictum populum. IJnde Josue orante
scivit quod Acham ista fecit, uiide lapidavit eurn.
Inde tangit de avaritia Ananiae et Saphyrae ejus
uxoris de qua in 5." Actuum Apostolorum dici-
,

tur; scilicet, quod dum uuiversa gens sequeretur

Apostolos, proposuerunt isti etiam eos sequi et ,

vendiderunt agrum suum et obtulerunt, retenta,

praeter illam pecuniam ,
parte aliqua , dicendo
Petro: tibi Quibus Petrus ait: cur
dainiis omnin.
tentat cor vestrwn Satanas? Et statim ibi cecide-
runt mortui. Item de avaritia Heliodori et ejus
Domini, de quo habetur 2.° Machabaeorum; sci-
licet, quod dum temphim Jerusalem esset obla-
tionibus ditatum valde, quidam Simon de tribu
Beniamin praepositus dicti templi, odio principis
sacerdotum ivit ad Apollonium ducem Syriae et
dixit haec ei, et ille dixit regi. Qui rex misit He-
liodorumad dictum templum spohandum; qui dum
intrasset templum et sacristiam ut spoharet eam ,

thesauro apparuit ibi equus habens sessorem ter-

,

ribilem qui cum omni impetu calcitravit dictum

,

Heliodorum et occisus fuisset, nisi defensatus

;

fuisset per sacerdotes templi : et sic vacuus reces-

sit. Inde dicit de avaritia Polymnestoris occiden-
tisPolydorum , fdium regis Priami pecunia; de ,

quo vide quod scripsi in Capitulo 3o.° Inferni su-

pra. Item de avaritia Crassi consulis Romani qui,

anno ab urbe condita 297. in Syria collega Pom-

pej contra Parthos est missus; homo avarus adeo,
quod totum templum Jerusalem spoliavit. Qui dum
e.sset obsidione circa civitatem Carrae in As-
in
syria, pactus est cum civibus ilhus terrae inde re-
cedere, pecunia. Quo facto dictam terram intravit
 Wl
immunitus, et captus est, et fusum aurum est in
ejus guttur. Unde Lucanus:
Arma ducuni dirimens miserando funere Crassus
Assyrias TmUo maculavit sanguine Carras.

Inde comparat tremorem illius montis insulae De-

los, adeo ita dicta quia prima insula fuit quae
apparuit post diluvium nam Delos grecae latine ; ,

manifestatio. Circa quod notandum est, quod qui-

dam nomine Ceus habuit duas filias, scilicet Aste-
riam et Latonam ; et cum Jupiter concumbere
vellet cum Asteria praedicta, Juno uxor Jovis
ipsam Asteriam convertit in insulam Ortygiam
nomine sive Delos. Unde Jupiter postea cum La-
,

tona concubuit ad quam gravidam existentem

;

Juno Pliytlionem serpentem misit ad partum impe-

diendum. Sed ipsa Latona effugit ad dictam in-
sulam Delos et ibi peperit Apollinem et Dianam,
,

idest Solem et Lunam; qui postea dictum Phytlio-

nem occiderunt, et ex tunc dicta insula semper
firma mansit, quae ante semper tremebat. De qua
Ovidius in S.°:

Latonam praeferre mihi cui maxima quondam ,

Eaiguam sedem pariturae terra negavit?

Nec coelo nec humo nec aquis Dea vestra re-
, ,

cepta est.

Exul erat mundo donec , miserata vagantem

Hospita tu terris erras , ego ,dixit , in undis
Instabilernque locum Delos dedit. llla duorum etc.

Latona, idest religio, quae firmat omne instabile:

pariens Apollinem , idest sapientiam , et Dianam ,
idest castitatem. De quo tremore de quo can-
et
tu, Gloria in cxcelsis Virgilius et auctor ita stu-
,

pefacti erant ut fuerunt pastores qui primo iii

,
,

Bethleem audiverunt in nativitate Christi Angelos

idem canentes ut in Luca Capitulo 2.° ibi pa-
, , :

stores erant in regione eadem vigilantes , et timue-

runt Angelos videntes et dicentes : gloria in excel-
sis Deo etc. Figurat enim dicta tremitio, quod

bene dispositi, et se a vitiis purgantes, quodam

zelo tremunt, dum vident aliquem de eis in glo-
ria sublimari ut modo de Statio contigit. Et haec
,

pro hoc Capitulo.

 443

CAPITULUM VKiESIMUM PIllMUM

PURGATORII

« La sete natural che mai non sazia »

v><ontinuando se auctor ad praecedentia dicit

quod naturalis sitis, idest desiderium sciendi , un-
de Aristoteles in principio Metapliysicae ait: om-
nes homines natura scire desidemnt humanitus, ,

in aqua hujus secuH non extinguitur, idest in

scientia mundana, sed in divina gratia, quae est
aqua viva, a qua manat possibilitas omnia sciendi.
Scribit enim Joannes in 4-°) quod dum Christus
esset juxta terram Samariae requiescens ad quem-
dam tontem venit ibi quaedam femina de Sama-
,

ria pro aqua, cui Christus petiit de aqua quae ;

respondit : quomodo tu Judaeiis cuni sis , hihere

a me poscis quac suni mulier Saniaritana ? Cui
,

Christus tunc dixit: si scires donuni Dei et quis ,

est qui dicit tihi: da rnihi hihere ; tu forsitan pe-

tusses ab eo et dedisset tihi aquani vii'ani.

, Qui . . .
 4U
biberit ea- aqun quntn ego dabo ei non sitiet in
,
,

aeternuni. Ad quod ait Psalmista: sicut desiderat

cervusad fontes aquaruni ita desiderat aninia ,

mea ad te Deus. Sitii>it aninia niea ad Domi-

,

num fontem vivum quando veniani etc. Et Au-,

gustinus: qui biberit de flm>io Paradisi, et sic de

Deo cujus gutta major est quam Oceanus restat
. ,

ut in eo sitis kujus mundi extinctn sit. Dicendo

quomodo post eos venit quidam spiritus, et eos
salutavit, et ita allocutus est eos, ut fecit Chri-
stus die tertia post passionem apparens sancto Ja-
cobo et sancto Joanni euntibus per Jerosolimam
et loquentibus de eo dicendo: qui sunt hi ser-
;

niones , quos confertis ad inviceni anibulantes ? Qui

dixerunt: tu solus peregrinus es in Jerusalem etc.
Demum etcognoverunt eum, ut I.ucae Capitulo
XXIV. " Fingendo dictum spiritum se postea no-
minare Statium, in quo amodo figuratur pliiloso-
phia moralis, ut in Capitulo II. ° Inferni praemi-
si. Nam auctor, et quilibet alii ,
purgatis quatuor
spiritualibus vitiis superdictis solum cum inductu
Virgilii, idest philosophiae rationalis, et specula-
tis et rejectis vitiis aliis universaHter, ut supra
in Inferno, volendo procedere ad purgationem
trium vitiorum corporalium et ad paradisum ,

terrestrem idest ad statum vitae activae veni-

,

re, non possunt haec facere absque morali judi-

cio quodam quod nunc in persona hujus Statii
,

fingitur. Ad quod de Clotho dicit, remitto ad id

quod dixi in Capitulo 23.° Inferni. Inde Statius
dicit quomodo mons ille excedit regiones, ubi
causantur ea ,
quae dicit textus. Ad simile ait Vir-
 kk6

gilius de monte Olympo de Macedonia , dicens:

nubes excmsit Olympus.

Unde sciendum est a coelo lunae usque ad cen-

trum terrae quatuor quarum supe-
esse regiones ,

rior dicitur anxius aestus [a): media, frigida: ter-

tia quae juxta terram est frigida et calida quarta
,
, :

est venter terrae. Igitur pluvia de qua dicit, est ,

vapor aqueus, humidus et grossus ex alitu terrae

et maris, et non ascendens ad regionem praefa-
tam magni frigoris, sed ad infimam, cujus frigo-
re temperato, convertitur et non congelatur nisi
per accidens, ideo quod cum calore solis aut vi
ventorum resolvitur et stillatur. Grando est aqueus
vapor, et exalabilis, tractus a sole aestivo usque
ad regionem frigidam et cum frigoris sit spissa-;

re , ut caloris est disgregare, ideo ita congelatur,

et maxime in aestivo , cum sol plus potest. Nix va-
pore calido generatur, et ideo in hyeme cum fri- ,

gus remittitur, venit, et stat per octo dics in aere,

quod est signum calidi , et elcvatur solum tempo-
re hyemis, quia tunc Sol debilis est, sed adjutorio
Lunae; et ideo non ascendit ad regionem frigidam,
sed in inferiori; ideo, ut lana, congelatur. Ros va-
por grossus et terrcstris , ideoque non multum
elevatur, et ideo non lit in magno calore , nec in
magno Pruina vapor ab inferiori frigore
frigore.
congelatur. Item ad id quod dicit de nubibus spis-
sis et raris et coruscatione, adverte. Nam secun-

'i7i Cosi tulti ( CoM.

I
dum Philosophum Meteorarum duplex va
in 2.°
por de torra surgit, humidus et siccus. De humi-
do generantur quae superdicta sunt: de sicco venti
generantur, si talis vapor siccus est subtilis; si
grossus et sic per solem non valct elevari rema-
, ,

net in cavernis terrae, ex quo fiunt dicti venti et

faciunt terraemotus , cum terra est in poris suis
superficialibus oppilata propter nimias pluvias vel
saxa; et fit maxime tempore aequinoctiali , cum
tunc multiplicatur materia ventorum in terra qua ,

multiplicata scinditur terra et egrediuntur venti.

INubes rara vapor aqueus est. Est enim nubes con-
cava ut vas et dicti duo vapores a Sole fortiter
,

elevantur; ot cum terrestris vapor non dilatetur

ut aqueus, constringitur in medio sui, et aqueus
circa ipsum spanditur, et quia exterius humidus,
interius siccus, dictus siccus fugit contrarium in •

profundum nubis exterioris, et ex confricatione i

tali contingit ignis, qui ignis, fugiendo etiam suum

contrarium, scindit nubem aquosam , et in scissura
tali contingit coruscatio et tonitru , ita dictum
quia terret, secundum Isidorum. Et evaporabilis
commixtio terrestris vaporis accenditur, et cum
tangit raram nubem ,
quae jam est in conversio-
ne ad aquam, conglutinatur sicut farina in pastam
et calidodequoquitur et fit ut lacer (a). Et quia
calidum et humidum fugit , scindit nubem et ful
men de quo dixi supra in Capitulo XXIV." Ad
cadit,
id quod dicit de filia Thaumantis, idest de arcu
coelesti scias quod poetae vocant eam Irim et
, ,

(u) Cosi ttillc i Coiid.

dicunt eam Thaumantis, unde et ipsa Iris
filiam
Thaumantia dicitur. Thaumantes graece latine ,

admirabiiis. Et quia ferventer colebat Junonem

ideo ipsa Juno eam translatavit in arcum coeli et ,

dicitur nuntia Junonis, idest elementi aeris. Ideo

dicitur Iris quidem aeris, idest quod per aerem ad
terram descendit. Item dicitur imago solis, ut in
meteoris Aristoteles. Nam
rotundus, licet sol sit

quia latior est nubibus superiori parti nubis im-,

primit ejus formam circularem (O;undequanto sol

est ortui vel occasui propinquior, tanto in parte
opposita apparet minor arcus ejus. Iridis colores
causantur ex eo, quod nubes irradiata est a sole.
Et sunt tres colores, rubeus, viridis, et albus, se-
cundum Aristotelem ; licet quidam dicant esse
quatuor elementa; rubeus ab igne, purpureus ab
aere, glaucus ab aqua, viridis a terra. Quae Iris,
idest arcus coelcstis interdum in meridie, et
, fit

tunc multam pluviam interdum in oc-

significat:
cidente, et tunc tonabit et pluet leviter: interdum
in oriente, et tunc serenitatem significat. Et po-
autumno qualibet hora, in aestate ve-
test fieri in

ro non nisi in mane et sero secundum Aristo-

, ,

telem. Et ex hoc dicit hic auctor, quod mutat

saepe contratas. Et concludendo dicit, quare ibi
fit talis tremor. Dicendo quomodo tempore Titi
Vespasiani ,
qui post mortem V espasiani obsiden-
lis Jerusalem contra Judaeos amore vindictae Chri-
sti ,ex eo quod liberatus f uerat a morbo vespa-
rum (2), quem habebat in naribus, a quodam di-

(1) C. L. arcualem.
(a) C. D. T. vp&piiim.
scipulu Apostolorum, cepit dictam terram et Ju-
daeos dispersit, fuit poeta et duiciloquus. Unde
de eo Juveiialis ait:

Conientm fama taceat Lucanus in liortis.

Curritur ad vocem jucundam et camien arrdcae
Thebaidos laetam cum fecit Statius urhem
,

Promisitque dieni : tanta dulcedine captos etc.

Dicendo quod nomen poetae plus durat et hono-

rat in fama aliis nominibus per argumentum illo-
rum verborum, quae dicit l>ucanus Caesari in casu
quo vidit ipse Caesar admiratus tumulum Hecto-
ris , dicens

O sacer et magnus vatum labor omniajdto

,

Eripis , et populis donas mortalibus aevum.

Imddia sacrae Caesar , ne tangere famae ;
,

Nam si quid Latiisfas est promittere Musis ,

Quantum Smirnaei durabunt vatis honores

Penturi me , teque legent: Pharsalia nostra
Vivet , et a nullo tenebris damnabilur aevo.

Ad haec etiam Cassiodorus perpetua fruitur lau- :

de ,est honor in nomine. Dicendo quomodo se-

cutus fuit Aeneida Virgilii tamquam matrem poe-
tando, ut ipse Statius in fine sui libri Thebaidos
dicit sic:

O mihi bis senos multum vigilata per annos

Thebais etc.
Vive , precor, nec tu divinam Aeneida tenta
Sed longe sequere , et vestigia semper adora.
 449

£t quod dicit, quod ceoidit in via cum secunda

salma, idest, defecit in morte antequam comple-
ret Iibrum Achilleidos, quem incoepit nec
com-
plevit. Alia per te in hoc Capitulo vide.

'9
 /i50

CAPITULUM VIGESIMUM SECUNDUM

PURGATOIUI

« Gia era lAiigel dietro a noi rimaso »

Jtloc Capitulum habet duas partes. In prima au-

ctor se contiiiuat ad superiora dicta; et hoc usque
ibi:

« Ma toslo riippe le dolci ragioni »

Ibi secunda , in tjua incipit tractare de sexto cir-

culo; et hoc usque in finem.

Ad primam igitur dicit, quod Angelus, idest
propositum abstinendi a tali vitio, ut judicium con-
scientiae circa vitium avaritiae, retro remanserat,
idestquod ab eo erat conscientialiter absolutus.
Audiendo in principio dicti circuli ubi purgatur ,

vitium gulae verba evangelica, quae ad repre-

, illa

hensionem sunt dicti vitii, ut Mathaei 5.° Rcatiqui

 451

esununt. et sitiunt justitiani, quoniam ipsi satura-

^««^«r; secuntlaiulo verba Cliristi iii cruce dicta,
scilicet, ji>«>. Inde litteraliter procedeiido dicit Vir-
gilius, quomodo ipsum Statitim virtuali amore di-
lexit,quo amantur vicissim homines, licet adhuc
invicem non sint visi. Unde Tullius de Amicitia cir-

ca haec ait: nihil est virtute amahilius , nihil quod

magis alliciat ad diligendum quippe cum propter
,

virtutem et quos
prohitatcm ctiatn cos ,
numquam
vidimus quodammodo diligamus. Inde
,
petit Vir-
gilius quomodo ipse Statius iii circulo avaritiae
tantum Qui respondet quod propter prodi-
fuit. ,

galitatem fuit, non propter avaritiam ibi. Dicen-

do quomodo in poena eadem dicta duo vitia si-
mul purgantur; ut etiam puniuntur, ut dixi in
Capitulo « Pape Satan » scilicet in Inferiio. Et
merito; quia utrumque dictorum vitiorum ab eo-
dem medio pariter separatur, scilicet a largitate.
Unde dicitur:
Prodigus est aninu vitio retinenda profundcns
Qui retinct cupidc quod rcs dcposcit ai-arus
Largus qui sumptus facit ex rationc libcnter.

A quo vitio prodigalitatis dicit ibi Statius se re-

movisse , maxime intcllectis illis vcrbis, quae di-
cit Virgilius in tertio , contra dicta duo vitia ex-
clamando dicens contra Polymnestorem, de quo
,

jam dixi ubi ponitur

quid non mortalia pectora cogis

Auri sacra fames P

Ad hoc rationem assignat Augustinus , dicens

 '»52

Deus fecit .^daiii, et dedit ei otnnia inundi , ncc

contentiis fuit. Et ex hoc ct sic quilibet cjus si-
,

niilis simile facit. Item quaerit Virgilius quomo-

do ipse Statius salvus sit, cum per ea quae cum

eo tastat, idest sonat Clio musa, idcst poetando
in sua Thchaide circa Deos et cidtus gcntilium,
videtur dcbere esse contrarium. In qua Tliebai-
de duplicein tristitiam Jocastae ipse Statius nar-
ravit, idest mortem Etheoclis et Polynicis. Tamen
dicit quod cliristianus fuit occultus, idest in bap-
tismo flaminis ,
qui est cum quis in Christum et
ecclesiam sanctam credit, non contemnendo bap-
tismiim aquae, sed eum non volendo habere; ut
dicit Augustinus in 8.° de Civitate Dei : nam tri-

plex estbaplismus , aquae , sanguinis vel marty-

rii , et flaminis ; ut in hoc cantu. Vel loquitur et
intendit auctor de baptismo aquae, quem accepit
occulte, dicendo quod propter illa verba Virgilii
dicta in Bucolicis, consonantia praedicationibus
discipulorum Dei . maxime adhaesit dictae fidei

Christi ; sciiicet haec:

Magnus ab integro sectorum nascitur ordo.

Jam redit et virgo , redcunt Saturnia regna:
Jam nova progenies coelo demittitur alto.

Et comparative, quod ipse Virgilius fecit

sic dicit
ut portans lumen de nocte et ut dicit etiam in ;

hoc Augustinus in libro Confessionum ibi dor- :

sum habebant ad lumen ct ad ca quae iUuminant

,

faciem: et ipsa facies qua illwninata cernebam,

,

non illuminabatur. Modo usque ad finem hujus

primae partis iion restat nisi recitare historias de
 453

memorata Jocasta et de sua gente. IJride scien-

,

dum quod scribit Seneca in sua tragoedia The-

I)ais. Jocasta uxor fuit Laji regis Thebanorum, et

(lum praegnans esset semel , dictus Lajus de nati-

vitate partus fecit haberi responsum ab Apolline,
et habuit quod nasci debebat occisor ejus. Unde,
puero nato praecepit Jocastae ut faceret
,
eum
portari ad quaedam deserta loca longe, ut a feris
devoraretiu-. Quae Jocasta dolens , et non despe-
rans de hoc, dictuni puerum cum certo signo si-

gnavit in pede, ct tradidit invohitum in decoratis

pannis cuidam suo pastori nomine Phorbas. Qui
dum esset juxta dicta loca deserta cum
ipso pue-
ro, quidam famiharis regis Polybi ibi venans ro-
gavit dictum Pliorbam ut sibi daret dictum pue-
rum. Quo habito , eum ad reginam Meropem
uxorem dicti Polybi detulit et praeseiitavit quae ,

dum prole careret pro suo filio , et dictus ejus

vir , vocando eum Oedipum. Qui Oedi-
ado])tavit ,

pus adultus factus ivit semel causa depraedandi ,

super comitatum Thebanum ct obviavit Lajo suo ,

patri legitimo et naturali eunti venatum quem ;

Oedipus aggressus est cum sua gente, et ipsum

occidit et derobavit, eum suum
ignorans e.sse pa-
,
trem. Et dictam ejus matrem ignaram de talibus,
mediante aliquo tempore breviter accepit in uxo-
rem, et dominium civitatis Thebarum habuit. Ex
qua Jocasta ejus matre et uxore habuit duos filios
•
masculos, Etheoclem et Polynicem, et duas femi-
nas, Antigonem et Ismenem. Tempore aliquo pro-
cedente Thebis magna pestilentia supervenit.
,

! Quare dictus Ocdipus niisit Tiresiam consultu-

 454

riini Delpliiciuii Apolliiiem, unde lioc erat et pro-

cedebat; qui respoiidit ita , secundum Senecam
in tragoedia piaedicta

Mitia (ndnineis rcnienhunt sidera TJiebis

Si profugus Dircen Ismenida liqueris hospes
Regis cnede nocens , Phoebojnrn notus et infans.
Nec tibi longa manent sceleratae gaudia caedis.
Tecum bella geres , natis quoque bella relinques
Turpis maternos iterum revolutus in ortus.

Quibus verljis «lon intellectis, fecit per dictum Ti-

|

resiam furias advocari infernales, quae fecerunt

venire umbram Laji, qui dixit quomodo erat lilius

Jocastae et sui. Unde dolore dictus Oedipus se

caecavit, et se occidisset, nisi quod arma sibi ab-
stulit dicta Antigone ejus (ilia. Ad quod ait Sta-
tius in 1 i.°

Anligone furata gradus , nec casta retardat

Virginitas , sed casta manus subtraxernt en-
sem [a).

Inde Etheocles expulit fratrem suum Polynicem

qui postea per mundum vagando pervenit ad
quamdam terram nomine Inachiam sive Laris- , i

saeam Adrasti regis Argivorum, et in sero, tu-

gurio in terra recumbente supervenit Tydeus ,

filiusOenei et Althaeae,frater Meleagri etDeianirae,

et pater Diomedisde Calydonia etiam vagaiis ,

propter mortem fratris et de dicto regno Caly-

,

doniae fugax. Unde Statius in primo :

(a) Una diversa lezione si ha nelle stampe.

 ^55

Ecce autein ontiquafdto Calydona relinquens

Olenius Tydeus (fratemi sanffuinis illuni
Conscius horror agitj eadem sub nocte sopora
Lustra terit etc.

Et dum arma et contentio esset cum Polynice ra-

tione loci, audito rumore Adrastus eos habuit ita

armatos: Tydeum cum signo apri , et Polyniccm

cum signo leonis. Et cum Adrastus a Phoebo lia-
buisset in responsum quod unus leo et unus aper
,

duas ejus Hhas liaberent; unde Statius in primo

Rex de liinite vitae

ihi traiiquillae niedio
In senium vergens populos Adrastus hahehat
Dii'es avis et utroque Jo\'em de sanguine ducens.
.

Hic sexiis melioris iiiops , sed prole virehat

Foeminea , gemino natarum pignore fultus.
Cui Phoehus generos fmonstrum exitiahite dictu!
Mox adaperta fidcs) aevo ducente canehat
Setigerumque suein fulvum adventare leonem etc.

sicque unam dedit Polynici , scihcet Argiam; alte-

ram Tydeo , scihcet Deipliilem. Propter quam
parentelam dictus Adrastus cum aliis regibus,
quos nominavi supra in Inferno, Capitulo XIV,
contra dictum Etheoclem versus Thebas magnum
exercitum eduxit. Et in itinere dum esset in terri-
torio Lycurgi regis habentis ex Eurydice sua uxo-
re unum nomine Archemorum, quem de-
filium
derat nutriendum Hypsipylae Hliae Thoantis regis
quondam insulae Lemnos, de quo dixi in Infer-
no, Capitulo XVIII, quae exulando a dicta sua
terra, ex eo quod cum Jasone contra conventio-
 456

iiem factam dominabatur Lemnos, ibi iiicoguite

pro nutrice dicti Lycurgi se liabebat; quae exi-
stens in rure cum suo alumno praefato requisita ,

ab Adrasto et sociis multum sitientibus ut doceret

eos aquam dimisso dicto puero in prato, duxit
,

eos ad Langiam fontem. De quo Statius in 4-°ait:

Una tamen tacitas (sed jussu numinisj undas

Haec cjuoque secteta nutrit Langia sub umbra.
, ,

In quo intervallo dictus Archemorus devoratus

est a serpente quodam, et dicta Hypsipyle evasit
reoognita gratia duorum suorum filiorum et Jaso-
nis, scilicet Tlioantis et Eunei, ut plene ait Sta-
tius in V.° Et ista est, quam dicit auctor, quod
ostendit Langiam. Et procedendo dictus Etlieocles
et Polynices, proeliati in duello se simul occide-
runt. Ex quo Jocasta ante Ismenem suam filiam
se occidit. Unde Statius:

Stridentem pectore plagam

Ismene coilapsa super, lacrimisque , comisque
Siccabat plangens etc.

Tiresias augur, de quo dixi in Inferno, Capitulo

XX. Tlietis, mater Et hoc est quod di-
Acliillis.

cit hic quod ibi videntur gentes

Virgilius Statio,
suae, de quibus tractavit in Thebaide et Achillei-
de: et etiam ad id quod dicit, quod duxit Grae-
cos ad flumina. Inde denominat illos antiquos poe-
tas et philosophos, scilicet Terentium Cartliaginen-
seni,poetam comicum,qui tempore prioiisAfricatii
floruit item Caecilium poetam comicum traotan-
:

tem de Punicis bellis: item Plautum alium poe- ,

,
i
 457

tam comicum item Varrum declamatorem tem-

: ,

pore Caesaris item Persium satyrum

: poetam ,

tempore Tiberii et Neronis: item Eurypidem poe- ,

tam tragicum de Athenis, auditoi-em Anaxagorae:

item Antiphontem, philosophum interpretatorem
somniorum et oraculorum: ilem Simonidem, poe-
tam tempore Hieronis tyranni secundum TuUium: ,

item Agatlionem philosophum graecum. Et haec

,

sint pro hac prima parte.

Ad secundam incipiendo tractatum sexti cir-
,

culi, ubi vitium gulae purgatur, ibi fingit se re-

peiMre illam arborem de qua dicit textus; deinde
,

aliam , et sic duas. Quac duae arbores figurant

duas species vitii gulae, scilicet ebrietatem et ga-
strimargiam, sive commessationem. Nam ab istis
duobus actibus homo volens se purgare,
vitiosis
et a gula, siti fame, jejunando et cum tempe-
, et
rantia vivendo debet ad hoc respicere, audiendo
,

vocem illam inter frondes, hoc est audiendo Scri-

pturas detestantes talc vitiuni et suadendo tem- ,

perantiam. Et quia origo vitii gulae ortum habuit

ab arbore ut in Genesi 3.° ibi: videns inidier li-
,

gnwn quod csset pulcrum oculis , et ad vescenduni

suave, aspectuque delectahile , tulit defructu illius

et comedit ; ideo ininc per aibores talia. Nam

fingit
corpus humanum modcstum, ut fuit Virgo Maria,
et illae Romanae de quibus subjicit, proferendo
hujus vitii radices, idest capillos habet ad coelum
ubi alia arbor habet ad terram , hoc est mentem
et cerebrum (<?). F^t Gregorius in IMoralibus jier

(a) Vosi qucstn prriodn in liitti i Codd.

 458

palmam designat vitam justorum, quorum vita in

terrenis, debilis, in coelestibus , fortis. Vel secundo
dic quod ista prima arbor significat cibum spiri-
tualem ct coelestem quem volcndo gustare opor-
,

tet nos jejunio et abstinentia cibi corporalis hoc

facere et contemplari. Unde Lucae i^." docet ad
coenam illam invitatos esse; et in Capitulo 4-° ait
Christus Diabolo tentanti de cibo corporali: non
de solo pane vivit homo , sed in onini verbo , cjuod
procedit ex ore Dei. Et Deuteronomii 4-° dicitur:
jrequens sumptio cibi spirituolis interdum. ducit
contemptum cibi corporalis et oblivionem. Et hoc
ostendit auctor in eo quod dicit dictam arborem
habere versus coelum quod aliae arbores habent
versus terram. Ad quod Augustinus super Job
ait: sicut in railice orboris nulla apparet pulcritu-
do , cum quidquid est pulcritudinis , est in illa ar~
hore quae a coelo capit olimentum. Et Tullius:
omnia alia caduca sunt: virlus est uiia altissimis
defixa radicibus. Nam poma spiritualia arbores
habentes, radices in coelo ut sunt virtutes, pro-
,

ducunt: quae poma cum jejunio et consideratione,

quae pro voce illa quam audivit, ponitur, audit
opera refrenatoria nos a gulae vitio ; et cum ora-
tione cor habere ad implorandum cibum et potum
coelestialem , idest gratiam Dei, quae aqua viva
Unde Joannes, Capitulo 4° Qui biberit ex hac
est.

aqua quam ego ei dabo non sitiet in aeternum.

, ,

Et hic fingit se audisse illa verba refrenantia gu-

lam, dicta per Virginem Mariam Joannis 2.° Capi-
tulo , scilicet: vinum non hahent ; cujus os, scili-
cet Virginis ,
pro nobis peccatoribus coram Deo
 459

respondet advocando. Item audivit quomodo au-

tiquae domiiiae Romanae non vino sed aqua ute-
bantur; unde Valerius in primo dicit, quod Ro-
manis fcminis ususvini fuit ignotus, ne in aliquod
iledecus prolaberentur. Item de Danicle, qui cum
esset cum ad nutrien-
certis abis pueris traditus
dum per Nabuchodonosor Malasar suo pincernae,
rop;avit liabere legumina ct aquam, spretis regali-
])us cibis; et venustior effcctus omnibus abis, qui
comederant cpulas, repertus est. Item de prima
aetate; unde Ovidius:

('ontentique cibis nullo cogente creatis

Fluniina jam lactis ,
jani fluniina. nectaris ihant.

Et Lucanus

satis est populis flmdusque Ceresque.

Item dicit dc mcUe et locustis comcstis per Bapti-

stam, quo niajor inter natos niuheruni non surre-
xit ut Matbaei \\. Kt ibi linis.
,
 460

CAPITULUM VIGESIMUM TERTIUM

PUKGATORII

« Mentrc che gli ocdii pcr la froiula verde »

i-Jontinuaiuk) se ad praccedentia
auctor dicit ,

quomodo vidit se purgantes a vitio gulae fameli-

cos et macilentes adeo, quod litera M, quae iii

vultu nostro apparet , in eis bene fuisset lecta.

Nam unus oculus est O : super alia cum naso fa-
ciunt dictam literam M: alius oculus O: et sic ha-
bes Omo. Per quod vult ostendere figurative in
quibus cognoscimus jejunantes el hoc dicit cjuod ;

scribit Ovidius in VIII.° de Erisichthone Dryopeio,

c|ui cum Deos contemneret maxime Cererem,

Deam bladi et quoddam nemus consecratum

,

ipsi dum quidam Thessalus

Cereri incidisset, et
ipsum Erisichthonem de tahbus reprehenderet, oc-
cisus est ab eo. Propter quae Ceres ad eum mi-
 461

sit dominam {a) Famem, quae ita eum famescere

fecit ,
quod herbas et ligna devorabat , et filiam
vendidit fame. Unde Ovidius de sua fame et ma-
cilentia ait; et primo sic de forma famis:

Hirtus erat crinis , cava lumina pallor in ore , ,

Lahra incana situ, scahri ruhigine dentes

Dura cutis: per quam spectari viscera possent.

Quae veniendo ad Erisichthonem praedictum egit

ut subditur per ipsum Ovidium dicentem

Seque viro inspirat ,faucesque et pectus, et ora ,

^^fflat ut in vacuis peragat fejunia venis

, . . .

Oraque vana movet , dentemque in dentefatigat.

Exercetque cibo delusum guttur inani . . .

Sic epulas omnes Erisichthonis ora profani

^ccipiunt etc.

Vult enim Ovidius ostendere, quod homo abomi-

nando Cererem idest panem et gulosis cibis in-
, ,

tendendo ultimo dispersis facultatibus a fame

,

consumitur. Sequenter de gente Jerosolimae di-

cit ,
quod cum obscssa fuit per Titum Vespasia-
num , deducta ad tantam famem est,
ut dixi ,

quod fjnaedam mulier in Jerusalem nomine Ma-

ria filium assavit et comedit. Inter quos spiritus

nominat Foresem de Donatis de Florentia quem ,

[a) GU Anlichi davtino il tltcilo <li Donna anche agli esseri morali
personipcati ; onde qui Donna Fainc, ncl Larhirino Donna Medicina,
e presso i Provenzali Donna Fortuna , Donna Cortesia efc.
 i6-2

fingit inter alia dicere causam passionis eorum

et quod ad eam accedunt laeti ut Christus ad ,

crucem, ubi dixit : Eli, Eli, lamasabacthani. In

Christo voluntas semper regulata fuit a ratione
etiam in morte nam ut homo habuit appetitum
;

rationalem, sive animam rationalem et etiam vo- ,

luntatcm ; nam cum ^o-" diebus jejunasset, postea

esurivit ,
per quod ostendit se habuisse natura-
lem appctitum. At cum orando dixit patei , si :

possibile est , transeat a nie calix iste etc. ostendit

voluntatem rationalem quae effectum respicit. ,

Et ubi dixit: verunitanien non sicut ego volo , sed

sicat tu , ostendit obedientiam quam ejus volun- ,

tas habebat. Nam ejus appetitus sequebatur ra-

tionera ejus ratio voluntatem divinam
, unde ;

concluditur quod laetus ivit ad mortem ad re- ,

dimendum nos secundum Augustinum. Et in ,

Decretis dicitur quod in Christo duae fuerunt

,

voluntates scihcet sensualis in eo quod liomo;

, , ,

et hoc patet cum dixit : si possibile est etc. Aha

fuit rationalis , et hoc patet in eo quod dixit:
verumtamen etc. Igitiir ad propositum voluntas ,

illorum spirituum a ratione praedicta regulatur, eo

quod perfecti sunt. Nam dicit Ai-istoteles in 3.°

Etliicorum , quod voluntas est in ratione perfecta

honiinis, idest, considerando finem rei desidera-
tae. Et hoc considerando dicit eos ire laetos ad ,

dictam passionem gulae. Subdendo quomodo plo-

ratus ejus uxoris nomine Dorainae Nellae, eum ,

sublevaverat a tempore poenae et maxirae consi- ;

derando quod sola est in tahbus, et sic dissoluta

terra , ut est Florentia , ubi Dominae ita inhoneste
 463

se gerunt, quasi plus dissolutae sint ut feminae

illius loci Sardiniae, qui dicitur Bai^basia, ubi va-

dunt nudae niulieres. Ad hoc facit quod dicit Va-

lerius de Massinissa ,
qui in medio Barbarorum
virtuosus fuit, ibi: quid attinet mores nationc pen-
di? iii media harharia ortus sacrilegium rescidit
,

alienum. Et hoc in primo. Alia ut levia per te

,
,

vide in hoc Capitulo.

 »64

CAPITULUM VTGFSIMUM QUARTUM

PURGATORII

« Ne il (lir raiidar, rie lanHar lui piu lento »

Auctor, contiuuaudo se ad superiora dicit quod ,

per se satis ad literam patet. Faciendo mentionem

de quodam Bouaggiunta Lucensi inventore ma- ,

ternorum verborum. Item de domino Simone Pa-

pa, dicto Papa Martino de Turso, civitate Fran-
ciae, ubi tornenses fiunt, et unde sanctus Marti-
nus fuit Episcopus. Item de domino Ugolino dalla
Pila de Ubaldinis. Item de Arcliiepiscopo Bonifa-
tio Ravveuuate ejus filio qui cum rocco idest
, ,

cum dignitate dicti Arcliiepiscopatus, super cujus

pastorali summitate est forma unius rocchi
iu
saepe convivatus est. Item de Domino Marchesio
de Rigogliosis de Forlivio. Qui Bouaggiunta su-
perdictus praenuutiavit exilium uostro auctori dc
prbxirao per illa verba quod femina nata
,
est in H
terra Lucae, et non defert bendam, quod faciet
 m
etc. Quasi dicat quod modicum erit, quod ut exul
ibi erit,procabitur in illam. Dicendo postea
et
auctor, quomodo dici debet in rima, scilicet quod
secundum motum animae liiigua dictet, ut lccit
ipse, non ut antiqui praedicti fecerunt, scilicet,
dictus Bonaggiunta, JNotarius Jacobus de Alen-
tino, et fratcr Guittonus de Aretio. Ad baec facit
quod (bcit lex civilis: oportet prius aniinas , dcindc
linguas Jicri eruditns.Inde etiam introducit sub
(juadam praenuntiatione dicere dictum spiritum
Foresis de fine domini Cursi fratris sui Foresis ,

quem dicit se praevidere ad caudam unius bestiae

tralii versus Infernum Iioc est quod dictus Oomi-
;

nus Cursus adeo arrogans erat, quod ad domi-

nium civitatis Florentiae aspiravit pluries, unde
in fine occisus est.Nara pro cauda bestiae acci-
pe finem ferinae ejus voluntatis unde Seneca ad ;

hoc ait : ferina ct hcstialis rahics cst sanguinc et

vulnere laetari ; ut ipse Dominus Cursus faciebat.
Et in Decretis dicitur de Nabuchodonosor : pro-
pter superhiani suani a rationali mente in hestialem
animuni commutatus atque irgno suo profuga-
,

tus esl. Et Policretus iii i.° ait: vwalescentihus eo-

ruin tenehris veritas evanescit , et -virtutuni radice
succisa seges germinat vitioruni , lumen rationis
extinguitur , et totus homo miserahili casu fertur
in praeceps. Sic ralionalis crcatura hrutcscit , si

iniago creatoris quadam nwium simiUtudine de-

fomiat in hestiam : sic a conditione sua degenerat
homo vnnitati similis factus , eo quod honore ce-
lato intumuit et tumore perdidit intelleclum. Post
,

hoc fingit se invcnirc aliam arborem et sub ea ,

3o
 466

ita spiritus passioiiari anxietate, ut Tantalus

in
ille iii luferno, qui ut gulosus in convivio Deo-
ruin apposuit Pelopem filium suum coptum ad
comedendum. De quo ait Ovidius sic:
TibinuUae
, Tantale ,

Dcprcnduntur aquae: quaeque imminet , ejfugit

arbos . . .

Nec bibit inter aquas poma aut pendentia carpit

Tantalus infelix , quem sua vota premunt.
Quae arbor pro cibo corporali figuratur, a quo
purgantes se a gula debent jejunio abstinere, et
refrenando se per id quod coiitigit primis no-
stris parentibus. IJnde Ambrosius: sea:ta die crea-
tae sunt bestiae , et cum eis potestas edendi; et in
paradiso lcx jejunii facta , et ejus praevaricatio.
Et hoc est quod dicit quod sit divisa ab arbore
,

Evae etc. Item debet nos ab eo refrenare id

quod contigit Centauris creatis in nubibus, se-
cundum quod dixi in Inferno, Capitulo XII.° Qui
semel convivati a Pyrithoo filio Ixionis et socio ,

Thesei, ad nuptias Hippodaraiae ejus sponsae, et

cum essent saturati et inebriati, et attentarent
auferre dictam sponsam , et alias dominas existen-
tes ibi cum ea, quare Theseus et Pyrithous cum
eis praeliati , vicerunt et occiderunt eos. Unde
Ovidius ait de hoc:

Duxerat Hippodamen audaci Ixione natus.

Et subdit:

Ardet , et cbrietas geniinata libidine rcgnat.

 467

Et Virgilius in Georgica r

Quid memorandum aeque Baccheia dona tule-

runtP
Bacchus et ad culpam causas dedit : ille furentes

Centauros leto doniuit, Rhoetumque Pholumque.

Item debet nos refrenare quod legitur Judicum

Capitulo y.° de Gedeone cui dixit Deus (juod ,

congregaret omnem populum quo congregato ;

Deus dixit: tantus cst populus quod si vinccret ,

magis bnputarctur quani mihi Deo. Ideo ducas eos

ad aquani et qui biberit cum nianu et lambuerit
,

ut canis , sit una pars ; qui flexis genibus biberit^

sit alia {a). Et de ista trccenti solum bibcrunt

cum manu , et cum illis bellavit versus Madian

et obtiruiit contra inimicos Madianitas tunc Israel.
icendo quomodo ventilatis et directis per An- ,

gelum, more solito, ad septimum circulum in ,

quibus ventilare sensit odorationem ambrosiae

herbae, de qua equi Solis pascebantur. Unde Ovi-
dius in i.°

I Ambrosiac succo saturos praesepibus altis

Quadrupcdcs ducunt etc.

, Et Virgilius de Venere ait

Dixit , et a\>ertens rosea cervice refulsit

Ambrosiaeque comac di\'inum vertice odorem
Spiravcre etc.

l| Suadendo ipse Angelus , idcst angelicus motus

(a) Netla yolgnUi ilfallu < narralo cori a/trr parole.

I
 468

conscientiae , nos esurire ,

quoniam est justum.
Nam dicit Vegetius de re Alexander in
railitari :

itinere cum amicis accepto pane comedebat : item

Scipionem et Catonem eodem vino usos , quo et
remiges utehantur. Et de Caesare qui etsi tantus
:

erat, piscicuLos parvulos et panem secundum

,

comedebat , et caseum bubalinum etc.

 m

CAPITULUM VIGESIMUM QUINTUM

PURGATORII

n Ora era oncle'l salir non volea storpio »

Uividitur hoc Capitulum in duas partes. In prirna

continuat se ad superiora ; et hoc usque ibi

« E gia venuto all' ultima tortura »

Ibi secunda ubi incipit materia septimi circuli

,

et hoc usque in finem.

Ad primam auctor dicit causam quare absque
storpio idest impedimento
, debebat esse suum ,

iter scilicet quia sol etc. Nam dicit per illa verba
;

quod jam sol, in illa parte et polo ubi erat, pro-

cessit jam 24-° gradus ultra medium coeli et sic ,

ultra circulum meridianum per unam horam et di-

midiam. Nam cuilibet horae attribuuntur i5.° (i)

(i) C. L. e D. T. ao.
 i70

graduscujusIibetSigni.Sic si ibi sol reliquitSignuiu

Tauri, ibi igitur nox relicta erat Signo Scorpionis,
mediam noctem per »4 gradus.
et sic ibi erat ultra
Inde quaerenti auctori quomodo illi spiritus in-
,

corporales macrescunt, respondit Virgilius ut ha-

betur in textu, scilicet: si recordareris quomodo
Meleager etc. Circa quod scribit Ovidius in 8.°
quod dum Athenienses liberati essent a Minotauro
per Theseum omnibus Diis sacrificabant excepta
,

Diana unde Diana misit ibi aprum omnia deva-

;

stantem, contra quem nec Theseus, Castor et Pol-

lux et alii in nihilo obesse poterant. Quidam ta-
,

men nomine Meleager filius Oenei et Althaeae,

frater Deianirae, eum occidit, et caput dicti apri
tradidit Atalantae virgini ,
quam diligebat , ut
pompam honorem talem consequeretur. Pro-
et
pter quod Toxeus et Pleuxippus avunculi dicti
Meleagri , et fratres dictae Althaeae suae matris
iracundia quadam abstulerunt dictum caput di-
ctae Atalantae, unde Meleager eos occidit. Qua-
propter Althaea praedicta ejus mater, dolore fra-
trum, quemdam torrem seu tizzonem fatatum in
nativitate ipsius Meleagri per Cloto, Lachesim, et
Atropon sorores scilicet, quod tantum in vita
,

duraret ipse Meleager quantum dictum lignum,

posuit dicta mater dictum tizzonem in igne, quo
deficiente, deficiebat ipse Meleager. Unde Ovi-
dius de hoc:

Stipes erat , quem cum partus enixajaceret

Thestias , in flanima triplices posuere sorores
Staminaque impresso fatalia pollice nentes
 Wl
Tempora dixerunt eadem, lignoque tihique
O modo nate , danius etc.
Igitur ad propositum arguit Virgilius sic: si tu
auctor, et dubitantes quomodo animae nostrae
alii

separatae a corporibus patiantur famem et sitim

et a\ias passiones consideraretis
, quomodo Melea-
^er praedictus arte magica ita fuit extenuatus, po-
teiitia divina multo magis potest per argumeii-

tum a minori; unde Ihomas in Siimma contra

Gentiles circa finem ait: si niirroniaiites virtute
Daemonuni spiritus alligant imaginibus, multo stri-

clius divina virtute spiritus corporeo aeri alligan-

tur; ut dicam infra. Item considerato quod con-
tingit in nobis moventibus et efligiantibus juxta
speculum, quomodo aer vicinus et motus reprae-
sentatur etiam accidentaliter quanto magis etiam ,

divinitus etc. Unde cum sit hoc, videtur passus

potius lidei et moralitatis, quam Iiumanae ratio-
nis. Ideo Virgilius, idest pliilosopliia rationalis,

committit hoc Statio poetae christiano, vel philo-

.sophiae morali ut hoc decidat. Qui Statius a re-
,

motis incipiendo dicit quod in nobis quidam

,

sanguis perfectus crcatur qui non spargitur nec

bibitur a rubeus, sed ut
venis, ut alius sanguis
vinum bibitum et cibus non comestus a cor-
noii
de elevatur de mensa idest de stomacho, sive
,

epate. Qui ])erfcctus sanguis est albus propter

majorem dccoctioncm,qucm sanguincm,idest sper-
ma natura providit proptcr gcnerationem primo;
,

secundo propter ejus humidum ad rcsistenduin

calori naturali no.stro. Quod sperma spiritualem
 ',•71

quamclani virtutein informativain oapit ad nostram

humanam effigiem in corde agentis, ut mens t'a-

bri ad cultellum ante ejus confectionem et for- f

mam. IJnde dicit Pliilosoj)lius, quod forma rei
per actionem agentis educitur de potentia mate-
riae, ut homo facit hominem, oliva olivam, et ut
faber dat formam, quam habet in anima, cultel-
lo, remanente tamen similitudine illius cultelli in
ipsa anima fabii, per quam agit. Ita in generatio-
ne hominis praedicta descendit quoddam idolum,
quod regolat et inducit formam,et speciem similem
patri agenti licet Avicenna dicat, quod hoc agens
,

inferius transmutat (i) materiam et praeparat sic

ad novam formam . et ipsa praeparata immitti-
tur (2) ab intelligentia separata plena formis se- ,

cundum convenientiam illius praeparationis, quam

faciunt virtutes inferiores. Item dicit quomodo

postea de corde ad testiculos , et de testiculis (3)
in vasculum mulieris , et ilii cum sanguine men-
struo ejus coagulatur iit agens et patiens. Ad hoc
dicit Philosophus in libro generationis animalium
quod semen maris est sicut agens femina autem ;

subministrat materiam conceptui. Nam semen fe-

minae non est aptum generationi, sed est quod-
dam impeifectum in genere seminis, cum non
possit perduci ad perfectum seminis complemen-
tum propter imperfectionem femineae virtutis. Et
ideo non est materia tale semen ,
qiiae de neces-

(i) C. D. T. transmittat.
(2) C. D. T. irainittitur forma.
("?) C. L. c D. T. dc corde ad testiculos in vasculum etc.
 173

sitate requiratur ad conceptuni. Nani dicit Philo-

sophus in 3.° de anima ageiis est nobilius patiente. :

Quein sanguinem menstruum ipsae feminae sin-

gulis mensibus eraittunt in puritatem quamdam
naturalem et superfluitatem quamdam ex quo ;

non formatur conceptus sed est purgamentum ,

quoddam illius puri sanguinis virilis qui dige- ,

stione quadam est (i) praeparatus ad concej)tum

quasi purior et perfectior alio sanguine, hahens
in se impuritatem lihidinis in conccptione ani-
morum hominum , in quantum e\ ipsa commi-
xtione maris et fetninae talis sanguis trahitur ad
locum congruum generationis. Sic igitur uiuis
agit et alter patitur , ut dicit textus liic ;
pcr
quod vide quare praegnantes nienstruum sangui-
iiem retinent in dicto spermate facto anima au-
gmentativa (juae dicitur vegetativa
, quae in ,

jjlanta est anima jicrfecta in noi)is vero est po- ,

tentia animae. Rt hoc est quod dicit, quod in

planta cst ad rijjam . idcst ad linem suum; in
nobis est in via , idest in lieri ad alium finem.
Inde lit anima sensitiva (2) illa carnositas, ut fun-
giismarinus, rjuae est quaedam grossities et cor-
pus absque forma sensibili. Sic igitur procedendo
litcor, ej)ar et cerebrum quo embryone organi-
:

zato , anima rationalis a Deo infunditur in eo et ,

efficitur de animali vegetabili et sensitivo (3) fans ,

idest animal rationale, et hoc per sj)atium /40.'

(i) C. L. inest.

(2) C. L. insciisitiva.

(3) C. L. insensitivo.
 m
tlierum a ronceptu quidam dicant hoc in
, licet

inare; in femina autem 80.' dierum a conceptione

dicti embryonis. Et licet iste auctor videatur sen-
tire, quod dicta anima rationalis locetur in cere-
bro , Augustinus tanien bbro Quaestionum, re-
in
citatus in Decretis, dicit quod anima quia spi- ,

ritus est, et in sicco habitare non potest, ideo in

sanguine fertur habitare, et sic in corde ; ergo
non facto dicto embrvone non infumhtur anima;
et ideo lex civihs poenam homicidii ante dictum
tempus non imponit. Et lex Mosaica etiam in ,

qua dicitur si quis percasserit mulierem in utero

:

hahentem si ahorlum fecerit , si forniatwn fuerit

,

det auimam pro anima ; aliter mulcletur pecunia,

ut in Exodo (^apitulo XXI. Et Hieronymus in
,

Decretis: sicut semina paulatini formantur in ute-

ro , tamdiu non reputatur homicidium donec ,

elementa confecta suas imagines membraque su-

scipiant. Argumento Adae qui formatus anirnam ,
,

recepit. Unde Apostolus ait sed non prius quod :

spiritale est , sed quod animale : deinde quod spi-

ritale. Primus homo de terra terrenus ; secundus ,

homo de coelo , coelestis. De qua collocatione ani-

mae, quia Aristoteles et Averrois in 2.° de anima
et 3.° vacilhirunt, ideo dicit hic Statius, quod tale

punctuin sapientiorem eo auctore fecit errantem;

unde ponamus eorum verba et rationes in reproba-
tionem eorum secundum Augustinum et Thomam.
,

Et ad evidentiam ejus quod tangit de possibili

intellectu estadvertendum, (juod in 2.° de anima
Aristoteles dicit quod anima est actus corporis
,

organici physiri potentia vitam habentis. Et a tali

 475

aniina separavit intellectum possibilem, ut ipse di-

cit in 3.° de anima ibi, dum ait: dijfjTert autem intelle-

ctus a sensitii>o , su>e pevpetuum a corruptibili. Nani

agcns est per se scilicet simplex ut ipse
intellectus , ,

Deus. Intellectualis species in nobis est duplex,

phantasmata quae
scilicet intellectus possibilis et ,

sehabent ad intellectum ut colores ad visum. ,

Nam ut species colorum sunt in visu, ita species

phantasmatum sunt in intellectu possibili. Alius
intellectus dicitur speculativus, qui quod appre-
hendit non ordinat ad opus, sed ad solam veri-
tatem considerandam. Alius practicus, qui appre-
hendit et ordinat ad opus ct sic speculativus ;

differt a practico fuie. Est enim intelligere, ap-

prehendere simpliciter veritatem intelligibilem ra- :

tiocinariest procedere de uno intellecto ad aliud

,

ad veritatem miiversalem intclligendam. Circa

quod Averrois in Commento su|)er 3.*^ de anima
dicit, quod anima nostra quae est intellectualis
,

non unitur corpori ut forma, cum intellectus pos-

sibilis sit quaedam substantia separata, non co-

njuncta nol)is, cum dicat Aristoteles, quod iste

intellectus possibilis est separatus et immixtus
corpori per quem intellcctum possibilem anima
;

operatur et intelligit, ut in 3.° de anima habetur.

Et movetur Averrois primo hac i-atione: intellectus
possihilis recipit omncs species rerwn sensihiUwn et ,

koc sic: illud non est forma, corporis quod nec est
corpus , nec virtus in corpore. Intellectus possihilis
est hujusmodi. Rlajor cst nota ; minor apparet,
quia intellectus recipit omnes formas materiales.
Nuiic autem recipiens dehet esse mulatum a natura
recepti. Item , quia talis intellectus non hahet orga-
num corporale, ut virtutes sensitivae quod non est
,

ergo etc. Nam nonpotest attribui alicui parti corpo-

ris , cum non sit actus alicujus partis corporis. Item

intelligere est quaedani operatio in qua impossibUe ,

est comunicare aliquod organum corporis: haec

operatio attrihuitur animae vel homini. Nam intel-
ligit homo per animam ,ergo oportet aliquod princi-

pium esse in homine a corpore non dependens quod ,

sit principium talis operationis. Sed Thomas de

Aquino in Sunima contraGentiles aperte secundum

veritatem et theologicam probationem haec repro-
bat; cujus opinionem iste auctor nunc sequitur, di-
cta Averrois reprobando, dicens inter cetera, quod
humanus intellectus est intelligens. Intelligitur au-
tem id, cujus visibile (i) intellectui unitur; pro hoc
enim quod species intelligibilis vita est in homi-
ne, per aUquem modum, non habebit homo quod
sit intelHgens, sed solum ut intelligatur ab intelle-

ctu separato. Praetei*ea , sicut species intellecta est

in actu , et forma intellectus possibilis , sic species
visibiHs in actu est forma potentiae visivae. Nam
species inteHecta cooperatur (2) ad phantasmata;
sicut species visibiHs in actu ad coloratum quod ,

est extra animam. Item sicut nil est potens agere

nisi per potentiam activam in ipso existentem ita ,

nil est potens pati nisi per potentiam passivam

quae est in ipso. Combustibile est potens cora-
buri non solum quia aliquid est potens combu-
,

(1) C. D. T. visibilis.

(a) C. D. T. comparalur.
 477

rere ipsum sed etiam quia habet

, in se potentiam
ut comburatur. Intelligere, quoddam pati est; ut
dicitur in 3.° de anima. Cum igitur puer sitpo-
tentia intelligibilis, et si non actu, intelligi opor-
tet quod sit in eo aliqua potentia ,
quae sit potens
intelligere haec potentia est intellectus possi-
; et
bihs. Si enim intellectus est conjunctus puero
antequam inteUigat actu, non est ergo continuus
intellectus possibilis cum homine per formam
intellectivam in actu; sed ipse intellectus possi-
bilis inest homini a principio sicut aliquid ejus.
INon est igitur intellectus possibilis omnium ho-
minum qui sunt, erunt, et fuerunt; ut dicebat
Averrois in Commento 3.° de anima. Et sic sub-
stantia intellectuahs unitur corpori humano ut ,

forma. Impossibile est enim unam formam esse

non unius materiae; nec corrumpitur dicta sub-
stantia corpore corrupto
intellectuahs et uni- ,

tur corpori ut essentialis forma. Et licet talis intel-

lectus possibilis non sit virtus organi alicujus cor-
poris, sicut visus in oculo, tamen est materia in
quantum anima nostra intel-
ipse intellectus sive
lectiva cujus est haec virtus quae est homini
,
,

forraa et terminus generationis humanae. Et haec

vide plene in Prima Thomae de Aquino ^G.^Quae-
I stione. Quae opinio quod anima sit forma es-
,

sentialis corporis , est per ecclesiam canoniza-

ta, etqui contradiceret haereticus censeretur. Et
procedendo dicit, (juod haec anima intelle<;tiva
ut forma corporis vegetativa et sensitiva trahit ,

ad se et efficitur unum, ut humor vitis, qui pri-

mo est aqua, et sole mediante efficitur vinum.
Quae anima iion crescit cum parvulis, sed ratio
loDifa meditatione et corpore iiato (a); et poe-
tice loquciido a Clotho, quae dicitur prima nostra
fatalis dispositio,quae trahit nos de non esse ad
esse, et ideo dicitur colum portare; et Lachesis
trahei-e filuin idest quod media nostra fataHs di-
,

spositio, quae de praesenti est, continue hnum,

idest vivere, minuit donec totum filaverit, idest
usque ad mortem, quae dicitur Atropos, trahens
nos de esse ad non esse corporahter. Et hoc est
quod dicit auctor cum Lachesis non hahet plus de
lino idest cum morimur. Ista tahs anima est ut
,

quid divinum unde Tulhus in hbro de Tusculanis

;

Quaestionibus: Air^f?ia/i«fj animus excerptus ex men-

te divina cum atio nullo quam cum ipso Deo , si

hocfas est , comparari potest. Et Philosoplms in

libro de animahbus ait intellectus clivinitus ah
:

extrinsecis adclucitur ut vadat ad locuni bonuni

vel malum, secum 'virtualiter ducit humanitatem
corpoream ad laetam vitam et passionem , ut di-
cam (b). Nam licet anima, secundum Aristotelem, ut
supra dixi et secundum Augustinum in hbro de
,

motu cordis, anima est incorporea substantia, in-

tellectuahs illuminationis a primo, vel tam reve-
latione praeceptiva , et attribuat mutationem cor-
pori non spiritui (c). Nam licet spiritus transeat
de loco ad locum , non tamen ita dimensionibus

(a) Cosi i Codd.

(6) Cosi i Codd.
(c) 11 libro de , citato dal Cotnmentatore , non si trova
itiolu cordis

tra le opere di S. Jgostino ne abbiamo percio potuto corrcggcre que-

,

sto periodo , che sta cosi scorrelto in tulti i Codd.

 4.79

circuinscriptus ut interparatione sui taciat di-

stantiam circumstantiae sicut corpus. Et super
Genesi ait corpus non sentit sed anima per cor-
:

pus, quo , velut nuntio , utitur ad formandum in

seipsa quod extrinsecus nuntiatur. Et sic anima
quae per corpus ut per instrumentum
foris est,
videt et audit. Et quaedam mala patiuntur, ut f"a-
mem sitim et sine eo ut timorem. Tanien no-
, : ,

stri Theologi dicunt quod anima nostra patitur ut ,

iste auctor ait. Dicit etiam Magister Sententiarum

4.°Capitulo, Distinct. 44-° Spiritus incorporcus cor-

porali igne affdgitur; nam si viventis hominis in- ,

corporeus spiritus tenetur in corpore, cur non post

mortem etiani corporco igne tcncatur? Et idco te-
netur et videndo et sentiendo , ut de divite Epu-
lone, qui in Inferno sentiebat. Nam luimana ani-
nia corporissimilitudinem liabet; sic igitur animae
(lefunctorum suis scnsibus non privantur nec ef-
fectibus scilicet spe, tristitia gaudio et mctu. Et
,
,

Augustinus 21." de civitate Dei ait: spiritus iucor-

\
poreos posse pocna corporalis ignis affligi , si spi-
1
ntus hondnum ctiam ipsi profecto incorporei , et
nunc potuerunt includi corporalihus memhris et ,
I

I
tunc poterunt corporum. suoruni vinculis insoluhili-
, ter alligari . . . Nam et ipse homo cum spiritu,

I
non corpore , sit in. talihus visis , ita se tamcn tunc
\
similem suo corpori videt , ut discernere omnino non
possit. Cur ergo , Dco volente ,
qui fecit hoc ani-
mal, non poterit terrernun corpus attolli , si ani-
mus hominis per liaec ctiam coelesti corpore me-
lius apud se praestabilior terreno corpori jwtuit
alligari ? Va Thomas contra Gentiles circa finem
 480

ait: aniinac sepavatae substantiae incorporeae, ut

(Uaholi , pntiuntur ah igne corporah et alias pas- ,

siones per niodwn alligationis. Nani spiritus alli-

gari possunt corporihus per moduni formae , sicut
anima corpori humano alligatur, ut ejus fornui
ut det ei vitam. Nam
nigromantes , virtute
si

Daemonum , spiritus alligant imaginihus , niulto

strictius virtute di\'ina spiritus coiporeo aeri alli-
gantur. Et sic patiuntur, et est rationale; omne
enim peccato reali creaturae est quod Deo per
obedientiam non funclitur(<7), et poenadebet culpae
respondere, ut voluntas per poenara in contrario
ejus affligatur. Nil tamen prohibet multa, quae de
poenis talium dicuntur, spiritualiter intelligi; ut
cum Isaias dicit: vermis eorum non morietur ; nam
potest inteUigi per vermem conscientiae, quo etiam
impii torquebuntur. Sic igitur animae separatae
susceptibiles sunt poenarum uon solum spiritua-
lium , sed etiam corporalium et idem est in glo-
;

ria. Et sic vide cur Dantes ita loquitur. Gompa-

rando ipsam separatam aeri piurno idest vapo- ,

riljus pleno in quo virtualiter habet umbram

,

vehati (i) corporis; unde anima dicitur umbra in-

ter aha sua nomina, ita in tantum quod acutius
omnes potentias quas in corpore primo habebat,
,

tunc retinet, ut est perspicacitas sive inteUigen- ,

tia quae respicit praesentia et memoria quae re-

,
,
,

spicit praeterita , secundum Tulhum in 2.° Retho-

ricae, et voluntas. Nam ut dicit Thomas in Prima:

(i) C. L. e U. T. relicti.

(n) Cosi tutli i Codd.

 481

anima unita corpori intelligit per conversionem ad

phantasmata : ciim est separata conipetit ei mo-
dus inteUigendi per conversioneni ad ea quae sunt
simpliciter intelligihilia , sicut et aliis substantiis a
corpore separatis , et sic anima semper intelligit per
species , cjuas rccipit ex influentiis divini luminis;
quod lumen aequaliter se habet ad propinquum et
distans, unde distantia localis nihil impedit etc. Sub-
dendo quod ex tali uml)ra aeris, circumcludente
ipsam animam, loquuntur, audiunt, plorant, et
suspiraiit, et appetuiit. Ad quod etiam Virgilius
ait in Iioc passu, dicens:

Igneus est illis vigor et coelestis origo

Seminibus , quantum non noxia corpora tardanl
Terrenique hebetant artus , moribundaque mem-
bra.
Hinc metuunt, cupiuntquc, dolent gaudentque etc.

Et liaec pro hac parte.

Ad secundam partem auctor incipit tractare de
purgantibus se in vitio carnis, qui quodammodo
suut in igne conscientiae prout deliqueruut in
igne libidinis; unde dicitur:

Igneus illc furor nescit habcre modum.

\u cujus poenitentia debemus uri quodam rubo-

I
re, ut ait ad haec Psalmista, in hac poenitudine
'
dicens : ure ?'cnes mcos ct cor meuni Domine. Di-
,

cendo ctiam illum hymnum:

 .V82

Surnnie Deus clernentiae

Miuidi regis qui niachin.ani
Uiiius et substantiae,
Trinusquc personis Deus:
Nostros pius cuni canticis
Fletus benigne suscipe
Ut corde puro sordiurn
Tc perfrnaniur largius.
Lurnbos , jecur^que rnorbidurn
Flamrnis adure congruis
Accincti ut artus excubent
Luxu remoto pessimo etc.

Fingendo dictos spiritus in detestationem talis vi-

tii dicere quod legitur in 'a^ Metamorphoseos sci- ,

licet,qaod Diana Dea nemorum, idest Luiia, habens

chorum multarum Nympharum idest muherum ,
,

virginitatem in sohtudine servantium, ut hodie

faciunt Moniales, eundo per sua nemora sparsim
cum dictis Virginibus, quaedam ipsai'um nomine
Parrhasis Hehce recumbens in quodam prato, a
Jove in forma Dianae ibi veniente deflorata fuit,
unde cognita in lavacro repulsa est a Diana : quae
postea peperit Archadem , et cum eo translata est
in coelum in signo minoris Ursae. Unde Lucanus:

Parrhasis obliquos Helice curn ver'teret aa.es etc.

Inde dicit quomodo ibant congratulando dicti spi-

ritus circa maritos et uxores ,
quae castitatem ser-
vaverunt. Et haec pro hoc Capitulo.
 4.83

CAPITULUM VIGESIMUM SEXTUM

PURGATORII

« Mentre chc si per rorlo uno innanzi altro »

Auctor coutinuando se ad proxime dicta, in hoc

Capitulo tangit de duobus qualitatibus luxurioso-
runi , de sodoniitis, qui sic se purgantes
scilicet,
clamant, detestationem talis facinoris, de vin-
iii

dicta ejus vitii contingente in contrata quae ,

dicitur Pentapolis, in coidinibus Arabiae et Palae-

stinae, in liliis diHidciitiae, ulji virtus Dei quin-

que civitates, scilicet, Sodomam et Gomorrham

Seboim Segor et Bale cum igne et sulphure
, ,

combussit: primas tres propter peccatum sodo-

miae, et duas alias ex vicinitate; et factum est
ibi mare, quod dicitur mortuum; non enim est

natabile nisi a ferro, pluma vero ibi submergi-

tur: et hoc (juia attentavcrunt stuprum contra An-
gelos ut juvenes hospitantcs ad domum liOth de ,

quo vide Genesin in Capitulo 19.° Notilicando

 m
dictos spiritus sc peccassc in tali peccato per illa

verba dicta in triumplio contra Julium Caesarem,

scilicet, quocl regina vocatus fuit. Unde sciendum
quod dum Caesar praedictus militasset in sua ju-
ventute sub rege Bithyniae nomine Nicomede,
dictus rex ipsum stupravit, ut dicitur. Itaque po-
stea tempore procedente dictus Caesar secundum
Svetonium Iiistoricum consecutus fuit quatuor
triumplios; alii dicunt quinque, scilicet Gallicum
ex victoria Gallorum Alexandrinum ex victoria
,

Ptolaemei Ponticum ex victoria illorum de Pon-

,

to, Africanum ex victoria regis Jubae, Hispanum

ex victoria Cnei et Sexti filiorum Pompei; et in
dicto triumplio Gallico improperatum fuit sibi
hoc etc. Circa quod notandum est, quod lex Ro-
mae erat, quod ille dux Romanus, qui quinque
millium hostium debellationem faceret, absque
morte tamen Romanorum nam dicit Valerius ;

quod inique triumphus concedebatur parte urbis

lacrimante in reditu suo triumphum haberet Ro-
;

mae. Triumphus enim fiebat hoc modo quod ap- ,

propinquante duce victorioso armato, procedente

ad urbem romanam super quodam curru, coro-
nato lauro ducto ab equis elegantibus phalera-
,

tis, captivi et spolia et equites eum sequeban-

tur, inde matronae Romanae et virgines hinc
inde^ clangoribus et cantibus undique insonan-
tibus. In curru vero cum duce erat vilis servus
solus, qui ducem saepe colaphizabat dicens: ,

cugnosce te ipsiim , nec te extollas. Et ea die uni-

cuique licebat conviciari ei. Unde in dicto trium-
pho Gallico dictum fuit Caesari inter alia vitupe-
 485

ria : Gallias Caesar subegit , Nicomedes Caesarem

ecce Caesar nunc triumphat qui suhegit Gallias
Nicomedes non triumphat qui subegit Caesarem.
Et in alio triutnpho, scilicet Alexandrino, vocatus
fuit ceritubei'osus idest tignosus. Aliam qualita-
,

tem vitiosorum fingit ibi esse scilicet, illorum

,

qui bestialiter, non humano modo egerunt tam

cum sexu humano sed non debito modo et na-
,

turali, quam cum bruto scxu bestiali.Et idco di-

ritqnod eorum peccalum est lierma])hroditum;
di-
citur enim homo hcrmaphroditus si liabet masculi-
num et femininmn sexuni. Et ideo (ingit istos
clamare se ipsos bestialem coitum reginae Pasi-
phaes, quae inter schegias idost in vacca lignea,
,

rem habuit cum taiiro, de quo dixi in Inferno,

Capitulo XII.° et ibi de hoc. Ad hoc ait Isidorus
recitatus in Decretis: suut autem qtiaedam pcr-
sonac quac sicut aninialia absquc ulla discrctionc
,

, quas
indesinentcr libidmi serviunt ego nec minus
pecudibus comparaverim. Diccndo quomodo in
conjunctione obsculantur se, ut denotet osculum
peccatum in cis fuissc in libidine; nam Thomas
dicit: osculum mortale peccatum csse , si libidi-

nose fit , ut in Secunda Secundae, 54-° Item ad

id quod dicit de non recte fornicantibus, dicitur
Tobiae, Capitulo 4-° ibi: attende fdi mi ab
tibi, ,

omni fomicalione , et practcr uxorcm tuam nuni-

quoni patiaris crimcn scirc. Comparando eorum
discessum partitis gruibus, partim volantibus ver-
sus montaneas Riphaoas in scptenitrione, nivcas
semper, in capite Germaniae, a vcntis sic dictas,
1 nam riphon idcst vcntus secundum Isidorum;
, ,
 480

unde Lucanus in 4°

Riphaeas sic soh'e ni^^es , fmc stngna lacusque;

partim versus arenam Aethyopiae in meridie. Fin-

gendo inter illos spiritus auctor se invenire um-
bram domini Guidonis Guinizzelli de Bononia,
optimi inventoris in vulgari, (|ui ita audiendo se
nominare ita filiali prompta affectione ,motus est
adversus eum , ut moti fuerunt Thoas et Eumenius
filii Jasonis et Hypsipylis, dum in tristitia Lycurgi
regis Tliraciae propter mortem filii ejus etc. , cujus
historiam dixi supra in Capitulo KX. Unde Sta-
tius describendo promptitudinem amplexandi di-
ctam eorum matrem ita recognitam , ait

Ut primum dictus Thoas pcr tela manusque

Irruerunt , matremque complexibus ambu
aviclis
Diripiunt Jlenles , alternaque pectora mutant etc.

Oui dominus Guido inter dictatores et inventores

praelaudat Arnaldum Danielem de Provincia ultra
Gerardum deBornel de terraEsidueil deLimosino,
quae est contrata inter Franciam et Bretanniam;
qui magnus fuit inventor. Alia per te vide.
 487

CAPITULUM VIGESIMUM SEPTIMUM

PURGATORII

« Sicconie quaiido i primi raggi vibra »

lloc Capitultim liahet tluas principales partcs. Tn

prima auctor prosecpiitur materiani supra proxi-
me tactam et lioc usque ibi
;

« Come la scaia tutta sotfo noi »

Ihi secunda , in (pia incipit tractare de Paradiso

terrestri; et lioc usque in finem.
Ad priinam ij^itur auctor exordiendo dicit, quod
devenit adpunctum, quo Sol in illo altero polo et
ejus medio occidebat, per illa verba , sicut etc.
Nani , ut dixit supra auctor, in isto nostro polo
civitas Jerusalem cst in medio, ubi Cliristus factor
ejus Solis crucifixus fuit. Ergo dum Sol vibrat ibi
primos radios, nona est in Gange flumine orien-
tali;etlioc,dum cst in signo Arietis in aequino-
 488

ctiali, ut tunc ipse auctor fingit fuisse. De quo

ait Lucanus

Qua colitur Ganges , toto qui solus in orbe

Ostia nascenti contraria sohere Phoeho
Audet.

Ergo, si bene advertas, in nostro occidente, ubi

est alius fluvius, in quo tempore aequi-
in dicto
noctiali Sol occidit, qui dicitur Iberus, de quo
Statius in priuio ait:

Cardine quem porta vergens prospectat Ihera,

erat media nox; in qua media nocte signum Li-

brae, quod est oppositum signo praedicto Arie-
tis ubi jam altera Libra ceciderat ne dum pri-
,

ma nam signum Librae est ad figuram duarum

;

bilanciarum, quasi dicat: jam totum dictum Si-

gnum exierat de dicto Ibero fluvio, qui in finibus
Hispaniae est, et ideo dicitur Hispania, Iberia.
Concluditur ergo quod si Sol primos radios vi-
,

brabat, idest a latere percutiebat dictam civitatem

Jerusalem quod in monte iUo Purgatorii qui
, ,

per oppositum localiter et perpendiculariter corre-

spondet Jerusalem, fuit occasus Solis. Sic igitur in
principio noctis, quando ut plurimum committi-
tur et incalescit vitium et crimen hixuriosi ignis,
fingit se mitti et duci ab Angelo, idest ab judicio
conscientiae, et a VirgiHo, idest ab judicio ratio-
nis, eodem tempore in flammam et incendium
conscientiae et reprehensionistalis vitii. Undeetiain

i
 489

David, qui multum exarsit in libicline, et intle in

poeniteutia fuit in hac flamma, dicebat: prohasti
cor meum , ct visitasti nocte, et igne examinasti.
Et alibi: quoniam prohasti nos , Deus , igne nos
examinasti , sicut examinatur argentum. Et Isaias:
pergite in lumine ignis vestri et Jlammae ,
quam
acccndistis. Tamen
dicit auctor quod antequani ,

intrasset talem flammam, audiendo nomen Beatri-

cis timidus respexit Virgilium ut Pyramus Thi- ,

sben in morte perforatus amore sui cum proprio

ense, ex eo quod non repperit eam ad fontem
de nocte, ul)i ordinaverat suam Hbidinem putan- ,

do eam venisse occisam a feris. LJnde Ovidius

et
dicit, quod dicta Thisbe videndo ipsum Pyramum
ita in terra, vocavit eum dicens:

Pyrame clamavit quis te mihi casus adcmit

, ,
,v

Pyramc respondc tua tc charissima Thishe

, ,

Nominat: exaudi , vultusque attoUejacentes.

Ad nomen Thishcs oculos in mortc gravatos
Pyramus erexit, visaque recondidit illa.

Et sicut ait in 3.° , translata ibi et effecta est mo-

rus gelsa in ruboam ,
quod totum figurat deflora-
tionem virginis pueUae. Et nota auctorem in hoc
vitio fuisse multum implicitum, ut nunc ostendit

de incendio quod habuit in dicta llamma in remi-

niscentia conscientiae. Indc prosecpiitur quomodo
relictis septem circuhs idest purgatis septem
,

vitiis mortalibus et principaHbus ascendit cum ,

Virgiho et Statio scalam ad Paradisum terrestrem

et in ca dormivit, idest incoepit contemplari ad
 490

ea, quae virtuose essent fienda. Rt liaec pro liac

parte.
Ad secuiulain dicit, quod iu liora, qua primo
ibi in illo monte de Oriente irradiavit Cytherea.
idest stella Veneris, dicta sic a Cytliera insula in
Grecia et est una de 5o.« insulis Graeciae quae
;
,

dicuntur Cyclades secundum Isidorum, in qua Cy-

thera Venus colebatur, et ubi primo inventa est
quod instrumentum liabetanimos ad Venerem ex-
citare ; et sic inaurora incipit dormire. De qua Cy-
therea ait VirgiHus:

Parce metu,Cytherea,manent immota tuorum etc.

Et alibi:

Est Amathus , est celsa mihi Paphos, atque 6/-

thera.

Et in somnio apparuit sibi Lia ut dicit htera. ,

Modo attende ad haec evidentiaha pro sequentibus.

Paradisus iste terrestris mistice hic accipitur uno
modo pro locah Paradiso terrestri, quem iste au-

ctor fingit esse in summitate hujus montis Pur-

gatorii per quem animae purgatae transeunt ad
,

Paradisum coelestem. Hoc probant Scripturae,

Genesi i.°, et 2.° ibi: plantaverat autem Domi-
nus Deus Paradisum voliiptatis a principio in ,

quo posuit hominem , quem formaverat. Et di-

xit: ecce dedi vobis omnem herhani afferentem se-
men super terram , et universa ligna ,
quae hahent
in semetipsis sementem generis sui. U]:)i Strabus
 491

ipsum esse in altitudine pertingente

glossator ait,
usque ad lunarem circulum. Et Ugo de sancto
Victore ait : Pamdisus in parte orientali fer-
tur essc locus eniinentissimus , ut non aquae dilu-
vii ihi pertingere potuissent. De quo dicit Uguc
cio ,
quod dicitur Paradisus graece, latine hortus
deliciarum. Est enim omni genere ligni et pomi-
feris arboribus consitus, liabens lignum vitae; non
ihi frigus, non ihi aestus, sed perpetua aeris tem-
peries, rigatus a quatuor fluminihus, scilicet, Phi-
son , Gchon , Tigris et Euphrates. Et Thomas de
Aquino Prima, esse Paradisum istum in
dicit in
dextera parte orientis, cum dicat Philophus in 3."
de coelo et mundo dextera auteni est nobilior
:

quani sinistra. Et dicit quod seclusus est a nostra

habitatione aliquibus impedimentis, vel montium,
vel marium vel alicujus desertae regionis, quae
,

pcrtransiri non potest. Et ex hoc scriptor locorum

de eo dixit: lignuni vitae ejus niateriaUs est ar-
hor , sic dicta quia ejus fructus hahent conservare
vitani, licet sjnritualiter significat aliud , ut Petro
in deserto aliquid fuit materiale , et tamcn spiri-
tualiterChristum significavit. De quo ait Psalmista,
dicens: mons coagidatus mons pinguis : ut quidsu- ,

spicamini montes coagulafosP Alio modo accipitur

anagogice et tropologice , idest spiritualiter et mo-
raliter. Nam dicit Augiistinus in i3.° de Civitate
Dei nemo itaquc prohihet hunc Paradiswn vitam
:

beatorum intelligi quatuor ejus fiununa quatuor

,

cardinales virtutes , ejus arhorcs ct ligna utiles di-

sciplinas ,fructus corum mores piorum lignum vi- ,

tae ipsam honorum omnium niatrem sapientiam

 m
lignum scientine honi et mali transgressi mandali
experimentuin essc. Itcni potest accipi cliam Paradi-
sus lalis pro ccclesia militante: quntuor funiina
quatuor Evangelia: arbores , Sancti : fructus ope- ,

ra eoruni: lignuni vitae, Christus : lignum scicn-

tiae boni et mali , propriae voluntatis arbitriuni.
Hoc ultimo modo auctor noster hic scribit, scili-
cet, moraliter. Hoc modo, liomo purgatus a vitiis
et a peccatis principalibus perfecte ingreditur sta-
tum quemdam suae vitae suavem ut Paradisum.
Ad quod Salomon in Ecclesiastico ait: cor uhi ,

gratia. est , similatur Paradiso terrestri , habencio

amoenitatem yfoecundilateni et securitatem. Et Se-
neca talis esl sapientis animus , qualis mundus
:

super lunam , iibi semper serenum est. In quo statu

vitae corporalis non debet homo esse sine boria
actione, cum non sufticiat abstinere a malo, nisi
quis faciat quod bonum sit. Et Augustinus prius :

opus nos purgari inde bonis impleri. Et ideo ad

,

activam vitam debet se reducere, quae secundum

Isidorum habet nos facere mundanis rebus bene
uLi. Et ideo dicitur animus practicus, per quem

operamur virtuosa, et est nostra exterior opera-

tio. Dicit Thomas
Secunda Secundae, quod
in
non
virtutes morales quoad contem-
principaliter
plandum veritatem, sed ordinantur ad comparan-
dum. Unde Pliilosophus in 4-° Ethicorum ait: vir-
tutes morales ordinantur ad felicitatem activam.
Et alibi idem Thomas dicit: duo requiruntur ad
nostram bonam vitam ; unum principaliter quod
est operatio secundum virtutem, qua virtute bene
vivitur: aliud quod instrumentale scilicet corpo-
,
 493

ralium bonoriim sufjicientia , quorum usus est ne-

cessarius ad actus 'virtutum. Et circa hoc scien-
dum est, quod Macrobius super secundo somnio
Scipionis duo genera virtutum moralium esse di-
cit; nam duae virtutes sunt modificativae passio-
num insurgentium sensualitati nostrae sicut tem- ,

perantia et fortitudo: temperantia modificat dele-

ctationes in cibis et in venereis; fortitudo, res et
audacias, quae sunt circa pericula mortis. Et istae
dicuntur virtutes purgatoriae, eo quod sunt in
hominibus nondum purgatis ab insultibus passio-
nmn , et sic non summe perfectis , sed ad perfe-
ctionem totaliter tendentibus, quorum potest dici
haec vita. Justitia vero et prudentia totaliter ani-
mam nostram tenent in Deum, et sunt solum in
nobis totaliter purgatis, ab impetibus passionum
securis. Et sic hae duae ad vitam contemplativam
possent rcferri; quae vita contemplativa, secun-
dura Isidorum, mundo renuntiat, et soli Deo vi-
vere delectatur; quae dicitur animus speculativus
in considerando solum opera Dei et naturae, de
qua dicctur per totum librum Paradisi. Sed in prae-
senti circa vitara activam procedamus, ad quam
dicit Augustinus in libro de Trinitate, quod ho-
mo habet exercere se circa dictas qua-
in tali vita
tuor virtutes: circa justitiam ut subvcniat miseris;
circa prudentiam ut caveat sibi ab insidiis: circa
,

fortitudinera,ut in perferendis molestiis: circa

temperantiam in coercendis delectationibus pra-
vis. Et Apostolus ad Philipj)enses /j-" Quaecumque
, quaccwnque
sunt vera pudica , quaecunique ju-
sta , quaecumque sancta qitaecumque amabilia ,
,
qiiaecumque honae fatnae , si qua viHus , si qua
laus discipUnae haec cogitate. Quae et didicistis
,

et accepistis, et audistis , hacc

et vidistis in me ,

agite. Debet enim, conclutlendo, circa hanc vitam

activam purgatus a vitiis principalibus, ut nuno
auctor fingit in se et in persona ceterorum, in-
stare, primo, circa timorem Dei ut per eum in ,

nobis sit fuga peccati spiritualiter, ne perdamus

quod amamus. Unde Salomon: sapiens timet et

declinat a malo. Et Hieronymus: timor virtutum
custos est, et securitas ad lapsum. Et Psalmista
confige timore tuo carnes meas. Et Apostolus ad
Thessalonicenses Timor comprimit virtutes ne
5.°

evanescant. Et Ecclesiastici i5.° Qui timet Deum

faciet hona. Et est sicut Paradisus benedictionis,
et super omnen gloriam operuerunt eum. Quae
verba etiam faciunt ad figuram hujus Paradisi de ,

qua supra dixi. Secundo, debet homo esse activus

circa scientiam ,
quae est humanarum rerum co-
gnitio, hdei saluberrime serviens, et cognoscendo
infirmitatem peccati originahs et palati interioris,
quod facit ut mala homini sapiant et bona desi-
piant. Tertio , circa fortitudinem , ut contra impe-
tus nostros duremus. Quarto circa pietatem ,

quae, secundum Augustinum, hominem jugo Dei

subjicit tamquam animal mansuetum. Quinto, cir-
ca consiliuni ut dimittamus ut nobis dimittatur.,

Modo, quia sicut duplex pagina sacra et Ecclesia

fuit et est, ita duplex vita activa sit, quae nos
beatificet, scihcet, pi^ima vita activa ecclesiae pri-
mitivae et veteris Testamenti. Circa cujus facta
ducit nos ipsa prima vita activa , idest Lia ,
quae
 495

in figura vitae activae primitivae ecclesiae poni-

tur, quae prima uxor Jacob
fuit filia Laban et
quam prius habuit quam Rachelem in uxorem,
quia prius debemus esse in activa vita , et sic cum
Lia, quam cum contemplativa , et sic cum Rache-
le. Et quia dicta taha fuerunt ante tempus hicis,

idest Christi ut Joannis primo emt lux vcra etc.

, :

fingit in nocte vidisse Iianc Liam in somnio, et

Matheklam in die: quae Mathekla pro vita activa
novae Ecclesiae et Testamenti novi ponitur, de
qua dicam in sequenti Capitulo. Per quae intelh-
gere potes quare eam fingit ire per landam quae ,

dicitur locus prativus, et cxercere manus ad flo-

res, idest, ad opera parata ad fructum, et Rache-
lem solum ad visum idest ad contemplationcm.
,

Dicendo cjuomock) excitatus a V irgiho, habuit nun-

tiare ilh demum haberc quae quaerebat: quae nun-
tiatio excessit omnes ahas strennas idest mancias ,

(hcitnr enim strenna mancia, quae datur in prin-

,

cipio Kalendarum. Dicendo Virgihus quod ulte-

rius eum ducerc* non poterat, lioc est, quod ra-
tio deficit circa ea quae sunt hdei. Llnde in De-
cretis : y?r/e,y non hahet meritum, cui ratio praebet
eaperimentum ; et ubi ratio deficit , fides supplet.
Licentiando eum , asserendo ipsum jam esse in
recto arbitrio et ideo foras non sequi eum
sit

quasi dicat foras sit, idest non quod tusit (r?) ,

amodo non facias , ut perfectus homo quod vis ,

et ut dicitur Ecclesiastici i5.° ibi : reliquit eum in

nianu consilii sui. Quae manus est libertas arbi-

(a) Cosi tutti i Codd.

 496

trii: vita animae est cx conversione liberi arbitrii

ad bonum incommutabile, idest Deum mors
; ve-
ro e contra. Et ideo j)l)ilosopliia est practicus in-
tellectus, idest operativus, eo quod sit principium
opei'abilium. Et liic finis.
 497

CAPITULUM VIGESIMUM OCTAVUM

PURGATORII

« Vago gii di cercar dentro e d' intorno »

vJontinuat se auctor atl jjroxime dicta, et ultra

Liam, ostendit sub figura omnium ibi cantantium
horas primas,actum quem liaberedebemus in prin-
pio diei circa vitam activam. Fingendo se invenire
umbram Comitissae Matheldae magniiicentissimae
Dominae, quae viguit anno loGo, quae probissi-
ma fuit muher, et infinitas construxit, de suo do-
tando basilicas. Ac etiam adeo suo tempore po-
,

tensextitit, quod i/nperatori beHum ingessit, et

quae dumad mortem appropinquaret, totum suum
patrimonium super altarc sancti Petri in Roma
obtulit, quod adhuc hodie dicitur patrimonium
Ecclesiae. Et ideo, ut notiiicet virtutem vitae acti-
vae, quae debet esse secundum magnificentiam,
et dicta Mathelda fuerat talis, ergo etc. Legitur
enim in Chronicis quod quidam nobilis de Lucensi
3a
 .V98

nomine Sigifredus, sua potentia et pro-

Districtu,
bitateausus est se opponere regibus l.ongobar-
dorum. Quo mortuo Glierardus et Sigifredus ejus
,

filiiinde defecerunt: ex quibus Tbebaldus domi-

nus Ferrarac pro Ecclesia, et Bonifatius pater hu-
jus IMatlieldae descenderunt, et multa quaesierunt.
Habuit enim dicta Matlielda matrem de regia natio-
ne .Alii dicunt quod fuit filia imperatoris Constan-
tinopoiitani mater ejus Matheldae nomine Beatrix,
quam quidam de domo iliorum de Canossa de Re-
gio, amore mediante, ad has partes de Constan-
tinopoli clam duxit, et eam in uxorem sibi copu-
lavit; ex qua genuit istam Matiu^ldam, cujus cor-
pus, una cum corpore suae matris, balsamo in-
coiTuptum Pisis est tumulatum. Dicendo auctor
quod videndo eam ita ire per illa prata, recorda-
batur de loco dicto Pergus in Sicilia nemoroso
, ,

de quo in 5.° ait Ovidius

Sylva coronat aquas cingens latus omne, suisque

Frondihus iit velo Phoebeos suhmovet imies.
o
Frigora dant rami, varios humus humida Jlores
Perpetuum ver est : quo duni Proserpina luco
Ludit , et aut violas aut candida
, lilia carpit

rapta est a Plutone ita eundo; unde subdit:

Dumque puellari studio calathosque , sinumque

Implet , ct aequales certat superare legendo
Pene simul visa est , dilectaque , raptaquc Diti:
Jisque adeo est properatus amor. Dea territa
moesto
 499

Et matrem , et comites sed matrem saepius ore

,

Clamat , et ut summa uestem laniaret ab ora

Collecti flores tunicis rccidere remissis.

Integumentum. Ceres graeoe, latine gaudium ; et

quia plenitudo bladi est gaudium, dioitur Dea
bladi. Et mater Proserpinae, quae dicitur uxor
Plutonis; et quae Proserpina interdum pro Luna
accipitur, quae dum dccrescit, rapitur a Plutone,
idest ab elemento terrae. Alii dicunt quod Pro-
serpina est quodlibet granum seminis, terram ra-
dicibus proserpens. Pkito humor existens in ven- ,

tre terrae, per quem impraegnatur granum, ut

uxor a viro, dum seminatur, inde parit, Dnde
dicitur

Est seges alma Ceres , senien Proserpina , tellus

Pluto quo sponso sponsa lahore parit.
: ,

Comparando venustatem ipsius Matheldae Veneri

dum percussa luit a fdio Cupidine in amorem
Adonidis filii Myrrhae ; de quo Ovidius ait:

Namque pharetratus duni dat puer oscula /natri

Inscius , extanti distrinxit arundine pectus.
Laesa manu natum Dea reppulit ,altius actam etc.

Tangcndo, circa distantiam ilHus rivi quod scri- ,

bit Lucanus in 2.° de Xerse fdio regis Darii Per-

sarum qui congregatis decies centenis milhbus
,

militum contra (iraecos, perveniens ad Hellespon-

tiacum mare largum per quinque milliaria, divi-
 300

dens Asiam ab Europa, in cujus extremis estquae-

dam terr a dicta Abido in Europa unde Lucanus ,

Europamque Asiae Sextonque amovit Ahido

,

ibique dictus Xerses pontem fecit cum navibus

construi , et transivit cum dicta gente in Graeciam.
Et dum Graeciam devastaret, Graeci accepto re-
sponso ab Apolline, ut super ligneis thecis aggre-
derentur dictum Xersem in Salaminico mari ab ,

EurymedoDte Duce Atheniensium juxta Leucas

moto praelio Xerses devictus fuit et cum una sola ,

navi effugit in Asiam; et de hoc indignatus se

ipsum extinxit veneno. Ad haec Lucanus:

Ergo ubi nulla vado tenuit sua pondera motes

Tunc placuit caesis innectere vincula silvis
Rohoreque immensis late religare catenis.
Talesfama canit tumidum super aequora Xerseni
Construxisse vias multum cum pontihus ausus.

Et in dicta terra Abidos quidam juvenis, nomine

Leander natabat illud mare usque ad dictam ter-
,

ram Sextos, ubi erat quaedam puella, nomine

Hero, et cum ea jacebat. Et semel cum sic iret,
extincta lampade a vento quam Hero tenebat in
,

littore, dictus Leander errando necatus est. Ad

quod Ovidius:

Quid referam, quoties dem vestihus oscula, quas tu

Hellespontiaca ponis iturusaqua ?
Sed non suntfaciles : nam cur mea vota morentur,
Currere me nota nec patiantur aqua P
 501

Dicendo ibi Mathelda causam illiiis motus, ut pa-

tet in textu. Ad quod ait Albertus, ut dixi etiam
supra ,
quod concavitas a coelu lunaii diviclitur in
tres regiones. Infinia est calida et humida propter
vapores elevatos ab aqua , qui sunt calidi et humi-
di propter reflexioneni Solis. Media ,frigida et hu~
mida propter frigidas stellas. Superior , calida et
quae propinquior coelo et quasi motu divino
sicca , ,

movetur. Iteni propter vicinitateni ignis , et quia

calida et circulari motu movetur, motus et venti
ibi generari non possunt. Et in i5.° de Civitate Dei
dicit Augustinus: quod in summitate tali non sunt
nubes , venti , nec imbres , nec aer grossus. Et quod
dicit de aqua illius fontis, vide et reducas ad id
quod dicit Aristoteles in sua nieteora ibi omnis , :

aqua originem sumit a mari , ct per nubcs asccndit

usque ad regionem aqiiae. Reducendo quod anti-
qui poetantes sub tigura Parnassi de illo loco sen-
serunt, ut de quodam statu activo, felici , et vir-
tuoso in hac vita. Et haec pro hoc Capitulo.
 502

CAPITULUM VIGESIMUM JNONUM

PURGATORII

« Cantando come donna innamorata »

VJontinuatione facta ad superiora dicit auctor,

quod haec Mathelda idest activa vita, cantabat ut
,

domna quaedam filocapta subaudias, in Deum,,

cum illis verbis propheticis : beati, quorum remis-

sae sunt iniquitates , et quorwn tecta sunt peccata.
Quae verba activa persona , munda a vitiis et pec-
catis, cantat et cantare potest in corde suo. Com-
parando ejus iter Nymphis, idest virginibus in
solitudine continentiam exercentibus. Unde virgo
sponsa dicitur nympha, eo quod virgo lavatur et

jungitur viro, et tunc dicitur paranympha. Unde

Joannes EvangeUsta dicitur paranymphus. Najades
vero dicuntur Deae fontium Dryades Deae arbo- ,

rum Amadryades Deae silvarum Oreades Deae

, ,

montium Napeae Deae florum. Inde fingit se di-

,

sponi a Mathelda, idest a vita activa, ad videndum,

 503

iclest contemplandum corpus et memhra Ecclesiae

militnntis. Et antequani procetlat, talia ut divina
recitare facit, ut docet Valerius in |)rinio, dicens:
prisco enim inslituto rehus diiunis opei'a datur cuni
nliquid commendandum est precatione. Ideo in-
vocat Musas, et specialiter [Iraniam ,
quae inter-
pretatur contemplatio coelestis. Item virtutem Heli-
conis fontis, rigantis montaneam, (|uae dicitur
Helicona, consecratam Musis, idest scientiis, et

existentem juxta Parnassum; de quo Ovidius:

^t Nymphae vicisse Deas Helicona colentes.

Primo igitur fingit se vidisse per membra Eccle-

siae, in ligura septem candelabrorum septenum ,

ordinem clericatus. Estenim: praesbyteratus, dia-

conatus, subdiaconatus, et isti tres majorcs ordi-
nes sunt, quia in sacris: exorcistatus , acolitiiatus,
lectoratus, et ostiatus, et isti minores. Dnde Hie-
ronymus in Decrctis : hi sunt voces tonitruorum
auditae a Joanne , ei'angeliznntes paceni. Vcl dicil
secundum eumdem Joannem in principio Apoca-
lipsis quod scptem haec candela])ra sej)tem sunt

particulares ecclesiae universalis ecclesiae militan-

tis romanae, et quae eam praecesserunt scilicel: ,

Elphcsum , Smvrna Pergamum Tyatira, Sardis,

, ,

Phyhidelphica et Laodicea. Quod etiam potest re-

ferri ad id (juod dicitur de arca sancta,cujus cande-
labrum septem habebat calamos. Et Exodi a6.° di-
iM.\xv:facias lucernas septemet ponas ens super
,

candelabra. Et Apocalipsi 4-° Scptcm Imnpadcs ar-

dentes antc thronum. Et Zacliaria 3.° Super /npideni,
ununi septem oculi sunt. Vel ligurat septem dona
 504

Spiritus sancti: primuni donuni est timoris, quod

repugnat superbiae: item donum pietatis, quod
repuji;nat invidiae: item donum srientiae, quod
repupnat irae: item donum fortitudinis, quod re-
pugnat accidiae: item donum consilii quod repu- ,

^nat avaritiae: item donum intellectus, quod re-

pugnat luxuriae: item donum sapientiae, quod
repugnat gulae. Et ideo praecedere ea ita fingit,
sicut sponsus veniendo primo ad sponsam facit
dona, ita Christus sponsus Ecclesiae talia dona
praemittendo sibi fecit; ideoque dona dicuntur.
Vel dic, quod sunt septem articuli spectantes ad
humanitatem Cliristi; quorum primus est, credere
ipsum conceptum de Spiritu sancto secundus, :

credere eum natum de Virgine: tertius, est cre-

dere eum pro nobis mortuum: quartus ipsum in ,

anima ad Limbum fuisse (i): quintus, eum re-

surrexisse: sextus, ascendisse in coehim septi- :

mus, ipsum descendere nos judicaturum: Septem

vero hstae et stendaha, de quibus dicitur hic in
aere supra esse signiticant ahos septem articu-
,

ad divinitatem Christi: scilicet,

los, qui spectant
credere unum Deum esse: item Spiritum sanctum
esse Deum item credere remissionem peccatorum:
:

item resurrectionem carnis: item bonorum remu

nerationem {_a); et hoc ultimum, secundum fra-
trem Bonaventuram de Balneoregio. Similando ta-
lia Iridi idest arcui aeris, et Deliae, idest Lunae,
,

ita dictae a Delos insula ubi nata est de Lato-

,

(i) C. L. e D. T. ivisse.

(rt) Qui sono annoverati cinqiie articoli , e ne manrnno diie Coti

hanno lutti i Codd.

 50S

na , cujus circumferentiam vocat cinctum. Post

quae fuigit venire viginti quatuor seniores co-
ronatos, signantes 24 libros Bibliae. Uncle Hie-
ronymus ad lioc in Prologo libri primi Regum
ait ac per hoc
: esse priscae legis libros viginti-
quatuor, quos sub numero il^ senioruni inducit
Joannes 5." yipocalipsis adorantcs agnuni et co- ,

ronas suas prostratis imltibus of/'erentes. Et circa

figuram horum seniorum dicit idem Hieronymus
in Prologo super Danielem quod in tres partes ,

vetus scriptura dividitur, scilicet in legem,in pro-

phetas, et in liagiographa; scilicet in quinque, et
octo, et in undecim libros. Prima igitur pars est
qMinque librorum legis Moysis, quae dicitur Pen-
tateuchus, et continet primum librum Genesis,
librum Kxodi librum Levitici librum Numeri
, ,

et libruni Deuteronomii. Octo libri Prophetarum

sunt: liber Josue, liber Judicum, liber Ruth li- ,

ber Samuclis, quem dicimus librum Regum pri-

mum et secundum
item liber Malachiae, idest
:

liber tertius et Regum licet onnies qua-

quartus ,

tuor pro uno naturaliter accipi debent. Item liber

Isaiae: item liber Jeremiae: item liber Ezechielis:
item libcr XII Prophetarum. Undecim vero libri
hagiographi sunt: liber Job psalterium David: ,

item Salomonis Proverbiorum: item liber

libcr
Ecclesiastes: item liber Canticorum item liber :

Danielis item liber Paralipomenon item liber

: :

Esdrae: item liber Esther, et liber Emoth(i), Ma-

chabaeorum libri. Ecclesiasticus, Judith ,etTobiae,

(i) Cosi liitli i Coiid.

 50G

apocriphi sunt ,approhnti ab Ecolesia

idest iion
propter incertitudiiiem. Inde fingit venire quatuor
animalia, ut vidit Ezechiel ut ipse ait Capitulo ,

primo ibi vidi. et ecce ventus turbinis veniebat

;

ab aquilone , et nubes magna , et ignis im'oh'ens

et corpus eorum plenum oculis et unumquodque ,

duabus alis velabat corpus suum. Iii hoc sequitur

noster auctor magis Joannem in 4-° Apocahpsis
dicentem: ecce quatuor animalia: singula eoruni
habebant alas senas, et in circuitu et intus plcna
sunt oculis. Haec quatuor animalia quatuor (igu-
rant Evangelistas : Mathaeum ut hominem, quia
ut ait Gregorius in Homilia superEzechielem,inci-
pit suum EvangeHum in Immanitate Christi dum ,

incipit: Libcr generationis Jesu Christi: Marcum

ut leonem ,
quia in fortitudine incoepit, dicens:
vox clamantis in deserto : Lucam ut vitulum ,
quia
incipit a sacerdotio , in quo iramolatio hebat: Joan
nem a divinitate Christi , et ideo ut aquila, quia
alte processit , Sex alae eorum figurant
effingitur.
sex leges, scilicet: legem naturalem mosaycam, ,

propheticam Evangelicam, Apostolicam, et Cano-

,

nicam. Oculi eorum ante et post sunt intellectus

et in praeteritum et in futurum, ut dicit Hierony-
mus in Prologo libri Regum. Currus, qui venit iii
medio dictorum quatuor animalium, significat Ec-
clesiam militantem universalem de quo Psalmi- ;

sta currus Dei

: decem millibus multiplex millia ,

laetantium: Dominus in eis in Sina. Ad iioc audi

Ezechielem in prirao ibi cumque adspicerem ani- :

malia apparuit rota unn super terram et aspe-

, ,

ctus rotarum quasi rota in medio rotae spiritm ,

 507

vitae evat in rotis. Quae duae rotae figurant pa-

ginam veteris et novi Testamenti. Gryplion , tra-
hens eum , figurat Christum ; nam sicut gemina-
tum animal est gryphon ita est Christus; nam in ,

eo quod avis, figurat deitatem et aureus ideo ,

erat: nam et arca sancta deaurata erat in signum

sapieutiae divinae. In eo quod leo, figurat liuma-
nitatem Christi , et in ejus albedine et rubedine
Christi puritas et charitas humana designatur. In-
de fingit tres dominas ad dexteram rotam, idest
circa paginam novi Testaraenti, scihcet tres vir-
tutes theologicas albam fidem viridem spem et
, , ,

rubeam charitatem. Quatuor a sinistra idest circa ,

paginam veteris Testamenti sunt quatuor virtutes ,

cardinales, Justitia, Fortitudo, Tempeiantia et ,

Prudentia. Et quia , ut ait Sencca de formula ho-

nestatis : si prudens est aninius tuus , tribus tem-
poribus dispensetur : praesentia ordina , et futura
praevide , et praeterita recordare ; et ahbi:

Judico prudentcvi ,
prius , et nunc , postque vi-
dcntem ;

ideo ipsam prudentiam nunc fingit auctor cum

tribus ocuHs. Dicuntur enim virtutes quidem vi-
ros tuentes contra vitia. Kt quia Ecclesia mihtans
debet esse in medio ut fuit arca sancta inter, ,

spirituaha et temporalia, ideo fingit nunc auctor

hunc currum figurantem dictam Ecclesiam in me-
dio earum virtutum accipiendo theologicas ut
,

spiritualia bona, ct sic ut nobiliora ad dexteram:

cardinales, ut tcmporalia bona, et sic minus no-
 S08

bilia, ad sinistram. Lnde Proverbiorum Capitu-

lo 3.° ait Salomon : in sinistra illius divitiae et glo-
ria. Nam ut ait Philosophus 7.° Ethicorum: virtus
est dispositio perfecti ad optimum. Virtutes enim
theologicae divinae sunt, eo quod per eas ordina-
mur in Deum. Nam ut ait Gregorius quantum :

amamus tantuni de spe praesumimus. Et Aposto-

,

lus ad Corinthios nunc nuinent spes ,fi-

i3.° ait:
des , et charitas : quihus Ecclesia Dei militat , scien-
tia et prophetia. Et Augustinus sdt: per istas tres
inanima aedificanda omnium diiunorum Jibroruni
machinamenta consurs-unt. Unde Ecclesiastici ^7.°
Qui timetis Dominum credite illi. Item sperate in, :

illum. Item: diligite illum. duplex est nostra Nam

felicitas una proportionatur naturae humanae et
: ,

ad illam venimus per principia naturalia: alia no-

stram naturam excedit et ad eam pervenire pos- ,

sumus virtute divina solum. Unde Petrus in Epi-

stolis ait: per Christum facti sumus consortes di-
vinae naturae. Et quia ita excedunt, non suffi-
ciunt humana sed expedit quod nobis addantur
,

aliqua principia per quae ordinemur ad beatitu-

,

dinem spiritualem. Et haec principia dicuntur

ipsae virtutes theologicae quae quomodo defi- ,

niantur dicam item in Paradiso, Capitulo XKIV.°et

XXV.° Cardinales secundum , TuUium , definias sic
prudentia est appetendaruni rerum etfugiendaruni
scientia. Justitia est habitus animi, coniuni utili-

tate servata , suam cuique tribuens dignitatem.

Fortitudo est considerata periculorum susceptio , et

luborum perpessio. Temperantia est virtus animam

regens contra delectationes corporales. Inde Hngit
 m
sanctum Lucam et Paulum ut scriptores Actuum
Apostolorum et Epistolarum. Qui Lucas magnus
fuit physicus et de Syria ut scribitur in proemio
, ,

Actuum Apostolorum. Et quia post Christum ge-

sta scripserunt ideo postponuntur isti currui. Et
,

etiam quatuor Doctores Ecclesiae, qui etiam ibi

finguntur in humili aspectu, scilicet, Gregorius
Papa, qui alios praecessit in moralitate scriben-
da: item Augustinus antistes, qui alios praecessit
in disputationibus: item Ambrosius antistes, prae-
cedens alios in praedicationibus: item Hierony-
mus praecedens alios in historicis rebus. Senex
,

dormiens secundum aIiquos(i)figurat Bernardum,

qui multa etiam pro Ecclesia Dei scripsit. Et quia
contemplativus valde fuit, ideo fingitur dormiens.
Flores, quibus decorantur, sunt eorum mores et
verba. Et hic linis.

(i) C. L. e D. T. quosdam.

I
 510

CAPITULUM TRIGESIMUM

PURGATORII

« Quando '1 settentrion del primo cielo »

v><ontiniiando se auctor ad praecedentia , dicit,

quod comparative ille currus, ut currus septem-

trionalis in hoc raundo maxime in mari dirigit,

ita et ibi illam gentem beatam ad iter dispone-
bat. £t quod dicit quod est septemtrion primi
,

coeli idest empyrei. Quae beatitudo, ut currus,

,

velatur culpa, idest tollitur nobis defectu, idest

peccato et culpa ,non umbra vel casu vel ortu
, ,

mundani solis. Dicendo quomodo substiterunt

omnes, et illi vigintiquatuor seniores revolveruut
se ad dictum currum. Haec est figura ,
quod di-
cti vigintiquatuor libri veteris Testamenti, cum
Ecclesia militans Christi coepit, ut iste auctor nunc
contemplabatur, eorum prophetiae, scihcet vigin-
tiquatuor hbri Bibhae praedicti ita sunt revolutae ,

quasi se ad eam, ut in praesenti viderent quod

 511

in praeterito praedixerunt. Et quia Salomon hanc

Ecclesiam militantem sponsam Christi et ejus ,

theologiam expressius proclamavit et praenuntia-

vit, ut in 4-° Capitulo Canticorum habetur, ubi
ait in persona Christi : veni de Libano sponsa ,

mea , veni de Libano , veni ; ita nunc auctor ita

fingit unum eorum primo ter ita clamare. Inde

ahi secuti sunt eum in damore, idest in lalibus
proplietiis, maximc psalterium dum dicit: ct erit
firniamentuni in terra in summis montium supe- ,

rextoUetur super Libanum frurtus ejus. Libanum,

idest candorem hujus mundi, dicit Glosa. Esto
quod sit mons altissimus in Phoenicia ubi thus ,

coHigitur secundum Isidorum. Post (juam vocem

tanti senis , Salomonis, in-
sive senioris, sciHcet
finitae voces super illa basterna idest curru, de- ,

Hcatis pannis cooperto et decorato secundum ,

Ugucciojiem clamaverunt, ut dicit textus. Quae

,

voces figurant locutioncs theologorum per quas ,

Beatrix idest thcologia, de coelo in Ecclesiam

,

descendit. Flores figurant verba suavia, puicra,

ut flores divcrsimode colorata. Quod advertens Sa-
lomon in Canticis dicebat: cgo fos campi et li-
lium com'allium ; fulcite me foribus stipate me ,

malis ; flores apparuerunt in terra nostra. Et sub-

dit: quac est ista ,quae ascendit sicut virgulafu-
inij> Et ecce nebula florum de qua hic ait auctor
,

quae figurat congregationcm librorum et dictorum

,
theologicorum. Simile dicit Virgilius de beatitu-
ne MarccIIi , ibi
I

lu Marcellus eris: manibus date lilia plenis

I

Purpureos spargam f!orcs etc.

 512

Et Psalmista: tibi ohundet coelum desuper , infun-

dnnl niontes jucunditatem et colles laetitia laeta-
,

huntur {a). In qua nebula florum ita figurata Bea-

trix , idest theologia, descendit coronata oliva,
quae arbor Minervae, Deae scientiae, dicitur; et
accipe eam pro sapientia et theorica dictae theolo-
giae: velum, pro practica ejus subtili; de qua
etiam Alanus in siraili ait de ipsa theologia per

eum sic visa

Infulat (h) diadema caput etc.

Claudit eam vestis auro perfusa refutgens

Quam divina manus et solers dextra iMinerme
Texuit etc.

Qua per ipsum auctorem visa, dixit, ut dixit Di-

do Annae sorori suae de amore Sichaei praeterito
in recessu Aeneae

Anna ,fatehor enim, miseri post fata Sichaei

Conjugis , et sparsos fraterna caede penates
Solus hic inflexit sensus , animumque lahanteni
Impulit: agnosco veteris vestigia flanimae.

Hoc quod auctor vult figurare, quod jam di-

est
lexit studium theologiae, et in eo postea cessavit,
nunc vero reassumere incipit ut infra dicam. ,

Dicendo quod in tali admiratione revolvit se ad

Virgilium idest ad judicium rationis sed reces-
, ,

serat; hoc est quod circa talia speculanda, quae 1^

(a) 1 salmi di David non hanno qtiesto passo :

[b) Cosi tiilti i Cocld.

 513

iii fide consistunt, ratio deficit, fides non haliet

meritum , cujus ratio praebet experimentum; nam
per rationem inferior appetitus regulatur. De quo
fingit se lacrimasse. Esto quod esset in terrestri
paradiso quem perdidit antiqua mater, scilicet
,

Eva. De quo Beatrix, idest scientia theologiae, in

eo et in suo pectore reprehendit eum, vocando
se per nomen, ut faciunt reprehendentes se ipsos
ut plurimum. Ideo vocatur ab ipsa theologia no-
mine proprio, quia prout nominatus erat auctor
Dantes , ita dabat, sive dedit se ad diversa {n)\
scilicet primo ad theologiam, secundo ad poetica.

Et hoc est quod dicit, quod revolvit se ad sonum

nominis ejus, idest ejus etymologiae. Et hoc est
quod dicit, quod necesse est quod registretur. Et
ideo oportet eum lacrimare alia spatha, idest ju-
stitia,quam accipit pro defectu et culpa quam ,

commisit recedendo ab ipsa theologia. Et ideo ita

repreheiiditur et verecundatur ut dicit textus. ,

Sed Angeli cantarunt idcst ejus cogitationes an-

,

gelicae, ac in spem disposuerunt eum ut David ,

in simili dicentem: in te Domine , speravi, non

,

confundar in aeternum. Injustitia tua libera. me.

Inclina ad me aurcm tuam ; accelera, ut eruas me.
Esto mihi in Dcum prolcctorcm et in domum re-
fugii , ut saUnim me facias. Quoniam fortitudo
niea et refugium nieum cs tu : ct proptcr nomen
tuuni deduces me ct enutries me. Educes me de
,

(rt) Fiilsa ctlmologia , che Dantc vcnga da dare , essendo Dantc

nome abbrcyiato di Durantc. In qucsto errore caddc anche Benfcnuto

da Imola.

33
 514

taqueo hoc , quetn asconderunt niihi quoniam tn ,

es protector meus. In manus tuas commendo spi-

ritum meum; redemisti me , Domine , Deus veri-
tatis . . . Odisti obsen'antes vanitates , supen>acue.
tlgo autem in Domino speravi: exultaho et laeta-
bor in misericordia tua ,
quoniam respexisti humi-
htatem meam. Sah'asti de necessitatibus animam
meam,nec conclusisti me in manibus inimici : sta-
tuisti in loco spatioso pedcs meos. Qui etiam versus

psalmistici pro Angelis illis accipi possunt. Perquae

verba ita lacrimis auctor fundebatur, ut nix, durn
terra,quae perdit umbram spirat, scilicet meri- ,

diana, quae est ita sub aequinoctiali ut ibi arbor, ,

vel aliud corpus umbram non facit de sole. Et

procedendo adliuc Beatrix in dicta reprehensione,
idest theologica consideratio in eo cjuod ipse au-
ctor fuit talis in sua vita nova , dicit ut in textu.
Ad quod Augustinus in libro de sumrao bono:
sicut ignis,quanto magis ligna suscepit , in majo-
rem Jlammam erigitur , ita malus homo , quanto
magis rationcm audierit, semper in majorem ma-
litiam excitatur. Est enim habitus, de quo dicit,
quo quis facile operatur, sive quo quis operatur
cum vult, secundum Augustinum. Dicendo, quo-
modo ipsa theologia sustinuit eum certo tempo-
re; subaudias, cum studio paginae hujus veteris
Testamenti. Et cum debuisset procedere ad ea
quae sunt novi Testamenti, et sic ad spiritualia;
nam in veteri Testamento promittuntur corpora-
lia, et sic ad carnem et in novo Testamento coe-
;

lestia, et sic spiritualia; cessavit, ut in textu

dicitur. Et hoc est cum dicit, cura de carne ad
 515

spiritum ascenderat etc. , dedit se ipse auctor mun-

danis et poeticis scientiis infructuosis, et quae nil
promittunt integrum. De quibus Boetius perpen-
dens in primo ait in persona Philosophiae : quae
uhi poeticas Musas vidit nostro assistentes toro
fletibusque meis verha dictantcs , commota paulis-
per ac injlammata luminibus , Quis inquit
torvis ,

has sccrucas mcrctriculas ad hunc aegrum pernii-

sit accedcre? llae sunt enim quae iri/ructuosis af-

fectuum spinis uhereni fructibus rationem segetem

,

necant hominumque mentes assuefaciunt morbo

,

non liberant^ Ad liaec Hieronymus in Decretis

omnibus meretricibus dantur mercedcs , tu autem
dedisti mercedes tuis amatoribus et nunc accepisti ,

mercedes daemonuni. Sunt carmina poetarum ci-

hus secularis, sapientia rethoricorum , pompa ver-
horum: liaec sua omnes suai'i(ate delectant, ani-
mani quoquc pcnctrant , et pectoris arcana dcvin-
ciunt. AHa per te vide.
 516

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM

PURGATORII

a O tu che se' di la dal fiume sacro »

v-iontinuando etiam hoc Capitulum ad proxime

praecedentia et nisi allegorice intelligas ipsum et
,

ejus metaphoras et figuras , decipereris circa cor-

ticem ejus, igitur praemitte ad evidentiam dicto-
rum et dicendorum circa haec quae de isto Para-
diso auctor describit, idest de statu felici hujus
vitae, peccatis purgatis, quod triplex est abohtio
peccatorum. Prima est in poenae delectatione
secunda est in culpae abolitione, quae fit per poe-
nitentiam tertia in culpae et poenae dimissione,
:

ut in praesenti casu. Igitur noster auctor, ut in

persona ceterorum , in hoc Paradiso terrestri
idest in statu tali virtuoso, ut active operetur,
fingit in forma reprehensionis se a Beatrice, idest
 317

a theologia sic responsione tali passionari. Nam

visis et consideratis viribus talis scientiae divinae,
et virtuose considerando etiam cur non fuit pro-
secutus ut incoepit, ejus studium, vacando po-
,

tius circa alias infructuosas scientias ut culpan- ,

dus se ipsum, in persona tlieologiae lacrimis et ,

suspiriis afficit, ut dicit textus. Ad hoc ait Bernar-

dus: statue te ante , et sic temetipsuni plange ; cu-
ranius nos suspiriis. Modo procedamus ad Iias fi-
guras. Dicit enim quod coactus fuit proprio ore
detestari praedicta per eum commissa, et confiteri
quod ipsa scientia divina in suo intellectu ut quae-
dam mulier ita loquebatur sine cunta idest sine ,

dubia suspensione. Ad quod ait Ambrosius in li-

bro de Paradiso in persona Evae: serpcns decepit
nie , et nianducavi ; venialis est culpa , quani pro-
secpdtur professio delictorum. Et ita suspirando ut ,

Aeneas Veneri, verecunde, Virgilio dicente:

Suspirans , inioque trahens de pectore voceni

primo per verba, idest per scripturas ejus theo-

logiae per eum omissas reprehendit eum Beatrix
idest ipsa tlieologia sic, ut alius defenset se me-
hus a Sirenis, idost ab illecebris hujus mundi. Et
incoepit sic: numquam natura, idest naturalis
scientia , vcl ars, sciUcet liberalis scientia ,
prae-
sentavit tibi ali(juid placibilius membris meis,
uunc in terra dispersis, idest libris Bibliae et aliis
theologicis noviTcstamenti ctSanctorum per mun-
dum diffusis. Et ita est: nam quid non pulcrum.^
quid iKin dulce.-' quid non retlioricum in ea theo-
 518

logia reperitur? Quod satis testatur Cassiodorus

recitaus in Decretis super Psalterio , dicens : omnis
splendor rcthoricae eloquentiae , omnis modus poe-
ticae elocutionis , quaelibet varietas decorae pro-
nuntiationis a dinnis Scripturis sumpsit exordium.
Et Ambrosius: omnis ratio supernae scientiae vel
terrenae creaturae in eo est , qui est caput earum
et auctor, ut qui hunc nofit nihil ultra quaerat,
quia ihi est perfecta virtus et sapientia , et quid-
quid alihi quaeritur , hic invenitur. Dicendo postea:
et si tantum placere defuit ipsi auctori propter
ejus Beatricis mortem idest propter mortificatio-
,

nem ipsius theologiae in corde ipsius auctoris ut ,

mortalis quae res mortalis etc. Ut fuit cum dicta

,
,

theologia relicta, ipse Dantes se dedit pargolettae,

idest poesi et aliis mundanis scientiis. Contra
,

quas audi Isidorum in hbro Sententiarum in De-

cretis recitatum : Christianis prohibetur legere fig-
menta poetarum quia. oblectamenta fahularum
,

nimium mentem excitant ad incentiva libidinum.

Et Aristoteles in X.° Ethicorum contra Simonidem
poetam ait, quod homo debet se trahere ad divi-
na in quantum potest; ahter ad incertum finera
tendit nostra potentia. Et Hieronymus in Decretis:
sacerdotes Dei, omissis evangeliis et prophetiis , vi-
demus comoedias legere: amatoria bucolicorum
versuum verha cantare: tenere Virgiliuni in mani-
hus , et id. quod in pueris adest causa necessitatis
crimen in se facere voluptatis. Nonne vohis vide-
tur in vanitate sensus et obscuritate mentis ingredi
qui diehus et noctihus in dialectica arte torquetur
qui physicus perscrutator oculos trans coelos levat,
 519

€t ultra profundum terrarum et ahyssi quoddam,

Quae auctoi'itates possunt ctiam
inaiic deniergitur P
dici in (igura et metaphora esse clecem reprehen-
siones theologiae, in qua omnia reperimitur dul-
cia et scientifica, et ipsam vere esse volumen, de
quo Ezechiel Capitulo 3.° dicit: /?/« honiinis , co-
mede volunicn Et aperui os nieuni et ciba-
istud. ,

hit nie voluniine illo. Et coniedi illud et factuni ,

est in ore meo sicut mel dulce. Teneas tamen quod

seculares, et ahi, poetas legere debent afl cru-
ditionem, ut errorem gentilium detestentur, et
utiha quae in eis inveniunt ad usum sacrac eru-
ditionis inckicant. Et procedendo in dicta redar-
gutione ipsa Beatrix, dicendo quod non ut cpiia
puer excusari potest auctor taha fecisse , cum fue-
ritpubes idest pennatus, idest barbatus ctc. Unde
,

Salomon frustra jacitur rete ante oculos penna-

:

toruni, ut Proverbiorum i.° Ad lioc etiam Ovidius:

Qui semel est laesus fallaci piscis ah hamo,

Omnihus unca cihis aera suhcsse piilat.

Et ex hoc iterum chcit, quod levet barbam , ut

dicit textus. P'aciendo comparationem de vento
austri evellente arborem ventus venit
cerri; cjui

de terra Africae, de contrata Getuhae, ubi Jarbas

fuit rex. De c|uo Virgihus:

Protinus ad regcm cursus detorquet Jarbam.

Et intcllexit auctor arirumentum

o de barba elevan-
da, ut dicit; cpia rasa, homo debet puerilia et la-
 520

sciva deponere cum ea , nam noii ita postea excu-

satur. Et lioo voluit dicere Juvenalis , dicens:

Quaedam cum prima resecantur crimina harha.

Dirigendo secundario auctorem ad visum ipsius

theologiae id est ad speculationem intellectualem
,

ipsius tlieologiae, noii solum ad auditum idest ,

quod ipse per se legit in ea, non tantum quod

audiret praedicationem sermone vel lectura magi-
strali.Et dicit quod vidit dictam Beatricem revo-
lutam ad grvplionem, idest intuitus fuit ipse auctor
theologiam iiovi Testamenti in qua speculamur ,

et videmus deitatem et humanitatem Chi-isti, et

sic unam peisonam in duabus naturis. Et hoc est
quod inferius dicit de tali admiratione. Nam nunc
alio modo et nunc alio ipse gryphon, idest Chri-
stus, in ocuHs ejus radiabat ut Sol; idest quod
modo de Christo in sacra theologia legimus, ut
de homine, ut dum legimus ipsum esurisse, sitis-
se, comedisse, bibisse, timuisse, et sudavisse: item
ut de Deo , dum mortuos resuscitavit caecos il- ,

luminavit, dum se in monte transfiguravit, cum

de pusillo turbas saturavit, et infinita quae fecit
ultra potentiam humanam. Quae contemplando
ita doluit, et eum poenituit, cur non semper in ea
theologia studuit, ut dicit textus. Post quam poe-
nitudinem ipse auctor, ut perfecte mundus, fingit
se a Mathelda per dictum flumen Lethes duci, et
immergi et de eo gustare. Ad siinile Virgilius in
6.° inquit de Aenea respiciente hujusmodi feliccs

in vita activa , dicens:

 521

Interea videt Aeneas in valle reducta

Seclusum nenius , et virgulta sonantia silvis

Lethaeumque , domos placidas qui praenatat

amnem.
Hunc circum innumerae gentes , populique vola-
bant.
Et subdit:

Lethaei ad fiuminis undam

Securos latices et longa ohlivia potant.

Ad figuram igitur , istud flumen Lethes accipe pro

recto proposito firmato ab homine in Deo et vir-
tutibus, adeo quod ejus gustu omnia praeterita in
60 suiit oblivione extincta. Nam spiritualis iininun-
ditia non potest per aquam corporalem mundari
et ideo Exodi 3o.° praecepit Deus ut lieret labium
aeneum cum basi sua ad lavandum manus et pe-
des sacerdotis, qui ingressurus erat Tabernacu-
lum. Et in Capitulo 8.° Nuraer. praccipitur ut T.e
vitae abstergerentur aqua lustratioiiis. Et ita lotus
dicit quod datus fuit virtutibus cardinabbus, ad
quas ire non possumus cum effectu nisi taH via.
Unde Psahnista transivinius per aquam et igneni
:

etc.Dicendo quod ibi sunt dictae virtutes, ut

Nymphae, et in coelo ut steHae: vult ostendcre
secundum opinionem Thomae et ejus sequacium,
qui dicunt virtutes cardinales , ut theologicae , no-
his infundi, cum dictae virtutes morales acquisi-
taenon ordinent nos in jinem ultinium ex se nec ,

mchnent quod quis sit hene mohUis a spiritu. Ergo

est fateri iHas infusas: igitur in hoc mundo ut

I
 522

Dymphae sunt, idest iit infusiones; in coelo, ut

stellae, idest divinae essentiae et princij)ia. Ad hoc
Augustinus in Epistolis: actm virtutum ut hae ,

nymphae sunt in via sed in patria idipsurn erit

, ,

virtus et praemium virtutis. Et sic hic virtutes in

actu, ibi in effectu; hic in opere , ihi in mercede;
hic in officio , et ihi in fine. Et dicit quod antequam
Beatrix , idest theologia , esset sive descendisset in
prophetas , leges , et praecepta , ordinatae fuerunt
dictae virtutes a divina providentia ut suae ancil-
lae; et sic ut Nymphae, idest ut actus virtutum et
operationes, hic sunt. Fingendo quomodo duxe-
runt eum ad ipsam theologiam, et quomodo di-
ctae tres virtutes theologicae deprecatae sunt ipsam
Beatricem ut aperiat os ut auctor videat secun- ,

dam ejus pulcritudinem; hoc est ,

quod postea in-
ductu dictarum trium virtutum theologicarum au-
ctor vidit secundam pulcritudinem theologiae in
visu idest habuit intellectum de secunda ejus par-
,

te scihcet de pagina novi Testamenti. Quam pul-

,

critudinem si omnes poetae qui plus fuerunt in

,
,

Parnaso, vel bibissent plus in ejus Aonio fonte,

non possent disserere quomodo fuerit in pulcri-
tudine et dulcedine ineffabiliter per eum degusta-
ta. Et ibi finis.
 523

CAPITULUM TRIGESIMUM SECUNDUM

PURGATORU

« Tanto eran gli occhi miei fissi ed atfenti. »

VJoiitinuando se auctor aclhuc etiam ad praeceden-

tia , dicit primo figurate qualiter pcr decem annos
stetcrat relicta visione Beatricis, idest studio tlieo-
logico. Item, rjuomodo ille exercitus revolvit se ad
currum ad dexteram et totus transivit antequam
,

currus ille moveret primum lignum idest temo- ,

nem. Hoc figurat, quod prophctiae et leges prius

processerunt quam Ecclcsia Christi se moveret,
,

scihcet mihtia sua. Dicendo quomodo ipse cum

Mathelda, idest vita activa, et Statio, idest philo-
sophia morah cum dictis virtutibus reduxit se ad
,

rotam minoris orbitae, scihcet tcmporis, ad pa-

ginam novi Testamenti, pcrambulando iham sil-
vam amoenam, vacuam de nobis, culpa Evae,
quae serpenti idest Diabolo, crese , idest credidit.
,

Dicendo quomodo gryphon duxit ad arborem il-

,
 62%

lani dictum currum et quomodo tunc propter id

;

de sicca facta est viridis, ut fiunt hinc arbores in

Signo Arietis quod sequitur Lascam idest Signum
,
,

Piscium et sic in vere. Haec arbor pro obedientia

;

accipitur; de qua Daniel: videbam, et ecce arhor

in medio terrae , et altitiido ejus nimia et pro- . . .

ceritas ejus contingens coelum. Dicendo: succulile

arborem , et praecidite ranios ejus : excutite folia
ejus , et dispergite fructus ejus . . . . verumtamen
germen radicwn ejus in terra sinite, et alligetur
vinculo ferreo . . . et cum feris ejus pars ejus in
herba terrae. Circa quod et Augustinus ait prae- :

cepit Dominus homini, nullo indigenti, ne comede-

ret de isto ligno boni et mali , ad probandum quan-
tum esset honum obedientiae arhor ista , quidquid
esset, vel cujuscumque pomi, cum dicant quidam
fuisse vitem. IJnde illud: patres vestri comede-
runt uvas acerbas etc. Aliidicuntfuisseficum, cum
dicatur: fecerunt sibi perizomata de foliis ficuum.
Ideo dictafuit arhor boni et mali, quia homo quino-
luit honum a malo discernere,per praeceptum discre-
turus erat. Una erat haec arhor , et bonus ejusfru-
ctus ; et sic numquam petfectius jjotuit demonstrari
honuni obedientiae ,quani prohibendo a hono ,utnon
ex re mala sed ex inobedientia poena esse monstre-
tur, sicut ex obedientia ,jjalma. Nam si malafuis-
set res prohibita , esset sine prohihitione vitanda. Et
llgo de sancto Victore etiam ait erat lignum scien-
:

non a natura nomen habuit, sed.

tiae honi et mali, et
ex occasione quam pi-aestitit : nec habuit a natura
ut con/erret scientiam honi et mali, sed ex prohihi-
tione hoc secutum erat ; ut , cum cito comederet , sci-
 52S

ret per experientiam mali quid esset inter honum

quod reliquerat , et malum quod invenerat {a). Quae
arbor, ut damnatio humani generis, ideo sic et
infructuosa ,
per Christum ,
qui obediens fuit fa-
ctus usque ad mortem , ut ait Apostolus, extitit
reparata frondibus et fructu. Et hoc est modo quod
fingit istum gryphonem,istum currum , idest Cliri-
stum , Ecclesiam miHtantem ei arbori , idest obe-
dientiae, ligasse.Comparando ejus somnolentiae
actum ad id quod ait Ovidius, scilicet quod Ju-
piter jacuit cum quadam nympha nomine lo (juam ,

Juno uxor ejus in vaccam mutavit, et Argo ipsam

recommendavit, qui cum suis centum oculis vigi-
lanter semper custodiebat. Jupiter vero ad ipsam
liberandam Mercurium misit, qui cum fistula sua
sonando oculos Argi, non tamen omnes, dormire
disposuit. Et petendo Argus unde primo dictum
instrumentum inventum est, Mercurius dixit, quod
quaedam nympha nomine Syringa adamata fuit a
Pane Deo pastorum quem fugiendo dicta Syringa
,

devenit ad Ladonem Huvium quae transire ne- ;

quendo rogavit eum ut aresceret, et ita fecit, et

effectus est quaedam palus arundinosa, in qua se
occultavit, et suspiriis suis dictas arundines sonare
faciebat. Unde ait:

Naias una fuit, nymphae Syringa vocabant . . .

Dunique ibi suspirat, motos in arundine ventos

Effecisse sonum tenuem similemque querenti etc.
,

In qua narratione omnes oculi dicti Argi coepe-

(a) U tcsto noH c ni>orlato fcdclinenle.

 52C

runt dormire. Tunc eum Mercurius occidit, et lo

Integumentum: Graeci juxta dictum flu-
liberavit.
men Ladonis septem artes invenerunt, quas Pan,
idest Roma, mediante Syringa
mutata in arun- sic

dinera, idest de graeco in latinum mutatis scien-

tiis dictis, habuit. Comparando ejus excitationem
ad id quod dicitur Mathaei 17.° et Mai-ci 9.°, sci-
licet : assumit Jesus Petrum,
et Jacobum, et Joan-
nem . . . montem excelsum
et ducit illos in Et . . .

transfiguratus est ante eos. Et resplenduit facies

ejus sicut sol Et apparuerunt illis Moyses
. . . . . .

et Elias. Et dixit Petrus: Domine honum est nos ,

hic esse: si vis , faciamus hic tria tahernacula, ti-

bi unum , Moysi unum et Eliae unum. Adhuc , eo

loquente, ecce nuhes lucida obumbravit eos : et
ecce vox de nube dicens : hic est filius meus dile-
ctus , in quo mihi bene complacui. Et audientes
discipuli ceciderunt , et Christus eos 'vocavit , et

euni solum viderunt ; dicentes ei in recessu : quid

ergo Scribae dicunt quod Eliam oporteat primum
venire? Qui respondit: Elias jam venit, et non
cognoverunt eum. Et hoc dicit quod majores som-
ni etc. Floriti mali sanctos significant. Inde dicit
quomodo Beatrix, idest theologia, super radice
ilHus arboris , idest virtutis obedientiae , sedebat
tamquam humor vivificans eam ostendendo ei
,

persecutiones novas Ecclesiae quae a tempore

,

Christi citra fuerunt et esse debent. Nam primo

theologia et scientia EzechieHs sibi ostendit in suo
17.° Capitulo hoc quod vidit de aquila, dum di-

cit: aquila grandis , magnarum alarum, longo

meinhrorum ductu plena plumis .... venit ad Li-
,
 527

l)anum,et inedullam cedri. Summitatem fron-

tidit
dium cjus a\>ulsit. Quam aquilam vocat avem Jo-
vis. Et Virgilius dicens:

Aspice his senos laetantes ogmine cycnos

Aetherea quos lapsa plaga Jovis ales aperto etc.

In qua aquila vult significare decem persecutiones

Ecclesiae sub signo aquilae factas, scilicet, imperii
Romani. Nam ut ait Augustinus iu i8.° de Civi-
tate Dei:, prima persecutio post Cliristum fuit in
Ecclesia, idest in universitate Cliristianorum, facta
per Neronem secunda per Domitianum: tertia et
:

quarta per Traianum et Antoninum quinta et :

sexta pcr Severum et Maximinum septima et :

octava per Decium et Valerianum: nona et deci-

ma per Aurelianum Diocletianum ct Maximia- ,

luim. Undecima quae nondum fuit, erit per An-

,

tichristum ,
pro quo figurat
iste auctor draconem

j
secundum unum sensum,de quo infra dicam.VuI-
pes, de qua subdit figurat impetum Maomethi,,

1 de quo dixi plene supra in Inferno Capitulo ,

I XXVIII. Et quia ejus haeretica ct scismatica er-

ronea scientia et ficta fuit, et sine medulla veri-
tatis , ideo fingit Beatricem , idest tbeologiam
nostram eam confundere. Ad hoc ait Psalmista
,

ipsi vcro in vnnum quacsicrunt animam mcam in- ,

troibmit in infcriora tcrrae. Tradentur in, mnnns

gladii, partes vidpium erunt. Ubi dicit glosa : vul-
pcs, ides dolosi scismatici. Et Clirlstus de Herode
(licit in Evangelio : dicitc vidpi illi. Ad hoc ada-
ptatur quod ait Hicronymus super Biblia: si histo-

liain respicias , vcrha simplicia sunt : si in litteris

\
 528

sensum latentem inspexeris Ecclesiae pancitas ,

ethaereticorum contra Ecclesiam hella narrantur.

Secundario, aquila figurat imperialem largitatem
Constantini, qui replevit currum, idest Ecclesiam,
plumis, idest temporalibus bonis. Et legitur tunc
fereauditam vocem in aere Romae dicentem: ho-
die infusum est venenum in Ecclesia Dei. Draco fi-

gurat, ut dixi, Antichristum ; vel figurat, ut au-

ctor dicit in sequenti Capitulo , dum dicit: scias
quod vas, quod serpens rupit etc. , cupiditatem
subsecutam pastorum Ecclesiae circa temporalia
quae ut draco eos inflammant ad non observan-
dum verbura illud Christi: quae sunt Dei , ut spi-
ritualia , reddantur Deo ; quae sunt Caesaris red- ,

dantur Caesari , ut temporcdia. Quod praevidebat

Isaias 60." Capitulo dum dixit : ponam te in super-

hiam saeculorum gaudium , in generationem et ge-

nerationem, et suges lac gentiuni et mamilla re-

gum lactaheris. Et Joannes i3.° Apocahpsis ait:

et admirata est universa terra post hestiam. Et

adoraveruut draconem , qui dedit potestatem he-
stiae.Et David draco iste , quem /ormasti ad
:

illudendum ei ; tamquam primo factus sit malus,

invidus diabolus Et in Decretis dicitur de cle-
etc.
ricis , maxime quos amor dominationis invasit
jugum disciplinae Ecclesiae fecit rcspuere ; nani
sacerdos sicut nullo peccato dehet implicari , ita

nulla cupiditate dehet violari. Et in sacra Scriptu-

ra post concupiscentias tuas non eas ; mens enim
:

potentiae avida nec ahstinere novit a vetitis , nec

gaudere concessis. Illa septem capita et cornua
decem significant id quod dixi supra in Inferno,
 529

Capitulo XIX. Meretrix figurat , etiam ut dixi

ibi , dissolutam praelationem Pastorum Ecclesiae.
Gigas figurat regimen et potentiam regum Fran-
ciae tenentium gubernationem Ecclesiae, ut homo
amasiam. Qui rex, si perpendat ut Ecclesia alibi
respiciat, ut modo fecit secundum fictionem au-
ctoris, flagellat eam , ut patuit in Bonifatio octa-
vo, in cujus persona gubernatio Ecclesiae sic fuit
percussa motu dicti regis, dum dictus Bonifatius
noilet in totum subesse sibi. Et hoc est quod di-
cit, scilicet, quomodo traxit eam secum per sil-

vam , idestquod fecit ut Curia romana tracta est

ultra montes in suo territorio de Roma. Et haec
pro hoc Capitulo.

34
 S30

CAPITULUM TRIGESIMUM TERTIUM

PURGATORII

a Deus , venerunt gentes , alternando »

v><ontinuando se auctor dicit, quomodo per ea

quae vidit et audivit de Ecclesia, idest in suo in-
tellectu reduxit de modernis gubernatoribus Ec-
clesiae Dei illac septem dominae, idest septem
,

virtutes supradictae, tamquam derelictae ab eis pa-

storibus , a quibus deberent magis haberi , coepe-
runt cum lacrimis mediante Beatrice , idest theolo-
gia, in memoria auctoris canere illa verba prophetica
Psalmistae, quae vera prophetia sunt praesentis
status Ecclesiae, in modum alternantium , ut fa-
ciunt Religiosi in choro. Et hoc est quod dicit de
psalraodia ; nam dipsalma , sive psalmodia , secun-
dum Isidorum, est interpositum silentiurn in psal-
lendo et sic tres theologicae virtutes unura ver-
;

I
 S31

sum canebant (i), et quatuor virtutes cardinales

alium canebant. Et quae verba sunt illa audi ,

Deus veneruiit gentes in haereditatem tuam , pol-

,

luerunt templum sanctum tuum, posuerunt Jeru-

salem in pomorum custodiam. Posuerunt morticina
servorum tuorum escas volatilibus coeli: carnes san-
ctorum tuorum Effuderunt sanguinem
hestiis terrae.
eorum tamquam aquam in circuitu Jerusalem:
et non erat qui sepeliret. Facti sumus opprobriuni

vicinis nostris : subsannatio et illuMO his , qui in

circuitu nostro sunt. (isqucquo , Domine , irasccris
in finem : accendetur velut ignis zelus tuus P Ef-
funde iram tuam in gentes qiuie te non noi>erunt ,

et in regna quae nonien tuum non invocaverunt.

Quia comederunt Jacob , et locum ejus desolave-

runt. Adjuva nos Deus salutaris noster.
. . , et , . .

Ubera nos . . . ISe forte dicant in gcntibus: uhi est

Deus 60 rum Sed Beatrix, idest scientia tlieolo-
.'^

gica, quae est Joannis i6.° Capitulo, dnm dixit

Christus discipulis: modicum et non vidchitis me
et iterum modicum me. Et subdit et videhitis
amen dico vobis quia plorahitis et flchitis vos
mundus autem gaudebit , vos autem contristabimi-
ni, sed tristitia vestra vertetur in gaudium. Di-
cendo quod vas, idest Ecclesia, in suis ministris
rupta est a serpente, idcst a dracone supradicto
idest a mundana cupiditate. Ad quod Gratianus
in Decretis ait : nunc aulem ex quo in Ecclesia
imperio Romano , crevit avaritia , periit lex
sicut in
de sacerdotibus. Et Isaias multi sacerdotes non :

(i) C. L. c D. T. unum vcrsum canebant cl postca lacebant.

!
 532

adimplent legem {a). Visio proplietae est gratia

jjrophetancli quae non est propter avaritiam per
, ,

quam omnes virtutes patiuntur detrimentum. iJn-

de sequitur in Decretis: wnis postea electus est
scilicet Episcopus qui de ceteris praeponetur et
,
,

est Fapa , in remcdium scismatis , ne unusqui-

sque trahens ad se Ecclesiam Christi rumperet. Et
ruptum est vas idest Ecclesia, hoc est, partita est
,

a suis terminis, in qua jam fuit integra. Sed qui

hoc fecit, speret punitionem Dei quae non timet ,

illam abusionem Florentinorum, quae est, cum

aliquis magnus occiditur, custoditur ejus sepul-
crum die noctuque, ne super ipsum infra novem
dies offa , sive suppa comedatur. Alii dicunt quod
ultio de tali occisione fieri nequiret. Subdendo
quomodo continue sine
aquila imperialis non erit
haerede cum videat jam per conjunctionem quae
, ,

erit forte 44 praesentis millesimi sive quinto ,

de Jove et Saturno dominari quemdam ducem. ,

Nam hoc dicit per quoddam aenigma, idest obscu-

ram locutionem secundum Uguccionem sciHcet ,

quod veniet unus V qui scribitur vulgariter ab- ,

breviate unum D quingentos: quinque per

: per
unum V decem per unum X et sic resultat ex
: ;

istis tribus literis DVX. Similando hanc locutio-

nem obscuram vaticiniis Themidis, quae vaticinia

interpretabatur Sphynx. Unde advertendum quod
poetae scribunt in Graecia fuisse quamdam va-
tem, ut erat Sibilla, quae vocabatur Themis, quae
sua vaticinia et carmina obscurissima mittebat

(«) (Jiir\to paxsn rioii si tmva ncUe jirofezic (V Isiiia.

 333

Thebanis, quam multurn verebantur. Unde Ovi-

dius:

Coiycidas nymphas numina montis adoral

et ,

Phatidicamque Themin, quae tunc oracla tenebat.

Flectunt vestigia sacrae
Ad delubra Deae.

Quae vaticinia quaedam sacerdotissa Thebana so-

lum exponebat et interprctabatur quae vocaba- ,

tur Sphynx. Tempore procedente quaedam Naia-

des Deae fontium supervenerunt ct cocperunt
exponere dicta vaticinia Themidis diversimode a
Sphynge, detestantes expositionem Sphyiigis. Ex
quo dictJjflThebani Sphyngem repulerunt, et tan-
tum expositionem dictarum Naiackim sequeban-
tur. De quo Themis irata quamdam belhi.im misit
ibi consumantem omnia pecora et blada nec ces- ,

savit donec dictae Naiades non fuerunt repulsae.

Et hoc est quod auctor dicit, quod ista facta erunt
de proximo illae Naiades, exponendo hoc etc. Di-
cendo Beatrix auctori quod referat qualiter vidit
,

illam plantam ibi bis derobatam esse idest virtu- ,

tem praeceptivam et obedientiae primo a primis,

parentibus vel dic a rectoribus Ecclesiae in non

;

obediendo praeceptis Christi dum dixit: nolite

possidere aurum ncque argentum , neque pecu-
niam. Et etiam Mathaei io.° et alibi gratis acce- :

pistis , gratis date. Et quomodo haec fiant per se

patet. Seciuido quia institutio Ecclesiae per Chri-

,

stum fuit Romae principahter, ut patet per id

quod voluit de Petro primo Vicario suo fugiente
 53i

de Roma , vado Roinarn iterwn cruci-

rui dixit :

figi etc. Unde potentia regum Franciae ejus cu-

riam nuuc sic removit. Direndo quod si non ,

dormit ejus intellectus apprehendere potest

,

quare ita alta et implicita est illa arbor in sua

cima mordita ab Adam et Eva. Et haec moralis
ejus altitudo figurat altitudinem meriti obedien-
tiae. Implicatio ejus summitatis est ,
quod nos per
nos nescimus videre unde procedat ejus rectitudo
vel obliquitas. Quod vidisset ipse auctor, si cogi-
tamina sua non fuissent aqua Elsae; Elsa fluvius
est in Comitatu Florentiae, in cujus aqua si li-
gnum ponitur, per aliquod spatium efficitur lapis;
et si non institisset circa poetica et fabulas Pyrami
et Thisbis de quo vide supra in Capitttlo XXVI.
,

Dicendo Beatrix auctori et si non potes haec

:

omnia quae de obedientia vides reportare, sis tu

obediens, ut hoc sit signum ut venias hinc; ut
palma est signum peregrinationis in romipeta re-
grediente de ultra mare. Subdendo quod ita ex-
celse et profunde ipsa theologia loquitur ut ,

cognoscat aliarum scholarum doctrinam auctor re-

spectu ejus nihil esse. Dicendo auctor quod non
recordabatur se fecisse contra ejus mandata, obli-
tus tamquam bene perfectus mediante aqua le-
thaea gustata. Unde ipse loquitur , ut in textu
dicitur, per entliymema quoddam idest syllogi- ,

smum duorum terminorum. Nam si dico hic :

est fumus; concluditur ergo ignis est ibi: ut etiam

illud: si sol est, ergo dies est. Dicendo quod jam
sol clarior solito ratione regionis ibi tenebat me-
ridianum circulum cum passibus tardioribus. Nam
 535

semper eodem modo et velocitate currat sol

licet
tamen cum est in meridie hic et illic nostris ,

aspectibus currere lentius videtur. Vel dic hic et

illic, quia quihbet localiter separatus habet, vel
habet diversum meridianum. Subdendo quomodo
ductus est per illas dominas ad aquam Tigris et
Euphratis, et quomodo ab uno fonte derivatur.
Ad hoc etiam Boetius Bernardus ait:

Tigris et Euphrates uno sefonte revolvunl

Et mox aniotis dissociantur aquis.

Et Lucanus :

Quaque caput rapido tollit cuni Tigride magnus

Euphrates ,
quos non diversis fontihus edit
Persis , et incertum , tellus si misceat omnes
Quod potius sit nomen aquis: sed sparsus in agros
Euphrates Phariae vicefunditur undae
Fertilis
At Tigrim suhito tellus ahsorhet hiatu
Occultosque tegit cursus rursusque renatum etc.
,

Isidorus vero dicit quod in hoc Paradiso delicia-

rum est fonsquo manant haec quatuor flumi-
, a
na , scilicet Phison circumiens Indiam
, quod ,

dicitur etiam Ganges a Gangei'o rege. Item Ge-

hon circumiens Aethyopiam quod etiam dicitur ,

Nilus, idest hiatus terrae. Aliud Tigris, a tigri ani-

mali dictum, eo quod velox: aliud Euphrates. Et
licet ista flumina sint et videantur ibitamen sub
,

figura accipi possunt, scilicet sic : quod fons iste

 53G

Aonius (a) pro prudentiae virtute accipiatur, a qua

prudentia ornnes aliae virtutes cardinales ut a fonte
manant. Nam verus, prudens, justus, et fortis et
temperatus est. Sic igitur Nilus a dicto Aone ma-
nans justitiam figurat: Tigris et Euphrates tempe-
rantiam, quae una est in principio ut Tigris et ,

Euphrates, et postea etiam dupHcatur in tempe-

rantiam animi et corporis: Ganges fortitudinem.
Vel secundum hunc auctorem, qui solum tres flu-
vios ponit in fontem fons erit prudentia Aonius
; ,

fluvius Euphrates et Tigris aUae tres (b). Et hoc est

;

quod poetae figurant in HeHcona montanea esse

dictum Aonem et de eo poetae perfecti bibere
,

finguntur, scilicet gustare prudentiam qua gu- ,

stata omnium bonorum quae sunt raeritoria , ,

memoriam accipiunt ut nunc auctor mediante ;

Mathelda fecit, idest activa vita, inductu Beatri-

cis, idest theologiae. Et haec pro hoc Cantico.

(a) Dantc lo chiaina Kunoc e non Aonio ; e

, in tutti e tre i CoJd.
si ieggc scrilto ora Aonio , ora Aone.
{b) Cosi tutti i Codd.

EXPI.ICIT PURGATORIUM
INCIPIT GLOSA SUPKR I.IBRUM

PARADISI
 INGIPIT PARADISUS

"
uuper hac rubrica nota auctorem nostrum pro-
cedere solummodo de Paradiso hoc mistice per-
tractando nam loquitur partim de illo empyreo
;

coelo, in quo beati Deum

pro sua perfecta bea-
titudine vident; idcoque dicitur Paradisus quasi
parans Dei visum, secundum Uguccionem ad ,

quem evolant illorum animae separatae, quae mo-

riuntur in pertectione mundi , sicut statim de-
scenduut immundae animae in abyssum. Unde
Psahnista de istis duabus quaHtatibus animarum
ait: ascendunt usque ad coelos , et descendunt
usque adahyssos. Item et animae illorum qui con- ,

fessi et contriti, tamen adhuc remanserunt debi-

I
tores , purgationem in Purgatorio peractam
et post
ascendunt Unde Augustinus de hoc ait: ad
ibi.

petfectionem duo perlinent , scilicct purgari a no-

,

xiis, et inipleri honis. Et de istis medium tenenti-

 540

bus, scilicet cle illis de Purgatorio, ait Isaias de

illo qui est velut iu gyrum : le\>a in circuitu oculos
tuos et vide. Iterum secundario modo accipitur
Paradisus etiam dupliciter, scilicet anagogice,
scilicet spiritualiter pro statu felici circa divina
,

contemplantium; quae contemplatio est verus et

certus intuitus (i) de quacumque re, et appre-
liensio veri non dubia. Item tropologice, idest
raoraliter, scilicet pro statu virtuosorum, qui in
fama, laude, et beatitudine quadam vivendo, in
Paradiso quodammodo sunt. De quibus Virgilius:

Pauci quos aequus amavit

Jupiter, aut ardens evexit ad aetera virtus.

Et Ovidius:

Qui virtute nitet claris adscrihitur astris.

Sic homo fit ,fama non moriente Deus. ,

Et in primo de Fastis ait:

Felices animos quihus liaec cognoscere primis

,

Inque domos superas scandere curafuit!

Credibile est illos pariter vitiisque locisque
Altius humanis exeruisse caput.
Non Venus et vinum suhlimia pectorafregit
Officiumve fori , militiaeve lahor:
Non levis amhitio perfusaque gloriafuco
Magnarumve fames soUicitavit opum.

(i) C. L. e D. T. intuitus animi.

 m
yidmovere ociilis distantia sidera terris
Aetheraque ingenio supposuere suo.
Sic pelitur coelum : non ut ferat Ossan Olympus
Sumniaque Peliacus sidera tangit apex.
Nos quoque sub ducibus coelum metabimur illis

Ponemusque suos ad stata signa dies.

Et Al anus:

In radiant , coeloque fruuntur

stellis ibi

Quos velfama deos vel sacro fabula verbo,

Effecit, retinentque sibi sine numine nomen.

Et dividitur liaec cantica in duas partes. In pri-

ma proemizat; et hoc usqne [ad secundum Ca-
pitulum. Ibi secunda, ubi tractat de 'coelo Lu-
iiae; ct hoc usque ad Capitulum quintum ibi

« E siccome saetta che nel segno »

il Ibi tertia ubi dicit de coelo Mercurii; et hoc

,

usque ad octavum. Ibi cpiarta, idji dicit de coelo

Veiieris; et hoc usquc ad decinuim Capitulum.
Ibi (piinta , ubi tractat de coelo Solis: et hoc
usque ad decimum quartum Capitulum ibi

I
« Qiiindi ripreser gli occhi raiei virtute »

Ibi sexta, ubi de coelo Martis dicit; et hoc usque

ad decimum octavum Capitulum ibi

« Tal fii ncgli occhi miei quando fu volto »

 542

Ibi septima, ubi dicit de planeta Jovis; ct hoc

usque ad vigesimum primura Capitulum. Ibi octa-
va, ubi dicit de coelo Saturni; et hoc usque ad
vigesimum secundum Capitulum circa medium.
Ibi nona , ubi dicit de octava sphaera et hoc
;

usque ad vigesimum septimum Capitulum circa

medium. Ibi decima ubi dicit de nona sphaera
,

et coelo empyreo; et hoc usque in linem.

 m

CAPITULUM PRIMUM

PARADISI

« La gloria di colui che tutto muove »

Uividitur hoc Capitulum in duas partes. In priina

auctor facit exordium et invocationem ; et hoc
usque ibi

« Surge ai mortali per diverse foci »

Ibi secunda ubi tractat de ascensu suo usque ad

,

coelum Lunae; et hoc usque in finem.

Ad primam auctor recitaturus de coelestibus et
de Paradiso,unde poetando tingit se descendisse,
subaudias tlieologice contemplando; unde Joan-
,

nis 3.° Nerno asccndet in coelum nisi qiii de coelo

descendit ; et Ezechiel propheta 28.° In signaculo
sinulitudinis plenus sapientia et decore , in delitiis
Paradisii Dei fuisti etc. : et a remotis proemi-
/.ando dicit, quod gloria, idcst ore multorum ce-
lebrata laudatio secundum Augustinum illius
,
,

qui totum movet nec ipse movetur testante Boe-

, ;

tio dum dicit:

Stabilisque manens das cuncta moveri:

ad hocThomas etiam in primo: omne (juod move-

tur,ah alio movetur, ut sol et alia ;unde ne in injini-
tum eatur ,necesse est quod ponatur aliquid movem
immohile; item per universum penetrat et lucet,sed
plus in coelo quam in terra; unde iUud David: coeli
enarrant gloriam Dei etc. Esto quod Deus virtuali-
ter sit ubique nam dicit Augustinus Deus in coelo
; :

totus est , in terra totus , ubique totus. Et Magister

Sententiarum Angeli circumscripti localiter, Deus
:

incircumscriptus est. De quo coelo ubi plus lucet ,

Isaia dicente coelum mihi sedes est, terra autem sca-

:

bellum pedum meorum, dicit quod venit, cum intel-

lectu etphantasia subaudi, et quod non omniaquac
ibi vidit, idest speculatus est ,
posset referre; ratio,
quia intellectus profundatur dum speculatur circa
Deitatem et divina, quod memoria deficit. Uiide
Chrysostomus super epistola ad Hebraeos ait: sicut
multa de Deo intelligimus quae loqui non vale-
mus , ita multa loquimur quae intelligere non pos-
sumus. Nam, ut supra dixi, dicimus Deum ubique
esse; intellectu tamen non capimus. Item quod
quaedam virtus incorporea est ,
quae causa est

omnium bonorum, quomodo autem sit ignora-

mus. Et Bernardus in libro de interiore homine:
nec oculus i>idit , nec auris audivit , nec in cor ho-
 345

minis ascendit quanta jucunditas maneat , et quae

praeparavit Deus his qui diligunt eum. Et sunt
verba Isaiae: qui Deus desiderium nostrum est.
Unde Aristoteles in 3.° de anima bonum intelle-
:

ctus est ultima heatitudo , idest Deus. Tamen of-

fert auctor quantum potuerit, invocando Apolli-
nem, idest virtutem intellectivam circa coelestia.
Sol enim dicitur, quia solus dicitur Phaeton in :

eo quod habet facere generare plantas et herbas

dicitur Apollo, idest a polo (<?), eo quod habet in
nobis scientiam et intellectum speculativum in-
fundere. Rogando ut faciat eum ita intellectua-
lem quod ut poeta mereatur coronari de lauro,
,

arbore dilectasibi. Fingunt enim poetae, speciali-

ter Ovidius, Apolhnem adaniasse Daphnem nym-

pham {iliam Penei fluminis, ct dum semel inse-
queretur eam per certa prata fugientem eum
juxta (Jumen quoddam conversa est in laiu-um.
Et fingitur amica Sohs, quia illi qui de somnio-
rum interpretatione scripseruiit ,ut Antiplion ,

Philocus et Arthcmon, {U) (hxerunt quoil si homo

[
dormiret sub capite laiu-um habendo verum ,

f
somniaret. Unde Ovidius in persona Solis ait:

Arhor eris ccrte , diocit.

Mca sempcr habehunt

Te coma, te citharae, te nostrae, laure,pharetrae:
Tu ducibus laetis aderis , cum triumphum
laeta
Vox canct, et longas visent Capitolia pompas.

[a) Intorno alVrtimologia di Apollo fetJi Vossio, Etymolog. in Sol.

(i) Cost i Codil. L. c D. T. II R. AntipLam , Philocus, ct Arclionon.

35
 546

Postibiis augiistis eadem fidissima custos

Antefores stahis , mediamque tuebere quercum.
Utque meum intonsis caput est juvenile capillis,
Tu quoque perpetuum frondis gere semper hono-
rem.
Et in libro de Remedio amoris ait

Te precor o vates
, , adsit tua laurea nobis
Carminis et medicae, Phoebe , repertor opis.

Et Virgilius:
Inter victrices hederas tihi serpere lauros.

Dicit etiam Isidorus quod laurus sonat verbum

laudis, unde eam laudeam vocabant antiqui, de
qua triumpliantes et poetae coronabantur; et etiam
de hedera, unde Virgilius in 7.* Egloga ait:

Pastores hedera nascentem ornate poetam.

Dicendo quod hucusque unum jugum Parnassi

satis ei fuit elc. Revera in Graecia est Parnassus
mons altissimus , in illa contrata Graeciae, quae
Nigropontem,
dicitur Thessalia juxta Beotiam,sive
astra petens duobus verticibus. Unde Lucanus:

Mons ihi verticibus petit arduus astra duohus

Nomine Parnassus , superatque cacumine nuhes.
Et alibi:

Parnassusque jugo misit desertus utroque . . .

Ilesperio tantum , quantum remotus Eoo

Cardine Parnassus gemino petit aethera colle.
 5W
Snper quo, tempore diluvii, Deucalion et Pyr-
rha ejus uxor evaserunt secundum Ovidium. Dex-
trum jugum dicitur Helicon sinistrum Cithaeron.
:

In Helicone erat Cirrha civitas, in qua Apollo co-

lebatur: in Cithaerone erat alia civitas dicta Nysa,
ubi Bacclius colebatur et ideo Bacchus vocatur
,

Niseus; unde et Lucanus:

Mons Phoebo Bromioque sacer: cui numine mixto

Delphica Thehanae etc.

Et in primo

Sollicitare Deum, Bacchumque avertere Nysa.

Et Statius:

Si stagna petii Cirrhaea bicorni

Interfusa }ugo.

\
Nam in dicto Helicone jugo labitur fons Aoniis
musis consecratus. Tropologice vero , idest mo-
raliter, iste mons Parnassi hgurat universalem
doctrinam ,
quae secundum Isidorum dicitur a
j
discendo. Rjus duo juga flgurant sapientiam et
scientiam quae insurgiuit ex doctrina; ut Eccle-
,

siastici Sapientia doctrinac secundum ndmen

G.°
• ejus habet scicntinm sapidnm. Unde Augustinus
'
m libro de doctrina christiana ait: haec est sa-
pientiae et scientiae recta distinctio , ut ad sa-
pientiam pertinet aeternarum rerum intellectualis
cognitio: ad scientiam vcro tcmpornlium cogni-
tio rationalis. Ad hoc ctiam concordat Aposto-
lus dicens: alii datur sernw sapientiae , alii sermo
 5^8

scientiae.Ad propositum igitur hucusque auctor ^

tractando de his, quae inferius sunt, habuit sa- i

tis de jugo Cithaeronis et de Baccho , idest de |

scientia (i) reruin mundanarum. Nam ut dicit

Magister Sententiarum scientia valet : ad rectani ,

adniinistmtioneni rernni teniporaliuni ; ad quod

respicit figurahter ejus tractatus Inferni et Pur-
gatorii. At nunc oportet eum tractare mathema- \>

tice , metapliysice et ubi requiritur

theologice , ,

sapientia, et intellectus eget de novo hoc aHo jugo

Hehconio, idest sapientia; hoc est sapida scien-
tia, quae respicit contemplationem aeternae ve-
ritatis.Item eget Apolhne, idest intellectuah con-
templatione, quae non solum de aeternis est, sed
etiam de rebus universahbus et spirituahbus
temporalibus exortis. Dicendo quod intret ejus pe-
ctus, sicut quando Marsiam exuit etc. Fingunt ,

poetae, quod Pallas cum primo tibiam invenit,

ivit ad quoddam convivium omnium Deorum, et
cum ea sonuit. et derisa fuit ab eis propter in-
flationem labiorum quae etiam in recessu sonan-
;
.

do super quamdam aquam vidit etiam se taliter,

et se ipsam derisit, et tibiam projecit in terram.
Quidam vero Satyrus nomine Marsias invenit
, ,

eam^ canebat cum ea jactando se tibiam illam

et
fecisse, atque de novo invenisse tale instrumen-
tum; atque ausit superare ApoUinem cum ea in
cantu et in sono. Et non possendo Apollo cum i

sua cithara superare illam tibiam Marsiae petiit ,

quod inversis instrumentis canerent et sonarcnt.

(i) C. 1). T. iiHellecHi.

 549

Unde tunc inversa cithara optime Apollo sonuit

Marsias vero, inversa tibia, nil resonare potuit;
unde Apollo eum decoriavit. Allegoria est: Mar-
sias interpretatur non doctus, qui disputando
cum docto et sapiente, scilicet cum Apolline, ne-
sciendo mutare verba, decoriatur, idest apparen-
tia tollitur a sapiente. Alia per ea quae dicta sunt
intelligere potes in liac prima parte. Delphos in-
suhi; inde Deitas Dclphica, idest Apollo qui ibi

colcbatur. Et haec pro hac parte.

Ad secundam dicit auctor, quod Sol in signo
Arietis erat; in quo signo est exaltatio sua, et
iu fauce Gangis fluminis oriebatur, quod cst in
aequinoctiali. Et quia Sol intrabat primum gra-
dum Arietis, ubi quatuor circuli junguntur, vi-
delicet, circulus orientalis, circulus Zodiaci , cir-

culus colurus, et circulus aequinoctialis, in quo-

rum conjunctionc in sphaera materiali tres cruces
insurgunt ; tunc Sol operatur
et quia praestantius
ut in sua exaltatione, ideo sic loquitur dicendo,
quod ibi jam ortus erat, cum Beatrix in latere
sinistro in eo ut aquila inspexit, et auctor in ejus
oculis. Ut secundus radius de speculo vel alio lu-

I cido corpore resultat in altero, ita in eo erat re-

flexio ,
per quod vidit potentius ipsum etiam 'u-
cidiorem , ac si dics cum die esset conjunctus ra-
tione majoris luminis; et quod levabatur ut tran-
sunjanatus, ut Glaucus ,
qui dum semel piscatus
esset multos pisces, et deposuisset eos in prato
quodam, gustata et tacta per eos herba hujus
prati revcrsi sunt per tcrram in mare. De qua
,

herba admiratus Glaucus etiam gustavit, et fa-

 550

ctus est Deus marinus in consorlio TNeptuni, The-

Nerci ctOceani, et aliorurn Deorum
tidis, Protlici,
maris. Glaucus piscator se in mari praecipitavit
et sic mutatus est etc. Modo ad Hguram praedi-
ctorum veniamus. Auctor volendo contemplativc
cum iiitcllectu coelestia attingere, mediante meta-
physica,seu thcologia, lingit Beatricem, itlest theo-
logiam respiccre coelum et solem idest in eo
, ,

quod tractat de coelestibus, et ipse in eam in

oculis. Secundario irradiabatur a sole, idest ab
intellectu veritatis divinae ipsius scientiae. Ad
quod aitAugustinus: boniwi Dei cognoscitur per
theologiam , quae perficit intellectum et dirigit af-
fectum. Exemplo aquilae quae pullos suos diri-
,

git versus solem et illos

, qui reverberatis huni-
,

nibus respiciunt, nutrit, alios abjicit. Et Thomas

in Prima: scientiaruui duplex est genus ; guaedam
procedit ex luniine scientiae inferioris in principiis
notis , ut arismetica , geometria et talia : quaedaiu
,

ex Iwnine superioris scientiae , ut theologia , qiiae

procedit ex luniine 'veritatis , scilicet Dei et heato-
rum. Nam et ahbi dicit cognitio quae hahetur
:

per bonum intellectus , qui in proposito nostro fi-

guratur in sole est quasi cognitio per visum , quae
,

habetur per bonum sapientiae , quasi cognitio per

gusium. Unde Psahnista: gustate et vidcte , quo-
niam suavis est Dominus. Igitur auctor ut con-
templativus in theologicis lingit nunc se elevari
a radiis sohs reflexis ab ocuhs Beatricis, idest a
lumine veritatis divinae inteUectuahter mediantc
theologia et hoc suum elevari ut volatus, iigu-
; ,

rat actum contemplandi. Nam contemplatio est

 551

libera mentis perspicacia in sapientiae speculatio-

ne cum admiratione suspensa. Unde Ambrosius in
libro de Officiis ait: dico beatam vitam consistere
in altitudine sapientiae.Incipiendo sic elevatus a
sole, ab intellectuali lumine veritatis ac
idest ,

metaphysicae et theologicae scientiae, antequam

speculetur quae sunt coeli Lunae dicere primo ,

de harmonia aeris. Circa quod Pliilosophus in \i-

bro de proprietatibus elementorum dicit, quod
ex ordinato motu sphaere et contrario cursu pla-
netarum fit in summo aere sonus Iiarmoniae et ,

propter altitudinem et defectum nostri sensus,

auditus talis harmoniae per nos non auditur; ut
ait Macroblus. Ad cujus figuram facit quod ait
Thomas de Eliseo qui dum sensisset se spiritum
,

prophetiae non liabere fecit psaltcrium adiluci

,

quo pracsente et psallente spiritum prophetiae

hausit , ut in 4-° Regum, Capitulo 3.° Quid igitur
aliud est psalterium adduci , nisi devotionem ad
divina ponere et ad harmoniam spiritualem ut ,

nunc in se fingit.^ Dicendo Beatrix auctori quod

non admiretur de tanto sole et lumine quod non ,

est in terra sed est abstractus per ejus

ut credit ,

virtutem a terrenis rebus coelestia ita contem-

,

plando. Unde Augustinus in libro de Soliloquio

ait: cum fueris talis , ut nil prorsus terrenoruni te
delcctet, niihi crede, eodem momento etpuncto tem~
poris videhis quod cupis. Et Glosa super Exodo
Capitulo 23.° dicit: in hac carne vivcntibus et ine- ,

.vtimabili virtute crcsccntibus contcmplationis actio-

ne , potest aeterna Dci ciaritas videri. Itera re-
spondit auctori admirauti quomodo ita aerea cor-
 552

pora trascendat sic, scilicet (|uod omnia mundi ,

habent ordinem et rationem in se; unde Boetius:

O qiii perpetiia miindum ratione gubernas.

Et ex hoc siniilatur Deo, ut altae creaturae, idest

theologi et pliilosophi vidcnt. Unde ipse Boetius
ait:

Tu cuncta superno
Ducis ab exemplo : pulcrum pulcherrimus ipse
Munduni mente gerens , similique imagine for-
mam . . .

Tu requics tranquilla piis : te ccrnere sinis

Principium , vcctor , dux semita terminus
, , idem.

In quo ordine acclinantur omnes naturatae res.

Cur cnim flammas quidem sursum levitas vehit,
terras vero deorsum pondus deprimit? Igrus . . .

vero omnem rcfugit sectionem .... Dedit enim pw-

'videntia creatis a se rebus hanc vel maximam nia-
nendi causam , ut quoad possunt naturaliter ma-
nere desiderent. Et alibi: redituque suo singula
gaudent, secundum Boetium. Et hoc instinctu quo-
dam naturali ,
qui , ignem versus Lu-
\\t dixi , fert
nam , idest ubi est elementum totale
aetliera ,

ignis. Iste etiam instinctus elementum terrae in

pendulo tenet. Ad lioc Virgilius:

Principio coeluni ac terras camposque liquentes ,

Lucentemque globum Lunae Titaniaque astra ,

Spiritus intus cdit, totamque infusa per artus

Mens agitat molem , et magno se corpore miscet . ,

Igneus est ollis vigor et coelestis oiigo.

 553

Item instinctus iste est promotor in corde liomi-

nis, et sic nedum est in animatis non intelligen-
tibus, sed etiam in nobis. Dicendo quomodo di-
rigimur a chorda , idest a naturali isto istinctu
versus coelum empyreum , ut ad finem nostrum
ut fluit rivus naturaliter ad mare, nt ad suum fi-

nem. Unde et Boetius:

In semet reditura meat , meiitemque profundam

Circuit, et simili convertit imagine coehim.

Et esto quod Deus cognoverit ab aeterno praede-

stinatos, seu praescitos et reprobos, tamen nos
uniformiter bonos creavit. Nam et Dial)olus ot alii
Daemones a Deo natura creati sunt boni, sed ipsi
per se facti sunt mali. Igitur ad propositum : Deus
nos posuit in directo cursu ad portum nostri finis

beati cum libero arbitrio , cum quo contra pro-

positum et intentionem naturae, quo elevari de-
bemus ad alta ad infima ruimus exemplo ignis
,

fulminis, cujus est ascendere, et sic descendit ac-

cidentaliter, ut nos ad inferos contra intentionem
creantis etiam accidentaliter imus. Nam , ut natu-
rae est rivum descendere , ut supra dixi , ita ho-
minem ascendere. Et hoc est quod hic concludit
in fine. Alia per te vide.
 554

CAPITULUM SECUNDUM

PARADISl

« O voi che siete iii piccioletta barca »

JJividitur hoc Capitulum in duas partes. In pri

ma ponit exordium; et hoc usque ibi:

« Beatrice in suso, ed io in lei guardava. »

Ibi secunda, ubi dicit de ascensu coeli Lunae, et

de ejus qualitate; et hoc usque in finem.
Ad primam igitur auctor suadet sequentibus
hucusque eum , studentibus hoc suum poema cir-

ca poetica moraUa quatenus nunc advcrtant

et ,

ulterius eum non sequi tractaturum de coelestibus

et divinis, et maxime qui sunt in parva navi, idest
ingenio, puta vulgares, quia possent deviare. Nam,
ut ait Philosophus : ingeniuin nide et non subtiiis-
simus intellectus ita se habet ad divina sicut xn- ,

sus noctuae ad solem ad coniprehendendum fjuae

,
 555

comprehendit speculando magnus intellectus et

ingenium. Et Thomas contra Gentiles in Prima ait:
cognitio divinorum in paucis hominihus inest; nani
quidam impediuntur propter indispositionem con-
templationis : quidam propter rem familiarem : qui-
dam propter pigriliam, cum, fere totius pluh^so-
phiae consideratio ad Dei cogaitionem ordinetur
propter quod metaphysica , quae circa di\>ina sive
coelestia versatur , inter philosophiae partes ulti-
ma remanet addiscenda ; unde non nisi cum ma-
gno lahore ad inquisitionem praedictac veritatis
venitur , et pauci suhire -volunt pro amore scien-
tiae , cujus tamen mentibus humanis naturalem
Deu-s inseruit appetitum. Ideo auctor dicit: infra
vo» pauci ,
qui levavistis collum, idest affectum,ad
panem Angelorum , idest ad Deum et ad scientiam
ejus, scilicet mittere potestis etc. Quia
theologiam ,

hic theologi gustantdictum ])anem, et comedunt,

licet non saturentur sed in coelo de Deo
, ut pa ,

ne Angelorum, figurato in primo Regum ai.°ubi

ait Achimelech ad David non hahco laicos panes
:

ad manuin , scd tantum panem sanctum. Quare

vide cur contra laicos (i) ita loquitur, et paucis
theologicis. Ad quod Philosophus etiam advertens
ait: impcriti 'vehit hmge distantes speculantur. Nam
non potest communitas cognoscere quae neces-
se est cognosci ascendentibus ad Deum per intcl-
lectum at admirabuntur non minus quam illi
,

gloriosi Graeci qui cum Jasone ad Colchon insu-

,

lam iverunt, de quibus plene vide supra in Infer-

(i) C. L. e D. T. laicos ct vulgares.

 556

no, Capitulo WIII iibi scripsi. Assignando cau-

sam, quare parvum ingenium ob iioc remanet,
quia dicta aqua, idest iste tractatus de Paradiso,
taliter numquam fuit decursa. Nam primo dicit
quod Minerva ut ventus ad vela talis suae navis
,

Item praemitte quod Minerva dicitur Tri-

spirat.
tonia a tribus suis nominibus (<?) et qualitatibus.
Dicitur enim Pallas idest sapientia, sic dicta a
palin ip) quod hasta , idest calliditas (c). Item
est
dicitur Athena idest athanate
, quod sonat im- ,

mortalis (d). Item dicitur Minerva, idest niiinus

multorum ingeniorum;
artium{e), scWicet inventrix
et secundum Isidorum interpretatur ars et ratio
quia ex solo animo nascitur. Fingitur ideo de ca-
pite Jovis nata, quia ijji est anima , et in ejus pe-
ctore figura Gorgonis, quia illic est omnis pruden-

tiaconfundens imperitos, et saxeos eos facit. Ecce

igitur quid spirat Minerva in eum scilicet sapien- ,

tiam artem, et rationem. Item dicit quod con-

,

ductor et nauta ejus est Apollo, idest intellectiva

scientia et speculativa circa metaphysica et theo-
logica ac novem Musae de quibus dixi supra in
; ,

Purgatorio Cap. I.°, sunt sibi calamita et acus

,

ad demonstrandum sibi tramontanam quae du- ,

cit et dirigit navigantes ad portum. Et dicuntur

duae, scilicet, Ursa major, quae dicitur Parrhasis,

(fl) Non fu cosi detta tlai suoi tre norni e qualita , ma dallii paliidc

Tritonia. Vedi i Mitol.

(b) niiJiXstv in greco non vale hasla , tna vibrare.
(c) Non e la t<oce hasta , ma astus , che vale calliditas.

(d) Neppure Athena proviene da athanate, gr. IxS-avoiT») immorlale. ,

(c) Intorno a questa etimologia di Minerya , che non e la vera

vedi il Forcell.
 557

et Ursa minor, quae dicitur Bootes. Hoc est, quod

per modulamina poetica hoc monstrabit. Et quare
Ursae dicuntur, dicetur infra Capitulo XIII. Et ,

lioc pro hac parte.

Ad secundam dicit quod concreata sitis, idest

naturalis appetitus dirigens nos ad finem et fon-
tem nostrum , idest ad ipsum Deum, ducebat
cum ita respiciendo in Beatricem respicientem in
coehim; hoc est respiciendo in theologiam in eo
({uod de coehs tractat. Et ita subito ut quadrel-
lus, idest sagitta , ascendit coelum Lunae, di-
stans iiinc per spatium centum quadrapinta octo
milhum, quingentorum triginta (i) miiharium,
et
faciendo miiiiare quatuor miilium cubitorum se- ,

cundum Magistrum Campanam. Est enim corpus

ipsius Lunae minus terra nostra septies. Dicendo
quomodo fuit in dicto corpore Lunae luminoso ut
1 nubcs ciara. Unde est notandum quod aiiquod
corpus dicitur luminosum, ut sol; aiiquod artifi-
ciaiiter ut specuium; aiiquod diaphanum vei tran-
,

sparens, ut vitrum (pioddam opacum ut corpus

; ,

Lunae et terrae et corpus sive humana caro.

, ,

Item nota quod dimensio idem est cjuod corpus,

,

quod constat ex linea ex superficie et ex corpore.

, ,

d Linea est longitudo sine iatitudine , et profundi-

D tate. Suj)erfici(»s est iongitudo et iatitudo sine
•^ profunditate. Corpus vcro est tota terrena dimcn-
sio, sciiicet iongitudo , iatitudo, et profunditas; et
sic (limeusio, hoc est mensura corporaiis, et idem
corpus non potest esse ubi est aliud. Nam gra-

(i) C;. L. c D. T. quadraglntn.

I
 558

num frumenti non potest intrare aliud granum ,

illo remanente, secundum Philosophura.

solido
Igitur quomodo hoc fuerit de oorpore auctoris,
ut dicit debet nos nunc accendere etc. Quae-
,

rendo de nigredine Lunae, ut in textu dicitur;

et respondetur quod non raritas nec densitas il-
lud facit, sed specifica natura ipsius planetae se-
cundum quod tenet etiam Albumassar, licet Mar-
tianus et quidam alii dicant id causari ab umbra
terrae, maxime cum terrae propinquatur. AUe-
gando auctor noster quod si raritas et densitas
praedicta hoc faceret, quod negat in suo volumi-
ne, corpus Lunae in circumvolutione diversifi-
caretur, ut in corpore aUquo pinguedo et maci-
lentia, accipiendo pinguedinem pro densitate, et
macilentiam pro raritate. Item per eclipsim solis,
dicendo experientiam specuU. Concludendo quod
in coelo empyreo et quieto volvitur nona sphaera
quae dicitur primura mobile, a cujus motu di-
spositione divina omnia dependent contenta ut a
continente et totum esse universi quod esse per
,
;

coelura sequens idest per octavara sphaeram

,

quae potest dici quintum elementum ab ahis ele-

mentis distinctum naturali proprietate; nam in eo
est causa et principium generationis et corruptio-
nis secundum Aristotelera, facitque cursum suum
in triginta sex milUbus annis, et quod ejus stel-
lae , ut dicit , diversae videntur in quaUtate
quantitate , et colore. Si esset causa talium rari-
tas et densitas , sequeretur absurditas ,
quae tan-
gitur in textu; sed omnia praedicta sidera coeU,
et motorcs, ut marteUus a mente fabri a mente ,
 559

divina , et ad diversas virtutes et effectus moven-

tur, ut anima in nostro pulvere, idest corpore,
per diversas potentias resolvitur arguendo de ma-
,

jore ad minorem (i) mundum. Unde ad hoc Boe-

tius:

Mundum mente e;erens etc.

Sic igitur talia ab ipsa mente extra nostram scien-

tiam ad processum universi procedunt. Alia per te
vide imo omnia quia nil vidi nec intellexi (<?).
,
,
,

(i) C. L. c D. T. de minore ad majorem.

(a) imo omnia ,

quia nil vidi nec intcllexi , manca nei CoM. L. »•

D. T.
 560

CAPITULUM TERTIUM

PARADISI

« Quel sol che pria d' amor mi scaldo il petto »

^^otitinuando se auctor, vocando Beatricem, idest

theologiam, solem , ut in textu patet, dicit quod
apparuerunt Lunae umbrae quaedam
sibi in coelo
aereae ut postillae vitrorum sive aquarum non ,

sic profundarum ut earum fundi sint persi idest ,

perditi, sed appareant postillae sunt comprehensa,

idest a pupilla oculi quae est mediculum oculi,
quasi ut puella, pupilla pura secundum Uguccio-
nem (a). Circa quod ait Averrois : necesse est ut co-
lorfiat ex adjunctione lucidi corporis cum diaphano.
Sunt enim quaedam corporasolida et superficialiter
opaca, idest obscura et impertransibilia visui, ut
aurum et argentum : quaedam sunt secundura su-
perficiem et profunditatem perspicua , ut aer

(fl) Quesio periodo si leggv cosi scorrrlto in lulti i Codd.

 561

aqua et crystallus; et istorum parvum medium

est quaedam diaphana, ut coeli propter
visus:
stellas.Item objectum visus est color, qui, secun-
dum Philosophum, est mutatio (i) visus secun-
dum actum lucidi, idest secundum hicem; quae
lux directa est si cadit super lucem. Pervenit
enim ad oculum quidam nervus dictus opticus ab
opos (rt) , quod est visio , protensus a cerebro
usque ad pupillam. Et ideo spiritus visivus, qui
est in illo nervo ramificato ad pupillam recipit ,

coloris speciem ab humore crystallino qui est in ,

pupilla. Per quae vide quomodo loquitur hic au-

ctor. Ex qua debili aerea visio est \U). Credendo
quod essent repraesentationes et idola aliquarum
animarum post se speculantes, in errorem incidit
Narcissi , de cujus fabula Ovidius in 3.°, scili-
ait

cet, quod Echo nympha ipsum tantum adamavit,

quod propter eum mortua et conversa est in sa-
xum quam Narcissus fugiendo devenit ad fon
;

tem quemdam et etiam fessus venatione ibi re- ,

cubavit. Unde ait:

Fons crat illirtiis iiitidis argenteus iindis etc.

Et item subdit:

Hic puer et studio 'venandi laxus et aestu

Procuhuit , facienique loci ,fontemque secutus.

(i) C. L. e D. T. immutatio.
(<i) Or. ov|/ , o'Tto« , vista.
{b) Cosi tutti i Codd.

36
 562

Dumque sitim sedare cupit etc.

Spcclat hunii positus gcminum ceu lumiiia sidus
Et dignos Baccho digitos et Apolline crines .

Impuhesque genas , et ebumea colla , decusque

Oris , et in nii'eo niixtuni candore ruhorem. . .

Dunique petit , petitur , pariterque accendit et

ardet.
Irrita fallaci quoties dedit oscula fonti
In medias quoties usuni captantia coUum
Braclua niersit aquas , nec se dcprendit in illis.

Quid videat nescit: scd quod videt , uritur illo ,

Atque oculos idem, qui decipit, incitat error.

Credule, quidfrustra simulacrafugacia captas etc.

Et sic amore sui ipsius umbrae consumtus est, et

in florem conversus. Narcissus , idest varicosus et
arrogans. Echo, bona fama, quae arrogantem araa-
ret et extolleret, nisi eam contemneret: conveiti-
tur in florem , cjuia in caducam rem finitur. Nunc
igitur ad propositum, auctor volendo ostendere
de impressione et virtute Lunae, fingit lias um-
bras, quas ibi i^epperit, quasi aqueo colore ex ,

eo quod Luna habet mulieres ad castitatera et

virginitatem inchnare et frigidare. Ideo dicitur Lu-
na, frigida; et virgo quia praeest viis et silvis [a),
,

ubi nil generatur. Ideo chcitur Lucina; unde Vir-

gihus

Casta fave Lucina etc.

Et dicitur Hecate, quasi secuh sohicitudo. Nara

(«) l-'(tlsii ctimologia.

 363

est iioctismater, roris et humoris ministra, do-

minatrix maris et temporis mensura. Item dici-
,

tur Luna quasi luminum una: in magnitudine

,

et pulcritudine similis est Soli. Item dicitur Dia-

na , cum feris iu nocte lucet; ideo Diana dicitur
Dea venantium. llnde Virgilius:

Nequidquavi lucis Ilecate etc.

Item dicitur Proserpina, quasi ministrans semini-

bus terram serpentibus. Ideoque dicitur regina
Inferni ; unde Lucanus ait de tali specie I,unae:

Echate pars ultinia nostme etc.

Item dicitur Trivia, dum lucet in triviis. Item

quia liabet infundere tepiditatem et mobilitatem
de ioco ad locum , igitur fingit ibi etiam, scilicet
in vita spirituali , insinuare Piccardam filiam Do-
miui Simonis de Donatis de Florentia extractam ,

per vim tle Monasterio sanctae Clarae. Et liaec

est illa Domina, cujus norma etc. Item Constan-

tiam imperatriccm. Il)i etiam lingit iiliam Rogieri

quo mortuo sine prole regniun ac-
regis Siciliae,
cepit quidam Baro nomine Tancredus. Et quia
non parobat Kcclesiae Romanae, Arcliiepisco])usPa-
normitanus lianc Constantiam fecit extrahi de mo-
nasterio, ubi erat iu Palermo , et dari fecit eara
in uxorem Henrico filio primi Frederici impera-
toris de Soapia ; et ex lioc coronatus fuit impe-
rator a Caelestino Papa. Ex qua genuit Frederi-
cum secundum; et sic fuit tertius imperator, et
 564

ultima potentia domus Soapiaesecundus Fre- iste

dericus. Vocando eum ventum ,bahito respectxi ad
fluxum et spirationem gloriae temporalis; unde
Hieronymus breins est hujus inundifelicitas, modi-
:

ca hujus seculi gloria ventus tenuis est tempora-

,

lis potentia. Dic, ubi sunt reges, ubi imperatores

ubi potentes seculiP Quasi umbra transierunt. Et
Isidorus: qui injlantur superbia , vento pascuntur.
Dicendo quod ideo sortitae sunt niinus pro-
pinquae Deo ut dicitur in sequenti Capitulo
, ,

propter neglecta vota etc. Unde Hieronymus in

Decretis: voventibus virginitatem non solum nu-
bere , sed etiani velle damnabile est: et virgines
quae post consecrationem nupserunt , sunt adul-
terae sacrilegae et monstruosae , cum vasa Do-
, ,

mini contaminent. Sed quia per vim hoc fuit,

excusantur, licet non in totum, ut dicitur in Ca-
pitulo sequenti. Item nec vellent esse, nec etiam
velle possunt altiores illa ratione quam dicit tex-
tus. Ad quod Joannes: Deus charitas est, et qui
manet in charitate, in Deo manet , et Deus in eo.
Ergo syllogizatur si necesse est existenti in Pa-
:

radiso esse in charitate et necesse est quod sit in

,

Deo et Deus ita vult ergo et ipsae etc. Et hic

, ,

est finis.
 365

CAPITULUM QUARTUM

PARADISI

« Intra due cibi distanti e moventi »

v>(ontinuan(Jo se auctor ad proxime dicta, dicit

quod ex eo quod audivit a dicta Piccarda ,
quod
dicta spliaera lunaris coeli ut sua sors data erat
eis etc. et sic videbatur sequi quod dicit Plato
;

in suo Timaeo, in quo libro asserit animas ad

astra redire, quod est erroneum et reprobatum.
Item ex eo quod dicta Piccarda dixit, quod dicta
Constantia contra voluntatem fuit erepta de mo-
nasterio , insurrexcrunt in ejus mente duo dubia,
quonun unum alterum pariter affectabat solvi
et
et aperiri et necessarium erat eum silere de duo-
;

bus,exempIilicando de cibis aequaliter distantibus

ab aliquo Iiomine libero, et cum moventibus affe-
ctualiter etaequaliter quod moreretur ctc. Itcm de
,

agno inter duos lupos passive item de cane acti- ;

 506

ve inter tluas tlamas, quas vulgariter tlicimus dai-

nos. Untlc Ovitlius ait:

Aut pvonos lepores aut celsum in cornua cervuin

,
,

^^ut agit damas: afortibus ahstinet apris.

Hoc eniin proposito necessario conclutlit quan-

tum ad respectum voluntatis secundum formam
objecti non potentiae. Nam homo liber ab ap-
,

petitu non movebitur elective nisi objectum erit

ejusdem attractionis aliquorum duorum sed po- ,

tentia. Unde Pliiloso])lius in primo Metapliysicae

ait: liher homo esl qui sui causa est; ille enim li-

her aliquid agit, qui ex sc ipso agit. Quia au-

tetn homo agit ex hahitu suae naturae convenien-
ti , ex sc ipso agit , ciun hahitus inclinct in mo-
dum naturae. Si autem esset hahitus naturae re-
pugnans , hoino non ageret secundum quod est
ipse , sed secundum aliquam corruptioneni sibi
supervenientem ; ut in hoc casu , secuntlum Tho-
mam. Amotlo vitle tpiare dixit liber homo etc.
Setl prosetpiendo dicit, f|uotl Beatrix, ut Daniel,
intimavit illa duo dubia secreta in pectore aucto-
ris; ut ipse Daniel ea tjuae somniaverat Nabu-
chodonosor, quem levavit de ira contra suos sa-
pientes, nescientes intimare t|uae somniaverat;
fjuod humanitus erat impossibile, et ideo eos in-
juste ad moitem nominabat: de quo dixi in XIV
Capitulo Inferni. Et tlemum solvit, f]uod non
sunt ibi illae animae essentialitcr nam ipsae et ;

aliae sunt in empyreo coelo, quotl est primum

gyrum licet differenter. Et hoc est quod dicit
,
 567

Thomas, quod honi differenter gloriahuntur , alii

magis aliiminus
, , sicut et mali in Inferno crucia-
huntur. Si enini in domo patris , idest in /vgno coe-
lorum , mansiones multae sunt , idest praemioruni
differentiae , ita et in gehenna diversae sunt mansio-
nes , idest suppliciorum differentiae. Est igitur vita
spiritualis , idest paradisus videre et cognoscere
,

Deum in specie. Unde \n Evangelio: haec est vita

aeterna ut cognoscant te etc. Et ideo auctor lin-
,

git se dictas animas ibi siib dicto intellectu vi-

dere, non quod redeant ad suas stelias, ut Plato
in dicto Timaeo scripsit; quem etiam secutus
fuit Tullius qui dixit: ad instar coelestis ordinis
hahemus animos in corpore dclihutos. Et Martia-
nus: his datus est aninms ex his sempiternis igni-
hus quae sidera vocamus. Nam credebant isti
,

Platonici quod a principio animae omnes essent

creatae, et descendentes per ciixulos singulos pla-
netarum, et a singulis planetis proprietatem ca-
perent, et ad eas redirent in morte corporali. Un-
de ipse Tullius omnia ahcunt undc omnia
ait: illic ,

orta sunt. Quod quidam movit Aegyptios ad Mar-

tem colendum (]retenses ad nominandum Jo-
,

vem in suo planeta ct sic de aliis. Ideoque con-

;

cludendo in praedictis dicit, quod si Plato in

Tiniaeo suo libro, in quo tractat de mundi con-
stitutione , intcllexit rpiod ad dictos planetas sive
Steilas ascendit lionor infusionis, vel repreliensio ,

dicetur non molle: {a) dicit alias sic, et ideo re-

probatus per Aristotelem in primo de anima. Di-

(a) Cosi tulii i Codd.

 568

cendo auctor quod ideo fingit lias animas per

sphaeras siiigulares apparere, ut citius ingenium
nostrum ut a sensato apprehendat. jNec niirum,
quia sacra Scriptura etiam figuraliter, et ut faci-
lius eam intelligamus attribuit Deo pedes et ma-
,

nus sub figura, et abud iiiteUigitur. Ecclesia ad-

mittit piivgi homines qui non sunt.
angelos iit ;

Esto quod in forma humaiia Gabriel ad Mariam

venerit: item Raphael ad filiuin Tobiae, quando
eum docuit sanare patrem, sive Tobiam caecatum
a stercore hirundinis. Ouod quidem fit propter
laicos, ut dicitur in Decretis, quod legentibus
scripturam , hoc idiotis praestat pictura cernenti-
bus. Unde Martiahs:

Quifingit sacros auro vel marmore vultus , ,

ISonfacit ille Deos ; qui rogat , illefacit.

Ad secundam solutionem ita venit: si violentia

est , idest, quia ille qui patitur, nihil violento
confert, dicta Constantia non excusatur, quia h-
cet in voluntate absoluta fuerit in proposito mo-
nachali, tamen violentiae contuHt in non redeun-
do ad monasterium. Circa quod sciendum est,
quod secunduin Philosophum 4-° Elhicorum: tri-
plex est velle nostrum; voluntariwn ,im>oluntariuni
et voluntarium et involuntariuni mi.rtuni (i). Item
dividendus est appetitus voluntarius ah appetitu
involuntatio. Verut enim voluntas ahsoluta ah in-
tellectu rationahili , nec consentit alicui extra ordi-

(i) C. L. e D. T et volunlarlum mixtum.

 569

nem. Nam actus voluntatis est quaedam inclinatio

procedens ah interiori principio cognoscente. Ergo
consentiendo alicui damno , esset contra naturalem
suam inclinationeni. Sed voluntas mixta , scilicet
voluntas secundum quid hene consentit damno ,

considerando fugerc majus periculum ; et sic vio-

non moi'et voluntateni in appeti-
lentia simpliciter
tu, sedsecundum quid. Sic in tantum dcmerctur,
quantum appctitus confert in tali violentia {a). Et
Thomas in Prima ait: actus voluntatis duplex est:
unus quidem qui est cjus immediate , velut ah ipsa
elicitus , scilicet velle. Alius , qui est actus volunta-
tis , a voluntate imperatus et mediante alia poten-
tia exercitus , ut amhulare et loqui: et in isto potest
pati violentiam. Et ideo Philosophus in 3.° Ethico-
rum quae per metum aguntur, mixta sunt et
ait : ,

niagis voluntaria quam inro/untaria. Ubi Thomas

ait: quodper nictum agitur in se consideratum non ,

estvoluntarium sedfit voluntarium in casu, scilicet

,

ad vitandum malum quod timetur. Unde et Grego-

rius nori solum violentum est id, cujus principium
:

est extra sed additur, nil conferente vim passo ,

,

quia ad id quod agitur per metum , voluntas ti-

mentis aliquid confert. IJnde cum actio infertur

ab aiiquo exteriori , manente in eo , qui patitur
voluntatem patiendi non est sinipliciter violen-
,

tum ; quia licet ille qui patitur , non conferat

agendo , confert tamen volendo pati , unde non
potest dici imoluntarium. Ad haec Augustinus in

(a) Quexto passo non si trova nel 1^.' lib. deW Etica di Aristotilc ,

e neppurc nel 3.» dove trattasi della volonta.

 570

primo (le Civitate Dei ait: ciim jyuHicitia virtus

sit comitemquc habeat fortitudinem cjua.
ajiiiui , ,

potius quaelihet mala tolerare quaui lualo con-

sentire decernat; nullus autem magnaiiimus et pu-
dicus in potestate haheat quid de sua carne Jiat
sed tantum quid annuat mente vel renuat. Exem- ,

plificanclo de Alcmaeone occidenclo Eriphylem ,

ejus matrem de praecepto Amphiarai ejus patris,

de cujus historia dixi in Inferno, Capitulo XX.,
et in Pur^atorio , Capitulo XII ;
qui in voluntate
absoluta noluit eam occidere, sed timendo per-
dere pietatem paternam. Unde Ovidius de eo
in IX. ait:

Natus eratfacto pius et sceleratus eodem.

Sic igitur concludendo, dicta Constantia et Piccar-

da , licet in voluntate absoluta fuerint firmae ,

tamen defecerunt non ferventes iit Lau-

in mixta ,

rentius et Mutius Scaevola qui ab anno ducentc-

,

tesimo quadragesimo quinto Urbis conditae , dum

Porsenna rex Etruscorum ad instantiam Tar- ,

quinii Superbi ultimi regis romani, expulsi occa-

sione Lucretiae adulteratae a filio suo, ut scripsi
in Capitulo IV.° Inferni, obsedisset Romam , exi-
viturbe secrete, et in exercitum fuit cum gladio
absconso et petiit a quibusdam regem sibi osten-
,

di. Quo ostenso , fuit versus eum locum , et creden-

do scribam ,
qui cum rege erat, regem esse, eum
occidit; et captus et examinatus ab ipso rege nil

volebat respondere pro dolore quod ipsum rcgem

non occiderat, sed scribam. Undc praecepit rex
 571

ignem adduci ad cocturam Mutii qui dum juxta :

haberet ignem, in eum dexteram propriam misit,

dicendo: persolve poenas qiioniain scribani, non,

regem, occidisti. Dicendo regi quod quindecim ju- ,

venes alii erant Romae, qui idem se facturos ju-

raverant. Quo viso et audito dictus rex recessit,
et liberata est Roma, et Mutius relaxatus. De quo
Valcrius in Tractatu de patientia ait: cuni inagis
laudem. truncam illam manum Mutii , quani cujus-
libet fortissinii salvani fecit Iwstiuni flamniarum-
que contentptor , et nianum suani
foculo in hostili
distiilantem spectavit [a). Et Seneca: Mutius ca-
ptus ait Ronianus sum civis , hostis hostem occi-
:

dere 'volui: nec ad mortem minus animiquam est

fuit ad caedem: et facere et pati fortia Romanum
est. Et AuiTustinus in 5.° de civitate Dei: si Mu-
tius ut cum Porscnna rcge pa.v fieret Romanos ,

premente gravissimo hello , ipsuni occidere non po-

tuit, sed aliuni , in ignem dexteram posuit: quod

perhorrescens Porsenna , cum Romanis composuit

et recessit (h). Et concludendo congratidatur Bea- ,

trici, idest tlieologiae, ut rivo satianti omnem si-

tim , cum derivctur a fonte veritatis , idest a Deo

qui est veritas et vita. De quo fonte loquitur Boc-
tius , dum dicit

Felia-qui potuit boni

Fonteni msere lucidum.

(a) Valerio Mas.timn nel TVrt/taio Dc patentia «o« /m qiwslo pas\o;

per ciii non abbiamo potiilo sanarlo.
[b) 11 Qammcnlatorc non lia ripnrtatc fedelinentc lc ]>arolc <li S.
Igostino.
 572

In quo Deo quietatur desiderium nostrum, ut fera

in lustro, idest suo cubili. Unde Dionisius: Deus
coiwertit omriia ad se ipsum, tamquam ad ulti-
mwn finem , et ipse est ultimus finis hominis cutn ,

solo ipso fruendum est. Ipse enim est objectum vo-

luntatis; sed objectum voluntatis est bonum uni-
versale ,
quod est Deus etc. Nam omne ens deside-
rat perfectionem illam , in qua quietetur in suo
desiderio , et omnis alia est frustratoria. Unde
Thomas in 3.° contra Gentiles ait: omnia. ordi-
nantur in unum honum sicut in ultimum finem. Si
enim nil tendit in aliquid, sicut in finem , nisi in
quantum ipsum est honum , oportet quod honum in
quantum bonum sit finis. Quod igitur est summum
honum est maxime omnium finis. Sed summum
,

bonum est unum tantum, quod est Deus. Omnia

igitur ordinantur sicut in finem in unum bonum
tjuod est Deus. Et iste ultimus finis hominis termi-
nat ejus naturalem appetitum ita quod, eo habi-
to, nil aliud quaerit; alias non haberet (inem, in
quo quietaretur. Item quanto plus quis intelligit,
tanto magis desiderium intelligendi augetur in eo;
quod est omnibus naturale, nisi forte aliquis sit
qui omnia intelligat, quod in hoc (i) cessat. Et hoc
hic tangit auctor. Ultimo quaerit hoc, quod sol-
vitur in sequenti Capitulo. Alia per te vide.

(i) C. L. e D. T. in hac vita.

 573

CAPITULUM QUINTUM

PARADISI

« S' io ti fiammcggio iiel caldo cl'amore »

J-^ividitur hoc Capitulum in duas partes. In pri-

ma praemisso exordio dicit et solvit quaestio-
,
,

nem tactam in Capitulo praecedenti in fine; et

hoc usque ibi

« E siccome saelta , che nel segno »

Ibi secunda in qua incipit dicere de coelo Mer-

,

curii et hoc usque in finem.

;

Ad primam if^itur praemisso exordio, quod per

,

se patet, dicit Beatrix quod majus donum, quod

a Deo habet homo est liberum arbitrium quod
,
,

dicitur hberum quantum ad voluntatem, arbi-

trium quantum ad rationem. Est enim voluntatis
appetere, rationis est videre quid sit agendum ,

vel non. Nec dicas liberum arbitrium, idest libe-

 574

ruin ;ul voluutatein jutlicii (i); nam judicium mc-

diuin est ap])rehensionis et appetitus. Nam pri-
mo res apprehenditur deinde bona vel mala ju-
,

dicatur; et sic judicium moveat appetitum, et

si

nuUo modo praeveniatur ab eo est liberum si , ;

praeveniatur appetitu,hberum non est; et hinc

est quod bruta hberum arbitrium non habent,
cum eorum judicium semper praeveniatur ab ap-
petitu. Ad propositum dicit lex civiHs: sicut ini-
tio liheva potcstas est contrahendi , vel noji, ita
renuntiare seniel obligationi constitutae noa po-
test invito adversario. Igitur si votum est hci-
tum, credendum est Dcum , cum quo vovendo
quodammodo contrahimus consentire secus si , ; ,

iUicitum. Unde definitur a Canonistis sic: votum

est alicujus honi cum deliheratione Deo facta pol-
licitatio , ideo quia de malo non ohligaretur. Nam
dicit Isidorus in Decretis : in malis promissis re-
scinde fidem , et in turpi votomuta decretum ; et
quod incaute vovisti, non facias. Impia est pro-
missio , quae scelere adimpletur. Et Thomas in
Secunda Secundae: quaedam sunt , quae ad om-
nem eventum sunt hona , ut oper'a virtutis: quae-
dam quae , sunt mala in omnem eventum , ut pec-
cata, et haec non possunt suh voto cadere: quae-
dam et secundum
vero sunt in se considerata hona ,
hoc possunt cadere sub voto ; licet tamen possint
habere malum eventum, et tunc noti sunt servanda,
ut in voto Jefte. De quo iste auctor exemphficat;
de cujus voto legitur ii.° Judicum. Qui Jefte

(i) C. L. judicium.
 575

creatus tlux Israeliticorum , debendo dimicare con-

tra filios Ammon , ait ad Deum : si tradideris Jilios
Ammon iu manus nieas , quicumque primus fue-
rit egressus de forihus domus meae , eum holocau-
stum offeram Domino. Et sic, habita victoria,
occurrit ei revertenti ejus filia; qua visa scidit
vestimenta, dicens: heu , fdia
me
mea , deccpisti
me , ct ipsa deccpta es. Quam immolavit tunc.
Et sic stulte processit, non considerando Deum
in hoc non consentire, hcet, ut ait auctor, liomo
ex hbera vohnitate hoc faciat. Et ideo de eo Jefte
Hieronymus ait: in vovcndo fuit stultus quia di- ,

scretionemnon hahuit , et in reddendo impius

quia si occurrisset agnus
, vel ahud aptum ad
,

sacrificium, tenel^atur ex voto, quia tunc ex bo-

no se Exemphficando etiam de rege
habebat.
Agamcmnone duce Graecorum contra Troianos,
qui dum rediisset in Auhdem ob tempestatem
ventorum, ut dixi in Inferno, Capitulo XX.°, vo-
vit Dianac sacrificare quod pulcrius posset habe-

re; quod dictum fuit, idest judicatum quod csset

Iphigenia ejus (iha, quam Diana hberavit. Ex quo
phicati sunt venti secundum Virgihum, quem in
hoc auctor noster sequitur, dicentem Aeneidos 2.°

Sanguinc placastis ventos ct virgine caesa,

Cuni primum lliacas , Danai, venistis ad oras.

Licet Dictis historicus Graecorum dicat quod di-

ctus Agamemnon, dum esset in Auiide, et iret
semel venatum in nemore Dianae, ibi cervam di-
ctae Dianae occidit; unde irata Diana sinisti"abat

I
 576

omnia Graecis cum lue et epidemia magna. Unde

sciscitatus ab eis Apollo, dixit, quod hoc erat ob
mortem dictae cervae Dianae, nec umquam ces-
sai'et, donec primogcnita actoris dicti mali non

immolaretur Dianae. Unde volendo eam placare,

inscio patre, Ulyxes misit litcras sigillatas, sigillo
subtracto Agamemnonis, ad Clytemnestram uxo-
rem ipsius Agamemnonis, in quibus dicebatur
quod mitteret de Micaenis ubi erat ad Aulidem, ,

insulam Iphigeniarn, cum hoc esset quod AchiUi

tradebat eam nuptui. Qua missa, mactata est in
dicto nemore Dianae. Et idem intelHgas de turpi
voto et non acceptabih Deo quod plerumque
,
,

stulti et idiotae faciunt. Contra quos ait Seneca

in lo.* Epistola dicens: quanta dementia est ho-
minump turpissima vota diis insusurrant: si quis

admoverit aurem conticescent ; et quod scire homi-

neni nolunt , Deo narrant. Sic vive cum ho- . . .

minibus , tamquam Deus videat ; sic loquere cuni

Deo tamquam homines audiant. Item dixi cum
, ,

deliheratione ; quia votum quod ex facihtate ani-

mi potiusquam ex arbitrio discretionis emitti-
,

tur, non obligat, ut in pueris voventibus. Unde

dicit Innocentius tertius: licet universis sit liberum
arbitrium in vovendo , usque adeo tamen solulio
necessaria est , ut alicui non liceat resilire post
uotum. Unde Augustinus: quae non cepit , deli-
beret , quae egressa est et perseveret {a). Et Pro-
pheta: vovete et reddite Domino. Et Ecclesiastos
5.° Si quid vovisti Deo , ne moreris reddere. Quac

(<j) Cost tiiUi i Codd.

 577

res vota, Deo acceptabilis et iii qiia prae-

tlum sit ,

suiiienclum est quod consentiat, fit victima, idest

sacrificium Deo. Ergo quomodo possunt ea re
postea uti ad aliud? quasi dicat; nullo modo. Sed
quia in hoc dispensatur , ait Beatrix , idest tlieolo-
gia quod aperiat inentcm et retineat (pjod audit:
,

alias non tit scientia audicndo etc. Ad quod Se-

neca mcliiis est si pauca sapientiac praecepta te-

:

neas , et illa in proniptii sint quani si niulta tli- ,

sceres , et non haheas ad nianuin. Vx Cassiodorus

ait: esto conceptaculuin , cpiod audita retineas (i),

quod suscepta non fuiidas ; quia nihil proderit

si aurihus tuis transitura j)laceant , et in cordis
fmihus se omnin non dejigant. Kt incipit inde sic:
(iuo requiruntur ad votum constitucndum, scilicet
ipsa rcs, ut pcrci;rinatio : alia , i|)sa convcntio; et
ipsa dicta convcntio numfpiam mutatur, et super
ea non dispensatur: super re vota sic, sicut dicam.
Et idco dicit quod necessarium fuit Hcbraeis etc.
ut in Exodo, Capitulo 34° '\h\: primitias fruguni
terrae tuae offcres in donio Domini Dei tui. Et
I
Numer. Capitulo 28.° dicitur: praecepit et dixit
Doininus od Moysen : ]>raccij)c Jiliis Israel et di~
ces ad eos: ohlationem meam et panes, et incensum
odoris suai>issiini offcrtc pcr temjiora sua. Agnos
nnniculos etc. Et in Capitulo scqucnti dicitur:
liaec offeretis Domino in solemnitatihus 'vestris

praeter vota ct ohlationes sj)ontaneas. Sed super

ipsa re ct facto voti disjicnsatm- per Papam, et
ctiam per Episcopos , in commutando cinn clave

(1) C. L. c D. T. ciistodias.

37
*
 578

aurea, itlcst auctoritate; et alba , idest discretio-

ne. Nam corum dependebit conside-
cx arbitrio
rare qualitatem pcrsonae et causam commuta-
,

tionis, ut ex hoc colligant an recompensatio mc-

lior sit et Deo magis acceptabilis. Nam in lege
,

veteri non minus praeceptum Domini obhgabat

quam hothe votum nam primogenita Levitarum
;

quaedam redimebantur et aharum quaedam com-

,

mutabantur in aUud, ut primogenita asinorum

qui ove commutabantur, ut Exodi i3.°ibi: qidd-
qaid habueris masculini sexus , consecrahis Domi-
no : primogeniturn asini mutahis ove. Sic ergo
commutatio fiat semper in mehus, et in plura,
ut de quatuor ad sex; sive votum sit in facien-
do ut peregrinatio
, poterit eleemosynis redi-
,

mi, si praesidenti videbitur ex persona et cau-

sa. Quid enim si vovens peregrinationem fuerit

debilis, et in senectute, et dives.-' Et ideo dicit

auctor: si votum esset de tah re quod excederet
omnia aha dispensatur commutando ut in voto
, ,

castitatis et continentiae, ubi non dispensatur. Et

hcet dicatur quod haec permutatio voti fit cum
auctoritate superioris, tamen quis potest sua au-
ctoritate suum votum temporale in perpetuura
mutare? Et haec de voto, et de hac prima parte.
Ad secundam dicit, quomodo cum Beatrice,
idest cum speculatione theologiae, ascendit iu
coelum Mercurii, cujus planeta parvus ob vicini-
tatem Sohs velatur, idest incoepit contemplative
procedere ad fehcitatem speculandam ihorum,
qui sanctilicati et beatificati sunt, ct fuerunt me--
diante virtute et bonitatc dicti planetae, ut elo-
 379

queiites actlvi. Unde fingitur Mercurius Deus elo-

quentiae, eo quod in sexto mense in corpore
huinano membra formata profcrat, pcr quae spi-
ritus currit, et sermo et loquela formatur. Item
facit homines, secundum Ptolaemeum , agibiles,
studiosos. Unde (ingit se invenire umbram Ju-
stiniani, qui ita activus fuit in condendo, et cor-
rigendo, et resecando jura civilia , ut apparet.
Item Romeum , de quo infra dicitur. Complet
enim cursum suum , ut sol, per annum («). Alia
per te vide.

(rt) Cosi hanno tutti i C.odici ; ina sia per colpa dei Copisti , sia per
allra cagione , c cosa evidente che qui il commento c gitasto , c inter-
lotto ilfilo della narrazione.
 580

CAPITULUM SEXTUM

PARADISI

« Poscia che Costantin 1' aquila volse »

xiuctor in hoc Capitulo continuando se ad pro-

,

xime supradicta utitur coloi'e et stylo historico,

,

recitando multa comprehensa in prima Decade

Titi Livii , incipiens sic: postquam Constantinus
aquilam, idest regimen et curam imperii, revolvit
contra cursum universalem coeli, qui fit de orien-
te in occidentum in i[\ horis ambiens totuin ,

orljem nam primo Aeneas de Troia dictum si-

;

gnum aquilae duxit de Asia et de Troia, et sic de

oriente in occidentem scilicet in Italiam et Eu-
,

ropam. Constantinus vero postmodum duxit illud

et detulit in Constantinopolim quae civitas est ,

in extremo Europae; quae Europa incipit et

terminatur in plaga septemtrionali a flumiiic
 581

Tanai et aRiphaeis montibus et Constantinopoli

iisque ad Gacles insulas in occidente, ct a mare
meditenaneo et sic contra cursum universalem
;

coeli revolvit eam Constantinus. Sic ergo signum

praedictum imperiale ipse Aeneas, qui accepit ii-
liam regis Latini de qua plene vide quod scripsi
,

in Capitulo II.° Inferni, detulit primo in Italiam

jam sunt 2870 anni. Nam, secundum quod scripsit
Orosius, destructio Trojae fuit ante urbem Ro-
maiiam conditam per 332 annos et ab urbe con- ;

dita usque ad ortum Christi fuerunt 700 anni, et

a uativitate Clnisti citra sunt i3/io. Ideoque vocat
Aeneam antiquum ac etiam ratione sui sanguinis.
,

Subdendo quomodo in Constantinopoii dictum si-

gnum stetit, et quantum antequam ipse Constan-
,

tinus esset imperator vicinum ad montes Creten-

,

ses, unde dicta aquila in signum Jovis cxivit.

Unde sciendum est, quod Paganorum et Gejiti-
lium fuit opinio, quod Coelus quidam Deus in
insula Cretae generavit Tita4)um et Saturnum ; et
dcscenderunt ex dicto Titano Gigantes, et vocati
sunt Titanes. Modo expulso de ilicto regno Cre-
tae Saturno per Jovem ejus fdium, sicut scripsi
in Capitulo XIV.° Inferui dicti Titanes parave-
,

runt bellum contra ipsum Jovem ; unde Ovidius

de Fastis de lioc ait

Terra feros partus , immania monstra , Gigantcs

Edidit ausuros in Joi>is ire domos.
,

Kt in hoc Anacrcon scribit, quoil dum Jupiter

contra dictos Titanas se bellare pararet, sacrilicium
 582

coelo fecit, iit aiisplclum haberet stib cujus signo

hoc faceret; tuiictjue jujuiia aj)paruit , et cum ejus
signo victoriam habuit, luide et postea ipse Jupi-
ter in suum signum aquilam liabuit, et ejus de-
scendeutes, ut fuerunt Dardani, de quibus Aeneas
fuit, ut plene (hxi in Inferno , Capitulo IV. Vel
dic quod loquitur tantum de montibus qui sunt
vicini Trojae.Dicendo quod fuit Justinianus impe-
rator, qui incoepit imperare anno Domini 627 (i),
et imperavit 38 (a) annos. Dicendo quomodo fuit
in opinione Acephalorum donec Agapitus etc. ,

Acephah fuerunt quidam haeretici credentes Chri

stum fuisse purum hominem. Qui Justinianus su-
perflua et vana in jure civih resecavit, substituendo
belhcis rebus quemdam siuim nepotem nomine
Beiisarium, qui Persiam, Indiam et Africam su-
bjugavit, et rcdiens in Itaham beilavit cum Gothis
obsidentibus Romam et tenendo civitatem Nea-
,

pohm Ravennae, quas liberavit, et eos devicit,

et
et regem corum nomine Totilam cepit, et captutn
duxit Constantinopohm. Et hoc est quod dicit de
dextera coeh etc. Inde incipit historice recitare de
gestis sub dicto signo aquilae imjjeriahs factis; et
primitus in Italia in bello Aeneae cum Turno, in
quo mortuus est Pallas fihus regis Evandri a dicto
Turno in primo bello de quo Virgihus 10.°
;

Interimit Pallanta potens in proelia Timius . . .

Straverat, atque humeris inimicuminsis^ne ^erebal.

(1) C. L. 528.
{>) C. L. 28.
 383

Item scienHum est, quod ex Aenea remansit Asca-

nius et Silvius, ex quo Silvio postca descenclerunt
Silvius Aeneas, et I^atinus Julius, qui condidit AI-
bam secundum Florum ahbreviatorem Titi I.ivii:
item Alba , Silvius, Aej^yptus , Capis, Carpentus,
Tyberinus, Agrippa Aventinus, Procax, Numi-
,

tor, et Amulius, de cujus filia nati sunt Romulus

et Rcmus ,
qui aedificaverunt Romam , ut dicit
dictus Florus erat in proximo luciis hunc Asy-
: ,

lum facit ct statini inira vis Iwniinwn iMtini

, ,

Thuscique pastorcs etc. Ibi congregati Romulum

fecerunt regem, et fuit primus rex Romae, cujus
tempore raptae sunt virgines Sabinae ct finitimae.
Nam Romani carentes tunc conjugio mulicrum
simulatis ludis equestribus, dictas virgincs, (piae
unde multa
ad spcctaculum venerant, rapuerinit;
bella quod dicit inferius de
fuerunt. Et hoc est
malo Sabinarum. Secundus rex Romanorum fuit
Nuraas Pompilius institutor ceraemoniarum. Ter-
tius rex fuit Tullius Hostilius repertor bellorum ,

et militaris disciplinae. Qui TuIIius ausus est bel-

lare contra Albanos dcfcrcntes dictum signum
aquilae tamquam descendentes Aeneae praedicti
et cum pari robore sequentibus proeliis se vexa-
rent, convenerunt rem decidi tergcmino hcllo.
Et ut ait Plinius et Livius , ex parte Romanorum
electi sunt tres fratrcs Horatii ; ex parte Albano-
rum tres alii tergemini fratres dicti Curatii. Et
hello coepto duo de dictis Horatiis mortui sunt
et Curatii oinnes tres vulnerati. Tertius vero Ho-
ratius siniulando fugam occidit illos trcs, et spo-
lia reportando unius de dictis Curatiis, vidcns
 584

soror hujus Horatii, ([uod ojus spousus erat, et

rognosreiido , incoepit lugere. quam tunc dictus
Horatius ejus frater oecidit
sic perenl dicendo:
qui hosteni luxcrit Roniaiiuruin. Unde damnatus
ad mortem suspensus fiiit ita tenui cliorda quod ,

evasit ea rupta, ct servata (uit lex et vita simul

Horatio praedicto; et ideo dicitur in sententia,
quod suspendatur tali modo quod moriatur. Unde
a dicto bello tergeminoruin citra, Suffetius dux
Albaiiorum cum Albanis dimiserunt dictum si-
gnum a(|uilae Romanis, et sub eis fuerunt. Quar-
tus vero rex urbis fuit Ancus qui constructor ,

murorum lubis fuit. Quintus rex fuit Tarquinius

Priscus senatorum et centurionum ordinator.
,

Sextus rex fuit Servius Tulbus dibgens officio- ,

rum distributor. Septimus et ultimus fuit Tarqui-

nius Superbus, cujus fiUus Sextus , ut ait Titus
Livius in primo et Valerius in quinto, Lucre-
,

tiam ibi oppressit et stupiavit. Quo facto dicta

Lucretia advocavit patrem suum nomine Tricipiti-
num, et virum suum iiomine Collatinum dicendo ,

eis factum ct quod ejus mors non esset inulta,

,

dicens nani si peccato me absoh'o supplicio non

: ,

libero , ct nulla deinclc iinpudica. c.veinplo Lucre-

tiae 'vivet : gladioque subito, quem occultum ha-
bebat, se occidit. Unde expulsus est dictus Tar-
quinius et ejus fihus, et linitum est regiraen re-
gum Romanorum, et creati sunt duo Consules,
Brutus et dictus Coliatinus, ita sic vocati, quia
suos cives consulere debebant. Et hoc est quod
tangere vult Dicendo ulterius quid fe-
ibi auctor.
cit dictum signum aquilae portatum contra Bren-
 585

num Senoniim de Gallia, victum in Asia et

cliicem
in Graecia per Romanos. Item contra Pyrrhum
regem Gracciae aggredientem Romam ad indu
ctum Tarentinorum, et devictum primo in Cam-
pania per Levinum Consulem romanum: secundo
apud Asculum per Curionem et Fabritium, qui
etiam in tertia pugna eum viccrunt. IJnde, idest
a quo signo Manlius Torquatus qui ad Anienem
,
,

singulari bello Gallos devicit , aureum torquera

cum aliis spoliis cum victoria reportavit, unde
dictus est Torquatus. Item Titus Quintius, qui a
cyrrho neglecto , idest a capiliatura conjuncta ca-
piHis, et longa et inculta, vocatus et nominatus
est Cincinnatus. Dicitur enim cincinnus , idest cri-
nis, qui proHxe dependet; inde cincinuatus , a,
um , idest crinilus , a, nni (a) , idest magnos cri-
nes habens. Igitur quia ipse Quintius nil curaJjat
secundum
de sua capillatura, quae crinis dicitur
Uguccionem ideo dictus est Cincinnatus
, qui ;

magnae virtutis fuit adeo quod ab aratro tractus

Dictator factus est, et Coriolos et Volscos doniuit;
qui obsessa et jiaene jam capta Marcii Minucii con-
sulis castra egregia virtute servavit. Et ne quid
rustici operis in nuitatione cessaret, victos more
pecudum sub jugum niisit ; et expeditione finita
rediit ad oves. Dccii fuerunt nobilos romani, (juo-
nnn primus, ut ait Titus Livius, laborantibus
in acie Romains devovit se pro exercitu et con- ,

citato equo in medium liostium se misit et mor- ,

(«) (jucsla saia probahilinenle una saccenteria de' Copisti.

 58G

tiius est ibi; et victoriam consecuti sunt Romani

contra Latinos morte liicti Decii. Et idem fecit
lilius. De quibus Virgilius :

Quin Decios, Dnisosque procul, saeviimque securi

Adspice Torcjuatuin etc.

Alii dicunt quod dictus Decius in Samnitico bello

se ita vovit, et filius ejus in Gallico bello se misit
in Iiostes quia responsum fuit illum exercitum
,

obtincre, cujus princeps primo moreretur. Unde

Lucanus in 2.°

Devotum hostiles Decium pressere catervde.

Et ita rempublicam diligebant; unde Virgilius:

f^icit anior patriae laudunique imniensa cupido.

,

Fabii trecenti fuerunt de unadomo omnes , tru-

cidati pro republica Romanorum bellando , con-
tra Vejentes apud Cremeram praeter unum , ,
qui
domi remansit. Unde Virgilius:

Quo fessum Fahii? Tu, Maximus

rapitis ille es

IJnus qui nobis cunctando restituis reni.

,

Et Ovidius de Fastis :

Una dies Fahios ad bellum mi^serat onines

Ad belluni niissos abstulit una dies.

Qui omnes habuerunt famam, quam dicit auctor

 587

ibi, libenter mirro , idest conservo. Namguttae myr-

rhae, arboris Arabiae habent conservare res in
,

odore. Item depressit dictum signum Poenos et

Arabes, qui secuti fuerunt Hannibalem, qui de
Carthagine per mare ad Iberum flumen in Hispa-
niam venit, transiens Pyrenaeas montaneas, et ve-
nit ad montes Vesulanum et Monscnisium ubi ,

Padus oritur, cum iniinita gente et [\o. elepbanti-

bus. Et apud Taurinum flumen veniens juxta Pla-
centiam, ubi primo vicit Romanos in ItaUa, et
ocuhim amisit, et prosequendo in Thusciam se- ,

cundo apud Trasimenum lacum devicit Caesarem

Flaminium consulem cum sex miflibus Romanis.
Tertio in Apuba apud Cannas devicit Romanos; de
quo dixi in Inferno, Capitulo XX-VII. Scipio vero
aetate 24-° aunorum creatus estConsul, ctpermare
Carthagini et Africac appHcuit, et Syphacem re-
gem Numidiae Asdrubalemque Massinissam su- et
peravit.Et hoc viso Carthaginenses revocaverunt
Hannibalem. Ideoque anno i6.° Italia discedens
in Africam se transjccit, et ibi victus a Scipione
fugit ad Antiochum rcgem , ct Mago ejus filius cap-
tus fuit. Qui Scipio , Romam rediens, triumphum
habuit maximum. Idem et Pompcjus magnus in
juventute fccit, et triumpliavit; nam Siciflos rebefles
subjugavit, pyratis univcrsum mare hberavit, Afri-
cam totam sul)ogit. LUuIe ait Florus: triiimphnvit
saepe , cum oram, mnrittimain a praedonibus libe-
rasset , et imperium mnris imperio ( ) romano resti-
i

tuisset. Ttem de regc Mitridate et Tigrane trium-

(i) C I). r. jmpulo.

 588

pliavit. Itom {lictum signum visum fuit amarum

illi auctor noster natus cst, scilicct
colli, sul) qut)
Faesulano in nianu Florini Metelli, et Cacsaris,
, ,

qui eam FaesulamdestruKcrunt, et Florentiamcon-

(litlerunt, ut clixi supra in Infcrno Capitulo XV. ,

et iii Capitulo VI. Item dicit quod dum coelum

totum idcst voluntas divina voluit mundum istum
, ,

inferiorem ad modum superioris reducere, ut re-

geretur ab uno monarcha ; ad quod Boetius:

Ofelix hominum genus

Si vestros animos amor
Quo coelum regitur regat , etc.

Et Thomas Prima: quae ad di^'ersa sunt in

in
ununi ordincni per ununi rjuod pcr multos. Et in
,

libro de regimine Principum ait (a): quoniani ea

quoe sunt secundum artem , imitantur naturam
colligimus ut secundum rationem operari possi-
mus. Optinium est regis officium, si aforma regis
/laturalis assumitur. Est enim in rerum natura re-
perire universale ct particulare regimen : univer-
sale quantum ad Deum qui ,
oninia. regit ; parti-
culare instinctu divino est in honxine. Nam sicut
universa suh divino sunt, sic inembra corporis et

mres animac in nobis a ratione reguntur. Et sic

se h(d)et homine, ut Deus in niundo. Et
ratio in
sic homo est sociale animal, vivens in multitudine.
In Iioniine similitudo divini rcgis (i) invenitur , non

(i) C. L. c D. T. regiminis.

(«) Questo libro fii rrcduto ili S. Toininaso , ina ora v atlrihuito al
Cardinale Egidio Colonna.
 589

soluni qida ratio in eo res^it , ut dixi, omnia , sed

eliani ad hoc quod per rationeni unius hominis re-
gitur multitudo ; et sic officium in ivge ut Deus ,

in niundo , anima in corpore. Igitur ad proposi-

et
tum est sciendum quod voleiite Roma et consen-
tiente, post conjurationem Pul)lii Antoiiii ct Pu-
blii Catilinae, facti tres Dictatores Romae Pompo-
jus, Crassus, et Caesar, ac statutum quod Pompojus
Romae staret, Crassus iret in Turenam ( i ), et Caesar
in Galliam, quae coniinabatur per fluraen, (piod
dicitur Yarus currens in mare ])rope Nitiam,
,

et Rhenum venientem ab iniima Alamaniiia. In

qua (piidem Gallia continetur provincia Sabaudiae,
Delpliinatus, Burgundia Francia, et Vasconia; in
,

quibus contratis sunt dicta flumina Rliodanus, ,

Hera, flumen in Torena contrata Franciae, Isara

iii Delphinatu, et Se(juana tiumen Parisiis, et
omnia alia quae mittunt in Rhodanum. Qua Gal-
lia acfpiisita ])er Caesarem in decem annis, dene-

gato triumjiho jjer Pomjjejum, venit versus Ro-

mam unde ; Lucanus:

Jani gelidas Cacsar cursu superaverat Alpes

Rubiconem fluvium in Romandiola in-

et transivit
ter Ravonnam et Ariminum cum dicto signo aqui-
lae; unde Lucanus ait:

l)t notac fulsere aquilae , Romanaquae signa.

Inde Pompejus, assertione (2) facta Romae, vi-

(i) C. D. T. Turcliiam. Nr l' una n<) V altra. Crasso ehhc l'Asia.

(2) C. L. disciclioiie. C. D. T. dissertionc. 7"««« c ttv errati.
 590

dendo ])0])ulum Viicillantem exivit Roma, et eum

secuti sunt l^entulus et Metellus consules, et ivit in
Cam])aniam , intle BrundusiumAt in fine Apuliae.
eum Gaesare inscquente, Pomj)ejus inde recessit,
et trajici se fecit ad terram Duratii in Graeciam.
Interim Caesar regreditur, Urbem intrat, con-
sulem se ipsum facit, aerarium vacuat, et versus
His})aniam ivit, dimisso Bruto circa Massiliam,
ad Ilerdam civitatem Aragoniae in Hispania, et
eam devicit, et Petrejus et Afranius ibi duces
Pompeji subjecerunt se sibi. Iterum inde rediit
versus Duratium, et ea terra muro concincta. ob-
sedit. Recessit inde Pompejus, et in Aemathia, in
contrata Pharsaliae, pugnavit, et ab ipso Caesare
superatus adeo quod Nilus calidus sensit se de
dolo [ci) idest gens Aethyoj)iae ubi in parte Ni-
, ,

lus cux'rit; unde Lucanus:

Ausus in ardentem ripas attollere Cancrum ;

In Boream is rectus aquis , mediumquc Bootem ;

Cursus in occasus flexu torquetur et ortus. ,

Ideo dum propter bellum Alexandriae juxta

illud
Nilum per Caesarem contra Ptolaemeum (h). Inde
fugit Pom])ejus, et ivit in Attaliam; et inde uxore
relicta in insula Lesbo , cum suis complicibus,
erectis (i) velis, ivit in Soriam et Aegyptum , et
occisus est in navi proditione Ptolaemei; tuncque
uxor Cornelia, Tullius Lentulus, Scipio, et Gato

(i) C. L creptis.

(«) Vidi Parad. C. VI. v. 66.

(6) Co.vi tiitli i Codd.

 591

iverunt in Africam ad regem Jubam. Caesar vero

ivit Troiam, ad locum
iclest ubi fuit («), prope
quem est terra Antandri et Simois flumen unde ;

Virgilius:

Antandro et Phrygia molimur montibus Idae

Ante urhem, in luco falsi Simoentis ad undas.

De qua terra Phrygiae dictum signum primo movit

se. Inde ipse Caesar venit in Aegyptum et prae- ,

seiitatum est ei caput Pompeji de quo ostendit se ;

turbari. Inde ivit contra Jubam regem Maurorum

iii Africam, et eum vicit, qui inde occisus est. Cato

vero, qui cum eo erat, fugit in Uticam. Iiidc Cae-

sar ivit in Hispaniam ad Mundam et ibi bellavit,
I
et devicit duos Hlios Pom|)eji, scilicet Cajum et
Sextum qui Cajus mortuus est et Sextus fu-
;
,

git iii Siciliam, et in cjus mari factus est py-

rata. Item quid fecit dictum signum cum bajulo

I
sequenti, idest Augusto CaesareOctaviano, Cassius
et Brutus , occisorcs Julii Caesaris , in Inferno la-
trant, idcst attcstantur. Itcm obsedit dictum si-

gnum, in manu Augusti praedicti , diu civitatem

)' Perusinam et Mutinensem receptantes dictos Bru-
j
tum et Cassium. Quidain dicunt quod fuit propter
receptioiiem Lucii Aiitonii altcM-ius nepotis Caesaris
et mariti Cloopatrae, quein dictus Octavianus po-
stea devicit (i) apud Tclas {b) navali bello. Unde

(i) C. L. e D. T. devicit et occidit.

(a) SottintentU : dictum signum , scil. acjullae.

(a) C. L. e D. T. Rcnias. Litcio Antonio fu vinto da yiugtislo a

Peruqiri /irr/amr , f no/i in gucrra mifalc ; e che liioghi sicno Tclas
e Renias imiovinalo Otitlo.
 592

rAicanus

His Caesar , Perusina fames . Mutinaeque la-

hores etc.

Et circa haec, quae in textu sequuntur, est scien-

dum quod dum Julius liberasset Cleopatram, et
restituisset eam regno Aegypti, cum ea for-
in
nicando mansit duobus annis. Inde Achillas, Se-
ptimius, Potinus, et alii occisores Pompeji com- ,

plices Ptolaemei, aggressi sunt Caesaremin palatio,

ubi cum eis pugnando de nocte evasit cum Cleo-
patra ad Pharum Alexandriae, ad quem Antonius
venit cum magna gente, et omnia restituta sunt.
Florus dicit quod Caesar natavit ad Pharum in-
sulam, indead classem suam proximam, et bellavit
in mari et occiditpraedictos, et Ptolaemeus voca-
,

tus est Deditque Caesar Cleopatram in uxorem

ibi.

dicto Antonio quae tempore procedente compo-

,

suit cum viro suo obstare etaspirare ad imperium

romanum contra Octavianum et in bello consti-
;

tutis, Octavianus victor Antonium occidit et ,

Cleopatra fugiens in mari capta est; et videns

servari se ad triumphum cum aliis captivis, semel
non custodita secrete, sagaciter se amovit et ,

juxta sepulcrum Antonii serpentibus colubris ve-

nis appositis, ut dormiens ibi expiravit. Dicendo
quomodo ivit usque ad mare rubrum et quomo- ,

do totum universum in pace posuit, adeo quod

Jano clausum fuit suum delubrum, idest templum,
fontem habens, in quo homo ante ingressum di-
luebatur. Et ad hoc Lucanus:
 593

Ferrea helligeri compescat limina Jani ....

Temporis angusti mansit concordia discors.

Krat eiiim templum Jani armis tleputatum. Ad hoc

etiara Virgilius iu primo

Hunc tu olim coelo , spoliis Orientis onustuni

Accipies sccura : vocabitur hic quoque 'votis.

Aspcra tuni j)ositis mitesccnt secula bellis ....

Claudentur belli portae etc.

Et Lucanus

llltimafunesti concurrant praelia mundi.

Incle dicit cjuod omnia jam facta , et fienda per di-

ctum signum acjuilae, suiit niliil et miiiimum re-
spectu ejus quod factum est sub eo in manu tertii

Caesaris, scilicet Tiberii imperatoris, sub cujus

vicario et praeside, scilicet Pontio Pilato, Christus
crucifixus est. In cujus persona quantum homo
, in
erat, Deus viiulicavit se de ira humani generis ex
peccato ])riinorum jiarcntum. Qua ira extincta pcr
mortem Christi, redempti sunt et salvati. Inde
postea facta est vindicta istius vindictae, quantum
cx respectu Deitatis existentis in Christo, per Ti-
fum Wspasiamim contra Judaeos ; de qua vindi-
cta (lixi in Purgatorio Ca[)itulo WIII. Inde cjuan-
do Ilotariiis, Desiderius, Alboinus, Astulphus, et
alii reges Longobardorum, idest Llngarorum , ita
dictorum a longis bardis , a qiiibus dicta est Lom-
hardia , opjiresserunt Ecclesiam romanam , negli-
38
gendo Leo iinperatoi- juvare eam, Stephanus Papa
II., nationo ronianus, transtulit iniperium ad Ka-
rolum magnum lilium Pipini de Francia ,
qui co-
ronatus est a Leone Papa tertio anno Domini ,

776.° Qui Karolus dictam Ecclesiam defensavit

contra praedictos et Desiderium eorum regem in
,

Papia cepit, et eos de Italia tiigavit. Concludendo

quomodo Gebeliini etc. dicti a Gebellinghis; nam
stirps de Stof de Alamannia trimembris erat, sci-
licet de Stof Gebellinghis et Braginae (a). Et ab
, ,

ipsa prosapia ita dicta contra eos se opposuit qui-

dam baro ad instantiam Ecclesiae, nomine Guelf.
Idco ita reciproce nominati sunt sequaces harum
duarum jurisdictionum spiritualis et temporalis.
,

In fine dicit, quomodo illa steUa parvula , scilicet,

planeta Mercurii , inclinat nos et facit activos ut
jionorem et famam consequamur; et ideo cum
desideramus talia in hoc mundo, non ita sumus
ferventes et solliciti ad verum amorem divinum.
Et ideo dicit quod gaudent de sorte sua infima,
commensuranclo meritum cum justitia. Subdendo
quod ibi sit umbra Romei de Yillanova viri no- ,

bilis de Civitate Venciae de Provincia, admini-

stratoris olim comitis Raymundi de Provincia Ber-
lingherii. Qui Romeus sua activa probitate regi
Angliae, regi Aragoniae , rcgi Franciae, et regi
Karolo de Apulia quatuor filias ejus comitis scivit
facere maritari. Inde ei evenit, ut ait Cassiodo-
rus: ccivete ne reddatur infestus qui vobis cupit ,

esse heneficus ; iiani graiius seinpcr irascitur, qui

(«) (Vm/ tulli i Cotld.

 595

contra propositum commovetur. Praehet viam ex-

cedendi qui non patitur justa persolvi ; wt in hoc
Provinciales, ad quoruTn inductnm dictns Comes
a dicto Romeo petiit ut redileret ratioiiem suae ad-
Qui Romeus resjiondit, quod haec
ministrationis.
quod dum venit ad ipsum comi-
erat ejus ratio,
tem habebat mille in redditu ipse Romeus, omnia
vero alia erant ipsius Comitis; et dimissis multis
castris et bonis, recessit, ct fecit, ut dicit auctor.
 590

CAPITULUM SEPTIMUM

PARADISI

« Osanna Sanctus Deus Sabaoth »

v>4ontinuan(Jo se auctor ad praecedentia dicit quod,

uinbra dicti Justiniani, finito hoc suo sermone,

cecinit osaniia hebraice, quod sonat latine, sal-
vifica. Anna interjectio est motum animae signifi-
cans sub deprecantis affectu: sahaoth, idest exerci-
tuum virtus et est unum de decem nominibusDei:
,

malahoth idest regnorum; et sic in genitivo plu-

,

rali. lUuminata enim erat umbra dicti Justiniani

dupUci luce propria sciUcet reflexa et repercus-

,
,

sa; et ut faviUae iUae animae elevaverunt se. Ad

quod Daniel in finaU Capitulo saX.: justos fulgere
sicut stellas. Inde fingit Beatricem solvere duo
dubia, quae intuita est fuisse in mente ipsius
auctoris. Prinium fuit per ea quae audivit a Justi-
niano de morte Christi et de excidio Judaeorurn;
et utrumque fuit justum ct juste vindicatum, sir
 597

in hoc arguendo virtus obedientiae ad proilcuum

:

hominis, primo, per Deum fuit intentata ut fre-

num ad hoc ut raeritum consequeretur homo
dico Adam, qui non natus est, sed plasmatus,
et non substulit, imo comedit, ut esset in illo
gradu deitatis, qui est sapientia, quae filio in
trinitatepersonarum et unitate substantiae divi-
nae attribuitur, et ideo damnavit se et postei'os
suos in originaH peccato in ira Dei. Unde Apo-
stolus ad Ephesios: eramus iiatina filii irac. A
qua ira per Christum sumus Uberati fuimus ;

enim, et sumus omnes in Adam secundum semi-

nalem rationem et secundum corpulcntam sub-
,

stantiam et sic obnoxii. Indc idem Apostolus

,

de eo, scilicet Adam, ait: in quo oinnes pcccavc-

runt. Et alibi per unius inobcdientiani peccatorcs
:

constituti sunt multi; quia per legem peccati ab

eo descendimus et sic in effectu hujus peccati
,

in lege peccati de hoc veniente concij)imur, sci-

licet in concupiscentia sui. Unde Augustinus: cre~

denduni est onineni honiinem qui per concubituni

,

creatur, cuni originali peccato nasci, a quo libe-

ramur per baptismum. Quid de Virgine Jeremia, ,

Joanne Baptista et similibus:' An cum tali peccato

natisunt,-' Respondeo duas esse nativitates unam
, ,

in utero aliam ex utero. In utero nasci est ani-

, ,

niam infundi corpori ; ex utero nasci est in lucem

,

prodirc. Praedicti enim cum originali peccato fue-

runt nati in utero ; unde conceptio Virginis non
celcbratur quia in peccalo originali fuil concepta,
sed postea fuit dimissum, et sanctificata in utero.
Et sic proscquitur, quod humana species infirma
 398

jacuit per multa secula per Sa^a aiinos, ut dicit iii

,

XXVI. Capitulo quare tunc magis quam

infra. Iteni
in alio teinpore Deus incarnatus est, dicam infra
in Caj)itulo rniali. Igitur ad ])ropositum, Deus di-
ctain naturam ab eo remotain et rejectam scilicet ,

humanam, in se univit et revocavit cum actu solo

illo verbali Gabrielis , ut Lucae Capitulo i.° Spi-
ritus sanctus superveniet in te , et virtus altissimi
obunihrabit tihi ; ecce ancilla Doniini fiat niihi se- ,

cunduni verbuni tuuni. Quae natura humana, ita

cum deitate conjuncta , in tali particularitate fuit

sincera et bona; sed nihilominus in suo totali in
defectu erat. Et sic Christus in natura sua huma-
na non maculata origiiiali peccato per seminalem
et secundum concupiscibilem rationem, ut homo
purus fuit; sed maculata secundum copulativam
substantiam, et sic solum secundum materiam,
non secundum activam naturam ut Adam mate- ,

ria limi, et Deus activa pars; et sic Spiritus san-

ctus fuit in Christo [a). Si diceretur quod non
sic homicidia et adulteria parentum ad posteros
transmittuntur , ut peccatum originale, est ideo
quod non ht ipsa generatio secundum officium
illorum , idest secundum motum venientem ah
illis; tameii, ut dicit Augustinus, recitatus a Ma-
gistro Sententiarum 3." : Christus onines defectus

(a) QucJto liiopo , chc e scorretto , c preso da S. Tommaso , che

dice : unde non fult in Adain seciindiim seminalem rationem , sed se-
cundiim corpulentam substantiam. Et ideo Christus non accepit active
ab Adani humanam naturani sed solum materialiter active vero a
, ;

Splritu sancto, sicut et ipse Adam materialitcr sumpsit corpus ex li-

ino tcrrae , activc autem a Deo.
 399

nostros assunipsit praeter ignorantiam ct pccca-

tum. Et licet ejus caro a Spiiitu saucto fuerit ab
oninibus reliquiis peccati miinda , nam non ha-
buit peccatum, nec carnem peccati, Hcet simili-
tuclinem carnis peccatricis assumpserit, iit con-
(lenmans in carne peccatum pro nobis satisfaceret
Dei, tamen ut dicit ipse Augustinus: si
justitia
non mortuus fuisset in cruce, senio dcfecissct. Er-
go frigus , sitim , famem, calorem et alias luxma-
iias paenalitatcs pati poterat , et sic lia])uit cor-
pus passi])ile, et fuit congruum quod assnnuMTt
nostros defectus proptcr justitiam satisfactionis,
quam pro noJjis faciendam assumpsit, ut perfecte
satisfaceret per paenalitates carnis nostrae. Unde
Amljrosius ait: suscepit tristitiani mcani , et sic
dicimas , ut in sy/nbolo , et Iiomo factus est. Et
Joannes: verhum caro factuni est. Non tamen
et
dicas Cliristum compositum ex deitate et luimani-
tate; nam simplicitas Deitatis mdlam recipit com-
positionem sed compositum fuisse respeotu lui-
;

nianitatis, quae fuit composita ex anima rationali

et Inimana carne. Sic ergo concludendo ad pri-
mam ,
poena crucis, considerata deitate, 1'uit inef-
fabiliter iniquissima et injusta , sed considerata
luunaiiitate ejus et cariie ])ropter ejus antiqnum
excessum, respectu lial^ito ad ejus totalitatem ,
ju-
sta fuit et salutifera. Ad secundam, scilicet quod
Deus tamen liocmodo voluit procedere respon- ,

det Beatrix: quia omne quod immpdiate a Deo

venit, ut anima nostra imuiortalis et perpetua
est; item conformiores et similiores res Deo, ut
liomo creatus et formatus ad imaginem ejus, Ge-
 GOO

nesi primo, magis ipsi Deo carenti livore, Boetio

dicente /urinn
:
boiii livore carnes etc. ,
placent,
quia ardor sanctus in similioribus magis ardet,
idest amore, quod de sua tali similitudine et per-
petuitate liiimana natura dotatur. Unde Psalmista:
signatuni est super nos lunicn vultus tui, Doniine.
Et Augustinus in io.° de Civitate Dei ait: creda-
tur honio factus ad iniaginem Dei: profecto ea
sui parte est propinquior superiori Deo quia su- ,

pcrat inferiores partes suas , quas etiarn cuni pe-

coribus coinnmnes liabet. Et in libro de Trinita-
te etiam dicit: homo est imago Dei , et ipsa no-
quae animae est tamquam
stra ratio iniago dicitur ,
sigillwn impressa. Item similis est anima ei qui ,

immortalis est. Iteni similis est homo factus Deo

habenti justitiam sapientiam et bonitatem. Ho-
,

mo esto quod non sit ita justus sapiens et bo- ,

nus, a quibus dotibus peccatum nos removet, fa-

ciendo nos non francos et dissimiles Deo. Est
enim peccatum omne dictum, vel factum, vel con-
cupitum, quod sit contra legem Dei. Vel dicitur
peccatum, voluntas retinendi (i) quod justitia
vetat. Et si dicatur, quomodo peccatum hoc ope-
ratur, cum nihil sit, quod probatur per Joannem
dicentem: omnia per ipsum facta sunt et sinc ,

ipsofactum est nihil; sed Deus non fecit peccatum:

ergo etc. dic, quod peccatum est privatio boni
,

et ideo non est aliquid sed privatio alicujus.

,

ISam abstinere a cibo non est aliqua substantia

tamen substantia corporis , si oinnino abstineatur,

(i) C. L. retinendi et consequendi.

 1)01

a ciho , languescit et fvangitur , secundum Augu-

stinum. Item in servitutem nos ducit, quodDeus,
qui est ipsa libertas, amovetur, Apostolo dicente:
uhi spiritus Domini est , ibi lihertas , et cuin scrvi
essetispeccati , liberi facti cstis. Et Augustinus
libera voluntas nobis est semper. Et in 19.° de Ci-
vitate Dei dicit prinia servitutis causa peccatuni
:

est , per
quod clissimiles suniusquod qui
Deo in eo
peccat nullus est , cum pcccaiuni nos ducat ad non
esse , cum juxta illud: et sine ipso ctc.
nihil sit ,

Sed Deus est totum etc. Et Magister Sententia-

rum cum quis peccat et gratia vittutis privatur
: ,

si qua praecessit et naturalium bonorum elisio-

,

nem patitur. Undc intellectus hominis intenchratur

in caliginc: hanc Dcus hwat cum poenitcntia. In
peccato h)nge est a Deo per dissimilitudinem qui ,

Deus est vita, et munditia. Ipsa ergo dissimilitudo

quae inest animae e,v peccato ct est elongatio a ,

Deo animae macula intelligitur a qua purga-

, ,

tur in poenitentia. Igitur cum anima (i) in sua

totalitate peccavit non poterat reparari nisi culpa
,

deleretur satisfactione. Sed liomo in suis termi-

nis, idest in sua pura humanitate, qui voluit ad-
jungi sapientiae Dei non poterat se tantum inli- ,

mare, ut ascendere praesumpsit; ergo insatisfoci-

bilis erat. Unde volendo divina justitia pro eo
homine satisfacere, ut valeret ipse homo de jure
et rigore justitiae ad coelum ascendere, vohiit in-
carnari , et humanam carncm nol)ihtarc Deitate,
qua carne et humanitate Christi fdii Dei cruciata

(1) C. L. 1). T. noslra natura.

 602

et opprobriis vilipensa, et \iltiino mortem in cni-

ce iiiter duos latrones passa , Immiliata estadeo,
quod j)ro nobis redemptionem meruit consequi
suo debito rigore servata. Unde Dama-
justitia in
scenus in tertia Thomae recitatus ait: pcr mini-
steriuni incarnationis nionstratur siniul bonitas Dei,
et atque justitia et potentia ; honitas
sapientia ,

quia non despexit proprii plasmalis infirmitatem ;

justitia , quia hornine victo non alium facit vin-
,

cere tjrannum , neque vi eripit hominem a morte:

sapientia , quia uwenit difficillimi decentissimnin
solutionem : potentia quia non est majus quam
,

Deum fieri hominem. Et Dionysius: quidquid per-

tinet ad rationem honi conveniens est Dco. Per-
,

tinet ad rationem ut se aliis communicet. Et

etiam ad praedicta facit quod in bbro de Trini-
tate dicit Augustinus, ubi ait fieri dehuit sic , ut :

Diaholus justitia hominis Jesu Christi et Dei supe-

raretur ,
quod
factum Christo ita satisfacientc
est
pro nohis ; homo auteni purus satisfacere non pote-
rat pro toto humano genere. Deus autem satisfa-
cere non dehehat, unde oportehat et Deum et ho-
mineni esse, scilicet Jesum Christum. Et ideo Leo
Papa in hoc ait: suscipitur a virtute infirmitas. Et
Thomas necessarium dicitur dupliciter ; uno mo-
:

do sine quo aliquid esse non potest sicut cibus ad

, ,

conservationem humanae vitae corporalis : atio

modo dicitur necessarium ,
per quod melius per^^e-
niturad finem sicut equus necessarius est ad iter.
,

Primo modo Deum incarnari nonfuit necessariuni

ad reparationem nostram ; nain poterat aliis mo-
dis nos sua potentia reparare: secundo modo neces-
 G03

sarium fiiit. llnde Augustinus in libro praedicto

de Trinitate ait ostendamus non aliuui modum
:

possihilem Deo defuisse , cujus potestati omnia ae-

Poterat ut ait Apostolus ad
qualitei' subjacent. ,

Romanos primo: praedestinatus est Deus filius

in virtute, sic etiam dehuit incarnari. Ubi Tho-
mas ait: quod praedestinatio praesupponit prae-
sientiam futurorum. Et ideo , sicut Deus praede-
stinavit salutem hominis per ordineni aliquorum
implendam ; ita etiam praedestinant opus incar-
nationis in remedium humani ^eneris. Et quia qui-
lihet magister plus operas suas optimas di/igit quani
alias , ideo Dcus pcrsonam humanam oplimam
plus diligit ; ct cum ejus largitas necessitate non
astringitur termini , idco ejus amor non hahct re-
spcclum ad dcbitum recipicntis. Pcr quae omnia
credo patere verba auctoris. Subdendo elementa :

creata a Deo non immediate, crgo non mirum

il si corrumpuntur nam ab eo crcata sunt natura
;

'
naturata (i) mediante. IJndc rcassumit ista ratio-
ne argumentum validum ad resurrectionem no-
strae carnis, quac immediate a Deo facta est. Et
hic finis.

(i) C. L. veterala.
 tiO^

CAPITULUM OCTAVUM

PARADISI

« Solea creder lo rnondo in suo periclo »

•^uctor tractaturus de beatis et beatificatis sub im-

pressione et inclinatione planetae Veneris, ])roe-
mizat, ut in textu dicitur. Unde evidentialiter
est sciendum quod secundum quod scribit Remi-
,

gius, duplex est Venus, idest infusio dicti plane-

tae. Nam quaedam Venus est pudica et Dea iio-

nesti amoris conjugalis, ut inter virum et uxorem,

et inter amicos et amicas, et amoris virtuosi. Et
haec dicitur filia Jovis, uxor Anchisis et mater
Aeneae, amatoris virtutis. Et dicitur Dea pulcri-
tudinis et apparentiae exterioris ,
quia c|uinto
mense habet informare (i) membra nostra. AUa

(i) C. L. fonnare.
 C05

Venus est impudica et turpis amoris, per quam

inclinamur ad turpia; et ista dicitur nata ex Sa-
turno et ex spuma maris et uxor Vulcani
, ex ,

quo Jocum et Cupidinem genuit; amasia Bacchi

et Martis, ex quibus genuit Hymenaeum et Herma-
phroditum. Et istam ultimam credebant Gentiles
quod esset illa Cyprigna pulcherrima feniina et
hbidinosa de terra,sive de insula Cypri quae in ,

dicta insula in terra Paphos colebatur. Cujus iiisu-

lae viri et feminae,qui multum ardescunt in luxu,
ratione calidae regionis, in periculo tali libidi-
nis, quod vere est periculosum, Ovidio dicente:

Non fratcrfratri cumfuror ille

, venit . . .

Igueus ille furor nescit habere modum

eam excolebant. Unde Ovidius:

Festa dies Veneris , tota celeherrima Cypro

Venerat etc.

Hunc follcm amorem diccbant irradiari in tertio

epicyclo , scilicct coeli Veneris. Est enim epicyclus
circulus parvulus, cujus centrum est fixum in cir-
cumfcrentia circuli differentis, quem habent omnes
planetac, praeter quam Sol. Et e.st advertendum,
quod a coelo crystallino infra, quodlibet coelum ha-
bet tluos ])oIos firraos quantum ad se , licet nonum
coelum habet eos firmos, fixos et immobiles, nec
secundum se, nec secundum alium respectum. Ha-
bct cnim (piodlibet dictorum coelorum (picmdam
circulum dictum ae(juatorcm, intellectualiter ima-
 (iOC

ginatuin. Iteiii dictum differen-

circuluin, ut tlixi,

tem, qui movetur aequaliter cum Sole in Mercurio

et V^eiiere ratioiie medii motus et semper eum so- ,

ciant; in dorso cujus differeutis (i) quaedam sphae-

rula, quae per ipsam hoc coelo se volvit, quae,
in
ut dixi astrologice dicitur epicyclus. Et sicut major
,

sphaera se volvit super duos polos, ita et ista parva.

Modo, quando stella Veneris movetur in dicto suo
epicyclo secundum modum dicti differentis, idest
sui orbis adoccidentem in orientem,tunc est recta.
Et continuando talem motum praecedit Solem ver-
sus orientem iiam epicyclus ejus diversificat cur-
;

sum suum a Sole. Nam interdum est planeta in

eo existens orientalis, et interdum occidentalis;
orientalis , cuin est in superiori parte; occidenta-
lis, cum est in inferiori parte, ubi movetur ratio-
ne dicti epicycli versus occidentem , et est tunc
retrogradus, et remanet post Solem , et oritur ci-
tius de mane quam Sol, et dicitur tunc Lucifer;
quando oritur in sero dicitur Hesperus. Et hoc est
quod dicit quod Sol eam respicit modo ad coppam,
idest post se; modo ad cilium , idest ante se. Item
honorabant dicti Gentiles in timore praedicto (2)
Dionem et matrem ejus ; de quo Statius:

Multa super Tlicbis Bacclium ausuramque Dio-

iiem etc.

Item honorabant Cupidinem ut filium ejus, ma- ,

xime propter incendium venereum quod misit ,

(1) C. L. dcferentis.
(2) C. L. e U. timore pracdicto vcnereo.
 607

mediante persona Ascanii Hlii Acneae in Diilonem,

(lum in suo gremio sedisset ad amandum Aeneam;
de quo Virgilius:

At Cytherea novas nova pectore versat

artes ,

(onsilia ut faciem niutatus ct or-a Cupido

,
, ,

Pro dulci Ascanio veniat , donisque furentcin

Incendat reginani, atquc ossihus iniplicct ii^ricni . .

At f enus Ascanio placidam pcr nicinhra quicteni

Irrigat , etfotuni gremio Dea tollit in altos
Idaliae lucus ....
Reginam petit. Haec oculis , haec pectore toto
Hacrct , et intcrdum gremio fovet inscia Dido.

Dicendo nunc auctor quomodo in coelum ejus

Veneris ascendit. In hoc quod perpendit a do-
mina sua quam vidit fieri pulcriorcm lioc figu-
,
,

rat quod inctaphysica sive tlieologia, quae in

,

Beatrice liguratur, cum magis tractatur de supe-

rioribus coelis et substantiis separatis, pulcrior no-
stro patct intellcctu. In quo fingit subito apj)are-
re et desccndere illos spiritus beatos, qui jam
impressi fuerunt in illo planeta, qui gloriantur
in empyreo coclo cum principatibus, et cum eis
ad gaudium moventur in antepenultimo circulo
illorum quorum primo sunt Sera])him; de qui-
,

bus |)rinci|)atibus iste auctor jam dixit in quadam

sua cantilena, (piac incipit:

« Voi che 'ntenclendo il terzo ciel movete, »

idest, vos intclligcntiae, et angeli , et motores ter-

 G08

coeli Veneris. Hi motores et substantiae separatac

tii

moventcs coclos, ut dixi idest Angeli, tot sunt

,

secundum Aristotelem in a." Metaphysicae, et in

primo de coelo ct mundo quot
,
sunt coeli. Nam
si plures essent , sequeretur frustra eos operari
quod esset impossibile, licet Plato dicat, quod
suiitetiam tot, quot sunt species rerum. Et si-
cut dictae intelligentiae sunt gubernatrices coe-
lorum , ct quaelibet sui coeli , ita et aliarum spe-
cierum. enim raotores tertii coeli dicuntur
Isti

principatus ideo quod sibi sub dictis quae sunt

agenda disponunt, et eis ad explenda divina my-
steria principantur secundum Magistrum Senten-
,

tiarum. Fingendo sibi loqui umbram Karoli Mar-

telli primogeniti Karoli «Ciotti de Apiilia, qui,
ut dicitur, successurus erat in dominium illius

partis Provinciae, quae comprehendit in se civita-

tem Avinionis, Arelantensem Massiliam, Aquen- ,

sem, Grassam et Nitiam. Ejus conlines sunt flu-

,

men Rhodani a sinislra sui ripa ; nam ad dexte-

ram est alia pars Provinciae ,
quae subest regi 1

Franciae : item flumen Sorgiae, sive Sorgae, di-

videns dictam Provinciam a terris Lemosini: item
mare mediterraneum. Itera successurus erat in
illud cornu Ausoniae, idest Italiae, quod imbur-
gatur de Civitate Bari, Cajetae et Crotonae, et
quod terrainatur per flumen Tronti, quod de
Apennino in mare Adriacum fluit; et per flumen
Verde, quod etiam inde fluit, sed ad inferum
mare, scilicet ad mediterraneum quod cornu et :

confines comprehendunt totum regnum Apuliae.

Item corona Ungariae jam sibi fulgebat in fron
 609

te ; cjuae Lliigaria rigatur per flumeu Danubii

postquam Austriam et ejus motites amittit. Item
pulcra Trinacria, idest Sicilia, sic dicta propter
tres suos montes angulares ad modum scuti sci- ,

licet Pelorum Pacliinum et Lilybaeum. Quae in-

,

sula caligat, idest eructat ignem et fumum ratio-

ne sulpliuris nascentis ibi in montibus Aetnae et
Vulcani, non ratione Tyj)hoei gigantis, quen» j)oe-

tae ibi figunt j)rostratum ; unde Ovidius:

fasta giganteis ingesta est insula memhris

Trinacris ; et magnis suh/ectum molibus urget
Aethercas ausum spectare Typhoea sedes.
Nititur ille quidem pugnatque j'esurgere saepe:
,

Dextra sed Ausonio manus est subjecta Peloro:

Laei'a Pachync , tibi: Lilyhaco crura premuntur:
,

Degravat ylctna caput : sub qua rcsupinus arenas

I
Eructat ^JlanimamqucJero vomitore Typhoeus

I
adhuc expectasset, ut suos reges, eum et Rarolum
'
et RoduIj)hum suos iilios et descendentes ab ei-

sdem, nisi malum regimen et tyrannicum gentis

vetcris Karoli non removisset ad rebellionem ci-
vitatem Panoi-mi et alias dictae insulae; quae re-
bellio fuit in 1282. Dicendo de rege Roberto fra-
;
tre suo , ut in textu; scilicct quomodo j)arcus est,
et pater largus fuit, j)rout de hliis Samuelis dici-
tur in primo Regum : non ambulaverunt in -viis

c/us , sed declinaverunt post avaritiam. Et resj)on-

det, quod imj)ressio corporum coelestium, ut si-
gillatio cerae, ad diversa nos format; de quo Ho-
ratius

39
 610

Format enim natura prius nos intus acl omnem etc.

ut mundus inferior egens diversis civiliter rega-

, ,

tur. Nam, si secundum semen procederetur, provi-

sio divina non diversificasset nos ad nostrum bene
esse; quilibet nostrum fuisset ut Adam , et sic
homo et ejus civile esse, egcns diversis, confuse
procederet. Ideoque providit, ut dicitur Deutero-
nomii 5." ibi: Deus corpora coelestia fecit in mi-
nisterium cunctis gentibus. Et sic concludendo di-
cit: ideo unus nascitur pulcher, ut Absalon fihus
David: alius bellicosus, ut Xerses, de quo dixi
in Purgatorio , Capitulo XVIII : alius sacerdotahs,
ut Melchisedech : aUus ingeniosus, ut Daedalus,
de quo dixi in Inferno, Capitulo XVII. Et omnes
tales necessarii sunt, ut diversae radices ad or-
tum, ad civiie esse , ut ait Philosophus in i." et

2.° Ethicorum , et £.° PoHticorum, et in primo

Metaphysicae ibi homo dehet regi rationihus et
:

arle. Et ex hoc evenit quod Esau dissimilis fuit

fratri Jacob semine cum ex eodem patre Isaac
,

descenderit uterque, et ex eodem ventre et eodem

tempore et hora: scihcet de Rebecca uxore dicti
Isaac. Et in Capitulo a5.° Genesis; qui Jacoh fuit
totus contemplativus prudens , et modestus ; Esau
.,

insipiens , venator et gulosus ut in ipso Capitulo ,

dicitur. Et Augustinus in Decretis ait: dictum est

Isaac: de duobus geminis , Jacob dilexi , idest di-
ligendum praevidi; Esau odio hahui, idest prae-
vidi quod futurus esset malus. Item venit Quiri-
nus ex semine cujusdam viHs sacerdotis, idest
Romulus, ita vocatus, quia hasta in hngua Sabina
 ,;

611

(Jicitur quiris ; et Romulus hastatus primo ivit.

Ideo sic dicitur vel quia post ejus mortem ejus

hasta fixa est in monte Aventino , et ibi floruit
de quo etiam dixi in Capitulo 11. Inferni. Qui
Romulus adeo fuit probus, quod Marti Deo bello-
rum redditus, idest attributus est pro filio. Ad hoc
Hieronymus in Epistola contra Rufinum ait: non
in seminibus , sed in voluntate nascentis causa vi-
tiorum cst , atque 'virtutum. Et concluditur per
corollarium quoddam, quod est, et dicitur ambi-
tus orationis per circumlocutivam ostensionem
quod natura, ut semen . in non stia regione in di-
scordi fortuna , idest statu, malo fructificat. Et
ideo si consideraretur fundamcntum hominis ad
promotionem, mclius Ad hoc Salomon ex
iretur. :

studiis suis cognoscitur puer. Et Phijosophus in 2.°

Ethicorum: signum generantis hal/itus est delecta-
tio in opere. Nani nulluni natura existentiuni oli-

ter assuescit quani habeat a natura, ut lapis ten-

,

(lens ad infra , ignis ad supra [a). Et hic finis.

(rt) Le piirole <ti Arislotele , secondn In traduzione del Lambino ,

sono queste : qiialcs aiilcin sinl liabitiis, volii])las aul dolor, qui facta
subsequitiir , indicio esse dcbet. . . . INihil enim eorum ,
quae nalura
constant , alitcr atque cst , assuefieri potesl : ut lapis ,
qui dcorsum
fcrtur natura , iiulla rationc assueficri possit ut sursiim nioveatur. . . .

neque ignis unquaui deorsuin fcralur.

 612

CAPITULUM NONUM

PARADISI

« Dappoiche Carlo fuo , bella Clemenza »

L>(ontinuando se auctor ad praecedentia, apostro-

phando ad reginam Clementiam uxorem dicti
Karoli et filiam regis Alberti de Austria quae
,
,

audita morte dicti sui viri , mortua est pro dolo-

re, dicit auctor, ut in textu patet. Fingendo ibi

etiam se videre umbram dominae Cunizzae de

Romano, de qua domo Azzolinus fuit; mater cu-
jus Azzolini, dum partui ejus esset vicina, som-
niabat quod parturiebat unam facem igneam ,

quae comburebat totam Marchiam Trevisanam;

et ita fecit sua horribiU tyrannide. Et tangit hoc
auctor, dum dicit de facella. Quae Cunizza mul-
tum exarsit in amore Et iste etiam Fol-
carnali.
chettus de Massiha, de quo adhuc dicit quod in
fama dm-abat per 5oo annos propter ejus virtu-
tem. Ad quod non pensant illi t]c dicta contrata
 G13

Marchiae Trevisanae, quae terminatur per flumen

Atliesii et flumen Tagliamenti. Praetliceudo quod
Padua idest Paduani mutabunt aquam fluminis
,

Baccliiglionis et Reronis fluentium juxta Vicen-

tiam ad paludes, subaudias sanguine, ibi devi-
cti et conflicti per Dominum defla Scala, ut fuit.

Item praedicit de morte Domitii Riccardi de Ca-

mino dominantis tunc Civitati Trevisanae, idji ifla
duo flnmina Sile et Cagnanus conjunguntur oc- ,

cisi proditorie. Item de exenio (c?) dicit quod fe-

cit Episcopus Gorza (i) Feltrinus, qui cepit cer-

tos de Fontana de Ferraria, et praesentavit eos li-

gatos ad occideiulum Marchionibus Estensilnis (2).
Dicendo se talia praevidere in throuis angelicis,
sic dictis secundum Gregorium quia taiita divini- ,

tate replentur ut in eis per eos sedeat Deus , et

sua judicia docernat atque informet. llnde Fol-
chettus se notificando dicit, quod major vallis, in

qua aqua Oceani maris circumferentis, iit ghir-

landa caput, totam istam quartam habitabilem
spanditur et est mare meditcrraiieum quod dici-
,
;

tur etiam mare Leonis; qiiod marc per litora di-

scordaiitia, idest non aequalia versus solem idest ,

orientem , taiitum ivit quod fecit dictum Oceanum

sibi meridianum , ubi prius, idest ubi in princi-
pio faciebat horizontem sibi : nam procedit usque

(i) C. L. Ooiiza.
(2) C. L. c D. T. Domino Pitio De la Tosa dc Fioicnlia , tnnc Vi-
cario regis Roberli, (iominatoris dictae civitatis Fcrrariae; qui Domi-
nus Pinus tamqnam civitatis rebclles decapilari fecit. Fuerunt autein
praedicti de la Fontana Lanzalottus , Clariitliis, ct Antoniolus.

(«) Fxcnium nel lat. harbdio valeta donuni, inunus , oblatlo.

 614

atl Jerusalem, quae in medio est hujus quartae

habitabilis. Nam ut dixi in Ca])itulo II. Purgato-
,

rii , horizon est circulus dividens inferius hemi-

sphaerium a superiori, et ideo dicitur horizon
idest terminator visus quasi circulus quo coelum
,

et terra videntur pariter copulari. Meridianus vero

circulus est transiens per polos mundi et per zenith
capitis nostri et qui designat illam partem Zo-
,

diaci qua videtur aequaliter distare inter orien-

, in
tem et occidentem qui duo circuli non ponuntur
:

in Sphaera, cum secundum diversos situs et aspe-

ctus varientur. Modo subtiliter advertendo et ,

sphaerica orbitate considerata, in Hispanico oceano

visus aliquis existens usque ad medium rotundita-
tishujus procederet, sed possibile esset ei videre
quantum posset per viam sphaerae. In cujus rnaris
Mediterranei litore intra Hebrum lluvium manan- ,

tem de montaneis Albagniae, et mittentem in

mare juxta Massiliam ex parte inferiori, quem
Virgilius in Georgicis suis cognominat Oeagrium
a loco , dicens:

Gurgite cum medio portans Oeagrius Hehrus

et Magram flumen, currens per Lunisanam, ter-

minans Thusciam Januensi, est dicta
a territorio
civitas Massiliae, quae obsessa jam per Brutum
cum gente Caesaris sanguine bellico portum cale-
fecit; quae Massilia per lineam se respicit ad op-
positum cum Bugea civitate in Barbaria sive in ,

Africa. Dicendo quod Dido non arsit amore plus

,

eo. Quae Dido filia fuit Beli regis Phoeniciae tae- ,

 G15

iliando Sichaeo viro suo et Creusae filiae Priami

,

et uxori Aeneae jam defunctis; quod fuit dum

ipsa Dido Aeneae se subegit de quo dixi in In- ,

ferno , Capitulo V. Donec fuit conveniens ad pi-

lum idest donec ipse Folchus fuit canus sequen-
, ;

do Salomonem in Proverbiis dicentem: gioria

senum est canities , quae sapieniiani designat. Quae
canities, secundum Philosophum in libro de Ani-
maHbus, contingit, quia nostri piH genei'antur ex
vapore terrestri qui vapor cum non bene digeri-
;

tur, putrefit; ex (jua putrefactione cani generan-

tur. Verum quia digestio fit per calorem natura-
lem , et in sene talis calor deficit, ideo creantur
eadem ratione et in territis et timoratis. Item nec
plus eo amore exarsit PliyHis Rhodopeia regina
Thraciae, quae Lycurgo in regno successit, ita
dicta a Rhodope monte Thraciae. Unde Ovidius in
sua epistola:

Hospita , Demophoon , tua te Eliodopeia Phyllis.

Et inferius

Qua patet umbrosum Rhodope glacialis ad Hae-

mum.

Quae ita capta fuit de Demophoonte filio Thesei,

dum iret ad exercitum Troiae cum aliis Graecis,
quod non redeundo ed eam ut promisit se oc- , ,

cidit. Qui nemophoon erat dominus Athenarum.

Linde et Virgilius de caHdo amore hujus Pliyllidis
in .'i." sua Egloga ait
 616

Incipe , Mopse prior, si quos aut Fhyllidis ignes etr.

ftem nec Alcidcs idcst Herciiles ita dictns ab

, ,

avo iiomine Alcaeo, patre Alcmaenae ejus matris,

,

et dicitur Hercules ab her quod est lis , et cleos ,

gloria [a) dum exarsit in Jolem de quo vide

, ;

plene in Inferno, Capitulo XII. Diccndo quomodo

laetantur dc tali constcllatione, non considerata
culpa, cujus non recordantur, sed de valore etc.

Nam ita ferventes fuerunt in ultimo ad Deum

etc. Nam mundus inferior
sic efficitur superior.
Dicitur enim mundus duplex: uiuis est mundus
ipse divinus intellectus, et tunc dicitur mundus
archetypus, ad cujus exemplum iste inferior est.
Unde Boetius
Mundwn mente gerens etc.

Alius mundus dicitur ambilus continens coelum,

terram , et omnia. Dicendo quod ibi in illo coelo
umbra noctis amputatur, idest quod umbra globi
terrae piramidaliter ascendit usque ibi. In quo
etiam coelo esse nominat illam Raab , de qua di-

citur Josue secundo, quae dum esset meretrix in

terra Jerico , et Josue successor Moysis obsideret
dictam terram et misisset duos exploratores iti
,

dictam terram, dicta Raab, quia inquirebantur,

dimisit eos per funem de domo sua, quae erat
juxta muros. Et hoc est quod dicit, cum una et
aha palma scilicet manus. Dicendo quomodo flos
,

(n) Questa etiinologia e fahn. Llte in s^rent dicosi ( p;;, (//>, e iion
her.
 617

florentinae civitatis, idest moneta aurea ejus, fa-

cit pastores non curare de illa terra recupeianda:

quae civitas planta est Luciferi in superbia et invi-

dia. Vaticanus coemeterium est romanorum pon-
,

tificum in Ecclesia sancti Petri apostoli in urbe

Roma. Et lioc est quod dicit etc. Alia per te vide.
 m

CAPITULUM DECIMUM

PARADISI

« Guardando nel suo figlio con ramore »

Auctor hoc Capitulo volendo venire cum cli-

in
cta sua poetica investigatione ad tractanduin de
suo ascensu ad coelum Solis et de beatificatis a
,

Deo ejus Solis impressione mediante, a longe sic

,

exorditur deitas, sive ipse Deus qui una sub-

:
,

stantia, essentia, seu natura, simplex , et trinus

in persona, scilicet Pater , Filius et Spiritus san-
ctus; et sic tres personae semper absque initio et
fine; Pater a nuUo factus, Filius a Patre solo , Spi-
ritus sanctus pariter ab utroque: et hoc tangit hic
auctor in principio. Qui Deus tanto ordine fecit
omnia quod localiter et mente tenus apparent;
,

quod non est absque confiteri Deum esse eorum

factorem , contra errorem illorum , contra quos
invehit Psahnista dicens: dixit insipiens in corde
suo , non est Deus. Sed, ut dixi, videndo opera
 G19

ejus gustamus ,debemus ipsum es-

idest asserere
se unde Psaimista gustate et videte quoniam
; :

suavis est Doniinus. Et alibi memoriam fecit mira- :

biliuni suorum. Et Boetius in liljro de Trinitate

ad hoc ait: unus est mumlus , qui atlcstatur quod
unus est Dcus. Nam si veniat aliquis qui faciat ,

talcm mundwn , dicam quod Dcus crit. Et in 3.°

Consolationis ait: rcspicitc coeli spatium, firmitu-
dinem, celeritatem , et aliquando desinite vilia mi-
rari. Quod quidem coclum non his potius cst,
quam sua , qua regitur rationc , mirandum. Et
Augustinus in libro Confessionum ad Iioc etiam
ait: coelum et terra , et omnia quae in cis sunt,
ecce undique mihi dicunt ut te, Domine, amem. Et
in II." de Civitate Dei ait: exceptis prophcticis
vocibus , mundus ipse sua ordinatissima mutabili-
tate et pulchcrrinia spccic quodanimodo tacite ct
factum se , ct non nisi a Dco incffabiliter se fieri
Confcssionum prae-
potuisse proclamat. Et in libx^o
dicto intcnogavi dc Dco mco cochim solem lu-
: , ,

, nam et stellas , ncque nos suinus Dcus qucm tu

V quaeris scd ipsc fccit nos. Responsio corum , spe-
,

cies eorum (a). Et in libro de utilitate credcndi

ait: non fruslra intueri oportet pulcriludinem si-

derum: in quorum considerationc non curiositas

sed gradus ad aetcrna faciendus est. Et Isaias l\o°
Capitulo: levate in excelsum oculos vestros , et vi-
dete quis creavit haec. Et Tullius de Tusculanis
quaestionibus ait, ut Dcum esse credamus, quod

[a) S. ytf^oxl. Idh. 7.Y. Cnnfess. dire : inlerrogado mea , infentio

,
mea , el responsio corum , specics eorum.
 620

nulla geiis ita fera iieuio liomimim. tani est ini-

,

nianis , cujus nienteni non imbuerit Dei opinio ; qui

est, ut ait Ovidius in primo

Ille opifex rerum , mundi welioris origo etc.

Inde dicit auctor: o lector, eleva oculos, idest

intellectum, ad dictum coelestem ordinem, ma-
xime ubi motus universalis coeli noni qui dici- ,

tur primum mobile, qui movetur in a^ boris de

oriente in occidentem ,
percutitur cum motu cir-

culi Zodiaci, qui movetur et currit e contra de

occidente in orientem in 365 diebus et sex lioris.
Et maxime tunc est talis cum dictus percussio ,

Zodiacus volvitur in circulo aequatoris, qui dici-

tur aequinoctialis ,
quando cum dicto primo mo-
bili percutitur per intersecationem. In quo Zo-
diaco sunt omnes septem planetae; et in ejus
medio est Sol in linea, quae dicitur ecliptica; in
qua linea ecliptica rum linea est fit eclipsis Solis ,

vel Lunae. Quae concursio contraria ordinata est

a Deo ;
quia tanta est celeritas motus primi nio-
bilis, quod moverentur, et
nisi planetae e contra
octava sphaera machina mundi solveretur. Et
, et
ideo Alfraganus ait orbes planetarum esse suh
,

spliaera coeh se mutuo intersecantes, quia circu-

lus Zodiaci a dicto aequatore aequinoctiali circulo
obHquatur. Alias non haberemus liyemem, et ae-
statem, et creata non manerent, nec fieret gene-
ratio. Nam dicit Aristoteles in hbro de coelo et
mundo: generationes et corruptiones fiunt sub obli-
quo circulo Zodiaci. Et in ii.° Metaphysicae ait:
 621

prinius motus , scilicet divinus , est causn continui-

latis generationis : secuiidus autem motus qui per ,

Zodiacuni est , causa diversitatis , quae est sccun-

dum generationem et corruptionem,. Et per hoc
cum instrumento et tractatu Sphaerae auctor intel-
hgi poterit. Concludendo cum Apostolo dicente:
im'isibilia Dei per ea quae facta sunt intcllectn
conspiciuntur. Si quis enim mundanac l"al)ricae

magnitudinem pulcritudincm et coeli concus-

et ,

sionem et disoursus varios reditusqne siderum

,
,

terrae , aquarumque discursiones dilij^entcr inspi-

ciat, Deum esse factorem omnium facilc invcniet.
Dicendo quod Sol ,
qui major minister est natu-
rae, tunc volvebatur per sphaeras et partem prae-
dictam Zodiaci idest in acquinoctiali. Sphaerae
,

cnim dicuntur revolutiones orhitatis Solis, (piihus

volvitur et revolvitur, ut rota funis putei. Nam
ut dixi , mundus movetur motu diurno (i) super
axem aequatoris diei et noctis. Coeli vero inte-
riores stellarum et planetarum moventur pcr axcm
Zodiaci. Quantmu doclinat /odiacus ab aequatore
in maximam clongationem quae est in solstitiis,
,

tantum declinare oportet polos unius a polis alte-

rius, et diversitas polorum facitdiversitatem axium.

Quae sphaerae, idest revolutiones reciprocae So-

lis,sunt numero 3();i ut dies anni de quibus ait
, ,

Ovidius in simili de quibusdam i'evolutionibus

serpentiscujusdam:
Ore niger Stygio nntiatas inficit herhas
Ipse modo immensum spiris /acientibus orhem.

(i) C. L. divino.
 022

Et Statius in ;i.° iii simili ait:

Quantus et ille sacris spiris intorta movehat

Cornua Parnassi etc.

Dicendo intrare , subaudias, phantasia, coelum

gradu et rota. Et quia ipse
Solis existentis in tali
Sol dicitur per Gentiles Deus scientiae, ex eo
quod in 4-° mense (i) influit vitam animalem et
sensitivam , ideo auctor fingit umbras scientifico-
rum ibi se contemplative videre, idest in luce et
farna suorum scriptorum et librorum conditorum
per eos virtute divina, mediante Apollinea im-
pressione; scilicet umbram beati Tliomae de Aqui-
no ,
qui tot summas et libros in theologia fecit,
et qui super tota philosophia scripsit. Item um-
bram fratris Aiberti de Colonia ,
qui multa natu-
ralia et philosophica scripsit et theologica. Item
umbram composuit decretum ad
Gratiani, qui
utrumque forum canonicum et civilem respiciens.
Item umbram magistri Petri Lombardi auctoris li-
bri Sententiarum qui cum paupercula obtulit etc.
,

Hoc dicit, quia in dicto libro Sententiarum ita exor-

ditur , et proemium ipse magister Petrus facit ut
sequitur cupientes aliquid de penuria ac tenuitate
:

nostra cuni paupercuJa in gazophylaciuni Domini

mittere etc. ut diciturLucae2i.°, ubi Deus dixit: w-
dua haec pauper plus quam omnes misitin gazophy-
lacium ; qime miserat duo aerea tninuta: nam omnes
alii ex ahundanti sihi miserunt in munera Dei,haec

(i) C. L. e D. T. in quarto mensc in felu nostro infliiit etc.

 623

auteni ex eo quod deest illi omnem suuni victum

misit. Item dicit quod in quinta luce est Salo-
inon , de quo altercatio est inter sanctos c]uosdam
et theologos utrum sit damnatus vel salvatus, si-
cut etiam altercatio est de corpore Vir^inis Mariae
utrum sit in coelo, nec ne, ut ait Innocentius
Papa in suo opere de Constitutionibus. Item fin-
git ibi Dionysium Areopagitam discipulum Pauli
Apostoli qui de gerarchiis Angelorum multa scrip-
,

sit. Item Ambrosium doctorem Ecclesiae, in prae-

dicationibus eximium, qui scripsit librum Exa-

ineron, et aba; propter cujus iatinum, idest epi-
stolas et praecMcationes , Augustinus, Iiaereticus
Manichaeus, effectus est tantus christianus, ut fuit.
Ttem Boetium qui ,
a Theodorico rege, Ariana
hacrcsi polluto, contra veritatem missus est in exi-
liuin in Papiam, et ibi mortuus est, et in abbatia
sancti Petri in coelo auri («) in dicta civitate sepul-
tus;qui sub nomineSeverini in catalogo sanctorura
veneratur ; sic dictus, scilicet Severinus, quia con-
Undc ij)se idem numquam mc quisque a
stans fuit. :

juivad injuriam detraxil; et (jui in suo libro de

Consolatione multum illecebras aperit de fallaci hoc
inundo. Item Isidorum , compositorem libri Ety-
mologiarum. Item Bcdam, qui homelias, idest al-
locutiorics ad populum, scripsit super Evangeliis.
Item Riccardum, qui etiam magnus theologus fuit.
ItemHugonem desancto Victore,DistrictusPapien-
sis,qui etiam scripsit in theologia. Item Sigerium,
(jui magnus philosophus fuit et theologus, natione

(rt) Cictdaitro.
 624

de Brabantia, et qui legit diu iii vico strami-

iium Parisiis, ubi pliilosopliia legitur. Inde cum
supra dixerit auctor quod venerant dicti spiritus
circumcirca ipsum, ut corona ad centrum, et ut
cingitur filia Latonae, idest Luna, dum aer est
pinguis, idest vaporosus quodam circulo vaporeo,
ita in corona se volverunt ut volvitur circulus
horologii cum sponsa Christi idest Ecclesia ita
, , ,

vocata, quia adhuc propter delictum potest sepa-

rari ab ipso, sicut sponsa a sponso ante confir-
matum matrimonium , sed in fiituro seculo dici-
tur uxor, ut dicit Glosa supra ilkid Augustini
Christus vocatus crat ad nuptias surgit in ma-
,

tutinis, idest ejus Clerus. Unde 28.° Deuterono-

mii {a) praecipitur Moysi , ut tabernaculum sa-
cerdos ingrediens tintinnabulis ambiatur.

(<i) Non nel Deuteronomio , ma nelV Esodo.

 625

CAPITULUM UNOECIMUM

PARADISI

« O insensata cura dei mortali »

Auctor etiam continuando se, exordiendo inve-

hit contra curam mortalium, ut dicit textus, sci-
licet quomodo defectuosis syllogismis decipitur ;

de quo perpendit auctor existens cum dicta Bea-

trice in coelo, idest in studio tlieologiae circa coe-
lestia , contemplando ad suam vcram laudem ,

salutem et famam , abominando Iiaec inferiora,

quae ibi in textu tanguntur. Ad quod ait Cassio-
dorus : affectnns fanine comoda pecuniae
, neqlis;it
ans^nirntn. Et Boetius in primo, in pei^sona Phi-
losopliiae meta|)liysicae , in qua liaec Beatrix
figuratiu', etiani circa haec ait: at nos desuper
irridemus , vilissinia, (juaequae rerum rapicntes ,

securi totius furiosi tumu/tus, coquc vallo muniti

quo grassanti stultiliae adspirare fas non sit. Et
4o
 G-26

Apostolus ad Tiniotheum 2.° Nemo , Deo

militans
implicat sc ncgotiis sccularihus. Et Hieronymus
in Decretis: nonnc vohis videtur in vanitate sen-
sus ingredi , qui dichus ac noctihus in dialectica
torquetur , qui physicus perscrutator oculos trans
coclwn levat qui diidna per fas et nefas quaerit,
,

qui adulatur regihus , qui haereditates , et opes

congregat etc. Inde inducit umbram beati Tho-
mae de Aquino solvere et declarare illa duo du-
])ia tacta supra in praecedenti Capitulo. Primura,
dum dixit quod in grege Dominici, idest in re-
gula Praedicatorum , bene quis scientia et sancti-
tate impinguatur si vanitas et superbia non adsit;
quod ita aperit. Deus volendo Ecclesiam mihtan-
tem triumphali rectitudine prosequi contra hae-
reticos ut domina quam Christus desponsavit
,

cum suo sanguine, ad altos clamores Judaeorum

dum clamaverunt crucijige
: crucijige , induxit
,

duos principes et pugiles ad ejus tuitionem sci- ,

licet sanctum Franciscum et sanctum Domlnicum.

Et dicit de loco originis sancti Francisci, quae est
in Ducato Spoletano, in civitate Assisii, inter illas
duas aquas, quas dicit textus in costa illius mon-
tis, a qua costa civitas Perusina sentit frigus et ca-

lorem ab illo latere, ubi habet portam Solis ra- ,

tione venti borealis et ratione reverberationis so-

laris; et ab alia parte dicti montis, cjui detectus
est ad tramontanam , est ibi grave frigus , de quo
plangit, idest interdum dolet gens illarum dua-
rum terrarum Gualdi et Nuceriae. Dicendo quod
de dicta terra Assisii ortus est dictus Franciscus.
ut Sol interdum, idest in aequinoctiali de Gan- ,
 627

ge flumine orientali oritur; et ideo dicitur oriens.

Ad quod facit quod ait Gregorius super illud
Job : erat ille vir inagnus inter orientales ; Christus
dicitur oriens , et sic qui in tali oriente consistit
oriens dehet vocari. Et ideo iste Franciscus bene-
dictus, quia Deus fuit in eo, ut ejus styjj^mata
ostendunt, merito dicitur Sol et oriens. l^icendo
quomodo coram Diocaesano suo omnia rehqnit,
et paupertatem ut suam dominam et sponsam ac-
cepit. Cui paupertati ut morti, omnes liomines
,

accomodant assensum lioc est, quod ut mors ab;

omnibus fugitur. Et intelligas de paupertate illa,

de qua dicitur in Evangelio: beati pauperes spi-
ritu; idest luimiles corde. Unde Cassiodorus : in-
digentiam juste fugimus , quae suadet excessus , et
dum mater criminum ipsa neressitas tollitur, pec-
candi amhitus aufertur. Et Tliomas: duohus eget
homo, operatione scilicet et virtute ; est enini vir-

tus , qua bene vivitur: et sufficentia honorum cor-

poraliuni ,
quoruni usus necessarius est ad actus
virtutnm. Unde Salomon diidtias nec pauperta-
:

tem ne dederis mihi , Domine. Et sic merito talis

paupeilas, idest mendicitas, fugitur. Dicendo au-
ctor de libera et bona vita et secura pauperum
in persona Amyclatis, ad quem de nocte semel
eundo Caesar, dum esset juxta Duratii civitatem
in Graecia, et expectasset Antonium siuim nepo-
tem de Saiona civitate Romaniae non veniendo ,

ut debebat, causa consulendi ipsum Amyclatem,

ut nautam de navigatione facienda ad dictum
,

Antonium pidsavit ejus tugurium et ipse respon-

, ,

dit securus et auilacter, ut ait Uucanus, sic, et

 028

hapc:

Haec Cacsar his terque nianu quassantia tectum,

Liniina commovit : molli consurgit Amyclas
Queni dabat alga thoro. Quis nam mea nau/ra-
gus , inquit
Tccta petit ? aut quac nostrae fortuna coegit
Auxiiium sperare casae? Sicfatus ah alto . . .

Securus helli: praeclam armis civilihus

Scit non esse casas. O vitae tuta facultas
Pauperis angu^tiquc lares! o munera nondum.
Intellecta Deum ! quibus hoc contingere templis
Aut potuit muris , nullo trepidare tumultu ,
Caesarea pulsante manu etc.

Et Juvenalis ad hoc :

Sed plures nimia congesta pecunia cura

Strangulat, et cuncta exsuperans patrimonia cen-
sus . . .

Pauca licet portes argenti vascula puri

Nocte iter ingressus gladium contunique timehis
,

Et motac ad Lunam trepidabis arundinis umbram:

Cantahit vacuus coram latrone viator.

Et Valerius in 'j.^ ait: Grges Lydiae rex sciscitatus \

Apollinem si quis eo forct felicior ex ahdito specu ,

'

insonuit Aglaum praeferendo. Is Arcadum pau-

ei
perrimus erat, qui agelli sui terminos non ex-
cedebat, ut ait etiam Sohnus phis approbans ,

securitatem in tugurio quam in aula regia. Item

,

nec valuit mundum vidisse ipsam paupertatem

 G29

constantem in Maria, donec in mundo tuit nec ,

ferocem in Christo usque in linem dum ol)iit in

cruce. Oui Franciscus primo liabuit sigillum ab
Innocentio tertio , natione Campano , anno i3.°
imperii Frederici , et sub Honorio III , natione
Romano , et successore ipsius Innocentii, feliciter
consumavit. Qui Honorius inspiratus fuit semel in
somnio, videns dictum sanctum Franciscum cum
liumeris sustinere Ecclesiam Lateranensem corru-
entem. Dicendo quomodo ivit in Syriam inde ;

quomodo in monte Verniae, in Casentino intra

flumeu Tiberis et Arni, finivit, et quomodo dictani
paupertatem recommendavit suis Fratril)us. Et co-
lorativo modo (i) dictus Thomas dicit: si a pari
argumentatur de isto ad collegam ejus, idest Do-
minicum: dicuntur enim collegae duo habentes
eamdem potestatem ut isti duo habuerunt a Deo,

et a Papa; satis potest aj^paiere de simili sancti-

tate Dominici, cujus Fratres praedicatores, c|ui
in scientia praecedunt comuniter alios Fratres,

I
plerunupie superbia laeduntur. Unde dicitur :

scientia inflat , quae ex scientia

idest superbia ,

provenit. Et hoc est cjuod concludit, quod bene

I
impinguatur (piis si non vane et superbe proce-
,

dat in dicta regula sancti Dominici eorum archi-

mandritae. Dicitur enim archimandrita ab ar-
chos (a) quod est princcps et niandra {l)) quod
,
,
,

est grcx et mandra ovium, hoc est religiosorum

^
,

(i) II C. D. T. suis Kralribus el correiative. iModo (lictus elc.

(a) C.r. b(px^«-

(A) Gr. (Ui3(v5pa
 630

de quibus Augustiuus ait: non inveni meliores ho-

inines ,quani qui in nionasteriis profecerunt , nec
deteriores , quani qui nionasteria reliquerunt. Quod
potest intelligi actu vel moribus. Et sic regulares
tenent extremitates istas. Ad hoc facit iliud Isaiae:
pastoris 2>oceni oves ,
quae nieae non erant , audire
noluerunt.

J
 1)31

CAPITULUM DUODECIMUM

PARADISI

« Si tosto come 1'

nltima parola »

v>iontiiiuaiulo auctor ad praecedentia dicit

se ,

quod contemplatis rcligiosis et praedicatoribus

beatificatis et in luce et gloria {"amosis , audito
etiam de sancto Francisco, lingit ibi apparere
aliam rotam, idest regulani sancti Francisci, et cin-
gere rotam, idest regidam sancti Dominici subse-
quentis. Et nierito; quia praedicatorum institutio
et ordo antiquior est. Et correspondendo sibi in
cantu, idest in simili regulari modo procedendo,
quorum cantus ita cantu Musarum et Si-
differt a
renum nostrarum idest a cantu mundano quan-
,
,

tum differt primus splendor Solis a rcflexo in mu-

ro, vel abl)i. Comparando circuitum eorum bea-
torum ad Iridem, idest arcuin aeris quae Iris ;

dicitur Junonis. Unde Ovidius in primo Metam.

 632

Varios induta colores

Concipit Iris aquas , alimentaque nubihus nffert.

Et Virgilius:

Ergo Iris croceis per coeluni roscida pennis

Mille trahens varios adverso sole colores.

Et quod (licit, quod duos arcus parallelos etc. est

advertendum c|uod secundum Plinium Veronen-
sem quinque circuli sunt in coelo non apparentes
sensu, sed potius intellectu ,
qui dicuntur paral-
leli , aeque distantcs. Quorum primus aequi-
idest
hemisphaerium in duo divi-
noctialis nostri coeli
dit, scihcet in aquilonem et australem tangens ,

Arietem et Libram eadem colhgatura connexos

opposito situ. Secundus solstitiahs, a fine Gemi-
norum qui est in vertice signiferi versus arctu-
,

rum procedit ad medium paralleh aequinoctiahs.

,

Tertius a parallelo aequinoctiah principium fa-

finem Sagittariiseseextendit. Quar-
ciens, uscfue in
tus a Geminorum signo incipiens, usque ad zo-
nam septemtrionalem, quae Arctos dicitur, etrecta
hnea terminatur. Quintus ex opposito Sagittario
initium capiens, usque ad finem zonae brumahs.
Et nota quod non (hcuntur isti paralleh ut aequa-
hs sit distantia inter quoshbet sibi proximos, sed
quia quihbet parallelus a suo (i) proximo factus
suas partes aequahter distat. Dicendo quomodo
unus arcus dictae Iridis nascitur ex altero inferiori

(i) C. D. T. et silii.
 633

ex refiexione cum coloribus etc. Vel dic, quod

loquitur etiam de duobus circulis Coluri (i);
(juorum primus a septemtrionali plaga incipit, et
extenditur ad Geminos, et inde contiuuata ejus
circuitione progressus Sagittarii finem tangit; in-
de circulari revolutione per spliaeram extensus
ad sua primordia rursus aiuiectitur, et secundus
etiam simili revolutione per Libram et Arietem
transit. Qui sex circuli sese in utroque polo in-
tersecant; unde partcs superiores sphaerae
aeque et
inferiores ab intersecatione semotae liguram lia-
bere semicirculi docti perpendunt. Et sic ad pro-
positum nostrae comj)arationis reducendo etiam ,

ad iianc locutionem Echo de quo Oviilius in 3.°

,

ait; scilicet quod dicta Echo sub blando scrmo-

ne adeo tenebat Junonem attentam quod Jupiter ,

cum qnadam nymplia consocia ipsius Echo rem

habebat. Unde hoc scito Juno alteravit sibi lin-
guam, ut sequitur dicens:
lUa Dewn loiigo prudens sermone tenebat
Dunifugerent nyniphae. Postcjuani liaec Saturnia
sensit
IIujus , ait , linguae ,
qua sum delusa ,
potestas
Parva tibi dabitur , vocisque brevissimus usus.
Reque minas firniat ; tamen haec in fine loquendi
Ingeininat voces , auditaque versa reportat.

Nam ultimum verbum cujuslibet loquentis epilo-

gat, et sic ex reflexione duplicatur. Quae Echo
amore Narcissi consumpta fuit, et couversa in la-

(i) C. L. c D. T. de duobus circulis ,

qui dicuntur Coluri.
 031

pidem. Ad quod ipse Ovidius etiam ait:

Sed tamen haeret amor , crescitque dolore repul-

sae,
Et tenuanl corpus miserabile curae,
vigiles
Adducitque cutem macie , et in aere succus
Corporis omnis abit: vox tantum et ossa super-
sunt:
f^ox manet ossaferunt
, lapidis traxisse Jlguram.
Inde latet sylvis , nulloque in monte videtur.
Omnibus auditur sonus , est qui vivit in illa.

Et haec est illa vox quae reverberatur in muris et

,

silvis. Dicendo quod dicta Iris facit nos praesa-

gos quod mundus amplius aqua non finiet; unde

dicitur 9.° Genesis, quod Deus post diluvium lo-
cutus est Noe dicens statuam pactum meum vo-
, :

biscum,et nequaquam ultra inter/icietur ulterius om-

nis caro acjuis diluni . . . y^rcum meum ponam in
nubibus , et erit signum foederis inter me et inter
terram. Igne tamen llniet seculum ,secundum id
quod cantat Ecclesia dum cantat: , libera me, Do-
mine , de morte aeterna in die illa tremenda ,

quando coeli movendi sunt et terra dum veneris ,

judicare seculum per ignem. Idemque Lucanus

in y.° videtur sentire, dum Caesar jubet comburi
cadavera in conflictu Aemathiae, exclamando con-
tra eum sic dicens:

Hos Caesar populos si nunc non usserit ignis

, ,

Uret cwn terris uret cum gurgite ponti.

,

Communis mundo superest rugus ossibus astra ,

Mixturus etc.
 G35

Fingendo superveniente loqui urn-

ibi in illa rota
bram fratris Bonaventurae de Balneoregio de or- ,

dine Minorum, Cardinalis ut dicit textus. Ad ,

cujus vocem dicit auctor quod fuit ut acus cala-

mitae ad stellam tramontanam ad volvendum se ,

ad eam. Dicendo in laudem sancti Domiuici, ut

sequitur, de origine ejus locali quae fuit in quo- ,

dam oppido in finibus Hispaniae, cujus rex liabet

armaturam cum duobus leonibus et duoljus ca-
stellis ad quarteria ita quod leo ibi subjugat ca-
,

stellum et subjugatur ab altero castello. l^t hoc

,

est quod dicit in quo subjacet etc. Quod oppi-

,

dum dicitur Callaroga non multum longe a lit-

,

tore Oceani sub aequinoctiali puncto , ubi Sol

currens propter extensiorem lougitudinem ab-
sconditur omnibus Iiominibus, posito quod ali-
qui essent deorsum , et unde etiam venit Zepliy-
rus ventus. Unde dicitur:

Mitisah occiduo Zephyrus , ruit Eurus ah ortu,

Turhidus a plaustro Boreas , contrarius Austro
Eurus ad Auroram Nahathaeaquc j-egiia recessit,
Persidaquc et radiis juga suhdita inatutinis
Vesper et occiduo quae littora sole tepescunt,
,

Proxinia sunt Zephyro: Scythiani septemque trio-

nes
Horrifer invasit Roreas: contraria tellus
ISuhihus assiduis , pluvioque madescit ah Austro.

Sunt enini duodccim venti (i), scilicet, Circius,

Boreas, Aquilo, Vulturnus, Subsolanus, Africus,
(i) C. L. e D. T. Sunt enim duodecim venti genili per Austrura
de A.urora filia regis Pinei , scilicet etc.
 G3G

Zephyrus, Corus, Notus, Auster, et Eurus (a).

Diceiido inter alia quomodo illa matrona, (juae iu
baptismo dicti sancti Dominici dedit assensum ab-
renuntiando Satanae, ut fit in tali actu, somniavit
ante dictum puerum in fronte portare quamdam
stellam que lumen et directionem ad portum
,

salutis denotat. Et a Domino dictus est Dominicus;

cujus pater Felix nomine, vere fuit felix, et ma-
ter Joanna, quae interpretatur gratia Dei. Item
primus ejus amor fuit ad primum consilium Chri-
sti directus, quod, fuit; si vis pevfectus essc vade ,

et vende omnia quae hahes , et da pauperihus. Et

effectus est scientia infusiva magnus Doctor, non
circa jura, sequendo Dominum Henricum Cardi-
nalem Ostiensem in suis summis et lecturis De-
cretalium et non etiam circa medicinalia sequen-
, ,

do Magistrum Thaddaeum physicum in suis scrip-

tis, pro quibus totus mundus anhelat, allegando:

Dat Galenus opes , dat sanctio Justiniana;

Ex aliis paleas , ex istis collige grana ;

sed circa spirilualia fuit , et ab Honorio

Innocen- et
tio impetravit praeliari contra haereticos pro fide,
ut dicit. Etdeeo facti sunt alii rivi, idest praedicato-
res, ut sanctus Petrus martyr; perquoshortusChri-
stianorum idest fides circuita i[\ plantis, idest
,

24 libfis Bibliae, de quibus dixi in Capitulo XXIX.

Purgatorii. Ad quod facit ille textus: canonizatus

(a) Qiti non sono che undiii. I. Codd. L. e D. T. hanno due volte
Eurus.
 G37

exu>i de Paradiso. Dixi: rigabo hortiim />lan(a-

//o««7?z etc. Dicendo de tratribus Minoribus, ut in

textu dicitur, ironice. Dicendo de fratre Matliaeo

de Aquasparta qui super sententiis scripsit di-
,

minuendo; et de fratre Ubertino de Casali, qui

composuit libellum vocatum Proloquium dc po-
teiitia Papae coarctando scripturam. Dicendo
,

quod ad hoc ut Papa esset, Papa vere debcat ha-

bere quae Petrus habuit. Hugo de sancto Victo-
re, magnus magister in theologia de Parisiis. ,

Item et Petrus Manducator, et Petrus Hispanus,

duodecim
qui fecit tractatus logicales partitos in
libellos. Item Nathan propheta et Chrysostomus, ,

Patriarcha ConstantinopoHtanus. Ansehnus theo-

logus: Donatus, magister sancti Hieronymi, qui
fecit Donatiun {a) in Grammatica Rabanus theo- :

logus: Abbas Joachinus Calaber, qui multa pro-

phetice dixit inter aUa , et de Anticliristo haec
carmina prophetica tulit:

Cwn decies seni faerint et mille ducenti

Anni, qui nato sumunt cxordia Christo
Tunc y/ntichristus nequissimus est oriturus.
Haec Cistercensis Joachim praedixit et anno ,

Quo Saladinus sanctam sihi suhdidit urhem.

Et hoc est quod auctor de spiritu prophetico

ejus etc.

' (fl) Quel Donalo die corre comunetncntc per Ir Sniolr.

 (;n8

CAPITULUM DECIMUM TERTIUM

PARADISI

« Imagini chi bene intender cupe »

xiuctor hoc modo se adliuc ad supradicta refert,

et exorditur cum hac comparatione. Dicit enim ,

quod , tu lector , imagineris quod ipse auctor

quasi centrum et medium quoddam fuit firmum
intra illas duas rotas comprehendentes se unam
alteram, ut simiHtudinarie esset si i5 stellae fi-

xae, et in majoi"i magnitudine, quae in hac parte

coeh apparent, et septem illae stellae, quae fa-
ciunt pLaustrum, quae dicuntur Ui'sa major, ex
eo quod Cahsto conversa in ursam per Junonem,
eo quod concubuerat cum Jove, translata est ibi
in iUud signum fecissent de se duo signa; quale
,

signum fuit iUud quod fecit fiha Minois regis

Cretae, scihcet Adriana cum mortua fuit, quae
ut corona est signata, sive ejus corona in certis ,
 639

stellis juxta tramontanam. De qua Ovidius de

Fastis ait:

Protinus aspicias veniente nocte coronam.

Scribunt poetae quod mortuo Minotauro per The-

seum, industria dictae Adrianae, de ([uo plene
dixi in Iiiferno, Capitulo XII, dictus Tlieseus una
cum Phaedra ejus sorore, quam
dicta Adriana et
dum ducebat causa dandi conjugem Hippolyto filio
suo cum esset in insula Chio in mari Aegaeo,
, ,

dimisit ibi Achianam, et Phaecham duxit. Di-

ctam vero Adrianara Bacchus postea accepit, inde
et in suam uxorem duxit, et ei coronam suam,
quam Vulcanus mirabihssimam instruxerat, dona-
vit. Quae corona, mortua ipsa Adriana, translata

est in coelinii in stcllas illas, cpiae sunt in mo-

dum coronae juvta ])laustrum. Et in signum etiam
hujus coronae ante templa Bacchi corona poneba-
tur; ut etiam hodie scrvatur in locis multis, et
ante tabcrnam ponitur circulus in signum Bac-
chi, idest vini. Os cornu est illa stella tramonta-
na, quae est principium steli , idest axis, sive te-
monis dicti currus. His ita praemissis, intelligi
potest satis quod auctor ibi exorditur. Dicendo
quod eorum cantus ita erat differens a cantu mun-
dano nostro prout differt motus nonae sphae-
,

rae, velocior aliis, a motu paludis, seu aquae

lentissimae quae dicitur Chiana
,
de Thuscia. ,

Cantando de trinitate trina in personis et unica

,

in suhstantia noii de Baccho

, more Paganorum, ,

et Paeane, idcst Apolline. llnde Virgilius:

 6i0

Vesccntes , laetumque choro Paeana canentes etc.

Itlest oarmina Apollinea. Et Ovidius:

Dicite io Paean , et io his dicile Paean.

Inde inducit sanctum Tliomam adhuc loqui ei, et de-

clarare secundum dubium, quod auctor habet de
Salomone non liabente secundum, idest parem in sa-
pientia. Dicendo sic: tu,auctor, diceresquod Adam,
de cujus pectore costa tracta formavit Evam;item
quod Christus perforatus a lanceal^ongini in cruce,
qui et ante et post satisfecit omni culpae per illos
qui crediderunt in ipsum venturum et in eum jam ,

ventum sapientiores fuerunt Salomone. Et vere

,

diceres, rationem assignando, dicendo a remotis:

omne mortale , ut corpus , et similia , et non mor-
tale, ut anizua, coeli , et simllia, quidam radius et
splendor est illius ideae, quam parturit, idest pro-
ducit a se Deus,creata et creanda amando. Nam
ipsa Deitas in suo esse remanendo, quasi specu-
lando movet ut breves contingentias generata, in-
terveniente motu coelorum cum semine et sine,
et cera idest materia et coeli eam sigillantes non
, ;

stant semper uno modo et motu sed diversifican- ,

tur. Exemplificando quod eadem arbor in genere

et specie melius et pejus fructificat, et nos etiam
nascimur diverso ingenio. Nam si cera idest ma- ,

teria generata, et coelum non esset in motu et

potentia movendi, sigillatio ideahs tota ut fuit in
mente divina appareret, sed natura semper taha (i)

(i) C. L. e D. T. scd nostra natura talia.

producit iion integra : ut facit cytharista iknn ina-
nu tremit, idest dum sonat et percutit cliordas
cum penna, qui non potest facere saepe ut proprie
habituatam stampitam ad lucem habet in , ut
mente, producat. Ideoqne dicit qnod sub signo
ideali phis et minus lucet. Et circa hoc est scien-
dum qnod pliilosophi pagani diversa senserunt
circa ideam hanc intra se, inter se , et philosophos
christianos. Dicit enim Plato quod ideae omnium
rerum fuerunt in mente divina antetpiam prochrerit
in corpora; qui Phito. si intellexit j^er provisionem,
vernm dixit, iiam ab aeterno Deus providit for-
mam cnjuslibet rei. Si vero intellexit essentialiter,
mentiretur; scilicet ut forma asini per essentiam
fuisset in mente divina ab aeterno. Nam alia cst
forma, quae est altera pars rei ; altera, quae est
exemplaris;nam mundus archetypus non fnitcausa
formalis, quae est altera pars rei , sed exemplaris
intrinseca. Unde Gualfredus in Poetria ait:

yJntc manus cordis qiunn corporis ct status cjus

Est prius archctypus etc.

Dicitur archetypus ab archos , quod est princcps

et typos [a) similitudo, nam omnia Deo sunt, in
non pcr essciitiain ; nam ut ait Augustmus quicl- :

quid in Dco cst , Dcus

csl sed bene sunt per di-

spositioneni. Et su])erJoanne ait: sicut arca an- ,

tcqiiani fiat cst in mcntc artificis

, ita omnia^ in ,

Dco ah actcrno. Quod si in Deo coepisset jam in ,

{«) Da a.fX,"! >

l"'^i'^'ipi-'^ >
<' tutto? ,foiiiia , iiioilfllo.

4t
 G42

eo ossct imitatio quod est foutra Platonem di-

,

centcni, secundum quod ipse Augustinus scri-

bit in ^.° de civitate Dei tria esse principia ab :

aeterno Dcuni , ideas , et hyleni {a) et

, scilicct , ,

in principio tcmporis dc hylc munduni factuni , et

idcas tantani vini hahcre quod sccunduni eas non
cocluni aliquid fccerit , scd etiam coelum faclwn
sit. duo posuit ab aeterno, mundum
Aristoteles
et opificem; ex quibus duobus pi'incipiis, scilicet
materia et forma, operatus est sine principio et
sine line. Moyses vero solum Deum proposuit ab
aeterno et mundum sine praejacente matcria ta-
men , ut in Genesi in principio: creavit Deus
coeluni et terram. Et haec est veritas. Dicitur
enim idea graece [b) latine fornia : inde hic ct ,

hacc idealis et hoc idcalc , idest formalis imagi-

,

narius. De qua idea Thomas in prima parte Ca-

pitido 96.°, et Augustinus in libro Quaestionura,
dicunt et tenent quod idea in Deo nihil aliud est
quam sunt plures ideae in mente
ejus essentia ; et
divina, non tamen repugnantes divinae puritati et
simplicitati. Quae ideae sunt rationes in ipsa
mente divina omnia quae cogno-
existentes ; ideo
scit habent ideam. Et quia mundus non est casu
factus a Deo per intellectum agentem ideo ne- ,

cesse est quod in ejus mente sit forma ad cu- ,

jus similitudinem mundus est factus. Et in hoc

est vis ideae, ut in domo et artifice. Si igitur
idea est causa formalis, in mente Dei ab aeterno

(a) Gr. u'X>5 , uiatvriit.

[h] Gr. i'Sia.

 643

causa efficiens, Deus, formalis, idea , finalis. boni-

tas, materialis, liyle. Igitur concludcndo ait: si
Deus primam suam virtutem absque medio di-
sponit et signat, tota perfectio ibi concurrit, ut
fuit inlimo terrae, de quo fecit Adam, et in Vir-
gine praegnante de Christo. IJnde sapientiores
fuerunt et perfectiores aliis, de quibus ait Eccle-
siasticus capitulo 17.° dicens: (lisciplinn intclleclus
rcple\'it illos. Non obstat r|uod dicitur de Salomo-
ne , (juod non liabuit parem in sapientia ante se
et post se , nam cum taHa sint subjecta, qualia
praedicata demonstrant ; et ibi praedicetur de Sa-
lomone rege qui , ut linbetur 3.° Regum , Capi-
tulo 3.° dixit Deo.- tu regnnrc mc fecisti servum
tuum pro David patre meo : ego auteni sum pucr
parvulus . . . dahis ergo scn>o tuo cor docilc ut ju-
dicare populum tuuni possit. Cui Deus ait: cpda
poslulasti vcrbuni hoc ct non petisti tibi dies mul-
,

tos, nec aut animas inimicorum tuorum

di\'itias

dedi tibi scienliam in tantum , ut nul/us , subaudi,

rex mundanus, ante te similis fuerit tui , nec po-
stea sit; ct dcdi tibi gloriam ut nemo fuerit simi- ,

lis tui in regibus cunctis ; et ecce subjcctum. O nti-

nam taHa peterent aHi regentes aHos nunc, ut ait

Cassiodorus, in Hoc dicens: aegris non jma causa
salutis ; nam altcr cibo rcficitur, altcr per absti-
nentiam , alius fcrro aller hn-acro ; et 'variuni
,

quacrit rcmedium divcrsa qualitas passionum. Sic

qui populo praessc vult .,
non uno consitio praefu-
tunis invenitur: feroccs destructione premendi sunt,
mansueti civiliter admonendi dolosi caute simpli-
, ,

. ces lenitatc. Idco quod ubique prohatur esse neces-

 G44

sariom prudentinm. Nec petiit dictus Salomori,

quar petiisset pliilosophus naturalis, scilicet nu-
meruin motorum (jui sunt subsantiae separatae,,

scilicet Anyeli,qui sunt substantiae separatae a

materia. Nam de eis dubium fuit inter philoso-
phos. Nam Aristoteles in primo de coelo et mun-
do videtur dicere quod sint tot quot circulationes
coeli ; nam si plures essent, starent sine operatio-
ne, quod est impossibile, cum esse sit eorum
operatio. Plato dicit, quod non solum sint quot
motus coeli , sed etiam quot sunt species rerum.
Nain .sicut sunt dictae intelligentiae gubernatrices
coelorum et quaelibet sui coeli ita et illa alia-
, ,

rum specierum de quo etiam dicam infra Capitulo

;

XXVIII. Item non petiit ipse Salomon scire an

ex necessario et contingente sequatur necessa-
rium hoc est si omnia eveniant de necessita-
; ,

te, quod ab Aristotele negatur in primo peri

Erminins [ci) Plato contra. Item non petiit si est
:

dare primum motum esse idest an mundus fue- ,

rit ab aeterno quod Aristoteles tenet in 2..° et 8.°

,

Physicorum; quod est contra iidem. Parmenides

pater Arislonis, patris Platonis, dixit Deum prin-
cipium immobile, et terram ab eo moveri. Unde
Boetius in 3.° Rerum omnium orbem dii'ina provi-
dentia rotat , dwn se ipsuni conservat immohilcni.
Item non petiit an de semicirculo potest Heri trian-
gulus sic quod non habeat unum rectum hoc est, ;

quod triangulatio facta in semicirculo in qualibet

(«} Ttilti i Coiltl. hiiiino po-geminias , tna c iin rrrore ilci Copisti,
c clce flirc peri erminias, gr. Ttepi^epfilivfias , tle inlcr])rclalione.
 6V5

parte semicirculi est recta ,

posito quocl lineae
cam in capitibus se-
exeuntes a recta contingant ,

cundum Eucliclem. Dicendo cjuod illa distinctio ,

quam facit solvit supradictum secundimi du-

,

bium. Dicendo contra Parmenidem, Melissum et

Brissum pliilosophos reprobatos ab Aristotele,
,

sic non distinguentes et etiam contra Sabcllum

;

et Arium theologos et haereticos reprobatos per ,

Thomam in quarto contra Gentiles, dicentes et

credentes dictus Arius, et ejus secjuaces Ariani
et Sabelliani Patrcm
, ct Filium
, ct Spiritum ,

sanctum esse eamdem personam. Et haec pro hoc

Capitulo.
 t>46

CAPITULUM DECIMUM QUARTUM

PARADISI

« Dal centro al cerchio, e si dal cerchio al centro »

aIoc Capitulum dividitur in duas partes. In pri-

ma auctor continuat se ad proxime dicta; et hoc
usque ibi

« Quindi ripreser gU occhi miei virtute »

Ibi secunda ubi incipit tractare de coelo Martis;

,

et hoc usque in finem.

Ad primam dicit, quod sicut percutiendo unum
vas puta bacile plenum aqvxa
,
in suo centro,
,

idest in medio vnidatio vadit ad extrema; et e

,

contra percutiendo illud idem vas extra undatio ,

vadit ad dictum centrum ut per experientiam pa-

,

tet, ita locutio Beatricis, quae erat contra aucto-

rem ut centrum, in illis choreis et rotis ivit, et
,

responsio redivit, qualis dicit textus. Dicendo de

 Ci7

Deo quod non est circumscriptus, et totuni etc.

Circumscriptus dicitur quando principium, me-
dium, et finis potest assignari in loco, et sic cor-
pus est in loci definitione; nam sic est hic, quod
non alibi. Item dicendo de fulgore beatorum, quo-
modo quando remanebit post resurrectionem.
et
Circa quod dicit Thomas in sua Summa: sic cor-
pora gloriosa sunt fulgentia ut Matliaei Capitulo ,

\'6.°Julgebunt justi ut Sol in regno patris eoruni.

Et Augustinus ad Dioscorum a\t: fulgor seu clari-
tas corporis gloriosi est secunrhwi coloreni liuniano
corpori naturaleni, et sicut vitruni divej-siniocle co-
loratuni recipit splendoreni ex illustratione Solis
secunduni modum sui coloris: sed in potestate ho-
minis glorificati est
, ut corpus ejus videatur , vel
non 'videatur , unde potcst in suo colore sine alir/ua
claritate vidcri. Et hoc modo Cln'istus apparuit
post resurrectioncm discipulis suis. Igitur cum re-
surget eorum caro in aetate 3o annorum, secun-
dum lhe[o^os:,\\ndeVf,A\m\sX.di:renoi'abiturutafjuUa
juventus tua , quia perfectiores erunt in ardore
charitatis, et per consequens eorum visio crescet.
Et hoc pro hac prima parte.
Ad secundam dicit quod subito auctor coehim
Martis ascencht sua intellectuah speculatione , et
cum toto corde, et ejus scilicet cordis locutione,
quaeomnibus est una, fecit Dco holocaustum, quod
eratsacrificium olim Deo factum de aliqua re quae ,

tota comburebatur unde holocaustum ; quasi to- ,

tum incensum («), et fiebat Deo specialiter ad re-

(a) Gr. bXoxaucTOV , da 0X0« , tiitto , e xa.iiiv , abbiuciare.

 048

verentiam ipsius majestatis; postquam venerunt ihi

martiales sj)iritus rubesceiites, scilicet heatilicati
impressione Martis ah ipso Ehon idest Deo; naxn ,

Elion unum est de norninihus Dei. Marsenim pla-

neta est calichis et siccus, et sic cholerae praeest,
et dispoiiit hominem ad audaciam, animositatem,
et viiidictam. Unde liu^^itur Deus hellorum et ef-
fector mortis;moratur in quohhet signo quadra-
ginta diehus, et quindecim horis, et in duobus
annis com[)let suum cursum. Modo quia juste ,

bellantes et ])ro lide complexionati ah

Cliristi ,

ipso Marte, merentur paradisum ita nunc auctor ,

se fingit eos videre gloriari in forma crucis. Nam,

ut dicitur in Decretis per Augustinum; militare
non est delictian , sed propter praedani militare
peccatum est ; nec rempuhlicam gerere criminosuni
sed ideo gerere remj)uhlicam ut rem familin-
est ;
rem potius augeas , videtur esse damnahile. Llnde
Joannes ait, mihtihus petentibus, quid facere de-
beant, ab ipso neminem concutiatis non cahwi-
: ,

niam faciatis sed estote contcnli stipendiis vestris.

,

Et Gregorius: summa militiae iaus inter alia ho-

na merita , haec est , ohedientiam reipuhlicae uti-

litatihus exhihere. Ac circa justum belhim, cpiod

est, secundum Isidorum quod ex edicto geritur
,

de rehus rcpetendis, aut propulsandorum liomi-

num causa. Nam tjuod Caesar praecipit ferendum
est, et quod imperator indicit, tolerandum est.
Comparando illam crucem Galaxiae, quae a sep-
temtrione ad meridiem extenditur; et sicut est
plena stellis magnis et parvis, ita illa crux spiri-
tibus in gjoria plus et miniis lucentihus. Quae Ga-
 049

laxia, idest illfi albedo ,

quae in coelo apparet
tacit dubitare peritos magnos , scilicet, quae sit.

Nam Pythaj^orici dicunt, quod est quia sol erra-

vit jam in sua via ut in Phaetonte. Anaxagoras
,

et Democritus dicunt quod est ladius solis ibi

repercussus. Aristoteles dicit quod est cumulatio
et multitudo stcllarum fixarum in ea parte, adeo
parvarum qnod videri non possunt et reddunt ,

illam albedincm. Et Iioc tenet etiam Avicenna et

Ptolaemeus. Ovidius vero de Iioc ait:

Est via suhlimis coelo mauifesta servno ,

Lactea nomcn habet , cauclore notabilis ipso.

Hac iter est superis ad magna tecta Tonantis.
Ffic locus est ,
queni , si verbis auclacia detur
Haud timeam magrd dixisse palatia coeli.

Dicendo quomodo in illa cruce Cluistus corusca-

bat, hoc est, quod amor ipsius Christi fuerat in
exercitio talium martialium in bellando; quod vere
intelligunt illi qui faciunt quod dicitur Mathaei
,

lo.° et in Cap. if)." ibi : si quis vult post me ve-

nir'e , abneget semetipsum , et tollat cnicem suam;
hoc est, relinquat mundana, et cum anima et
corpore sequatur Christum cum sua cruce, idest
cum sua passione et morte ut fecit ipse pro no- ,

bis. Comparando multitudinem dictorum spiri-

tuum, et eorum motum atomis et corpusculis ,

infinitis, quae in sphaera Solis hinc ante um-

bram domus vel alterius cooperturae, quam gens
facit sua arte et ingenio apparent. De quibus ,

Aristoteles in primo dc anima ait: i-eprehendo ta-

 650

les (i) dicentes talia esse sensibilia juncturae in

rotundo de quadrantc faciunt cruceni , ut si in in-
cisorio facias cruceni ^ erunt quatuor Jigurae qua-
drantis (a). Et sic est linis.

(i) C. L. e D. T. certos.

(a) Nel primo de anima non teggesi questo passo, ne abhiaino po-
liito correggerlo.
 651

CAPITULUM DECTMUM QUINTUM

PARADISI

« Benigna volonta in che si liqua »

iiuctor continuat se, dicendo et fingendo sibi ap-

I
parere in illo signo crucis idest quae suae com-
,

memorationi occurrit, inter illos qui mortui sunt

I
amore Christi crucilixi , l)ellando pro eo contra
infideles, qucmdam de domo sua nomine Caccia-
guidam militcm, et ipsi auctori ita pium et con-
gratulantem, ut apparuit Ancliises Aeneae filio

suo in Elysio, idest in loco piarum animarum

idest virtuosorum , dum ij)sp Aeneas cum Sibilla
descendit ad Infernum, ut tostatur Virgilius in
sexto, qui major Musa, idest poeta , latinorum
est: et si fidem meretur dicens:,

Isque itbi tendentem ndversum per gramina vidit

Aenean , palmas utrasque tetendit.
alacris
II
 052

Effusaeqae genis lacryniae , et vox excuUt ore

Venisti tnndeni , tuaquc spcctata parenti
l icit iter duruni pictas ? datur oia tueri,
Nate tua et notas audire et reddere voces?
, ,

Sic equideni ducebani aninio reharque futurum ,

Tempora dinumerans ; nec me mea cura fefellit.

Dicendo dictus Dominus Cacciaguida ipsi aucto-

li o qualis gratia est haec, ut tibi sanguini meo
:

porta coeli bis sit reclusa, idest aperta. Nam nunc

est semel , et cum mortuus eris erit iterum , et
sic bis etc. Dicendo auctor quare ipse non blan-
ditur cum personali actu et voluntario dicto do-
mino Cacciaguidae, ut ipse Dominus Cacciaguida
auctori quod est, quia beatus est cura sensu et
,

voluntate Hbratus a lumine divino quod mor- ,

tab non sic contingit. Nam argumentum idest ,

possibilitas, non correspondet voluntati, et ideo

dicit quod cum corde solo satisfecit. Inde dicit
quomodo pater fuit Allegherii unde cognomi- ,

nati sunt postea ejus auctoris agnati Alleglie-

rii.Inde anlequam se nominet invehit contra la-

sciviam Florentinorum praesentium , quae non ita

erat, cum civitas florentina cincta erat primis mu-

ris et non existens ita ampliata, ut hodie: infra
c]uos antiquos muros adhuc a cathedrali Ecclesia
et ab Abbatia sua tollitur, idest pulsatur princi-
paliter ad tertiam et nonam horam. Dicendo de
lascivia coronarumdominabus, et aliis, quae
in
in textu dicuntur. Itcm dicit quod nec tunc ibi
erant palatia superflua , ncc ibi actus Sardanapali
adhuc erant in cameris, in cultricibus, lectis et
aliisvoluptuosis. Fuit enim iste Sardanapalus (jui-
tlam rex 38."* et ultimus Assyriorum, valde iti fe-
minilibus ot voluptuosis implicitus ; de quo Ju-
venalis ait:

Et Venere et cnenis ct plumis Sardanapali.

Propter rjuod setncl dum circa talia instarct more

femitieo, et negligeret virilia opera, occisus est a
quodam Medo nomine Arhacto, et translatum est
tunc imperium Assyriorum ad Medos. Itcm dicit
quod nec tunc Motismalus, praeeminens Romae,
victus erat a monte Uccellatorio in apparetitia,
qui motis Uccellatorius, ut Monsmalus Romae,
praeest Florentiae. Dicendo quod tutic vidit Do-
tninutn Bellincionem Berti de Ravignanis de FIo-
rentia , et alios ita tnodeste et remisse ire, ut di-
cit, et civitatem tunc esse beatiorem. Unde Tho-
mas ad lioc ait: avioetiitas superfJua ad delitias
allicit hornines, guod civitati pluriinum nocet. Unde
et Aristoteles : prudentia judicum per delectatio-
nevi corrurnpitur ; demuni dclcctationes supeifluae
ah honestate rnrtutis honiincs dcficere faciunt. Et
Vegetius de re militari: niinus tiinet , qui ininus
deliciarum se novit habuisse iii vita. Et Lucanus
in 4-" i" simili de Roma ait:

Perdita tunc urbi nocucrunt secula ,

postquani
Anihitus , et luxus , et opuni metuenda facultas.

Et Augustinus iti a.° epistola : cjui prudentius at-

tendunt, plus dolcnduin est paupertatem , quani
 654

opulentiain periissc romanani. In illa nwrum in-

tegritas servahatur per opulentiam : non muros ur-
bis , sed mentes hominuni ipsius civitatis ilira ne-
quitia onini hoste pejor corrupit. Unde poeta

Nulluni crimen abest facinusque lihidinis ex quo

Paupertas Ilomae periit etc.

Comparationem faciendo per contrarium de do-

minaCiangliella della Tosa, et domino Lapo judice
de Saiterellis de Florentia , lascivus niultum , ad
Quintium Cincinnatum Romanum,qui a capillis
ita cognominatus est, de quo
incultis dixi satis
in Capitulo XV. supra, qui honestissimus fuit et
probus ; et ad Corneliam filiam Scipionis magni
Africani et uxorem Gracclii de qua Valerius iii
,

quarto ait: Cornelia , Gracchorum mater , cuni

Campana matrona apud illam hospita , orna-
menta sua illo seculo pidcherrima ostenderet illa ,

i}ero,dum a schola liheri sui redirent inquit: et ,

haec mea ornamenta sunt. Postea loquitur dicen-

do se fuisse cum imperatore Corrado de Soapia ,

cum in Calabria contra Saracenos ivit et bellavit,

cum quo ivit Ludovicus Grossus rex Francorum;
caepitque dictus Corradus tertius imperare in
II 48. Alia per se patent (i).

( i) C L Alia iier le vuic.

 G55

CAPITULUM DECIMUM SEXTUM

PARADISI

« () |)oc;i nostra iiobilta di sangue »

Auctor continuando adliuc sc atl proxime dicta,

dicit quod numcjuam miraliitur si vidcrit hic glo-
riari liomines de nobilitate sanguinis, cum ijise

in coelo , ubi appetitus non mutatur

etc. Et vo-
cat eam nol^ilitatcm sanguiiiis jiarvam respectu
ad majorem nobilitatem morum et animi, in qua
est virtus; de c|ua Juvenalis :

Nobiliins anirni sola est atquc unica virtus.

Nam nemo altero nobilior est, nisi cui natura re-

ctius ingenium et artibus bonis aptius contulit.
Unde Tullius in quadam invectiva contra Sallu-
stium in senatu dixit: nobilitatem in se inchonri,
rt in isto Sallustio jiniri. Va. lioc est c]uocI sidjditur

iu tempore perditur. Et dicit Cjuod audito, quod

 6S6

(lictus(lominus Cacciaguida iniles tuerat, iuti[)it

auctor dicere ei vos, in plurali; (juam locutio-
,

nem primo Roma passa fuit in Caesare cum as- ,

sumpsit otlicium omnium magistratuum Romae;

et quia omnia Caesar erat in plurali dictum fuit ,

ei, vos. Ad hoc TiUcanus ait:

Summuni dictator honorem

('ontigit . et laetos fecit se consule fastos.
Namque omnes voces per quas jani tcmpore tanto
,

Mentimur dominis haec primum rcpperit aetas ;

,

licet Romani perseverent liodie male in hoc; nam

cuilibet, cjuamquam magno, in singulari loquun-
tur. De quo perpendens Beatrix risit ut fecit illa , ,

Dama de Maieiiault dum Ginevra osculata est

primo de Lancialotto de cjuo dixi in Inferno,
,

Capitulo V. Dicendo dictus spiritus quod a die

adnuntiationis Christi usque ad nativitatem suam,
ille planeta Martis ,
qui facit cursum suum in
duobus annis, ad suum Leonem idest ad , si-

gnum Leonis coeleste quod signum licet sit ,

do^
mus Solis secundum Isidorum tamen cum ,
sit

calidum et siccum , ut est ipse planeta Martis,

ideo vocat ipsum suum Leonem i\itione conve-
V nientis naturae, venerat 553 vicibus, cjuod in i3oo,
qnando hoc opus auctor dicit se fecisse, in mentc
bene advertendo erant aoH anni licet reperiatur
, ;
^

scriptum corrupte 3o vicibus, ubi debet diceu

triljus vicibus; et nunc in i34o erunt ia34 (i) an

:i)C. n. T. r/liS.
 657

iii. Dicendo quomodo sui antiqui nati sunt super

platea quae dicitur mercatus vetus Florentiae, in
illa parte, ubi cui-rens ad bravium in festo Bapti-

stae invenit ultimum sextum; dividitur enim Flo-

rentia per sex partes. Item dicit, quod dicto suo
tempore Florentini cives habiles ad portandum
arma a tempore quo Mars idolatrice fuit a eultu
,

ibi derelictus et adoratus Joannes Baptista pro

,

suo principali protectore et patrono , eraut in

quintuplo pauperiores quam sint liodie. Et lioc
erat quia civitas illa ita repleta est de suis vil-

licis ct comitatinis, ut dicit nam usque ad ;

I ultimos artifices, idest fabriles, tunc pura erat

dicta civitas in propriis civibus. Dicit enim Isi-
(lorus tria esse genera. artilicum in qualibet ci-

vitate: primum est saltantiinn, et cantantium, et

actus corpureosexcrcentium: secundum est ar-
tium contemplatoriarum ut sunt liberales: ter-
,

tium est artium fabrilinm. Et de liac tangit au-

ctor, quando dicit nedum in primis et mediocri-
bus artibus pura erat Florentia , sed etiam in
ultimis additis villicis; qui cssent in Comita-
tu adhuc, et conlinarentur a loco dicto Gal-
hizzo et Trcspiano prope dictam civitatem si ,

gens quae magis tralignat idest clericalis non

, ,

fuissct in controversia cum imperatore. Et talis

est civis hodie, qui iret circumeundo castrum Se-
miphontis. Vel dic quod in cerca, idest in assi-
gnati(uie, (juando villici vocantur ad sua signa et
vexilla in excrcitu talis est hodie eivis
Florcntiae,
(|ui volvisset se ad ccrcam Semiphontis; et sic de
aliis , ut Iiic dicit; (juia dicitur (juod quidam vil-

4-^
licus de sancto Donato in Poggio, Districtus FIo-
rentiae, proditorie dedit quamdam fortilitiam
quam tenebat dicti castri Semiphontis rebellantis
se tunc Communi Florentiae habita cum Florenti-
,

nis conventione ,
quod ipse et sui descendentes
essent cives cum immunitate. Et ita
Florentiae
factum est. Ex qua confusione gentis dicit quod
male se habet dicta civitas ut stomachus super-
,

pletus. Ad quod ait Thomas de regimine princi-

pum: extraneorum autem coTn>ersatio corrumpit
cii'ium mores. Et Aristoteles in Politicis utilius :

est quod populus civitatis exerceatur in agris , quam

quod intra civitatem jugiter commoretur. Et Seneca:
compositio dissimilium bene composita disturbat.
Et subdit, quod dicta civitas sic aucta quasi de
agno ad taurum per comparationem citius cadit.
Ad hoc Horatius in Odis:

Auream quisquis mediocritatem

Diligit , tutus caret obsoleti \

Sordibus tecti , caret invidenda

Sobrius aula.

Inde nominat ahquos rusticos tales, in persona i

etiam aHorum non ad virtuosa civilia et actus

,

proportionatos. Unde Augustinus in primo Confes-

sionum ait: turpis omnis pars , quae non congruit \

suo toli. Nam cuni quilibet homo civis sit pars suae i

homo sit bonus

civitatis , impossibile est ut aliquis i

bene proportionatus bono communi ; nec to-

nisi sit
tum potest bene consistere in ejus partibus nisi pro-
portionatis ; et sic bonum civitatis non est, nisi cives
 659

sint virtuosi , maxime illi ,

quibus coiwenit priiici-
pari: nam , secundum ^ristotelem , eadem est vir-

Nominaiido per diversa

tus principis et honi viri.
iiomina et signa 44 domos, seu prosapias, quae
suo tempore magnae erant mediocres et incipien-
tes magnae esse quae sunt: Lighi, Catellini
,
Plii- ,

lippi, Graeci, Ormanni , Alberici: item illi della

Sannella, et illi de Arca, Soldanierii Ardinglli et ,

Bosticlii Ravignani, qui stabant in loco dicto Por-

,

ta, ubi illi de Cercbiis venerunt postea de villa

Aconis ad standum illi della Pressa, Galigarii,
,

Pigli portantes columnam varii per armaturam

Sacchetti Giochi Fitantii, et liaruccii et Galli
, , ,

et Claramontenses, quoi'um quidam starium Doa-

nae salis minuit false et ideo adluic de hoc erube-
,

scunt; item Donati Calfucci et IJccellini omnes

, ,

tres de uno cippo; item Sitii et Arrigucci item ;

Uberti sua superbia deserti: Lamberti, quorum ar-

matm'a est cum pallis aureis: item illi della Tosa
Bisdomini et Aliotti, patroni Florentinae ecclesiae
cathedralis item Adimarii
: Caponsacchi Judi , ,

et Infangati, Peruzzii: item Nerli, illi etiam de

Pulcis et de la Bella et Comites dc Gangalandi,

portantes de armatura Comitis Hugonis, cujus

commemoratio fit in festo sancti Thomae in Ab-
batia Florentina : item Gualterotti et Impoituni:
iteni Amidci et Gherardini eorum consurtes; de
quibus Amideis fletus Florentiae ortus est pro-
pter dedignationem justam, quam habuerunt con-
tra Dominum Bondelmontem renuentem unam de
ois, contra suam promissionem accipere in uxo- ,

rem, ct unam de Donatis accipiendo mortuus est:

 UGO

inde et Gebellini cxpulsi. Et ideo dicit: utinnm

tu,Domine Bondelmonte, stetisses ad Emam flu-
men manans ejus originis sed debitum fuit quod
;

esset de eo victima facta statuae lapideae Martis

ruptae statim supra pontem, qui primo Floren-
tiam findit, juxta quem mortuus est anno Domi-
ni £21 5. Et coiicludit quomodo tunc Florentia
nec lilium album quod est armatura
florebat; ,

Comunis Florentiae, per divisionera factum erat

rubeum; ut feccrunt Guelfi de Florentia semel
cum irent in succursum Frederici imperatoris ob-
Nam ad differentiam
sidentis civitatem Faventiae.
Gebellinorum florentinorum qui detulerunt al-,

bum ita fecerunt. Et sic dum Gebellini postea

,

de Florentia victi erant a Guelfis, vel e contra,

lilium album in despectum ad hastara ponebant
retrorsum. Et hic tinis.
 C61

CAPITULUM DECIMUM SEPTIMUM

PARADISI

« Qual venne a Climene per accertarsi »

xiuctor continuando se , in mcraoriani liahendo

de objectis sibi in valle dolorosa , idest in Iiifer-
no, per dominum Farinatam , et alios in monte
Purgatorii ab Oderigio et a Bonaggiunta de Lucca
,

et a Currado de Malaspina circa suinn cxilium ,

iiicocpit vcUe certificari a Beatrice, ut fccit Phae-

ton cum recurrit ad Clymenem ad sciendum cu-
jus patris esset fihus, de quo plene dixi in Infer-
no Capitulo XVII. Et sicut dicta Clyinene remi-
,

sit dictum suum filimn ad Phoebum ad se decla-

randum, ita nunc et Beatiix ad dictum spiritum

Domini Cacciaguidae misit auctorem. Cujus Phoe-
bi exemplo consentientis currum dicto Phaetonti,
undc mortuus fuit, patres sunt, hoc est, debent
esse scarsi filiis etc. IJnde incipit auctor de dicto
tlomino Cacciaguida: o piota (a) mea, idest plan-
ta pedis qui ita vides cum sursum ascendis, quod
,

contingentia tibi sunt

manifesta, sicut perita

contrarium (i) manifestum est hic nobis non pos-

se esse signum trianguli capax duobus angulis
obtusis. Haec enim est proportio (a) geometrica
angularis; scilicet quomodo liic sit (b). Obtusus
angulus dicitur quando una linea recta cadit super
aliam rectam non perpendiculariter, nec decli-
nat ad partem aliquara lineae superioris, quae ca-
dit, sed ad oppositam partem. Triangulus est cor-
pus tres angulos Iiabens. Quae propositio inipos- i

sibilis reperitur. Esto dicit auctor, quod se bene

,

sentiat tetragonum contra fortunam. Unde Ari- \

stoteles in primo Etliicorum inrtuosus fortunas :

•

prosperas et adversas fert uhique oinnino pruden- i

ter , ut honus tetragoiius , sine vituperio existens. f

Dicitur tetragonus corpus alicujus rei, quod pro-

jectum, semper est erectum ut taxillus. Ad hoc , j

Seneca de formula honestatis ait: si prudentiam

ainpleeteris uhique ideni eris , et prout reruni et
, .

temporuni varietas exigit , ita le accoinodes tein- I

pori , nec te in aliquihus mutes , sed potius aptes

sicut matius quae eadein est et cum in palinam i

extenditur , et cum in pugnuni restringitur. Qui i

spiritus incipit sic: contingentia tota omnium re- '

(i) C. D. T. sicut per slmilitudinem per contrarium.

(a) C. L. e D. T. propositio.

(a) Tutti i testi, che abbiamo della divina Commedia, hanno pianta
e non piota.
{h) Cosi tutti i Codd.
 663

rum praesens est in conspectu Dei quae in qua- ,

terno humanitatis non extenditur ad futurum iu- ;

de tamen necessitatem non capit, ut exemplo na-

vis, quae, licet ab oculis meis videatur ire ad sco-
pulos, non tamen necessitatis propterea quin non
possit retroduci per nautam. Hoc punctum valde
est forte in ratione sui, unde omnes tlieologi
quasi ad hoc scribunt. Dicit Boetius in ultimo
Consolationis: scientia f DciJ oinneiu quoque cjiis

tenij)oris supergressn niotioneni in suae nianet sini- ,

plicitate praesentiae infinitaque praeterili ac futuri

,

spatia coniplectens oninia qunsi jani gerantur in

,
,
,

sua siniplici cognitione considcrat. .Uncle non prae- .

\'identia secl providentia potius dicitur. Et si dico:

,

si Deus praenoscit me ire illuc; respondeo istud

meum ire ad urbem comparatum ad Deum est ne-

cessarium sed quantum in ipsa re voluntarium
,

est. LJiuIe comprehendit (i) rem secundum quod ,

ipsa res est , et coguoscit necessaria et contingen-

tia ,
prout sunt contingentia sicut visus noster vi- ,

det neccssarium et non nccessarium. Unde idem

Boetius : sicuti vos cuni pariter ainhulare in tcrra
hominem , ct oririin coelo solcni videtis ,quamquam
simul utrumque conspectuni , tanien discernitis , et
hoc voluntarium , illud esse necessarium judicatis.
Sic divina providcntia non perturhat qualitatem
rerum , idest non mutat necessitateni et liherlateni.
Duae sunt etenim necessitates ; simplex una veluti ,

quod necesse est omnes hornines esse mortales ; al-

tera conditionis ut si scias aliquem amhulare
,

(i) C. D. T. apprehendit.
 664

eum arnbulare necesse est, sed non habet necessi-

tateni, ut alia. Nani nulla necessitas cogit , licet

cuni ambulel , necessariuni sit euni ambulare. Et

sic si quid providentia divina praesens videt, ul esse
necesse est tanietsi nuilam habeat naturae neces-
,

sitatem. Ilaec igitur, ad intuituni relata divinuni

necessaria fiunt per conditionem di\'inae notionis.
Et sic r/uaedam de libero arbitrio procedunt et ,

praescicntiam Dei non possumus citare. Sic igitur

providentia Dci non imposuit necessitatem sed ,

cuni libero arbitrio concurrit ; nec dicta praesen-

tia est cnusa rerum,velipsae res c.ausa praesentiae.
Nam qiiae praesumitur a Deo, si ideo esset, cum
mala praesciantur, jam esset praescientia causa
malorum quod non est. Item si res quae futu-
,

rae sunt , ideo sciuntur a Deo cjuod temporalia

est causa est ejus quod aeternum cst. Et hoc se-
cundum Flugonem de sancto Victore. Et Orige-
nes , super Apostolo ad Romanos ait : non pro-
pterea alicjuid crit , quia id Deus scit essefuturum,
sed quia futurum est , scitnr a Deo ante quani
fiat. Esto quod Isaias praedixerit caecitatem Ju-
daeorum dicendo: Deus dedit illis oculos ut noa ,

wdeant; nec tunc factum est, quia ille praedixit,

sed quia futurum erat ille praedixit. Et Augusti-

nus de Civitate Dei nostrae voluntates fa-

in V.° :

ciuiit quicquid volendo facimus ; quod non fieret

,

si nollemus. Non ergo propterea nihil est in nostrn

voluntate , quia Deus praescivit quid futurum es-
set in nostra voluntate. Non enim qui Iioc praesu-
mit , nihil praescivit. Porro si ille qui praescivil
quid futurum csset in nostra voluntate, non utiquc
 665

nihil, sed aliquid praescivit : profecto et illo prac'

sciente est aliquid in nostra voluntate. Quocirca
nullo modo aut retenta praescientia Dei,
coginiur :

, aut retcnto voluntatis

tollere voluntatis arhitriuni
arhitrio , Deuni, quod nefas est , negare praesciuni
futurorum. Sunt enim duae necessitates, ut dixi:
una simplex, ut omnes liomines esse mortales: al-
tera conditionis, ut cum quis scit aliquem ambu-
lare, necesse est ipsum ambulare. Presciaentia in
Deo dicitur incipere, cum nec in eo praeteritum
et futurum sit, nec prius vel posterius; sed quan-
tum ad res, quae nobiles futurae sunt, dicimus
eum praescire futura. Ad propositum, si dicta
navis praemissa debet male ire, futurum est; sed
si bene potest ire, contrario male ire non potest

dici futurum, cum Hberum sit etc. Et si dicas, an

Deus scit hanc navem perituram non dicam, scit ,

vel non scit , cum eum nil lateat. Unde et Tho-

mas contra Gentiles in Prima: necessarium et con-
tingens diffcrunt secundum quod unumquodque
,

m sua causa est. ('ontingcns enini sic in sua causa

est , non esse e:v ca possit et csse ; necessariuni
ut
vero ex sua causa non potest non esse: secundum
id vero quod utrumque horum in se est , non dif-
fert quantum ad csse supra quod fundatur ve-
,

runi : quia in contingenti secunduni id quod in se

est , non cst esse et non esse scd solum cssc , licet
,

in futurum contingens non esse. Dcus ah

possit
aeterno cognoscit res non solum secunduni esse
quod hahcnt in causis suis sed etiam secundum ,

esse quod liahent in se ipsis. Scit non solum . . .

causas contingentium, scd etiam ea quihus possunt

 tiGG

inipediri. Scit enim per certiludinein an contingen-

tia sint vel non sint. Ilabuit igitur Deus ab ae-
terno omniuni contingentium singularium infalli-
bileni scientiam , nec tamen contingentia esse de-
sistunt. (ontinsrens e/iim certitudini coanitionis
non repugnat nisi secundum quod futurum est
,

non autem secunduvi quod praesens est. Contm-

gens enim cuni futurum est potest non esse et sic
, ,
,

cognitio aestimantis ipsum futurum esse ,Jalti po-

test :fatletur enini si non erit quod futurum esse ae-

stinuwit ; ex quo autem praesens est pro itto tem- ,

pore nori potest non esse , potest autem infuturum

esse .... Omnis igitur cognitio quae supra con- ,

tingens fertur prout praesenn est, certa esse potest.

Divini autem inteltectus ab aeterno fertur
intuitus
in unumquodque eorum quae temporis cursu pe-
,

ragunlur, prout praesens est. Accipitur enim quod-

dam mcdium interdivinam scientiam , et reni sci-
tatn , scilicet tempus in quo est locutio , respectu
cuius idquod a Deo scitum dicitur est futuruni ,

non autem respectu divinae scientiae est futurum

quae in momento aeternitatis existens ad om.nia
praesenlialiter se habet; respectu cujus si tempus lo-
cutionis de medio subtrahatur , non est direre Iioc
esse cognitum quasi non existens. Unde Salomon,
Sapientiae VIII. Signa et monstra scit antequani
fiant , et eventus temporum et saeculorum. Et Eccle-
siastici XXXIX. Non est quidquam ahsconditum ah
ocutis ejus. A
seculo et usque in secutum respicit.
Item idem ante quam crearentur , omnia nota
:

sunt itli , sicut et postquani consumata sunt. Ac

etiam Magister Sententiarum ait: scit enim Deus,
 667

et scivii semper ornnia tam hona quam mala

etiam antequam fierent, et praescivit ah aeterno
ea futura. Scit ergo Deus et hona et mala per
scientiam; sed hona cognoscit etiam per appro-
hationem et per heneplacitum mala vero non.
,

Ad quod Salomon ait de ahscoitditis tuis im-

:

pletus est venter eorum. iJJji dicit Augustinus:

ahscondita peccata sunt^ quae a lumine tuae veri-
tatisahsconduntur. Unde et Cassiodorus peccata :

ahscondita sunt Deo , quia non novit idcst non ,

approhat. Quaerit idem Magister Senteiitiarum

in 2.°, Cap. 23.° quomodo creavit Deus quos
malos praescivit et respondet
,
quia praevidit :

quid honi de malis eorum esset facturus. Et licet

melior esset natura , quae omnino peccare nollet
tamen non est niala quae taliterfacta est ut posset
non peccare si vellet ; quae si nolit omnino pcc-
, ,

care non potest. Et sic voluntates nostrae tantuni

vnlcnt , quantum Deus eas valere voluit atque
praescivit. Et si dicatur : si Deus vellct , et isti honi
essent et hoc quidem conccdimus ; sed melius vo-
,

luit ut quod vellent essent: ct honi quidcni non

infructuose , mali vero non imj)unc cssent. Et si

dicitur: posset Deus voluntatem eorum vertere in
honum certe sic , quia omnipotcns est. Cur crgo
,

non fecit? qjua noluit ipse novit. IVon dehcmus

,

plus sapere quam oportet sapere secundum Apo- ,

stolum, et etiam Pliilosoj)luim in i.° Etliicorum

dicentem disciplinati est in totum certitudincm
:

requirere in quantum natura rerum recipit. Con-

,

cludendo quod ipse exulabit de Florentia, ut Hip-

polytus ab Athenis; de quo dixi in Cap. \III.
 G68

super eodem. Qui Hippolytus iilius fuit Thesei ct ,

Hippolytae reginae Amazonum.Qua mortua, et ac-

cepta Adriana pro sua uxore, et Phaedra pro ipso
Hi|)polvto, ut plene dixi in Cap. XII Inferni, et
dcrehcta Adriana et accepta Phaedra ut dixi in
, ,

y dicto Cap. XH volendo dicta Phaedra habere

,

rem cum ipso Hippoiyto ipse vero recusans talia,

,

accusatus est per eam et exul factus est. Dicendo

,

quod in Curia romana illud tractatur per papam

Bonifatium. In quo exilio dixit quod primo auctor
dimittet id quod sibi magis est delectabile, scili-

cet patriam. 11 nde Ovidius de Ponto

Dulcis amor patriae allicit omnes (a).

Item:

Nescio qua natale solum dulcedine cunctos

Ducit et immemores non sinit esse sui ....
,

Felicem dicas quem sua terra tenet.

Itera Horatius

O caenae noctesque Deum, quihus ipse , meique

Ante larem proprium vescor etc.

Dicendo quod ibit ad illos de la Scala de Verona,

dominante tunc domino Bartholomaeo de dicta
domo, portante aquilam super scalam in arma-

[a) Questo verso non e nclV Elegie de Ponto , ne in nessun' altra

oj/era di Oyidio.
 669

tura. Item tlicit quod bonum est ut sibi provideat

ab alio loco quam de Florentia , Lucano suadente

Felix qui potuil , mundo nutante ruinam,

Quo jaceat jani scire locum.

Item arguit ex lioc, utrum dicatquod viditin Infer-

no, Purgatorio, et in Coelo. Esto quod niultis fuerit
amarum nam ; et si non dicet, veritati erit timidus
amicus, et timet vivere in fama. Unde respoiidet,
quod secure omnia dicat, juvante ei quod dici-
tur VIII Proverbiorum ibi vcritatem meditahitur :

guttur meum^ et Inbia mea detestahuntur impium.

Timebat enim auctor talia loqui per id quod ait ,

Terentius scilicet: ohsequium aniicos , veritas

,

odium parit. Sed tamen sequitur quod ait Hiero-

uymus peccantes coram omnihus argue ut et ce-
: ,

teri tinioreni haheant ; et Apostolus ad Timotheum.

Et Augustinus: peccata et uitia nianifesta mani-

festare dehcmus ad utilitatein universalem , ut pro
hoc alii pertimescant. Suadcndo quod non timeat
quid loquatur de hoc. Unde Valcrianus in 4-° dicit
quod Antisthenes respondit cuidam dicenti sibi
inalum non curo , quia rohustior dehet esse auditus
:

quani lingua cum una sit et aures duae. Et sic

, ,

erit ut dicit Seneca numquam multis placeas :

sed aliquihus stude. Et Cassiodorus nimis excita- :

hile maluni est cum aliud /iioverit conscientia

,

nliud lingua. Et in Decretis Hieronymus et Chry-

sostomus aiunt: nolite timere eos , qui corpus occi-
(lunt neforte propter timorem mortis , non lihere
,

dicatis quid audistis ; nam proditor est niendax

 670

vel qui loqueitdo non lihere pronuntiat 'veritatem.

Ideo dicit quod omnia quae vidit, dicat, ut dicit
Boetius, ut degustata quidem mordeant, interius
'vero dulcescant. Et ille

Saepe tidit lapsis succus amarus opem.

Et ut iu veteri Testamento nostro et majora mala

et bona recitantur, et in aliis scripturis, ita et hic.
Et ut ait Cassiodorus: auctorabilis habetur sermo
qui juvatur exemplo. Et in Decretis exempla:

praesentia cavere nos praemonent in futurum.

Ideo haec ut argumenta notiora et exempla pa-
,

tentia recitat, ut ex eis audientis animus radicem

dicentis, idest intentionem, videat etc. Et hic
finis.
 671

CAPITULUM DECIMUM OCTAVUM

PAllADISl

« Gia si godeva solo del suo verbo »

ii.uctor continuat se ad proxime dicta usque ibi:

« Si maccorsi io che mio girare intortio »

Ibi incipit tractare de coelo Jovis: et hoc usque

in finem.
Dicit igitur per illam crucem , idest per com-
memorationem famae et im-
virtutis et laudis et
pressionis Martis, quod vidit Josue successorem
Moysis, qui pro populo Israelitico multa bclla fe-
cit. Judam Machabaeum filium Mathatiae.
Itein ,

Item Karolum magnum et Orhnidum. Item Gui-

helmum de Oringa, et Rinoardum ejus cognatum.
Item Gottifredum de BugUone, ducem Burgun-
diae, qui jam pro christianis Jerusalem acquisivit,
et Antiochiam cum Bahluino ejus fratre et multis
 672

aliis Baronibus, cnrrcnte anno Domini 1098, ct

creatus fuit rex Jerusalem. Item Robertum Gui-
scardum de Soapia. Indc dicit quomodo cum di-
cta sua mathematica visione ad coelum Jovis per-
venit, idest ad considerandum beatificatos per il-
lum planetam qui dicitur Jupiter, idest juvans,
,

quia secundo mense dat formam partui humano. 1

Attribuitur ei Lachesis, et in secundo anno com-

plet suum cursum. Est enim temperatus, et ar-
genteus in colore unde Lucanus ;

Sub Jove temperies , et numquam tuvhidus aev.

Et reprimit malitiam Saturni; ideo fingitur per i|

poetas de regno ipsiim expuhsse. Imprimit pul-

critudinem, sapientiam et justitiam et ideo dici- ,

tur signiiicatio regum regentium ut ait Cassio- , I

dorus dicens regnantis facultas tunc fit ditior,

, :

cum remittit, et acquirit nohiles thesauros famae

neglecta utilitate pecuniae. ISullam gloviam reci-
pit qui {lives vocatur. Contra omni laude decora-
tur, qui justus edicitur: desideremus potius qund |

nos pretiosiores locupletihus facit. Nil vile , nil cu-

pidum judices decet. Claras enim suas maculas \

reddunt, si illi ad quos multi respiciunt aliqua ,

reprehensione sordescunt. Alioqui expedit non vi-

deri , quam cunctorum irrisione signari. Nullum

repudiat sequenda, omnes clarificat quos
justitia. ,
,

sui participatione suhlimat. Minorem se ille facit

solus , qui ah ipsa discessit. Sit in nohis frons li-
bera , ut aliorum possimus emcndare pcccata. Ae-
quat c.rimen omne quod inquinat et ideo dissi-
,
,
milis ah accusato debet qui judicat. Dicendo
esse
quomodo illi beati spiritus suo motu faciebant il-
las literas, hoc est, effeotus illius )3lanetae osten-

debatur, qui est: diligite justitiani. Item consti-

tuerunt se in formam aquilae, quod fifjfiirat to-
tale signum justitiae mundanae, qund residet in
aquila imperii, quod primo ab Jove manavit; et
ideo dicitur avis Jovis. Unde Virgilius:

Aetherea quos lapsa plaga Jovis ales aperto.

Et ad praedicta narrandum invocat illam vivam

fontanam Pegasoam, quam pro morali et politica
scientia et philosopliia tigurat, quae ingenia facit
in fama longaeva, et movet, idest disponit secumi
civitates et regna legihus et justitia ; de qua ait

Tiillius in ^° de Tusculanis quaestionibus sic: o

vitnc philosophia dux! o virtutum indagatrix ex-
jndtrixque vitioruni ! quid non modo nos sed
, ,

oninino vita honiinum sine te esse potuisset? Tu

urbes pcpcristi: tu dissipatos homines in societatem
vitac convocasti: tu eos inter se primo domiciliis,
deinde conjugiis tum littcrarum et vocum com-
,

munione junxisti : tu inventri.Tc h'gum tu magislra ,

morum, et discipUnac fuisti. Ad te confugimus: a

te opem petimus etc. Ultimo rogat Deum princi-

peni ipsius justitiae ut respiciat ad gubernatio-

nem nioderiionmi pastorum et contra quos au-
,

ctor ibi dicit. Ac etiam contra eos iuvehit Cassio-

«lorus in Decretis recitatus, dicens: negotiatores
iTgo illi abominabiles existimantur ,
qui justitiam
Dei minime considerantes per ,
immoderatum pecu-
43
 674

niae amhitum poUuuntur ,merces suas plus perjuriis

oncrando quam pretiis. Tales ejecit Dominus e
templo. Dicendo quomodo liodie faciunt suas guer-
ras cum excomunicatione ut cancellent; auferen-
do panem idest corpus Christi quem panem ipse
,
,

Christus etiam Judae non servavit, sed dedit, ut

dicit Decretahs; de quo ita largus est, ut dicitur
Exodi i6.° ibi: ego pluam vobis panes de coelo.
De coelo respexit Doniinus : vidit omnes filios ho-
minum. De praeparato hahitaculo suo etc. Qui
pastores Ecclesiam ut vineam, vastant; unde can-
,

tatur: ego plantavi te ut vineam speciosam , et tu

facta es mihi nimis amara. Diligendo ita figuram
sancti Joannis Baptistae sculptam in floreno auri
qui Baptista voluit vivere solus, scilicet in de-
serto, et propter saltus, idest propter tripudium
filiae Herodis tractus fuit ad mortem inductu He- I

rodiadis ejus matris, quae fuerat uxor fratris ip- :

sius Herodis; quod ipse Joannes improbum dice-.

|

bat, ut habetur Mathaei i4.°; quod non cogno-. j

scunt piscatorem, idest {c.i) Petrum, et Paulum.

Alia per te vide.
^

[a) Costruisci: diligendo ila figuram etc. quod non cognuscunt eto.
|
 675

CAPITULUM DECIMUM NONUM

PARADISI

« Parea dinanzi a me con rali aperte »

vjontinuaiKlo se auctor ad proxime dicta (i), du-

bitaiulo (le illo qui erit perfecte honus in omni-
bus in India , vel alibi , uhi de iide Cliristi noti-
tianon liahehitur, uhi erit justitia condemnans
eum ? Et hoc movet ihi in duhiiun, tamquam si-

gnum intefifrale justitiae. Et quod respondetur ei ,

ille qui volvit sextam, idest instrumentum quo ,

fiuut rotunditates, in extremo mundi et bujus

quartae hahitahilis, idest circuivit littorihus Ocea-
ni, uon ita potuit disponere quando primi bomi-
nes non male et defective viderent et judica-
rent, unde oportuit filium ejus incarnari. Item
et Lucifer, qui speculahatur in ipsum Deum
non potuit ita intueri ut non minus hene judi-
,

(i) C. I-. <• n. T. praccedcntia.

 676

cium .suuin daiet, sicut dicit illa aquila. Conclu

deiulo quod ipsa uuiver.sitas spirituum justorum,
et etiam aliorum , tamquam minor iiatura ab
ipso priiicipio, idcst Deo, dependeus, non po-
tis est quod in Christo (i) respiciat profunditus
quidquid ipse per se et in se decernit; ut in ma-
ri contingit liominibus, qui vident in littore fun-
dum, non in pelago , et nihilomiuus ibi est fun-
dum; et sic judicare dubio est velle
in praesenti ,

videre per niille milliaria cum visu unius spannae

longo. Et ideo ipse auctor, qui subtilizat, in hoc
merito dubitaret si scriptura non adesset, dicens
,

Matliaei 8.° ibi: dico vohis quod inulti ah oriente

venient et recumhent cuin Ahraham in regno coe-
lorum , Jilia autem. regni ejicietur in tenehras. Item
illud mitte arcana Dei etc. Et Marci i3.° ibi de
: :

die autem et hora nenio scit ; non /Ingeli in coe-

Jo , non filius nisi pater ; eT^o multo minus et illi
spiritus beati. Igitur tenendum est quod quidquid
summum bonum agit, sit summum bonum , et
respicit ubi nos non valemus judicare. Igitur ad
])ropositum: si ille bonus homo Indus ita est vir-

tuosus, potest et credeudum est in ipso spirare

credulitatem fidei Christi, et sic salvabitur, sicut
et quibus haec revelavit antequam veniret
illi ,

Christus. Ad hoc Apostolus ait: cjui hahent scrip-

turani Dei in coi-dihus suis. Et alibi gentes quac :

legeni non hahent, naturaliter , quae legis sunt fti- ,

ciunt: ejusmodi legein non hahentes ipsi sibi suiit

lex. Et sic nudti christiani baptizati aqua, qui

i) C. L. r D. T. iii ii)ho.
 077

tota die dicunt Christe, prope Cliriste, niinus

erunt quain certi qui non cognoveruut Christum
per ilhi argumenta quibus nos cognoscimus. De
,

quibus Mathaei ^.° ait noii oinnis qui dicit mihi

:

Doinine Doinine , intrabit in regnuni coelorum sed

, ,

qui facit voluntatem. patris mei. Et isti christiani

daninabuntur noniine in judicio, qui sunt nomi-
ne et non re. Et arguit: quid poteruiit (Mcere
Persi reges contra reges christianos abjicientes
justitiam? De quibus Sahimon ait : quoniani cuni
essetis ministri regni illius , non recte judicastis
Et Ippocras (i) libro 6." ait: tunc
leges justitiae.
eniin ait Plato heatuni orbein terrarum , cum
,

vel sapientes regnare vel reges sapientes sapere

,

coepissent. Et Salomon Sapientiae (j.** ait: si dele-

ctamini sedibus et sceptris ,o reges populi dili ,

gite sapientiam. Et alibi : quia cum rea- sedebit

justus supra sedem,non adversabitur sibi quidquam
malignuin. Et hoc , cum ille liber aperietur in
judicio, de quo scribitur: vae inihi inisero , cum
\
venerit illa dies judicii , et apertus erit liber , iti

j
quo omnes mei actus praesente Deo recitabuntur
1 et dicetur de me: ecce hoino ; ct opera mea erunt

t ante oculos. Et in Apocabpsi dicitur: nihil occul-

1
j
tum quod. noii revelabitur . . . Et lihri aperti sunt
,

I
et judicati siint mortui. Et ex his, quae scripta
'
sunt in bbris secundum opera eorum quantus ,

erit pudor in peccatoribus cum omnia erunt eis

.

niauifesta.^ Et Jeremias: dabo vos in opprobrium

sempiternum et ignominiam quae ,
numquam dele-

(i) C. L. n T. Policiafes.
 678

bitur. Dicit Huguccio super propheta dicente: de-

leantur de libro viventiuni et cu/n etc. quod talis
liber est notitia Dei et praedestinatio (a). Augu-
stinus dicit quod est quaedam vis divina, qua fiet
ut unicuique opera sua bona vel mala in memo-
riam reducaiitur. [n quo libro legentur, intraalia,
opera turpia Alberti regis Alamanniae de Austria,
de quo dixi in Capitulo VI Purgatorii, quomodo
usurpavit rcgruim Pragae, scilicet regniim Bohe-
miae mortuo Wenceslao et ipsum contulit suo ,

genero duci Clarentiae. Item dolus Philippi regis

Franciae, qui supra flumen Sennae, idest Pari-
siis, ubi currit per medium
flumen, monetamtale
fecit falsificari et mortuus est ab apro in vena-
,

tione. Item superbia regis Scotiae et Angliae. Item

opera mala illius Hispaniae et Bohemiae. Item de
parvo bene agere regis Karoli Ciotti de Apulia.
Item avaritia Frederici regis Siciliae, ubi Anchi-
ses Troianus mortuus est. Item opera patrui et
fratris ejus, scilicet regis Maiolicae et regis Ara-
goniae. Item rex Portugalliae , et Norvegiae, et
Rassae, qui facit fieri ducatos ut civitas Venetia-
rum cognoscentur. Dicendo o beatam fore Uii-
, :

gariam , si careret praesentibus regibus , et Na-

varram si tueretur se contra reges Franciae eam
,

regentes Pyrenaeo monte, quo dividitur a Gallia

illa.Item dicit quomodo civitas Nicosiae et Fa-
magustae in regno Cypri conqueruntur; cujus re-
gis armatura est in parte leo, quod dicta bestia

(a) S. Tominaso: liber isle est notitiu Uci ,

qiia praedcslina» il jiJ

vitam qiius praescivit.

 679

non se removet a flanco et latere sinistro prae-

sentiiun snoruin regum , quibusdam;
ut a bestiis
in qiio flanco tleferunt scutum pictum dicto leo-
ne. Et haec pro hoc Capitulo.
 680

CAPITULUM MGESIMUM

PARADISI

« Quando colui che tutto il tnondo alluma »

lloc Capitulum continuando dicit auctor compa-

rative ad nonam spliaeram quomodo facti sunt illi
spiritus relucentes. Nominando inter praedictos
Da-
justificatos et beatos justos regentes et reges,
vid regem, cantorem proplieticum Spiritus sancti
in suis psalmis. Unde in primo Regum dicitur,ex
quo David unctus est in regem a Samuele: spiri-
tusDomini directus est a die illa iii David. Item
Trajanum, cujus anima prece Gregorii de Infer-
no ubi erat non definitive, ad corpus redivit, et
,

poenitentia acta salvatus est; de quo dixi in Pur-

gatorio Capitulo X. Item Ezechiam de quo legi-
, ,

tur Isaiae 38.° qui dum infirniarctur , Isaias dixit

ei: haec Doniinus : disponc doniui tuae quia
dicit ,

morievis. Et tunc sese revoluto ad parietem oravit

 681

ploranclo ad Dominum, dicens: ohsecro , Doiiiine,

cum amhulcwerini coram te iri veritate ct in cor-
(le per/eclo etc. Unde Dominus adjunxit ei quin-

decim annos. Item Constantinum imperatorem

qui legibus et justitia concessit pastori, de Roma
exeundo, et ivit in Graeciam apud Bizantium, et
ibi fecit civitatem Constantinopoiitanam. Item re-

gem Guilielmum de Sicilia socerum Henrici de

,

Soapia, patris Frederici secundi. Item Ripiiaeum

Troianum, consortem Aeneae, justissimum; de quo
Virgiiius

Addunt Riphaeus et niaxinius armis etc.

sc socios
Primusque Coroehus
Penelei dextra Divae armipoientis ad aram
,

Procumhit ; cadit et Ripliaeus justissimus unus

Quifuit in Tcucris et scivantissimus aequi.
,

De quo Riphaeo admirante auctore, illa aquila

idest integrale judicium justitiae , dicit ei (juo-
modo divina gratia aperuit illi advcntum Ciiristi

et redemptionem nostram, et sic clnistianus fuit

in baptismo flaminis in tide, cliaritate et spe.
,

Et hae sunt illae tres dominae, de quibus dicit.

Ad hoc ait Dionysius in libro Gerarchiarum quod ,

muhi gentiles per angelos reducti sunt ad Deum.

Item Trajanus prece praedicta fuit salvatus.
dictiis
Et sic Riphaeus venit ad Paradisum de pa.ssuris

pedibus, idest de hoc mundo; Trajanus de pas-

sis, idest de Inferno. Et hoc approbandum est

propter eorum virtutem et bonitatem, Evangelio

testante, Mathaei 1 .° ubi dicitur: regnwn coe-
1
 G8-2

lorum rnpiunt illud, idest

vini patitur, et violenti
virtuosi, ardua aggrediendo, quae sunt supra nos
homines, et adversa patiendo. Unde Apostolus:
per multas tribulationes oportet nos intrare in re-
gnuni coelorain. Item a placitis abstinendo. Unde
illud Ovidii

Est virlus placitis ahstinuisse bonis.

Et Joannis primo quis est qui vicit mundum nisl

: ,

qui credit quia Christus est fdius Dei? Dirigendo

sermonem ad praedestinationem Dei, dicendo o :

quantum est remota a nostris oculis, idest judi-

cio ! Est enim praedestinatio gratiae praeparatio
idest Deus praedestinans, cujus duo sunt effe-
ctus; scilicet justificatio in praesenti , et beatitudo
in futuro , et impossibile est praedestinatos non
esse beatos. Et illi non sunt de numero praedestina-
torum, quorum virtutum insignia relinquunt: se-
cus est in obstinatis, quia bene possunt salvari.
Esto quod in providentia Dei ab aeterno non sint
reprobi unde Apostolus ad Ephesios ait: henedi-
;

ctus Deus qui benedixit nos in omni benedictione...

,

Sicut elegit nos in ipso ante mundi constitutioneni

ut essemus sancti et immaculati in conspectu ejus
Qui praedestinavit nos in adoptiorwm
in charitate.
filiorum per Jesum Christum. Thomas vero in
Prima dicit quod praedestinatio est quaedant
,

ratio ordinis aliquorum insalutem aeternam in

mente divina existens ; eaecutio autem hujus ordi-
nis est passive quidem in praedestinatis active ,

autem est ia Deo. Ad hoc idem Apostolus ad Ro

 683

manos 8.° ait:quos praedestinavit , hos et vocavit

et quos voca\.'it, hos et justificavit. De hac etiam
praeclestinatione movet quaestiones Augustinus
ut dicam in Capitulo sequenti. Dicendo auctor
quomotlo illi spiritus , dum ita nominabantur ,

clarificabantur, hocest, in gloria ibi, et in fama

hic, dum de eis recitamus virtuosa ;comparan-
do ita eas ut cantum in sono musico. Alia per te
vide.
 «84

CAPITUHJM VIGESIMUM PRIMUM

PARADISI

« Gia eran gli occlii miei rifissi al volto »

-tiuctor in hoc Capitulo ponit quomodo ascenclit

ad coeluin Saturiii subuudi cum dicta sua phan-
, ,

tasia dicendo quahter Beatrix non ridebat ihi, ne

,

ipse auctor efhceretur cinis ut Semele de cjua , ,

scripsi in Inferno Capitulo XXX; hoc est (juod

,

adeo ascenderat dictus auctor cum studio theolo-

giae quod venerat ad speculanduiTi theologicam
,

scieiitiain circa ea cjuae sunt religionis, cjuae adeo

quod humano visui, idest
est divina et s])lendida,
intellectui supra ponitur, adeo quod nihil effi-
,

ceretur conatus ejus ad hoc. Dicendo quod tuuc

dictus j)laneta radiabat moestus sub [lectore Leo-
nis; lioc est cjuod signum Leonis est sibi oppo-
,

situm et domui suae in Aquario vero exultatur,

;

et per consequens tristatur in signo Leonis opjjo-

 m
sito Aquario : sua euim inaiisio est Capricornus
et Sagittarius. Est enim malevolus, tri^iclus , et
siceus ipse Saturnus; ideo pingitur senex, et cum
falce, quia retrogradus magis nocet quam dire-
ctus. Dicitur Deus generationis eo quod sua fri- ,

giditate coagulat primo mense embrvonem; ideo

Clotho ei attribuitur. Et secundum Ptolemaeiim in
libro de judiciis astrorum Saturnus dat liominem
esse fuscuin, turpem, pigrum, gravem et turpia ,

vestimenta non abhorrere, capillos asperos et in-

cultos, facit et melancliolicum hominem. Domi-
natur in Libra , in Ariete vero regnum trahit, et
tunc vita religiosa sub eo est, et locus frigidus,
et siccus. Unde vide quare auctor ita loquitur de

beatis Saturninis in religione et in heremo gjori-

ficatis. Dicendo quomodo vidit vcnire et resalire
illosbeatos Saturninos Hngendo venire ad eum
,

Petrum Damianum a quo auctor petiit quare

,
,

ibi non cantabatur ut in aliis coelis. Qui respon-

dit, ut in textu patet, scilicet, quod bene canta-

tur ibi , sed mortalis ejus auditus nequit audire.
Unde Alanus de dicto coelo describens, ait:

Non tunc a cantu sonus efus flegener ernt

Secl coniituni voccs dux praevenit hujus adulto.

Et potest elici haec figura. T.sti Saturnini virtuosi

et beati in heremis et locis solitariis existentes,
contemplationibus insistentes, modicum de cantu
exteriori proferunt. Nam, ut dicit lex : conver-
satio monachalis commeinoranda (i) est Dco , in

' l) V,. I,. r 1). 'r. tiiii]m(>(lan(!;i.

 686

qua oinnis inacula humanitatis extinguituv , ct in

hunianis cogitationibus et rationibus celsior, scili-

cet, in vita conteniplativa ,

quae altior est activa.
Ad Augustinus non sunt reperti meliores quani
lioc :

qui in monasteriis profecerunt , nec pejores , qaam.

qui in monaslcriis defecerunt. Ideo dicitur mona-
chus a monos , quod est unns eX. achos , quod est .,

tristis (a) qula solus et tristis debet apparere,

,

licet in se gaudeat et cantet tacite contemplando

circa Deum. Per quae figurata locutjo auctoris pa-
tere potest. Interrogando etiam ibi auctor quare
ipse spiritus Petri Damiani venit, et praedestina-
tus fuit solus, ad ipsum auctorem potius aliquo
alio'dictorum spirituum; qui respondit ut in textu.
Ad hoc quod ait Augustinus super Joannem,
facit
scilicet: quare Deus aliquos praedestinavit , ali-
quos improbavit , non est dare raiionem, nisi quod
Deus 'voluit? Et quare hoc sit, noli velle judicare,
sicut ex simplici voluntate artiHcis dependet quod
iste lapis sit in ista parte muri et ille in alia. ,

Hoc ratio artis habet, ut aliquis sit ibi , aliquis

aUbi. Et Salomon nimis profundae factae sunt co-
:

gitationes tuae. Et Philosophus primo Ethicorum:

disciplinati est quaerere in tantum certitudinem in ,

quantum natura rei suscipit. Dicendo de monte

Catriae, qui est in Ducatu intra duo maria, Adria-
cum, scilicet, et Mediterraneum, altus usque ad
regionem secundam aeris, ubi causantur tonitrua,
ut ait Philosophus in Meteoris. Et quomodo ibi

est Monasterium sanctae Crucis de la Villana, ma-

(</) Lti vcru climo/ogia c- dal gr. jU.ovaxb5 , soUuirio.

 687

gisjam dispositum qiiam nuiic sit ad latriam

quae dicitur cultus soli Deo debitus, sed dulia (a)
creaturae. Unde dicitur: latriafit Doniino clehetur
,

dulia sen'o. Nam adoramus Deum amando eum

super omnia , ei sacrificium faciendo, non sicut
imaginibus, quia tunc esset idolatria, quae dici-
tur cultus Deo debitus exhibitus creaturae. Dicitur
enim latria graece, {b) latine servitus , qiiae soli

debetur Deo. TuUius vero dicit: dicitur latria. re-

ligio ; quae secundum Isidorum animas nostra Deo
relisrat ad cidtuni divinum vinculo serviendi. Di-

cendo, quomodo fuit cardinalis Ecclesiae, excla-

mando et abominando vitam modernorum Car-
dinalium , de quibus Thomas Praelati Cardinales:

custodes sunt sponsae, idcst Ecclesiae ; et ideo nunc

in habitu et in aliis et in eis fit lascivia. Et Ber-
nardus: in itinerc incedunt nitidi et ornati , circu-
mamicti varietatibus , tamquam sponsa procedens
de thalamo suo. Et Amos propheta : vae qui opu-
lenti estisopprimentcs populos , ingredientes pom-
patice domum
Israel, et appropinquatis solio
iniquitatis et qui dormitis in lectis ehurneis , et qui
,

conieditis agnum de grege (c). Alia per te vide.

(a) Gr. SouXJa.

[b) AcLTptia..

(f) La folgata ha tjiialche flivfrsitii. f^edi Amos , Cap. VI.

 C88

CAPITULUM VIGESIMUM SECUJNDUM

PARADISI

« Oppiesso di stiipore alla mia giiida »

hoc Capitulum in tluas partes. In prima

-L'iviclitur
se continuat ad proxime dicta et hoc usque ibi:
;

« La dolce donna dietro a lor mi pinse »

Ibi secunda in qua dicit de octava sphaera et

, ;

hoc usque in finem.

Ad priniam dicit, quomodo dictum fuit in prae-
cedenti clamatu, quod spatha,idest justitia Dei, nou
percutit festine ad judicium, idest ad voluntatem
eorum qui eam percutere desiderant, nec tarde
,

judicio percussorum. Ad quod Valerius in primo

dicit: lento enini gradu ad vindictam siii divina
procedit ira tarditatemque supplicii gravitate com-
,

pensat. Et Seneca in hbro de providentia hos :

 G89

itaque Dcus quos prohnl , quos aniat, indurat

,

recognoscit , exercet : cosautem , quibus indulgerc

vidctar quihus parcere , moUcs vcnturis malis ser-
,

mt. Et Josephus in libro z° Aiitiquitatum ait di- :

scant honiincs ohscnYire et faccrc ca , in quihus non

possit offcndi divinitas ne ad iracundiam com^er-
,

sus Deus in eoruni iniquitatihus ulciscatur. Et Chry-

sostomus: quid ergo turhamur? nemo vidcns ma-
lignos prosperitate gaudere , turhetur. Non est enim
hic rctnhutio malignitatis ncquc virtutis ;
, et si ali-
qunndo cst , non sccundum quod dignuni cst , sed
quodamgustu judicii. Fingeiulo ibi loqui
simplicitcr
umbram sancti Benedicti qui in monte Casino in ,

Campania, in quo monte erat fanum Aponinis et

itlolum , (fuo (lestructo ibidem ccclesiam sancti
Joannis Ba|)tistae, et sancti Martini, ipsc^ sanctus
Benedictus princeps Monachorum fecit, et i])i se-
pultus est. Dicendo inde de scala illa ,
quomodo
j
ascendit et usque quo ;
quae scala figurat excelsi-
tudinem graduum sanctae r(;ligionis, per quam
ad Deum ascendimus. Uiule Tullius: rcligio cst,
quae superioris cujusdam naturae quam divinam ,

vocant , curam cacrimoniamque affert. Quam vidit

Jacob,ut dicitur Genesis Capitulo 28.°, in qua vidit
Angclos asccndentes et Dominum diccntem cgo :

,
suni Doniinus patris tui Isaac. Et lioc ap])aruit ei
l| ut demonstraretur quod rectores ecclesiaruin ac ,

vere religiosi, non soluni Dco conteniplando su-

perna appctunt, scd dcorsum quoque ad rnemhra
illius miscrnndo dcsccndunt , ut in Decretis habe-

tur: ubi dicit (ilosa, (juod pro illis Angelis intel-

liguntur pracdicatores, qui pro ingenio auditorum

44
 690

debent se aptare. Dicendo inde quomodo dicta

scala idest religiosa conteniplatio hodie per mo-
, ,

nachos et regulares modico frequentatur in ad-

scensu, et quod jam multum erat in usu per mo-
nachos imitantes olim mehus regulam ejus Bene-
dicti. De qua jam perpendens Alexander Papa
tertius, in quadam sua decretali epistola ait Ab-
batis et Monacis Cistercensibus , dicens: recolentes
qunliter hace sancta plantatio etc. dolentes dicinius
quod a pluribus a dicta institutione est declinatuni
sed quod Monachi Abhates et Priores accipiunt
, ,

gravius est usura etc. Ad hoc ait Bernardus :/«<?«/-

tates ecclesiaruni patrimonia sunt pauperum , et j

sacrilega mente eis surripitur quidquid sibi ministri

et dispensatores , ultra victuni et vestitum , susci-
piunt. Et Augustinus ait etiam de tahbus: si pri-

vatum possidemus quod nobis su/Jiciat non illa

, ,

nostra sunt,quorum procurationem quodammodo

gerimus, non proprietatem nobis usurpatione dani- .

nahilimndicemus. Et haec pro hac parte.

Ad secundam partem dicit quomodo cum dicta ^

sua speculatione ascendit subito in coehim octa- j

vae sphaerae in signo Geminorum quod signum ;

secundum Albumassarem est aereum et diurnum,

et domus Mercurii; in quo, si Mercurius est iir-
|

matus, (i) disponit hominem ad litteraturam et

scientiam. Et dicit Isidorus quod ideo dicitur in
eo esse illos duos fratres Castorem et Pollucem
quia virtus Sohs cum eo faecundat inferiora et
geminat. Quare considera cur auctor sic loquatur ]

(i) C. L. e D. T. foitunatus.
 691

de eo signo in fine omnium planetarum et eorum

coelorum. Posset quaeri quare noii ita dies se-
,

ptimanae procedunt ut planetae in ordine. Dicit,

quod quilibet dies nominatus est ab illo planeta
qui praeest primae ejus horae; nam quilibet dies
habet 24 horas. Modo ponamus, hodie est dies
,

sabbati; Saturnus habet hoche jirimam horam, Ju-

piter secundam, Mars tertiam, Sol quartam Ve- ,

nus quintam Mercurius sextam Luna septimam.

, ,

Item Saturnus octavam Jupiter nonam, Mars

,

decimam Sol undecimam Venus duodecimam,

, ,

Mercurius decimam tertiam, Luna decimam quar-

tam. Item Saturnus decimam quintam, Jupiter
decimam sextam, Mars decimam septimam Sol ,

decimam octavam, Venus decimam nonam, Mer-

curius vigesimam, Luna vigesimam primam. Item
Saturnus vigesimam secundam Jupiter vigesi-
,

mam tertiam Mars vigesimam quartam. Ergo

,

Sol in sequenti die habet primam horam, et sic

ab eo nominatur dies Dominica scilicet dies So-
,

lis; et dicitur Dominica quia iUa die Christus

,

resurrcxit, vel quia Sol dominatur aliis planetis.

Et sic de singulis per ordincm. Diccndo quomodo
iu dicta octava sphaera respexit deorsum idest ,

elevatus a scientia tlieologica omnia ista mun-

dana vilia sibi et pusili.i videbantur. Dicendo
quod vidit istum globum idcst tcrrae et aquae
,

corpus, quod dicitur si^luiera globata ita par-,

vulum et despectum respectu coelestium rerum

(|uod risit idest truffatus est de eo
, ut anima
,

Ponqieji de suo trunco, Lucano dicente:

 m
Postquam se lumine vero
hnplevit stellasque vagas miratur et astra
, ,

FijLci polis , vidit quanta sub nocte jaceret

Nostra dies , risitque sui ludibria trunci.

Dicendo quoraodo inde vidit corpiis Lunae , filiae

Latouae, sine illa umbra etc. ut dixi in Capitulo

secundo Paradisi. Natus Hyperione est Sol. Unde
Ovidius:

Quid nunc , Hyperione nate

Forma , calorque tihi, radiataque lumina prosunt?

Maja, niater Mercurii ; unde Ovidius hoc ait:

Maja genitum demittit ah alto.

Dionaea mater Veneris; unde Virgilius:

Sacra Dionaeae matri divumque fereham . . .

Ecce Dionaei processit Caesaris astrum.

Et dicitetiam quomodo vidit temperiem Jovis,

idest temperatum Jovem inter patrem et filium ,

idest inter Saturnum et Martem quorum Saturni ;

et Martis ardorem et tepiditatum temperat: et

alios planetas qualiter se habent, et quomodo
sunt distantes. Ad quod Boetius in secundo om- :

nem terrae amhitum ad . . . coeli spatium , puncti

constat ohtinere rationem: idest , ut si ad coelestis
globi magnitudineni conjeratur , nihil spatii prorsus
liaherv judicetur. Et hic sit finis.
 €93

CAPITUI.UM VIGESIMUM TERTIUM

PARADISI

« Come 1' iiccello fra le amatc froiide »

vJontinuando se auctor, dicendo quomodo Bea-

trix, itlest thoologia , rospiciebat versus orientem,
ubi sol ostendit se minus velocem, cjuasi f|uod
gravius ascendat quam desceudat ; et lioc non ve-
ritate, sed apjiarentia. Hoc est, cjuod in illa octa-
va sphaera thcologica scientia respiciebat ad or-
tum universorum, inde beate trahentium corjio-
reuni motum ad virtuosa. Fingendo ibi apjiarere
tot beatos illustratos a lumine Christi iilest a lide ,

et charitatc ipsius Christi, ut dicit, et ab asj)ectu

Virginis ita etiam lucidatos, ut stellae a Trivia,

idest Luna , ita nominibus, ut
dicta a tribus suis
(lixi in Capitulo II sujira eodem. Et dicit quod
factus est j)otcns sustinerc risum Beatricis, idest
sensum theologicum circa Deitatem et Divinita-
 69(

tem. Vocando Virgincm ut rosam , et Apostolos

et alios sanotos
iit lilia. Ad quod Salomon in
Canticis : campi et liliwn convallium. Sicut
egoflos
lilium inter spinas sic amica mea inter filias.
,

Dicendo quod regale mantum omnium volumi-

num idest coelorum scilicet nonum coelum mo-
, ,

vens omnes alios contrario motu in 24 lioris,

nondum ei apparebat et ideo non potuit cum
:

oculis intellectus Angelos sequi qui creati

illos ,

sunt post semitam noni, cujus motum

illius coeli

circularem movet virtus divina solum ab cujus ,

motu universa postea moventur. Supra quod est

locus Paradisi in quo sunt beati qui crediderunt
,

in Christo venturo et qui in Christo vento

, qxii ;

ibi vivunt de thesauro acquisito in exilio Baby-

lonis, idest in spatio inter peccatum Adam et
adventum Christi, ubi dimittitur eis aurum, idest
fructus hujus mundi. Ad quod Psalmista: super
flumina Bahylonis illic sedimus etjlevimus , quum
recordaremur Sion. Alia per te vide.

H
 69S

CAPITULUM VIGESIMUM QUARTUM

PARADISI

« O sodalizio eletto alla gran cena »

Auctor continuando se etiani dicit quomodo Bea-

trix invocavit consortium Apostolorum, qui fue-
runt sodales ,
quasi simul sedentes ad raensam
cum Christo ; et sic

In hello socii , comites in calle feruntur ;

Ofjiciujn collega facit , discusque sodalem.

Coniparando postea motum eorum stellis, sive

cometae, quae est stella circumdata flammis se-
cundum Bedam. Secundum Aristotelem vapor est
viscosus et calidus, ascendens usque ad tertiam
regionem aeris et ibi accensus et conflatus ap-
,

paret cum cauda et semper apparet iii septem-

;

trione; sigiiilicat enim mortem, et principum et

civitatum mutationem. Unde Lucanus:
 696

Prodigiis tcrms implerunt nethcra pontum. , ,

Ignota ohseura vidcrunt sidcra noctcs

Ardcntemquc polumflammis , cocloque volantes
Ohliquas pcr inane Jaces crinemquc timendi
,

Sideris ct tcrris mutantem regna cometen.

,

Et Statius:

Bella quihus populis , quae mutent sceptra cometac.

J)urat saepc octuaginta diebus. Dicendo, quod

volendo retralieie de dictis Apostolis, et eorunl''
beatitudine, sua et nostra imaginatio esset nimis
color vivus plicaturis illis, quas pictores volendo
pingere oportet earum coloreni mortificare. Di-
cendo Beatrix sancto Petro principi fidei quod ,

super ea examinet auctorem. Et merito; cum ipse '

Petrus pro sua fide super mare ambulavit dum

esset in navicula, et diceret Christo in litore exi-
stenti: Dornine juhc ,
mc venirc ad te super aquas. i

Et ait: i)eni etc. ; ut in Mathaei i4° habetur. In-

de (i) quomodo inductus est ad professionera et I

confessionem Christi sancto Petro faciendam; et j

interrogatus ab eo auctor dicit quod Jides est sub-

slantia reruni sperandarum , argunientum non ap-
parentium ut dicit Apostohis ad Hcbraeos, Ca-
,

pitulo XI. Et dicitur substantia sperandarum re-

rum, quia sperare debemus, quod dictum est a
prophetis esse futurum et argumentum non ap-
:
\

parentium, quia per prophetias jam completas ^

(i) C. L. viJe.
 697

(lebemus habere argumentum probationem , idest

non apparentium de futuris complendis, scilicet
de die judicii et fine mundi, et similibus. Dicendo
quomodo habet diclam fidem per scripturas theo-
logicas item per syllogismum qui dicitur argu-
;
,

mentatio, ita quod omnis demonstratio est ei ob-

tusa , idest aperta, videlicet, attentis miraculis
habitis, quae si fuerunt , ergo merito credendum
est Christo ; si non fuerunt, majus miraculum
fuit mundum ad Christianismum de
se revolvere
Paganismo taliter et subito. Dicendo de fidelitate
Petri, ut ait decretum in verbis A.mhrosu Jldclis :

factus est Petrus postquam Jideni se perdidisse

,

dejievit , et ideo majorcm gratiam repperit ,

quam
nmiserat. Et dicitur petra ,
quia fundavit primo
fidem; et vicit juniores pcdes ad eundum ad se-
pulcrum Cliristi, idest pedes Joannis Kvangelistae,
et ad intrandum in illud. Dicendo qualiter inten-
dit Dcitatem et Trinitatem singulariter et plura-
liter. Ad quod est advertendum quod nomina
alia essentialia, alia notionalia, alia personalia.
Essentialia in singulari numero de tribus dicun-
tur personis , ut Deus bonus Deus
aeternus. Un- ,

de Athanasius non trcs Dei , scd unus cst Dcus.

:

Notionalia quae notant distinctionem in personis,

,

generans, et generata et procedens; et

scilicet ,

conveniunt adjective, et dicuntur tantum de per-

sonis et non de essentia. Sed quando tenentur
substantive, inspiciendo essentiam et personam
tunc dicuntur tam de essentia quam de personis.
Unde propositio liaec simpliciter cst vera, patcr et
gencrans, sive tollatur iiaec dictio generans adje-
 698

ctive sive substantivc. Si dicatur, substantia divi-

na est generaus, et tollatur adjective, est falsa,
quia denotaret distinctionem in divina essentia:
si substantive, est vera, cum tunc sit sensus, di-
vina substantia est generans. Unde haec nomina,
generans, generata, et procedens, juncta nomini-
bus personarum, distinctionem notant personarum;
sed juncta cum his nominibus substantia natura, ,

essentia, tenentur substantive; et notant essentiam

tantum. Pei'sonalia sunt quae supponunt perso-
nam tantum , et in singulari numero tantum , ut
Pater, Filius, et Spiritus sanctus; et hoc est quod
dicit, quod Deitas sustinet dici est et sunt jun-
cti secundum quod modo
, distinxi. Alia narran-
do, scilicet quomodo habuit et aperta est ei fides
per psalmos et per dicta ipsorum Apostolorum
post infusionem Spiritus sancti. Procedendo post
examinationem fidei ad examinationem spei et
charitatis; nam fides recta, firma spes, et cha-
ritas vera salvant nos. AHa per te vide.
 699

CAPITULUM VIGESIMUM QUINTUM

PARADISI

« Se mai cotitinga che '1 poenia sacro »

1 raemisso exordio de coronatioiie sua poetica

fienda congruentius postquam Petrus etc. quasi
dicat ,
quod approbatus est in fule, nunc etiam
in poesi fingendo de dicto consortio Apostolo-
;
I

rum exire sanctum Jacobum, et ipsum in virtute

I
spei examinare, dicendo dic, quid est spcs, et
:

II quanta est in te, et unde habuisti ? De his tribus

punctis Beatrix assumit illud scihcet quanta spes ,

sit in auctore et ad id respoudet ut in textu pa-

; ,

tet. Ideo, dicendo conceditur ei quod de Aegy-

,

pto idest de statu servih mundano, veniat in

,

Jerusalem, idest ad civitatem coelestem ante- ,

quam mihtare, idest vita corporalis sit finita. Ad

quod Augustinus de Civitate Dei 19.° Jenisaleni
mystice dicitur visio pacis , et finis nostroruni bo-
norum. EtDavid: te clecet hjmnus , Deus,in Sion,
 700

et tibi reddetur voti/ni iri Jerusalem. Atl alia duo

puncta auctor respoiidet, ut in textu, scilicet,
quod spes est quoddani certum attendere de glo-
ria futura etc. Ita enim definit Magister Sententia-
rum , dicens: spes esl certa expectatio futurae beati-
tudinis , ve/iiens ex Dei gratia et ex praecedentibus
meritis. Ad secundum dicit, quod spem habuit
primo a David dicente sperent in te Domine. Et tu, :

Jacobe in tuis Epistolis et Theodia {a) ita dicta

, ,

a ihehs [b) quod est Deus et dia (c) quod est

, , ,

duo quasi verba formata a Deo et prolata ab

,

homine, dixisti ea, per quae sic spero. Respon-

dendo quod spes promittit sibi quod ait Isaias 6i.
dicens in terra sua duplicia possidebunt. Et Pro-
:

verbiorum ultimo onmes domestici ejus vestiti :

sunt duplicibus. Et Joannes ejus frater in Apocalyp-

si G.° dicil: datae sunt illis singulae stellae albae

etdictum est illis ut requiescerent- Quae figurant es-

sentiam corporis et animae, quarum unam habet
jam beata anima, et aliam sperat, scilicet corpus
proprium. Dicendo quod de spe ipse Jacobus ait,
dum dicit in epistola i.' Omne datuni optinium
et omne donum perfectum desursum est , descen-
dens a patre luminum. Item arguit ex eo quod
Deus hos tres Apostolos elegit spiritualiter et eos ,

assumpsit, Petrum, Jacobum et Joan-

scilicet,
nem, et duxit eos in montem excelsum etc. ut
in Petro fidem, in Jacobo spem, et in Joanne

[a] Dnnte dice nella Teodia di David , c non di S. Jacopo.

[0] Gr. 3-£b}.

(f) Non da dia , o sia duo , ma da odi ,

gr. \jil\ , canto.
 701

charitatem denotaret. De quo Joanne modo se-

qiiitur, quod apparuit ibi splendens ut Sol; et
ideo dicit quod si Canorum idest signum Cancri
,

haberet unum talem crystallum idest lumen ,

omnes noctes, a medio Decembris usque ad me-

dium Januarii haberent unum alium Solem si-
, ,

cut signum Sagittarii quod tunc in illis diebus

,

currit de die cum Sole tamquam in sii^no oppo-

sito dicto signo Cancri. Dicendo quomodo non
ipse , sed Christus et Virgo Maria in corpore sunt
ibi sohim. Ad quod Augustinus sanctissimum :

corpus de quo Christus cnrnem assumpsit vcrmi-

, ,

bus traditum esse consentirc non valeo dicerc scd in ,

coelo es^re pium est dicere. Qui Evangehsta supra

pectus Christi jacuit. Unde in Decretis dicitur:
clangat tuba evangclica fdius tonitrui , idcst Dei
quem Jcsus amavit plurimum qui dc pcctorc Sal- ,

vatoris doctrinaruni Jlucnta potasnt. Item penes

crucem datus est in tilium matri Jesu. Qui Joan-
iies de charitate cxaminavit auctorem, ut sequitur.
 702

CAPITULUM VIGESIMUM SEXTUM

PARADISI

« Mentr' io dubbiava per lo viso spento »

xiuctor prosequendo de dicto Joanne, qui de cha-

ritate tractavit ut plurimum unde ait: si quis di-
,

ligit me, ait Christus , sermonem, meunt seivahit

et pater meus diliget eum ; dicendo quomodo vi-
sum in eo amisit; hoc est, quod in suis scriptu-
ris evangelicis, epistolis, et Apocalypsi intellectus
ejus auctori deficiebat, nisi ut dicit, a Beatrice
fuisset illustratus, idest ab ipsa scientia theologica,
ut a manu Ananiae Paulus qui volendo ire versus
,

Damascum contra christianos, dictum est ei: Sau-

le,Saule cur me persequerisP¥.X.t\Jinc quaedam lux
,

eum circumdans, ipsum caecavit. Inde Christus ap-

paruit Ananiae discipulo Apostolorum, et eum mi-
sit ad dictum Paulum, dicendo tange oculos e/us:

et sana euui, quoniam vas electionis est milii. Et

ita illuminatus est, ut de hoc plene habetur Ca-
 703

pitulo Apostolorum Actuum. Inde procedlt ad

r).°

examen cliaritatis praedictae. Et quod diversimode

potest haberi et non ordinate, scilicet ipsa cha-
,

ritas, ait Ambrosius, dicens: prinw (Uligendiis est

Dominus , inde pater inde filius inde domesticus ;
, ,

et magis debenius diligere extraneos bonos quam ,

propinijuos malos licet illis magis subvenirc debea-

,

mus. Igitur fingit dictum Joainiem petere ubi cha-

ritas auctoris appuntatur, idest directo respicit.
Et dicit quod in Deum ,
qui dicitur alpha, et
omega yU^i^it principium et linis; et hoc argumento
isto philosophico. Primo: si quodlibet boiunii ac-
amorem in nobis, ergo quanto majus illud
cendit
bonum, ut causa bonorum omnium, ex quo omne
bouum dependet? ut ait Philosophus in secundo
Pliysicorum, dicens: processus causaruni infinitus
est, undc ncccsse est dcvcnire ad unani causam ,

quae sit causa omnium ut Dcus. Item et Moyses,

ait Exodi 34-° Donxine ostendc mihi gloriam tuam.

,

Qui respondit: ego ostendam tibi omne bonum

sciHcet, dum se ostendit ei. Item et^tu Joannes,
in arcano praeconio , idest in Apocalypsi iii prin-
cipio ibi : qui , sciMcet Christus, dilexit nos ct lavit
nos a pcccatis sanguine suo. Et hoc est
nostris in
(|uod subdit in quam habet
textu de Icharitate,
circa Cln-istum. Dicendo (juod |proximiun (hhgit
secundum bonitatem ejus phis et minus. Ideo de-
finitur cliaritas a Magistro Sententiarum charitas :

est amare Dcum cum toto corde , et proximum pro-

pter Dcum. Unde Augustinus de anima in liljro

charitas cst -via Dci ad homines et
et spiritu ait: ,

via hominum ad Deum ; namper charitatem venit

 704

Deus ad homines. Inde rogat Adam vocando tnur» ,

patrem (jui ut pomum maturum creatus est. Ad

, ,

quod ait Augustiims: y^r/am continiw est foctus

sine uUo progressu memhrorum. in aetate perfecta
virili; et virga de manu Moysis continuo versa est
in draconem. Qui respondit ut in textu. Vocando
Adam ipsum auctorem per nomen proprium, ad
ostendendum quod a Deo in perfecta scientia fuit
ipse Adam creatus, quod omnia nomina talia suiit
ei nota , ut patri omnium hominum ; et per defen-
sionem dicendo, quod cum fuit creatus, stetit in
Paradiso terrestri per sex horas, per illa verba:
cum solmutat quadrantem etc. Ubi est adverten-
dum quod ab oriente usque ad meridiaiuim circu-
lum universalem ubi est hora sexta, est unum
,

quadrans diviso hemisphaerio idest in cruce, et ,

sic cum mutat eam horam de quadrante, est mu-

tare horam sextam etc. Item dicit quod vixit po-
stea noningentos triginta annos. Inde stetit in
Limbo per quatuor milha trecentos annos et duo
volumina Sohs, idest duos annos hoc semper lo- ;

quendo in i3oo anno in quo auctor loquitur tra-

,

ctasse de hac sua phantasia. Et sic a principio

mundi et Adae usque ad adventum Christi fueruiit
5194 anni, Nam ab Adam usque ad diluvium fue- j

runt 2o4o anni a dihivio ad Abraham fuerunt

:
>

942 anni ab Abraham usque ad Moysen fuerunt

:

5oo anni: a Moyse usque ad aedificationem tem-

ph fuerunt 38o anni et inde usque ad Christum
:

io3o anni et a Christo luicusque i34i anni. Sic

,

igitur usque nunc a cieatione inundi sunt 653f)

anni. Item dicit quod gustatio hgni non fuit causa
 705

exilii , sed appetere ultra mensuram , scilicet esse

sicut Deus erat. Nam nou icleo peccavit quia co-

modum appetivit , sed quia illud appctendo ju-
stitiam dereliquit. Quod quidem fccit appetere
comodum mensuram. Nam justitia est mensu-
ultra
ra in appetitu comodi sic igitur peccatum fuit
:

desertio justitiae, quam Apostolus vocat inobe-

dientiam. Item dicit quomodo idioma, idest vul-
gare suum primaevum mutatum fuit; et hoc na-
turale est, ut dicit in textu. Ad hoc etiam Philo-
sophus in 2.° de anima dicit: locutio iiiest lioniini
pwptcr bene esse. Et in primo f)cn erminias {a)
dicit: vox est significativa. nd placitum. Unde di-
citur

cadentque
Quae nunc sunt in honore -vocabula ,si volet mus,
Queni penes arbilriuni cst, etjus, et nornia lo-
quendi.

,
Unde merito diversificatur locutio nam jam Deus ;

j
vocatus est El inde per alia sua nomina. Nam
,

apud Hebracos primum nomen Dei erat El quod ,

sonatyc»/'/w .-
alias postea dictus est , idest , hic est,
qui ost ; unde Moysi cgo sum qui sum. Et
dixit :

sic de aliis suis dccem nominibus. Alia per te vide.

(rt) TtUti i Codil. hniinit cnoinaincnU! Pcrgcniiiiias. letl. Jiag. 64/1 ,

iiot. [tl).

45
 706

CAPITULUM VIGESIMUM SEPTIMUM

PARADISI

« Ai Padre , al Figlio , allo Spirito santo »

l-/iviclitur hoc Capitulum in duas partes. Iu pri-

ma continuat se ad supra dicta et hoc usque ; ibi

n E la virtu che lo sguardo m'indulse »

Ibi secunda ubi de nona sphaera

, dicit ; et hoc
usque in finem.
Ad primam igitur dicit quomodo sanctus Petrus
erubuit ac si Jupiter ,
qui est stella alba , efficere-

tur Mars, qui est stella rubra. Dicendo, ut in te-

xtu, scilicet de Bonifatio octavo, qui tunc temporis
in papatu vigebat, qui usurpabat in terra sedem
ipsius Petri, idest, non facit (i) quae ad Petrum

(i) C. L. c U. T. et non faciendo.

 707

spcctant. cujus erat Vicarius. Nam dicitur in De-

cretis: non habent enim Petri hacivnitatem qui
Petri sedem non habent quani inipia. difisione ,

discerpunt. Dicendo quomodo facit coemeterium

sepulci'i (i)cloacam de sanguine et putredine,
quae placat diabolum, idest de cadaveribus talium
in vitioso statu mortuorum. Nam dicit Beatrix
verecunda etiam idest tlieologia ,
,
quod Ecclesia
sponsa Christi de sanguine Petri Papae se- , l^ini

cundi, Cleti Urbani,

tertii, Sixti, Pii , Calisti et
iion fuit instituta ad inquisitionem auri. Et alia
dicit quae per se patent. Subdendo, quomodo vidit
se revolutum per medium arcum usque ad (inem
primi climatis, adeo quod videbat ultra Gadem
ubi Ulyxes etc, quae est insula in fine Hispaniae,
quae dividit Europam ab Africa 120 ])assibus a
1 terra distans, de qua insula et de quo Ulyxe dixi
plene in Inferno Capitulo XXVI. Et etiam vide-
,
I

1 bat se revolutum usque ad mare, sive juxta lit-

tora maris mediterranei (a) inter Pboeniciam et
I
Jerusalem , ubi rapta est Europa ab Jove. De quo
J Lucanus :

l|

i| Pars Europae: nec enim plus liltora Nili

erit

y\ Quani Scythicus Tanais priniis a Gadibus absunt.

Et ad liistoriam est sciendum, quod Jupiter rex

(Iretensis captus fuit amore cujusdam virginis no-

(i) C. L. e D. T. coemetcrium Vaticanum , ubi sancti pastores con-

(neverunt sejicliri , cloacam ctc.

(1) C. L. mcJiterranei in Tyria intcr ctc.

 708

mine Europae, filiac rogis Tyriae et Phoeniciae

quam non posseiido habere misit Mercuriuni ibi
qui coUigeret omnia armenta iUius loci ad Httora.
Et ita facto , Jupiter in specie tauri pulclierrimi
ivit ad ipsum locum et ludente ibi dicta Europa
,

more solito, ut ait Ovidius in 2.°, dicens:

Littora jassa petunt , ubi magni jilia regis

Ludere virginibus Tyriis comitata solebat

vidensque dicta Europa dictum taurum ita pul-

crum , coepit herbam sibi offerre, et ejus dorsum
mulcere, et serta in capite et cornibus ejus po-
nere. Qui Jupiter, ut taurus, demum procum-
bens , dicta puella in eum ascendit, et ita cum ea
surgens Jupiter, ut taurus, ad insulam Cretae
per mare exportavit eam et in forma humana ,

refectus Jupiter eam

Quae Europa sic
cognovit.
deflorata plorando, ipse Jupiter ut eam leniret,
dictam tertiam partem mundi ab ipsa nominavit.
De hac figura Augustinus in i8.° de Civitate Dei
ait Varronein dicere quod quidam dictus rex
,

Cretae dictam Europam rapuit et ex ea genuit ,

Radamanthum Sarpedonem et Minoem quos

, ,
,

magis ex eadem muliere filios Jovis esse vulga-

tum est. Qui Jupiter navigio signato pictura tauri
hunc raptum fecit. Et hoc est quod dicit, quod
fecit se dulce pondus ; unde Lucanus ibidem se-
quitur

Ihide Europa fugit Libyen et littorafleocu.

Oceano fecere locuni: sed major iii unam
Orbis abit Asiam.

I
 709

Item scias quod quatuor sunt climata coeli iiostri

ab aequiuoctiali citra secundum Plinium. Secun-
,

(lum vero Isidorum sunt septem. Sunt enim cli-

mata lineae ab oriente ad occidentem extensae,
sub quibus homines, animaba et mores diversi-
ficantur; et sicut di\i a j)rimo ciimate usque ad
,

medium revolutus erat etc. in primo , et sic in

Arabia (i). Et sunt septem ut septem sunt zo- ,

nae huius cfuartae habitabilis. Roma vero dicitnr

esse sub quinto in sexto Lombardia in septimo
, ,

Alamannia. Dicendo quod phis vidisset nisi Sol

etc. Nam cum tunc Sol esset in signo Arictis, et
ipse in Geminis distabat igitur per unum si-
,

gnum et phis , scilicet Tauri ,

quod ibi medium.
Et haec pro hac ])arte.
Ad secundam dicit quomodo cum visu Beatri-
cis, idest cum intellectu theologico et methapysi-
co de nido Ledae levatus est ad nonum coelum
,

velocius ahis. Est enim sciendum, quod Leda di-

citur fuisse mater Castoris et PoHucis et uxor ,

Tyndari, cum qua Jupiter conculjuit in forma cy-

gni; et creatum est ex eo ovum unde praedicti ,

nati sunt. Unde Ovidius:

Fecit oiorinis Ledam recubarc sub alis.

Et sic ponit ibi nidum pro conceptu cum Ca- ,

stor et Polhix iu (hcto signo Geminorum tran-

slati fingantur. Dicendo de dicto nono coelo quod
(juidem est invisibile et diaphanum, idest transpa-

(i) C. L. c 1). T. et sic in Arabia cl juxla acquinoclialcm.

 710

rens, undc vocatum crystallinum. Empyreum ve-

ro coclum dicitur ab igne, sive lumine, et est
causa primi mobilis sui motus velocissimi. Erapy-
reum est coelum ubi est Paradisus, et hoc ait
,

Pliilosoplius in primo dc coclo et mundo. Quod

coelum empyreum totum includit, et extra eum
niliil est in loco sed solum in mente divina,
,

quae movet sic in ii\ horis istud nonum coelum

movens omnes alios coelos secum per oppositum.
Unde Philosoplnis in dicto libro ait, illud esse
velocissimum omnium aliorum coelorum , et mo-
tus universalis in eo incipit. Sic igitur in eo teru-
pus est unitum , et continuum
firmum, ut ra-, et
dix in vase, licet frondes per alios coelos et mo-
tus varientur, idest actiones, quae in temporis fluxu
variantur,maxime in nobis mortalibus, ut dicit
de puero bono et malo in senectute. Unde Deia-
nira contra Herculem dicebat , ut ait Ovidius in
Epistolis:

Coepistl melius quam desinis ; ultima primis

Cedunt , dissimilcs hic vir et ille puer.

Ideo arguit quod pluvia continua cupiditatis no-

strae fecit de susinis bozzacchiones, idest vanas
susinas. Ad lioc aitlsaias, dicens: expectavi ut fa-
ceret uvas fecit
^
autem lahruscas. Imputando hoc
malo et devio regimini praesentis temporis; sed
quam mensis Januarii efficiatur nou
ante aliud erit
hyemalis propter centesimam neglectam etc. Ubi
est sciendum quod antiquitus decem menses erant
in anno per Romulum constituti. Unde Ovidius

\A
 711

(le Fastis ait:

Ternpora digereret cum conditor iirbis in anno

Constituit menses quinque bis esse suo.

Quorum aliqui erant 36 dierum , aliqui 37. Et

primus dicebatur Imber, secundus Aprilis, tertius
Majus, quartus Junius, quintus Quintilis, sextus
Sextilis, septimus September quasi septimus ab
,

Imbre, inde October, November, et December.

Item quidam faciel)ant annum a cursu Lunae, abi
a cursu SoHs, qui fit in 365 diebus et fere c[uarta
unius diei; cum (pio Sole Mercurius et Venus
currunt in medio motu. Et in processu Pompilius
Numa , ante adventum per 700 annos vi-
Ciiristi ,

dendo quod Sol per 12 signa Zodiaci progredie-

l)atur in anno, statuit esse duodecim menses; un-
de idem Ovidius ait:

y4t Numa nec Janum, nec avitas praeterit um-

bras;
Mcnsibus antiquis apposuitque duos.

Et Januarius factus est, et incoepit illa die qua

Sol ingreditur primum gradum Capricorni iu mi-
nori die anni; luule idem Ovidius:

Bruma lund prima est , veterisque novissima Solis.

Principium capiunt Phoebus et annx s idem.

Et vocatus ita fuit a Jano. Februarius ita dictus

a Februn matre Martis: Martius a Marte etc. et :

 712

habente aliquo dictorum mensium 3i diem, ali-

(juo 3o, et Februario a8 et interdum 29. Et prae-
,

vidit quod omni quarto anno superest unus dies

propter illam quartam horam praedictam; ideo
factus est bissextus. Tamen non adhuc est ita
provisum quin omni centesimo anno non super-
,

sit unus dies; nam post hoc per centum annos

dies ultima Decembris fit minor totius anni in :

capite vero scptingentorum annorum fit minor

die septima (i), exeunte Decembri, in qua na-
tus est Christus. Modo cum a nativitate Christi
sint annorum, restat quod 12.'' die
i3 centinaria
intrante Decembri sit minor dies ut est. Et sic
, ,

hinc ad mille centum annos prima dies Decem-

bris erit minor totius anni inde ad quatuor :

millia pi^ma dies Decembris erit etiam minor, et

ita de singulis ; et ita devenietur , nisi iste error
corrigatur. Et prima die Julii erit minor, et in
mensibus aestivis erit hyems. Et hoc est quod di-
cit. Alia per te vide.

(i) C. L. e 1). T. dies septiina.

 713

CAPITULUM VIGESIMUM OCTAVUM

PARADISI

« Poscia che contro alla vita presente »

Auctor in hoc cantu , et in sequenti ,de essentia

Angelorum tractaturus, clicit quomoclo in oculis
Beatricis, idest in speculatione tlieologiae, vidit ra-
dium Deitatis. Nam,Augustinus: (i) sicut
ut ait

Soiem inspiccfc tion valemus in suo proprio esse et

i|. corpore , sed in muro etpariete euni valemus intue-
\\ n", ita in proposito in scriptura theologica ex qua-

dam reflexione valemus Deum intueri,non sicut^a)

insuo esse principali. Dicendo quomodo illud lu-
men Deitatis circumdabatur ab Angelicis circulis.
Ad quod est sciendum quod prout scribit Dio- ,

nysius in libro Gerarchiarum , idest trinariae so-

(i) C. D. T. Grcgorius.
(a) C. L. e D. T. sic.
 7n
cietatis,prima gerarchia sivc trinaria consocic-
,

tas, contemplatur ad patrem in qua sunt Sera-

,

phim Cherubim, et Throni. Secunda contemplatur

,

in fihum, in qua sunt Dominationes, Virtutes,

et Potestates. Tertia in Spirilum sanctum in qua ,

sunt Principatus, Archangeli et Angeli. Dicun- ,

tur enim Serapliim qui prae aliis ardent charitate.

Cherubim qui prae ahis in scientia eminent. Nam
Cherubim interpretatur plenitudo scientiae. Thro-
nus dicitur sedes. Throni autem vocantur qui ,

tanta divinitatis gratia replentur, secundum Gre-

gorium, ut in eis sedeat Deus
per eos judicia , et '

decernat et informet. Vel dicuntur Throni quia ,

primum trinarium terminarunt, secundum Dio-

nysium. Dominationes dicuntur qui Principa- ,

tus et Potestates transcendunt. Principatus dicun-

tur, qui sibi subjectis quae sunt agenda disponunt,
eisque ad explenda divina mysteria principantur.
PotestateSj qui hoc ceteris potentius in suo ordi-
ne acceperunt ut virtutes adversae eis subjectae
refrenentur potestate. Virtutes sunt illi ,
per
quos signa et miracula frequenter fiunt. Archan-
geli qui majora nunciant: Angeli, qui minora.
,

Quorum ordo dicitur multitudo coelestium spiri-

tuum, qui inter se in aliquo munere gratiae simi-
lantur; unde ad hoc Salomon ait millia milliuin :

ministrabniit ei. Et hoc secundum dictum Diony-

sium discipulum Pauli Apostoli qui Paulus haec ;

et alia coelestia , ad quae fuit tractus, sibi indica-

vit, ct ideo in istis magis sequendus est quara

Gregorius , Modo redcamus ad id

ut dicit auctor.
quod dicit de exemplo exemplato. Ad quod Boe-
 715

tius: tu cuncta superno Ducis nh exemplo etc.

Verba in textu sunt per se patentia tamen dicit
;

quod vidit in hoc mundo tanto magis nobiliora

(juanto magis a centro sunt remota. Nobilius ele-
mentum est aqua terra et aer aqua ignis aere
, ,

coeli igne, paradisus coelis. Sed propinquiora Deo

nobiliora sunt; ergo etc. Et dicit: si ad virtutem
et bonitatem nos referamus circulos Seraphino-
rum, tunc major est capacitate, cum propinquior
est Deo qui omnia capit et per omnia extenditur,
,

et qui non retraliitur ut centnun, sive restringi-

tur, et sic non apparentia sed virtute conside-
,

rata, non utcentrum sed ut contrarium (i) ac-

,

cipi debet. AUa per te vide.

(i) C. L. ccntrariuni.
 71G

CAPITULUM VIGESIMUM NONUM

PARADISl

« Quando amboduo li figli di Latoiia »

xiuctor, continuando se, dicit quoniodo Beatrix,

idest theologia , ita subito respexit , et habuit a
divino respectu rnotum animi auctoris ,
qui erat
ut sciret quando, ubi , et quomodo dicti Angeh
fuissent creati. Sic subito cernit quod est illud
punctum quod nobis superest perpendiculari-
,

ter, quod mutatur continue cum tempore, quod

est mensura momenti nam ante motum non ,

fuit tempus ut in 2.° (1) Physicorum habe-

,

tur; movetur et dehberatur cum Luna in signo

Arietis in opposito puncto cum in horizonte va-
riatur, quod est subitissime. Vocando eos fihos
Latonae, et quare scripsi in Capitulo XX Purga-
torii. Et ad evidentiam praemissorum ait Augu-

(i) c. D. T. 5."
 717

stinus ad Orosium: quarta autem die facta sunt

sidera , et jam Angeli erant. Lhide ait Scriptura:
laudas'erunt me omnes Angeli mei voce magna ;
ner/ue in die tertio , neque secundo facti sunt., m.
his enim apparent quae facta sunt. JSani tertia
die terra ah aqua discepta est; sccunda facfum
est firmamentum , uhi Sol , etLuna et sidera di-
,

scurrunt. Restat quod in prima die sint creati.

Primo coelum et terram vclut spiri-
igitur voluit
tualem et corporalem materiam ducere non quod ,

materia praeccsserit formam ut lignum praccedit ,

navem. llnde in principio creai'it Deus coclum et

terram et aquam ex nihilo , et cum adhuc ipsae
,

tenehrae aquam occultarent , et aqua terram, fa-

cti Angeli sunt, et omnes virtutes coelestcs ut fwn ,

esset otiosa Dei honitas sed hahcret in quihus

,

per mulla ante spatia honitatcm suam ostenderet.

Et sic hic visihilis mundus ex his, quae creata
I
erant, factus est et ornatus. Et creatura omnis
corporea. est , et sic Angeli non carne et localiter
circumscrihuntur sicut ctiam anima nostra , et
,

Daemoncs qui per suhstantinm naturac angclicae

,

\\ sunt. Incorporeus est ipsc Dcus solum, cum uhique

.
I
sit
, et omnia implct et constringii ; et quia incor-
poreus est et imnsihilis ipse est numerus sine nu-
,

mcro et mensura sine mcnsura et a quo est

, ,

omnis mensura. Itom Damascenus ait aiigelos in-

corporeos: Angelus incorporcus ct immaterialis di-
citur quantum ad nos scd comparatus ad Dcum,
,

corporeus et mntcrialis hwcnitur. Et sic non est

incor])oreus sim|)liciter. Iii rjuibus Angelis noii
cst numerus , cum sit (juantitas discreta. Et Ma-

(
 718

gister Sententiarum ait in secundo super his ver-

bis: in principio creavit Deiis coelum et terram
ipse est Deus exemplar et materia, et ipsa in-
creata sine principio , et Deus guasi artifex. Item
dicit quod simul creata est spiritualis creatura,
scilicet angeiica et corporalis , ut ait Salomon
qui vivit in aeternum , creavit omnia simul, scili-

cet corporalia , et spiritualia ; et ideo non prius

creati sunt quam elementa. Et Augustinus' ait:
Deus fuit Dominus antequam esset tempus et ,

non in tempore coepit esse Dominus quia Do- ,

minus fuit temporis , quando coepit esse tempus ,

nec utique tempus coepit esse in tempore , quia

non erat tempus antequani tempus inciperet. Et
sic cum tempore facta est spiritualis et temporalis
creatura et simul cum mundo ; neque fuit Ange-
,

lus creatus antequam mundus. Et in boc ostendi-

tur quando creati sunt; item secundo, ubi sunt
creati : et dicit quod in coelo empyreo quo facto, ;

immediate repletum est Angelis. Coelum vero,

ubi sunt luminaria, idest octava sphaera, factum
est secunda die. Item tertio quomodo sunt creati ,

et dicit quod quatuor intervenerunt scilicet essen- ,

tia simplex idest indivisibilis et immateriabs, et

,

discretio personahs, et per rationem naturaliter

insitam intelligentia, memoria, et voluntas, dilectio,
et liberum ai'bitrium. His praemissis, dicit auctor
quod Deus fecit eos non ut egeret acquisitione
boni sed ut ejus amor plus appareret, nec ante
,

propterea torpuit cum et ante et postea non

,

processit etc. Unde Augustinus in 1 1.° de Civitate

Dei : sic ergo credant et munduni ex tempore fieri
 719

potuisse , nec tamen ideo Deum in eo Jaciendo ae-

ternum consilium voluntatemque mutasse. Quia
Deitas et , ut areus tricliordis , siniul hoc
Trinitas
fecit : primo , empyreum coelum cum ^ngelis puro
actu, idest sine materia et cojpore ut quid spiri-
tuale et formale sine materia: omnes alios coelos
secundario actu et potentia colligavit, et perpe-
tuuni, scilicet in corporali et spirituali essentia hoc
mixtum cwn forma et mnteria. Item tertio ])artem
iniam, idest hylem , scilicct parteni elenienlntnm

videlicet inferiorem mundum in pura potentia

idest in corporea essentia et materia. Esto (juod
Hieronymus dicat iiitervenisse tractus teniporis
et dierum a creatione Angelorum, ut primo Ge-
nesis, scd omnia creavit simul ut dicit Saloinon: ,

qui manet in aeternum crca\'it omnia simul. Scd

simul dici non potuit, argumentando quod si ,

non simul liaec facta fiiissent, ut dixi jam mo- ,

tores coelestes, idest intelligentiae angclicae, fru-

stra stctissent; sic igitur materiam informcm, coe-
lum empyi'eum , et Angelos, coelos, et clementa,
et haec, ut dixi, non creavit ut egeret eorum
bonitate; nam nuUam creaturam per indigcntiam
Dcus fecit, sed sola sua bonitate. Quorum An-
golorum tertia pars cum Lucifero ruit; unde in
Apocalypsi Draco de coelo c.adens secinn traxit
:

tertiam partem stellarum propter ejus superbiam.

De quo Isaias: dixit Lucifer , ascendant in coe-
him , et exaltaho solium meuni , et ero similis
Aldssinw. Dicendo, quod certi male arguunt phi-
losophando , dicentes Angelos esse tales quod
1'orum iiatura intelligit, recordatur, et vult. Ait
 720

enim Dionysius quod Angeli inter creaturas sunt

tales, quod propinquiores sunt Deo aliis creaturis,
et similiores, unde plura participant ex bonitate
divina et perfectius; item sempcr in Deum respi-
ciunt. Unde Christus in Evangelio Angeli seinper
:

vident faclem patris niei. Et si interdum missi

sunt deorsum, non propterea a divino praedicto
aspectu se dividunt; nam aliter non vera nuntia-
rent, ut ait Gregorius. Ideoque sinon habent in-
termissionem in tempore ab objecto alterius rei

non expedit eis recordari. Dicendo contra praedi-

cantes, hoc est quod de Luna dicit; nam eclipsis
Solis semper fit secundum quod scri-
in plenilunio
bitur in tractatu sphaerae sed mors Christi non
,

fuit in plenilunio etc. Item non fit ubique eclipsis

Solis, sed eclipsis Lunae sic. Ideoque talis eclipsis
fuit miraculosa, non necessaria sive naturalis. Unde
illephilosophus Dionysius Areopagita supradictus
dixit tunc Athenis: aut Deus naturae patitur , aut
mundi machina dissohntur. Et hoc <;um evangelium
exponere deberent ut ait Apostolus ad Corin-
,

thios: non niisit me baptizare, sed evangelizare ; ad

quod faciendum oportet, secundum Augustinum,
quod praedicans totus a Spiritu sancto occupetur,
ut scientia sit in intellectu, charitas in affectu,
dulcedo in sermone, lux boni exempli in opere.
Ad haec et superiora ait Tullius: tales enim nos
esse putamus etc. Ex quo inuumerabilia veniunt
peccata, cum homines inflati opinionibus turpiter
irridentur. Et Hieronymus in prologo Bibliae:
alii adducto supercilio , grandia verba trutinan-

tes^ inter mulierculas de sacris litteris philosophan- ijJ

 721

tur . . . Taceo de mei siinilihus , qiii si Jbrte ad

scripturas sanctas post scculares litteras venerint,
et sermone composito aures populi mulserint
quidquid dixerint hoc legeni Dei putant , nec sci-
,

re dignanlur quid Prophetae quid /ipostoli sen-

,

serint sed ad scnsum suum incongrua aptant te-

,

stimonia. Unde Gregorius in Dialogo: nonnullis

quos ad amorem patriac coelestis plus exempla
quam praedicanienta succendunt. Dicendo inter-
rogative: propter quid tanta stultitia etc. nam ;

solvitur eis de moneta sine conio idest de blado ,

et aliis. Unde porcus sancti Antonii etc. Alia per

tc vide.

46
 722

CAPITULUM TRIGESIMUM

PARADISl

« Forse sei mila miglia di lontano »

J--'iviclitur hoc Capitulum in duas partes. In pri-

ma continuat se ad praecedentia et hoc usque ;

ibi:

o Con atto 6 voce di spedito duce »

Ibi secunda in qua , dicit de coelo empyreo; et

hoc usque in finem.

Ad primam per similitudinem dicitquod splen-
dore Deitatis , ut a Sole, illi AngeH, ut stellae,
velati fuerunt; et ideo ait per illa verba : forte
sex millibiis milliaribus etc. Est enim sciendum
quod circuitus terrae et ambitus est per viginti (i)
millia quadringentia milliaria ; et si via esset hinc

(i) c. L. XXX.
 72»

usque ad aliud hemisjiliaerium diametraliter per

ceutrum terrae esset lonfi;a per scx millia cpia-
driugenta octuaginta milliaria. Sic igitur cum
sexta hora fervet nobis per sex millia milliaria,
idest a nobis hic in Europa distat Sol , tunc est
prope orientem. Nam si totaliter esset in oriente,
distaret per quinque millia ccntum milliaria, cum
hora sexta comprcliendat mcdietatem hemispliae-
rii. Et ideo dicit, forsan; nam vult dicere (piod

prope diem erat cum Aurora aucilla diei hoc fa-

cit, cum in qualibet hora Sol movetur per 85o

milliaria. Subdendo quomodo revolvit visum in-

tellcctus ad i])sam Beatricem, idest thcoloniam,
circa ea quae sunt Paradisi, quae in dulcedine
et mirabilitate alia excedunt; sicut auctor nunc
fingit Beatricem mutatam in mirabiliori pulcritu-
dine, quac dici non posset, si quilibet comicus et
tragoedus poeta operatus esset ad id poetice ca-
nendum. Quod vide in ipsa theologia ; et haec
pro hac parte.
Ad secundam dicit quomodo de coelo nono am-
pliore oranibus aliis coelis corporalibus, ascendit
ad empyreum intellectualem, et ardcntem coele-
stialem paradisum, inquo omnes Angeli et beati
staut; dictum em^jyreum a pyr (a) quod est ,

ignis. Est enim lucidum persistcns coelum cry-

stallinum, secundum Isidorum, et cst uniforme,

sine stelhs, quietum immobile, subtilissimum:
,

fundamentum est totius universi quantitate ma- ,

xinium , locali situ supremum , et sphaericum , in

(«) Gr. Ttup.

 724

qiio Deiis potissimc est et refulget, licet ubique

virtualiter sit. Unde Damascenus: dwina virtus
iii empyreo coeloinanifeslius operatur : subest
menti divinae. Subdendo de aquis
enini ininiediate
in forma riveriae ibi existcntibus; de quibus Au-
gustinus ail Orosium ait: sicut aquae , quae uhi-
cuniquc fiunt (^\) ,
feruntur super aere , ita arbi-
tror ut aquae tenues et subtiles ferantur super
coelum. Unde ex hoc pondere elementorum aliqui
philosophi resurrectionem carnis illudentes , non
posse fieri inquirunt , ut homo qui ex terra factus
est , sit super coeluni ; sed hos veritas convincit;
quiafacit animalia terrea per aereni volitare , et
ignem quartuni elementum esse in terra. Ergo po-
quae hoc facit , facere potest etiani
tentia di\,'ina ,
hoc quod aquae sint super coelos. Origenes vero
dicit: aquas esse spirituales suhstantias. Ad quod
Psahnista ait: aquae quae super coelos sunt, lau-
,

dent nomen Domini. Et hoc videtur velle hic au-

ctor sentire, dum dicit quod vidit ipsam fluma-
nam non ut flumanam, dum acute respexit , idest
speculatus est, sed vidit eam ut beatitudinem ani-
marum in forma rosae etc. in qua Deus respi- ,

cit contemplatur ut chvum {a) animal palu-

et
dum (2) in ahis aquis. Beda vero dlcit, quod istae
aquae non vaporali tenuitate sed glaciah sohdi- ,

tate vii'tute divina suspensae sunt super firmamen-

(i) C. L. e D. T. fuerunt.
(a) C. L. paludinura.

(«) (^livo (' inondceUo , coUinetta , e non animale. QueW zmma\

jialiuluin , paludinura , min piiij esserv che nn' as;giunta degl' igno-
iiinti ropisti. I
 725

tum. Alexander dicit quod non sunt ibi (i) tales

aquae ut fluxibiles et Immidae, sed divinitus sul)
nobilissima conditione suae naturae perspicuitatis
et apparentiae ut crystallus. Ideo dicitur ci-ystal-
linum coelum a coelo empyreo superiore lucem
recipiens, et ipsam reccptam lucera aliis coelis
iuferioribus refundens. De (juo etiam Joannes in
Apocalipsi, Caj^itulo 22.° ait: ostendit mihi Jlu-
vium nqune vitne splendidum tnmqunm crystnl-
,

lum procedentem de sede Dei. Dicendo quod

,

postquam bibit dc eo, idcst postquam ejus intflle-

ctus gustavit quid essct, vidit, idest contemplatus
fuit bcatitudinem Paradisi in forma rosae cujus ,

minor circumferentia ut in rcali rosa circulatio,

,

circa centrum suum citrinum {a) esset parva zona

Soli ad cingendum, (jui octies major est corpore
terrae; ubi dicit quod vidit multitudinem stellarum
albarum, de quibus in Apocalypsi 7.° dicitur: et
'vidi turhnm mnf;nam quam dinumerare nemo
,

poterat, ex omnibus gentihus, trihuhus, et populis , et

linguis stnntes ante thronum nmicti stoh's nlhis.
, ,

Respicicndo ut civitatcm talem collectioncm bea-

torum clarillcatam a luce Dei. Item vidit loca
beatorum ibi plena et non jilcna ; uiule Augu-
Stinus in jiersona Christi ait: in domo pntris mei
mnnsiones multac sunt. Mystice tcmjilum Dci et
regnum coclorum sunt homines justi, in quibus
sunt multae differentiae. Et isti sunt dictae man-

(i) C. L. quod sunt ibi.

(fl) Citrinum hanno eiron. i Codd. L. e D. T. 11 R. ha una la-

cuna.
 72G

siones, quae jam paratae siint praedestinatis, ut

ait Apostolus dicens : qui clegit nos ante constitu-
tioneni niundi pnur/estinnndo.Dicendo de Hen-
rico septimo iniperatore Romanorum, et de Cle-
mente quinto Papa ut dicit textus etc.
,

I
 727

CAPITULUM TRIGESIMUM PRIMUM

PARADISI

« In forma dunque di candida rosa »

Auotor, continuando se, dicit quod ut apes in

flores, ita Angeli in illam rosam, idest in illam
beatam essentiam beatorum ihant et redibant. Ad
hoc Virgilius ait, similiter comparando:

Qualis apes aestatc nova perflorea rura

Exercet sub Sole labor ctc.

Quorum ruljedo in facie figurat ardorem charita-

tis: deauratio in alis dorsum
figurat sapientiam :

album potentiam et sic ad Trinitatem. Tn qua

,
:

rosa, idest in qua collectione beatorum erant ,

beati clnnstiani qui in Christum venturum credi-

,

derunt, et qui in ventuni. Dicendo quod sicut illi

 728

barbari, (jui sunt in cxtremo climate in meri-

(lie, in plaga tali , et sic remota a polo nostro idest ,

a tramontana nostra quod (|uolibet jorno (i),

,

idest tempore eis dicta tramontana celatur pro-

,

pter distantiam et per consequens Helice, et

,

ejus filius dictus Arcas qui juxta dictam tramon-

,

tanam rotantur. Circa quod sciendum, quod li-

cet quidam dicant quod Jupiter concubuit cum
,

Calisto, et ex ea genuit Melicertam unde Ju- ,

no eam mutavit in ursam unde semel volendo ;

dictus Melicerta ipsam ursam sagittare, Jupiter

eos deificavit in stellis; tamen Ovidius ait, et fin-
git quod quaedam nympha dicta Parrhasis Heli-
ce, filia TJcaonis regis Arcadiae, commisso stu-
pro cum Jove, et rejecta de consortio nympharum
a Diana , et parturito dicto Arcade, Juno uxor
dicti Jovis dictam matrem et iilium convertit
in ursas. Jupiter vero postea eas translatavit in
illas stellas, quae dicuntur Ursa major. Unde Lu-
canus

Pars populi lugentis erat , sed nocte sopora

Parrhasis ohliquas Helice cuni verteret axes.

Et alibi:

Nec sequar aut Helicen aut , qua Tyros , utitur

Arcton.

Quae ursae sunt stellae juxta dictam tramonta-

fi) C. D. T. vnrno.

\
 729

nam ; certe (rt) non ita admirantur de magnilicen-

tia Ecclesiae sancti Joannis Laterani de Roma etc.
Fingendo se relinqui a Beatrice. Figura est, quod
per tlieologiam Deum videre et cognoscere non
possumus, sed per gratiam et contemplationem.
Ideo mediante sancto Bernardo, idest contempla-
tione, impetratur a Virgine gratia videndi talia,
quae per scripturas percipi non possunt. Unde
ipse Bernardus in libro de interiore homine ait:
cognoscere Deum cst vita aetcrna , hcatitudo pcrfe-
cta , summa voluplas. Oculus non vidit, nec auris
audivit , nec in cor hominis ascendit quanta cha-
ritas , quanta suai'itas et jucunditas maneat in
nohis in illa visionc. yid quam recolcndam inspi- ,

ciendam ut recordor ejus , ea delector , eam con-

,

templor , intueor quid sit Deus in se ipso , quid in

Angelis , quid in sanctis quid in creaturis. In .,

seipso incomprehcnsihilis , quia principium etfinis,

principiam sinc fme. Ex me intclligo quod incom-
prehcnsihilis Deus est quoniam me ipsum intelli- ,

gere non /)ossum , quem ipse fecit. Dicendo quod

|l ita miral)atur ibi , ut Croatii , idest Alamanni su-
periores , de Veronica
de sudario Jesu , idest
. Christi Romae, ita vocato a Veronica liha Con-
'I stantini, reperiente eum primo. Dicendo, quod ita

I
splendidior locus aliis erat ubi erat Maria ibi ut ,

est splendidior locus in coelo, ubi temo Phaethon-

tis obliquatus fuit, qui dicitur ibi u])i sunt quin- ,

(fl) Dipendc da illi barbari , dctln di sopra , e va costniito : sicut

illi barbari ec. cerlc iioii ita adinirantur ec. fedi c/ie razza di pe-
riodo .'
 730

decim Hxac majoris magnitudinis. De quo

stellae
Phaetlionte dixi in 17.° Capitulo Inferni. Inde re-
sjiexit in forma rosae illam beatitudinem beato-
rum inductu et ostensione Bernardi. Ad hoc
Psalmista ait: heata gens cujus est Deus cjiis
,

populus queni elegit in haereditatem {a). Videndo

,

Beatricem et Rachelem idest theologiam et con-

, ,

templativam vitam, excelsas, ut dicit. Alia in

lioc Capitulo per te vide.

(a) La Folgata : beatus populus , cujus Dominus Deus ejus.

 731

CAPITULUM TRIGESIMUM SECUNDUM

PARADISI

« AfFetto al suo piacer quel contemplante »

Auctor, continuando se, dicit quod illo sancto

Bernardo contemplante affectum auctoris ad ejus
placitum quod erat scire, quae modo dicentur,
,

incoepit etc. Dicendo quod in sccundo gradu di-

ctae mysticae rosae, in cujus primo circulo et
centro fingit esse Dominam nostram erat Eva ,

quae vuliieravit humanum gcnus intorveniente

Angelo maledicto in forma serpentis; quod postea
Maria, interveniente Angelo benedicto Gabriele,
reparando sanavit. Unde dicitur: mulier damnavit
quae sanai'it (a). Et dicunt sancti quod sicut ex ,

superbissima , scilicet Eva , natus ost morbus, ita

ex humilissima, scilicet Maria, medicina; et ideo

ia) S. Jgostino : illa percussit, ista sanavii.

 732

converso nomine hoc Eva , dicitur /Ivc. Dicendo

de Rachele uxore Jacob, de Sara uxore Abrahae,
et Rebecca uxore Isaac, et Judith, ct bisava Da-
vid ,
qui fecit psalmum in dolore suorum pecca-
torum , scilicct: Miserere mei , Deus. Fingendo
has ut matres et principia illorura Hebraeorum
qui in Christum futurum crediderunt, et sub Ma-
ria, quae Hebraea fuit, sunt isti ,
qui ex revelatione
fuerunt in Ijaptismo flaminis credentes in Chiisto
venturo , auditis prophetiis iUis Salomonis in iibro
Sapientiae, ubi ait : in ventre matris figuratus sum
caro. Et Isaias 7.° ait: ecce Virgo concipiet. Et Jere-
mias 3i.° novum faciet Dominus super terram post
partum (a). Ex.Vsd\mi?>X.^, paravi lucernani Christo
meo. Sub alio iatere dictae rosae sunt christiani
baptizati post Christum in aqua; ideo sub Joanne
Baptista fniguntur. Et quia adhuc durant et sunt
in praesenti, ideo fingit circulos eorum nondum
plenos. Fingendo ibi pueros salvos ob merita pa-
rentum credentium in Christum venturum et hoc ;

ante legem. In tempore vero legis Mosaicae non

salvabanturistorum parentum credentium in Chri-
stum venturum fihi pueri propter talera fidem
parentum sed erat opus circumcisione. Unde Ge-
,

nesi 17.° dicitur circumcidetur ex vohis omne ma-

:

sculinum , et qui non circumcidetur , peribit de po-

pulo meo. Quae oircumcisio erat umbra et pro-
fessio quaedam venturi baptismi licet non tantae ,

fuerit virtutis. Nam circumcisio non valebat pue-

(a) La Kolgata: quia crcavit Dominus novum supcr tcrram ; foe-

mina circumdabit virum.
 733

risHebraeorum ad euntlum in Limbum, sed re-

quirebantur merita parentum sed baptismus suf- ;

ficit christianis infantibus solum ad paradisum

habendum, sed absque ipso pueri cliristiani nul-
latenus salvantur , sed in Limbum eorum animae
gradiuntur. Unde Joannis 3.° ISisi qiiis renatusfiie-
ritex aqua et Spiritu sancto non potest introire ,

inregnum Dei ; nisi martyres cathechumeni. Sed

quare anima infantis obhgatur ad ista quae li- ,

bero caret arbitrio.'^ Dicit Magister Sententiarum

quod ex corruptione corporca inevitabihtcr trahi-
tur haec macula. LJndc Augustinus de Civitatc Dei
ait: corruptio corporis , quae aggravat animant,non

peccati primi cst causa secl poena: nec caro cor-

,

niptihilis animam peccatricem sed anima pecca- ,

trix fecit esse corruptibilem carnem. Et dicit idem

Magister cjuod sic merita nocuerunt, subaudi quia ,

a quarta generatione eos praccesserunt. Llnde

Deus in Exodo ait: ego sum Deus visitans iniqai-
tates patrum usque in tertiam et quartam gene-
rationem. Ad hoc David : iii iniquitatiJnis conccj)tus
suni , et in peccatis concepit me mater mca. Qui
pueri 3o annis resurgent a mortuis, ut ait Augu-
stinus in 22.° de Civitate Dei. Qui pueri \h\ ob

colorem capillorum , idest aureoLie, quae corona

(licitur beatorum virginum , et clectis comuniter
datur, ut Exodi 25.° dicitur: et super illam fa-
cies alteram coronam aureolam. Nam egre(hentes
de corpore animas dicimus in coelis aeterna reci-
pere pracmia. Quae aureola supcrponitur, cum in
Scriptura dicitur, (juod cis sul)hmior gloria in re-
ccptione corporum servetur. Et hoc est quod sub-
 734

ditauctor de collocatione beatorum quod noii flt ,

in paradiso causaliter, sed divina dispositione,

et secundum dotem a Deo datam, exemplo illo-

rum duorum geminorum Esau et Jacob de quo ,

dixi in Capitulo 8.° supra eodem bbro. Ad lioc

ait Augustinus in 19.° de Civitate Dei : prj.v coele-
stis civitatis , ordinatissima et concordissima socie-
tas frucndi Deo , et imncem in Deo. Pax omniuni
rerum , tranquillitas ordinis. Ordo est pariuni di-
spariunique rerum sua cuique loca tribaens dispo-
sitio. Alia ut levia relinquo.
 ,

r35

CAPITULUM TRIGESIMUM TERTIUM

ET ULTIMUM

PARADISI

« Vergine madre , figlia dcl tuo figlio »

/l.uctor in hoc Capitulo vult osteiulere quod hu-

raanum non est per viam doctrinae agnoscere,
et videre oculis iutellectivis Dcitatem ; nam ipsa
superior natura non potest attingi ab inferiore
natura. Videre enim Deum per esscntiam in quo ,

est beatitudo, (i) soli Deo est proprium. Nam

I
nulla natura intellectiva potest Deum per essen-
;
tiam videre, nisi Deo hoc faciente; unde Joan-
I
nis in i4.° Qui (liligit me , cUligctKr a patrc mco
et ego diligani cum et manifestaho ei me ipsum.
,

Et ideo (ingit Bernardum pro eo orantem ita ad

illani, quae est gratiarum nostrarum impetratrix,
scilicet Virgo Maria. Unde Augustinus in ora-

(i; C. I,. pcrfccta bcatuudo.

 736

tione ad Mariam etiam ait : o Maria , multuin

audeo , nani nos tihi , teque nobis niira vicissitudo
con/oederat , ut quod es
pro nobis habeas id esse
nos vero pro te id esse quod sunius. Si enim nulla
nostra praecessisset transgressio , non esset secuta
nostra redemptio ; et si non fuisset necessarium re-
dimi, non fuisset necessarium parere redempto- te
reni. Et idem {ci) alibi ait: securum habes recur-
sum ad Deum, o homo , uhi mater ante jilium , et
fdius ante patrem. Mater ostendit filio pectus et
uhera,filius ostendit patri latus et vulnera. Nulla
igitur poterit esse repulsa tibi , ubi tot occurrant
chaiitatis insignia. Unde Apostolus ad Hebraeos:
adeamus cum fiducia ad thronum gratiae ejus , ut
misericordiam consequamur. Item idem Bernardus:
coelum Angeli gaudent mundus exultat
ridet, , , y

'
Daemones fugiunt , cum dico , Ave Maria. Ipsa est
virga egressa de Jesse, idest de incendio divini amo-
ris , quifuit cum dedit in mundo ipsani Mariam ut \

terminum nostrae damnationis. Et dicunt theologi

quod non fuisset decens Deum ante pecoatum in-
carnari cum non expedieliat. Item nec post pec-
,

catum statim incarnari fuisset conveniens; cum

enim ex superbia peccatum provenisset sic libe- ,

randus erat homo ut humiliatus recognosceret se

Hberatore iiidigere. Quod magno consilio fuit di-
latum ut cognita sua infirmitate homo clamaret atl
,

liberationem. Ad finem autem saeculi differri non

debuit, ut de perfectione naturae humanae per in-
carnationem perveniretur gradatim ad perfectionem

[a] 11 /xisxo ,
(//f .segue , c cli S. Bernardo , e itori ili S. ./gostino.
 737

gloriae in (ine seculi. Fuit igitur aequum post tem-

pus legis, quam multi spernebant, Deo justiticare
genus humanum per incarnationem et per tempus
gratiae. Et hoc est quod dicit, terminus fixus aeter-
ni consilii etc. Et ideo subdit quod qui vult gra-
tiam, et ad ipsam Mariam non recurrit, agit fru-
stra. Lhide Bernardus: bene est gratia plena , quia
per partes ceteris praestatur. Mariae vero se totam
siniul infudit gratiae plenitudo. Inde, post oratio-
nem circa laudes ejus petit Bernardus ut sua,

virtute auctor possit oculos intellectus elevare

usque ad ipsam Deitatem, et quod postea suos
affectus conservet sanos. Ad hoc Juvenahs ait:

Orandum est ut sit mens sana in corpore sano.

FoTteni posce animum , mortis terrore carentem:
^ Qui spatium extremum inter munera ponat
vitae
Naturae quiferre queat quoscumque lahores
,

Nesciat irasci , cupiat nihil , et potiores

Herculis acrumnas credat saevosque , lahores.

Et Salomon : custodi pedem. tuum ingrediendo do-

mum Dei , et appropinqua ut audias. Et Cassiodo-
rus semper hene agitur si coelestis metus humanis
: ,

motihus opponntur. Dicendo quomodo respexit

in Deitatem et quomodo consumpsit ibi visum
,

et affectum. Et Augustinus: Domine .fecisti nos ad

te inquietum est cor nostrum donec requiescat
, et
m
te. Et cum dicat IVlagister Sententiarum de :

Deitate ut de summa re cum modestia et timore

agendum est et attentis aurihus atque devotis au-
,
 738

diendum uhi qiuieritur unitas Trinitatis ; quia nec

periculosius alicuhi erratur , nec lahoriosius aliquid
quaeritur, nec fructuosius aliquid invenitur; ideo
circa talia ut impotens
, non glossabo. Ad id
,

enim quod dicit quod non reminiscebatur

, , ut
somnians, et quod caducum ita erat a mente ejus
quod videbatur ut nix per aquam ; et sententia
Sibillae , idest intellectus sui dicti , in quo cum
magis intuebatur, raagis quis intellectualiter con-
fundebatur; unde Virgilius in persona Aeneae
ait:

Dicta meae genti ponam, lectosque sacraho ,

Alrrui , "viros : foliis tantum ne carmina manda

Ne turhata volent rapidis ludihria ventis.

Dicendo quod in reminiscentia Deitatis unum

punctum erat sibi majus lethargum , idest oppres-
sio cerebri cum oblivione in somno [a) , nara ita

lethargiam Isidorus definit ,

quam vigintiquinque
secula, idest dies, TNeptuno Deo maris accidit (i)
ad mirandum umbram Argi , idest primae navis,
in qua Jason cum sociis navigavit primo. Unde
Lucanus in 2.°

Ut Pegasaea ratis peteret cum Phasidos undas,

Cyaneas tellus emisit in aequora cautes
Rupta puppe minor suhducta est montihus Argo ,

f^anaque percussit pontum Symplegas inane.

(1) C. L. Dco maris ad nnranduni etc.

(n) Isidoro dice : cuiu oblivione ct continuo soinno.

 739

Dicendo quomodo respexit intellectualiter in Tri-

nitatem, et quomodo videbat Filium a Pati-e re-
flecti , quae una est et duae vi-
ut Iris ab Iride ,
,

dentur, et Spiritum sanctum ut ignem et sic ,

unita apparebat substantia et trinitas personarum.

Ultimo dicit quod ejus mens fuit percussa a quo-
dam fulgore, in quo ejus voluntas fuit finita, unde
ejus desiderium ex parte objecti et ejus velle ev ,

parte sui, volvebatur in non plus velle; et sic

non ulterius volebat videre per amorem idest pei- ,

Deum moventem coelum et stellas, unde ejus liaec

alta phantasia defecit. Et sic vide quomodo auctor
hanc suam fictam poesim ponat sub scnsu coni-
muni et phantasia in qua quilibet sensus par-
,

ticularis non judicat nisi de proprio objecto si- ,

cut visus de colore, auditus de sono , et corum

differentiis. Ad quam phantasiam, sivesensum coni-
munem, vires particulares rccurruut in somnio,
et ut a principio formali fluunt in vigilando, in qua

I
etiam formas sensibiles absentes videmus. Qui sen-
sus communis, in quantum non obcdit rationi
dicitur j)hantasia;qui scnsus communis cst vis ani-
niae sensibilis ordinata prima concavitate ccre-
in
bri , omnes formas
rccipiens per se ipsam proprie
quae imprimuntur a quinque nostris sensibus se-
, cundum Avicennam. Circa quae ait etiam Virgilius
in simili in fine VI sic

Sunt geminae Soviiii portae , quariim alterafertur

Cornea , qua verisfacilis datur exitus umhris ;
y4ltera caiidenti petfecta nitens clephanto
 740

Sed Jalsn ad coeliim mittunt insomida manes.

/lis uhi tum natum Anchises unaque Sibyilam

Prosequitur dictis portaque emittit ehurna.

,

Et hoc per iictam et phantasticam recitationem

ut etiam nunc auctor iste fecit, et ibi dicit. Sed
qui vere ab oculis visa recitat, et scribit, exit per
corneam portam. Quare vide amodo qualiter locu-
tus est auctor hucusque, et sub quo stylo et
sensu; qui posset dicere, si viveret, ut ait Gi-e-
gorius non -verhum ex verbo sed sensum ex sensu
:

refero , quia dum proprietas verborum attenditur,

sensus veritatis amittitur. Nam intelligentia di-
ctorum ex causis est assumenda dicendi, quia non
sermoni res sed 'rei sermo est suhjectus. Et in
,

Dialogo ait Iwc te scire cupio quia in quihusdan%

:
,

sensum solum in quibusdam verha cum sensu t&^

,

neo. Ego autem commentator in hoc fine utar

verbis Hieronymi dicentis in prologo Libi'i M*»
chabaeorum in historico et allegorico sensu istius
,

libri Comoediae si quid in hoc meo Commenlo

:

minus rite scriptum et dictum reperietis imperitiae ,

meae magis quam malitiae imputetis. Si quid

,

vero gratum non mihi,sed illi imputetis qui est

,
,

omne bonum. Concludendo cum Hieronymo in illo

textu suo in Decretis canonizato , dicente liis ver-
bis in simih si parum forte caute in hoc Com-
:

mento aliquid positum est , emendari cupio a te

qui Petri et Jidem et sedem tenes. Ac etiam rogo
quosque legentes ut errores corrigant, defectus
suppleant; nam (hfticile puto in tanta curiositatc
 741

me omnia punctatim recitare potuisse sectando :

Augustinum dicentem: talis sum in scriptis alio-

rum, quales volo esse intellectores meorum. Et sic
explicit praesens opus.

DEO GRATIAS.

(i)C. D. T. Explicit Commcntum Coraocdiae Dantis Alegerii, i475.

 VARIANTI

DEL COD. VATIC. SEGNATO N." IfjHi.

Pag. I. i>. I. in Ecclesi.istico Jesu filius Sitlrac

3. f. 1 1 suppouatuv
4- t». 21. sciibot
5. f. .4. quae dicitur Palaestina, et ejus gesta

7- f. 1. intelligitur quod factum sit

7- !>. 12. Et scribitur tropologice ,

quando ec.

7- t'. 21. desiderandum est

5)- f. 12. et super eam ascendebat ec.

9- f. 14. erant minii , idest joculatores

i5. t'. 20. Et quod ibi aniniae pcccatorum crucian-
tur , testantur sacrae scripturae multac
i5. f. 16. Et significat Eurydice ipsam rationem
10. f. 23. conditionalitcr virtus non trabit
i6. t'. 8. per modum infrascrij)tum
i6. f. 9- abjiciat
17- t'. 2. de quo inferno diversimode interduin ec.

20. V. 5. Geri iter illud

22. V. 1. ambula
22. V. 2. septuaginta dielas , id. annos
22. f. 8. et in persona
22. t'. 10. in pi'inia sua aetate et pueritia
22. f. 21. boc est de nostra recta via pi-opria
22. f. 24. el a slimulis vitiorum iustigari
a
Pag. 2^. t'. 5. Et quando lioc fecit
— 24. f. 18. ascensus vegetativus
— 24. c. 23. in re descendente
— U.5. ('. 21. rropterea descendit in infernam juvenis
ne descendat inoriens , ut nunc fecit
Dantes ,
qui descendit juvenis, idest in
medio vitae ad infemum , idest ad prae-
dictam cognitionera terrenornm ec.
— 26. V. 7. media , idest virtutes
— 26. V. i5. Nam ibi sol justitiae non Incet, et in eo
infinitae ec.
— 26. V. 25. Ideo , sicut in sylvis ferae bestiae no»
infestant ec.
-^ 28. f. 6. pro qua sylva ponitur
— 28. v. 17. de ea dicet
— 29. ('. 7. ad suavissimam
— 2g. V. 29. Per cjuae debet patere allegorica locutio
auctoris non grossis. Dicendo quod ec.

— 3i. V. 3. in discedendo a tali ec

— 3i. f. i5. vadit vcl bene , vel male
— 32. f. 2. et sic ut claudus ibat
— 32. V. i5. subita aggressione
— 33. V. 21. largietur sibi
— 35. V. 23. ut in principioperi//er77u'niaj dicitAri-
stoteles , correctum ec.

— 36. V. 2. Ita sicut levando ultimum angulum pen-

tanguli
— 36. V. 18. sub Augusto Octaviano bono adeo ec.
— ^o. V. 4* quae veniunt iu usum vitae humanae,
quae pecunia aestimari possunt
— 40' **• 7. ct sic invidiae et superbiae
— 4'- ''• *• Et hoc volunt
— f^\, V. 3. cum esse sit quoddam bonum naturale
— ^i. \>. \o. fuit Deo rebellis, et non obediendo

I
 III

Paf^, /^2. f. 12. El sic inotlo per quaiudam praelocu-

tionem
— 43- V- 4" pi'aelocutione
— 44- ''• ^^* '•^1'^ liaLitus temporalis et virluosus ec.
— 44- ''• ^'^ ut est pannus ex lana et tela , scilicet raa-

triraoniali , sed ex disjuuctis ec.

— 45' ''• •• quin non possit
— 45- ''• 2. anlipliorizans , idest respondens
— 4^^ ^- 3. tacitae quaestioni cl opinioni
— 45- V, 5. fjuin noH foret
— 45- "• 21. recipiens aniraara adeo et sic virtuosis
simam
— 46. V, ig. tamen facla ita jamdiu processerunl
— 5i. V. 18. discreta el propria : ct ideo facta est elo-
cutio ,
quae ab ingenio dependet recle
locjucudi
— 55. V. 2. Et quod dixi quod eo tempore natus fuit

David et etiam Ronia, suLaudi in fieri

(fl/. subaudi fieri ) , scilicet cum dictus

Aeneas origo romanae gentis venit in

Ilaliam ec.
— 58. V. 8. hal)ere gratiara
— 58. V. 2g. a Deo inspiravit
-— 5g. f. 4- ut iu coojierante gratia , ct ecce ec.
— 5g. V. 8. ut de limbo obscuro
— 60. V. 14. et in liac dicit
— 60. V. 17. in forma cousistit
— 60. V. 20. (juae quaiitilale abstracta
— 68. f. 1. ratione doli vel beneficii
— 6g. V. 23. Qni incipit , ut dixi sujira , in nostra ado-

lescentia
— 71. f. 5. offendere temjjusinse ipso inteudendoec.
— 71. t'. 22. ijise corpore ec.
— 76. f. 23. Physica, Mathematica , Mclaphysica cc.
 IV

Pag. 76. ('. 24. Monoslica hanito , come tutti gli altri
anche i due Codd, f^aticani.
— 79. t'. .3. vidit Aristotelem Slagiritam , Chalcedo-
nienscin , (iliiini Nicomachi sumini ari-

stuctici (!t nKxhci Philippi patris Ale-

xandri ,
principem pliilosophorum , et

ideo ec.
— 79. not. 2. ('. 3. niundum ol corpora
— 80. c. u3. non posset dici
— 83. t'. a. et sic conscientialiter. Et quia inter ta-

les conscieulia ut judex judicat et de-

stiuat , ideo fingit ec.
— 85. c. 17. eam quetavit
— g3. i>, 2. sprelis epuh's
— g3. ('. -2^. venient ad Lelhim simul , sed quando sil

iion dicit
— Qj. V. 5. et ponitur
— 97. c. 18. punitos siinul
— Qy. i>. 18. propter cursum
— 97. ('. 26. idest ,
quod usque ad medium vadunt^
idest ad liherahtatem
— 97. t'. 28. et ihi passionantur
-— Cfj. ('. 29. quia in eo medio
— 98. f. 16. projecit de turri
— 98. f. 24. iinJae impulsae ah Euro vento orientali,
et undae impulsae a ventis occidenlali-

bus se iiivicem ec.

100. f 4. Et hoc designatur

io5. (' ]3. ita clto et saepe succedit et venit qui le-
vandus cc.

io5. f 20. mihi non immisceri et immisccri his ec.

107. V. 26. iii qua fingil puniri a|)parenter iracun-

dos, et superhos iion apparenter cl

occulte
I'(2g. 108. c. 18. fluvius nullum affligens
— 1 I o. i'. 14. t'st advcrlenclum quod auctor dicturus
de vitio ec.

— 1 I 1 . f. /^. ct iii talil)us est superbus

— ! 14. t'. 5. et sic bene congruit cum superbia ec.

— i\^. i>. 7. cum dicatur ira ec.

— 1 14. "• 10. diabolica spiritualia cc.
— 114. i'- 20. eo quod ea vitia in nobis sunl apparen-
_ tia ; accidia et invidia occidte, ex cd
'
quod vilia sint in nobis non apparen-
tia , sicut invidia sub superbia lam-
quam ojns consocia
— Ii5. i>. i3. Dicendo <[Uomodo ivit et redivit

— 116. ('. I. Dicendo (piomodo jam quidam venit

de cujus figura ec.
— 118. V, 5. timuitauctor in sc ne ultcrius posset cum
eo judicto proccdere , scilicet iu dicla
^
sua spcculatione
m8. i'. 22. // n.Tni nori i'i ha liiogn.
— 118. t'. 28. per se nunc etiam non possit ingredi
•
119. f 1. idest moraliter, boc est quod dum jili-

quis ec.
— 119. t'. 6. universaliter facere ec.
.

121. t'. 7. fignrat infinilum numerum , ul esl capil-

lorum, fraudum et turbalionum
— 122. t'. 20. quae cum simiii pulcritudine vigebaut
— 122. V. 23. cultura ct reddilu auxil
— 124. t'. 26. \iliorum supcrdictorum incontiueiiline
— 120. i'. i. ingredi nuuc uon poluit sinc introdu-
ctione ec.
— 125. t'. 18. bominum seductio
— 128. V. 2. et (]ui scindiint se
— 128. i'. 4- aliler senliunt cpiam ec.
— 128. ('. 6. et putridas credulilates corum
 VI

Pag. 128. i>. 7. quia ut corpora rnortua sepulcra et pu-

trida tenent eos
— 128. f. g. deliraut a verilate
— i3o. i'. 6. de maliliosis supradictis, scilicet hae-
reticis
— i3o. i'. 16. et occultae credulitates
— i3i. c. 17. iu carccrem dctinendi
— i32. f. 5. videtur inhaerere
— i32. f. 10. aliud sentivit
— i32. V. 11. loquendo suscepit
— i33. f. 3. ulji Florcutini fuerunt a Senensibus et

Gebellinis de Florentia couflicti ad

montem Apertum
— i34' '' 1*5. et sic futura scit ut universalia
— 137. V. 14. sit tripartitus ipse generalis circulus ut
genus in duas species , scilicet violen-

tiam , et fraudem. Itetn quodam modo

dicta species , scilicet violentia,|R ge-
nus subalternum , dividitur in tres

species ec.
— 137. f. 22. quia quaedam est fraus ,
quae solum of-
ficium quod est inter hominem et bo-
minem scilicet ut
,
nemo locupletetur
cum alterius jactura, corrumpit. Quae-
dam alia est quae solum dictum of-
,

ficium ec.
— 137. V. 28. frangit, ut proditio , ut satis lextus de-
clarat
— iSg. i>. g. sed appetitus in contrarium trahitur
— l3g. i>. 16. quod in continente secus est
— i^g. i>. ig. Sic igitur incontinentia ec.
— 140. c. 1. scilicet ,
prout omnes actus ct passiones
— 142. i>. 4* qiiia pecunia non ost disposita

— 142. V. 6. et si niutuum non est gratuitum, est ustt-

 VII

ra : si commodatum non cst gratuituni

est emptio , si pecunia ec.

Pag, 142. <' II. nomine ejus mutui gravetur

— 142. f. 17. accipiuntur
— 143. f. 3. suadere sibi auctori festinantiam
— i44' ^- i3. ut repraesentansbestialem hominisactum
— 148. v. 23. Unde allegoria potest hic talis elici :

mors Christi inter ec.

— 149. ^' 8. quod mundus rediret in chaos , quod
Plato in Timaeo vocat hyle, idest pri-
mordialem materiam et confusionem
i5o. V 10. honorariam regni similitudincm
i5o. y 1 3. / Codd. P^adc. hanno Promedius
i5o. i> i3. instituit et invenit
i5o. f Ij. el sic stipcndiarii et equitcs
— l53. V. i4' filiura Philippi regis Macedoniae ; ct sic

naturalis fuit et primus ec.

— 154. f. 16. qui post mortem filii sui
— i54. f« 18. vincente Odoardo
— i54- f- 21. et ipsum Simoncm occidit
— x55. V. g. nam sub se habebat regem Ardaricum
regem Ccpidarum, regem Gothorum ec.
— l55. not. 1. ad islas partes
— iS^. f. 6. homines se occidentes
— i5y. V. i3. idest sublevare
— iS^. i>. aS. remanet trianguhis , non plus pcntaugu-
lus , nec quadrauguliis
— l5y. ('. 27. ila liomo levando sibi

— iS^. i'. 28. ct levando sibi

— l58. t'. 22. quaniquam rcspicit malum sub raiione
mali, in quantum facit, ini])ossibilitale

adipiscendi
— 160. f. 5. est arida et sterilis et sine fruclu. iWancfl

ut virgo
 VIII

Pag. i6o. f. 6. idest occullatioiies

— 160. f. g. alienum cupiens
— 160. f. i4' oec habita respiciat
— 160. i>. 24. qui se ipsuni occidit illa de causa, quae
in textu rccitalur
— 161. i'. 18. (Ingit ibi ut huinaiios
— 162. t'. 2. Ad simile Uvidius iiarrat de Actaeone
quem fiugit a Diana conversum in cer-
vum
— 162. V. 7. Cujus etiam figura est ,
quod iste Actaeoa
dudum ec.
— i68. v. 5. Alahastum
— I7'' '^' 3' Item , sicut prima ec.

— 171. c 5. Et sicut in aliis aetatibus incoepiiuus in

deterius ire
— 175. f. 7. et aliorum humorum
— 175. V. 8. insunt exhalationes
— 175. f. 12. punctum horizontale
— 175. V. 16. cum cst in medio coeli virtute radioruni,
nou tamen ec.
— [75. i'. 18. inare residet
— 175. V. 19. propter iteratam
— 175. f. 20. qnam luna facit
— 175. V. 21. cum in hemisphaerio nostro oon sit,

sed propter reflexionem ec.

— 170. V. 25. atlingat medium hcmisphaerii hujus no-
stri , et medium heinisphaerii alterius
oppositi
— 176. f. 11. dicendo inter alia
— 176. f. 17. eam obsedit
— 177- ''• ' *'• doclrinanles juvenes
— l77' ^- ii- et episcopum Andream
— i8o. i>. 6. ideo fingit in chordula hoc: in qua , ut

zona , luxuria figuratur

 IX

Pa^. 181. f. 6. eveniente in sua mentc

— l83. V. 2. stantcm in aere et in tcrra hivero ani-
mali, Dovrebbe dire : stanlem in aqua
et in terra

— l85. V. y. qui ab inde in antea dictus est Eridanus

ab Eritlano Phaellionte
— i85. f. i3. scilicet liumore terrae, simul coeunt
nccesse cst nt alifjuid gignant
— 187. V. i4' depositus a Geryone, idest , viso vitio ec.
— 188. V. 23. qucm nos facimus de centum annis se-

mcl , et dicitur annus perdoni

— iQq. f. 18. in insula Colchi , in civitate Jaconites
— '90' ^' 32. ct CdS ihi odio Jasonis occidit
— 19 '• ''• '8. in decipiendo raulieres , non tantum mu-
lieres Bononienses
— 195. i>. 16. venditaquc remittat
— ig5. t». 20. honitati clcrici , non pecuniae
— 196* ''• lO' oculos intenoctualcs
— 2o5. c. i5. invenit duos serpentes in montc ad in-
vicem commiscentes
— 208. f. 22. Dyctis vcro cc.
— 20Q. f. 1. Diceiido quod (al. quomodo ) ipse et

Achilles in consilio referunt , et Achi-

vi gaudcnt ec.
— ^09- ^- 3. el cum eos tcmpestas retinerct, Galchas
ex augurio rcspondit
— 210. f. 4- s"3 solita invcstigatione
— 212. c. i5. Hoc ctiam (hcitur cum mystcrio ad hanc
materiam
— 2l3. c. I. Nominaudo ut niagnos
— 2i3. f. 2. et circa administrationes

— 2i5. f. i3. cogitationcs supcrhiae

fi — 218. f. 9. scrutari peiiitus oportet
218. V. 20. Quidam alii sunt , (jui nec in continuo
affectu et pvoposito sunt furandi ec.
Pag. 2 18. V. 25. furaiitur. Primos quidem tales ec.
— 220. V. 1. cl moilificato se iri cinere
— 220. i>. 4- A(l hoc etiam ait Lucrctius
— 220. t'. 7. Et hoc est, quod libidine
— 222. i>, i3. Dicendo quod ibi \enerunt illi tres spi-

ritus
— 222. i'. 23. tali affectu (^al. affectui
— 222. V. 24. Et ex hoc jura canonica
— 222. V. 25. occidendo quis furanlem
— 223. V. 5. rationalia animalia
— 223. V. 7. appetitus effienus
— • 223. V. 10. nam aliter quantitas
— 224. f. 8. dictis spiritibus
— 225. V. 20. fures puniti a serpenle, idest ab effectu
furandi
— 225. V. 23. quodammodo incorporantur
— 225. V. 26. jacentes a terra ut corpora erecta
— 226. V, i. Quidam sunt puniti a serpente , hoc est

ab effectu furandi ec.

— 226. V. i5. sicut alveus ct fundus
— 227. V. 12. Dicendo , si circa mane somniatur ve-

rum
— 234. v. 7. lapsum de coelo
— 237. c. 1. ab Oceano mari limen aperitur in fine

Belicae provinciae dirimentis ec.

— 237. i>. 6. finem quartae habitabilis
— 238. ('. 1. inclinamur ad amorem
— 23g. f. 4« continuat se auctor
— 23g. V. 5. etiam ibi invenire
— 239. V. 7. de qua similitudinarie sua vei-ba exibant,
prout faciebant de bove Siculo. Scribit
Valerius ec.
— 2.Zq. V. 11. esset in eo
— 239. V. i3. nomine Phalaridi
 XI

Pag. 241. f. 1- Essenorum , et isti sunl judaicam 6dem

servantes ,
et Pharisaeorum legem stri-
cte servantiuui. Uude Matliaeus ec.
— 241. f. 21. Et non obstat
— 241. i>' 24. quod decet ejus potentiae
— 241. V. 26. per locuni a minori
— 246. v. 12. fecit eum cum gente sua et di-
recolligi ,

ctam Corradinum cum gente sua po-

suit in conflictu
— 246. V. 16. facit cjuod scribit Tullius
— 246. f. 21. exercilura coUigerct
-r- 247- **• a. nomine AdimencpoH et Scptencuisae.
Cosl anche i Codd. Fiorentini. I no-

mi sono errati e vi abbiamo sosti-

,

tuito quclli che ri da la storia.

— 247. f. 12. quemdam magnum cloricum romanum
nominc IVicolaum
— 247. i'- 28. quod habucrat in nocte
— 247. f. 2g. quod in illa pracdicatione esset quidam
— 248. u. 5. ut nuntium Doi
— 248. ('. g. abqui Christiani
— 248. r. 10. dictus Nicolaiis , ct Sicce , et Selle. /<i«e
ultimi nomi sono probabilmente sba-
filiati.

— 248. ('. !2. qui stabat cum ccrtis haereticis

— 248. ('. 14. boino morditor, judex de Comitatu ec.
— 249. ('• 17. ejus filium , assimilando eam illi discor-
diac
— 249. c. 25. pioptor inaoqualitatcm gontis
— 249. c. 26. de consilio Cbusai sui militis , unde de-
victus ec.
— 249. f. 27. dolore suspcudio se necavit
— 25 1. c. 4- fit altero tribus modis
— 25 1. c. 6. scientcr
 XII

Pag. 23 1. »'. 6. seu (lando , solvendo, exercendo ([uani-

libel rem falsam , fingendo ec.

— 25». ('. 11. ut lecerunt infrascripli magi , scilicel ec.

— 252. ('. g. per eum sibi visarum

— 252. ('• 24. facuudia et eloquenlia suasoria
— 252. ('. 25. in qnil)us fiijurat falsitatera illorum
— 252. ('. 27. et quanto magis procedunt, tanlo ma-
gis ardent procedere , et miuus acqui-
runt
— 253. t». 3. tanlo magis grattare
-r- 253. <'. 4- q""'»'"^ ut tegias
— 254. f. 18. ipsius domiai Simouis infirmo tam gra-

viter
— 255. ('. 9. Fingendo tales , nt manes et furiae, quod
idcm est , licet furiae in mundo , in in-
ferno dicantur Eumenides , ire ut fu-

riae Tliebanae ibant in persona ec.

— 255. t'. 14. in persona Hecubae

— 255. t'. i5. tangit de furiis Thebanorum primo.
Sciendum enim est ec.
— 255. c. 27. sed etiam in totam ejus parentelam
— 260. c. 24. sunt nostri liumani
— 262. c. 19. gigas, idest superbus ,
quia superbia pro-
pter terrena bona creatur
— 262. c. 22. proditio , ut in Lucifero
— 260. ('. 7. ut magis
— 265. ('. 6. frigidissimum ct odiosum
— 265. u. 7. quasi dicantur per etymologiam
— 265. ('. 28. dictas ita a zebello , zebellas ec. nianca
nei Codd. P'atic. e deve essere unag-
giunta di qunlche saccente copista.
— 266. ('. 4- '\}^^ produnt illos ,
qui ec.
— 266. ('. 12. in lacu glaciato
— 267. ('. 22. proditorem sui comitis
 Xill

Pag. 270. (^. 10. in cerebro stal

-— 271. ('. 16. Vel (lic iileo novelluni
— 272. r. 16. in forma
— 272. »'. 17. spirat et flat

— 273. r. 6. saope cadit

— 273. ('. g. tria fala nos honiines conilucere , scilicet

inchoantlo ec.
— 276. ('. 21. ul lana imposita
— 2^3. ('. 22. vita noslra corporalis
— 274. ('. 2. Sed si tales
— 274. c 3. dirigant oculos
— 274. ('. II). de quiLus nunc liic utitur lioc colore
(jui dicitur ec.
— 275. i>. 12. ab omni miscricordia Dei sui facloris
qui est ec.
— 275. ('. 20. nudata a spe
— 276. ('. 1. ct boc est etiam considerandum
— 276. ('. 19. Et liic esl Cocylus , de quo ec.
— 277. ('. 8. babot aniuia Doiim praesenteni
— 278. ('. 5. auctor prosequitiir ad (|unrlani parteni
proditorum
•
278. ('. i3. el alis suis , idost commotibus ec.
— 279. ('. 8. Et quia iii coutrario modo
— 279. ('. 10. ideo in inferiori loco
— 280. ('. 14. descendere potest vel discedcre
•
286. i>, 17. dividit in duas
— 286. c. 19. et cordialis et intrinseca. In ultimo enim
vitae est per contritionem ec.
— 287. ('. g. palitur. Et bos talcs tardos ec.

— 287. ('. 14. extra dictuni locum

— 288. ('. 5. a qua absolvitur
— 288. ('. 11. in satisfactione , in lioc Purgatorio
'— 288. ('. i5. babenl aunexam
— 288. ('. 23. Nam ligna diulius suut in igne : foenum,
stipula , (juia venialia ec.
 IIV

Pag. 288. ('. 27. potesl etiam iste auctor intelligi lo^ui
— 289. ('. 6. et manentes
— 289. i'. 8. iu lumine
— 2gO. f. 3. invidos, iracundos, accidiosos ec.
— 291. ('. 7. (juod amodo curret meliores acjuas
— 2g3. c. 19. Iutcgumentum est ,
quod ec.
— 294- ^- 3. Et (juia a coelo
— 2g5. u. 1-2. ideo prius
— 2g5. c. ig. in cujus revolutione
— ^95. f'. 25. meridionalis et antarcticus
— 295. ('. 3o. stellae , idcst virtutes
— 297. u. 27. Subdendo quod auctor libertatem ibat
inveniendo
— 298. ('. 5. temporis , in quo
— 298. ('. 6. amat homo honestus proximum
— 298. c. 12. et hoc non attenta
— 298. c. i3. quae lex nova est
— 298. c. 23. quod erat in voluptatibus
— 298. c. 25. est expectandum
— 299. c. 7. item ad lavandum
— 299. c. i5. resurgunt, et stant , nec diminuuntur in

illo

— 299. c. 27. cingendae humilitatis

— 3oo. c. 2. Qui juncus, quia non rumpitur
— 3oo. c. 6. mundi ; ita homo
— 3oo. c. 11. in die judicii
— 3oo. c. 11. nam honestas , ut dicit ec.
— 3o2. c. I . erit hemisphaerium dictae mediae pallot-

tolae,idest globi nostraeterrae et aquae.

Allerius scutellae , idest ejus semicon-
cavitas erit aliud hemisphaerium alte-

rius medietatis pallottolae. Modo , ima-

ginetur ec.
— 3o2. c. 22. ruisumque ad orientem
 XV

Pag. 302. c. 27. autem est terra

— 3o3. •'. 2. eo stemate
— 3o3. ('. 3. conversione (Jebita
— 3o3. u. 4- Et sic in illo
— 3o3. i'. 5. huic nostro quod erat principium diei
et hic per conseijuens
— 3o3. »'. i3. ita e coutrario nox in Libra hic orieba-
tur ; fjuod signum Librae cc.
3o3. i^. 16. Et sic ut <3ixit
— 3o3. ('. 21. cjuod aurora ec. De qua aurora ita cobj-
rata ait Ovidius
3o4. l\ 18. quud in frusto
— 3o4. ('. >9- se purgans
— 3o5. l'. [. ct ducente
— 3o5. ('.
.9- sumus quasi
— 3o5. ('. 11. in quo foctor et salsedo est
— 3o5. c. 26. hoc et de facto
— 3o5. ('. 27. tamcn spiritualiler est quod iu exitu
anima
— 3o8. Et hoc dicit ad moralitatera : nam mo-
ralis homo et rationalis talia audire ec.
5o8. c. 5. nec occupal locum ut coelum ec. ,

3o8. ('.
9- non liqueat. El ideo
3ii. ('. 3. tamquam hacretici et anatbematizati
3ii. c. 4- quod confinat Apuliam
3i I. c. '9- et adducit
3ii. c. 22. ut in contumacibus Israclitis

3ii. c. 24. ut in (iliis

34. c. 2. quod ivit

3i5. c. >7- animae ut in hominc, sed ut in homine

3i5. c. '9- differentes ,
quae in nobis ec.

3i5. c. 25. cum vacat

3i6. c. 1. ratiocinatur
3i6. c. 3. attributae spiritualiter
 XVI

Pag. 3i6. ('. 4- Ueoque dicuntur

— 3 16. ('. 7. nec potest assignari
— 3l6. ('. 16. pcr (juinquaginta gradus, idest per tres
lioras et tres partes altius , cum quae-
libet hora quindecim gradus ascendat
in aequinoctiali sole

— 3 16. ('. 23. Districtns Regii

— 317. i'. 7. ineffabilis
— 3i7. P". 8. verba figurata
— 317. V. 20. et maxime ad tvactatum
— 317. u. 21. in illo loco et hemisphaerio
— 317. c. 22. ad illa littora ad orientem illum
— 3 18. ('. 25. respiciendo
— 3 19. ('. 8. duo diversa hemisphaeria
— 319. ('. 11. et e contrario : et quod nobis est meri-

dies , ibi est seplemtrion , et e con-

trario
— 3iQ. f. 18. iverat. Cuni dictus circulus
— Sig. c. 20. sicut possibile esset
— 319. ('. 26. processisse oblique sua natura
— 320. c. i. hoc concludendo
— 320. ('. 1. a Virgilio videre quomodo Sol ibi de-
bet ec.
— 320. c. i4' opere invenitur
— 320. c. 19. Dicendo quod ibi

— 320. V. 27. in nostra quarta habitabili

— 320. c. 3o, ibi ad rivam
— 524. t'. 8. ut cum aliquae res transmutantur ec.
— 324. <'. JO. secus in aliis, ut corpus liumanum iti

bestiale , et si interdum esset , non es-

set vere , sed falsae apparentiae

— 324. i'. i5. phantasma
— 325. ('. 16. et etiam omnes alias

— 326. ('. 8. qui jam I

J
 XVII

Pag, 326. ('. 9. pi'o mcdlocriler malis non est oraiiduiii

— 326. ('. 22. a Deo in nos , ergo ec.
— 326. ('. 23. simus , fervor cliaritatis operatur, quod
in orando et in eleemosynis tantus fer-
vor potest esse ec.
— 327. c. 2. Et sic etiam
— 327. c. 3. fervor oi-ationis

— 327. ('. y. \n palatio civitatis Romae

— 327. t». 28. nullis lacrimis fusis
— 327. c. 29. singulis gratias injungeiulo
33o. ('. 11. existentia Monarcliiae
— 33o. c. 18. ut unico motorc regamur
— 33i. c. i4- 11" puniat exccssus ; alias noii posset ge-

nus humanum esse , nisi quidam esseiil

majores, et quidam minores , ut in an-

gelis
— 33i. c. 22. et ideo de domo in domo , dc vicinia iii

vicinia , de civitate in civitate in regno

procedit
— 33 1. ('. 26. sed ratione praedicta
— 33 1. ('. 27. Nam vis hellica non fuit causa moveiis
ef Gnalis
— 332. c. 2. et anima fahri
— 332. f. 12. filius ejus Alhcrtus
— 332. ('. i3. electum in discordia
— 332. ('. 16. apprchenderunt imperium pcr predellain
— 332. ('. 16. sed sellam , idcsl Romam non , apprchen-
deruiil
— 332. ('. 25. recipit
— 333. c. 22. dicitur et cfficitur
— 334. •'• i5. fungendus est
— 335. c. 7. eos esse
— 336. c. 10. intravit cum ense incaute, et ibi incuhuil
— 336. c. 12. illud prohibentem
b
 XVIII

P/ig. 336. u. 17. el levia rctineiit

— 337. u. 4* praemissa admiratione
— 337. t'. i3. et llorida laude
— 338. r. 7. modo figiirat

— 338. p". 10. errando ut in nocte

— 33g. i'. 21, transivit et intravit Aegyptum
— 340. c. 3. in signum snae capturae
— 340. «'. 7. et cum non niodica
— 34i. »'. 20. cujus etiam successores in tantum (^cosi

i Codd.) ab eo probitate, ut sunt suc-

cessores praedicti domni Petri
— 343. c. 12. loquentes primo et caatantes
— 345. t'. 22. ut expectantes
— 348. V. 18. nobis viventibus
•
— 348. V. 20. et eliam adhuc habet liberum arbitrium ,

scd ad malum tantum, alias non deme-

reretur; ideo quolidie fit pejor. Sed
Angelus per contrarium habet liberum
arbitrium , et semper ad bonum, ideo
(juotidie meretur et fit melior
— 348. t^. 24. ideo meremur
— 348. f. 25. seumeliores, mali , vel pejores
— 349. i>' 24. quin non
— 349. y. 27. Et quod dicit quod veniunt de gremio
Mariae, est quod propter tempus gra-

tiae ,
quod incoepit in gremio Mariae,
idest in Christo , assecuti ec.
— 35o. c. 3. faciendo se acceptabilem, ut possit nos
ul serpens venenare
— 35o. V. 6. idest in illo statu virtuoso
— 35 1. p». 3. prius portalur
— 552. ('. 17. fuit in signo ec.
— 352. ('. 18. tunc fuerit in principio Signi , in ca-

pite ec.
 XIX

Pag. 353. V. l6. et quod a lumine Solis longe creatur

dicitur coiicubina nam usitatum ec.
;

— 355. t'. i4- sed cum corpore sic, ratione corporalium

virtutum. Ad quod ait ec.
— 356. V. 7. ei , ne umcjuam ec.
— 356. V. 22. vivere, sentire, et intelligere, seu ratio-
cinari
— 356. f. 26. quae in intelligentia
— 356. u. 2q. dicitur ut
.— 357. t'. \'2. nomine Saturnus
— 35/. c. i4' cujus tale signum primo fuit
— 357. V. i5. Quidam alii dicunt quod quidam rex se-
qucns eum rapuit ec.
— 358. ('. 2. ut figuret

— 358. V. 4' •'"1 ^** quae ad imaginationem sunt

— 358. ('. 8. Nam contenla res est liomo, ubi supra
humana surrexerit
.— 358. c. 22. motum poenitendo
— 358. ('. 28. tamcn non possum '

— 36o. V. 28. gradus rubeus

— 36 1. c. 2g. cujus spatba
— 36 1. c. 3o. et repreliensibilis
— 362. ('. 4- descripsil
— 362. ('. 6. In altera dans scientiara ec.
— 362. ('. 10. tenentur, idest habentur

I
— 363. ('. 1. de poenitentia
— 364. (^. i4' croptus inde fuit
— 364« «'• 24. oslendit id quod coraunitcr verc confes-
sis contingit
367. ('. 18. motus itinerum humanitatis
367. c. 27. esse meridiem bcne inspiciendo. Et
liaec ec.

368. ('. 4« ut '1 purgatorio

368. t'. 9. intclligi potcst

f
 XX

Pag. 368. ('. 17. inferiores despiciens, superioiibus el pa-

ribus satagit (lominari
— 368. ('. 25. bene a superbia purgarc
— 369. ('. 4- Dicendo hac (igura
— 36q. c. 5. in illa pariete marmorea
— 369. ('. 8. in secundo Rhetoricae ,
primo humiUla-
tem ec.
— 36g. ('. 19. qui erat sibi a latere
— 36g. ('. 23. duceret arcam
— 369. (^. 3o. et tripudiantis
— 370. I'. g. Igitur de Michol
— 370. ('. II. de quo
— 370. ('. 1 8. satisfaciam tihi
— 370. ('. 25. vidit spiritus purgantes se
— 371. t'. 1. idest cum pudore couscientiae et humi-
litatis

— 371. c 12. in hac vita sua corporali

— 371. c. 14. conceptione spermatis tam vilis

— 371. ('. 18. ut vermes

— 371. v, 25. seu anulosa , inler quae sunt lumbrici
— 372. ('. i5. ratione nobilioris loci
— 373. c. 2. Manna , de cpa dicit , cibus spiritualis
est et charitas Dei
— 3^5. V. 2. Et sic nihil est

— 375. v. i3. modicum durat viridis et desiccatur

— 375. V. 20. circa amicum
— 378. c. 6. debent impellere
— 38o. ('. 19. Latona , rcligio : Apollo, sapientia : Dia-
na , castitas
— 38o. ('. 24^ nasi fricatio
— 382. ('. 11. et arrogantiam ,
quod nemo ec.
— 382. ('. 2g. et omnes infortunium j^assae sunt supcr
hoc monile
— 583. ('. 25. et conduxisset eos de dicta civitatc sili
 XXI

et fame juxta montem , rjuaedam vi-

dua ec.
Pag. 384. f. 1. capta et deducta fuit
— 384. ''• 3. et ineLriatus est
— 384. i'' 9. super quadam liasta posilo
— 387. c. 25. spirituales contemplationes
— 38g. «'. 6. ad ejus figurani
— 38g. u. 20. ita et invidia

— 38g. p-. 26. colorata fallaci decore

— 3go. ('. 11. oculorum eorum
— 3go. ('. ly. cum excaecentur
— 3go. ('. 18. deberent , scilicet de gratia
— 3gi. ('. II. ex conjunctione convenienlis
— 3gi. c. 12. et invidi naturaliter fiunt boni
— 3gi. t^. ig. quod proximo suo
— 3g2. ('. 8. secundum dictam vauam eoruni
11 — 594' ''• ^- Tertia dicitur periodus
— 394" ''• 9^ "*'" procederetur
— 3g7. c. 19. Flogae e Folgac tutti i Codd. Dee cor-
reggersi Fogliae , che cosi h detto
volgarmente il Jiunie Isauro , rhi-

bagna le mura di Pesaro.

— 4°°- ''• 6- ct extendat se per latitudinem
— /^.oi. ('. g. in ista secunda die
— 4o2. f' 17. parte, ubi auctor
— /^o3. ('. 6. in illum alium angelum
— ^o3. ('. 11. aqua vel speculo
W — 4o3. c. 12. nscendit et descendit
— 4^3. t'. l5. qui est in altiori puucto
— /^.oZ. c. 27. in illa bora, et in illo loco
— 4o4- •'• *7' u'^' consortio altcrius
— 4'0^ ''• ^" veritatem dicentes
— 4*'' •'• 16. quoddam corporale
— 4''- ^' ^9' uuio aniraac ad corpus
 XXII

Pag. 4i'' •'• 20. Licet auima a Deo producalur in cor-

pore , tamen dnio exptae ( cosi in

cifra queste dite i'oci nei Codd. nh

sapremmo come spiegarle) corpo-
raliiim dispositionum a coelesti de-
pendel
— 4''' ''• ^^* ^^ dicit
— 4ii' ''• ^^* coelo , idest corporibus coelestibus, tam-
quam omnia moverentur ex necessi-
tate

— 4'2' •'• ^- se liabet ad utrumque

— ^i^. u. 6. Inter boc
— /^ia. u. 10. in nos minime iufundant
— 4 '2* *'• ^9' i'1'tiant
— 4i2. •'• 26. et si bene
— 4i'^' *'• ^^' ^^ suum pi-incipium; et ideo quod Deus
principium et factor est animarum ,

ideo naturaliter anima desiderat

— 4i4^ *^- 3. Et si virtus \isiva
— 4'4^ ^- l4^ licet ruminet
— 4i4^ •'• '?• ^^ omnibus animalibus
— 4'4^ ^- 21. in omnibus aliis alios regentibus
— 4 '6- i^- 10. regalis videlicet
— 4i9' ^' ''• occulte cum patruo suo iiomine Mardo-
cbaeo
— 4'9^ ^- i4' adeo superbus
— 4'9^ ^- l5. quod ab omnibus
— 4i9^ •^^ '6. iracundia motus dictus Aman
— 4^3. t". 18. et ipse amor extriusecus
— 4^6. c. 12. semisauum
— ^26. V. 20. in natione , electus fuit per electores de
omnibus aliis discordantibns imperator
— 43o. V. II. se invenire in somnio
— 43 1. ('• 22. canens et pura
 xxiir .

Pag. 432. (^. 5 vel ia tali vitio

— 433. t>. 6 et fatigare se
— 434. V. i-x incoepit
— 436. u. i4 prostituendum quo ; scito
— 436. c. 34. et poslea quomoclo
— 437. i'. 7. captus de uavi cum decem baronibus
— 437. c. 26. non sacerdotem adoravi , sed Deum ,

cujus principatum sacerdotii geritec,

— 438. t'. i3. ia luce tliurna
— 439. P. I. vocatur proditor
— 439. t^. 3. de parricidis
— 44o- ^- 3i. recedere inde , habita pecunia
— 444- *'• 9« qui eos salutavit
— 444- ''• 3i. excedit regionem
— 445^ ('. 36. Pruina , vapor frigore congeiatus
— 44^^ •'• *2. Nubes spissa est vapor terrcstris. Nu-
bes rara ec.
— 44^« ''• 22. Et vaporalis
— 44^^ ^- 26. et fit ut later
— 446. i'. 26. Et quia calidum fugit humidum
— 447» ^' 5. Idco dicitur Iris ec.^no a ad terram de-
scendit nianra nei Codd. l^atic.
— 45i' *'. 21. deponit avarus
— 4^3. ('. 16. ut ia hoc casu
— 455. V. 5. Et dum ad arma et contentionem esset
— 455. V. il\. conduxit
— 455. V. 36. unicum filium
— 4^5. ('. 39. quae exulavit a dicta sua terra eo quod
cum Jasone jacuit contra conventio-
nem faclam dominabns Lemni
— • 457« i'- 16. volens se purgare a gula , siti ec.

— 457- V. 37. pro freno hujus vitii radices , idest ca-

pillos habent ad coelum

— 458. «'. 6. docet nos ad caenam ec.
 XXIV

Pag. /iSS. ('. 21. ut siint virtutes ,

quae producunt poma
cum jcjunio : quae poma cum jejunio
et consideratione abslinentiae acquiri-

mus ; in qua cousidcratione, quae pro

voce illa ,
quam audivit , ponitur
audit ec.
— 4^8. v. 29. Et ad hoc fingit
— 460. ('. 8. super cilia

— 460. «'. II. jejuuantes vere

— 460. ('. II. Et ad hoc inducit
— 4^2. «'. 25. in ratione perfecti hominis
— 463. V. 3. seminudae
— 466. ('. i5. fuit divisa
— 467. »'. l5. ventilatus et directus fuit per Angelum
— 469. f. 12. processerat per 24.° gradus
— 470« ^- 2. hic igitur
— 470. v. 3. et sic erat ultra
— 470. f^. 19. invidia quadam
— 471' •'• 3. ait Virgilius
— [^'ji. V. i^. quo aer
— 473. V. 5. ut superfluitatem
— 477- ^- 3o. ut forma corporis vegelativam ct sensi-
tivam trahit ad se ec.
— 478. c. I. quae anima nostra non crescit cum par-
vulis, sed ideo longa medilatione et

corpore ngto , et poetice loquendo ec.

— 479' *'• ?• patitur
— 480. c. 22. in quo alligata virtualiter
— 48i' c. 19. a vitio carnis
— 482. ('• 16. idest multarum virginum et virginitatcm

in solitudine ec.
— 483. c. 10. in fiHos
— 483. V. 14. ex vicinatu
— 484- •'• 27. clamoribus et cantibus
 XXV

Pag. 485. V. 5. celtiberosus

— 485. c. I 1 . si sapit masculinum

— 485. c. i3. clamare contra se ipsos
— 485. u. 2 1. obsculabantur se

— 487. f. II. quo Sol in altero polo

— 488. »'. 22. fuerit occasus
— 490. V. 8. et ubi primo Cythera inventa est per in-
strumentum , et habet animos ec.
— 490- ^' 10. incoepit dormire
— 490. V. 16. ad haec verba evidenlia
— 492» ''• 18. quod bonum est
— 492. f. 26. ad operandum
— 493. f. i4- haec vita acliva
— 493. f. 16. et ab impetibus
— 493. y. 19. mundum renuit
— 494« "• i5. Et est hic Paradisus
— 494- "• 16. operuit eum
— 494^ "• 20. in cognoscendo
— 494- ^- '-^s. qui facit
— 495^ "• 16. liabuil nuntiante illa die quod quaerebal
— 495. f. 27. quasi dicat : sit foras quod tu amodo non
facias
— 497* ^- 5. sub figura aviuni
— 497- ''• 12. beHuni gessit
— 499' ^'- 10. granum segetis
— 499« ^- II. in venis terrae
— 5oo. i>. 9. juxta Lencos. Errato,
— 5oi. f. 3. a caclo lunari infra
— 5o4. f. y. quia , sicut sponsus
— 5o4. c. 22. scilicet credere unum Deum esse : item
patrem esse Deum : item filiuui esse
Deum : item Spirilum cc.
— 5o5. V. 29. item libcr Esther , liber Ruth , liber Ci-
noth ec.
 XXVI

Pag' Soy. V. aa. virtules quasi viros

— 5lO. v. 6. nos clirigit

— 5io. t'. lo. idest tollitur nobis defectu et culpa

— 5il. f. ag. theologorum
— 5i2. f. 7. pro pratica ejus subtili , seu scientia
— 5x3. f, 18. in recedendo
— 5i4- "• l3. sub sole aequinoctiali
— 5 14. V. 16. consideratioue
— 5 14. f. '^6. cum studio ipsius paginae
— 5i4. "• 3u. Et boc est quod dicit
— 5iy. V. 3. et fructuosae considerntionis , et cur non
fuit prosecutus ec.
— 517. c. 7. suspiriis affligit
— 517. f. 22. ut alias defenset
— Sao. V. 7. non tamen
— 5^3. f. 12. scilicet in militia sua
— 5^3. V, it\. reduxerunt se ad rotam niinoris orbitae,
idesl temporis, scilicet ad paginam ec.
— 5^5. V. 3. ideo sicca est et infructuosa
— 525. V. 7. dictum grypbonem, dictum currum
— 526. V. 23. Flores mali
— SaG. f. 26. tainquam bonor
— 528. V. 6. fore auditam
— 52g. V, 12. idest quod fecit quod Curia
— 53o. V. 12. quae vere propbetia
— 532. V. I. Et visio propbetandi ,
quae non est ec.
— 532. f. 9. in quem. Errato anche questo : pare
che dehba dire in quibus
— 532. V. 14. comederetur
— 532. V. 18. erit forte in 44
— 534. f. G. Et baec moraliter, cum altitudo figuret ec.
— 534. f. l3. per aliquod tempus
— 534. V. 23. Dicendo auctor quomodo
— 535. V. 2. hic et ibi
 XXVII

Pag. 535. V. 'j. tlerivant

— 536. f. 1. accipitur
— 539. f. I. procedere solito modo
— 53q. i>. 8. quae moriuntur mundae in perfectione
— 545. f 5. Tamen offert auctor se dicturum quantum
potuerit
— 545. V. 20. ut Auripliam , Philocus , et Acermon.
yJnche questi sbagliati.
— 548. c. 16. temporaliter exortis
— 549. v. 6. mutare verba, ut Apollo, idest sapiens,

decoriatur, idest ejus apparentia ec.

— 549. V, 16. circulus horizontis
— 549. v. 20. loquitur. Direndo ec.
— 549. v. 23. Et ut secundus radius
— 549« •'• 24- resultat in altum
— 55o. c. g. et ipse eam in oculis
— 553. f. 2 1. accidentaliter ruimus. Nam , ut naturale

est
— 554. f. 10. idest studentibus
— 555. t». 17. Qui theologi hic gustant
— 555. V. 24. theologis
— 556. c. 2. in hoc remanet
— 558. c 21. quod est per coelum
— 559. ^*. I. divina , ad diversas ec.
— 55g. V. 3. resolvitur umbia
— 55g. \>. 9. imo omnia quia nil vidi nec intellexi
, ,

manca pure nei Codd. f^atic.

— 56o. if. 6. apparuerunt ibi
— 56l. f. 5. idest srcundum lucem 5
quae lux in cor-

pore lumiuoso lux est, in diaphano

est lumen, in terso et denso splendor,
in mixlo color. Formaliter radius
est lux directa , el sic addil super lu-
cem
 XXVIII

Pag. 56i. i'. i3. Ex qua debili aerea visione credendo quod
cssent ec.
— 563. t'. 3. nam in magnitudine
— 563. V. 5. cura feris, idesl in uocte lucet
— 563. V. 8. quasi ministra seminibas terram proser-
pentibus
— 564- «'• ^3. et natura ejus est quod sit in Deo
— 565. ('. i3. unum ut alterum
— 565. V. i6. effectualiter
— 565. v. l8. inter duos lupos pascere
— 566. V. 5. Hoc enim proposito , merito coucludit
— 566. y. 7. Nam Lomo liber ad appetitum non mo-
vebitur electione , ubi objectum erit ec.
— 566. V. 26. ad mortem minabatur
— 567. V. 10. sub hoc intellectu videre, quodredeantec.
— 567. c. 29. diceret non male ; alias sic , et ideo re-

probatus est
— 568. v. 17. si violentia est ,
quod est cum ille qui
patitur , nihil violente confert
— 571. f. I. ad torturam
— 571. f. 22. omueni sitim scientiae
— 572. V. 24. quod in hac vita cessat
— 575. v. i5. quia tunc ad bonum
— 576. v. II. tradebatur nuptui
— 577. u. 3. quomodo possum
— 578. i'. il\. sive volum sit in facieudo , sive in non
faciendo, ut ecce peregriuatio potest
eleemosynis redimi
— 578. »'. 17. Quid enim si voveris peregrinationem ,

et fueris debilis ec.

— 578. v. 20. non dispensaretur commutando
— 578. i>. 21. et ibi non dispensatur. Et licet dlcatur
quod
hic ec.
— 578. u. 27. ad coelum
 XXIX

Pag. 578. t'. -J.S. cujus planeta prius

— 579. t'. 6. Ideo fingit

— 579. u. 9. infradicetur. Complet eniin cuisum suuni

ut sol. Alia per te vide.
— 58o. c. 12. duxit de Asia , et sic ec.
— 582. ('. I. Deo fecit
— 582. i'. 16. qui Persiam et Judaeam et Africam
— 582. i'. i8. et tenentes. Dovrebbe <iiVe tenentibus
— 585. i'. 8. qui apud Anienem
— 585. t'. i[\. ad rustici operis immutatiouem
— 585. V. 9. Et apud Turinum transivit Padum , et ad
Trebiam flumen veniens juxta Placen-
tiam ibi primo vicit ec.
,

— 585. ('. 21. se trajecit

— 589. c. 7. facti sunt

— 589. i'. 9. Crassus iret in Marchiam. ^«c/ie «/tfe.t^o

errato.
— 589. r. 27. discensione facta. Cosi i Codd.
— 590. V. 5. et trahi se fecit
— 5go. v. 12. et eara terram muro concitatam. Forse
concinctam.
— 5go. c. 21. Vel ideo dicitur illud propter boUum
Alexandriae juxta Nilum. Inde fugit ec.
— Sgi. f. 26. apud Leutas. Errato.
— 592. V. il\. et Ptolemaeus necatus ibi est
— 592. V. 27. suum delubrum. Dicitur enim delubrum
fontem habens , in quo ec.
— 594. •'• 10. et Berguliae. Errato.
— 598. »'. 23. secundum effectum
— 5gg. u. 3. reliquiis peccati mundata, nonhabuit cc.
— 5gg. v. 23. deitate Christi
— Sgg. v. 29. quod omne
— 599. f. 3i. una est
— 600. c. 5. humana creatura
 XXX

Pag- 6o3. f. 17. elementa, et alia elementata creata a

Deo ec.
— 6o3. V. 10, Unde assumit
— 6o4« ^' ii- ct amore virtuoso
— 6o5. i>. 10. in luxuria

6o5. f. aS. habeal eos firmos et immobiles

606. V. 4- io dorso cujus differentis est quaedam
sphaerula, quae per se ipsam iu co
coelo se volvit
— 607. V. i[\. ascendit; quod quidem perpendit ec.

— 607. V. l5. pulchriorem. Hoc figurat ec.

— 607. v. 17. cum magis tractet

— 608. c. 9. ita et illae aliarum specierum
— 612. V. 18. durabit usque ad 5oo anuos
— 6l3. P". 21. spanditur, est mare ec.
— 6i4» >'• 9» in qua Sol videtur
— 6i4- ^' i5. si possibile esset ejus videre
— 6i6. t». 18. umbra noctis appuntatur
— 618. V. 9. simplex est
— 620. u. 18. cum Luna est
— 620. V. 19. Quae cursio ordinata est a Deo
— 621. f. i4. per spiras. / Codd. hanno sphaera».
— 621. V. i5. Spirae
— 621. (^. 21. Et quantum
— 621. v. 22. in maxima elongatione
— 621. f. 25. Quae spirae
— 622. i>. 4- Dicendo se intrare
— 623. V. 23. aperuit
— 624. P". II. dicetur uxor
— 626. V. 23. et in costa
— 629. v. i3. recommendavit suis Fratribus et Commu-
nitati. Modo dictus ec.
— 632. t'. 21. ex opposilo a Sagittario
— 633. ('. 8. per Libram ad Arietem

I
 XXXI

Pag. 633. (^ i3. nostrae comparationis redeundo, et ad

lianc loculionem
— 635. f . 28. Vulturnus , Eurus , Subsolanus ec.
— 637. V. 8. Papa vere debebat
— 638. V. 18. et corona est signata
— 640. i>. i3. rationem assignando. Dicendo ec.
— 640. i>. 18. Deitas et Trinitas
— 640. i>. 24. ut nos etiam
— 64o. ('. 28. sed natura naturata
— 641. c 8. inter sc et intra se
— 641. c. 2 5. sed bene in eo sunt
— 642. c. 28. Sic igitur idea est causa formalis in mente
Dei ab aeterno
— 643. V. II. cjuod nisi talia sint subjecta ,
qualia prae-
dicata demonstrant , et ibi hoc praedi-
cetur ec.
— 644- "• i3. ita et illae aliarum specierum
— 646. V. l5. cum auctore
— G46. c. 16. in illis choreis et rotis fuit
— 647. f. 1. circumscriptus, quoniam principiura, me-
dium el fiuis potest ec.

— 647. c. 4- ii loco dcfiiiitionis

— 647. c. 24. Ad secundam dicit auclor quomodo su-
bito ec.
— 649. c. 27. in sphaera Solis lineanle umbram ec.
— 654« c. 9. lascivis multuni
— 657. c. 10. pauciores quam sint hodie
— 657. f. 26 cum imperio
— 660. c. 3. manans in contrata ejus originis
— 662. c. 3. sicut pcr simililudinem per contrarium
— 662. c. 6. propositio geometrica
— 662. i>. 7. quomodo hoc sit

— 663. i>. 5. non tamen necessarium

 XXXII

Pag. 663. V. ig. et cognoscit necessaria prout sunt neces-

saria , et contingentia prout sunt con-
tingentia , ut in pracmisso exemplo
quod esl non necessarium , sed oriri
solera necessarium
— 665. v. lo. dicitur improprie incipere
— 665. l>. 12. quae nobis futurae sunt
— 665. V. i5. si Lene potest ire , ergo male ire ec.
— 669. V. 1. de alio loco
— 669. c. 7. nam si non dicet veritatem
— 670. v. 6. Et etiam in veteri Testameuto uustro
nota guod majora cc.
— 670. f. II. Ideo hic ut argumenta ec.
— 6^2. V. 7. quia in secundo mense
— 672. V. i3. ipsum Saturnum
— 673. V. 3. hoc est effectum illius planetae osten-
debant
— 673. V. II. quae pro morali et politica scientia et

philosophia fingitur
— 674« ^' 4- accipiendo panem
— 675. V. 7. non habebatur
— 676. V. 8. et ibi est
— 676. i>. 23. credendnm est Deum in ipso ec.
— 677* ^' 7- damnabuntur in die judicii
— 677. P-. Et Polycrates libro ec.
— 678. v. 23. Dicendo : o beatam Ungariam
— 680. V. 5. ad octavam sphaeram
— 680. V. 6. Nominando inter praedictos justificatos
et bonos et justos regentes David ec.
— 681. t^. 5. qui cum legibus et juslitia fuit, et con-
cessit ec.
— 681. (^. 21. idest in fide ec.
— 682. i>. 16. de numei'o extiuctoruni
 XXXIII

Pag. 682. V. fy. relinquuntur

— 685. i>. II. facit etiam
— 685. V. i3. subest eo
— 690. V. 2 5. est fortunatus
— 6g3. u. 17. factus est ibi potens
— 694. (^. !!• et ab ejus motu
— 695. V. 5. consortium Angelorum
— 695. f. 6. idest tjuasi simul ec.
— 695. v. 16. mortera principum , et civitatum mo-
tioneni
— 696. '. i5. super mare ambularet
— C9G. P". 18. Vide quomoclo
— ^97- ^' 5. dicilur argumcnlalio ,
quod oninis ec.
— 698- *• i5. aperta est ei dicta fidcs
— 701. i^ 1 1. ibi soli
— 704« i'. 10. ut patri omnium bominum per descen-
sionem. Dicendo ec.
— 704^ *'• I 5. est unum quadrans, ab inde in occidentc
aliud quadrans diviso bemisphaerio in
cruce ec.
— 704« V. 17. cum intrat eam boram
— 704« *'• 27. 842. anni
— 7o5. V. 4> quod quidem fuit appetere
— 706. v. \[\. ipsius Petri in non faciendo
— 707^ P". 16. passus
— 709* ^' ^- ^t S'C ut dixi
— 709' ^- 7- ^" primo, et sic in Arabia et juxta ae-

quinoclialem sunt septem , ut septem

sunt zonae ec.
— 709. V. 14. quod est ibi
— 709- f. 23. ponit bic
— 710. i'. I. ideo vocatum
— 710. j'. 3. velocissimus
c
 XXXIV

Pag. 710. »'. 6. Empyreum vero caelum est quielum

ubi est ParaJisus , ut ile hoc ait ec.

— /''• ''• '-*• concurruut

— 71 1. t'. 19. et incipit
— 1 1 i «'. '•io. Sol ingredilur Capricoruum , sive pri-
mum gradum Capricorni , idest iii mi-
nori ec.
— yia. i^. 3. supererat
— 712. »<. 4- fjuartam partem
— 712. f. 8. fuerit minor
— 712. P'. 9. fueritminor
— 712. i'. iG. prima dies Novembris
— 712. w. 18. Et prima dies
— 7i3. i'. II. Christum inlueri
— 714. t'. 32. de exemplo et exemplato
— 7i5. w. 8. nos referamus , circulus
— 716. u. 6. divino conspectu
— 716. ('. 8. sicut suLito
— 716. <'. i3. in signo Librae , et Sol in signo Arietis
in opposito puncto , tamen in hori-
zonte variantur
— 719. ('. 17. dici non potest
— 720. »'. II. Dicendo contra praedicantes hoc , et

quod de luna dicit

. — 720. i>. i5. in pleuilunio , ergo etc. Ideo non fit

ubique ec.
— 722. c. q. a splendore
— 722. V. 1 1. et id ait
— 723. f. 18. ad id poetice. Et haec 2'i'o bac parte.
— 723. i>. 28. et Subtilissimum fundameutum est
— 723. V. 3o sitii summuni
— 724. v. 22. ut beatricem
— 724. f. 24. ut cliyus
 XXXV

Pag. 725. f. ly. muUitudinem stolarum

— '725. f. 28. Et istae suat
— 729' ''• 7- gi'atiam
— 781. c. 5. effectum
— 733. i>. i[\. ad colorem
— ySS. »'. 26. beatorum et virginum, et clectis datur
— 738. i'. 7. ut nix per aquam. Et senlentia ec.
 GORREZIONI
DEI PASSI DEGLI ANTICHI SCRITTORI

CITATI NEL COMMENTO

E CHE SI LEGGONO NEI COniCI

O GIIASTI O TRAVrSATI.

Pag. 3. V. 4- Le parole di Aristolile sono le seguenti autem

: scire
putamus UTiamquamque rem simpliciter , non sophi-
stico moclo , idest ex accidente , cum putamus cau-
sam cognoscere ,
propter quam res est ejus rei ,

causam esse , nec posse eam aliter se habere. ( Arist.

Poster. lib. I. cap. I.
)
Pag. 3. V. 5. Cujusque facti causam exquire : cum ini-
tia ec.

Pag. 4- V. II. Dante nella Lcftera a Can Grande delia Scala : for-
ma vero est diiplex, forrna tractatus et forma tractan-
di. Forma secundum triplicem
tractatus cst triplex
divisionem. Prima divisio est qua totum opus divi- ,

ditur in tres canticas. Secunda, qua quaelibet canti-

ca dividitur in cantus. Tertia, qua quilibet cantus
dividitur in rhytbmos. Forma , sive modus tractandi
est poeticus , fictivus cc
E Boccaccio nel suo Commento la causa fomiale e simil-
il :

mente doppia perciocche ella e la forma del trattare

,
 XXXVIll

e la forma del trattato. La fornia tlel traltato e tlivisa

in tre, secondo la triplice divisione del libro. La pri-

ma divisione e queila, secondo la qualc tutta I' opera

si divide , cioe in tre cantiche. La seconda divisione e
quella, secondo quah^ ciascuna delle tre cantiche si
la

divide in canti. La terza divisione c quella, secondo

la quale ciascuno canto si divide in ritmi. La forma

ovvero ilmodo del trattare e poetico fittivo ec. »

, ,

Pag. l\. v. aS. Unde Augustinus in XVL de Civit. Dei

ait : non sane onmium quae gesta narrantur aliquid
eliam significare putanda sunt : sed propter illa , quae
aliquid significant , etiam ea , quae nihil significant
attexuntur. Solo enim vomere terra proscinditur ; sed
ut hoc fieri possit , etiam cetera aratri membra sunt
necessaria.
Pag. 6. v. 20. Dante nella Lottera a Can Grandc della Scala : nam
allegoria dicitur ab aXXoiai; graeco , quod in latinum
dicitur alienum seu diversum.
E il Boccac. Comin. pag. 67. Allegoria e detta da uno vo-
cabolo greco , detto «AAoTo? , il quale in latino suoiia
alieno.
Pag.7. V. aS. Sciendum vero est , quod quaedam histori-
ca expositione transcurrimus , etper allegoriam quae-
dam tjpica im^estigatione perscrutamur ; quaedain
per sola allegoricae moralitatis instrumenta discuti-
mus ; nonnulla per cuncta simul sollicitius exquiren-
tes tripliciterindagamus. (Gregor. Praef. ad Moral.)
Pag. 8. V. i5. Preso da S. Tomraaso. JNoi) enim cum scrip- ,

tum nominat Dei brachium est literalis sensus ,

quod in Deo sil menibrum hujusmodi corporale, .sed

id quod per membrum hoc significatur, scilicet virtus

operativa. ( S. Thom. in Prima ,

Quaest. 1. Art. 10.
Pag. 9. V. 4- Secondo un' altra versione : hominis bonum erit
functio muneris animi virtute directa. (Arist. Etli. lib. L)
 XXXIX

Pag. 9. V. 5. Proponas autcm animo tuo etfutura mala

et bona, ut illa sustinere possis et ista moderare. ,

Pag. 9. V. 8. Danle nella Leltera a Can Grandc della Scala : liJjri

titulus est Comoedia Dantis yHlagherii.

: Incipit
Pag. 9. V. 23. Dante ibid. Sciendum est quod Comoedia
dicitur a )ccii//>j, villa, et wc^ii; quod est cantus , iinde ,

Comoedia quasi villanus cantus. Et est Comoedia ge-

nus quoddam poeticae narrationis ab oranibus aliis ,

differens. ergo a Tragoedia iu materia per

Differt
Iioc ,
quod Tragoedia in priiicipio est adniirabilis et
quieta , iii fine sive exitu foetida et horribilis ; et di-
citur propter hoc a Tpxyo? qiiod ,
est hircus , et u>^^ ,

quasi cantus hircinus , id est foetidus ad raodum

birci , ut patet per Senecam in suis Tragoediis. Co-
raoedia vero inchoat asperitatera aUcujus rei , scd
ejus materia prospere terminatur , iit patet per Te-
rcntium in siiisComoediis. Et hinc consueverunt di-
ctatores quitlam in suis salutationibus (bcere loco
sahitis « tragicum principium , et comicum finem ».

Simihter differunt in modo loquendi : elate et subli-

me Tragoedia ; Coraocdia vero reniisse et humiliter,
sicut vult Iloratius in sua Poetica , ubi licentiat aliler
comicos et tragocdos loqui et sic e converso ,

Inlcrdum tamcn et vocem comoedia tollit

Iratusque Chremes tumido delitigat ore,
Et tragicus plerumque dolet sermone pedestri.
Telephus et Peleus ec.

Et per hoc patet quod Comoedia dicitur praesens

opus. Nam si ad materiam respiciaraus , a principio
horribilis et foetida est ,
quia Infernus; in fine pro-
spera , desiderabilis , et grata ,
quia Paradisus. Si ad
modum loquendi , remissus est modus et humilis ,

quia loculio vulgaris qua et mulicrculae coinimi-

, in

nicant. Et sic patet quare Comoedia dicitur. Siint et

 SL

alia genera narrationum poeticarum , scilicet rarmen

bucoiicum , elegia, satyra, et sententia votiva, ut etiam
per lloratium patere potest in sua Poetica. Vcdiancheil
Boccac. Coni.
Pag. I I. V. C). Dante nella Lellera a Can Grande della Scala: genus
philosophiae, sub quo hic in toto et parte proceditur,
est morale uegotium , seu ethica.
Pag. I r . V. 17. Juri operam daturum prius nosse oportet
unde nomen juris descendat. (Digest. Vetus , de justi-

tia et jure, Tit. I.

)

Pag. 12. V. 10. Ecco le parole di Aristotile secondo la vcrsione di

Argiropulo: autea vero quam sit inductio vel ratiocina-

tio facta ,
partim fortasse dicendum est scire ,
partim
Quod enim non scivit si scit simpliciter id
nescire. , ,

quoquo modo scit. Duobus rectis aequales habere sim-

plicifer: at patet hoc pacto quidem scire, quia univer-
saliter scit , simpliciter vero nescire. Quod nisi ita sit,

eveniet ea profecto quae ,

est in Mennone, dubitatio.
Aut enim nihil quisquam discet , aut ea quae scit.

( Arist. Poster. lib. I. cap. I.)

Aristotile vuole esclndere dalla vcrila deferminata un certo dub-

bio , clie Platone pone nel libro dl Mennone , cosi intitolato dal

nome del suo discepolo; ne saprernmo a che proposito sia qui citato

dal nostro Commentatore.

Pag. 12. E riportato qul il senso delle parole di Cicerone,
V. 16.

che dice sed ciedo Deos immortales sparsisse animas

:

in corpora humana , ut essent , qui terras tuerentur

quique , coelestem ordinem contemplantes , imitaren-
tur eum vitae modo atque constantia Audiebam . . .

Pjthagoram , Pjthagoreosque , incolas paene nostros

qui essent Italici philosophi quondam nominati , nun'
quam dubitasse quin ex universa mente diiina deli-
,

batos animos haberemus. ( Cic. de Senect. caj). 21.

Pag. 1 2. V. 1 8. Hisque animus datus est ex illis sempiter-
 XLI

nis ignibus , quae sidera et stellas vocatis. E riportato

da Macrobio in Somn. Scip. lib. I. cap. >3. Quello che segue e del
Commenlatore.
Pag. \[\. V. 2. Haec autem vita ,
quae inter coelum et
infernum sita est , sicut in medio subsistit , ita utra-
rumque partium cives communiter recipit.
Pag. 14. V. i8. Felix qui potuit rerum cognoscere causas.
( Virg. Georg. II.
)
Pag. 16. V. i3. Qui descenderit ad inferos non ascendet. ,

Pag. 16. V. 20. ISoli subtrahere a puero disciplinam. Si

enim percusseris eum virga non morietur : tu virga ,

percuties eum , et animam ejus de inferno liberabis.

Pag. 20. V. 8. Secondo la versione del Lambino: €a autem
singula persequi oportet , quemadmodum cujusque
natura patitur dandaque opera est ut bene defmian-
,

tur.Magnum enim momentum , ad ea quae sequun-

tur, afferunt. Quocirca principium plusquam dimi-
dium totius videtur esse.
Dante nella Monarchia, lib. I. Nunc auteni videndum €St
quid fmis totius humanae fehcitatis quo viso
sit :

plusquam dimidium laboris erit transactum secundum

Philosophum ad ISicomachum.
Pag. 21. V. 27. s. Tommaso: Philosophus dicit in 3.° de
Anima, de intellectu loquens
quod est , sicut tabu-
la, in qua nihil est scriptum. ( S. Thom. in Prima ,

Quaest. 84. Jrt. 3. ;

Pag. 22. V. i3. Sunt enim ingeniis nostris semina innata
virtutum, quae si adolescere liceret, ipsa nos ad beatam
vitam natura perduceret. (Cic. Tiiscul. lib. S." cap. i.")
Pag. 23. V. 9. Tria sunt diffcilia mihi , et quartum pe-
nitus ignoro , viam aquilae in coelo , viam colubri
super petram , viam na\>is in medio mari , et viam
viri in adolescentia.
Pag. 24. V. 3. Qud visireP ego sum via. Quo vis ireP
 XUI

ego snnt veritas. Ubi vis permanere ? ego sum vita.

( Aiigust. Ilomil. 34.

)

Pag. a4. V. II. Secondo la versionc del Lambino: atqui boHUS

ab improbo in somno minimwn discernitur hinc :

quod ajunt , inter beatos ac miseros dimi-

illud est
diam vitae partem nihil interesse. (Arist. Eth. Lib. I.)
Tratt. IV. Cap. XX1II.«E pe-
Pag. i4- V. 16. Preso dal Convito ,

rocche maestro della nostra vita Aristotile s'accorse

il

di qiiesto arco , che ora si dice, parve volere che la

nostra vita iion fosse altro che iiiio salire e uno scen-
dere; pero dice in quello dove tratta di giovinezza edi
vecchiezza che giovinezza non e altro se non accre-
,

scimento di quella. La dove sia il punto sommo di

questo arco ,
per quella disagguagliaiiza , che detta
e di sopra , e forte da sapere ; ma nelli piii io credo
tra 'I trentesinio e 'I quarantesimo anno : e io credo
che nelli perfettamente naturati esso ne sia nel tren-
tacinquesimo anno. E movemi questa ragione , che
ottimamente naturato fue il nostro Salvatore Cristo
il quale volle morire nel trentaquattresimo anno della

sua etade che non era convenevole la Divinita stare

;

cosi in dicrescione ne da credere e ch'elli non vo-

:

lesse dimorare in questa nostra vita al sommo, poi-

che stato c' era nel basso stato della puerizia. »
11 passo diAristotile secondo la versione del Vatablo e il s^guentc.

Est igitur ortus quidem prima vegetatricis animae

cum calore participutio. Vita vero , mora ejus. Ju-
venta, primae refrigerabilis particulae auctio. Senecta,
ejusdem decretio. [Arist. de juvent. et senect. et mort.
et respirat.
Pag. aS. V. l5. II passo non e di Salomone , ma del profela Ba-

ruch , e dice : disce ubi sit prudentia , ubi sit virtus , ubi
sit intellectus, utscias simul ubi sit longiturnitas vitae
etyictus , ubi sit lumen oculorum et pax.

I
 XLIII

Pag. 26. V. 16. Alia autem ceciderunt in spinas : et cre-

verunt spinae , et soffocaverunt ea.
Pag. 28. V. 3. Ecclesiastes 7.° Inveni . . . venatorum est ,

et sagena cor ejus , vincula ec.

Pag. 28. V. 24. Cogitationes vagas et inutiles et velut
somnia similes non recipias . quibus ec.

Pag. 29. V. 1 8. Initium est salutis , notitia peccati.

( Sen. Epist. 28.

Pag. 3i. V. 5. Loggesi nei Dccreiali : nemo enim repente fit
summus, seclin bona conversatione, quae sine charitate
nulla est , a minimis quisque inchoat , ut ad magna
perveniat. 11 Commentatores'e attenuto a questa sentenza, giacchc
Giovenale, Satir. 2.*, dice: ncmo repente fuit tutpissiinus.

Pag. 3i. V. 10. Asperam nobis et insuavem virtutum

viam nimia facit vitiorum consuetudo. (Hieron. Epist.
ad Celant.
Pag. 3i. V. 17. Pes animae amor est : qui si pravus est,
dicitur cupiditas vel libido ; si rectus , dicitur charitas.
(Aiigiist. In exposit. psalm. 9. v. 17.)
Pag. 34. V. 24. Quoniam omne quod est in mundo ,

concupiscentia carnis est , et concupiscentia oculo-

rum , et superbia vitae. (Joan. Epist. 1." cap. 2." v. 16.)
Pag. 35. V. 5. rirtus difficilis inventu est , rectorem du-
cemque desiderat. Ftiam sine magistro vitia discun-
tur. (Sen. Natiiral. Quaest. lib. 3.° c. 3o. )
Pag. 35. V. 23. .Secondo 1' antica vcrsione :non homo vero non
estnomen. E .secondo quella di Argiropulo hoc au- :

tein non homo non dico esse nomen. ( Arist. Peri

Hermenias lib. T. ,

Pag. 35. V. 26. Aristotile lib. 2.° cap. 3." de Anima scrive cosi.

Perspicuuin igitiir est unam animae rationem esse

perinde atque figurae ; neque enim ibi figura ulla
praeter triangiilum cst , et eas quae deinceps sunt
roUocatae ec. At vero quemadmodum in figuris , sic
 XLIV

et in aniina fit ; nam , tam in figuris quam in ani-

mantibus, eo quod deinceps est collocatum id inest
in
potentia ,
quod illo est prius; in quadrato namque
triangulus , et in sensitivo vegetativum inest ec.
II Commenlatore ha seguito streffamente Dante, Convifo, Tratt.

IV. Cap. VII. » Che siccome dice il Filosofo nel secondo

deltyinima, le potenze dell' anima stanno sopra se,
come la figura dello quadrangolo sta sopra lo trian-
golo , e lo pentagono sta sopra lo quadrangolo; e
cosi la sensitiva sta sopra la vegetativa , e la intel-
lettiva sta sopra la sensitiva. Dunque , come levando
r ultimo canto del pentagono , rimane quadrangolo ,

cosi levando I' ultima potenzia dell' anima , cioe la

ragione , non rimane piii uomo ma , cosa con anima

sensitiva solamente, cioe animale bruto. >*

Pag. 38. V. Deus movet voluntatem hominis , sicut

12.
universalismotor ad universale objectum voluntatis, ,

quod est bonum. Et sine hac universali motione ho-

mo non potest aliquid velle sed homo per rationem ,

determinat se ad volendum hoc vel illud quod est ,

vere bonum vel apparens bonum. Sed tamen inter-

,

dum specialiter Deus movet aliquos ad aliquid deter-

minate volendum quod est bonum sicut in his , ,

quos movet per gratiam. ( S. Thom. in Prima Secun-

dae ,
Quaest. 9. Art. 6. )
Pag. 38. v. 18. Preso da S. Tommaso. Intelligere enim estsim-
pliciter veritatem intelligibilem apprehendere : ratio-
cinari autem est procedere de uno intellecto ad aliud
ad veritatem intelligibilem cognoscendam. (^5. Thom.in
Prima , Quaest. 79. ^rt. S.J
Pag. '4o. V. 19. II Commenlatore non ha riportafo che il senso del

passo di S. Gregorio sed sciendum est , quia

, che giace cosi :

mors duobus accidit modis aut absentia vivendi, ,

aut a qualitate vivendi. In hoc ergo quod comedendo

 XLV

vetitum , ejus anima dicitur mortua , non absentia

vivendi , sed qualitate viuendi , ut postmodum vive-
ret in poena , qui ad hoc creatus fuerat ut beate
viueret in laetitia. ( Gregor. Registr. Epist. Lib. VI. In-
dict. XIV. Epist. XIV. )
Pag. 4o- V. aS. Prima mors animam nolentem pellit de
corpore , secunda mors animam nolentem tenet in
corpore. (August. Lib. 21. cap. 3.)
Pag. 4i- V. 4- S. Tommaso: voluntas ,
quae est appetitus
finis praecogniti , non tendit in aliquid nisi sub ra-
tione boni ,
quod est ejus objectuni. (S. Thom. contra
Gentil. lib. 3. cap. 16.^
Pag. 4 1 • V. 24. Si vis tibi omnia subijcere , te subijce
rationi. (Sen. Epist. 3^.)
Pag. l\l. V. id. E tratto dal Maestro delle Sentenze. Dictum est

de nequissimo Caipha inter cetera hoc autem a seme- ,

tipso non dixit, sed cum esset pontifex anni iUius pro-
phetavit: per quod ostenditiir Spiritum datorem gratia-
rum non personam sequi digni vel indigni, sed ordi-
nem traditionis. (Magist. Sent. Lib. IF. Distinct. XIX.)
Pag. 46. V. 21. II passo c di Giobbc : qui regnare facit ho-
minem hypocritam propter peccata populi. ( Job. Cap.
34. V. 3o.
Pag. 46. V. 25. Quia sapientia et fortitudo ejus sunt.
Et ipse mutat tempora et aetates : transfert regna
atque constituit. ( Dan. Cap. 2. v. 20-11.J
Pag. 5o. V. 1 3. Misericordia enim Domini in die man-
datur , quia in tranquillo tempore cognoscenda per-
cipitur ; vero declaratur quia donum quod
in nocte ,

in tranquillitate sumitur , in tribulationibus manife-\

statur. ( Gregor. Praefat. ad Moral.
Pag. 5o. V. 1 8. Et dixit illi Abraham :Jili, recordare quia
recepisti bona in vita tua , et Lazarus similiter mala.
(Luc. cap. 16. V. 25.
 XLVI

Pag. 52. V. 6. II Maeslro delle Sentenie; potest etiam alio

modo aliisque noininibus distingui Trinitas in
anima,
quae est imago illius sumniae et ineffabilis Trinitatis. Ut
enim ait Augustinus in IX. libro de Trinitate mens, ,

et notitia amor tria quaedam sunt. Mens

ejus , et ,

enim iiovit se, et amat se, nec amare se potest nisi

etiam noverit se. Duo quaedam sunt mens et notitia
ejus. Item duo quaedam sunt mens et amor ejus. Cum
ergo se novit mens, et amat se manet Trinitas, ,

scilicet mens amor et notitia. ( Magist. Sentent.

, , ,

Lib. 1. Distinct. IF.)

Pag. 52. V. 8. Preso da S. Agostino : dum ergo vivificat COr-
pus , anima est dum vult animus est dum scit,
: , :

mens est : dum recolit, memoria est dum judicat, :

ratio est : dum spirat vel contemplatur spiritus est ,

dum sentit , sensus est. (August. de spirit. et anim.)

Pag. 54. V. 16. Tratto dal Convito , Tratt. IV. Cap. V. . Volendo
la ineffabilebontk divina 1' umana creatura a se ri-
conformare, che per lo peccato della prevaricazione
del primo uomo da Dio era partita e difformata
eletto fu in quell' altissimo e congiuntissimo conci-
storo divino della Trinita , che '1 figliuolo di Dio in

terra discendesse a fare questa concordia. E perocche

nella sua venuta nel mondo non , solamente il cielo,
ma la terra conveniva essere in ottima disposizione
e la ottima disposizione della terra sia quand'ella e
Monarchia, cioe tutta a uno Principe, come detto e
di sopra ; ordinato fu per lo divino provvediraento
quello popolo e quella citta, che cio dovea compiere,
cioe la gloriosa Roma. E pero anche 1' albergo , dove
11 celestiale re entrare dovea , convenia essere mon-
dissimo e purissimo , ordinata fu una progcnie $anti.s-

sima , della quale dopo molti meriti nascesse una

femmina ottima di tutte Taltre, la qualc fosse ca-
 XLVIl

mera del figliuolo di Dio. E questa progenie fu quella

di David , del quale nascesse la baldezza e I' onore

deir umana generazione , cioe Maria ; e pero e scritto

in Isaia: « nascera virga della radice di Jesse, e 'I fiore
della sua radice salira : » e Jesse fu padre del soprad-
detlo David. E tutto questo fu in uno temporale che
David nacque, e nacque Roma , cioe che Enea venne
di Troia in Italia, che fu origine della nobilissima
citta romana , siccome testimoniano le scritture. Per
che assai e raanifesta la divina elezioue del romano
impero per lo nascimento della santa citta , che fu
contemporaneo alla radice della progenie di Maria. . .

Se noi consideriamo poi la sua maggiore adolescenza

poiche dalla reale tutoria fu emancipata da Bruto
primo Consolo in fino a Cesare primo Principe som-
,

mo noi troveremo lei esaltata non con umani cit-

,

tadini ma con divini nelli quali non amore uma-

, ;

no ma divino era spirato in amare lei e cio non

, :

potea ne dovea essere se non per ispeziale fine da

Dio inteso in tale celestiale infusione. >>

Pag. 56. V. i3. Dfus enim sic ostenclit in opulentissimo

et praeciaro imperio Romanorum quantum valere.nt
civilesetiam sine vera religione virtutes , ut intelli-
geretur hac addita fieri homines cives alterius civi-
tatis , cujus rex veritas , cujus Isx charitas , cujus
modus aeternitas. (Augiist. Epist. V. ad Marcellinum.)
Pag. 57. V. 10. Sine qua (gratia) nullum prorsus , sive
cogitando , sice volendo et amando , sive agendo ,

faciunt bonum. ( August. De corrept. et grat. cap. 1. )

Pag. 57. V. i3. Homo est dominus suorum actuum et

volendi et non volendi propter deliberationem ratio-
nis ,
quae potest fiecti ad unam partem vel ad aliam:
sed quod deliberet vel non deliberct , si homo sit
etiam dominus , tamen oportet quod sit per delibe-
 XLVIII

rationem praecedentem ; et cum hoc non procedat

in infinitum
, opus est quod finaliter de\>eniatur ad
hoc , quod liberum arbitrium hominis moveatur ab
aliquo exteriori principio ,
quod est super mentem
humanam , scilicet a Deo. Non essendosi potuto trovare
questo passo , si e corretto col Cod. Vatic.

Pag. 57. V. 23. Mens hominis sani non habet ita domi-
nium sui actus , quin indigeat ec. II libro de bona /ortuna,
citato qui dal Commentatore , non trovasi tra le Opere di Aristotile,

e non e menzionato neppure da Diogene Laerzio , clie ci lia con-

servato il catalogo di esse. Appartiene adunque ad altro autore; e
si vede che al tempo del Commentatore era attribuito ad Aristotile.

Pag. 57. Voluntas hominis gratia Dei praevenitur

V. 27.

et praeparatur ut fiat bona , nonfiat voluntas quia ,

et ante gratiam voluntas erat , sed non erat bona

et recta voluntas .... Haec est gratia operans et
cooperans. Operans enim gratia praeparat hominis
voluntatem ut velit bonum : gratia cooperans adju-
vat ne/rustra velit. (Magist. Seiitent. Lib. II. Distin-
ct. XXVI. )

Pag. 58. V. 4- Cooperando Deus in iiobis perficit quod

operando incipit ,
quia ipse ut velimus operatur in-
cipiens , qui volentibus cooperatur per/iciens,[August.
De grat. et lib. arbitr. Cap. 17.
Pag. 63. V. 4- Sicut stellas coeli . . . inhaerentes firma-
mento sacrae scripturae ec.

Pag. 66. V. 9. Non e questo che il sunto del passo di S. Agostino,

che dice : natus est igitur prior Cain ex his duobus
generis humani parentibus pertinens ad hominum ,

civitatem posterior Abel ad civitatem Dei. Sicut

:

enim in uno homine quod dixit Apostolus experimur,

quia non primum quod spiritale est, sed quod ani-
male postea spiritale: unde unusquisque, quoniam
,

ex damnata progenie exoritur primo sit necesse ,

 XI.IX

est ex Adam malus atque carnalis quod si in Chri- :

sto renascendo profecerit postea erit bonus et spi- ,

ritalis ; sic in universo genere humano cwn primuni

duae istae coeperunt nascendo atque moriendo pro-

currere civitates , prior est natus cifis hujus saeculi :

posterior autem isto peregrinus in saeculo et perti-

nens ad civitatem Dei ec. ( August. De civit. Dei
Lib. XV. Cap. I.)
Pag. 66. V. i3. Cosi S. Agostino : arbitror tamen satis nos
jam fecisse magnis et difficillimis quaestionibus de
initio vel mundi , vel animae , vel ipsius generis hu-
mani quod in duo genera
,
unum co- distribuimus:
rum qui secundum liominem allcrum eorum qui
, , ,

secundum Deum vivunt. Quos etiam mjstice appcl-

lamus hoc est duas socictates homi-
civitates duas ,

num quarum est una quae praedestinata est in ae-

:
,

ternum regnare cuni Deo ; altera aeternum suppU-

cium subire cum Diabolo. ( August. De civit. Dei
Lib. XV. Cap. L)
Pag. 66. V. l5. II passo , coin'e cilato ilal Clommenlatore , non si

trova nel lib. XV. De civit. Dei. Leggesi solamente al Cap. XV :

cum itaque istae duae series una degenerationuni ,

Selh , altera de Cain , has duas de quibus agimus di-

stinctis ordinibus insinuent civitates uiiam coelestem :

in terris peregrinantera , alteram terrenam terrenis

tamquam sola sint, gaudiis inhaerentem vel inhian-
tem ec. Ed AViorro;. m/?.f«//«. 54. Duas istas civitates fa-

ciiint duo amores Jerusalem : facit amor Dei, Baby-

loniam facit amor saeculi.

Pag. 67. V. 4- Questo passo si legge in S. Gregorio, e sta cosi : ad

magnam ergo justitiam judicantis perlinet , ut num-
quam careant supplicio ,
qui in hac vita numquam
vohierunt carere peccato. ( Gregor. Dialog. lib. IV.

Dialog. V. Cap. LX.)

d
Pag. 68. V. 3. Bonum intellectus est ultima beatitudo.
Pag. G8. Oportet ultirhwn finem universi esse bo-
V. 5.

nuni intellectus ; hic autetn est veritas. Oportet igitur

veritatem esse ultimum fmem totius universi. (S. Thom.
Lib. I. Cap. I.)

Pag. 69. V. 2 1. Proclivis autem cursus est acl volupta-

tem , et imitatrix natura vitiorum.
Pag. 70. V. I. Nell' esposizione clie fa S. Agoslino del passo concu-
piscentiam nesciebam di S. Paolo non si trovano le parole cilate

qui dal Comraentatore , e neppure il senso di esse.

Pag. 7 1 . V. II. Quam multa in silvis autumnifrigore primo.

(Virg. Aeneid. VI.
Pag. 74- V. 14. E di .S. Agostino: ^o««w Dei cogfioscitur
per theologiam ,
quae perjicit intellectum , et dirigit
affectum. Vedi pag. 55o. v. 12.

Pag. 74. V. i5. Potius ergo ideo potest dici imputari

animae illud peccatum ,
quod ex corruptione corpo-
ris inevitabiliter trahit. (Magist. Sentent. Lib. 2. Distin-

ct. 32. )
Pag. 74- V. 1 7. Nam corruptio corporis , quae aggravat
animam, non peccati primi est causa, sedpoena; nec
caro corruptibilis animam peccatricem sed anima ,

peccatrix fecit esse corruptibilem carnem. ( August.

De civit. Dei lib. XIV. Cap. III. )
,

Pag. 77. V. I. Quare ergo liberalibus studiis flios erudi-

mus ? Non quia virtutetn dare possunt sed quia ani- ,

matn ad accipiendam virtutetnpraeparant.(Sen.Epi-

st. 88.
Pag. 77. V. i3. Bari sermonis ipse , sed loquentium pa-
tiens auditor. (De formula honestae vitae). Vedi la nota («)
a pag. 3. del Cominento. Audi multutn , loquere pauca , os
enim unum et aures duas a natura suscepiitms. (Giunta
agli Ammaestr. Ant.

Pag. 79. V. 6. Dante ncl Convito, Tratt. IV. Cap. VI. » E peroc-
 Ll

che Aristotile comincio a disputare andando qua e la,

chiamati furono ( hii dico e h suoi compagni ) Peri- , ,

patetici , che tanto vale, quanto Deambulatori . . . e

tiene questa gente oggi il reggimento del mondo in
dottrina per tutte parti. »
Pag- 79" ^* '^' Vedi sogra la correz. a pag. 3. v. 4-

Pag. 79. Multo potentior , multo locupletior fuit

V. 20.
omnia tunc possidente Alexandro ; plus enim erat
quod hic nollet accipere, quam quod ille posset dare.
Pag. 80. V. 2. ISihil inexpectatum aut novum nuntias ;

ego enim ec.

Pag. 83. V. 12 hic murus aeneus esto
Nil conscire sibi , nulla paUescere culpa.
(Horat. Lib. I. Epist. 1.)
Pag. 86. V, 7. Brachia quid deceat ec.
Pag. 87. V. 2. Etfas omne facit ec. (Ovid. Heroid. IV.)
Pag. gi. V. 14. Correggi : et Hieronymus : qui htxuriatur
vii>ens mortuus est sed qui inebriatur mortuus est , ,

et sepultus. Diccndo quod terra recipiens talem plu-

viam foetet hoc est corpus gulosi.
, ; ,

Pag. f)2. V. 6. Qui il Coniinentatore dice clic qiieslo passo e di So-

lino ; ed alla pag. 468. lo da a Vegezio. Ne nell' uno ne neiraltro si

e potuto trovare.

Pag. 9/4. V. 1 1. Htimanum genu.s duobus regitur, naturali

scilicet jure, et moribus. (Decretal. in princip.)

Pag. 95. V. 17.Sed cum factafuerit resurrectio , et bo-

norum gaudium amplius erit , et malorum tormenta
graviora, quando cwn corpore torquebuntur. (Aiigust.
Tractat. /19. ad iilud Joaii. 11. Lazarus amicus noster
dormit.)
Pag. 98. V. 3. Sicut hi qui per insaniam mente translati
sunt . . . ita etiam mens avari semper redditus . . .

computat, gratius autem aurum intuctur quam Solem.

( DecretaH.
 Lll

Pag. 99. V. 7. Sccoiido la versione del Laiiibino : prodigus au-

tern etiarn in his offendit ; narn neque gaudet neque
dolet quibus , aut quo rnodo debet.
Pag. 99. V. 16. Secondo la versione del Lainbino : mediocritas
autern , seu rnediurn , duornm vitiorum est ; unius
quod ex nirnio , alterius quod ex eo quod parurn ,

est , nascitur.
Pag. 99. V. ao. Secondo la versione del Lambino : nam extre-
rnae ( affectiones ) et curn media , et inter se pugnant,
et curn extrernis media.
Pag. 100. V. 1. Corona regale decus significat, quia ser-
vire Deo regnare est. Unde miiiistri ecclesiae reges
esse dicuntur , ut se et alios regant. {Magister Sen-
tent. Lib. [\. Distinct. 34-
Pag. io3. V. 19. Ornne sub regno grai'iore regnum est.

Quem dies vidit veniens superbum ,

Hunc dies vidit fugiens jacentem.

Nerno conftdat nirnium secundis
Nemo desperet meliora lapsis.
(/Sen. Thyest.
Pag. 104. Domini enim sunt cardines ter-
V. 7. Correggi : . . .

rae, et posuit super eos orbem; idest rotam fortunae.

Pag. 104. V. 14. Correggi col Cod. Vatic.
Siunrna rotae durn Cresus habet , tenet infima Codrus.
Julius ascendit : descendit Magnus ad ima.
Sylla jacet : surgit Marius sed cardine verso :

Sjlla redit : premitur Marius : sic cuncta vicissim.

Pag. Io5. V. Non in libro de fortuna , che uon esiste tra le Operc
3.

di S. Agoslino, ma in quello de civit. Dei Lib. V. Cap. IX. Nos ,

enim eas causas non esse dicimus nullas , sed

. . .

latentes , easque tribuimus ec.

Pag. 106. V. 2 5. Intorno a questo libro de bona /ortuna vcdi sopra

aila pag. 57. v. a3. In luogo di ipsumjudiciuin leggi col Cod. Vatic.
i/)xuin judicein.
 Llll

Pag. 109. V. 6. Correggi: et Ecclesiastici aa.

Pag. III. V. 8. II Maestro delleSentenze: ClljlIS ( superhiae )

quatuor sunt species, iit Gregor. Prima est cuin

ait. ,

bonum ,
quod habet quis, sibi tribuit. Secunda, cuni

credit a Deo esse datum, sed tanien pro suis meri-

tis. cum se
Tertia, jactat habere qiiod non habef.
Quarta cum ceteris
, despectis singulariter vult videri.
( Magist, Sentent. Lib. 1° Distinct. l\h.)
Pag. 1x3. V, 8. Corre^^i : putredo ossiurn imndia. Et si-

cut ossa non apparent , sic nec isti inviili ec.

Pag. 114. V. 22. Et quoniam superbiae cornes est i/i-
videntia , fieri non potest ut superbus non invideat.
( August. Enarrat. in psahii. 58. Serm. II.)
Pag. 120. V. 19. rumpit cum jurgia voce. Cosi il Cod. Vatic.
II quarto verso sta cosi errato in tutti i Codd.
Pag. 121. V. 12 Saeva Tisiphone caput
Serpentibus vallata
( Sen. Hercul. fur.
Pag. 123. V. l'^. Cosi erron. anche i Codd. Vatir. Al vcrso 2i> iii

vece di comam hanno coma.

Pag. 12/j. V. 6. Felix qui potuit rerum cognoscere causas,
Atque metus omnes, et inexorabilefalum ec.
(Virg. Georg. II.
)

Pag. 125. v. 5. II Salmista, salm. 70. v. i6. dice: quia non CO-
gnovi litteraturam. Nei Decretali, Tit. 4.°, Rubr. 71. e annotalo:

aliqui codices liabent ncgociationem.

Pag. ia5. V. 20. Unde et Lucanus in IX.

At fecunda Fenus cunctarum semina rerum
immensae Cjllenius arbiter undae est.
Possidet :

Pag. 126. V. II. s. Agosiino dice cosl quorum Mercurius si :

sermonis eliam Deorum potestatcm gerit ipsi quoque ,

regi Deorum dominatur, si secundum ejus arbitrium

Jupiter loquitur , aut loquendi ab illo accipit faculta-
tem , quod utique absurdum est . . . Nam ideo Mer-
 I.IV

curius quasi mediiis currens dicitur appellatus , quod

senno currat inter homincs medius . . . ideo et merci-
bus praeesse , quia inter vendentes et ementes sermo
fit medius. (Augiist. De Civit. Dei , Lib. 7.» Cap. 14.° )
Pag. ia8. V. II. Varia crimina variis sunt poenis affi-
cienda. Tempore illo quo Dominus priora delicta ,

recentibus poenarum exemplis cavenda monstravit et ,

idolum fabricatum atque adoratum est ; et propheti-

cus liber ira regis contemptoris incensus , et schisma
tentatum , et idolatria gladio punita est : exustio libri
bellica caede , et peregrina captivitate ; schisma
hiatu terrae sepultis auctoribus vivis , et caeteris coe-
lesti igne consumtis.
Pag. IJI. V. l3. S. Agostino interpreta diversi passi dei libri dei

Re,ma quello ove dice : ingressusque est ad concubinas

patris SUl , rlie sta nel 2.° libro, cap. i6. v. 22. e non nel 1.0, co-
me dice il Coramentatore , non si e potuto trovare.

Pag. i33. V. 20. Mortui vitam in carne viventium post

eos qualiter disponatur , nesciunt , quia vita spiritus
,

longe estavitacarnis. (Gregor. Moral. lib. 12. cap. i3.)

Pag. i33. V. 27. Fatendum
quidem mortuos est nescire
quid hic agatur sed dum hic agitur postea vero
, :

audire ab eis , qui hinc ad eos moriendo pergunt,

non quidem omnia , sed quae sinuntur indicare qui ,

sinuntur etiam ista meminisse , et quae illos , quibus

haec indicant, oportet audire. ( Augiist. De cura pro
inortuis gerenda.
Pag. l34. V. 6. II passo di S. Agostino e il seguente : aliud est
enim temporalibus temporalia et mutabilibus muta- ,

bilia conjectare, eisque temporalem et mutabilem mo-

dum suae voluntatis et facultatis inserere ,
quod dae-
monibus certa ratione permissum est. Aliud autem in
aeternis atque incommutabilibus Dei legibus , quae
in ejus sapientia vivunt , mutationes temporum prae-
 LV

videre , Deique voluntatem ,

quae tam certissima ,

quam potentissima est , diuini spiritus ejus partici-

patione cognoscere , quod sanctis angelis recta di-
scretione donatum est. ( August. De civit. Dei , lib. IX.
cap. XXII.)
Pag. i34. V. g. Daemones autem non aeternas tempo-
rum causas et quodammodo cardinales in Dei sa-
pientia contemplantur , sed quorumdam signorum
nobis occultorum majore experientia multo plura
quam homines futura prospiciunt dispositiones quo- ,

que suas aliquando praenunciant. Item aliquando ,

non quae ipsi faciunt, sed quae naturalibus signis

futura praenoscunt. Item aliquando etiam dispositio- ,

nes hominum non solum voce prolatas verum etiam ,

cogitatione conceptas perdiscunt. ( August. De civit.

Dei, lib. IX. cap. XXII.)

Pag. i34- V. 11. Dice s. Tommaso: sed cum fuerit a cor-
pore separata non convertendo se ad phan-
, intelligit

tasmata sed ad ea quae sunt secundum se inteliigibilia.

,

( S. Thom. in Secunda , Quest. 89. vdrt. 1.

Pag. l38. V.
"J.
Cosi Arislotile secondo la versione dcl Lambino :

quemadmodum Prianium Homerusde Hectoreloquen-

tem facit ,
quoniam bonitate ac virtute praestabat
Namque illum baud esse putares
Mortali genitore satum , at genus esse Deorum.
Itaque si ( ut aiunt )
propter excelientiam praestan-
tiamque virtutis Dii ex hominibus efficiuntur , talis

erit profecto is animi habitus ,

qui feritati illi oppo-
nitur . . . Verum ,
quoniam raro admodum evenit ut
vir divinus existat . . . sic inter honiines raro aliquis
reperitur feritate beiluarum .similis natura. (Arist.
Eth. lib. 7.°
)

Pag. l38. V. 14. Secondo la versione del Lambino : licct in his

singulis consimiles habitus animadvertere ,

qualis erat
 I VI

ejns miilieris, qiiam dicimt gravidis miilieribus apor-

tis ac persectis , pueros devorare solitam aiit quali- ,

bus rebus efferafos quosdam circa Pontum populos

delectari ferunt, alios scilicet crudis,alios humanis
carnibus , alios liberos suos inter se mutuos in epulas

dare. ( Arist. Eth. lib. 7.° J

Pag. l38. V. 21. Secondo la versione del Lambino : vitiositas
enim latet , non lutet incontinentia . . . Jncontinentiam
igitur non esse vitiositatem perspicuum est , nisi forte
aliqua ratione. Illa enim a consilio aversa est ; haec
consilio congruit. (Arist. Eth. lib. 7.° )
Pag. iSg. V. 6. Vedl il lib. 7.» deirEtica di Aristotile.
Pag. l[\\. V. 20. Cosi secondo la versione di Leonardo Aretino:
comtnutationis enim causa nummus inductus fuit foe- ,

nus autem se ipsum majusfacit, unde et nomen ve-

nit , quoniam illa quae pariuntur similia sunt gignen-
tibus :in foenore autem nummus nummum parit
quare maxime praeter naturam est hic acquirendi
modus.
Pag. i4i. V. a3. Pieso da S. Tominasn et Philosophus natu- :

rali ratione ductus dicit in 1." Politic. quod usuraria

acquisitio pecuniarum est maxime praeter naturam . .

Pecunia autem secundum Philosophum in quinto Et-

hic. et in primo Politic. principaliter est inuenta ad
commutationes faciendas : et ita proprius et princi-
palis pecuniae usus est ipsius consumptio sive distra-
ctio , secundum quod in commutationes expenditur.

( S. Thorn. in Secunda Secundae Quaest. 78. Art. i. ,

Pag. 142. V. I. Cio che il Commenfalore dice qui dcll' usura , c

Iratto dai Decretali ore leggesiquicumque rem comparat,

:

non ut ipsam rera integram et immutatam vendat,

sed ut materia inde aliquid operandi, ille non
sit sibi

est negociator.Qui autem comparat rem ut illam ,

ipsam integram et immutatam dando lucretur, ille est

I
 LVII

mercator, qui de templo Unde super omiies eijcitur.

namque
inercatores plus maledictus est usurarius. Ipse
rem datam a Deo vendit, non comparatam, ut mer-
cator; et post foenus rem suam repetit tollens aliena ,

cum suis. Mercator autem non repetit rem venditam.

Adhuc dicit aliquis: qui agrum locat, ut agrariam re-
cipiat, aut domum ut pensiones accipiat, nonne est
,

similis ei qui pecuniam dat ad nsuram ? Absit. Pri-

,

mum quidem quoniam pecunia non ad aliquem

,

usum disposita est, nisi ad emendum. Secundo quo- ,

niam agrum habens arando accipit ex eo fructum. ,

Habens domum usum mansionis capit ex ea. Ideo

,

qui locat agrum vel domum suum usum dare vide-

, ,

tur , et quodammodo quasi

peciiniam accipere, et
commutare cum lucro lucrum. Ex pecunia
videtur
reposita nullum usum capis. Tertio ager vel domus , ,

utendo veterascit. Pecunia autem cum fuerit mutua- ,

ta, nec minuitur, nec veterascit.

Pag. i/|8. v. i4- Quid dicam de Cynocephalis quorum ,

canina capita atque ipse latratus magis bestias quam

homines confitetur? Sed omnia genera hominum ,

quae dicuntiir esse, esse credere non est nccessarium.

Verum quisquis uspiam iiascitur liomo, idest animal
rationale mortale, quamlibet nostris inusitatam sensi-
bus gerat corporis formam seu colorem sive mo- , ,

tum sive sonum

, sive quamlibet vim qualibet
, ,

parte ,
qualibet qualitate nalurae, ex illo protopla-
sto uno originem ducere nullus fidclium dubitaverit.
(Au^ust. De civit. Dei , lih. iG. cap. 8.J
Pag. i5o. v. 23. Ferina ista rabies est , sanguine gau-
dere ac vulneribus. (Sen. De clement. lib. I. )

Pag. iSy. V. I I. Sccondo la versionc di Argiropulo: dicamus

igitur , hinc considerationis initio sumpto , animatum
 LVIII

ab animato vita seiungi. Atque cum multifariam vi-

vere dicatur , etiam si unum tantum istorum insit
vivere illud dicimus cuiinest: ut intellectus , sensus
motus loco ac status , et insuper motio nutrimento et
accretioni decretionive accomodata. Quapropter et
universae plantae videntur vicere , quippe cum vi-
deantur in seipsis vini habere taleni atque principium:
quo ad contraria loca tam incrementa quani decre-
menta suscipiunt Fii'ere igitur ob hoc principium
. . .

viventibus omnibus competit.

II Commentatore lo ha preso da Dante, Convito , Tratt. IV. Cap.

VII. > Siccome dice Aristotile, nel secondo delT Anima,

vivere e Tessere delli viventi; e perciocche vivere e
per molti modi , siccome nelle piante vegetare, negli
animalL vegetare e sentire e muovere, negli iiomini
vegetare sentire muovere, e ragionare , ovvero in-
, ,

tendere ; e le cose si deono denominare dalla piu no-

bile parte ; manifesto e che vivere negU animah e
sentire, animah dico bruti vivere nell' uomo e ra- ,

gione usare. Dunque, se vivere e Tessere dell' uorao ,

cosl da quello uso partire e partire da essere , e cosi

e essere morto. »

Pag. 167. v. 18. Vedi sopra alla pag. 35. v. 26.

Pag. i58. V. 9. Homo sine gratia desperans, velut arbor
silvestris , ferens fructus ,
quibus porci infernales pa-
SCuntur. ( E riportato nei Decretali.
Pag. 161. V. 7. Simul ista mundi conditor posuit Deus ,

Odium atque regnum.

( Sen. Phoenis.
Pag. 162. Molestum verbum est onerosum et
V. 19. , ,

demisso vultu dicendum , Rogo. ( Sen. De benefic. hb.

2.0 cap. 2.0 )
Pag. 164. V. 12. Pietas , per quam sanguine conjunctis
 LIT

patriaeque benevoleiis officium el diligem tribuitur

cultus. ( Augiist. De divers. qiiaest. octog. trib. Quae-
st. 3i.)
Pag. i65. V. 22. Atque hic ingenti Capaneus Mauortis
amore
Excitus longam pridem indignanlia paceni
, et
Corda tumens ,' huic ampla quidem de sanguine prisco
JVobilitas sed enim ipse manu progressus avorum
,

Fata , diu tuto superwn contemtor et aequi ,

Impatiens ec. ( Stat. Thebaicl. lib. 3." )

Pag. 170. V. ig. Cosi passodi S. Agostiuo: sed quoniam

il

resGraecae multo sunt nobis quam Assyriae notiores

et per Graecos ad Latinos , ac deinde ad Romanos
qui etiam ipsi Latini sunt temporum seriem deduxe- ,

runt qui gentem populi romani in originis ejus anti-

,

quitate rimati sunt ob hoc debemus ubi opus est

: ,

Assjrios memorare reges ut appareat qucmadmo- ,

dum Babylonia quasi prima Roina cum peregrina in

hoc mundo Dei civitate procurrat. Res autem quas
propter comparationem civitatis utriusque terrenae ,

scilicet et caelestis , huic operi oportet inserere , ma-

gisex Graecis et Latmis ubi ipsa Roma quasi se- ,

cunda Babylonia est debemus assumere Cum , . . .

vero egresso Abraham de Babylonia promisit ei Deus

ex illo magnam gentem futuram et in ejus semine ,

omnium gentium benedictionem ec. ( August. Ue civit.

Dei , lib. 18. cap. 2. )
Pag. 173. V. 17. Adulterii malum vincit fornicationem ;

vincitur ab enim cum matre , quam

incestu. Pejus est
cum aliena uxore concumbere, Sed omnium horum
est pessimum quod contra naturam fit ut si vir ,

membro mulieris non ad hoc concesso voluerit uti.

( August. De bono conjug. cap. 8.)
Pag. 180. V. 18. Nec iUum ( sapientem ) cristimes parvo
 Ll

esse contenturn : oninia illius sunt. (Sen. de benefic.

lib. 7.°
)
Pag. 180. V. 21. Nam
et iis fidem habemus , quos plus
intelligere quam
nos arhitramur , quosque et futura
prospicere credimus , et cum res agatur in discrimen- ,

que ventum sit expedire rem et consilium ex tem-

, ,

pore capere posse.

Pag. 188. V. II. Puellam vendiderunt pro vino ut bibe-
rent.
Pag. 192. V. 8. Correggi: Unde Augustiims ait : adulatio
est oleum et maledictio :oleum in quantum delectat
maledictio in quantum tormentum parit. E riporiaio il

senso delle parolc di S. Agoslino , che sono : OStendit eum CUm

delectatione malefacere comparare sibi maledi-
, et
ctionem , hoc est paenam aeternam ; quia benedictio
vita aeterna est. Modo quippe malefacta delectant
sicut aqua in interiora , et sicut oleum in ossibus ;

sed ideo maledictio vocatur ,

quia talibus Deus tor-
menta praedixit. (August. Enarrat. in psalm. 108. 20.)
Pag. 192. V. 18. Sunt namque nonnulli . . . increpare
debuerunt. (Gregor. Moral. lib. 18.)
Pag. 192. V. 23. Melius est autem pro veritate pati sup-
plicium ,
quam pro adulatione recipere beneficium.
Pag. 193. V. 2. Valeriodice: idem ( Diogenes ) Sjracusis
cum olera ei lavanti Aristippus dixisset: si Dionysium
adulare velles , ista non esses ; immo inquit , , si tu

ista esse velles , non adulares Dionjsium.

Pag. ig5. V. 12. Tratto dal Maestro dcUe Sentenze : et licet Si-

raoniaci proprie dicantur qui instar Simonis magi

imprecabilem gratiam precio condticere vohint, et qui
pro ministerio sacro precium recipiunt in modum
Giezi Giezitae vocandi sunt, omnes tamen et dantes
,

et accipientes Simoniaci dicuntur. (Magist. Sentent.

Lib. 4- Distinct. 2 5. )
 LXI

Pag- 195. V. l5. Al guasto di questo periodo , clie si legge cosi in

tulti i Codd. si potra provvedere col passo seguente dei Decretali :

non solum qui spiritualia, sed etiam qui temporalia

eis annexa pretio accipiunt vel tribuunt Simouiaci ,

juclicantur.
Pag. 195. V. l']. Questa definizione della Simonia e di S. Tommaso
che dlce: studiosa voluntas emendi vel vendendi aliquid
spirituale, vel spirituali annexum. (5. Thom. in Se-
cunda Secundae ,
Quaest. 1 00. )
Pag. igS. v. a3. S.Maueo dice: gratis accepistis , gratis
date.
Pag. 199. V. i3. Cum omnis avaritia idolorum sit servi-

tus , quisquis hanc , et maxime in dandis ecclesiasticis

honoribus vigilanter non praecavet , inJideUlatis pro-
ditioni subijcitur , etiamsi tenere Jidem ,
quam negU-
git , videatur.
Pag. 9.02. V. i5. His omnibus consideratis , non imme-
rito creditur, cum astrologi mirabiliter multa vera
respondent, occulto instinctu fieri spirituum non bo-
norum ,
quorum cura est has falsas et noxias opi-
niones de astralibus fatis inserere humanis mentibus
atque firmare. (August. De civitat. Dei, Lib. F. Cap.
vn.)
Pag. 2o3. V. 9. Vedi S. Toramaso in Secunda Secundae,Quaest. gS.
Art. 3.

Pag. 204. V. 8. E preso dai Decretali : Saul quoque cum pu-

gnans contra Philisthaeos jurasset se interfecturum
quicumqueantea Solis occasum de populo comederat
sorte deprehendit Jonatham filium suum mel come-
disse quod .sceptro acceperat: qiiem cum morti tra-
,

dere vellet, populo supplicante revocavit sententiam.

Jonas quoque , cum a facie Domini fugeret, a nautis
sorte deprehensus in inare dejectus et a ceto est ab-
 LXII

SOrtUS. Vedi anche S. Tomraaso, Secunda Sccundae, Quaest. 95.

Art. 8.

Pag. ai-i. V. 7. Isocrate a Demonico: * TOtitv CCi(ry^[)>V , TolcivTa

Xiyetv eivxi KxXbv quelle cose che fare e
voju.«^oi» fiy^S^e ,

turpe pensa neppur dire essere onesto.

, tali

Pag. 212. V. 12. Turpe est enim valdeque vitiosum in re

severa convivii dicta aut delicatum aliquem proferre
sermonem. ( Cicer. De offic. lib. I. )
Pag. 2ia. V. ly. Secondo la versione del Lambino : jum vero
qualis quisque est, talis ejus et actio et oratio est. ( Eth.
lib. IV.) E nel lib. de moribus del Vescovo Martino : qualis vir,
talis oratio.

Pag. 21 3. V. 6. Male enim se res habet cum ec.

Pag. 218. V. 7. Non e stato possibile di trovare in Seneca qnesto

passo. II Cod. Vat. in vece di scrutari pectus ha scrutari pe-
nitus.
Pag. 223. V. 20. Foluntas media est inter intellectum et
exteriorem operationem ; nam intellectus proponit
voluntati suum objectum, et ipsa voluntas causat
exteriorem actionem. Sic igitur principium motus vo-
luntatis consideratur ex parte inteltectus , qui appre-
hendit aliquid ut bonum in universali ; sed termina-
tio , seu perfectio actus voluntatis attenditur secun-
dum ordinem ad operationem , per quam aliquis
tendit ad consecutionem rei nam niotus voluntatis :

est ab anima ad reni , et ideo perfectio actus volun-

tatis attenditur secundum hoc quod est aliquid bo- ,

num alicui ad agendum. ( S. Thoin. in Prima Secun-

dae, Quaest. i3. Art. 5. )

Pag. 228. V. 12. Somnia ne cures ; nam mens humana

quod optat
Dum vigilans sperat ,
per somnum cernit idipsum.
( Cat. Lib. a.o )

i
 LXIII

Omnium, quae sibi videre videntur dor-

Pag. 2*8. V. 24.
mientes, quinque sunt genera videlicet, oraculum, ,

visio somnium insomnium, et phantasma. Ora-

, ,

culum est , cum in somnis parens vel aliqua sancta ,

gravisque persona seu sacerdos , vel etiam Deus

,

eventurum aliquid aperte vel non eventurum fa- ,

ciendum vel devitandum denunciat. ( August. De

spiritu et anima.
Pag. 229. v. 3. Visio est , cum id ,
quod videt quis , eo-
dem modo , quo apparuerat , evenit. (Id. ib.)
Pag. 229. v. 10. Somnium est figuris tectum , et sine in-
terpretatione intelligi non potest. (Id. ib.)
Pag. 229. v. 12. s. Gregorio dicc : in hoc , Petre , sciendum
est ,
quia sex inodis tangunt animam imagines som-
nioruni. Aliquando namque somnia ventris plenitu-
dine , vel inanitate , aliquando vero illusione , ali-
quando cogitatione simul et illusione , aliquando
revelatione , aliquando autem cogitatione simul et
revelatione generantur. (Gregor. Dialog. lib. 4°
cap. 48. )
Pag. V. 26. E prcso da S. Gregorio rursum nisi ali-
229, :

quando somnia cogitatione simul et revelatione pro-

cederent, nequaquam Daniel propheta, Nabuchodono-
sor visionem disserens , a radice cogitationis inchoas-
set, dicens: tu rex ec. [Gregor. Moral. lib. 8 cap. i3.)
Pag. 23o. V. 4- Insomnium est ,
quando id ,
quod fatiga-
verat vigilantem , ingerit se dormienti, sicut est cibi
cura vel potus , vei aliqua studia, vel artes, vel infir-
mitates. Secundum namque studia ,
quae quisque exer-
cuit, somniat, et solitarum artium simulacra in praesen-
tia menlis impressa apparent in somnis. Juxta eliam
infirmitatum divcrsitates diversa accidunt somnia.
Etiam secundum morum et humorum varietates va-
riantur et somnia. Alia nanique vident sanguinei ,
 I.X1V

alia cholerici , alia phlegmatici , alia melancholici. lit

cuin ilU vident rubea et varia , isti nigra et alha.

Phantasma est quando qui vix dormire coepit, et
,

adhuc se vigilare acstimat, aspicere videtur irruentes

in se , vel passim vagantes formas discrepantes et
varias, laetas , vel turbulentas. In isto genere est
ephialtes, quera publica persuasio quiescentes opi-
natur invadere, et pondere suo pressos ac sentientes
gravare. Quod non est aliud quam quaedam funiosi-
tas a stomacho vel a corde ad cerebrum ascendens
et ibi vim animalem comprimens. (August. de spiritu

et anima.)
Pag. 23 1. v. II. Perniciose se decipiunt qui existimant
eos tantum homicidas esse ,
qui manibus homines oc-
cidunt , et non potius eos , per quorum consiUum et
fraudem et exhortationem homines extinguuntur.
Nam Judaei Dominum nequaquam propriis manibus
occiderunt , sicut scriptum est : nobis non licet occi-

dere quemquam ; sed tamen illis Domini mors im-

putatur ,
quia ipsi lingua eum interfecerunt , dicen-
tes : crucifige , crucifige. Unde unus E\>angelista dicit
Dominum crucifixum esse hora tertia , alius sexta
quia Judaei crucifixerunt eum hora tertia , lingua
militeshora sexta manibus. Unde psalmista : filii,

hominum ec.

Pag. 23i. V. 32. At vero gehenna illa , quod etiani sta-

gnum dictum est , corporeus ignis
ignis et sulphuris
erit , et cruciabit corpora damnatorum et hominum
et daemonum. ( August. De civit. Dei Lib. XXI. ,

Cap. X. )

Pag. 236. Hoc Varro ut astruat, commemorat alia

V. 6.

non minus incredibilia de maga illa famosissima Cir-

ce quae socios quoque Ulyxis mutavit in bestias, et
,

de Arcadibus, qui sorte ducti transnatabant quoddani

 1.XV

stagnum, atqiie ibi coiiveiLebaiitur iii bipos. Si vcro

carne noii vescerentur humana , rursus post novem
annos eodem renato slagno reformabantur iii homi-
nes .Nam et nos cum essemus in Italia audieba-
. .
,

mus talia de quadam regione illarum partium ubi ,

stabularias mulieres imbutas his malis artibus in ,

caseo dare solere dicebant, quibus vellent seu posseiit

viatoribus, unde in jumenta illico verterentur. {August.
De Civ. Dei lib. XV111. Cap. Xfll-Xflll.)
Pag. aS^. V. lO. Queslo autore e Cassiodoro. Inlerclutll expe-
dit patriam negligere , ut sapientiam quis possit
exquirere. Uljxes Ithacus , nisi /laec /ccisset , in lari-
bus propriis forte latuisset; cujus sapientiam hinc
maxime Homeri nobile carmen asseruit ,
quod mul-
tas civitates et populos circuirit ; dum illi prudentio-
res semper habiti qui multorum hominum conversa-
,

tionibus probantur eruditi. Natura siquidem humaiia,

sicut duris laboribus instruitur ita per otia torpen- ,

tia fatuatur. ( Cassiod. Lib. I. Epist. 3^. )

Pag. 237. V. 26. lllic ex uno illo pviino hoinine ec.

Pag. 24 1. V. ly. Neque enim siinul conveniunt culpa
opeiis et irreprehensibilitas cordis. ( Gregor. Praefat.
ad Moral. ) L'alira parte: iiam boiius et malus ec. non c (Ji

S. Gregorio , ma < presa dal Uccretali.

Pag. a4'- v- ^9- Posse aiitem peccare non cst aliquid

pos.se, imo aliquid non posse. ( August. de Trinit.

lib. i5. cap. de syinbol. ful. cap. I. )
i5. et

Pag. 242. V. g. llli soli habent in hac carne positi pote-

statem ligandi et solvendi , sicut sancti Apostoli
qui illorum e.rempla simul cum doctrina tenent. (Gre-
gor. Homel. 27.
Pag. »42. V. 12. Haec potestas solo Petro concessa est
et imitatorihus Petri. Nam quicumque vestigia Petri
 LXVI

imitantur, haberit recte ligandi et solvendi potestatem.

(Origen. Homel. i.» ad cap. i6. Math.
Pag. 244- 'V- l6. Questo passo non si trova in Tito LiTio ; devonu
esserc |)aroIe del Commcntatore.
Pag. 246. V. 3. Res bene disponitur quoties in pace tra-
ctatur. Munitio quippe tunc efjicitur praevalida , si

diutina fuerit excogitatione roborata. Omnia subita

probantur incauta et male constructio loci tunc quae-
,

riturquandu jam pericula formidantur. Adde quod

animus nnn potest esse in audaciam pronus qui diver-
sa ec. ( Cassiod. Lib. I. Epist. 17.)
Pag. 246. V. 17. II Commentatore non riporta che 11 senso di cio

che dice Cicerone. Vedi De offic. lib. I. cap. 23.

Pag. 253. V. 21. E sbagliata la citazione. £ nella Secanda Secun-

dae ,
Quae.tt. 77. Art. 2. che S. Toramaso deterroina quando
l'AIchimia e peccato , e quando no , scrivendo : si aurum vel
argentum ab Alchimicis factum veram speciem non
habeat auri et argenti est fraudulenta et injusta ,

venditio Si autem per Alchimiam fieret aurum

. . .

verum non esset illicitum ipsum pro vero vendere

,

quia nihil prohibet artem uti aliquibus naturalibus

causis ad producendum naturales et veros effectus.
Pag. 2 5g. V. 8. Multa enim bona praestantur irivitis
quando eorum consulitur utilitati non voluntali , qua ,

sibi ipsi inveniuntur esse inirnici. (Augiist. Encbirid.

cap. 72.)
Pag. 260. V. 21. Vidi ipse iion solus, sed aUquot mecum
in Uticensi Httoremolarem bominis dentem tam ingen-
tem ut si in nostrorum dentium modulos minuta-
,

tim concideretur centum nobis videretur facere po-

,

tuisse. ( August. De civit. Dei lib. i5. cap. g.^ ,

Pag. 261. V. II. Secondo la versione di Leonardo Aretino : Ut

enim perfectione suscepta optimurn cunctorum anima-
 I.XVII

Uum est hoinu , ita si alienus fiat a lege et a judiciis

pessimUm est omnium animalium. Saevissima est enim
injustitia tenensarma. Homo vero arma tenet per in-
natam prudentiam atque virtutem quibus plurimum ,

valet in contrarium uti.

Pag. 270. V. i3. Piaculum quoddam est et humani- . . .

tatis refugit affectum. (Cassiod. Lib. XI. Epist. XVII.)

Pag. 273, V. 18. lunc quae dispensant mortalia fda ec.
(Ovid. Ileroid. Epist. XII.)
Pag. 273. V. 29. Cum enim Deus sit vita animae , anima
vero vita corporis , sicut corpus invere non potest
absente anima, ita nonnisi Deo praesente anima vi-
vere valet.
Pag. 275. V. II. Proso dal Mapstro «lclle Scnleiize : despeiatio
est, cum quis diffidit penitus de bonitate Dei, aesti-
mans suani malitiam divinae bonitatis magnitudinem
excedere, sicut Cain qui dixit :major est iniquitas mea
quam ut veniam merear . . . Atque ipsa desperatione
addunt peccata peccatis, dicentes misericordiam nul-
lam esse, et quod super peccatores necessaria damna-
tio debetur. (Magist. Sentenl. Lib. 2." Distinct. 43.J
Pag. 276. V. 24. Implevit ergo Satanas cor Ananiac

non intrando sed malitiae suae virus inserendo

, . . .

Daemones non substantialiter intrant corda hominum,

sed propter malitiae effectum. ( Magist. Sentent. Lib.
2.° Distinct. 8.

Pag. 277. V. 2. Preso dai Decretali : Saul quoque , cum a

spiritu maligno vcxaretur, non poterat ad sanae men-
tis officium redire, nisi prius David psalterium acci-

peret et coram eo psalleret et ita ab ejus vexatione

,

cessaret Diabohis. In quo mystice ostenditur quod

quicumque Diabolo propter peccatum mancipatur ,

ab ejus dominio eripi non valet, nisi David idest ,

Ecclesiu, psalterium accipiat et corani eo psallat,

 LXVIll

idest spiritiialis gratiae eiim participem faciat , et salu-

briter admonendo, pro eo orando , et exempla
et pie

boni operis sibi praebendo , Diabolum ab ejus invisi-

bili vexatione compescat.

Pag. 279. V. 18. Sicut Deus naturarum bonarum optimus

creator est , ita malarum voluntatum justissimus ordi-
nator .Itaque fecit ut Diabolus institutione illius
. .

bonus , voluntate sua malus , in inferioribus ordinatus

illuderetur ab angelis ejus. (August. De civit. Dei
Lib. II. cap. 17.)
Pag. 285. II. Tempus
V. quod inter hominis mortem et
,

ultimam resurrectionem interpositum est , animas ab-

ditis receptaculis continet sir.ut unaquaeque digna ,

est vel requie , vel aerumna ,

pro eo quod sortita est
in carne dum viveret. ( August. Enchirid. 109. )

Pag. 286. V. 4- Haec autem vita, quae inter coelum et

infernum sita est , sicut in medio subsistit ita utra- ,

rumque partium cives communiter recipit. Ci6 clie segue

c del Commentatore.
Pag. 286. V. 28.Agens poenitentiam ad ultimum et rc-
conciliutus securus hinc exit ego non sum securus.
, si

Unde securus sum dico et securitatem do unde non , :

sum securus , poenitentiam dare possum securitw.em ,

dare non possum. Numquid dico damnabitur? Sed , ,

non dico , liberabitur. Vis ergo a dubio liberari ?

Vis quod incertum est euadere ? ^ge poenitentiam ,
dum sanus es. Si sic agis , dico tibi quod securus es,
quia poenitentiam egisti eo tempore ,
quo et peccare
potuisti. Siautem vis agere poenitentiam quando jam
peccare non potes peccata te dimiserunt non tu illa.
,
,

Pag. 287. V. 2. Preso dalMaestro delle Senlenze. Si enim tanta

fuerit cordis contritio et delicti exprobratio ut suffi-

ciat ad puniendum peccatuni , liberi ab aliis poenis

transeunt ad vitam,etsi inexplela fuerit poenitentia.

J
 LXIX

qiiia perfecte poenituerunt et ingemuerunt corde.

Qui vero non adeo conteruntur corde et ingeiniscunt
pro peccato , si ante expletioneni poenitentiae disces-
serint, ignem purgatorium sentient, et gravius punien-
tur quam si hic implessent poenitentiam. (Magist.
Sentent. Lib. L\.° Dislinct. 2." ).

Pag. 287. V. ly. Post Iianc vitam incredibile non est non-
nullos fideles per igncm quemdam purgatorium,quanto
magis minusve bona pereuntia dilexerunt tanto , tar-
dius citiusque salvari. ( August. Enarrat. ad vers. i4-
psalm. 80. ) II rcsto e dcl Coinmenlatore.

Pag. 287. V. 27, II Macstro delle Sentenze: sacerdotes poSSUUt

confitentibus parcere : quibus enim remittunt, remit-
tit Deus. ( Magist. Sentent. Lib. 4.° Distinct. 18. J

Pag. 287. V. 29. Ille solus peccata dimittit qui solus pro
peccatis nostris mortuus est, (Ambros. AAh. 2." cap. 4-'

de Cain et Abel.
Pag. 288. II Maestro delle .Sentenze
v. 8. debitum vero aeter- :

iiaepoenae solvere concessit sacerdotibus. Quod in re-

surrectione Lazari assignatum asserunt, quem Chri-
stus prius per se interius vivificavit , deinde foras exire
jussit, euinque adhuc ligatum solvere Apostolis prae-
cepit. (Magist. Sentent. Lib. 4.° Distinct. \%.) E uei De-
cretali: Lazarum enim de monumento jam suscitatum
obtulit discipulis solvenduni.
Pag. 288. v. 18. II passo non c citato clie sccondo il senso.

Vedi S. Agost. Enarrat. ad vers. 14. psalm. 80. Enarrat. ad

psalm. io3. Conc. 3.' Encliirid. cap. 96. ct Magist. Sentcnt.

Lib. 4.0 Distinct. 9,1.

Pag. 294. V. 14. Solo enim peccato diaboli fdii sumus.

Ergo de ejus regno translati sumus in regnum chari-
tatis filii Dei , et sumus erepti de ec.

Pag. 295. V. 17. Tratto dal Convito , Tratt. III. Cap. V. Queste
opinioni sono riprovate per false nel secondo di Cielo
 lAX

e Mondo da quello glorioso filosofo , al quale la na-

tura piu aperse li suoi segreti; e per lui quivi e pro-
vato questo mondo , cioe la terra , stare in se stabile
e fisso in serapiterno. E le sue ragioni , che Aristotile
dice a rompere costoro e affermare la verita, non e
mia inteiizione qui narrare ;
perche assai basta alla

gente, a cui io parlo, per la sua grande autorila sa-

pere che questa terra e non si gira e che essa fissa e ,

col mare e centro del cielo. Questo cielo si gira intor-

no a questo centro continovamente siccome noi ve- ,

demo ; nella cui girazione conviene di necessita essere

due poli fermi, e uno cerchio ugualmente distante da
quelli , che massimaraente giri. Di questi due poli
Tuno e manifesto quasi a tutta la terra discoperta, cioe
questo settentrionale; 1' altro e quasi a tutta la disco-
perta lerra celato , cioe lo meridionale. Lo cerchio
che nel mezzo di questi s'intende, si e quella parte
del cielo , sotto 'I quale si gira il Sole quando va col-
r Ariete e colla Libra. »
Pag. 296. Quatuor virtutum species multorum sa-
V. 7.
pientium quibus animus hu-
sententiis definitae sunt ,

manus componi ad honestatem vitae possit.

Pag. 296. v. 1 1. Cato ille virtutum viva imago. L'aItro : et
per consequens honestatis k del Coramentatore. ,

Pag. 296. V. 22. Catonem autem certius exemplar sapien-

tis viri nobis Deos dedisse quam Uljxem et Herculem

prioribus saeculis. (De conslant. sapientis. ) 11 resto edel

Commenlatore.
Pag. 296. V. 28, Dante, Convito, Tratt. IV. Cap. VI. « E difini-
ro cosi questo onesto : quello che sanza utilita e sanza
frutto per se di ragione e da laudare. »

Pag. 297. V. 3. Philosophus dicit in 2.° Eth. quod virtus

moralis est habitus electivus in medietate rationis con-
sistens. (S. Thom. in Prima Secundae , Quaest. 58.
^rt. i.)
 LXXI

Pag. 2C)y. V. 6. Vedi sopra la correz. alla pag. 99. v. i6.

Pag. 5,97. V. Sed onine quod honestum est id qua-

i/j- ,

tuor partium oritur ex aliqua. Aut enini in perspicien-

tia veri solertiaque versatur ; aut in hominum socie-
tate tuenda , tribuendoque suum vuique , et reruni
contractarum fide ; aut in animi excelsi atque inricti
magnitudine ac robore ; aut in omnium quae fiunt ,

quaeque dicuntur , ordine et modo in quo inest nio- ,

destia et temperantia.
Nam si turpe erat sub victoria Caesaris
Pag. 297. V. 21.
vivere,cur auctor hujus turpitudinis paler filio fuit
quein de Caesaris benignitate omnia sperare praece-
pit? Cur non et illum secum coegit ad mortem ?. . . .

Nullo modo Cato turpe esse judicavit sub vi-

igitur
ctore Caesare vivere , alioquin ab hac turpitudine pa-
terno ferro filium liberaret. Quid est ergo nisi qiiod
Blium quantum amavit, cui parci a Caesare et speravit
et voluit, taiitum gloriae ipsius Caesaris , ne ab illo

etiam sibi parceretur, ut ipse Caesar dixisse fertur,

invidit, aut ut aliquid nos mitius dicamus, erubuit ?

Pag. 299. v. 4- ^on ergo re/ugiat doceri , uti eo in

bono ,
quo et in malo uti potest quod proprium vir-
,

tutis opus est . . . doceri vult cum humilitate quaeri ,

cum labore , haberi cum amore. ( Bernard. Epist. ad

Fratr. de Monle-Dei, Lib. I. Cap. VI. )

Pag. 3oo. V. i^. Qualis hinc quisque egreditur , talis in

judicio praesentatur. ( Gregor. Dialog. lib. 4- cap. Sg.

Pag. 3o4. V. 21. In luogo di tenninis lcggi thennis. Ecco il

luogo di S. Gregorio , dove parla deiranima di Pascasio. Post

roultum vero temporis Germano Capuano Episcopo
cujus superius memoriam feci medici pro corporis ,

sahite dictaverant ut in Angulanis tbermis lavari de-

buisset.Qui ingressus easdem ihermas, praedictum Pa-
schasium diaconum stantem et obsequentem in calo-
 LSXII

ribus invenit. Qiio viso veliementer extimiiit , et quid

illic tantus vir faceret , inquisivit. Cui ille respondit
pro nulla alia causa in hoc paenali loco deputalus
sum , nisi quia in parte Laurentii contra Symmachum
seusi. (
Gregor. Dialog. lib. 4-° cap. [\o.
)

Pag. 3o5. V. 25. Dante nel Convito, Tratt. II. Cap. I. « Lo quarto
senso si chiama anagogico , cioe sovra senso ; e que-
st'e, quando spiritualmente sespone una scrittura, la
quale eziandio nel senso litterale, per le cose significate,
significa dellesuperne cose deHeternale gloria, siccome
veder si puo
quel canto del profeta che dice che
in ,

nell'uscita del popolo d' Israel d'Egitto la Giudea e

. fatta santa e libera. Che avvegna, essere vero secondo
la lettera , sia manifesto non meno e vero quello
,

che spiritualmente s' intende , cioe che nell' uscita

deir anima del peccato , essa sia fatta santa e libera

in sua potestade. » Vedi anche la Lettera a Can Grande.
Pag. 307. V. \[\. Nei Dccrefali e riportato cosi: incompositio
enim corpons inaequalitatem judicat mentis.
Pag. 307. V. l5. Cosl negli Aramaestr. degli Antichi , Distinz. ^i.

cap. a. ad poenitendum properat qui cito judicat.

Pag. 309. V. 12. Seneca neirEpist. I.' a Lucilio non dice altro che:

omnia , Lucili , aliena sunt : tempus tantum nostrwn

est.

Pag. 309. V. 2 5. Talis , mihi crede , talis est erga homi-

nes pietas Dei , nunquam spernit poenitentiam , si ei

sincere et simpliciter offeratur. ( Nei Decretali.

Pag. 3 10. V. I. Deus defmitionem non facit, qui miseri-
cordiam suam promisit omnibus.
Pag. 3io. V. 3. Sententia pastoris, sive justa sive injusta
fuerit , timenda est. ( Nei Decretali.)
Pag. 3l/|. V. 5. Cioche il Commentatore dice delle tre diverseanime

c traito lutto da S. Tomniaso. Plato posuit ( ut refert Ari-

stot. lib. L de anima tex. 90) diversas animns esse in
{
 LXXIII

corpore iino etiani secundum organa distinctas, qui-

bus diversa opera vitae attribuebat dicens vim nu- ,

tritivam esse in hepate concupiscibilem in corde ,

cognoscitivam in cerebro. Sed si ponamus animam

corpori uniri, sicut forma omnino impossibile vi- ,

detur plures animas per essentiam differentes in uno

corpore esse. Quod quideu) triplici ratione manifestari
potest. Primo quidem ,
quia animal non esset simpli-
citer unum , cujus essent animae plurcs: niliil enim
esset unum nisi per formam unam per
simpliciter ,

(juam habet res esse; ab eodem enim habet res quod

sit ens , et quod sit una ; et ideo ea , quae denomi-

nantur a diversis formis, non sunt unum simpliciter ,

sicut homo homo ab alia forma habe-
aibus. Si igitur
ret quod vivum scilicet ab anima vegetabili et
sit , ,

ab alia forma quod sit animal scilicet ab anima sen- ,

sibili et ab aiia quod sit homo, sciiicet ab anima ra-

,

tionali, sequeretur quod liomo non esset unum sini-

pliciler, sicut et Aristoteles argumentabatur contra
Platonem in III. Metapb.; quod si aiia esset idea ani-
maiis, et alia bipedis, non esset unum simpliciter ani-
mal bipes Tertio apparet hoc esse impossibile per
. . .

hoc quod una operatio animae cum fuerit intensa

, , ,

impedit aiiam quod nulio modo contingeret nisi

:

|)rincipiuni actionum esset per essentiam unum. Sic

ergo dicendum, quod cadem numero est anima iu
homine sensitiva , et intellectiva et nutritiva
, , . . .

Si igitur anima intellectiva et sensitiva et nutritiva

sunt diversae virtutes aut formae in nobis, ea quae
secundum has formas nobis conveniunt de se in- ,

vicem praedical)untur per accidens. Sed secnndum

animam intellectivam dicimur homines, secunduni
sensitivam animalia , secundum nutritivam viventia.
Erit igitur haec praedicatio per accidens Homo est
 LIXIV

animal , vel animal est viviim. Est autem per se ta-

lis praedicatio ; nam homo secundum quod est ho-
,

mo ,animal etest , : animal secundum quod est

animal , est vivum. Est igitur aliquid ab eodera prin-
cipio animal homo et vivum , Si igitur in , . . .

homine ponantur plures animae, sicut diversae for-

mae , homo non erit unum ens , sed plura . . . Si

id ,
quod
est ex parte animae in homine, est ex
pluribus congregatum oportet quod sicut totum ,

congregatum se habet ad totum corpus, ita singula

ad singulas partes corporis quod etiam a positio- :

ne Platonis non discordat; ponebat enim animam

rationalem in cerebro , nutritivam in hepate, con-
cupiscibilem in corde. Hoc autem apparet esse fal-

sum duplicitCr. Primo quidem quia aliqua pars ,

est
animae, quae non potest attribui alicui parti cor»
poris , scilicet intellectus , de quo supra ( cap. LVI
ostensum est quod non est actus alicujus partis cor-
,

poris. Secundo , quia manifestum est quod in eadem

parte corporis apparent diversarum partium animae
opeiationes sicut patet in animalibus quae decisa
,
,

vivunt, quia eadem pars habet motum et sensum,

et appetitum quo movetur et similiter eadem pars ,

plantae decisa nutritur augetur, et germinat ex , :

quo apparet quod diversae partes animae in una et

eadem parte corporis sint. Non igitur sunt diversae
animae in nobis, diversis partibus corporis attribu-
tae. fS. Thom. in Prirna ,
Quaest. 76. ^rt. 3. e con-
tra Gentiles Lib. 0..° )
Pag. 3i5. v. 29. Ipsa quippe est quae per oculos videt,
audit per aures per nares odorat, per os gustat, per
,

membra omnia tangit, et tangendo lene ab aspero

discernit et cum non sit diversa per sensus tamen
, ,

operatur diversa.
 LXXV

Pag. 317. V. 2. Optima vivendi ratio eligenda est: eam

jucundam consuetudo reddet. ( Cicer. Nov. Reth. 4-° )

Pag. 317. V. i3. Sed quemadmodum virtutes receptae

exire non possunt facilisque earum tutela est ita
, ,

initium ad illas eundi arduum ; quia hoc primum im-

becillae mentis atque aegrae est Jormidare inexperta.
Itaque cogenda est mens ut incipiat. Deinde non est
acerba medicinaprotinus enim delectat , dum sanat.
:

Aliorum remediorum post sanitatem voluptas est.

( Sen. Epist. 5o.
Pag. 3ao. V. 1 2. Hominis negligentis domus est ruinosa.

( Cosi il Cod. Vatic.

Pag. 320. V. 1 3. Sicut in unoquoque opere invenitur ec.

(Cod. Vat.)
Pag. 320. V. 20. Disce et hoc , o tu auditor ,
quisquis
ille es ,
qui tibi quanlo
conscius es alicujus erroris , et
tempore deliquisti , tanto nihilominus tempore humi-
lia te ipsum Deo , et satisfacito ei in confessione poe-
nitentiae.
Pag. 322. V. 10. Non omni iitiqiie aetati haec passio
congiuit, sed juvenili. Existimanius enim oportere
tales verecundos esse eo quod sectindum passiones
viventes multi peccant , a verecundia autem prohi-
bentur. Et laiidamus quidem juvenes verecundos.
Senem autem nulhis utique laiidabit quoniain verc- ,

cundabihs. Nihil enim existimamus oportere ipsum

operari , in quibtis est verecundia. Neque enim stu-
diosi est verecundia , siquidein fit in pravis.
Danlc nel Convito , Tratt. IV. Cap. XIX- Secondoche vuole
il Filosofo quarto dell' Etica , vergogna non e
nel
laudabile ne sta bene ne' vecchi ne negli uomini stu- ,

diosi perocche a loro si conviene di guardare da

;

quelle cose clie a vergogna gl' inducono. Alli giovani

ne alle donne non e tanto richiesto ( dico tale ri-
 I.XXVI

guardo); e pero in loio e laudabilc la paura del di-

soiiore ricevere per la colpa.
Pag. 3a3. v. 8. Misericordiae Dei nec mensuras possu-
mus ponere nec tempore definire ; apud quem nul-
,

las palitur veniae moras conversio.

Pag. 3a4- V. I. Quoniam spargere altius quaslibet aquas
difficile daemonibus non est , quia praediti acrimonia
sensus et celeritate motus accipiunt potestatem et mor-
bos immittere, et ipsum aerem vitiando morbidum red-
dere.
Pag. 3x4. V. 5. Ncl libro VIII. de Civit. Dei, ne in altro nonsitro-

va , ma e preso da dicendum est quod

S. Toinmaso- Et ideo
omnes transformationes corporalium rerum , quae
possimt fieri per aliquas virtutes uaturales, ad quas
pertinent praedicta semina ,
possunt fieri per opera-
tionem daemonum , hujusmodi seminibus adbibitis.
Sicut cum aliquae res transmutantur in serpentes,
vel ranas ,
quae per putrefactionem generari possunt.
Illae vero transmutationes corporaHum rerum quae ,

non possunt virtute naturae fieri , nullo modo opera-

tione daemonum secundum rei veritatem perfici pos-
sunt, sicut quod corpus humanum mutetur in corpus
bestiale, aut quod corpus hominis mortuum revivi-
scat. Et si aliquando aliquid tale operatione daerao-
num fieri hoc non est secundum
videatur , rei ve-
ritatem ,
quod
sed secundum apparentiam tantum :

quidem potest dupliciter contingere. Uno modo ab in-

teriori, secundum quod daemon potest mutare phan-
lasiam hominis, et etiani sensus corporeos, ut aliquid
videatur aliter quam sit , sicut supra diclum est. Et
hoc etiam interdum fieri dicitur virtute aliquarum re-
rum corporalium. Alio enim modo ab exteriori. Cum
ipse possit formare corpus ex aere cujusque formae et
figurae,ut illud assumens, in eo visibiliter appareat,
 LXXVII

potest eadem ratione circumponere ciiique rei corpo-

reae quamcumque formam corpoream , ut in ejus spe-
cie 'v'\i\e&tur. (S. Thom. in Prima, Quaest. i\[\. ^rt. [\.)

Pag. 324- V. 19. Sed juxta Apostoli Petri doctrinam , in

epistola canonica traditam , in aere isto caliginoso,
qui eis quasi carcer usque ad tempus judicii deputa-
tusest, tunc autem detriidentur in barathrum inferni
secundum illud : ite maledicti ec. ( Magister Sentent.
Lib. II. Distinct.VI.)
Pag. 326. V. 6.Ciim sacrificia altaris sive quanimcum- ,

que eleemosynarum pro baptizatis defunctis omnibus

offerantur pro valde bonis gratiarum actiones sunt
,

pro non valde malis propitiationes sunt pro valde :

malis etsi nulla sint adiumenta mortuorum, quale-

,

scumque virorum consolationes simt. Quibus autem

piosunt aut ad hoc prosunt ut sit plena remissio
, ,
,

aut certe, ut tolerabilior fiat ipsa damnatio. ( August.

Enchirid.
Pag. 326. V. 19. Distinguite tempora , et concordat Scri-
ptura. ( Nei Decretali. )
Pag. 328. Virum honum concedas necesse est sum-
V. 3.

mae pietatis erga Deos esse itaque quidquid illi :

acciderit aequo aninio sustinehit. Sciet enim id acci-

,

disse lege divina qua universa procedunt. Et alibi

,

non affligitur sapiens Uherorum amissione non ami- ,

corum : eodem enim animo ferl illorum mortem quo ,

suam expectat. Et alibi: quare Deus optimum quem-

que aut mala valetudine aut aliis incommodis affi- ,

cit? Quare in castris quoque periculosa fortissimis

imperantur ? (Sen. dc Providentia. )
Pag. 328. V. II. Fortitudinis est animum supra periculi
metum agere nihil quae nisi turpia timere toierare
, ,

forliter vel adversa vel prospera. ( Macrob. in somn.

Scipionis lib. I. cap. 8. )
 Lxxriii

Pag. 328. V. i5. Nihil mihi inexpectatum aut nomm

nuntias ego enim illum ex me natum sciebam esse
:

mortalem. ( Valer. Max. lib. 5. cap. 10.)

Pag. 328. V. ag. Vedi sopra alla pag. 16.',. v. la.

Pag. 329. V. 5. At nunc semirutis pendent quod moenia

tectis
Urhibus Italiae, lapsisque ingentia muris
Saxa jacent ec.
Pag. 329. V. 17. Nam concordia res parvae crescunt,
discordia maxumae dilabuntur. Quesio passo e di Sallustio

Jugiirth. 10. ed e riportato anche da Seneca Epist. 94.

Pag. 33o. V. 18. Dante nella Monarchia , lib. I. Et cum COeluni
totum unico motu scilicet primi mobilis, et unico
,

raotore qui est Deus

,
reguletur in omnibus suis ,

partibus', motibus et motoribus humanum genus

, . . .

tunc optime se habet quando ab unico principe,

tamquam ab unico motore et unica lege, tamquam
ab unico motu in suis motoribus et motibus regule-
tur. Propter quod necessarium apparet ad bene esse
miindi monarchiam esse.
Pag. 33o. V. 26. In apibus princeps unus ; grues unam
sequuntur ordine literato ; imperator unus ; judex
unus provinciae. ( Gregor. ad Riistic. )
Pag. 33 1. V. 16. Quamdiu durat mundus , angeli angelis
daemones daemonibus homines hominibus praesunt ,

sed in futuro omnis evacuabitur praelatio. ( Magist.

Sentent. Lib. 2." Distinct. 6.

Pag. 33 1. V. 21. Preso dal Convito, Tratt. IV. Cap. IV. « E pero
dice il filosofo che 1' uomo naturalmente e compagne-
vole animale : e siccome un uomo a sua sufficienza
richiede compagnia dimestica cosi una
di famiglia,
casa , a sua sufficienza , una vicinanza altri-
richiede ;

raenti raolti difetti sosterrebbe, che sarebbono impe-

dimento di felicita. E perocche una vicinanza se non
 I.X\IX

puo in tutto satisfare, conviene a satisfacimento di

quella essere la citta. Ancora la citta richiede alle
sue sue difensioni avere vicenda e fratel-
arti e alle
lanza colle circonvicine cittadi ; e pero fu fatto ii re-
gno . . . La forza dunque non fu cagione movente,
siccome credea chi cavillava, ma fu cagione strumen-
tale : siccome sono i colpi del martello cagione del
coltello, e Tanima del fabbro e cagione efficiente e
movente; e cosi non forza , raa cagione ancora divina
e stata principio del romano imperio . . . E cosi chi a
questo ufficio e posto , e chiamato Imperadore ;
pe-
rocche di tutti li comandamenti egli e comandatore,
e quello ch' egli dice , a tutti e legge , e per tutti dee
essere ubbidito, e ogni altro comandamento da quello
di costui prende vigore e autorita. »
Pag. 332. V. 9. Princeps quae sunt digna piincipe cogitat.
Pag. 333. V. 7. in lib. V. Capitulo XIX. Qui regnare fa-
cit hominem hypocritam propter pen-ersitatem populi.

Vedi sopra a pag. 46. v. nuUus verius hjpocritaec.

ai. L'aliro:

e del Commentatore. 11 Landino e certo nessuno f" maggiore

:

ipocrila che quello che sotto spezie di re diviene ti-

ranno , che e lupo in luogo di pastore.
Pag. 333. V. 10. Et ibidem c errore del copista e de« dire : , :

et lib. XIX. cap. XV. prima ergo servitutis causa ec.

Pag. 334. V. 2 1 principem civitatis alendum esse gloria.
.

AJibiamo tratta quesla correzione De da quel luogo di S. Agostino

civit. Dei, Etiam Tullius hinc dissimulare
lib. V. Cap. XIH.
non potuit in iisdem libris quos de repub scripsit ,

ubi loquitur de instituendo principe civitalis, quem

dicit aleiidum esse gloria.
Pag. 334. V. 7.1. Princeps , cui non satis est praemium

honoris et gloriae, tjrannus efjicitur. (Eth. lib. V.) Inest

enitn ec. sono parole del Commentatore.
Pag. 335. V. 19. Non vinbus , aut velocitate corporum
 I.XXX

res magnae geruntur sed , consilio , auctoritate , sen-

tentia.
Pag. 336. V. 17. Quam porro subtiliter Anacharsis leges
aranearuni teli» comparabat! Nam ut illas infirmiora
animalia retinere, valentiora transmittere, ita his hii-

miles et panperes constringi , divites et praepolentes

non alligari viclemus. ( Fal. Max. Lib. VII. Cap. II.)
Pag. 341. V. Optima autem haereditas a patribus tra-
3.

ditur liberis , omnique patrimonio praestantior glo- ,

ria virtutis rerumque gestarum , cui dedecori esse

,

ne/as est impium judicandum.

Pag. 344- V. 5. .... nec protinus ausi
Caelicolae veniam donec pater ipse sedendi
,

Tranquilla jubet esse manu.

Pag. 345. V. 26. Oratio dicitur quasi oris ratio. (Super
illud psahn. 38. Exaudi orationem meam.) = Oratio
est decentium a Deo. ( Lib. 3. cap.
petitio 24. fid.
orthod.)
Pag. 347. V. 8. Correggi : nam primo serpens Evam sugges-
sit : secundo Eva , ut caro Adam,
, delectata est : tertio
ut spiritus , secundum Gregorium. Et Sa-
consensit ,

lomon : vasa figuli probat fornax , et homines justos

tentatio tribulationis, II passo di S. Gregorio e queslo : nam
serpens suasit , Eva delectata est , Adam consensit.
(Greg. Moral. lib. 4-° cap. iS.)
Pag. 347. V 9,3. Correggi : hoc autem genus ( daemonio-
rum ) non eijcitur nisi per orationem ; per quam sa-
natur pestis mentis.
Pag. 348. V. 5. Magna dignitas animarum est , ut una-
quaeque habeat ab ortu nativitatis in custodiam sui
angelum delegatum. ( Magist. Sentent. Lib. 2. Di-
stin. II.)
Pag. 348. V. II. Benignus es Domine , nec nostrorum ,

hac fragili protectione muroruni potes esse contentus

 LXXXl

ipsis horninurn praelatis hominibus angelicarn quoque

custodiam superponis , ut et muros defensent et eos ,

qui murorum ambitu continentur. (Bern. in dedicat.

Eccles. Serm. IV.)
Pag. 355. V. lo. Questo passo, cosi citato, non si trova in Aviccnna.

Pag. 358. V. I y. Deve essere una glossa di qualche Padre o d' al-

tro,poicIie nel salmo 77. Sg. non si lcggc clic: et recordatUS

est quia caro sunt vadens et non rediens.
: spiritus
Pag. 35g. V. 2 5. In perfettione autem poenitentiae tria
observanda sunt scilicet compnnctio cordis
, confes- ,

sio oris, satisfactio operis . . . Ilacc ost fructifcra poe-

nitentia , et sicut tribus modis Deuni offendimus, sci-
licet corde, ore, opere, modis satisfaciamus.
ita tribus

(Magist. Sentent. Ld>. /1." Distinct. iG.)

Pag. 36o. V. 14. Magnum bonum peccata sua est ut quis
cognoscat , et memoriam eorum perseveranter retineat.
Pag. 36o. V. a3. Ostendens in contritione cordis, quae in
ejusdem scissione intelligitnr, non in confessione oris,
quae pars est exterioris satisfactionis, quam scissura
vestium nominavit, a parte totum intelligens, peccata
dimitti. ('Nei Decretali.
Pag. 36(). V. 32. Quem ergo poenitet , omnino poeniteat
et dolorem lacrjmis ostendat : repraeseritet vitarn
suam Deo per sacerdotem ,
praeveniat judicia Dei
per confessionem. Praecepit enim Dominus mundan-
dis ut ostenderent ora sacerdotibus , docens corporali
praesentia con/itenda peccata, non per nuncium , non
per scripturam manifestanda. Dixit enim ora mon- :

strate; et omnes, nori unus pro omnibus non alium :

statuatis nuntium qui pro vobis offerat munus a

, ,

Moyse statutum: scd qui per vos peccastis, pei vos

erubescalis. Erubescentia autem ipsa partern habet re-
rnissionis. (De vera et falsa poenitentia cap. 10.) ,

Pag, 36 1. v. 6. Laciymae hwaut delictum quod vocc ,

J
 I.XXXII

pudor est conjiteri. V altro : luborat enirn /nens pa-

tiendo erubesoentiam. Et quoniam verecundia magna
est poena ,
qui erubescit pro Christo , fit dignus mise-
ricordiu , i: di S. Agosiino, de vera et falsa poenitentiu ,

cap. lo.
Pag. 36 J. V. lo. Non sujficit mores in melius commu-
tare a praeteritis malis recedere nisi etiam de
, et ,

his quae facta sunt , satisfiat Deo per poenitentiae

,

dolorem , per humilitatis gemitum , per contriti cor-

dis sacrijicium , cooperantibus eleemosynis et jejuniis.
Pag. 362. V. 6. Coneggi: Iii altera dans scientiam discer-
nendi inter lepram et lepram , inter peccatum et pec-
catum.
Pag. 36'2. quippe aperitionis est sermo cor-
V. ao. Clavis
rectionis quia increpando
,
ec.

Pag. 362. V. a3. Quaerendus esl enim sacerdos sapiens et

discretus, qui cuni potestate simul habeat judicium :

qui si forte defuerit , confiteri debet socio. = Placuit

ut deinceps nulli sacerdotum liceat quemlibet coin-
missum alteri sacerdoti ad poenitentiam suscipere sine
ejus consensu , cui se prius commisit.
Pag. 362. V. 26. Mensuram temporis in agenda poeni-
tentia . . . arbitrio sacerdotis intelligentis relinquen-
dam statuerunt ,
quia apud Deum non tantum valet
mensura temporis, quantum doloris. (Magist. Sentent.
lib. 4." Distinct. -xo.

Pag. 362. V. 3o. Qui vult confiteri peccata, ut inveniat

gratiam ,
quaerat sacerdotem qui sciat ligare et sol-

vere. ( Magist. Sentent. Lib. 4." Distinct. i'].)

Pag. 362. v. 32. Nam dicit Augustinus in libro de vera
et falsa poenitentia : sacerdos itaque , cui omnis pro-
fertur peccator , ante quem statuitur omnis languor
in nullo eovum sit judicandus ,
qui in alio judicare
est piomptus. Caveat spiritualis judex , ut sicut non
 LXXXIII

cornmisit crimen nequitiae, ita non careat inunerc

scientiae.Oportet enim ut sciat cognoscere quidquid
debet judicare Diligens igitur inquisitor et su-
. . .

btilis investigator sapienter et quasi astute inlerroget

a peccatore quod forsitun ignorat , velxierecundia ve-
lit occultare Habeat dulcedinem in affectione
. . .

pietatem in alterius crimine , discretionem in varie-

tate. (Cap. ao.

Pag. 363. V. 12. Deus defmitionem non facit, qui mi-

sericordiam suam omnibus promisit , et relaxandi
licentiam sacerdotibus suis sine uUa exceptione con-
cessit.

Pag. 363. V. 21. Mediator Dei et honiinum homo .lesus

Christus hanc praepositis Ecclesiae tradidit potesta-
tem, ut et confitentibus poenitenliae salisfactionem da-
rent et eadem sahibri satisfactione purgatos ad
,

communionem sacramentorum perjanuam reconciUa-

tionis admitterent.
Pag. 365. V. 2. Manet ergo Petri prii>ilegium ubicumque
ex ipsius aequitate fertur judicium ,
quo quis ligatur
vel absolvitur. Nec nimia severitas , vel remissio est
ubi nihil erit ligatum vel solutum , nisi quod beatus
Petrus aut ligaverit aut solverit.
Pag. 372. V. 8. S. Agost.^Qu.icst. 20. Deus non alicubi est :

quod aUcubi est , continetur loco quod continetur :

loco , corpus est : Deus autem iwn est corpus non :

ergo aUcubi est.

Pag. 372. V. Deus ubique est cui non locis sed

II. , ,

actionibus propinquamus. ( De doctr. christ. lib. I."

cap. 10.) =
Neque enim, fratres, Deo qui ubique est,
et nullo continetur loco aut per loca propinquamus , ,

aut ab illo per loca removemur. [ Id. Eiiarrat. iii

psalin. 34. Serm. 2."
)

Pag. 372. V. 16. II passo «• (li S. Agostino, Epist 5;. Deus sine
 LXXXIV

labore rege/u et continens mundu/n , in coelo totus

est , in terra totus , et in utroque totus.
Pag. 3^4- ^- "^-^- S- Agostino definisce cnsl non la vanagloria , nia
la gloria : quanclo quidem gloria est , cujus illi cupidi-
tateJlagrabant , judicium hominum bene de homini-
bus opinantium. ( De civit. Dei lib. 5 ° cap. 12.) ,

Pag. jy^- V- 27. Anclie Ciceronc parla della gloria , diccndo : glo-
ria est/requens de aliquofama cum laude. (De inveiit.
lib. 2.° cap. 55. )
Pag. 3y5. V. 23. Sara errore dei copisli , non leggendosi quoslo
passo in Seneca. Si lia solaraente nei Proverbi di Salomone 17.

Omni tempore diligit qui amicus est , et frater in an-

gustiis comprobatur.
Pag. 384-
V. 14. O duri et indurati, et obdurati filii ,

Adam quos non emollit tanta benignitas tantaflam-

, ,

ma tam ingens ardor amoris tam vehemens ama-

, ,

tor , qui pro vilibus sarcinulis tam pretiosas merces

e.xpendit\ ( In Festo Pentecost. Serm. II.)

Pag. 386. V. 10. s. Agostino dice : quid est invidia nisi odium
felicitatis alienae? ( In die oct. Infant. Serm. 355.) =
Invidia est livor felicitatis alienae. ( Tractat. de se-
ptem vitiis.
)
Pag. 389. V. 28. plangat delicta pro-
Qui peccalor est ,

pria , vel populi et ingrediatur Ecclesiam , de qua

,

propter peccata fuerat egressus et dormiat in sacco , ,

ut praeteritas delicias , per quas Deum offenderat , |l

vitae austeritate compenset. ( Ad cap. I. Joel : accin-

gite vos. )
Pag. 3yo. V. 5.Achab qiioque, cum
Preso dai Decretali :

de innocentis sanguinis effusione sententiam com-

minantis Dei audiret induit se ipsum cilicio, sa- ,

tisfaciens Deo per poenitentiam. Unde Dominus ad

Eliani ait: quoniam Achab reveritus estfaciem /neani
/lo/i i/iduca/n /nalu/n i/i diebus ejus.
 LXXXV

Pag. Sgo. V. 2 1. Mens invidi, cum alieno bono affligi-

tur , de radio lucis offuscatur.
• ^&- •^9*^' ^- ^^. Isidoro non lia sullMnvidla clie 11 passo scguente :

livor alieni boni suum punit auctorem. Nam unde bo-

nus proficit , inde invidus contabescit. (Seiitent. lib.
3.° cap. aS.
Pag. 391. V. I . Correggi : utinam invidi in omnihus civi-
tatibus oculos habercnt et aurcs , ut de omnibus ef-
fectibus torquerentur
Pag. 391. V. i5. Caecus quippe est ,
qui supernae lumen
contemplationis ignorat, qui piaesentis vitae tenehris
pressus , dum venturam
lucem nequaquam diligendo
conspicitquo gressus operis porrigat nescit.
, ,

Pag. 395. V. 8. Pieso dal Convito Tratt. IV. Ca]). XXV. « Otule ,

dice questo medesimo poeta ( Stazio in qtiella inede- )

sima parte (lib. I. Teb. ) che qtiando Polinice fu do-

inandato da Adrasto rege del suo essere ch'egli dtj- ,

bito prima dicere per vergogna del fallo clie contro

al padre fatto avea, e ancora per li falli di Kdipo suo

padre , clie paiono rimanere in vergogna del figlio e ,

non nomino suo padre , ma gli antichi suoi , e la ter-

ra , e la madre. »

Pag. 400. V. 19. Et tuam faciem sursum attendere ec.

(Cod. Vatic.)
Pag. 4o4- v. 1 5. Nullius boni , sine socio , jucunda pos-
sessio est. ( Epist. 6. )

Pag. 4o4- V. 19. Nullo enim modo fit minor , accedente

seu permanente consorte, possessio bonitatis ; imo pos-

sessio bonitatis tanto fit latior quanlo concordior eam

individua sociorum possidet charitas . . . et lanto cam
reperit ampliorem ,
quanto amplius ibi poterit ec.
(De civit. Dei , hb. i5. cap. i5.
Pag. 4o4- V. aG. Qui ergo Uvoris pestc carcre desiderat
illam haereditatem diligat quam cohacredum numc-
,
 LXXXVI

rus non angustat quae et omnibus una est et singu-

,
,

lis tota; quae tanto largior esse ostenditur, quanto

ad hanc percipiendam multitudo dilatatur. (Moral.
lib. 4° cap- 3i.
)
Pag. 4o5. V. a4- Vaicrio dice si nos qui nos amant, in-
:
,

terficimus quid his faciemus quibus odio sumus?

, ,

Pag. 4o6. V. ass. s. Agostino: et quia una plus est inventa

feminarum.
Pag. [\o%. V. 8. Maxime consilio contraria sunt , festina-
tio et ira. ( Seneca. )
Pag. 4o8. V. iG. II secondo verso e errato. II Landino gli riporta

in volgare con qiialche diversila nel suo Commento : l ira de-

hilita V uomo , fallo incrudelire , corrompe i huoni co-
stumi , e abbreoia la vita.
Pag. 4io. V. i3. Correggi: et Aristoteles in primo peri
Hermenias.
Pag. 4'o Corpora coelestia non sunt voluntatum
V. 14.
nostrar Um neque electionum causa. Voluntas enim in
parte intellectiva animae est ut patet per Philoso- ,

phum in tertio de Anima. Si igitur corpora coelestia

non possunt imprimere directe in intellectum nostrum,
ut ostensum est , neque etiam in vohmtatem nostram
directe imprimere poterunt. (Contra Gentiles lib. ,

3.0 cap. 85.

Pag. [\\\. V. i5. Cum coelum sit quoddam corporale.

Pag. 4 12. V. 17. Sapiens dominatur astris.
Pag. 4i3. 2. IIU
V. qui sine Dei voluntate decernere
,

opinantur sidera , quid agamus , vel quid bonorum

vel malorum patiamur , ab auribus omnium repel-
lendi sunt. ( Lib. 5." cap. i.°
)
Pag. 4l3. V. 10. Tratto dal Convito, Tratt. IV. Cap. XII. « II

.sommo desiderio di ciascuna cosa , e prima dalla na-

tiira dato, e lo ritornare al suo principio. E perocche
iddio e principio delie nostre anime, e fattore di
 i.xxxvir

qiielle simiU a se . . . essa anima massimamente desi-

dera tornare a quello. E
siccome percgrino , che va
per una via, per la quale mai non fu , che ogni casa
che da lungi vede, crede che sia l^alhergo , e non tro-
vando cio essere , drizza la credenza all' altra, e cosi
di casa in casa tanto , che all' alhergo viene; cosi 1' a-

nima nostra , incontanente che nel nuovo e mai non

fatto cammino di questa vita entra, drizza gli occhi
al termine del suo sommo bene , e peru qualunque
cosa vede , che paia avere in se alcun hene
crode che ,

sia esso. E perche la siia conoscenza prinia e imper-

fetta per non essere spcrta ne dottrinala ,
j)iccioIi heni
li paiono grandi pero da quelli comincia prima a
, e
desiderare. Onde vedenio li parvoli desiderare niassi-
mamente un pomo e poi piu oltre procedendo de-
, ,

siderare uno uccellino e poi piu oltre desiderare ,

bello vestimenlo e poi il cavallo e poi una donna

, ,
,

e poi ricchezza non grande, e poi piu grande, e poi

piu. E questo incontra perche in nulla di queste cose
trova quello che va cercando , e credelo trovare piu
oltre. Perche vedere si puote che V uno «lesidcrahile
sta dinanzi all' altro agli occhi della nostra anima per
modo quasi piramidale , che 'I minimo li cuopre pri-
roa tutli , ed e quasi punta dell' ultimo dcsiderabile,
ch' e Dio, quasi base di tutti. t>

Pag. 4i3. V. autem coloratum in actu est obje-

3a. Sicut
ctum visus , ita bonum
est objectum voltmtatis.

( S. Thoin. in Prinia Secundae Qitaest. lo. ^rt. i.) ,

Pag. 4 '4- V. 39. Curn ad verum ventum est ultra sibi ,

nec imperator jura pontificatus arripuit nec pontifex ,

nomen imperatorium iisurpa\'it. Quoiiiam idem me-

diator Dei et Iiominum Jiomo Jcsus Cliristus sic acti-
bus propriis et dignitatihus distinctis ofjicia potestatis
utriusque discrevit propria volens medicinali humili-
,
 ixxwiir

tate liorninum corda sursum efferri non humana su- ,

perbia rursus in injeriora demergi , ut et christiani

imperalores pro aeterna vita ponti/icibus indigerent
et pontifices pro cursu temporalium tantummodo re-
rum imperialibus legibus uterentur ,
quatenus spiri-
tualis actio carnalibus distaret incursibus , et ideo mi-
litans Deo minime se negociis secularibus implicaret
ac vicissim non ille rebus divinis praesidere videretur
qui esset negociis secularibus impUcatus.
Pag. 4 ' ^- V. I J. Vedi qui sopra alla pag. 4' 4- v. 29.

Fag. 4 16. V. 2. Nos si incompetenter aliquid egimus , et

in subditis justae legis tramitem non conservai^imus ,

vestro ac missorum vestrorum cuncta volumus emen-

dare judicio. Quoniain si . . . erimus prae ceteris ma-
gistri erroris.
Pag. 416. V. 8. Duo sunt quippe, imperator Auguste,

quibus principaliter hic mundtis regitur , auctoritas

sacra pontificum , et regalis poteslas. ( Nei Decretali. )
Pag. 4l6. V. 18. Dante nella Monarcliia, lib. I. Ad evidentiam
primi notandum quod justitiae maxime contrariatur
cupidilas, ut innuit Aristoteles in quinto ad Nico-
machum remota cupiditate omnino nihil justitiae re-
:

stat adversum.
Pag. 4i6. V. 22. Scire enim praelati debent, quod si per-
versa umquam perpetrant , tot mortibus ec.
Pag. 4 16. V. 2G. Correggi: quod agitur a praelatis , facile
trahitur a subditis in exemplum ; jiixta quod Deus
ait Moysi in Levitico : quum sacerdos ec.
Pag. 421- V. 12. Duplex est unio amantis ad amatum :

una quidem secundum rem ,

puta cum amatum prae-
.sentialiter adest amanti; alia vero secundum affectiim :

quae quidem unio consideranda est ex apprehensione

praecedente, nam inotus appetitivus sequitur appre-
hensionem. Ctim autem sit (luplex amor , scilicet co«-
 1.XXX1X

cupiscentiae et amicitiae , iiterque proccdit ex qua-

dam apprehensione unitatis amantis ad amatum cum :

enim aliquis amat aliquid ,

quasi concupiscens illud,
apprehendil illud quasi pertinens ad suum bene esse.
Simililercum aliquis amat ahquem amore amicitiae ,

vult bonum sicut et sibi vult bonum unde ap-

ei , :

prehendit eum utalterum se in quantum scihcet vult ,

ei bonum sicut et sibi ipsi et inde est qiiod amicus :

dicitiir esse alter ipse ; et Aiigustinus dicit in IV. Con-

fess. (cap. 6."» bene
circ. fin. et hb. Retract. cap. 6." ):

quidam dixit de amico suo dimidium animae meae. ,

Primam ergo unionem amor facit effective quia mn- ,

vet ad desideiaudum et quaerendum praesentiam

amati quasi sibi convenientis et ad se pertinentis. Se-
cundam autem unionem facit formaliter quia ipse ,

amor est tahs unio. Unde Auguslinus dicit iii VIII.

de Trinit. (cap. X.) quod amor est quasi junctura
(i nostri tesii vita ) quaedam duo aliqua copulans ,

vel copulare appetens amantem sciliret, et quod

, ,

amatur. Qnoi\ enim dicit copu/ansWvfertur ad unio-

nem affectus , sine qua non est amor quod vero di- :

cit copulare intendens ( dovrebbe dire appetens ) per-

tinet ad unionem rcalem Unio tripiiciter se ha-
. . .

bet ad amorem. Quaedam enim unio est causa amoris,

et haec quidem est unio substantiahs quantum ad

amoreni ,
quo quis amat seipsum ;
quantum vero ad
amorem quo quis amat
,
alia , cst unio similitudinis.
Quaedam vero unio est essentialiler ipse amor ; et

haec est unio secundum coaptationem affectus, quae

quidem assimilatur unioni substanliali in quantuni
amaiis se habct ad amatum in amore quidem amici-
tiae, ut ad idipsum in amore autem concupiscentiae
,

ut ad aliquid sui. Quaedam vero unio est effectus amo-

ris et hacc est iinio rcaHs
; quam amans quaerit de ,
 Xf.

re amata et liacc cjuidein iinio est seciindum con-

:

venientiam amoris. Lt enim Pliilosophus dicit II. Po-

lit. ( cap. II. post medium ) Aristophanes dixit, quod

amantes desiderarent ex ambohusfieri unum. Sed quia

ex lioc accideret aut amhos aut alterum corrumpi ,

quaerunt unionem,quae convenit et decet,ut scilicet

simul conversentur , et simul coUoquantur, et in aliis
hujusmodi conjungantur. { In Prirna Secunclae Quae- ,

st. -28. .^rt. I. )

Le parole di Aristotile secondo la versione di Leonardo Aretino

sono: et unani esse civitatem laudat maxime Socrates;

quod et videtur , et ipse inquit esse amicitiae opus,ut
in amatoriis serraonibus scimus dicentem Aristopha-
nem, propter eximiam amantium cupiditatem, appli-
cari simul et ex duobus fieri unum : hic ergo necessa-
rium est ambos corruptos esse, vel unum.
Pag. 424- V. 23. Preso dal Convito , Tratt. IV. Cap. VL « Altri
furono e cominciamento ebbero da Socrate, e poi
,

dal suo successore Platone , che ragguardando piu

sottilmente, e veggendo che nelle nostre operazioni
si potea peccare , e si peccava nel troppo e nel poco

dissero che la nostra operazione, sanza soperchio e

sanza difetto , inisurata col mezzo per nostra elezione
preso, ch' e virtu , era qiiel fine , di che al presente
si ragiona , e chiamarlo operazione con virtii . . . Fu-
rono filosofi molto antichi delli quali primo
, e prin-
cipe fu Zenone , che videro e credettero questo fine
della vita umana essere solamente la rigida onesta ,

cioe rigidamente, sanza rispetto alcuno , la verita e la

giustizia seguire, di nulla mostrare dolore ,

di nulla

mostrare allegrezza , di nulla passione avere sentore.

E difinirono cosi questo onesto quello che sanza uti- :

lita e sanza frutto per se di ragione e da laudare. E co-

storo e la loro setta chiamati fiirono Stoici : e fu di

 XCI

loro quello glorioso Catone , di cui non fni di sopra

oso di parlare. »

Pag. 426. V. [\. Vedi sopra alla pag. 309. v. 12.

Pag. 429. V. i3. Hic algore suo furatur gaudia veris,
Fnralurque decus pratis et sidera florum.
( Riportato dal Landino.)
Pag. 432. V. 20. Quid indecentius quatn curvum recto
corpore gerere animum ?
Pag. 433. V. i5 felocius et citius nos
Corrumpunt vitiorum exempla domestica.
(Satyr. i^-)
Pag. 433. V. 18. Non est facile stare in loco Puuli , et

tenere gradum Petri jarn cuni Christo regnantium ,

quia hinc dicitur :non sanctorum filii sunt qui tenent

loca sanctoruni , sed qui exercent opera eorum. ( Nei
Decrelali. )

Pag. 435. V. 2 1. Malle se habentihus id imperare ,

quam
habere. (Frontini Stratag. lib. 4° ^^'''P-
3."
)
Pag. 435. V, 23. Neglecta utilitate peruniae.
Pag. 435. V. 25. Dopo utilitate pecuniae , aggiungi , come
hanno i Codd. L. Et per Senecam ad Luci-
e D. T. e i Vatic.

liuni sic dicitur Fabricius Pyrrhi regis aurum repu-

:

hl , majusque regno judicavit regias opes posse con-

temnere. Idem medico Pyrrhi promittente venenum
,

daturum monuit Pjrrhum caveret insidias.

se regi , ,

Ejusdem animifuit , auro non vinci , veneno non vin-

cere. ( Epist. 120).
Pag. 438. V. passo non c di Seneca ma di Cicerone De offic.
6. 11 ,

Prohibenda autem maxime est ira in puniendo ;

lih. I.

nunquam enim iratus, qui accedet ad poenam, medio-

critatem illam lenebit, quae est inter nimium etparum.
Pag. 443. V. 6. Dante nel Convito Tralt. I. Cap. I. « Siccome ,

dice il Filosofo nel principio della priina FilosoHa

tutti gli uomini iiaturalmento desiderano di .sapere. »
 XCIl

Pag. 444- V. G. Corrcggi: qui biberit de flimo Paradisi , et

sic (le Deo , cujus gutta ec.
Pag. 446- V. 2 1. Tonitruum dictum quod sonus ejus ter-
reat; nam toiius, sonu.s. ( Isid. Orig. lib. i3. cap. 8. )

Pag. 448. V. lo. Perpetua fruitur laude, cui est honor in

nornine. ( Lib. X. Epist. VII. )

Pag. 45 1. V. 7. Nihil est enini amabilius virtute . . . eos

etiani ,
quos nunquani vidimus ,
quodam modo dili-

gamus.
Pag. 452. V. 27. Dorsum enim habebam ad lumen , et

ad ea quae illuminantur faciem : et ipsa facies mea,

qua ec.

Pag. 455. V. 7. Dante nel Convito, Tratt. IV. Cap. XXV. « E pero
dice Stazio , il dolce poeta , nel primo della Tebana
storia , che qiiando Adrasto rege delli Argivi vide Po-
linice coverto e vide Tideo
d' un cuojo di leone ,

coverto d' un cuojo

porco salvatico , e ricordossi di
del risponso che Apollo dato avea per le sue figlie ec. »
Pag. 458. V. I. s. Gregorio dice : at contra ex qualitate pal-
inanun designatur proficiens vita jiistorum ,
qui ne-
quaquam sunt in terrenis studiis fortes, et in coele-
stibus debiles. ( Nei Decretali.
Pag. 4 8. v. 16. Abbianio cercato inutilmenle questo passo di S.

Agoslino. Correggiamo percio col Cod. Vatic. Sicut m radice

arboris nulla apparet pulchritudo , tamen quidquid
est pulchritudinis in arbore , in illa est, quae radix
a coelo capit alimentum.
Pag. 458. V. 19. Omnia alia falsa , incerta sunt , cadu-
ca, mobilia : virtus ec. (IV. Phil. 5.)
Pag. 459. V. 4- f^ini usus olim romanis feminis ignotus
fuit, ne scilicet in aliquod dedecus prolaberentur.
Pag. 462. V. 4- Intorno alle due volonta di Cristo vedi i Decre-
tali e il Maestro delle Sentenze , donde il Commentatore ha tratto

quanto dice su questo punto.

 XCIII

Pag. 4o5. V. l8. Vedi sopra la correz. alla jiag. i5o. v. -/3.

Pag. 465. V. 20. Nabuchodonosor quoque propter super-

biarnsuam a rationali rnente iri bestialern animuni
commutatus , atque a regno suo pro/ugus recedens
non ante regnum recepit , quam conversus Deum
praedicavit.
Pag. 4('5. V. 23. Correggi: et Polycrates. In nessuna Biblio-

tcra Fiorenlina abbiarao potuto trovare questo autorc. Correggi

col Cod. Vaiic. sic imago creatoris ec. . . . eo quod ho-
nore collato ec.
Pag. 466. Sexto die bestiae sunt creatae , et cum
V. 12.
bestiis orta edendi potestas est et usus escarum , . . .

Indictum jejunium ; abstinentiae lex a domino Deo

praevaricatio legis a Diabolo. ( Nei Decretali.
Pag. 468. V. 3. Correggi : comedebat. Item : Scipionem ec.

Front. Stratag. Lib. IV. cap. 3." Marcurn Catonem vino

eodem , quo remiges , contentum fuisse traditur.
Pag. 471' V. 10. Vedi qui sotto alla pag. 480. v. i.

Pag. 474- V. 6. Anima certe ,

qiiia spiritiis est , iii sicco
habitare non potest ; ideo in sangiiine fertur habitare.
Pag. 474- V. 16. Sicut sernina paulatim formantur in
utero , et tamdiu non reputatur homo doriec elementa
confecta suas imagines rnembraque suscipiant , ita
sensus ratione conceptus , riisi in opera proruperit
adhuc in ventre retinetur , et cito perit ab hoste.
Pag. 474- V. 3i. Actns primiis physici corporis, orga-
nici, potentia vitam habentis.
Pag. 475. V. 3. perpetuum ec.
Correggi : sicut
Pag. 475. V. 5. Preso da S. Tommaso. Hanc autem unionem
Commentator in lll.de Anima ( comment. 36 ) dicit
esse per speciem intelligibilem quae qtiidcm habet :

duplex subjectum , unum , scilicet, intcllectum pos-

sibilem, et aliud ipsa phantasmata, quae sunt in or-

ganis corporeis. Sio euini se habciit phantasmata ad
 XCIV

intellectuin , sicut colores ad visum. Sicut crgo sim-

cies colorum sinit iii visu , ifa species phantasmatuni
sunt in intellectu possibili. Intellectus speculativus
est, qui quod apprehendit , non ordinat ad opus,
sed ad solam veritatis considerationem ;
practicus
vero inlellectus dicitur, qui hoc quod apprehendit
ordinat ad opus. Et hoc est, quod Philosophus di-
cit in III. de Anima ( text. 49 ) quod speculativus dif-

fert a practico fine. Intelligere enini est simpliciter

veritatem intelligibilem apprehendere : ratiocinari au-
tem est procedere de uno intellecto ad aliud ad ve-
ritatera intelligibilem cognoscendam. ( In Prima
Quaest. 76. ^rt. 79.^
Pag. 475. V. 11. Non conjuncta nobis ut forma.
Pag. 475. V. 23. Et immixtus corpori , et simplex et im-
passibilis.

Pag. 475. V. 3i. Nunc autem recipiens oportet esse denu-

datum a recipiente.
Pag. 476. V. 5. lutelligere est quaedam operatio , in qua
impossibile est comunicare aliquod organum corpo-
reum. Haec autem operatio attribuitur animae, vel
etiam homini: dicitur enim quod anima intelligit vel ,

homo per aniraam. Oportet igitur aliquod principium

in horaine esse a corpore non dependens, quod sit

principium talis operationis. (S. Thoin. id. ib.)

Pag. 476. V. i5. Habens enim intellectum est intelligens.
Intelligitur autem id , cujus species intelligibilis intel-
lectui unitur. Per hoc autem quod species intellectua-
Us intellectui unita est in homine per aliquem mo-
dum, non habebit homo quod sit intelligens sed solum ,

quod intelligatur ab intellectu separato. Praeterea , si

species intellecta in actu est forma intellectus possibi-

lis , sicut species visibilis in actu est forma potentiae
visivae ipsius oculi ; species autem intellectus sic se
 x<:v

liabet ad phantasmata , sicut species visibilis in actii

ad coloratum ,
quod est extra aniniam Item sicut
. . .
,

nihil est potens agere nisi per polentiam activam in

ipso existentem , ita nihil est potens pati nisi per po-
tentiam activam quae est in ipso combustibile enim
,
:

est potens comburi, non solum quia est aliquid potens

comburere ipsum sed etiam quia in se habet polen-
,

tiam ut comburatur. IntcUigere autem quoddam pati

est, ut dicitur in III. de Anima. Cum igitur puer sit
intelligens potentia etsi non actu intelligit
, oportet ,

quod sit in eo aHqua potentia ,

qua sit potens intelU-
gere. Haec autem potentia est intellectus possibiUs.
Oportet igitur quod puero jam sit conjunctus intelle-
ctus possibiUs antequam actu inteUigat: non est igitur
conlinuatio intellectus possibiiis cum homine per for-
mam intellectam in actu , sed ipse intellectus possi-
bilis inesthomini a principio sicut aliquid ejus Ex . . .

praemis.sis autem evidenter ostenditur non esse ununi

intellectum possibilem omnium hominimi qui sunt , ,

et qui erunt, et qui fuerunt, ut Averroes in III. de

Anima fingit Manifestum est autem quod anima
. . .

intellectualis secundum suum esse unitur corpori ut

forraa ;et tamen destructo corpore remanet anima
intellectualis in suo esse Virtus intellectiva non est . . .

virtus alicujus organi corporalis , sicut virtus visiva

est actus oculi : inteliigere enira est actusqui non ,

potest exerceri per organum corporale sicut exerce- ,

tur visio. Sed in materia est in quantum ipsa anima

,
,

cujus est haec virtus , est corporis forma, et terminus

generationis humanae. f S. TTiom. id. ib. )
Hiimanas autem ani/nus , deceiptus e.r
Pag. /178. V. 14.
mente dii'ina cum alio nullo nisi cuni ipso Deo
, ( si

hoc fas est dictu) comparari potesl. (Tusc. Quaest. lib.

5. cap. 1 3.
 XCVI

Pag. 478. V. ao. Ad delectamen et passionern. (Cod. Vatic.)

Pag. 478. V. 22. II libro de mofu cortlis , conic abbiamo osservato

alla nota (r) , noii esiste tra le opere di S. Agostino. .Solamenle in

quello cte spiritu etanima si \egge:anima est substantia ratio-

nalis , intellectualis , a Deo facta spiritalis. Ci6 chc vien

dopo e tratto dal Maestro delle Sentenze lib. I. Uistinct. 3;. Ideo-
que Augu.stinus attribuit mutationem loci corpori ,

iion spiritui : quia licet spiritus transeat de loco ad

locuin , non tamen ita ut, diraensionibus circumscri-
ptis, interpositionem sui faciat distantiam circumstan-
tium , sicut corpus.
Pag. 479. V. l4- Continua il Maestro delle Sentenze : quod au-
tem non solum videndo, sed etiam experiendo aniraa
ignis tormentum patiatur , ex Evangelio colligitur,
ubi veritatis voce dives mortuus dicitur in inferno
.sepultus , cujus anima quod in igne teneatur , in.si-

luiaf cum Abraliam deprecatur dicens : i7iitte Lazaruni

ut intingat exlremum digiti sui in aquam, ut refrigeret
linguam meam quia crucior in hacfamma
, Prae- . . .

cipue cum humanam animam corporis sirailitudinem

habere doceat Augustiniis . . . Uiide probatur animas
defunctorum non solum suis sensibus non privari
sed nec istis affectibus, scilicet spe, tristitia ,
gaudio
ac metu. ( Lib. 4." Distinct. 44-
Pag. 479- V. 28. E medesimo S. Agostino clic continua CUr er-
il :

go , eodem volente Deo , qui fecit hoc animal , non

poterit terrenum corpus in coeleste corpus attolli
si animus omni , ac etiam per hoc coelesti corpore
praestantior , terreno corpori potuit alligari? ( De ci-

vit. Dei, iib. 22. cap. 4-)

Pag. 480. V. I. Patiuntur igitur ab igne corporeo substan-

tiae incorporeae per modum alligationis cujusdam.
Possunt enini alligari spiritus corporibus vel per mo-
dum formae , sicut anima corpori humano alligatur ,
 xr.vii

ut det ei vitain , vel etiam absque hoc quocl sit ejus

forrna , sicut necromantici virtute daemonum spiritus
alligant imaginibus , aut hujusmodi rebus. Multo igi-
tur mugis virtute divina spiritus damnandi igni cor-
poreo alligari possunt ; et hoc ipsum est eis in afjli-
ctionem ,
quod sciunt se rebus infimis alhgatos in
poenam. Est etiam conveniens quod damnati spiritus
poenis corporahbus puniantur. Omne enim peccatum
rationaUs creaturae ex hoc est quod Deo obediendn ,

non subditur. Poena autem proportionaUter debet cul-

pae respondere ut voluntas per poenam in contrario
,

ejus ajjligatur quod diUgendo peccavit. f Contra Gen-

tiles lib. 4° cap. qo.
,
)
Pag. 4^5. V. 17. Sunt autem quaedam quae sicut ani- ,

maUa absque uUa discretione indesinenter Ubidini

serviunt quas ego nec mutis pecoribus comparave-
,

rim. Pecora enim, cum conceperint , uhra non indul-

gent maribus copiam sui.
Pag. 485. V. 23. Et ideo cum oscula et amplexus pro- ,

pter delectationem hujusniodi fiant , consequens est

quod sint peccata mortaUa. ( In Secunda Secundae
Quaest. i54. Art. 4-° )
Pag. 488. V. 4. Ostia nascenti contraria toUere Phoebo.
Pag. 491. V. I. Dicit eiiim Beda quod Paradisus pertingil
usque ad lunarem circulum. ( S. Thom. in Prima
Quaest. 102. Art. i." J
Pag. 491. V. 3. Unde vohint in orientaU parte esse pa-
radisum . . . et in aUo situm usque ad lunarem cir- ,

culum pertingentem , unde nec aquae diluvii iUuc

pervenerunt. (Magist. Sentent. lib. 2." Distinct. 17.)
Pag. 491. V. 12. Convenienter autem in parte orientali
dicitur situs, quia credendum est quod in nobilissimo

loco totius terrae sit constitutus. autem oriens Cum

sit dextera coeli , ut patct per Philosophum in se-
 XCTIIl

cundo de Coelo , dextera autem est nobilior quani

sinistra , conveniens fuit ut in orientali parte para-
disus terrenus institueretur a Deo . . . Locus ille se-
clusus est a nostra habitatione aliquibus impedimentis
vel montium , vel marium , vel alicujus aestuosae
regionis quae pertransiri non potest. Et ideo
, scri-

ptores locorum de hoc loco mentionem non fece-

runt . . . Lignum vitae est quaedam materialis arbor,
sic dicta quia ejus fructus habebat virtutem conser-
vandi vitam. Et tamen aliquid significabat spirituali-
ter , sicut et Petra in deserto fuit aliquid materiale,
et tamen significavit Christum. ( In Prima , Quaest.
loi. Art. i.o )
Pag. /191. v. a8. Nemo itaque prohibet intelligi paradi-
sum vitam beatorum: quatuor
, ejus /lumina , quatuor
virtutes , prudentiam, fortitudinem , temperan'.iam
atque justitiam: et ligna ejus, omnes utiles discipli-
nas : et lignorum fructus , mores piorum : et lignum
vitae , ipsam bonorum omnium matrem sapientiam :
et lignum scientiae boni et mali , transgressi mandati
experimentum Possunt haec etiam in ecclesia in- . . .

telligi , ut ea melius accipiamus tamquam prophetica

indicia praecedentia futurorum paradisum : , scilicet
ipsam ecclesiam , sicut de illa legitur in Cantico Can-
ticorum : quatuor autein paradisi flumina quatuor ,

Evangelia ligna fructifera sanctos fructus autem

: , :

eorum opera eorum lignum vitae , sanctum san-

, :

ctorum utique Christum lignum scientiae boni et ma-

, :

li proprium voluntatis arbitrium. ( Lib. i3. cap. 21.)

,

Pag. 492. v. 1 8. prius est opus a noxis purgari ec.

Pag. 492- V. 11. Dante nel Convito , Tratt. IV. Cap. XXII. « Ve-
ramente 1'
uso del nostro animo e doppio , cioe pra-
tico e speculativo . . . Quello del pratico si e operare
per noi virtuosamente. »
 XCIX

Pag. 492. V. 29. Jd bonam autem unius hominis vitam

duo requiruntur : unum principale quod est operatio ,

secundum virtutem ( virtus enim est qua bene vivi- ,

tur ) ; aliud vero secundarium , et quasi instrumenta-

le , scilicet , corporalium bonorum sujjicientia quo-
,

rum usus est necessarius ad actum virtutis. ( Opusc.

XX. lib. I.ocap. i5.)
Pag. 493. V. 20. Dante nel Convito , Tratt. IV. Cap. XXII. « Quel-
lo dello speculativo si e , non operare per noi , nia
considerare 1'
opere di Dio e delia natura. »
Pag. 4^3. V. 9.4. Ita ille tantus orator ( Cicero J , cum
philosophiam praedicaret , recoleiis ea quae a philoso-
phis acceperat , et praeclare ac suaviter explicans , iti

hac tantum vita, quam videmus aerumnis et erro-

ribus plenam omnes quatuor necessarias dixit esse
,

virtutes Nunc autem quod agit justitia in subve-

. . .

niendo miseris, quod prudentia in praecavendis in-

sidiis, qiiod fortitudo in perferendis molestiis ,
quod
temperantia iu coercendis delectationibus pravis ,non
ibi erit , ubi nihil omnino mali erit. ( De Trinit. lib.

i4-" cap. 19. in.)

Pag. 5oi. V. 12. S. Agostino parla del monte Olimpo : supra
quem perhibentur nubes nonposse conscendere quod ,

tam sublimis quam coelum sit ut non ibi sit aer iste ,

crassior, ubi venti , nebulae , imbresque gignuntur

nec attendunt omnium elementorum crassissimam ter-
ram ibi esse potuisse. ( Lib. i5. cap. 27. )
Pag. 5o8. V. 6. Quantum credimus tantum amamus
,

et quantum amamus , tantum de spe praesumimus.

( Super Ezechiel. j

Pag. 5o8. V. g. Vedi Episf. ad Corintli. I. cap. i3-i4.

Pag. 5o8. V. 10. E il senso di cio che dice .S. Agostino : homo
itaque Jidei , spei , et charitati subnixus , eaque incon-
cussa tenens , non indiget scripturis nisi ad alios in-
 struendos . . . Qiiibus tamen quasi macliinis tanta
fidei , et spei , et c/iaritatis inest instructio , ut perfe-
ctum aliquid tenentes ea quae sunt ex parte non ,

quaerant. (De doctr. christ. lib. I.)

Pag. 5o8. V. 27. Prudentia ,
quam Graeci (p^ov^trtv , est
reruni expetendarwn fugiendarumque scientia. Justi-
tia est habitus animi, communi utilitate conservata ec.

La temperanza e defiiiita da Cicerone con altre parole. Vedi De in-

vent. II. 54. Partit. 22. Firi. I. j/,.

Pag. 5x4- V. 19. Quanto magis ligna suscipit. (Cod. Vatic.)

II libro de summo bono non esiste tra le Opere di S. Agostino.

Pag. 517. V. 8. Statue te ante te ante alium, , tamquam

et sictemetipsum plange Currainus ergononpas- . . .

sibus corporis , sed affectibus mentis , sed desideriis

sed suspiriis. ( Meditat. Piiss. Cup. 5-6. )
Pag. 517. V. iG. Quam sequitur confessio delictorum.
Pag. 5 18. V. 2. Omnis splendor rhetoricae eloquentiae
omnes modi poelicae locutionis ec.
Pag. 5 1 8. V. 9. Quia hic est perfecta virtus . . . hic per-
fecta invenitur.
Pag. 5 18. V. 18. Ideo prohibetur christianis poetarum
figmenta legere , quia per oblectamenta inanium fa-
bularum ec.

Pag. 5 18. V. 21 Aristotile secondo la versione del Lambino : si

Igitur mens ciim homine comparata divinum quid-

dam est , vita qiioque menti consentanea diviiia sit

necesse est, cum humaiia conferatur. Neque vero

si

nos oportet humana sapere ac sentiie, ut quidam

raonent, cum .simus homines neque mortalia, cum ,

mortales ; quoad fieri potest, a mor-

sed nos ipsos,
tahtate vindicare, atque omnia facere ut ei nostri
parti ,
quae in nobis est optima , convenienter vi-
vamus.
Dante nel Convito , Tratt. IV. Cap. XIII. « E pero dice Ari-
 Cl

stotile nel decimo deU' Etica , contra Simonide poeta

parlando, che 1' uomo si dee traere alle divine cose,
quanto pUO. » II Commentatore s'c attcnuto a Dante in questa

sentenza , e Dante a S. Tomraaso , che nel libro contra Gentilcx

scrive: cum enim Simonides cuidam homini praeter-
mittendam divinam cognilionem persuaderet, et lui-
manis rebus ingenium applicandum oportere, inqiii-
ens humana sapere hominem et mortalia morlalem ,
,

contra eum Pliilosophus dicit quod homo debet se

ad immortalia et divina trahere quantum potest. [Lih.
I.Cap. F.)
Pag. 5i8. V. 2 5. Sacerdotes Dei, omissis evangeliis et pro-
phetis ec.

Pag. 5ic). V. 9. Sed seculares litteras quidam legiuil ;itl

voluptateni poetarum figmentis et verborum dele-

,

ctati : quidam vero ad eruditionem eas addiscunt,

ut errores Gentilium legendo detestentiir , et utilia ,

quae in eis inveuerint, ail iisum sacrae eruditioiiis

devote convertanL ( Nei Decretali.
Pag. 02 r. V. 2G. II passo c guasto, no in S. Tonimaso abbiamo tro-
vato clic qucsio : patet igitur ex clictis quod solae virtutes
infusae sunt perjectae et simpliciter dicendae virtu-
tes ,
quia bene ordinant hominem ad ftnetn idtimum
simpliciter ; aliae vero virtutes , scilicet acquisitae ,

sunt secundum qidd virtutes , non auteiti sittiplicitcr ;

ordinant enitti hottnnetti bene respectu finis ultiitti iti

aliquo getiere non autetn respectujinis ultitni simpli-

,

citer. (\i\ Prima Secundae, Qiiaest. 65. Art. 2.° )

Pag. 522. V. 3. Utia ibi virtus erit , et idipsutn erit virtus
praettuutnque virtutis . . . Hic enitn sutit eaedetn vir-
tutes iti actu , ibi in effectu : hic iti opere , ibi iti ttier-

cede : hic in officio , ihi iti fine. (Epist. 52. )

Pag. 524. V. 12. Noti potidt Deus perfectius demonstrare
quantutti sit bonutn obedientiae , nisi cum prohibidt
 Cll

ab ea re , quae non erat mala . . . Jeleo aibor illa ap-

pellata est scientiae dignoscendi honi et rnali , non
quia inde talia quasi poma pendehant ; sed quidquid
esset arbor illa , cujuslibet pomi , cujuslibet fructus
esset ( ciim dicant quidam fiiisse vilem , unde illiid :

patres vestri comederunt m-as acerbas ec. Alii dicunt

fuisse ficum , cum dxcaitnr Jecerunt sibi perizomata :

de foliis ficuum ), ideo sic vocata est , quia homo qui

nollet honum a malo discernere per praeceptum , di-
screturus erat per experimentum ut tangendo veti- ,

tum , inveniret supplicium. ( Enarrat. in psalm. 70.

Serm. II. 7. ) L'aItro die segue e tratto dal lib. De Genesi ad
litter.

Pag. Sa^- Lignum autem scientiae boni et mali

V. 28.
non a natura hoc nomen accepit sed ab occasione ,

rei postea secutae ; arbor enim illa non erat mala

sed scientiae boni et muli ideo dicta est quia post ,

prohibitionem erat in illa transgressio futura qua :

homo experiendo disceret quid esset inter obedientiae

bonum et inobedientiae malum. (Magist. Sentent. lib.

1.° Distinct. 18.) Vedi anche S. Agoslino , De Genesi ad lit-

ter. lib. 8.° cap. 6.°

Pag. 527. g. Primam quippe computant a Nerone

V.

quae facta est,secundam a Domitiano, tertiam a Tra-

jano quartam ab Antonino, quintam a Severo se-
,
,

xtam a Maximo septimam a Decio octavam a Va- , ,

leriano, iionam ab Aureliano, decimam a Diocletiano

et Maximiano. ( De civit. Dei lib. 18. cap. Bi. ,

Pag. SaS. V. 22. Et propheta ait draco iste quem for- :

,

masti ad illudendum ei ; tamquam primo factus sit

malus, invidus et diabolus nec voluntate deprava-
, ,

tus. (Magist. Sentent. Lib. 2.° Distinct. 3.*Jf. S. Agostino:

tamquam in initio eum ita malus, ut

finxisset , ut
invidus , ut seductor , ut omnino diabolus esset non ,
 Glll

voluntate depravatus. ( De Genesi ad litter. lib. w.

cap. 10.
Pag. 628. V. 24- Et in Decretis dicitur de clericis , nia-
xime quos amor dominationis invasit , et jugum di-
sciplinae Ecclesiae fecit respuere, virum catholicum ,

et praecipue Domini sacerdotem , sicut nullo errore

implicari, ita nulla oportet cupiditate violari.
Pag. 53o. V. i5. CorregRi: nam diapsalma. s. Agostino in

psalin. 4. diapsalma , interpositum in psallendo silen-

tium.
Pag. 532. V. [\. Quod autem unus postea electus est qui ,

ceteris praeponeretur in schismatis remedium factum ,

est , ne unusquisque ad se trahens Christi ecclesiam

rumperet.
Pag. 544- V. 5. Omne quod movetur , ab aUo movetur:

patet autem sensu aUquid moveri, ut puta Solem, er-

go aUo movente moveri . . . Sed non est procedere in
infinitum , ergo necesse est ponere aUquod primum
movens immobile. ( Contra Gentiles, lib. I. Cap. Xlll.
Pag. 544- V. T I. Vcdi soj^ra alla pag. I^ya. v. 16.

Pag. 544- V. i3. Sunt ergo spiritus creati in loco, etlran-

seunt de loco ad locum , et quodammodo locales et
circumscriptibiles . . . Spirilus autem increatus ,
qui
Deus est in loco quidem est ,
, et in omni loco , sed
omnino illocaUs et incircumscriptibiUs . . . Spiritus an-
geUcus circumscriptus est spiritus autem :
, qui Deus
est , incircumscriptus. ( Lib. I. Distinct. 3^. )

Pag. 544- V. 22. Loqui penitus non valemus . . . quae

inteUigere non sumus idonei.
Pag. 544- V. 25. Quod ubique Deus est scimus et dici- ,

mus : quomodo autem ubique sit intellectu non ca- ,

pimus. Item ,
quod est incorporea quaedam virtus ,

quae est omnium causa bonorum, scimus quomodo ;

 CIV

autem , vel quae ista sit ,

penitus ignoramus. (/)/«-

gist. Sentent. Lib. I. Distinct. ?>-].)

Pag. 545. V. i. Correggi: his qui diligunt eurn ; et suiit

verba Isaiae. Qui Deus desiderium nostrum est ; unde

Aristoteles ec.
Pag. r)4(3. V. \l\. hedera crescentem ec.
Pastores ,

Pag. 547. V. 23. Non nel lib. de doctrina chrisliana, ma de Trinit.

lib. XII. cap. XV. »5. Si ergo haec est sapientiae et scien-

tiae recta distinctio , ut ad sapientiarn pertineat aeter-

narum rerum cognitio intellectualis , ad scientiam
vero temporalium rerum cogiiitio rationalis ,
quid cui
praeponendum sive postponendum sit non est difficile
judicare.
Pag. 55o. V. yj. Sed sciendum cst ,
quod duplex est
scientiarum genus. Quaedam enim sunt quae proce-
dunt ex principiis notis lumine naturali intellectus , si-
cut Arithmetica Geometria , et hujusmodi : quaedam
,

vero sunt quae procedunt ex principiis notis lumine

superioris scientiae sicut Perspectiva procedit ex
,

principiis notificatis per Geometriam , et Musica ex

principiis per Arithmeticam notis. Et hoc modo sacra
doctrina est scientia , quae procedit ex principiis no-
tis lumine superioris scientiae, quae scilicet estscientia

Dei et beatorum. (In Priraa Quaest. I. Art. 2. ,

Pag. 55 r. v. ag. Sin vero a quibusdam potest in hac ad-

huc corruptibili carne viventibus , sed tamen inaesti-
mabili virlute crescentibus , quodam contemplationis
acumine aeterna Dei claritas videri hoc quoque a ,

beati Job sententianon abhorret, quiuit: abscondita

est ab ociilis omnium viventium ec. (Giegor. Moral.
lib. 18. cap. 28.)
Pag. 554. V. l5. Secondo la versione del Card. Bossarione: que-
madmodum enim vespertilionum oculi ad lumen diei
 cv

se liabent , ita et intellectus animae nostrae ad ea ,

quae manifestissima omnium j««/. ( Melaph. lib. i."

cap. i.° ) E S. Tommaso: qui se habet ad manifestissima
naturae sicut oculus noctuae ad lumen Solis, sicut
dicitur in secundo Metaph. [ConlrA Gentiles, lib. i."
cap. i3.
Pag. 555. V. 3. Duplici igitur veritale divinorum intelligi-

bilium existente (una, ad quam rationis inquisitio

pertingere potest ; altera , quae omne ingenium huma-
nae rationis excedit) utraque convenienter divinitus
,

homini credenda proponitur. Hoc autem illa primo

ostendendum est, quae inquisitioni rationis pervia esse
potest neforte alicui vidcatur ex quo ratione haheri
,

potest , frustra id supernaturaU inspiratione creden-

duni traditum esse. Sequerentur tamen tria inconve-
nientia , si hujus veritas solummodo rationi inquiren-
da rclinquerctur. Unum est ,
quod paucis hominibus
Dei cognitio inesset. A
fructu enim studiosae inquisi-
tionis ,
qui est veritatis inventio , phtrimi impediuntur
tribus de causis. Quidam siquidem propter coinple-
xionis indispositionem , ex qua multi naturaUter sunt
indispositi ad sciendum unde nuUo studio ad hoc
:

pertingere possent, ut summum gradum humanae co-

gnitionis attingerent , qui in cognoscendo Deum con-
sistit. Quidam vero impediuntur fami-
necessitate rei
Uaris oportet enim esse
: inter homines aUquos qui ,

temporaUbus administrandis insistant qui tantuni ,

tempus in otio contemplativae inquisitionis non pos-

sent expendere ut ad summum fastigium humanae
,

inquisitionis pertingerent sciUcet Dei cognitionem. ,

Quidam autem iinpediuntur pigritia ; ad cognitionem

enim eorum quae de Deo ratio investigare potest
,

multa praecognoscere oportet cum fere totius philo- ,

sophiae consideratio ad Dei cognitionem ordinetur

 CVI

propter quod metaphysica , quae circa divina versa-

tur , inter philosophiae partes ultinia remanet addi-
scenda. Sic ergo nonnisi cum magno labore studii ad
praedictae veritatis inquisitionem perveniri potest
quem quidem laborem pauci subire volunt pro amore
scientiae , cujus tamen mentibus hominum naturalem
Deus inseruit appetitum. (Contra Gentiles, lib. i.»

cap. 4 "
)
Dante nel Convito, Tratt. I. Cap. I. « Veramente cla questa
nobilissima perfezioue molti sono privati per diverse
cagioni , che dentro dall' uomo , e di fuori da esso ,

lui rimuovono dall' abito di scienza. Deutro dall' uo-

mo possono essere due difetti : e impedito 1'
uno dalla
parte del corpo; 1' altro dalla parte dell' anima. Dalla
parte del corpo e quando le parti sono indebitamente
disposte, sicche nulla ricevere puo; siccome sono sordi
emuti, e loro simili. Dalla parte dell' anima e quando
la malizia vince in essa , sicche si fa seguitalrice di
viziose dilettazioni , neile quali riceve tanto iiiganno,
che per quelle ogni cosa tiene a vile. Di fuori dairuo-
mo possono essere similmente due cagioni intese , 1' u-
iia delle quali e induttrice di nece.ssita ,
1' altra di pi-
grizia. La prima e la cura famigliare e civile , la quale
convenevolmente a se tiene degli uomini il maggior
numero , sicche in ozio di speculazione essere non pos-
sono. L'altra e difetto del hiogo, ove la persona e
il

nata e nudrita che talora sara da ogni studio non so-

,

lamente privato, ma da gente studiosa lontano . . .

Manifestamente adunque puo vedere chi bene consi-

dera che pochi rimangono quelli che all' abito da
, ,

tutli desiderato possano pervenire. »

Pag. 56o. v. 14. Dante nel Convito Tratt. III. Cap. VII. « Sic-

come dice Alberto in quello libro che fa dello Intel-

,

letto , che certi corpi per molta chiarita di diafano

 CVII

avere in se niista, tosto che '1 Solegli vede , diventano

tanto lumiiiosi che ,
per moltipUcamento di luce in
quelli appena discernibile e lo loro aspetto, e rendono
,

agU altri di se grande splendore , siccome e 1' oro , e

alcuna pietra. Certi sono che, per essere del tutto dia-
fani, non solamente ricevono la luce, ma quella non
impediscono anzi rendono lei del loro colore colo-
,

rata nelTaitre cose. E certi sono tanto vincenti nella

purita del diafano , che diventano si raggianti, che
vincono rarmonia deirocchio, e non si lasciano ve-
dere sanza fatica del viso ; siccome sono gli specchi.
Certi altri sono tanto sanza diafano, che quasi poco
della luce ricevono ; siccome la terra. »

Pag. 564- V. 4- Brevis est mundi felicitas caduca est ,

et fragilis mundana felicitas prava est hujus seculi

,

gloria. Dic ubi sunt principes , ubi sunt reges , ubi

imperatores , ubi potestates , ubi dii'ites mundi ? qui
quasi flumen cucurrerunt et sicut umbra evanue- ,

runt, et vehit somnium transierunt et non sunt. (Isi- ,

dorus, De contemplu mundi. )

Pag. 5G4. v. 12. Voventibus virginilatem . . damnabile
.

est. II resto e del comraentatore. In liiogo di monstruosae

leggi incestuosae.
Pag. 566. V. 1 1. Liber homo, qui
non al- sui ipsius , et
terius gratia est. Dante
Ci6 che segue e del Commentatore.
nella Monarchia lib. I. Propter quod sciendum quod
,

illud est liberum quod suimet et nnn alterius gra-

,
,

tia est , ut Philosopho placet.

Pag. 567. V. l3. Vedi sopra alla pag 12. v. 16.

Pag. 567. V. l5. Vedi sopra alla pag. 12. v. 18.

Pag. 567. V. ai. Abeunt enim illuc omnia , unde orta

sunt. (_De Seiiect. cap. aa.)
Pag. 568. V. !>.. Aliud est enim pictura , aliud per pictu-
rap historiam quid .sit docendum addi.scere Nam qiiod
 rviii

legentibus scriptiira, hoc idiotis praestat pictura cer-

nenlibijs, quia in ipsa etiam ignorantes vident quid
sequi debeant: in ipsa legunt qui litteras nesciunt.
Pag. 5G8. V. a3. Triplex est velle nostruin , voluntarium,
involuntariuni , et voluntarium et involuntarium mix-
tum. W rcsto e del Commcnlatore.
Pag. 569. V. I . Actus voluntatis nihil est aliud quam in-
clinatioquaedam procedens ab interiori principio co-
gnoscente. (S. Thom. in Prima Secundae, Quaest. 6.
Art. 4.
Pag. 569. V. i5. Philosophus dicit in
3. Eth. et idem di- ,

cit Greg. Nic. in libro suo de

homine: hujusmodi
quae per metum aguntur mixta sunt ex voluntario ,

et involuntario. (S. Thom. in Prima Secundae, Quae-

st. 6. Art. 6.)
Pag. 569. V. 20. quod
Sed si quis recte conside-
timetur.
rat magis sunt hujusmodi vohintaria quam in\>olun-
,

taria sunt enim vohmtaria simpliciter inuoluntaria

: ,

autem secundwn quid. ( In Prima Secundae Quaest. 6. ,

Art. 6.)
Pag. 5^7 1. V. 8. Non e di Valerio Massirao ma di Seneca Epist.
,
,

LXVl. Ego dubitem quin magis laudem truncam illam

et retorridam manum Mucii, quam cujuslibet /ortis-
simi salvam ? Stetit hostium flammarumque contem-
ptor , et munum suani in hostiU foculo distillantem
perspectavit , donec Porsenna , cujus poenae favebat
gloriae invidit , et ignem invito eripi jussit.

Pag. 571. V. 12. Et Seneca. Correggi.- Et Livius.

Pag. 571. V. 16. Si Mutius , ut cum Porsenna rege pax
fieret , qui gravissimo bello Romanos premebat quia ,

Porsennam ipsum occidere non potuit et pro eo al- ,

terum deceptus occidit in ardentem aram ante ocu-

,

los ejus dexteram extendit , dicens multos tales qua- ,

lem illum videret , in ejus exitium conjurasse : cujus

 CIX

ille fortitucUnem , et conjurationem talium perhorre-

scens, sine uUa dilatione se ab illo bello Jacta pace
compescuit.
Pag. 573. V. 12. Danlc nclla Monarehia , llb. I. Haec libertas ,

sive priiicipiiim hoc totius nostrae libertatis , est ma-

ximum donum humanae naturae a Deo collatum.
Pag. 573. V. 14. Et dicitur liberum quantum ad volun-
tatem quae ad utrumlibet
,
flecti potest. Arbitrium

vero quantum ad rationem , cujiis est facultas, vel

polentia illa , cujus etiam est discernere inter boniim
et malum. (Magist. Sentent. Lib. i." Distinct. 3/i.J
Pag. 573. V. 17. Prcso da Dante Monarchia lib. I. Veniuut
,

namque usque ad hoc ut dicant liberum arbitrium

esse, liberum de voluntate judicium . . . Et ideo dico
quod judicium medium est apprehensionis ct appeti-
tus. Nam pnmo res apprelipiulitur, deiiide apprehensa
bona aut mala judicatur: et ultimo judicans prosequi-
tur , aut fugit. Si judicium moveat omnino appeti-
tum , et nullo modo praeveiiiatur ab eo , liberum est.

Si quocuinque modo praeveniente

vero ab appetitu , ,

judicium moveatur, liberum esse non potest, quia

non a se sed ab alio captivum trahitur. Et hinc est
,

quod bruta judicium liberum habere non possiint,

quia eorum judicia semper ab appetitu praeveniuntur.
Pag. 574. V. 9. Sicut in initio ec.
Pag. 574. V. 18. In malis promissis rescinde fidem. In
turpi voto muta decretum. Quod incaute vovisti ne
facias. Impia enim est ec.
Pag. 574. V. 22. Quaedam sunt quae ,
in omnem eventum
sunt bona , sicut opera virtutis ; et talia bona possunt
absolute cadere sub voto. Quaedam vero in omnem
eventum sunt mala sicut ea quae secundum se sunt , ,

peccata ; et haec nullo modo possunt sub voto cade-

re. Quaedam vero sunt quidem in se considerata
 cx

bona , et secundutn huc possunt cadere sub voto ; pos-

sunt tamen habere malum eventum , in quo non sunt
observanda. Et sic accidit in voto Jephte. (In Secunda
Seciindae, Quaest. 88. Art. 2.)
Pag. 575. V 14. Hoc autem poterat malum eventum ha-
bere , si occurreret ei aliquod animal non immolan-
dum , sicut asinus , vel homo ;
quod etiam accidiL
(S. Thom, Secunda Secundae , Quaest. 88. Art. i.J
in
Pag. 57G. V. Quae se non continet, nubat: quae non
27.
coepit , deliberet quae aggressa est , perseveret.
:

Pag. 577. V. 8. Plus prodesse , sipauca praecepta sa-

pientiae teneas , sed illa in promptu tibi et in usu
sint quam si multa quidem didiceris sed
, , illa non
habeas ad manum. ( De benefic. lib. 2." cap. i.°
)
Pag. 577. V. Esto potius conceptaculum quod au-
II. ,

dita custodias quia nil proderit .et in cordis

. . . . .

fmibus ec. ( Lib XI. Epist. VI. )

Pag. 588. V. i3. Quae autem diversa sunt , in unum or-
dinem non convenirent nisi ab aliquo uno ordinaren-
tur. Melius enim multa reducuntur in unum ordinem
per unum quam per multos. ( In Prima Quaest. 11. ,

Art. 3.) Dante Et quod potest fieri

nella Monarchia lib. I.

per unum melius est fieri per unum quam per plura.
,
,

Pag. 588. V. l5. Abblarao detto in nota che il libro De regimine

Principum fu creduto di S. Tommaso , e che ora e attribuito al

Card. Egidio Colonna. Abbiamo sbagliato , esistendo anche di

S. Tommaso un De regimine Princi-
Trattato che ha per titolo:
purn ad regein Cypri. Corregg! Quia vero ea cosl quel passo.

quae sunt secundum artem , imitantur ea , quae sunt

secundum naturuni , ex quibus accipimus ut secun-
dum ratiunem operari possimus , optimum videtur re-
gis ofificium a forma regiminis naturalis assumere.
Invenitur autem in rerum natura regimen et univer-
sale et particulare. Universale quidem secundum quod
 «;xi

otnnia sub Dei regimine continentur , qui sua provi-

dentia universa gubernat. Particulare autem regimen
maxinie quidem divino regimini simile est , quod inve-
nitur in homine : qui ob hoc minor mundus appella-
tur, quia in eo invenitur forma universalis regiminis.
Nam sicut universa creatura corporea , et omnes spi-
rituales virtutes sub divino regimine contincntur , sic
et corporismembra et ceterae vires animae a ratione
reguntur et sic quodammodo se habet ratio in homi-
,

ne sicut Deus in mundo. Sed quia, sicut supra osten-

dimus , homo est animal naturaliter sociale , in mul-
titudine vivens , similitudo divini regiminis invenitur in
homine non solum quantum ad hoc quod per ratio-
nem regitur unus homo , sed etiam quantum ad hoc
quod per rationem unius hominis regitur multitudo
quod maxime pertinet ad ofjicium regis , dum et in
quibusdam animalibus ,
quae socialiter vivunt, quae-
dam similitudo invenitur hujus regiminis , sicut in api-
bus , in quibus et reges esse dicuntur , non quod in eis
per rationem sit regimen sed per instinctum natu- ,

ralem inditum a summo regente, qui est auctor natu-

rae. Hoc igitur ofjicium rex suscepisse cognoscat , ut
sit in regno sicut in corpore anima , et sicut Deus in
mundo.
Pag. 594. V. 29. Cavete ergo ne reddatur infestus . . .

commovetur. ( Lib. XI. Epist. VII. ) Quia ipse praebet

viam ec. ( Lib. XI. Epist. VIII. )

Pag. 597. V. 23. Quid ergo de Firgine ec. Intomo a questo

passo non abbiamo trovato in S. Agostino che: quia et Jere-

mias et Joannes , quamvis sanctificati in uteris ma-
trum , traxerunt tamen originale peccatum, {Coiitrd
Juliau. lib. 4."
)

Pag 599. V. 2. Etlicetejus caro a Spiritu sancto fuerit

ab omnibus reliquiis peccati mundata non habuit ,
 rxii

peccatum nec carnem peccati , licet simulationem car-

nis peccatricis assumpserit, ut condemnans in carne
peccatum nos in se faceret justitiam Dei. ( S. Girol.
Epist. ad Galat. 1 1.

Pag. 599. V. 8. Dante nel Convito , Tratt. IV. Cap. XXIV. « E io

credo che se Cristo fosse stato uon criicifisso, e fosse
vivuto lo spazio che la sua vita potea secondo natura
trapassare, elli sarebbe alTottantuno anno di mortale
corpo in eternale trasformato. »

Pag. 599. V. 9. Illudquoque praetermittendum non est

quod Deus filius naturam hominis accepit passibilem,
animam passibilem et carnem passibilem et morta-
,

lem. Ut enim probaretur verum corpus habere su- ,

scepit defectus corporis famem sitim et htijusmo- , , ,

di. Et ul veram animam probaretur habere, suscepit

defectus animae, scilicet, tristitiam , timorem dolo- ,

rem , et hujusmodi. ( Magist. Sentent. Lib. 3.'> Distin-

ct. iS.)
Pag. 599. V. i5. Correggi: suscepit tristitiam meam. Et
sic dicimus ut iii Symbolo et homo factus est. :

Pag. 600. V. Peccatum est omue dictum, vel factum

19. ,

vel concupitum quod sit contra legem Dei.

, Pecca- =
tum est voluntas retinendi vel consequendi quod ju-
stitia vetat. ( S. Agost. lib. de duab. anim. c. 11. Con-
tra Faust. Manich. lib. 11. cap. i']-)

Pag. 600. V. 29. Sed abstinere a cibo non est substantia

et tamen substantia corporis , si omnino abstineatur

a cibo , ita languescit , ita valetudinis inaequalitate

corrumpitur , ita exhauritur viribus , ita lassitudine

debilitatur et frangitur , ut si aliquo modo perduret

in vita, vix possit ad eum cibwn revocari
unde ab- ,

stinendo vitiata (De natur. et giat.

est. cap. 28.)
Pag. 601. V. 7. Prima servitutis causa peccatum est.
II resto e del Coaimeniatore.
 rxiii

Pag. 60 1 . Curn eniin quis mortaliter delinquit et

V. 12. ,

gratia virtulis privatur , si qua praecessit , et natura-

lium bonorum elisionem patitur. Unde et intellectu ob-
tunditur , et totus homo interior obtenebratur et ita ,

quasi caliginequadam mens obvolvitur quae caligo ,

peccati poena est. Hanc vero Deus pellit cum poeni-

tentiam immittit per quam perdita bona restituit et
,

vitiata reparat. Post actum peccati ita polluta re-

manet anima , sicut Juit in ipso actu peccati , quia
ita est longe a Deo per dissimilitudinem ,
qui cst vita ,

et munditia mentis , sicut fuit dum peccatum ageret.

Ipsa ergo dissimilitudo quae inest animae ex pecca-
,

to , et est a Deo elongatio , animae macula intelligi-

tur , a qua purgatur in poenitentia.
Pag. 602. V. 5. Per incarnationis mysterium monstratur
simul bonitas , et sapientia et justitia et potentia , ,

Dei , vel virtus. Bonitas quidem, quoniam non de-

spexit proprii plasmatis injirmitatem ; justitia vero ,

quoniam homine victo non oUo quam homine fecit ,

vinci tyrannum neque eripuit e.r morte hominem

,

sapientia vero quoniam invenit difJicilUmi pretii de-

,

centissimam solutioncm ; potentia vero , sive virtus

infinita ,
quia nihil est majus quam Deumjieri homi-
nem. (lii Tertia, Quaest. 1. Art. i.)
Pag. 602. Quidquid pertinet ad rationem boni
V. i3.

conveniens est Deo. Pertinet autem ad rationem boni

ut se aUis communicet.
Pag. 602. V. 17. Fieri debuit sic ut Diabohis justitia ho-
minis Jesu Christi superaretur ,
quod Jactum est

Christo satisjacientepro nobis. Homo autem purus

satisjacerenon poterat pro toto humano genere: Deus
autem satisfacere non debebat unde oportebat Deuin :

et hominem esse Jesum Christuin. ( I)e Tritjit. lib. «3.

cap. i3.
h
 rxiv

Pag. 602. V. 7.[\. Suscipitur a virtute injirmitas , a niaje-

state humilitas , ut quod nostris remecliis congruebat ,

unus atque idem Dei et hominum mediator et mori

ex uno , et resurgere posset ex allero Nisi enim . . .

esset verus Deus non afferret remedium ; nisi esset

,

verus homo , non praeberet exemplum. ( Serm. 1. de

Nativit.
Pag. 602. V. 25. Ad finem aliquem dicitur aliquid esse

necessarium dupliciter. Uiio modo , sine quo aUquid

esse non potest , sicut cibus est necessarius ad conser-
vationem humanae per quod me- vitae : alio niodo ,

lius et convenientius pervenitur adfinem sicut equus ,

necessarius est ad iter. Primo modo Deum incarnari

non fuit necessarium ad reparationem humanae natu-
rae; Deus enim per suam omnipotentem virtutem po-
terat humanam naturam multis aliis modis reparare.
Secundo autem niodo necessarium fuit Deum incar-
nari ad humanae naturae reparationem. ( In Tertia
Quaest. i. Art. 1 1.)
Pag. 6o3. Ferum etiam ut ostendamus non alium
V. 1.

modum possihilem Deo defuisse cujus potestati cun- ,

cta aequaUter subjacent , sed sanandae nostrae mise-

riae convenientiorem modum aUum non fuisse , nec
esse oportuisse. ( De Trinit. lib. i3.

Pag. 6o3. V. [\. Correggi: Praeterea , ut ait Apostolus ad

Romanos primo : praedestinatus est fiUus Dei in vir-
tute ; sic etiam debuit incarnari.
Pag. 6o3. V. 7. Praedestinatio praesupponit praescien-
tiam futurorum et ideo sicut Deus praedestinavit sa-
:

lutem aUcujus hominis per orationes aUorum implen-

dam , ita etiam praedestinavit opus incarnationis in
remedium humani peccati. ( In Tertia ,
Quaest. I. Art.
IV.)
Pag. 6o3. V. II. Et quia quiUbet magister ec. non sono pa-
 r.xv

role di S. ma tratte dal Convito Tralt. III. Cai). VI.

Tominaso , ,

« Onde ragionevolmente si puo credere che sicconie cia-

sciino maestro ama piu la sua opera ottima , che 1' al-
tre cosi Iddio ama piu la persona umaiia ottima che
,

tutte Taltre. E perocche la sua larghezza non si stri-

gne da necessita di alcuno termine, non ha riguardo
il suo amore al debito di colui che riceve, ma soper-
chia quello in dono e in beneficio di virtu e di grazia. »
Pag. 6o5. V. aa. Tratto dal Convilo , Tratt. II. Cap. IV. << Ed e
da sapere che ciascuno Cielo, di sotto del Cristallino ,

ha due poli fermi, quanto a se: e lo nono gli ha fermi

e non mutabili, secondo alciuio rispetto e
fissi e :

ciascuno, si lo nono come gli altri, hanno un cerchio , ,

che si puote chiamare Equatore del suo Cielo pro-

prio . . . E in sul dosso di questo cerchio nel Cielo di
Venere , del quale al presente si tratta , e una speret-
ta , che per se medesima in esso Cielo si volge , lo

cerchio della quale gli Astrologi chiamano epiciclo : e

siccome grande spera due poli volge, cosi questa
la

piccola e co.si ha questa piccola lo cerchio Equatore

: :

e cosi e piit nobile, quanto e piu presso di quello e :

in suir arco , ovver dosso di questo cerchio e fissa la ,

lucentissima stella di Venere. »

Pag. 608. V. I. Vedi qui solto alla pag. G/,4. v. 5.

Pag. 610. V. 18. Caetera igitur phantasiis ac memoriis

vimnt experientia vero parum participant huma-
, :

num autem genus arte etiam ac ratiocinationibus.

( Lib. I Cap. I.
)

Pag. 611. V. 17. Correggi: signum generati habitus ec.

Pag. 61 5. V. 7. Correggi: gloria senum est canities ; quae

.sapicntiam designat.
Pag. (J19. V. i5. Exceptis enim propheticis vocibus
mundus ipse ordinatissima sua mutabiUtate et mobili-
tate , et visibilium omnium pulcherrima specie quodam-
 CXVI

modo tacitiis et factam se esse , et nonnisi a Deo inef-

fabiliter atque invisibiliter magno , et ineffabiliter at-

que imusibiliter pulchro fieri se potuisse proclamat.

( Lib. XI. Cap. IV. )

Pag. 6ig. V. ao. Interrogavi de Deo meo coelum solem , ,

lunam , et stellas , neque nos sumus Deus quem quae- ,

ris , Et dixi omnibus liis, quae circumstant

inquiunt.
fores carnismeae dixistis mihi de Deo meo quod vos
:

non estis dicite mihi de illo aliquid. Et exclamave-

,

runt voce magna ipse fecit nos. Interrogatio mea

:

intentio mea et responsio eorum

, species eorum. ,

(Confes.s. lib. lo.]

Pag. 619. V. l[\, II Commentatore non lia citato che a senso, e
assai brevemente, il passo di S. Agostino, chc dice : nam diei
et noctis vices , et constantissimum ordinem rerum
coelestium , annorum quadrifariam conversionem , de-
cidentes redeuntesque frondes arboribus , infmitam
vim seminum pulchritudinem ,
colorum sono- lucis , ,

rum , saporumque varietates Facta sunt igitur illa . . .

opportunissime , ut his multitudine credentium congre-

gata atque propagata in ipsos mores utilis converte- ,

retur auctoritas. ( De utilit. ciedendi , cap. 34- )

Pag. 620. V. t. Nulla gens itafera nemo omnium tam,

sit immanis , cujus mentem non imbuerit Deorum

opinio.
Pag. 620. V. 20. Dante nel Convito , Tratt. II. Cap. XV. a Onde
ponemo che possibile fosse questo nono cielo non
muovere, la terza parte del cielo sarebbe ancora non
veduta in ciascuno luogo della terra . . . Di vero non
sarebbe quaggiu generazione, ne vita animale e di d'

piante notte non sarebbe, ne di, ne settimana, ne mese,

:

ne anno , ma tutto runiverso sarebbe disordinato , e

'1
movimento degli astri sarebbe indarno. » EJ Isidoro,
de Mundo, cap. 12. Tanta autem polus celeritate ferri
 CXVII

(licitur, ut nisi adversuin ejus praecipitem cursum

astra currant , mundi ruinam faciant.
Pag. 625. V. 12. Affectans famae commoda, pecuniae
neglexit augmenta. ( Lib. 3.° Epist. 12.
Pag. 626. V. 3. Nonne vobis videtur in vanitate sensus
et obscuritate mentis ingredi . . . . in dialectica arte
torquetur . . . trans coelos levat , et ultra profunduni
terrarum et abjssi quoddam inane demergitur. Qui
divitias per /as et nefas quaerit ; qui adulatur regi-
bus , haereditates captat alienas , et opes congregat
quas in momento cui sit relicturus ignorat.
Pag. 627. V. 14. Indigentiam juste fugimus ,
quae suadet
excessus. (Lib. L Epist. 19. Ut , dum mater criminum
)

necessitas tollitur ,
peccandi ambitus auferatur. ( Lib.
IX. Epist. 1
3.
Pag. 627. V. ly. Vedi sopra alla pag. /,92. v. ag.
Pag. 627. V. 25. Dantc nel Convito Tratt. IV. Cap. , XIII. « E cio
viiole dire Lucano iiel quinto libro quando coinmen-
da poverta di sicuranza ,dicendo oli sicura faculta
la :

della povera vita! oh stretti abifacoli e masserizie oh !

non ancora iiitese riccliezze degli Dei A quah teinpii !

e a quali muri poteo queslo avveniio, cioe non tcmere

con alcuno tumullo, bussando la mano di Cesare?
E quello dice Lucano quando ritrae come Cesare di
notte alla casetta del pescatore Amiclas venne ,
per
passare il mare Adriano. »
Pag. 63o. V. I. Ex quo Deo servire coepi, quomodo dif-
ficile sum expertus meliores , quam qui in monasteriis
profecerunt , ita non sum expertus pejores ,
quam
qui in monasteriis ceciderunt. (Epist. iS^.
Pag. 642. V. i5. Idea enim graece , latine forina dicitur
. . . Idea in Deo nihil est aliud quam Dei essentia . . .

Unde dicit August. in hb. 83. (

quaest. 46. )
quod sin-
gula propriis rationibiis a Deo creata snnt; unde se-
 CXVIII

qtiitur qiiod iii mente clivina sint pliires ideae. Hoc

autem quomodo divinae simplicitati non repugnet,
facile est videre ec. ( S. Thom. in Prima Quaest. 5. , 1

j^rt. 1-1. J
Pag. 642. V. 24. Tralto da S. Tommaso, che scrive: in quibu-
sdara enim agentibus praeexistit forma rei fiendae se-
cundum esse naturale , sicut in his quae agunt per
naturam , sicut homo generat hominem , et ignis
ignem. In quibusdam vero secundum esse intelligibile,

et in his quae agunt per intellectum sicut simiUtudo ,

domus mente aedificatoris; et haec po-

praeexistit in
test dici idea domus quia artifex intendit domum
,

assimilare formae, quam raente concepit. Quia igitur

mundus non est casu factus , sed est factus a Deo
per intellectuin agente ( al. agentemj, necesse est
quod in mente divina sit forma ad similitudinem
,

ctijus mundus est factiis. Et in hoc consistit ratio

ideae. fln Prima Qitaest. i5. Jrt. i.) ,

Pag. 643. V. 2 5. Aegris non una causa salutis est ; alter

cibis rejicitur, alter per abstinentiae beneficia tenuatur;
hic lavacra mollia ille ferrum quaerit ad vulnera
,

etvarium poscit remedium diversa qualitas passio-

num sic qui populis praeesse cognoscitur , non uno
:

consilio praeditus invenitur. Feroces districtione pre-

mendi sunt , mansueti civiliter admonendi , dolosi
caute , simplices sub lenitate tractandi sunt. Et ideo
ubique probatur esse necessariam prudentiam , quo-
niam rebus omnibus adhibere videtur accomoda. ( Lib.
XII. Epist. III.
)
Pag. 644- V. 5. Dante ncl Convito , Tralt. II. Cap. V. « E adun-
que da sapere iprimamente che li movitori di qtiello
(cielo) sono sustanze separate da materia cioe In- ,

telligenze, le quali la volgare gente chiamano Ange-

li : e di queste creatiire , siccome delli Cieli , diversi
 r\ix

(liversamente hanno sentito, avvegnache !a verita

sia trovata. Furono certi Filosofi de' quali pare es- ,

sere Aristotile nella sua Metafisica ( avvegnache nel

primo di Cielo e Mondo inciclentemente paia sentire
altrimenti), che credettero solamente essere tante que-
ste,quante circolazioni fossero nelli Cieli e non piii , :

dicendo che Taltre sarebbono state cternalmente in-

darno , senza operazione , ch' era impossibile , con-
ciossiacosache il loro essere sia loio operazione. Al-
tri furono , siccome Plato uomo ecccllcntissimo , clie

puosoiio non solamenle tante Intelligenze quanti ,

.sono li movimenti del Cielo ma eziandio quante .sono ,

ie spezie delle cose, cioe le maniere delle cose sic- ,

come una spezie tutti gli uoniini e un' altra tutto ,

Toro, e un'altra tutte le larghezze, e cosi di tulto;

e vollero che siccome le Intelligenze de'CieIi .sono ge-
neratrici di quelli , ciascuno del suo , cosl queste fos-
sero generatrici dell' altre cose , ed esempli ciascuna
della sua spezie , e chiamale Plato Idee , ch' e tanto a
dire quanto forme e nature universali. »
,

Pag. G44- V. i8. Manifestum est qiioniam noii omnia ex

necessitate vel sunt, vel fiunt. ( Pefi Herin. lib. 1.)
Pag. 6/17. V. I. II Macstro delle .Sentcnze : cumque divina na-
tura veraciter et e.ssentialiter sit in omni loco et in
omni tempore, non tamen movetur per loca vel per
tenipora, nec localis nec corporalis est. Localis non
,

est, non circumscribitiir loco

quia penitus quia ,

nec ita est in loco quod non sit in alio. Neque di-
mensionem hahet sicut corpus cui secundum locum ,

assignatur principium niedium et finis , Localis , . . .

autem dicitur qui definitione loci terminatur; quo-

,

niam cum aliciibi praesens sit totus alibi non inve- ,

nitur. ( Lib. I. Disiinct. 3-].)

Pag, 647- V. 10. La citazione e sbagliata , non trovandosi questo
 r.\\

passo neirEpist. a Dioscoro. Corrcggiamo col Cod. Valic. Fulgor,

seu claritas corporis glorificati est . . . sic in pote-
state . . . sine alia claritate videri. II Lan-lino nel suo

Coramento : « lo splendore del corpo glorificato e se-

cotido '1
colore naturale al corpo umano. E come
'1
corpo colorato riceve lo splendore in diversi modi
dalla illuminazione del Sole , secondo 1 modo del suo
colore , cosi e in potesta dell' uomo glorificato che
'Icorpo suo si vegga e non si vegga. E in questo
niodo apparve Cristo dopo la resurrezione. »
Pag. C/17. V. 19. II Maestro delle Sentenze: aetas vero erit illa,

ad quam pervenit Christus , scilicet juvenilis , ut cir-

ca 3o. annos. Triginta enim duum annorum et triuin
mensium erat aetas Christi in qua mortuus
, est et
sepultus. ( Lib. IF. Distinct. I\l\.

Pag. 648. V. iS. Quod ex edicto geritur de rebus repe-

tendis aut propulsandorum hoslium causa. Nam quod
,

Caesar praecipit Jerendum est , et quod imperator in-

dicit , tolerandwn est.

Pag. 648. V. 32. Cavato dal Conyito, Tratt. II. Cap. XV. « Per-
che e da sapere che di quella Galassia li Filosofi hanno
aviito diverse opinioni. Che li Pittagorici dissero che
'1 Sole alcuna fiata erro nella sua via ; e passando per
altre parti nou convenienti al suo fervore, arse il luo-
go per lo quale passo, e rimasevi queirapparenza del-
r arsuia. Credo che si mossero dalla favola di Feton-

le , quale narra Ovidio nel principio del secondo

la

di Metamorfoseos. Altri dissero ( siccome fti Anassa-

gora e Democrito ) che cio era luine di Sole ripei cosso

in quella parte. E queste opinioni con ragioni dimo-

strative riprovarono. Quello che Aristotile si dicesse
non si puo sapere di cio ,
perche la sua sentenza non
si trova cotale nell' una traslazione , come nell' altra.

E credo che fosse I' errore de' traslatori ; che uella

 (.XX

nuova par dicere cbe cio sia uno ragunamento cli va-
pori sotto le stelle di quelia parte, che sempre trag-
gono quelli ; e questo non pare avere ragione vera.
Nella vecchia dice che la Galassia non e altro che

moltitudine di stelle fisse in quella parte , tanto pic-

cole , che distinguere di quaggiu non le potemo
ma di loro apparisce quello albore , il quale noi
chiamiamo Galassia. » Vedi Aristot. Metcorolog. Ub. I.

Cap. riu.
Pag. 653. V. 19. Delectationes corrumpunt existimatio-
nem prudentiae. ( Ethic. VI. ) II reslo c del Commentatore.
Pag. 653. V. 27. Quid ergo expectas ut ego e.raggerem
quanta mala importaverit successu prospero iniquitas
suble^ata quandoquidem et ipsi qui aliquanto pru-
, ,

dentius attenderunt , jilus dolendam viderunt pauper-

tatem quam opulentiam periisse romanam
,
In illa .-'

enim morum integritas seivabatur ; per hanc autem

non muros itrbis sed mentis ipsius civitatis dira ne-
, ,

quitia omni hoste pejor irrupit. (Ejiist. 5.» ad Marcel-

linum.
Pag. 658. V. a5. Pieso da S. Tommaso. Unde Augustinus di-

cit iii III. Confess. ( cap. 80. paulo a princ. )

quod lur-
pis est omnis pars ,
quae suo toti non congruit. Cum
igitur qiiilibet homo sit pars civitatis impossibile est ,

quod aliquis homo sit bonus nisi sit bene propor- ,

tionatiis bono communi nec totum potest bcne exi-

:

stere nisi ex partibus sibi proportionatis. Unde im-

possibile est quod bonum coinnHine civitatis bene
se babeat nisi cives sint virtuosi , ad minus illi
,
qui-
bus convenit principari. Sufficit autem quantuin ad
bonum communitatis quod alii in tantum sint vir-
tuosi quod Principiim mandatis obediant. Et ideo
,

Philosophus dicit in III. Polit. (cap. III.) quod eadem

est virtus Principis et boni viri ; iion autem eadem
 CXXII

est virtus cujuscumque civis et boni viri. (In Priina

Secundae ,
Qiiaest. 92. Art. i.)
Pag. 66a. V. l 5. Secondo la versione del Larabino : fortunaeque
casus pulcherrime omnique ex parte et plane concin-
,

ne feret vere vir bonus et sine culpa , quadratus.

Pag. 664- V. l3. II perlodo e tutto guasto , e rabbiamo risanato col

Macstro delle Sentcnzc, I.ib. I. Dislin. S8. QllOcl si ita esl , est

ergo causa omnium malorum , cum omnia mala

sciantur et praesciantur a Deo ,
quod longe est a ve-
ritate. Neque etiam res futurae causa sunt Dei prae-
scientiae enim non essent futurae nisi praesci-
; licet

rentur a Deo
non tamen ideo praesciuntur quia
,

futurae sunt. Si enim hoc esset tunc ejus quod ae- ,

ternum est aliquid existeret causa ab eo alienum ab ,

eo diversum et ex creaturis penderet scientia crea-

,

toris , et creatura causa esset increati.

Pag. 664. V. 18. Et Origenes super epistolam ad Roma-
nos ait :non propterea . . . quia id scit Deus . . . ideo
scitur a Deo ec.
Pag. 664. V. 22. II Maesiro delle Scntenze: praescit enim Deus
et praedicit etiam quae non est ipse facturus , sicut
praescivit et praedixit infidelitatem Judaeorum , sed
non fecit; nec ideo quia praescivit, ad peccata infi-

delitatis eos coegit , nec praescisset vel praedixisset

eoruni mala , nisi essent ea habituri. ( Lib. 1. Distin-
ct. 38.;
Pag. 667. V. 3. Cognoscit ergo Deus bona et mala ec.

Pag. 667. V. 6. Correggi : Ad quod Psalinista ait : de ab-

sconditis tuis adimpletus ec.
Pag. 667. V. 9. Peccata abscondita Deo sunt , quia non
nouit , idest approbat.
Pag. 667. Cur creavit Deus quos futuros malos prae-
V. 12.

scivit?Quia praevidit quid boni de malis eorum esset

facturus Concedimus quidem meliorem naturam
. . .
 CXXIII

esse, quae omnitio peccare iiollet. Concedant et ipsi

non esse malain , quae talis facta est , ut posset non
peccare si vellet. Item inquiunt si Deus vellet et
, : ,

ipsi boni essent. Et hoc quiclem concedimus sed rne- :

lius voluit ut quod vellent , essent, et boni quidem

,

non infructuose mali vero non impune essent. Item

,

inquiunt posset Deus voluntatem eorum vertere in

:

bonum quia oninipotens est. Posset revera. Cur non

,

fecit ? quia noluit. Cur noluit ? ipse novit. Non debe-

mus plus sapere quam oportet. (Lib. II. Distinct. 23.)
E prcso da S. Agostino, Lih. de Cenrsi ad liucr. lib. XI. cap. IX-X.
di cui sono anchc cjuclle parole incluse dal Comnionlalorc nel
passo citato , cioe : €t sic voluntates nostrae tantum va-
lent , quantum Deus eas valere voluit atque praesci-
uit. (De civit. Dei I.ib. V. Cap. IX.) ,

Pag- fiG^. V. ag. Sccondo r antica vcrsione : discipUnati est

intantum certitudinem quaerere secundum unumquod-
que genus in quantum rei natura recipit. Dante ncl
,

Convito, Tratt. IV. Cap. XIII. « E nel prlnio dell' Elica tlice
cbe '1 (liscipliiiato cliiede di .sapere certezza nelle cose,
.secondoche la loro natura di certezza si riceva. »
Pag. GGg. V. a?.. Nell e Giunte agli Ammapstr. degli Anticbi si lia :

audi multum loquere pauca , os enini unwn et aures

,

duas a natura suscepimus.

Pag. 6G9. V. a/j. ISon quam multis placeas , sed aliqui-
bus Stude. 11 p.TSso e di Martino Vescovo nel lib. De morihiis, at-
tribuito falsauiente a Seneca.

Pag. 669. V. a5. Nimis execrabile malum est , si cum

aliud noi'erit conscientia , aliud lingua decernat. ( Lib.
XII. Epist. XIV.)
Pag. 6G9. V. 28. Nolite timere eos qui occidunt corpus
ne forte proptcr timorem morlis non libere dicatis
quod audistis. Non solum proditor est veritatis qui
mendacium pro veritate loquitur sed et quilibet non ,
 CXXIV

pronuntiat veritatcm , quani pronunciare oportet aut ,

non libere defendit veritatem quam defendere opor- ,

tet. ( Chrysost. super. Math. )

Pag. 670. V. 3. quae restant ut de-
Talia sunt quippe ,
,

gustata quidem mordeant , interius autem recepta dul-

cescant. ( De Coiisol. Lib. III. Pros. I.
)

Pag. 670. V. 8. Non potest auctoritateni habere sermo ,

qui non juvatur exemplo. ( Lib. XI. Epist. VIII. )

Pag. 673. V. 9. Adspice bis senos laetantes agmine cjcnos,

Aethereaquos lapsaplaga Joi'is ales aperto
Turbabat coelo. ( Aeneid. I. )
Pag. 677. V. \i. Correggi: Et Polycrales.
Pag. 677. V. ao. Preso da .S. Beriiardo vae mihi misero :

cuni venerit dies illa judicii, in quibus omnes mei

actus et cogitationes Domino praesentandae recitabun-
tur Tunc demisso capite prae confusione malae con-
!

coram Domino stabo trepidus et

scientiae in judicio
anxius utpote commemorans scelerum commissa meo-
,

rum. Et cum dicetur de me : ecce homo , et opera

ejus; reducam ante oculos omnia delicta et peccata
mea. ( Meditat. Piiss. Cap. II.
)

Pag. 678. V. [\. Virtute ergo divina fiet ut ciiique opera

sua bona vel mala cuncta in memoriani revocentur;
et mentis iiituitu mira celeritate cernantur. ( Magist.
Sentent. Lib. 4.° Dislinct. [\1>.)
Pag. 682. V. 14. II Maestro delle Sentenze : sicut enim prae-
destinationis effectus illa qua in praesenti
gratia est ,

justificamur , atque ad vivendum et in bono

recte
perseverandum adjuvamur, et illa qua in futuro ,

beatificamur ec. ( Lib I. Distinct. [\o.

Pag. G85. V. 29. Conversationis monachalis vita com-

mendanda est Deo. ( Cod. Vat.
Pag. 686. V. 4- Vedi sopra la correz. alla pag. G3o. v. i.

Pag. 686. V. 19. Cavato da S. Toininaso: sicut enim artifex

 cxxv

ejusdem generis lapides in diversis partibiis aedificii

ponit absque injustitia , non propter aliquani diver-
sitatenn in lapidibus praecedentem , sed attendeiis ad
perfectionem totius aedificii, qiiae non esset , nisi la-

pides diversimode in aedificio collocarenttir ; sic Deus

a principio, ut esset perfectio in universo, diversas et
inaequales creaturas instituit secundum suam sapien-
tiam absque injustitia , nulla tamen praesupposifa
meritorum diversitate. ( In Prima Quaest. 65.
,

Jrt. 2.j
Pag. 686. V. l[\. Vcdi sopra la corroz. alla pag. 667. v. 9.9.

Pag. 687. V. j5. Et ideo non in habitu et in aliis in eis

sit /asciuia. ( Cod. Vat.
Pag. 689. V. 8. Quid ergo turbamur? nemo videns mali-
gnos prosperitatem habere , turbetur. Non est enini hic
retributio malignitatis , ne.que virtutis : ac si aliqunndo
rontingat ut atiqua sit retributio vel malitiae , vel vir-
tutis , non tamen secundum quod dignum est , sed
simpliciter veluti quodam gustu judicii.
Pag. 6f)o. V. I. Ut pro ingenio discentium scmetipsum
possit aptare, et verbi ordinera pro audientis capa-
citate dirigere ( Nei Decretali.)
Pag. 690. V. 1 2. Sane patrimonia sunt pauperum facul-
tates ecclesiarum , et sacrilega eis crudeUtate surripi-
tur quicquid sibi ministri et dispensatores , non utique
domini vel possessores ultra victum accipiunt et ve-
,

stitum. (Declamat. XVII.)

Pag. 690. V. (). Quae tamen si pauperum compaupe-
1 ,

res sumus , et nostra sunt et illorum ; si autem priva-

tim , quae nobis sufficiunt possidemus , non sunt illa ,

nostra sed pauperum quorum proc.urationem quod-

, ,

ammodo gerimus non proprietatem nobis usurpatio-

,

ne damnabili vindicamus. (De correct. Donatist. ad

Bonifac. Epist, i85.
 cxwi

Pag. 695. Dante nel Convito Tratt. II. Cap. XIV.

V. 16. ,

K E pero Albumassar che raccendimento di que-

dice
sti vapori significa morte di regi e trasmutamento di
regni. »

Pag. 697. V. 12. Petrus /idelior faclus est postea quam

fidein se perdidisse deflevit, atque ideo majorem gra-
tiam repperit, quam amisit.
Pag. 699. V. 1 7. Nam et ipsa civitas mysticum nomen
quod (ut ante jam diximus ) visio pacis interpreta-
tur . . . propterea finem civitatis hujus uti erit sum-
mum bonuin ejus ec. ( De Civit. Dei , Lib. XIX.
Cap. XI. )

Pag. 7o3. V. 28. Charitas est dilectio , qua diligitur Deus

propter se , et proximuni propter Deum , vel in Deo.
(Lib. III. Distinct. 27.)
Dei ad homines et via
Pag. 703. V. 3i. Charitas est via ,

hominuni ad Deum. Per charitatem enim venit Deus

ad homines , venit in homines, factus est homo.
Pag. 704 V. 3. Adam in virili aetate continuo factus
est , hoc secundum superiores non inferiores cau-
et ,

sas ; idest secundum voluntatem et potentiam Dei

quam naturae generibus non alUgavit quaUter et vir- ,

ga Moysi conversa est in draconem. ( Magist. Sentent.

Lib. 11. Distinct. 17.)
Pag. 705. V. l3. Secondo l'antica versione : nomen igitur est
vox significativa secundum placitum.
Pag. 709. V. 3. Sunt et alia VII. climata coeli, quasi VII.
lineae ab Oriente in Occidentem , sub quibus et mo-
res hominum dispares, atque animalia specialiter
diversa nascuntur. ( Orig. Ub. 3.° J
Pag. 709. « Lo nono
V. 37. Tollo dal Conviio, Tralt. II. Cap. IV.

e quello che non per questo movi-

non e sensibile se
menlo che e detto di sopra lo quale chiamano molti ,

Cristallino, cioe diafano ovvero tutto trasparente. ,

 CXXVII

Veramente, fuori cli tutti questi, li Catlolici pongono

Empireo che e a dire cielo di fiamnia ov-
lo cielo , ,

vero luniinoso; e pongono esso essere inimobile ,

per
avere in se , secondo ciascuna parte , cio che la sua
materia vuole. E questo e cagione al primo mobile
per avere velocissimo movimento . . . E quieto e pa-
cifico e lo hiogo di quella somma Deita , che se sola
compiutamente vede. Questo luogo e di spiriti bea-
ti , secondo che la santa Chiesa vuole , che non puo
dire menzogna : e Aristotile pare cio sentire, chi bene
lo ntende , nel primo di Cielo e Mondo. Questo e il

sovrano edificio dcl mondo, ncl quale tutto il mondo

s' inchiude, e di fuori dal quale nulla e; ed esso non
e in luogo, ma formato fu solo nella prima mente,
la quale li Greci dicono Protonoe. »

ultimum enim superumque corpus, coeluni

Aristoiile:

maxime consuevimus appellare, in quo et universum

divinum dicimus esse. ( De Coelo Lib. I. Cap. IX.) ,

Pag. 71 4- V- b. Qucsla intcrprelazione dei divcrsi ordini dcgli

Angcli c presa dal Macslro delle Sentenze lib. 2. Dist. 9.

Pag. 717. V. I. Nel libro ad Orosio non si trova qucsto passo

ma e Irafto dalla Citta di Dio Lib. XI. Cap. IX. Quis pOTTO
audebit opinari ,
post oninia ista ,
quae sex diebus
enumerata sunt, angelos factos ? Sed et si quisquani
ita desipit, redarguit istani vanitatem illa scriptura
paris auctoritatis , ubi Deus dicit: quando facta sunt
sidera, laudaveriint me voce magna omnes angcli mei.
Jam ergo erant angeli quando facta sunt sidera. Fa-
cta sunt autem quarto die. Numquid nam ergo die
tertio factos esse dicemus ? Absit. In promptu est enim
quid illo diefactum sit. Ab aquis utique terra discreta
est , et distinctas sui generis species duo ista elementa
sumpserunt , et produ.xit terra quicquid ei radicitus

inhaeret. Numquid nam secundo? Nec hoc quidem.

 (xxvm

Tunc enim firmamentwn factum est inter aquas supe-

coclumque appellatum est ; in quo
riores et inferiores ,

/irmamento facta sunt sidera quarto die. VeJi pure il

Maestro delle Sentenze , Lib. II. Distin. I-II.

Pag. 718. V. 3. II Maestro delle Sentenze dice : PlatO namque

tria initia existimavit , Deum scilicet , exemplar , et

materiam , et ipsa increata sine principio , et Deum

quasi artificem , non creatorem. ( Lib. II. Distin. I.
)

Pag. 718. V. 4- Videtur itaque hoc esse teiiendum quod

simul creata est spiritualis creatura , idest angelica et
corporalis, secundum quod potest accipi illud Salo-
moiiis : ^Mi viyit in aeternum creavit omnia simul
idest spiritiialem et corporalem naturam : et ita noii
prius tempore creati sunt angeli, quam illa corpo-
ralis materia quatuor elemenlorum. (Lib. II. Distin.l.)

Pag. 718. Nec appellatur hoc coeliim fiimamen-

V. 19.
tum quod secunda die factum est, sed coekim splen-
didum quod dicitur empyreum
,
idest igneum a ,

spleiidore uon a calore, quod statim faclum angelis

,

est repletum. (Magist. Sentent. Lib. II. Distinct. II.)

Pag. 718. V. 23. Et quatuor quidem angelis videntur
esse attributa in initio subsistentiae suae, scilicet es-
sentia simplex , idest indivisibilis et immaterialis , et
discretio personalis, et per rationem naturaliter insi-
tam intelligentia, memoria , et voluntas, sive dilectio ,

hberum quoque arbitrium, idest inclinandae volun-

tatis sive ad bonum sive ad malum facultas. ( Ma-
gist. Sentent. Lib. II. Distinct. III.)
Pag. 719. v. 2. Quia Deitas et Trinitas ec. non sono parole
di S. Agoslino , raa del Commentatore. Correggi col Cod. Vat. pu-
ro actu , idest sine materia : omnes alios coelos . . .

colligavit in perpetuum ec
Pag. 719. V. l3. II Maestro delle Sentenze aliquam etiam
:

fuisse morulam aiunt inter creationem et lapsum.

( Lib. II. Distin. 3.» )
 CXXlX

Pag. 719- V. 16. Qui vivit in aeternum ec.

Pag. 719. V. 22. 11 Maestro delle Sentenze : ideoque si quaera-

tur ,
quare creatus sit homo vel angelus? brevi ser-
mone responderi potest ,
propter bonitatem ojus . . .

Cum ergo quaeritur, quare vel ad qtiid facta sit ra-

tionalis creatura ? brevissime responderi potest ,

pro-
pter Dei bonitateni et sui iitilitatem . . . Non quia
creator Deus et summe beattis alterutrius indiguerit
officio ,
qui boiiorum nostrorum non eget , scd ut
serviret ei ac frueretur eo, cui servire regnare est.

( Lih. II. Distiii. I.

)
Pag. 720. V. c). Neqtie enim sic a divina visione foras
exeunt ut internae contemplationis gaudiis priventur :

quia si conditoris aspectum exeuntes amitterent, nec

jacentes erigere , nec ignorantibus vera nunciare pos-
sent , fontemque lucis ,
quem egrcdientes ipsi perde-
rent, caecis nullatenus propinarent. (Gregor. Moral.
Lib. n. Cap. 2.0 ;

Pag. 720. enim nos putamus ut jure laude-

V. 27. Tales
mur, ex quo innumerahilia nascuntur peccata , cum
homines inflati opinionibus turpiter irridentur , et in
maximis versantur erroribus. ( De Offic. Lib. )
i .

Pag. 721. V. 7. Sunt nonnulli ,

quos ad amorem coelestis
patriae ec.
Pag. '^l[\. V. 6. E sbagliata la citazione , non trovandosi questo
passo nel libro ad Orosio. Correggiaino col Cod. Vat, Sicut
aquae , quae ubicumque fuerunt feruntur super ae- ,

rem non posse fieri inquiunt

. . . quae facit ani- . . .

malia terrena ec.

Pag. 724. V. 25. Qiii enim infra coelum ligat aquas ad

tempus vaporibus retentas, potest ctinm super coeli

sphaeram non vaporali tenuitate, sed glaciali solidi-
tate aquas suspendere ne labantur.
I U. 729' ^* 9' ^"^' ^- liernardo non ncl lib. <U- iiitcriore liominc ,
 r.xn

ina nelleMfdiuuioiu-s Piissimdc Ca\^. I. Patrein narnqiw et

,

Filium ciun sancto Spiritu cognoscere , vita est aeter-

na , bcatitudo perfecta summa voluptas. Oculus non
,

viclit,nec auris audivit , nec in cor hominis ascendit

quanta claritas , quanta suavitas, et quanta jucunditas
maneat nos in illa visione quando Deum facie ad fa-
cicm videhimus : qui est lux illuminatorum requies ,

exercitatorum , patria redeuntium , vita viventium ,

corona vincentium, Ita in mente mea quamdam ima-
ginem illius summae Trinitatis invenio ad quam sum- ;

mam Trinitatem recolendam inspiciendam et dili- , ,

gendam ut ejus recorder , ea delecter et eam com-

, ,

plectar et contempler totum id quod vivo , debeo ,

referre Sunt
. autem
. .haec tria memoria , intelli- ,

gentia, voluntas, siue amor. Per memoriam reminiscor

per inlelligentiam intueor , per voluntatem amplector.
Cum Dei reminiscor , in memoria mea eum invenio ,
et in ea de eo et in eo delector secundum quod ipse ,

mihi donare dignatur. Intelligentia intueor quid sit

Deus in se ipso , quid in angelis , quid in sanctis
quid in creaturis , quid in hominibus. In se ipso est in-
comprehensibilis ,
quia principium etfinis : principium
sine principio , finis sinejine. Ex me intelligo quam
incomprehensibilis sit Deus ,
quoniam me ipsum in-

telligere non possum quem ipse fecit.

,

Pag. 736. V. I. O Maria, multum gaudeo . . . Si enim

nulla nos praecessisset ec.
Pag. 786. V. 20. Preso da S. Toramaso. Cum opus incarna-
tionis principaliter ordinetur ad reparationern huma-
nae naturae per peccati abolitioneui manifestum est ,

quod non fuit conveniens a principio humani generis

ante peccatura Deuni incarnatum fuisse ; non enim
datur medicina nisi jam infirmis Sed nec etiam . . .

statim post peccatum conveniens fuit Deum incarnari.

 CXXXI

Primo quidem propter coriditionem humaiii peccali

quod ex superbia provenerat. Unde eo modo erat ho-
mo liberandus, ut humiliatus rccognosceret se libera-
tore indigere. Unde super illud Galat. 3. Ordinata per
Angelos in manu mediatoris , dicit Glos. Magno Dei
consiho factuni est ut post liominis casum non illico
Dei fiUus mitteretur. Reliquit enim Deus prius homi-
nem in hbertate arbitrii in lege naturah , ut sic vires
naturae suae cognosceret, ubi cum deficeret, legem
accepit, qua data invaluit morbus iion legis , sed na-
turae vitio, ut ita cognita sua infirmitate clamaret ad
medicum et gratiae quaereret auxilium. Sccimdo
,
,

propter ordinem proinotionis in bonum, secundum

quem ab imperfecto ad perfectuin proceditur . . . Si-
cut non fuit conveiiiens Deum incarnari a principio
mundi , ita non fuit convenicns quod incarnalio dif-
ferretur iisque in fineni mundi. (In Tertia, Quaest. I.

Art. 5.° e 6.0 )

Pag. 787. V. 22. Hos igitur mores lectio divina solidavit,
quoniam saepe bene geritur si coelestis metus huma-
nis motibus opponatur. (Lib. IX. Epist. XXV.)
Pag. 737. V. 27. De hac ergo re , summa et excellentis-
sima , cum modestia et timore agendum est , et at-
tentissimis auribus atque devotis audiendum , maxi-
meque in iis , iibi quueritur unitas Trinitatis , Pater
et Filius et Spiritus sanctus ,
quia nec periculosius ec.
(Aiigust. de Triiiit. Lib. L Cap. IIL et Magist. Sentent.
Lib. L Distiiict. III.
)

Pag. 740. V. 10. Si prolixam epistolam meam ad inter-

pretandum te accipere fortasse contingat , rogo non
verbum ex verbo sed sensum ex sensu transferri
, ,

quia plerumque dum proprietas ec. (!Nei Decret.) =

Non sermoni res , sed rei sermo debet esse subjectus.
( Hilar. 4." de Trinit.
 CXXXII

Pag. 740. V. i5. Hoc vero scire te cupio quia in qui-

busdam sensum solummodo , in quibusdam vero et
verba cum sensu teneo. (Dialog. lib. I. Praefat.J
Pag. 740. V. iG. In qua si minus perite , aut parum
caute forte aliquid positum est , emendari cupimus
a te, qui Petri et fidem et sedem tenes.
Pag. 74 1- V. 2. talis ego sum ec.

G I U N T E
Pag. 9. V. a3. comos e errore del copista, e dee leggersi come
gr. vuiivi , villa.

Pag. 45. not. (a). Oltre ai due poemetti Anticlaudianus e de

planctU Naturae , che abbiamo accennati, Alano scrisse anche
altre operette , le qnali non si sono potute trovare nelle Librerie
fiorentine onde correggere i passi citati dal Coramentatore.

Pag. 168. not. (c). Quella nota e fuor di proposito , e s'abbia per

non fatta.

Pag. 4oO- ^- 4- li passo non e dell' Ecclesiaste , ma di Platone nel

Fedone , secondo clie dice Benvenuto da Imola nel suo Commento

sulla divina Commedia.
Pag. 5o5. V. 29. In luogo di Emoth leggi Cinoth , cosi dette

in Ebraico le lamentazioni di Gereraia.

r\
 I ND I C E
D E G L I A U T O R 1

CITATI

NEL COMMENTO

AcTA Apostolorum — pag. 195. V.— 204. 2. 197. V. 26.

V. — 272.
19. — 407- V. — 44o.
18. — V. i3. V. 3.

509. —
V. 4- 702. — 7o3.V. i3. 17. V. I.

Alanus pag.
45. — V. 19. — 242. — 429-
63. V. 16. V. I.

V. — 5i2.
II. — 541.
V. 8. — 685. 22. V. 7. V.

Albertus Magnus 5oi. pag. v. 2.

Albumassar — 558.
pag. 2 24- v. 3. — 690. v. 8. v. 24.

Alexander pag.
690. — 725. V. 6. V. I.

Alfraganus pag. 620. V. 23.

Almagestum pag. 4>2. V. 28.
Ambrosius S. pag. 287. V. 28. —3 — 329.
10. V. i. v. 7.
— 363. V. 12. — 373. V. 3. — 466. — 517. V. 12.

V. i4. — 5i8. V. 6. — 55i. — 599.

V. 2. — 697. V. i5.
V. 12. — 703. V. 4-

Amos Propheta pag. 687. v. 19.

Anacreon pag. 58 1. V. 29.
Anaxagoras pag. 328. v. 14. — 649. v. 4-
 CXXXIV

Anonymi V
pag. — 1 1 —
V. la. lio. v. 17. 11. ia3. v. i5.
— — 276.
172. V. 4- — 3aa. — 358.
V. 12. v. 7. v. 17.
— 368. V. — 386.
18. 22. — 408. — 45i. V. 8. v. 16.
— 481.
V. 20. — 499- —
V. 22.
507. — V. i5. v. ao.

636. — 654-
V. 19. — 670. — 687. V. 4.— V. 4. v. 3.

695. — 7^1.
V. 8. V. i3.

Antiphon (sic) pag. 545. v. 20.

Apocalypsis. Vide Joankes.

Apostolus. Vide Paulus.
Apdlejbs pag. io5. v. 9.

Aristoteles pag. 3. — — -—
v. 3. 5. v. 19. 9. v. 4- '2.

V. —
10. — —
20. V. 8. — 21. V. 27. 24. V. 10. r6. 35.
V. —
23. 25. — 68. — 57. V. 23.— V. 2. 79. V. 2. 9. 80.
V. —
II. — 95. —
87. V. 4- V. 14. 99. V. 3. 6. 16. 20.
— —
106. V. 25. — i34- V. V. 27. i38. V. 3. i5. 20.
— —
1^9. V. 2. — —
i4o. V. 9. i4i. V. 7. 19. 23. iS^.
V. —
10. 17. — — 212.
i58. V. 17. 170. V. 29. V. 10.
— 223.
16. — 241. V. — 261.II. — 295. V. i3. V. I.

V. — 297.
16. — 3i4. — 33i.
V. 3. 6. V. 4- 17- V. 25.
— 334. 22. — 349.
V. 8. — 356. V. 21. V. 20. 27.
— 371. — 372.
V. 23. — 4o8. — 4io. V. 10. V. 8. i4-

V. — 4ii-
i3. 17. — 4i3. 28. — 416. V. 8. V. V. 18.
— 4^2. — 4^5. — 443.
V. II. — 446. V. 2. V. 6. V. I.

— 447- V. — 472.
8. — 473.
i5. 23. V. 4- 21. V. I.

— 474- — 475.
V. 24. — 477-
3i. V. 2. 22. V. 3.
— 478. — 491-
V. — 492.
16. 21. — 5oi. V- i3. V. 27.
— 5o8. — 5i8.
V. i5. — 545. — 55i.
V. 3. v.;>i. v. 4-
— 554.
V. 8. — 555. —V. i5. — 56 V. 24. 558. v. 2. 26. 1.

— 566.
V. 4. — 567. — 568.
V. 10. — 569. V. 3o. v. 23.
— 608. — 610.
V. i5. — 611.
V. 3. — 61 v. 16. V. 16. 5.

— 620.
V. 8. — 642. 8.-644.
V. 28. 3o. V. V. 16. 18.
— 649.
21. — 653. — 658.
V. 6. 3o. — 662. V. 19. v. 1 1.

— 667.
V. 14. — 686. — 695.
V. 28. V. 23. 29. v. 12.
— 703. — 705.V. i5.— 710. V. 10. 12. V. 5. lo.
— 716. V. 12.
 IXXXV

Arthfmon {sic) pag. 5/j5. v. ai.

Atua^asiu.s S. pag. 697. V. 24.
AWGIISTINUS S. pag. 4. V. 25. 24. V. 2. 27. V. 23. 3l.
V. 17. — 4o. V. 24- — 4i- V. 5. — 56. V. i3. — 57.
V. 10. — —
58. V. 4. —
— 68. 66. V. 8. G7. V. 4. v. 8.
— —
70. V. I. — —
74. V. 17, 24. 87. V. 5. f)5. V. 17.
— —
io5. V. 2.— 1 — 13. V. 12. 1 14- V. 22. 126. V. 10.
— —
i3i. V. i3. — — i33. V. 26. i34. V. 6. i35. v. 3.
— —
137. V. II. — —148. V. i3. 170. V. iQ. 173. V.

1
—
7. — 192. V. 8. — 202. — 2o3.
197. V. 16. V. i4. 19-

V. — 204.
I. — 225. — 228.
V. 27. 23l. V. 8. V. 23.
V. — 236.
3i. — 2^7. — 241.
V. 5. 10. V. 22. V. 26.

2^9. 260.
V. 7. — 275. 279. V. 2 1. V. 23. V.

17. — 285. — 286. V. — 287.

10. — 288. V. 27. V. 17.
—
V. 18. — 3o4.
297. V. — 307.
20. — 3o8. V. i3. V. 14.
V. i5.— 3io. — 3i5. — 3^3.
V. 19. — 324. V. 28. v. 3.

V. 5. — 326. — 333. V. 6. — 344- — v. 7. II. V. i3.

345. — 347.
V, 29. — 36o. — 36 V. 18. V. 32. 1. V. 10.

— 362. — 372.V. 32. — 374. — 386. V. II. v. 25. V.

10.-^ 387. — 4oo. V. 26.— 4o4- — 4o5. V. 16. V. 18.

V. 28.— 4i — 4i3.
i-v. — 420.
I. — 421.
10. v. I. v. 14.

V. aS. — 4^2. — 444- — 45

V. 3. — ^5i. V. 5. '• V. 3o.

V. — 458.
14. 27. — 462. — 474- V. i5. V. 17. V. 5. 28.
— 478- — 479-V. 22. -— 491- — 492- V. 3. 20. V. 27.

V. — 493.
18. — 494- V.— 5oi. 24. — "^- 25. V. 12.

5o8. — V. 10. — 522. —

5i4. V. 18. 24.
524. V. 3. V. 12.
— 627. — 539. V. 8. — 544- — 547. V. 16. V. I. II.

V. 22. — 55o. — V.— 569. 12. — 55i. V. 25. V. 29.

571. — 576.
V. 16. — 597. — 598. V. 27. V. 20. V. 25.

— 599. — 600.V. 7. — 601. 1.5. — 602. V. 7. 12. V.

V. — 6o3.
17. — 610. — 619.
V. I. V. 26. V. 12. i5.

19. a3. — 624. — 63o. — 641.

V. 12. V. 7. V. 24. 26.
— 642. — 647-
V. 2. 18. — 648. — 653. V. 10. V. 14.
V. 27. — 658. — 664. — 667.
V. 24. — 669. V. 25. V. 7.
 CXXXVl

V. 17. _ 673. V. 8. — 683. V. —3. 686. v. 4. — i5.

G90. V. 16. — 699. V. 17. — 701. V. II. — 7o3. V.

3o. — 704. — 708. — 71

V. 3. V. 19. 3. V. 7. — 716.
V. 17.— 718. 3 — 720. — 724.
V. 9. — 1. V. 23. V. 5.

7a5. u4. — 733.

V. — 734. — 735. V. 12. 23. V. 6.

V. — 737.
17. — 741. V. 25. V. 2.

AvERROis pag. 474- — 475. 26. — 477- V. 24. V. 18. V. 14.

— 5(')o. V. 12.

AvicENNA pag. 355. — 472. -— 649. —

V, i5. V. 12. V. 9.

739. V. 26.

B
Baruch Propheta pag. 23. v. 11. i5. — 199. v. 3.
Basilius S. pag. 83. V. 20.
Bi-DAS pag. 6g5. V. 12. — 724. V. 25.
Bernaruus S. pag. 92. V. 10. — i58. V. 9. — 299. v. 3.
— 320. — 346. V. 12. V. I . — 347. V. 3 1 . — 348. V. 1 1.

— 384. — 432. V. i3. V. 20. — 517. V. 7. — 544- V. 28.

— 687. — 690. V. 16. V. 12. — 729. V. 9. — 73G. V. 8.

i5.— 737. V. 7.
BoETius pag. 10. V. — 20.
24. — II. V. 3. — 14. V. 14.
V. 25. — 21. V. 18. — 33. — 27. V. 25. — 28. V. 14.
V. 25. 34. — — 36. V. 8. — 39. —
II. V. 7. II. V. 5.

59. — 60.
V. 26. — Gi. — 62.
V. 26. V. i3. 17. V. 21.

26. — 92. — 100. V, i5. — 102. — V. II. 18. V. 24.

io3. — 104.
V. 28. — io5. 25. — V. 8. V. 107. V. 3.
— 1^7. 3i. — 209. V. — 235. — 241. V. 18. V. 21.

V. 1 — 28G.
3. — 29G. — 320.
V. 1 — 327.
3. .
V. 2. V. 1 3.

V. 32. — 33o. — 341. V. — 347. 29.

5. i3. V. 11. v.

— 373. — 39G.
v. 14. 21. — 397. V. 17. 26. 29. v. I.

— 4o4' — 4ii.
V. — 424-
i3. — 43i. n. V. 16. V. 4- v.
25. — 5i5. — 535. — 544.
V. 3. — 552. v. 8. v. 2. v.
— 553.
2. 5. 19. — 559. — 571.
V. 7. — 588. V. 4. V. 24.
 CXXXVII

V. 9. — 600. — 616.
V. I. V. 14. — 619. V. 4. 7.— 623.
V. 21. — 625. — V. 12. 644- V. 25. — 663. v. 8. 22.
— 670. V. 3. — 692. V. 21. — 7i4- V. 32.

Campajva pag. 557. V. i5.

Canone.s pag. 63. V. 4- 98. — V. 3.

Canonistae pag. 574. v. i5.

Cassiodorus pag. 2^7. — 246. — 270.
v. 10. v. 3. v. 12.
— 329. — 345.
V. 10. — 35i. — 435.
V. 2G. v. 17. V.

23. — 448. 20. — 5i8.

V. — 577. — 594. V. 1. V. 10.
V. 28.— 625. — 627. V. — 643.
II. — V. 14. V. 25.
667. — 669.
V. 9. — 670. V.— 672.
25. V. 8. V. i5.
673. — 737.
V. 27. V. 21.
Cato pag. 228. V. 12. — 328. V. 16. — 424- V. 29.

ClCERO pag. 12. V. j6. 22. V. l3. l32. V. 2. l6l.

V. lO. l8o. V. 20. 212. V. II. — 2l3. V. 5.

246. V. — 263.
16. — V. I. 296. V. 12. 29. — agj V.

i3. — 317. — 334-

V. I. V. 21. — 335. v. — 34i
i8.
V. 2. — 369. — 374.
v. 8. V. 26. — 435. v. 20.— 45 1

v. 6. — 458. v. 18. — 478. V. i3. — 480. V.28. — 5o8

v. 26. — 567. V. 21. —
i3. 619. V. 28. — 655. i4 V.
— 673. V. i5. — 687. V. 9. — 689. V.21. — 720
V. 27.
ClIRYSOSTOMlIS JOANNES S. pag. 9I. V. 9. I^l. V. 29
— 309. — 36t.
V. 25. — 362. — 544- V V. 6. V. 19.
ai. — 669. — 689.V. 27. V. 7.

ClAUDIANUS pag. 69. —

II. V. 24.l3 V. 22. lO^. V.

— — 274.
171. V. 27. V. 24.
COMMENTATOR ArISTOTELIS pag. 1 38. V. 25.
Cyprianus S. pag. 389. V. 2 1.
 <:kxviii

D
Damascencs JoANPfES S. pag. 83. V. aa. — 6o9,. v. l\.

— 717. V. 27. 724. V. 2.

Daniel propheta pag. 46. v. i[\. — 169. v. 4- — 180.
V. 10. — 228. V. 16. 29. — 229. V. 28. 3o. — 3ii. V.

i5. — 524. V. 5. — 596. V. 14.

Dares pag. 88. V. 8.— 233. v. n.
David pag. 2. V. 17. — i3. v. 27. — 14. V. 5. — 16. v. 17.
26. 20. V. 18. 22. V. I 2. 23. V. 16. 24- V. 25.
25. V. 17. 26. V. 2 1. 27. V. I. — 28. V. 27.
— 29. V. — 19. 22. 3o. V. 32. — 3i. V. 19. V. 5.

— 33, V. — 39. 20. — 4i-

5. 17. V. V. 17. — 43. V. 9.

— 4^- V. — 16. — 63. 2

5o. V. II. — 64- V. 9. 1. V. 2.

— 68. 22.
V. -^ 69. — 70. —
V. 4- 21. — 75. V. 12. 74- V.
V. 16. — 84. 28. — 91. V. — 102. V. 7. i5. V. 23.

108. V. — 109.
19. — —
V. 8. II 3. V. 2. II 5. V. 8. 20.
24. — 125. — 126.
V. 5. — i3o. — i3i.
V. 18. V. 26. V.

5. — 142. 24. — 148. 29. — i52.

V. — i65.
V. V. 28.
V. 24. — 180. — 182. V. 8. — 192. — 196. V. i5. V. 4-
V. 3o. — 199. 223.
V. 19.25. 23o. 28. V. V.

23l. V.22. 244- 25l. V. 6. 262. V. I. V. l6.

263. V. 9. 10. — 266. 18. — 275. 28. V. 14. 19. V.

276. V. 286.
2. 22. 287. V. 22. 3oO.
24. V. 25.
V. 3. — 3o5. — 3io. 21. — 329.
V. 17. — V. V. 19.

344- V. 17. 23. — 346. — 348. V. 6. 7.— 19. 22. V. i4-

358. V. 29. — 359.

17. — 36o. V. — 14. V. 5. 17. 2 1.

36i. 32. — 362.

V. >- 363. — 368.
V. I. V. 18. v. 14.
— 371. V. — 372.
2. 3. i5. 17.— 3^3. — V. 14. V. I.

375. 26. — 391.

V. — 4oo. — 407. 3l.
V. 23. V. 9. V.

4o8. V. 9. — 432.
II. 12.— 438. — 444- V. i3, V. 2.

V. 2. 481. 489.V. 24.1.4- 491- 23. V. V.

494. V. — 5o2.
II. — 5o6. — 5ii.
V. 7. V. 27. V. 9.
 CXXXIX

5ia. V. I. — 5i3. — 627. 24.

V. 21. — 5ai. v. 20. v.
— 528. V. 22. —
— 539. — 544-
53 1. V. 3. V. II.

V. 9.— 55o. — 576. — 600.

V. a6. — 618. V. 28. v. 5.

V. — G19.
18. — 647. — 694.
v. 2. 3. — V. 20. V. t8.

699. — 700.
V. 19. — 724. — 730. V. 8. V. 18. V. 5.

— 732. — 733. V. 14. V. 21.

Dkcreta Decretalia
seu — 94. — pag. 5. v. 3. v. 11.
128. V. 159. II. 219. 23l.
V. 2. V. |5. V. II.
— 273. — 275. V. 29. — 276. — 3og. V. 5. V. i3. v.
21. — 320. — 323. — 326.
V. 20. — 359. V. 7. V. 19.
V. 9.— 3Go. — 3Gi. V. — 3Ga.
14. V. iG. v. 11, i5.

22. — 363. — 365. — 391.

V. 21. — 4i4- V. 2. V. 25.
V. 28.—4 — 4iG.
'5. V.— 465. 12. — V. 8. V. 20.
— 495. — 528.V. 22.— 532. — 568. V. 24. V. 4- V.
12. — 670. — 674. — G89.
V. 9. — 692. V, 7. V. 3o.

V. — 701.
12. — 707. V. i5. V. I.

Democritus G49. pag. V. 5.

Deuteronomium pag. 202, V — 2o3. 21 23. V. 3. 5.

V. II.— 243. — 458. V. — 610.II. — V. 10. V. 7.

624. V. i4.

DicTYS — 233.
pag. 88. V. 8. — 234- — v. 12. v. 20.
— 5^5.
• v. 27.
DiONYSuis 572. — G02.
pag. — 681.
V. 2. V. i3. V. a3.
— 714. — 720.
V. 14. 27. V. I. 18.

E
Ecclesiae Respomsor. pag. 634. V. 18.
EcCLESIASTES / Tr- r- 1

^ V ide Salomon.
ECCLESIASTICUS ^
Elinandus pag. 370. V. 12.
Epicharmus pag. 3a. v. a6.
ESTHER pag. 4' 9- V. 7.
EucLiDEs pag. 645. V. 3.
 CZL

EVANGELIITM pag, 47- — — 94- V. I. 5o. V. 1 8. V. l8.

a8q. — 294. V. — 35g.

II. — 367. V. la. v. ao. v. i5.

— 390. — 4oo. — 43i. 3i. — 527.

V. a4. V. 7. V, V.
— 567.
ag. — 627. — 720. V. 8. V. i3. V. 5.

EVANGELI.STA. Vidc JoANNES.

EVARISTIIS PAPA pag. 333. V. 20.

EzEcniEL pag. 192. V. 2 1. — 279. V. 4- —3 10. V. 16.

323. V. I. — 36o. V. 3. — 5o6. v. 3. 3o. — 519. v. 6.

— 526. V. 29. — 543. V. 14.

ExoDUS pag. — — 74-

—V. 26. 198. V. II. 199. V. 24.
225. — 33o.
V. 27. — 474- — 5o3. V. 28. v. i5. v. 27.
— — 577.
521. v.— 578. — 674-
j3. v. 20. V. 10.
— 703.
V. 8. — 733. V. 19. V. 19. 27.

Flavius Josephus pag. 689. v. 4-

Florus pag. 583. V. 4- 9. — 587. V. 27. — 592. v. 12.

FULGENTIUS pag. 148. V, 6.

Genesis pag. — —
i3. V. 23. — 27. V. lo. 74. v. Sa. 108.
V. 24. — — — 228.
143. V. —I. 174. V. 7. V. 14.
— 229. — 258. V. 25.— 260. — 261. V. i5. V. 8. V.

2 1.— 266.
22. — — 349. V. — 8. ^'jS. V. i5. V. 4-

367. V. 5.
379. 398. 457. V. 5. V. 26. V. 22.
— 483. — 490- V. — 610. 19. — 634. V. 22. V. 23.

V. — 642.
12. — 689. — 719. V. —
i3. V. 24. V. i4-
7^2. V, 24.
Glosa pag. — 23. —
16. V. 19. 26. V. 20. 29. V. 22. 27.
— —
3i. V. 20. — — —
33. V. 7. 4^. V. 3. 70. V. i3.

91. — V. 16. — —
i3o. V. 8. i3. 28. i3i. V. 2. 146.
V. 12. 2 1 5. V. 12. 262. V. 19. 288. V. 2 1.
 CXLI

3oo. — 317.
V. 5. — 368. — 4i5.
V. 3. v. i5. v. i5.
— 435. — 438.
V. 5. — 527. — 55 V. 4- V. 27. 1. v.

28. — 624. — 689.V. 12. V. 3i.

Gra.tiakus pag. — 277. — 53 27.

94. V. 11. v. 3. 1. v.

GregoriusS. — —
pag. 7. V. 24. — 34- i4- v. i. 28. v. 20.
V. 2. — —
4o- V. 19. — — 67.
4^- v- 21. 5o. V. i3.
V. 2. — 69. — III.V. — i33.
II. — V. i("). V. 19.
i35. — 192.
V. I. — V. — 229,17. 23. 199. V. i3. V.

12. 19. 241. 2^2. V. 28G.

16. ' V. 9. V. 4-

3oo. — 3o4.
V. i3. — 3o6. —3 V. 17. v. 5. 10. v. 5.

— 326. — 33o.
V. 2. — 347. — 348.V. 25. V. 10. V.

26. — 368.
29. 3o. — 3^5. — ^90.
V. 28. V. 4- v. ai.

— 4i^- — 457.
V. 21. — 5o6. — 5o8. V. 3o. V. i3.

V. — 569.
6. — 6i3. V. — 627.
20. — V. i5. V. 2.

648. — 714.
V. 22. — 720. — 721.
V. II. V. 9. V. 7.
— 740. V. 9. i5.
GUALFREDUS pag. 3^2. V. l6. 64 1. V. 1 9.
GUALTERIUS pag. 83. V. lO.

H
HlEHONYMUS S. pag. 2. V. 18. 3l. V. lO. — 44- V. I .

57. V. 3. — 87. V. i3. — 91. V. 14. — 99. V. 26. —

174. V. 10. 347. V. 22. 348. V. 5. 389. V. 28.
— 433. V. 18. — 474- V. i5. —
494. V. 10. 5o3. —
V. 17. — 5o5. V. 3. — — 5o6. v. 24. 5i5. v. 12.—
5i8. v. 24. — 564.
— —
527. V. 3o. V. 4. II- 'i^S. V.

12. — 611. — 626. V. — 669.

7.
— V. 2. V. i4- 27.
— 719. — 720. 3o. — 740.
V. i3. V. V. 18. 24.

HoRATius —
pag. 5. V. 20. — — 10. V. 8. 22. l I. V. 7.

76. —
V. 4- 9- — 83.— 98. V.— 12. 86. V. I. V. 9.

i83. — 234.
V. 18. — 387. — 391. V. 26. V. i4. V. 2.

— 4o8. — 609.
V. 3. — 658. — 668. V. 29. V. 17. v.

18. — 705. V. 14.

 CXLII

Innocentius papa pag. i6a. v. i4- — 198. v. aS. — 875.

V. 3o. — 4'^- "V- '-5. — 576. V. 24.

IsAivs pag. 8. V. 14. — 22. V. 4- — '^5. 20. —

V. 29. V.
i3. — 55. V. I.— 63. V. — 6.-83. v. 8. — i35. v. 5.
— 202.
180. v. 9. — 265. 323.
V. 2. V. 9. V. 6.

332. — 348.
V. 9. — 371. — 3gi.
V. 10. — V. 10. V. 5.

427. V.— 480.

8. — 489. — 528.
V. i5. V. 5. V. 16.
-^ 53 — 540.
1. V. 3o. — 544- — 545. V. I. ^- i5. V.

3. — 619. — 63o.
V. 26. — 664. — 680. V. 5. V. 22.
V. — 700.
i3. — 710. 24. — 719. 28. —
V. i3. V. V.

732. V. 12.

ISIDORUS pag. 6. V. 10. 8. V. 22. lO. V. II. 22.

33. V. 12. —
— 6i. —
V. 22. — 68. V. 17. 77. V. 10.

86. V. 10. 92. V. 24.

97. — V. 14. 121. V. I.

i4i- V. 5.— 236. — 2^7. — 286.

V. 17. — V. 4- V. I.

3oo. —
V. 12.390. — 396. — 407-
V. 27. V. 9. V. 5.
— 446- — 485.
V. 22. — 490- — V. i6. 32. V. 7. 5i I.

V. ]4- — 5i8. — 547. V. — 556.

17. — V. 18. V. 3.

564. V. — 574.
8. — 648. —
V.656.18. V. 25. v. 21.
— 687. — 690.
v. 10. — 709. — 723. V. 27. V. 3. v.

27. — 738. V. 18.

Jacobus apost. pag. 23 1. V. 6. — 347- — v. 3. 700. v. 21.

Jeremias pag. 58. V. i4- — 99- v. — 10. 109. v. 4- —
III. V. 22. — 112. V. 25. — —
i3o. V. II. 280. V.

27. 375. V. 17. 674. V. 12. — 677. V. 29. 7^2.

V. 12.

JoACHiNus Abbas pag. 63^. V. 20.

JOANNES EVANG. pag. 8. V. l4- 23. V. 26. 34- V.

 CXLIII

19. 23, — 95. V. 19. — 97. V. 16. — i65. V. 28. —

198. V. 2. 216. V. 12. 26. — 276. V. II. 27. 28.
— 278. — 294.
V. II. — 362. — 363. V. i4- V. 5.

V. — 388.
16. — 432. — 443.
V. 2. — V. 14- V. II.

458. V. — 495.
27. 3o. — 5o3. — 5o6. V. 7. v. 20. 29.

V. 8. — 528. — 53i. V. 19. — 543. V. 19. 21. V. 12.

— 564. — 600.
V. ao. — 648. — 677. V. 24- V. 19. V.

24. — 682. — 700. V. 8.— 702. — 7o3. V. 16. V. 2.

V. 23. — 705. — 719. — 725.
V. 22. — V. 26. V. 7. 18.

733. — 735.
V. 6. V. 12.
JoB pag. 8.— V. 5. — —16. V. i3. 21. V. 4- 112. V. 27.
— 23 —
i3o. V. — 229. 21 — 280.
5. V. 21. V. 16. V.

26. — 333. — 36o. — 390.

V. 6. — 4o8.
• v. 6. v. 19.

V. 7. — 627. v. 3.

JoEL pag.
92. — v. 8. — — 36o.
188. V. II. 192. V. 7.

V. 22.
JoNAS pag. 204. V. 18.
JOSUE pag. 204. V. 5. — 439. V. 24. — 616. V. 2 1.

JUDICUM LIB. pag. 45. V. 9. 467. V. 5. 574. V. 3o.

JuDiTii pag. 383. V. 23.

Jus civiLE pag. 196. V. 12. — 433. V. 7.

JUVENALIS pag. I I. V. 7. 3l. V. 5. 39. V. I 7. 85.

V. 2. 104. V. 20. 171. V. 2 1. 4oO. V. 24.
433. V. i5. — 448. V. 3. — 520. V. 2. — . 628. V. i3.
— 653. V. 3. — 655. v. lo. — 7^7. v. i3.

Leo papa pag. 69. V. 20. —4 '6. V. I. — 602. V. 23.

Leviticus pag. 142. V. 22. — 166. V. 3. — 174. V. 8. —
1 88. V. 17. — 202. V. 2 1—4 . ' 4- V. 1 5. — 426. V. 1 3.

JjEX civilis pag. 3o. v. 20. — i46. v. 11. — igS. v. 20. —

23i. V. 1. — 324. v. 16. — 4i5. V. 8. — 465.
22. V.

8. - 574. — 685.
V. 9. V. 28.
 CXLIV

LlVIUS TlTlIS pag. 221. V. 6. 244- V. l6. -- 274- V. l6.

21. — D^i. V. 12. — 58o.
— 583. a6. — 584- V, 7. V.

V. — 585. 27,
18. V.

LucANUs — 87.
pag. 76. V. 10. — 91. 25. — 92. V. 19. V.

V. II. — io4.
i5. — 118. — 125. 20.
V. 10. V. 17. V.

— i5o. — i53.
V. 24. — i55. — 1^9.
V. 3. 10. V. 16.

V. 12. — 166. — 175. 27. — 202.

V. i5. — 'V. V. 3.

ao6. — 220.
V. 18. — 225. — 2^2. 3i.
V. 10. V. 1. V.

234. V.— 244- 23. 249.

II. • 260.
V. V. I. V.

9. — 262. — 266. 26. — 271.

V. 3. 8. — 291. V. V. g.

V. — 294. 28. — 296.

i3. V. — 3o3. V. 14. 18. V. 9.
— 3ii. — 317. 28. — 3i8. 28. — 329.
V. 5. V. V. V.

3. — 339. — 353.
V. 10. — 364- 20. V. 3. v. 10. 16.
— 395. 3i. — 396.
V. — 398. — 407.
V. 6. V. II. V.

I. — — 448.
[\[\i. V. 2. — 459- — 482.V. 10. V. i4.

V. 24. — 486. — 488. V. — 1.

499- — V. 2. V. 24.

5oo. —
V. 2. 12.535. — 546. —V. II.
547. V. 19. 22.
V. 7. — 563.
10. — 586. — 589.
V. 10. v. 10. v. 21.

25. — 590. — 592.

V. 17. — 593. — V. I. 29. V. 9.

627. V. 32. —
— 634- 21. 653. —V. 656. v. 23. v. 6.

— 669. — 672.
v. 2. — 691. 3i. — 695. v. 10. V. v.

17. — 707. 22. — 708. 26. — 728.

V. 23. V. V. 19.
— 738. 22. V.

LucAs pag.
S. 25. — 142.
i3. V. 27. — 148. — V. V. 18.

346. 20. — 364.

V. — 369. — 388. 29.
V. I. V. 9. V.

— 4o5. — 4^5. 26. — 432.

V. 10. — 435.
V. V. 17. V.

10. — 442. — 444-

V. 5. — 458. — 598. v. 16. V. 6.

V. 7. — 622. V. 25.

M
Machabaeorum lib. pag. i53. v. 18. — 197. v. 11. —
272. V. 4- — 44o. V. II.
Macrobius pag. 6. V. 2. 10. — 3^. v. i3. — 164. v. 12.
 rxLV

— 321. V. ?>. — 328. V. II. 28, — 337. V. 6. -- 354.

V. 24. — /Jq^- V. 3. — 556. V. 14.
MaGISTER IN mSTORIIS SCHOLASTICIS pag. I^S. V. 2.
Magister Sententiarum (Petrus Lombardus) pag. Sy. v.

26. — 74- V. i5. — 276. 23. — 3 — 479- V. 10. V. 5.

V. 10. — 544- — 548.

V. 12.— 598. 25. — V. 5. V.

601. V. --
II. 608. — 622. 22. — 6G6.
V. t3. V.

V. 32. — 667. — 700.

V. II.— 7^3. 28. — V. 4- V.

718. V. I. — 733. — 737. 27.

V. 10. 17. V.

Malaciiias pag. 242. — 36i. 26. — 362. 28.

V. 16. v. v.

Marcus Evang. pag. 347. V. 27. — 4'^'^- ^- 27. — 526. V.

7. — 676. V. 16.
Martialis pag. 568. v. 14.
Martianus — 558.
pag. — 567.
12. v. 18. v. 8. v. 14.
MAxnAEUS pag. 26.
S. — 47- — i58. v. — 16. v. 1. v. 8.

195. —
V. 22.
iq6. — 197. — 199. 22.
V. 7. V. 23. v.
— 2i5. 22. — 228. V. — 229. — 241. V. 17. V. 2.

V. — 265. 3i. — 299 27. — 33o. 21. —

4- V. V. V.

346. 28. — 347.

V. 16. 22. — 349. ~ V. 17. V. II.
36 1.21. — 372.
V. — 384- 3o. — 386. V. 6. V. v. 12.
— 390. — 391. 28. — 4o^-
V. 26. — 4o4' V. ^- 3'-
V. I. — 407-
2. — 435. — 45o.
V. i4- 18. V. 5. V. 16.

— 459. — 4G2.
V. 18. — 526. — 528. V. 3. 9. V. 7.
V. — 533. 24. 26. — 636.
i3. V. — 647. — v. 1 1. v. 8.

649. — 674. 20. — 676.

V. 19. — 677.V. V. i3. V. 4-
— 681. 3o. — 696. V. V. 18.

Methodius pag. 174. v. 18.

N
NUMERORUM LIB. pag. 125. V. I^. 3l2. V. I. 4'7- ^.
4- — 427. V. II. — 52 I. V. 16. — 577. V. a2. 26.
 cxtvi

o
Origenfs — 664.
pag. a/ja. v. i». — 72^. v. i8. v, 16.

Orosius pag. 56. V. 21. — 86. 22. — 170. — 289. v. v. i.

V. 8.— 58i. v. 9.

OsEAs pag. 26. — 27. — 333.

v. 19. — 36a.
198. V. V. 17.
v. 28.
OviDiDS pag. —
1 1. —
V. 8. — 27, i5. V. 3. 21. V. II,
V. 5. — 37. — 72. V. 10. — — 77. V. I. 76. V. 10. V.
21. — —-80.
78. V. —
I. — 86. V. 27. 85. V. 26. V. 8.

19.27. — 87. 23. — V.— loi. — 104.89. V. 8. V. 6. V.

23. 149. l5l.
V. 3. 20. 162. V. 2. 7. V. 2. -r-

171. — 174- 3o. — 182.

V. 9. V.— i83. 23. V. 3. v.
— 184. — i85.
V. 6. — 186. — 191.V. I. V. II. V. 6.
— 2o5. 28. — 206.
V. — 208. 27. — 219. V, 9. V. V.

I.— 221. 222.

V. 14. 223. 26. V. l5. V. 14.
224. — 227.
V. i5. 17. — 234. 20. — 236. V. i3. V.

V. I.— 238. — 240. V. 5. — a5o. — 25i. V. 2. v. 16.

V. 17. 27. — a52.. — a54- — a55.
V. 10. a^. v. la. v.

— a56. 27. — 2^7.

V. 9. 12. a3. — 258. 23. — V. v.

2^9. — a^S.
v. i3. — ^92. a3. 24. —
V. 16. V. 7. i5.

293. —
V. 8. 3o3. 22. — 309. V.
27. — 3^3. .
V. v. 1 1.

— 343. — 35o.
V. 14. — 353. — 355. V. 26. V. 6. v.

24. — 357. — 379. 22. — 38o.

V. 7. — V. V. 5. i4.

38i. a4. — 389.

V. 14. — 399. V. 8. 12. 14. V. 7. 19. 23.

4oo. ao. — 4o6.

V. — 421- 27. — 4^0. 23.
V. 12. V. v.
-r-439. — 44 21. — 459-
V. 5. 1 3. — 46
1 • V. V. II. 1 V.

3. 9.— 466. 25. 27. — 467. V. 4- — 470- 27. V. 18. V. 7-

— 482. — 489.
V. 14. — 498. V. i3. 21. V. 18. 24.
— 499- V.— 5oo. 24. — 5o3.
19. — 519. V. v. 10. v.

18. — 5^5. — 533.

V. — 540.
10. 26. V. I. V. 14. 17.
— 545. 23. — 546.
V. i5. — 547. — 56 V. 5. V. 2. 1

V. 16. 21. 23. — 566. — 570. — 58i.

V. 2. V. 12. V.
 CXLVII

a5. — 586. — 6o5.V. ao. — 609. v. 12. i5. v. 9.

— 6i5. V. — 620.
17. 20. — 621. — 63i. V. 3. V. 27.
— 633.
V. i8. — 634.V. — 635.
i/,. 19. V. I. v. i5.
— 639. — 640.
V. I. — 649. — 668. V. 2. V. 10. V.

12. 14.— 682. — 692. V. 6. — 708. — V. 8. II. V. 6.

709. —
V. a3.
710. — 711. V. —18. 3o.
728. V. 16.
V. 12.

Papias pag. 353. V. 22.

Paralipomenon lib. pag. 383. v. 6. —4 '5. v. 23.
Paulus Apost. pag. — 21.— v. 3. 23. v. 18. 28. v.

28. — —
3o. V. 24. — — 32. V. 2. 4^- V. 2. 56. V. 27.
— —
58. V. 29. — —
69. V. 28. 84. V. 27. 93. V. 27.
— —
196. V. 16. — 2i5. — 258.
199. V. 8. V. 16. V.
ai.— 276. — 288.
V. 8. — 289. — 298. V. 16. 19. V. I

V. i4. — 3i6.
17. — 33o. — 33i.
V. 29. V. 22. v. 16.
— 335. — 341.
V. 7. — 348. —358. V. 10. V. 2. v.

14. — 36i. — 387.

V. 24. — 388. — V. 21. 22. V. 28.
4oo. V. — 4o4'
i5. — 408. — 474-
V. 4- V, 12. v. 20.

— 493. — 494-
V. 3o. — 5o8. — 5^5. V. 12. V. 7. v.

5. — 547. — 597.
V. 27. — 601. — V. 9. 14. 16. V. 3.

621. — 626.
V. 6. — 629. — 667.
V. i. V. 22. V. 27.
— 669. — 676.
V. 16. — 682. V. 26. 27. V. 3. 20. 3o.
— 696. — 7o5.
V. 23. — — 726.V. 7. 720. V. 21. V.

2. — 736. V. i3.
Persius pag. 2. V. 7.
Petrus Apost. Sa^. — 346.
pag. — 364-
v. 19. v. 25. v.

I. — 4oo. — 5o8.
V. II. v. 18.
Philocus (sic) pag. 5^5. v. 21.
Philosopiius. Vide Aristotelks.
Plato pag. 12. V. 9. — i32. V. i5. — 297. V. 2. — 3i4-
V. 5. — 424- V. 23. — 565. V. 7. — 567. V. 1 1. —25.
 CXLVIII

608. V. 6. — 6/ii. V. 9. — 642. V. I. — 644. V. 10.

Plikius pag. 35i. V. 21. — 583. v. 26. — 632. v. 7. —

709. V. 2.

POLYCKATFS pag. 465. V. 23. -^ 677. V. 12.

PORPIIYRIUS pag. 24'' V* '5.

PuisciAMJS pag. 406. V. 3l.

Prometiieus {sic) pag. i5o. v. 12.

PitovERBionuM LTB. Vide Salomo^.
PsALMisTA. Vide David.
Ptolemaeus pag. ^i. v. 12. — ^10. v. 12. — 4i '• v. 3o.
— 579. V. 5. — 649. V. — 685.
10. V. 7.

R
Regum lib. pag. 42. V. 19. — 92. V, 20. — 104. v. 6. —
1 18. V. 26. — i3i. V. i4. — i35. V. 6. — 194. V. 16.

196. V. 25. a02. V. 10. 204. V. 14. 2^2. V.

•'»3. 249. V. 19. 329. V. 23. 346. V. 12. 369.
— 370.
V. 21. — 38i. — 382.
V. 3. 5. V. 10. 27. V. 3.
— 383. — 390.
V. 7. — 55 — 555. V. 9. 1. V. 18. v.
— 609.
20. — 643. V. — 680.
26. V. i3. V. 9.

Remicius pag. 604. V. 7.

— ^07.
Sallustius pag. i53. v. 6. v. 16.
Salomon —
pag, —
I. V. —
6. 16. V. 20. 23. V. 9. 27.
V. —
16. 2 —
1. —
28. V. 3. 34. V. i4. 39. V. 27.
—
5o. V. 6. — —
83. V. — i3. 84. V. 11. 98. v. 8.
—
108. V. 12. 28. — — 109. V. 6. ii3. V. 8. 121. V. 5.
18.— — —
i3o. V. 9. 22. i3i. V. 6. i32. V. 6. 17.
— —
i33. V. 23. — — i52. V. 24. i58. V. 4- '^. 162.
V. — I. — 2o3.
171. — 210.
V. 8. — V. i5. V. II.
228. — 23o.
V. g. — 246. — 258. V. 27. V. 18. V. 18.
 CXLIX

— 275. — 276.
V. 3. — 317. — V. 17. V. II. 3520. V.
17. — 333. — 334. V. — 335.
i5. V. 16. 20. v. 3. 9. 10.

II. — 344- 27. — 346. V. — 347. — V. i5. V. 10.

369. — 374.
V. 2. — 387. — 389.
V. 20. V. 12. V. 19.
— 4oo. — 407-
V. 4- — 492. — 494- V. 16. V. II. v-

9. 14. — 495. — 5o8. V. 29. — 5i V. 2. 12. i3. 14. 1.

V. 4. 23. 26.— 519. — 547. — 576. V. 17. V. 21. V.

29. — 61 — 6i5.
1. — 627.
V. i5. — G43. V. 6. V. 21.
V. — GG6.
7. — 667.
V. 25. — 669. 27. 3o. V. 6. v.
10. — 677. — 686.
V. 10. — 6g4.
i5. 17. V. 22. v. 2.
— 700. — 71
v. 14.— 718. — 719.4- V. 26. v. 6. V.
i5. — 7^2. — 737. V. 10. v. 20.
Sapientiae Vide Salomon.
lib.
Statius —
pag. 23. V. — 61. r. — 62.5i. v. 3. v. 29.
V. 16. — 67. — —
v. II. — i65.
88. v. 14. 125. V. 26.
v. 21. — 1G7. — 229. — 2^2.V. 5. — 234. V. 9. V. 26.

V. 4' — ^65. — 268. V. — 2G9. 17. — V. 23. V. I.

271. — 344-
V. i3. — .378. — 382. V. 4- V. 27. V. 17.

23. — 383. — 3^5. V. —2. — 454- V. 12. 44^^' ^. 23.

V. — 455.
i5. 27. — 456. —V. 10. V. 6. 17. 4*^6. v.

11. — — 547.
l^SS. V. 9. — 606. — 622. V. 12. V. 24.

V. — G9G.
i. V. 6.

Strabus pag.
490. V. 2. 27.
Seneca pag. — —
3. V. 4- — 9- V. 5. 10. V. 26. 25. v. 9.
— 28. V.— 29.
10. 23. — — 4'' V. 18. 35. V. 5. V.

23. — —
70. V. 10. — — 98.
77. V. I. i3. 79. V. 20.
V. — 99.
18. — io3. V. — 121.
19. — V. 18. V. II.
— i5o. — i5i.
V. 23. — i53. — 161. V. 2. V. 20. V.

7. — — 180.
162. V. — 218.
18. — 237. V. 18. V. 6.

V. 7. — 259. — 296. V. G. — 298. V. G. 10. 22. V. 29.

— 307. — 309.
V. i5. — 317. — 328. V. 12. V. i3. V.

3. 6. 8.— 358. — 3^5. — 404.

V. 8. — v. 23. v. i5.

42G. — 435.
V. 4- — 438. — 453.V. —
25. V. 5. V. 2.

454. — 4^5.
V. 2. — 492. — 507.
V. 17. V. i3. V. iG.
 a ^

— 571. — 576.
V. 8. — 577. — 658. V. i/j. V. 7. V. i3.

— 66a. — 669. 24. — 688.

V. ao. v. v. 16.

Servius pag. 1/17. V. 22.

SocRATEspag. ai2. — 297. — 356. 3i. — 391.
V. 7. V. I . V.

V. — 424- ^3.
I. V.

SOLINDS pag. 76. V. 7. 92. V. 6. -— 628. V. 24.

Terewtius pag. 47. — 68. —

V. 23. 24. V. II. 77. V. 19.
— 78. V. 7. 14.
Thomas de Aquino — — 68.
pag. 38. v. 1 1. 5-]. v. la. v.

4. — — i35.
i34. v. —
22. — 195. V. 2. i52. V. 20.
V. 24. 211.
199. V. 223. II. V. 9. V. 20.
229. — 253.
V. 23. — 3o5. — 3i4. 26.
V. 20. V. 8. v.

— 33i. — 334. V. 3. — 4jo. — ^11. V. 6. V. 14. \. II.

— 47I' — 474-
V. 9. — 476. — 477- V. 28. V. 10. v.

25. — 479« 32. — 480. V. — 485. — 491'

r V. 29. v. 22.
V. T— 492'
I. — 521.V. 24. — 544- —
29. V. 23. V. 5.

55o. V. — 55i.
16. 22. — 555. — 566. V. i5. v. 2. v.

18. — 567. — 569. V. — 572.

I. — V. 10. 17. V. 10.

574. — 588.
V. 21. — 602. — 6o3.
V. i3. i5. V. 4. 25.
V. 6.— 627. — 642. — 645.
V. 17. — 647. V. 17. V. 9.

V. 7.— 653. — 658. — 665.

V. 16. — 682. V. 9. v. 18.

V. 25. 687. V. 14.

ToBiAS pag. 299. V. 24.

ToBiAS ( VET. Testam. ) pag. 348. V. 3o. — 349. V. 16.

485. V. 26.
Trogus Pompejus pag. 246. v. ao. — 335. v. a^.

u
Ugo de S. "Victore. pag. 399. v. 3. — 49'- v. 2. — 5^4.
V. a8. — 664. V. i8.
 cu

UcBTro o Uguccio pag. 271. v. 6. — 491- v- 5. — SSg. v.

7. — 56o. V. 1 1. — 585. V. 19. — 678. V. I.

Ulpianus pag. II. V. 16.

Valekianus pag. 669. V. ao.

Valehius Maximus pag. 79. v. 23. — 80. v. 2. 10. 22. —
i54. V. 6. — 192. V. 25. — 228. — 239. V. 18. V. 8. —
336. — 4o5.
V. 6. i/j. V. 17.— 459. — 463. V. 3. v. 3.

— 484. — 5o3. V. 18. V. 3. — — 628.

584." v. »8- V. 20.
— 654. — 688. V. i4- V. i3.

Varro 236.
pag. — 4o5. V. 9. V. 29.

Vegetius 435. pag.— 468. — 653. V. 16. V. 2. v. 22.

ViRGiLius pag.— 1 1. V. 4- 5. 23. i4- V. 17. l5. V. 26.

17. V. 7. 11. 20. V. 22. 26. V. 4' 27. V. l3.

— —
32. V. 18. — — 36. V. 21. 26. 37. V. 4- 43. V. 1 I.

— 44- — V. 4'— 47- — 45- V. 12. V. 7. i5. 18. 25. 5o.

V. 19.— — —
5i. V. 7. — 52. V. 16. 53. V. 8. i3. 18.
54. — 66. — 67.
V. 4« 8. — 68. — V. 4- V. 19. V. 12. 70.
V. i5.— — —
71. V. 10. i4.
— 75. V. 3. 8. 78. V. 8. i5.
—
83. V. 24. — — —
84. V. 3. 85. V. 20. 87. V. i3. 88.
V. 25. 93. V. 4- 98. V. 19. Io5. V. 7. 107. V.
2 1. I I I. V. II. I 12. V. l3. I l5. V. 17. 119.
V. 12. 121. V. 14.— 1^3. V. 21. 124. V. 5. 17. 126.
V. l4. 127. V. 12. l3o. V. 3. 143. V. 12. 147.
V. II. 1 49. V. 12. I 52 V. 25. I 59. V. I 5. 28. 29.
— 167. — V. — 10. — 168. V. 10. 170. V. i5. 179. V.
20. 182. 191.
V. 1. 2o5. 186. V. 17. V. I. V.

9. — 207. — 208. — 214.

V. 19. — 218. V. 18. V. 9. V.

3. — 224. — 233. — 234.

V. 22. 235. V. 9. V. 14. V.

3. 12. — 238. — 243. — — 263.

V. I. V. 16. 2 58. V. 9.
V. — 370.
i3. — 279. — 280. V. i5. V. 28. V. 17.
281. V. i3. — 289. V. 19. — 291. V. 17. — 299. V. i().
 GLII

ai. — 3o4. — 326.

V. 5. — 328.
'— 323. \. ii. v. i3.

V. 20. — 329. 29. — 333. 25. — 334.

V. — V. V. 17.

337. — 338.
V. i5. 20. — 35o. — 353.
V. 1 1. V. 19. v.

II. — 355.
i3. — 357. — 384-
V. 7. — V. 10. V. II.

388. — 394. 20. 39G.

V. 17. — — 419-
V. 32. V. 10. V.

— 427- 27 — 4^8. V. — 438. — 444- 32. V. 2. V. 19. v.

— 45 25. — 4^2.
1 • V. — 467. 22. — 4^ V. 1 8. V. 1 . ' • V.

11. — 490- — 5i 29. — 5i2.

V. II. i3. — I. V. V. 17.

517. V. 18. 519. V. 25. 520. V. 28. 521. V. 5.

— 527. — 540. II. — 546.

V. 3. i3. — 55a. V. V. 8. v.

23. — 562. 24. — 563. V. — 5^5. 23. — 582. V. 6. v.

V. 2C. — 586. 3. 12. 17. — 591.

V. — 593. V. 4' V. 4-

— 607. — 6i4. 20. — 6i5. 26. — 632.

V. 3. V. V. V. 3.
— 639. 3o. — 65 V. — 68 — 692.
1 . V. 1 3. 1 . V. 1 1 . V.

i3. -^ 727. — 738. — 739. 26.

V. 7. V. 10. V.

Zachakias Proph. pag. 5o3. v. 3o.

Zeno j).ig. ^i^. V. 29.
 ERRATA CORRIGE

ag. 33. V. 12. Ethimolog. Etymolog.

— 34. V. «9- Apocalipsi Apocalypsi (.w'r alihi^
— 5i. V. i3. extentio extensio
— 62. V. 10. sillogisticam syllogislicam
- 95. V. 7- judicii , figura judicii. Figura
— 107. V. «9- metliaphoricc mctaphorice
— ii5. V. i5. nimis minus
— i35. V. 7- morirctur morcretur
— i38. V. 6. inalitae malitiae
- i39- V. 1. ali qviomodo aliquomodo
— l3g. V. 3. vero vera
- 139. V. 4- rectu recto
— 141. V. 3o. comperat coroparat
- .45. V. 24. Alhaenas Alhcnas
— 149- V. '9- Centuari Centauri
— i5o. V. i3. tirannice tyrannice
— i5i. V. 18. Ydrae Hydrae
— «<59- V. i5. spadulas spalulas
- 175. V. 3. Orizonte Horizonte [xic alibi)
— 178. V. 9- uxoribui.s uxoribiis
— 182. V. 26. ypocrisia hypocrisla
— 202. V. i3. ariolos hariolos
2o3. V. 8. diligatit diligalis
— 204. V. 17- coniedetur comcderetiir
— 2o5. V. 2. secumdum secundum
— 2o5. V. 28. prescientiam praoscieiiliam
— *09- V. 12. emispliaerii hciuisphaerii ( tic alihi
— 214. V. 5. proxima ]>roxirae
— 220. V. 9- Simulando Similnndo
— 220. V. 17- elitropia helitropia
— aag- V. 6. capro apro
— 23o. V. 6. collerici cholerici
232. V. 3. Eliae dicitur Eliae. Dicitur
232. V. 23. lili filii

— a36. V. 18. donnam domnam

— a47. V. I. Cronicis Chronicis
— 248. V. 23. l^yratas piratas sic alibi
— 253. V. 1 1. dixit dixi
(
Pag. »55. V. 8. garofilorum garyophyllorum
— a58. V. a6. idem item
— a66. V. a6. chrystallus crystallus
— 267. V. 8. patrum patruum
— 373. V. 9. facta fata
— 277. T. 4. mistice mystice
— a8i. V. a. shpaera sphaera
— a88. V. 18. Omelia Homelia
— agS. V. a. colora etheris color aeOieris
— »99- V. 7. laudandum lavandum
— 3i5. V. 28. spirito spiritu
— 3i6. V. i3. sit est
— 317. V. ai. sphaere sphaerae
— 3i8. V. i3. circuculus circulus
— 3a6. V. a. recitaturus recitatus
— 33o. V. aa. Caesari Caesaris
— 340. V. a4. Fhilippi Philippi
— 355. V. 14. corpore. Sic corpore sic
— 355. V. i5. virtutum , ad virtutum. Ad
— 368. V. ao. virtutem virtutum
— 369. V. 8. Rethoricae. Prirao Rhetoricae ;
primo
— 369. V. 14. cst est
— 369. y. i5. Dxiitque Dixitqne
— 383. V. 19. tranxitu transitu
— 394. V. I. (I) w
— 4ia. V. i3. costellatione constellatione
— 4ia. V. ai. sillogizzare syllogizare
— 417- V. II. qui quae
— 43i. V. 5. avaritia avaritiae
— 433. V. 9. monacationem monachationem
— 435. V. 7. delectant. Per delectant; per
— 445. V. 8. alitu halitu
— 445. V. 14. exalabilis exhalabilis
— 464. V- la. Ravvennate Ravennate
— 477- V- 17. non nisi

— 483. V. 5. duobus duabus

— 495. V. 5. quam cum quam in

— 495. V. 19. dicitnr dicitur

— 5o3. V. 17. ostiatus ostiaratus

— 5i4. V i. asconderunt absconderunt

Pag. 539. V. «7- noxiis noxis
— 544- V. I. prlrao Prima
— 55o. V. 3. mari mare
— 55o. V. 24. visum , quae visuin : quae
— 553. V. 4. istinctii instinctu
— 583. V. '9- ceraemoniaruin caeremoniaru
— 6o3. V. 7- praesientiaiu praescientiam
— 6i3. V. 9- flnmina flumina
— 616. V. 18. ampulatur appuntalur
— 634. V. 4- macie maries
— 641. V. I. cytliarista citharista
— 644- V. '9- Erminias Hermenias
— 662. V. 18. tetragonus tetragoniim
— 665. V. 9- presciaentia praescientia
-669. V. ao. loqiiatur loquantur
— 685. V. i5. licrcmo eremo
-7o5. V. 13 erminias hermenias
— 709- y. •7 methaphysico metaphysico
— 739- . 7- gratia gratiam

Essendo corsi pure degli errori di scrittura in parccchi nomi

proprii , ne rimettiamu la correzione al lettorc.
/
 ^
.-^-

'^ ^
 i: tV •* :'^

t- V
"^.

^:«