Sei sulla pagina 1di 972

*Vii!

i
•-M

V ^i"' v^.-^SlKfle

«*-_. ij.-.

A-
. ^ -^.

^^

^Vl^
DUKE
UNIVERSITY
LIBRARY
«;-^
iJ
^t%' Treasure %ooTn

M^^i
ik ,'*••»?
,• *•• « <
r
N,

•^

t t.

ir:

PETRI ALLEGHERII

COMMENTARIUM
^l
Digitized by the Intdrnet Archive
in 2011 with funding from
Duke University Libraries

r,>

.<i»
http://www.archive.org/details/petraallegheriisOOalig
>.
^
'i.
PETRI ALLEGHERir

COMMENTARIUM
PETRI ALLEGHERII
SUPER DANTIS IPSIUS GENITORIS GOMOEDIAM

GOMMENTARIUM
NUNC PRIMUM IN LUCEM EDITUM

CONSIMO KT SUMTIBUS G. J. BAR. VERNON

CURANTE VINCENTIO NANNUCCI

FLORENTIAE
APUD r.lJll.lELMllM PIATTI

MDCCCXXXXV.
1 1 I I y

';.

,yib>ci (m duMlm (jar/ui/dvc&je

.^2^a corteje (wcoo/cenzu 0/1^//^^ 'nie/zxo 'vod/ro

mc p;ce c/ffa cfa/fd/ta / a/??io ,iror.w. e / m=


co^^fmmffteiUo c/e //n ac.yde- a /t/H\i4'r/i///'e t. miet

/a/vo-/'t t^tf. ^/)a?ite , t/u .io/to rt//ut,j/i t'i^va//ie/ite


ofjJi/re/u, neuafKmo. (////'& a au&iio non e da

taccfc la. /'€'? levocetiza r/ie 'mi cwete eumodlirala,

ncUti Aerjona aet 7?uo cCoUo afmco a ^ro/.

ui?ic6nzi0 /(oamfiaccc , lo aaate' ^-ecatodc a

(/i?cn?ia /ic/- nMOfiC^rcN-e u?i, /irecuodo ^oc/ice

c/eo &Of?i^nc}Uo c/i crte/ro c/c ^CMite, c/e ^


conJ^*iHi ne//[i L)aicca?ia, oUemu, OertcAe m
aaeo t&??i/io ?io?r /o/m: a/?e?'ta a/ /iuvvuco, c/ct/'

^n,. ^lmn/)ia?ior ^auream Mt/??io Ou,i^c/e

c/eo/a ??iec/ei)(??ui, /ue/?ia /acot/a cu, i?d^?'?ie a

J-ao arac/o. ^c^io dimitte ae?t/^uz,ze cj^ederct

c/ eJier taccta/o a raaume c/ inarait/t(c/t?ie, Je

non i>t o/rrtlU' ct?t/?'a.CCo c/tC' d-eri^ cu, ojoinon

dmwt^^ ^<^?tato ouituro. t^/vu^ttncc^tte /cucl^re

come Jtetc c/e//e ^ette/^e e c/e/ce tyvrtt, te?tao


ferrTia j/i.era/ricui ctie nues^o rtuo dojio non 'vc

jca /ler t^d^ ai^a^o.

t/ono co-n /vro/oncla ^mia c viMiedtQ

\ m/. ^^.. --

\jrtle>t£f cf rtv' aS 'Qitttaito /^-/.>"

^'Oerno?i
/>/

PIETRO DI DANTE
E DEl.

SUO COMMENTO.

JLoche sono le notizie chc nbhiaino iiitorno alla


vita del nostro Pietro. Sappiamo dal Filelfo che

cum Florentiae coepisset navare opei^am juri civi-


li, deinde Senae, Bononiae tlemum studium ex-
plevisset , essetque jureconsultus effectus , docto-
ratusque donatus insignibus, assidue, dum pater
vixit, eum secutus est pientissime. Post patris obi-
tum . . . dimissa Ravenna, Veronam accessit, et

cum assiduitate consultandi , tum felicitate patriae

memoriae, multorum adjumentis ditissimus factus


est, incoluitque Veronam (i). Anche Leonardo

(i) Vit. bant. A.ligh.


Aretino dice che studio in leg^ge e divenne valen-
te , e per propria virtii, e per favore della memo-
ria del padre, si fece grand'uomo, e guadagno
assai , e fenno suo stato a Verona con assai buo-
ne facolta (i). Col titolo di Giudice di l erona

ch' era un grado molto distinto , si vede enunziato


in un Atto del maggior Consiglio di quella citta

dell' anno i'5'5'] , in cui si legge: praesentibus sa-

pientibus viris Dominis Petro de Aligeriis Judice


Communis ec. (2). Nel i36i era Vicario del Col-
legio dei Giudici e del Podesta Niccolo Giustinia-
ni (3). Morl in Treviso nel i364, secondo il Lit-

ta (4). II Maffei dicc nel i36i , e cita un Necro-


logio , cioe lihro de' morti , che si consetvava presso

le Monache di S. Michele in Campagna , ov' era

notato al detto anno : obitus Domini Petri Dantis

de Aligeris ,
patris sororum Aligeriae, Gemmae,
et Luciae (5). Un magnifico mausoleo gU fu eretto

nel Chiostro degli Eremitani di S. Margherita (6j


di Treviso , ma fu distrutto , e rimane l iscrizione

(i) Vita di Dante.

(2) Maffei Scritt. Veron. Lib. II.

(3) Giulio del Pozzo Elog. Colleg. Veronen.

(4) Famiglie celebri italiane.

(5) Loc. cit.

(6) Cosi il Litta. II Mazzucchelli ed altri dicono nel Cliiostro di


S. Caterina.
che esiste nella Lihreria Capitolore , ed e la se-

guente:

Clauditur hic Petrus tumulatus corpore tetrus,


Ast anima clara coelesti fulget in ara
Nam pius et justus juvenis fuit , atque venustus
Ac in jure cjuoque simul inde peritus utroque.
Extitit expertus multum, scriptisque refertus,

Ut librum patris caveis aperiret in atris,

Cum gemtus Dantis fuerit super astra volantis


Carmine materno decurso prorsiis Averno
Menteque purgatas animo revelante beatas,
Quo sane dive gaudet Fiorentia cive.

Da Jacopa , sua moglie , che mori nel 1 358 , ehhe


Pietro cinque femmine , cioe Aligeria (i), Genima
Lucia, le quali si resero monache nel Convento di

S. Michele in Canipagna , Elisahelta ed ylntonia:


e tre maschi secondo , il Ldtta {p.), cioe Bernardo
Dante II , e Jacopo. II Pelli (3) ne aggiunge un
altro , nominato Pietro II. E prohahile che a Ja-
copo appartengano alcune rime , che altri attri-
buisce a suo zio Jacopo , ed altresl un componi-

(i) II Pelli , Memnrie per la vita cli Danlr , la chi.nina A.lighiera.

(a) Loc. cit.

(3) Loc. cit.


u
mento iii piu Capitoli inedito , intitolato il Dottri-

iiale (i). Anche il Filelfo dice di lui: ex eo ( scilic.

PetroJ natus est Jacobus, qui tantumdem adlii-

buit operani legum scieutiae, rhvtlimisque inter-


pretatus est avi codicem , rei veritate a Petri patris

commentariolis accepta. Extant autem in liunc

usque diem utriusque sententiae, et quas Petrus


de Dantis sui patris protulit libris, et quas Jaco-
bus rliythmis expressit (2).

Pietro scrisse aicune poesie in lingva 'volgare


ma e da duhitUre Jortemente s' egli sia, l' autore
di tutte quelle che vauno in alcuni Codici sotto
il suo nomc. Cosi per es. il ( W. Laurenz. N.° 38.
Plut. AL. ha un Capitolo in terza rima col tito-

lo: Vita Dantis Allegherii edita per Petrum ejus


filium , e che incomincia

Come per dritta linea rocchio al sole.

Ora, questo componimento nel Cod. Riccard. N.°

1026, ed in altri , e assegnato a Maestro Simone


Sardini da Siena , o di Ser Dino Forestanei secon-
do il Cod. delia puhblicn Bihliot. di Siena.

II Canto parimente sulla. divina- Commedia


che inconiincia

(i) Litta loc. cit.

(2) Loc. cit.


O voi , che sete del verace luine

e pubhlicato sotto il nome di Pietro di Donte nel-

V Ediz. rom. del i8i5 e del i8ao, ed in quella di


Padova del 1822, si trova generalmente e quasi

sempre nei Codd. sotto quello di Jacopo Dante , o


di un figlio di Dante ; efra tutti quelli della Lau-
renziana , e sono in buon numero , due solamente
portano il nome di Pietro di Dante , cioc lo Stroz-

ziano N." 161, ed il Cod. di Santa (rocc N." /.

Plut. XXVI.
Attribuito pure a Messer Piero Dante si ha nel

Cod. Riccard. N.° 1091 un Sonctto che incomincia:

Quando il fanciul da piccolo sciocclieggia

ma nel Cod. Magliab. N.° 4o. Palch. II , ov' e in-

titolato Ammaestrameuto , e senza nome d' autore ,

e si trova di piii stampato con qualche diversita

tra le rime del RurchieUo nellcdiz. del 1767,


pag. 10 1.
Anche una Canzone moralc segnata col suo

nome e che incomincia


,

Quelle sette arti libcrali in versi

si legge nel sopraccitato Cod. Riccard. N.° 1091.

Ma oltrc al non esscr certi se sia di Pietro , non


convenenflo appogf;iarsi interamente sulla fede di
un solo (^odice , rihocca inoltre di tanti errori, che

piuttosto che mandarla alla luce cosi dis/ormata

com' e , ahhiamo pensato di lasciarla giacere cola


dove stassi.

llnaltra, parimente detta morale , e scritta

contro a' pastori , e riportata. per lai'oro di Pietro


da due Codd. Riccard. N.° logi e iioo, da uno
Laurenz. N." ^6. Plut. XL , e da uno Magliahech.
N.° 85. Clas. XXI. Essendo essa meno scorretta

deW altra , e per quanto sappiamo inedita , ahhia-


ino creduto proprio di puhhlicarla, (i).

Pietro , come s' accenna anche nelV Epitaffio


riferito di sopra , compose un Commento latino

finora inedito , sulla Commedia di suo padre (a).

Noi lo mettiamo fuori , tratto da Codici che lo han-


no sotto il suo nome ; e se questo sia veramente
quello ch' egli detto , e cosa che noi lasciamo alle

(i) Una Canzone di Messer Piero Dante pcr Papa Giovanni XXII
e per 1' Imperator Lodovico , che giaccva inedita nella Casanatense , e

clie incomincia :

lo sono '1 capo mozzo da lo 'mbusto ,

fu pubblicata da F. De Romanis, ed inserita nell' Efemer. Letter. di


Roiua.
(a) II Filelfo dice di questo Commento nec : arhitror quemquam
recte pos.te Dnntis opus commentari , nisi Petri viderit volumen ,
qui
ut semper eral riiin patrc , ita cjus inetitem tenebat inelius.
i5

disquisizioni dei Critici. Le prove congetturati alle-

gate dal Dionisi, e ripetute dal Tirahoschi per , rito-

glierlo a Pietro , e dargli lode secondo essi d' un al-

tro meno indegno di lui , ma perdutosi , vogliono


essere richiamate a piii sottile esame (
i ) ; ed il Fo-
scolo , che ne parla nel suo Discorso sul Testo del
Poema di Dante, non fida affatto nel loro giudizio.
Qualunque pero ne sia V autore , c uno dei piii

antichi Commenti che ahhiamo , essendo al certo


del i34o (2), ed e sparso di ogni genere di dot-

trina ; ne duhitiamo che non sia per giovare alla


piii facile intelligenza di molti luoghi della Com-
niedia , e specialmente delle Cantiche del Purgato-

rio e del Paradiso.


Quattro sono i Codici esistcnti nelie Lihrerie fio-
rentine , che contengono questo Commento ; due
della Laurenziana , il primo segnato N." 38. Plut.
XL , del Secolo XV , cartaceo , in foglio , di 68

carte. E mancante del Commento ai Canti X Vll. e


XVllL del Paradiso. II secondo , segnato N." 1 18.

Plut. XC. Super. , del Secolo XIV, cartaceo , info-


glio,di carte i^i , e scritto da doppia mano. Con-
tiene solamente V Inferno e il Purgatorio e , manca

(1) Vedi qui appresso le Osservazioni del Cli. 1'. 1'onta.

(2) Vedi il Coramento al C. XX. del Purgatorio.


|6

da principio di una paHe del Proemio , e di unn


del Commento al ('. I. del Purgatorio , e non arri-

va che al C. XXVI ma , non finito.


II terzo e della Riccardiana , segnato N.° lonS
del Secolo XV , cartaceo , in Joglio , di carte 1 1 1

II quarto e della Libreria Rosselli gia del Tur-


co (
I
)
, del Secolo XV , cartaceo , in foglio , di

carte 1 26.

// Dionisi nella sua Serie di Aneddoti cita un


Codice della Lihreria di S. Giustina di Padova
dal quale egli trasse quegli squarci del Commento
che prese ad esaminare ; ma quella Lihreria essen-

do stata uenduta sotto il Governo Francese, non


si sa in che mani sia passato. Uno pero n esiste

nel Seminario della suddetta Citta,del Secolo XIV,


memhranaceo infoglio , , di carte. . . ma mancante
deir ultimo Canto del Purgatorio e di tutto il Pa-
radiso ; e da alcuni luoghi, che ahhiamo fatto con-
frontare , e presso a poco della medesima lezione
dei Codici fiorentini.
Non c era ignoto che un Codice gia apparte-
nente alla famiglia Capponi si custodiva ancora
nella Bihlioteca Paticana. Esso e del Secolo XV,
(i) Dobbiamo professarci grati alla gcntilezza di qiiesta nobile e

ragguardevole faniiglia , che ci conccilctle la facoltii di potcrcene libe-

ramente servire.
17

segnato N." 176, cartaceo , in fogl. picc.,di carte

i43, ne trascuranimo di ricorrere ad esso per aicuni


passi imbrogliati , ma quasi nessun vantaggio se
n e potuto ritrarre. Era gia stampato tutto il

Commento ,
quando giunse a nostra notizia che

ve n' cra un altro piit antico e piii pregevole , per


cui V illustr^ Editore che , volle affidata a noi la

cura di questo lavoro , ci mandh espressamente a


Roma per riscontrarlo. Questo Codicc , segnato
N.° 4/^2, del Secolo XV , cartaceo , in foglio , e
di carte 1 1 (> ,
quantunque difcttoso in molte parti

al pari di tutti gli altri, e con tutto cio di lezione


assai piii corretta ; e ci rincresce di non ai'cr/o

conosciuto prima , chc si sarehhe scelto per teslo.

Ahhiamo collocate in fine le Varianti che si sono

tratte da esso , e per le quali restano risanati

wia lunga mano di guasti.

II Codice dal quale ahhiamo trascritto


, il Com-
mento , si e il Riccardiano ; e degli altri abhiamo
riportato a pie di pagina, ogni volta che si e cre-

duto necessario, la diversa lezione (1). Vuolsi pero


avvertito il lettore che essendo tutti quanti i Codici
sopraccitati assai scorretti generalmente , chi piii

chi meno per , l' ignoranza dei Copisti, siamo stati

(1) Nelle varianti il Codicc Laurcnz. c indicato colle lettere C. L.

cd il Codice Dcl Turco collc lcttcre C. D. T.


obhligati di lasciar correre tnoltissimi errori cosi

come stanno nou avendo voluto ne raddirizzare


,

ne raffazzonare ad arhitrio (i). Quello che potea


farsi dal canto nostro si era di emendare almeno
dove lo richiedeva il hisogno , i passi degli scrit-

tori citati dal Conimentatore , e che si leggono nei


Codici quasi senipre straziati harharamente ; ne
questo era facile ad ottenere per piii ragioni. Im-
perocche in primo luogo il piii delle 'volte sono
citati gli autori senza indicare ne V opera, ne il

lihro , ne il capitolo , e simili; o se indicaii, acca-


de sovente che la indicazione e sbagliata. In se-

condo luogo s' incontra non di rado allegato un


autore per un altro , come per esempio alla pag.
571 e riferito un passo , che invece di essere , co-
me ivi e notato , di Valerio Massimo , e di Seneca;

ed alla pag. 4oo wi altro che dicesi dell' Ecclesia-

ste , ed e di Platone ; e spesse volte per luoghi


della Sacra Scrittura quelli che sono dei Glossato-

ri. In terzo luogo molti passi sono citati a senso

e cosi vagamente che anche , col soccorso degV In-

(i) Coi Codici delle Librerie d' Italia , che noi conosciamo , e as-

sai difficile ,
per non dire impossiblle , thc questo Commento per ,

esser essi in infiniti luoghi concordemente errati ,


possa esser ri-
dotto a buona lezione in ogni sua parle , a meno che non si voglia

racconciarlo arbitrariamente.
•9

dici delle materie non e dato di riuvenirli cosifa-


cilmente. Non ostante pero che tutte queste diffi-

colta ci si parassero innanzi , dolendoci assai che

il Commento dovesse uscir fuori sconcio per questo

lato , ahhiamo voluto tentare se ci riusciva di ri-

mediare al difetto , e dopo una lunga falica, e


pazienza siamo venuti a capo di ritrovare e cor-
reggere presso che tutti (
i
) f passi degli Sciittort
riportati nel Commento e travisati dai Copisti.
Oltre a questo ahhiamo tratto fuori una infnita
di luoghi, che Pietro ha presi dal Convito e dalla

Monarchia di Dante , dal Maestro delle Sentenze


da S. /^gostino , da S. Tommaso , e da altri senza
citarli, e pe' quali si vengono pure ad emendare
molti altri errori del testo. Per questo lavorv nu-
triamo la speranza di aver provveduto alla parte
piu rilevante del Conimento , come quella che ad-
dita ifonti, dai quali attinse Dante tutta la dottri-

na teologica e Jilosofica , che prese a svolgere nel

suo Poema.

(i) Non sono da eccettuare chc alcuni di Uguccionc , il cui libro

de dcnvadonibiis verhorwn non fu mai stampato : di Alano c di Poli-

crate , le opere dei quali non si sono potute trovare nelle Librerie fio-

rcntine : dl Aristotile e di Avicenna, alcuni luoglii dc'quali sono citati

o crroncamcnte , o a senso , ma in modo cosi vago clie non li abbia-


mo potuii raccapezzare.
SUL

COMMENTO DI PIETRO DI DANTE

OSSERVAZIONI
DEL P. MARCO GIOVANNI PONTA

riVOCllRATORE CBNERALE DELLA CONGREOA7,IONE SOMASCA

E BETTORE NEL COLLECIO CLEMENTINO 1)1 BOMA.

I 1 massinio Allighieri o clivenuto in qiieslo secolo il

poeta Eiiropeo. Ne'suoi volumi , e piu particolarmente


nella sua Commedia , senza parlare dei poeti , <lci lette-

rati, e degli erucliti di ogni contrada, vi studiano inde-


fessi i cattolici , i protestanti , ed i capi-setta dei reggi-
menti E, maraviglia solo ad udire
politici. mentre !
,

tutti ad una voce lo gridano un portento di scienza di ,

dottrina , e di magistero letterario e poetico , sono poi


tra se divisi in opposti giudizi intorno al vero intendi-
mento delle sue scritture. I primi lo encomiano qualc
vero italiano, riverente e divoto patrocinalore della
chiesa romana : i secondi lo decantano quale coperto
precursore di Calvino e Lutero denunziano : i terzi lo
airEuropa quale timido insidioso, e finto settario, che
,

nascosamente come di presente si fa attentasse con


, ,

b
enimmatici scritli alla Chiesa ed al Troiio. Iri mezzo a
si (livcrse sentenze intorno al medesimo libro , non puo
essere che commendato altamente da tutti i veri amici
deirordine e della religione il divisamento deirilhistre
Lord Vernon (i) di pubhlicare rantichissimo Commento
finora inedito, che Pietro di Dante distese sul maggior
volume del padre. Imperciocche con , mentre i secondi ,

gioja vera dei primi, v'incontreranno gravi argomenti


che qual sole sfavillante mettono in chiara luce la pura ,
espressa e costante fede cattolica di Dante, e la sua
,

coscienziosa ed aperta devozione verso la cattedra di Pie-


tro , i terzi vedranno ivi dal fatto dichiarate false le mille
menzogne da essi immaginate, per cui accusando il ti-
more eccessivo dei Commentatori contemporanei (gene-
rato secondo il loro detto dalle forti miuaccie dei due
Poteri ) affermano che si ritenessero dal dichiarare il te-

sto ,
qualora riguardava il Clero ed i sommi Potenti; e
toccheranno con mano che quanto rAIIighieri si mostro
non timido amico del vero, mentre qual vento le piii alte

cime percuote , altrettanto i suoi glossatori , seguendo


le orme tracciate ,
giovansi della offertasi occasione per
disvelare in lunghe ed animate chiose le sue brevi , raa
cocentissime rampogne. Tutti i Commentatori antichi
fatto principio da queUAnonimo amico di Dante, che
scrisse Y Ottimo commento , e venendo al Boccaccio, a
Benvenuto da Imola ed al Buti ed in modo specialis- , ,

simo a questo Pietro Allighieri sono notabili per fran- ,

(i) fe noto a tutti Tardenfe araore , che questo onorev."""


personaggio nutre j)er le cose di Dante e per 1' italiana letteratura.

Abbiamo a stampa i primi sette Commedia da lui


Canti della divina
dichiarati per uso degli stranieri ; cd ora egli sta preparando una
splendida edizione deirinferno , adorna di un gran numero di belle
incisioni , che gli acquistera maggiori diritti alla stima c rlcono-
scenza degl' Italiani.
iir

chi ed arditi sentimenti con che sferzano piu che so- ,

vente non solo i maggio-


difetti delle singole citta e dei

ri ma specialmente per le vibrate ed eloquenti espres-


,

sioni , con le quali rimproverano vizi veri o supposti i

della ecclesiastica Gerarchia di quel tempo. Onde che


mentre il chiosatore si mantiene arido freddo , e stuc- ,

chevole in tutte le aitre parti della sua scrittura come ,

giunge a questi punti , si apre in si feconda e calorosa


eloquenza che siccome un fonte
, , cui alta vena preme
mostra 1' uberla del suo cacume , cosi egli manifesta il

nerbo del suo spirito , la forza della passione che lo toc-


ca, e ramplissinia liberta consentita allora al suo det-
tato. Basta gitfar Tocchio nel Commento di Pietro (e
cosi in tutti gli altri ) sui notissimi versi che riprovano
coperto e aj>ertamente il Papa ed il Clero , e si avra
Tidea di uno scrittore il piu franco che mai abbia ri-

provato i difetti di quel ceto o di quel personaggio. Da


tutto cio si fa manifesto quanto sia mal fondata I' opi-
nione del Foscolo , seguita pur dal Rossetti , che i primi
Commentatori di Dante paventando la Inquisizione ed
,

i Potentati terreni , si guardavano bene dal dichiarare


i veri pensieri del poeta quantunque ad essi ben noti.
,

Ma questo Commento , che corre sotto il nome di


Pietro di Dante , e egli suo veramente , come si crede
e come gli viene attribuito dai Codici? Monsignore Ja-
copo Dionisi Canonico di Verona si feceil primo a com-

batterlo , e pretese nella sua Serie di Aneddoti^ Num. II.


con argomenti ricavati dal suddetto Commcnto di di-
scoprire in Pietro un mentito figliuolo. Di quanto peso
sieno le ragioni che adduce per avvalorare la sua sen-
tenza potranno rilevarlo i nostri lettori da alquanti
,

luoghi che prenderemo ad esaminare.


,

Al Cap. II. citando quel famoso verso messo in


bocca a Pluto nel C. VII. deirinferno:
IV

Pape Satan ,
pape Satan , aleppe ,

egli (lice : « legge e spiega costiii secomlo la comiine


degli espositori. E pur gli eruditi d' oggi la maggior ,

parle , f intendi Monsignore ed il Perazzini ) , han que-


sto verso per fatto iii lingua francese, e leggonlo cosl :

P6, pe, Satan ,


pe, pe , Satan , ale, pe. »

Se questa non e ridicola cosa mai potra , in che altro


annidare il ridicolo ?primo che
Fu Benvenuto Cellini il

sogno questa strana interpretazione qualche secolo dopo la


morte di Pietro e si pretende con cio che il nostro Com-
;

mentatore non sia il figlio di Dante perche non sapeva


che tutti gli eruditi di oggi applaudono a questa novita ?
Ma qual ragione condusse tant' uomo ,
quale si fu 11

Dionisi , a questa stranezza ? Eccola. Al Cap. XXVIII.


che Pluto figura Filippo il Bello e pero do-
egli scrive ,

veva gridare al nostro poeta in hngua francese nella


maniera che e detto, o meglio in quest' altra :

Paix ,
paix, Satan, paix ,
paix , Satan , alez ,
paix.

Alla forza di argomentl siffatti , ed in aperta opposizio-


ne col buon senso , e con tutti i Codici non occorrono
,

piu parole a mostrare chi tra Monsignore e Pietro si


meriti la baja.
Non meno degli addotti sono sforniti di forza gli
argomenti clie voglionsi trarre dal Veltro contro 1'
au-
torita del figlio di Dante; e tutti si appoggiano, come su
base incrollabile , alla specialissima opinione del Criti-
co oppositore, ed a quella di alcuui de' tempi suoi. « Nel
Veltro,egli dice, sperato uccisor della Lupa, ognuno
degli eruditi moderni riscontra Can Grande Signor di
Verona; costui , che nemmeno sospefta , ne dice di si

grosse (l'altri Commentatori e di siie, che non nieri-


tansi di esser qiii riferile. » ( Cap. II.
)

Or bene , diremo noi , se ognuno degli eruditi rno-


derni riscontrava insieme con Monsignore Can Grande
nel Vellro, non mancarono contcmporaneamente piii al-
tri non meno eruditi quali conie Piotro vi riscon- , i

travano tutt'altro personaggio ; ed in qiiesto medesimo


tempo in cui scriviamo , mantiensi ancora pendente la

gran lite, poiche se vi hanno forti sostenitori dello-


pinione del Dionisi , v' hanno ancora di quelli che valo-
rosamenle difendono quella degli antichi, che vi scorgo-
no figurato tuttavia Gesu Cristo. Ne mancano altri molti
ed eruditissinii , che si attengono al Conte Troya il qualc ,

vi ravvisa per espressi ed infallibili caratteri il famigerato


Uguccione della Faggiola; ne altresi sono rari coloro
che vi raffigurano col Cav. De-Cesare il .santo papa Bene-
detto XI. Ropisch un santo italiano Vicario
, o col
di Gesu Cristo. Che si dovra per questo concludere?
Nulla di fernio. Imperocche il linguaggio del veggente
poeta si avvolge in termini cosl indetermiiiati , confusi
ed incerti , che fornisce a tulti gli eruditi antichi , mo-
derni , e recentissimi, ragioni di tal natura da far cre-
dere probabile la propria opinione; ma .sarebbe trop-
po indiscieta e cieca pretensione il dire : la mia sopra
tutte e la intesa dal poeta. Or dunque, come poteva
prelendere Monsignore ,
quasi che ne avesse avuta Ti-
spirazione dairaulore medesimo , e con (juanta giustizia
asseverare che il nostro Pietro non fosse il figlio di

Dante ,
perche quattro secoli prima non fecesi profeta
della sua opinione ?

Per un' altra interpretazione ,


quella cio(' del Duce
erede deir Aquila promessoenimmaticamente nel XXIII.
,

del Purgatorio, trova Monsignore di che ridere dcl no-


VI

stro CoiniTientatore. Benche paia a Pietro di vedere nel-

renimma DUX ( il cinquecento diece e cinque) iin Duce


venturo ncl i345. , nella slessa guisa che a tutti gli altri
di quel tempo pareva iviraffigurato un Principe ventu-
ro , il quale secondo i moderni sarebbe un Jmperatore
vero erede delt ylquila , con tutto cio 1' egregio Vero-
nese pretende che tutti , antichi , nioderni e recenti,vi
dovessero vedere con esso hii Can Grande Scaligero
di Verona. E qui non e a dire quanto lievi e vane sieno
le ragioni che adduce conlro i sostenitori di Arrigo. »
Ma questi , egli dice, morl tre o quattro anni prima che
Dante finisse ilPoema ; e non e verisimile ch'egli vo-
lesse che la sua Donna dasse qui per certo e sicuro il

hinie salutare d' un astro , di cui ella stessa altrove pre-


sagir doveva che, prima di spargere sulla discordante
Italia i suoi pacifici influssi, sarebbe gia tramontato. »

(Cap. III.)
Ma , e che mai impcdisce il snpporre quivi accen-
nato queir Arrigo medesimo , a cui nel XXX. del Para-
un seggio premio condegno
diso sara preparato in cielo ,

alTalta sua virfii la quale non riusci a drizzare ItaHa


,

per esser venuto prima ch' ella fosse disposta? O forse


che non sono altre correzioni di profezie in tutta la
Commedia? Per tacerne cento di altro genere, ci restrin-

geremo solamenle a quelle , che riguardano il Veltro e


rimperatore; e qui vedra il lettore un avvicendare stra-
nissimo di speranze e di sconforti , che forse per quattro
lustri fecero tenzonare il si ed il no nel capo del
Vate.
Nel C. I. deirinferno la speranza gli fece predire
con franco linguaggio il Veltro uccisore della Lupa
e nel C. XX. del Purgatorio privo di conforto di ve-
derla morta con gli occhi fissi alT eterne ruote cosi
,

esclama :
VII

O ciel , nel cui girar par che si creda


Le condizion di qiiaggiii trasniutarsi ,

Qiiando verra per cui questa disceda ?

Ma neirultimo di questa medesima Cantica pasciuto di


buona e fondata speranza , a modo di profeta esce iii

questo dire:

Non sara tutto tempo senza reda


L'aguglia che lascio le penne al carro . . .

Ch' io veggio certamente , e pero 1 narro ,

A darne tempo gia stelle propinqiie


Sicuro d ogni intoppo e d ogni sbarro ,

Nel quale un cinquecento diece e cinque


Messo di Dio ancidera la fuia
E quel gigante, che con lei delinque.

Cosi dolce conforto gli basto alcun tempo, e pero poco


appresso il coniinciare del XXVII. deirultima Cantica
si applaude nel ripetere lietamento le soavi sue conso-
lazioni, come immiuenti a cogliere il dolcc pome :

Ma r alta provvidenza , che con Scipio


Difese a Roma la gloria del niondo ,

Soccorra tosto , si com' io concipio.

Ma tutto fu vano: i felici istanti gii» quasi posseduti ,

col godimento, svaniscono ad un tratto cosi subito che ,

alla <ine del Canto medesimo piu noii attende conso-

lazioni su questa vile ajuola per tutto i! suo vivente;


e come Tuomo che ricredesi di aver tanto profetato
invano , abbandonato si sfoga in una profezia tanto
lontana ed incerta , che lascia sospettare tra il detto e
radempimento possibile lui tratto di piii migliaja di
anni
VIII

Ma prima che Gennajo tutto si sverni,


Per la centesma, ch'e laggiu negletta
Ruggeran si questi cerchi superni ,

Che la fortuna che tanto s' aspetta ,


,

Le poppe volgera u' son le prore,


Si che la classe correra diretta
E vero frutto verra dopo il fiore.

E questo e che affogo e spense per


1' ultimo tratto,
sempre le lunghe speranze del nostro esiliato. II perche
piu nulla attende quaggiu anzi che morte tempo gli pre-
scriva , ricredutosi che Timmensa piena dei peccati della
umana famiglia italica possa ottenere un rimedio vicino
e pronto , e appiuita esclusivamente nel cielo il suo de-
siderio e la sua volonta : colassu prepara nella celeste
Roma un giusto seggio a quello che fu oggetto di ogni
sua speranza qui in terra , e fissalivi riverenti gli occhi
ed esultando per quellunico che aveva possa e volonta
a drizzare Italia, si fa dire dallaDonna , che a tanto volo
gli vestl le penne

Jn quel gran seggio , a che tu gli occhi tieni,


Per
corona che gia v'e su posta
la ,

Prima che tu a queste nozze ceni


Sedera 1' alma che fia giu agosta ,
,

Deiralto Arrigo che a drizzare Italia ,

Verra in prima ch' ella sia disposta.

In prima ch' ella sia disposta Arrigo verrd a drizzare


Italia : tanto e vero ed indubitato nelle parole del no-
stro Vate che la temporale felicita ei 1' aspettava da un
Monarca potentissimo e giustissimo , il quale solo e 1' Im-
peratore come , lo prova con saldissimi argomenti e
nella Monarchia Lih. I. Cap. IX. X. XI. XII. XIII. e nel
IX

Convito Tratt. IV. Cap. IV.: e tanto e vero per conse-


giienza e intlubitato che egli nulla confidava nelle fie-

voli imprese di Cane e di Uguccione, i quaii gia da tanti


aniii si stancavano a spargere il saiigue italiano. Questi
non erano messo di Dio , erede delH Aquila spedito
il ,

ad uccidere il gigante non quelli che sarebbero venuti :

a drizzare Italia ; essi erano gia in Italia ma tanto ,

deboli contra il torrente dei Guelfi che parevano froti- ,

da , che trono scoscende.


Dante non pose mai le sue speranze in al-
Dissi che
cuno dei Principi italiani, che secondo la sua teoria non
potcvano arrecare la bramata pace airitalia, perche
deboli a difendersi pcrche ambiziosi di ampliare Tan-
,

gusto loro stato ( Convit. Tratt. IJ Cap. IF.): e qui .

invito il mio lettore di mente chiara e di affetto puro


a porre il pensiero suHavvicendare or ora rifcrito delle
speianze e degli sconforti del Poeta , avvenuti in quel
nientremedesimo che voluti suoi campioni ivano au- i

mentando cosi di nome come di forze e di stato sic- ;

come avvenne di Uguccione dal 1297 al i3iG, e dello


Scaligero dal i3io al i32i. Se questi erano la colonna
della sua sperauza , la quale ognora facevasi piii forte
e .salda ,
perche ora spera , or si dispera, or torna a
sperare , e da ultimo si da pcr privo di ogni qualunque
speranza ? Ponderi beiie il lettore, e dccida se da qiianto
abbiam detto possa il Dionisi conchiudere giustamente
che Vautore del Dante
Commento non e Pietrofiglio di ,

perche non seppe rawisar Can Grande nel Feltro ed ,

in altri luoghi della Commedia , ni' seppe riconoscere in


Pluto Filippo il Bcllo.
« Pietro ,
prosegue a dire il Critico Veronese non
,

intese i luoghi piu curiosi della Commedia. Al C. XXXII.


deiriuferno, a quei versi :
,

Non qiielli , a cui fu rolto il petto e 1' ombra


Con esso un colpo dalla man d'Artii,

i piu degli studiosi convengono che per ombra qui s' iii-

tendan le reni . . . Ma Pietro ne dice una grossa ; che la

ferita da parte a parte fu cosi larga , che vi passava il

raggio solare , e che in tal modo Artu ruppe Tombra di


quel corpn dinanzi al Sole ( Cap. cit. ) »

Ma lasciamo pure a chi piace per ombra intendere


col Dionisi le reni ; ciascuno ha i suoi gusti. Noi colla
storia di Lancillotto del Lago unitici di buon grado ai

moderni studiosi atterremo a Pietro per interpretare ci

queste parole della Commedia per ombra rotta dinanzi


al Sole. E se Monsignore si facesse a ridere quasi fosse
questa nna stranezza (i), ripeteremo che cosi scrivono
le storie dei Romanzi, a cui Dante accennava e mostrava
di credere come quando accenna ad Orlando che se-
, ,

condo i Romanzi dopo la dolorosa rotta sono si terribil-


mente il corno , che il suo suono si udia a tre leghe di
distanza ( Inf. C. XXXI ).

Ma ben piii strana ed irragionevole e la interpreta-


zione opposta a quella di Pietro , data da Monsignore
ai famosi terzetti del Purgatorio ( C. IX. ) intorno al-

r Aurora denominata concubina di Titone antico ; im-


perocche il nostro Commentatore la interpreta dell' ^«-
rora lunare , la quale appariva al Purgatorio intorno alle
due e mezzo di sera ; ma il Dionisi ( Cap. III. ) , dando-
gli la baja , la intende e vuol che s' intenda assoluta-
mente per \ Aurora solare , « che la al balzo, o sia alla
ripa di queiroriente ( del Purgatorio ) , era I' alba ,
non

(i) II Dionisi , dietro il parere del P. Lombardi, si ritratto

della interpretazione AtW ornbra per le reni. Vedi Serie di Aneddoti


Num. IV. Cap. VI. not. 4. (Nota deW EditoreJ
,

XI

gid sensibile agli abitatori del Purgatorio , ma pur v'era


nitida e bella qual la descrive il Poeta
,
, con la fronte
lucente delle gemme, cioe delle stelle di quella costella-
zione ( lo Scorpioiie ) »

La proposizione e strana anzi che no ; nia quali


gravi ragioni le diedero luogo? « L' orizzonte d'Italia,
egli ove allora stava per nascere il Sole , ^' inter-
dice ,

seca per 45 gradi con Torizzonte del Purgatorio e ,

per questo quando quivi erano due ore e mezzo di notte,


gia vi era F aurora nitida e bella. » Creda chi vuole
r asserto di Monsignore. Lasciamo 1' intersecarsi degli
orizzonti, che egli non comprese bene, e veniamo al

certo ed intelligibile a tutti. E egli credibile che negli


equinozi vedasi Aurora del Solc nitida e bella alle due
1'

ore e mezzo dopo ii tramonto del Sole ossia tre ore e ,

mezzo avanti la mezza notte? L'esperienza lo dice im-


possibilc in qualunque sfagione, fosse anche la estiva.
Or dunque, se questu Aurora deesi intendere visibile
nitida e bella al Purgatorio, conie malamente suppone
Monsignore e Pietro , di qual astro sara egli piu ragione-
vole supporla, della luna che stava per nascere tra mez-
z'ora, o del Sole che doveva tardare ancora nove ore
e mezzo a comparire? Per me , male per male , nii at-

terrei alla interpretazione dell' antico, il quale, se non


fosse altro, non contraddice al fatto giornaliero. II no-
stro Critico intramette alla sua chiosa una seria corre-
zione , poneiido per inciso che 1' Alba era alla ripa non ,

gid sensibile agli abitatori del Purgatorio. Ma io ripi- ,

glio , se cosi nitida e bella stara alla ripa orientale , co-


me si dice, a che mai giova la correzione intramessa
non gid sensibile agli abitatori? E questa una vera con-
tradizione in termini. Se 1'
Alba , secondo il nostro Mon-
signore, aveva la fronte coronata dalle stelle dello Scor-
pione, e questo era gia elevato di quel-
7 gradi sopra
XII

r orizzonte, e pero gia da tnezz' ora era visibile e sensibile


a quegli abitatori, come poteva essere collo Scorpione
e non essere visibile o sensibile P E sicconie quando il

Sole vibra primi raggi a Sion vibra pure gli ultimi


i ,

al Purgatorio e pero niuno dubita che sia sensibile e


,

visibile aidue monti appunto perche sta su 1' uno e


laltro orizzonte, cosi se X^lba era niticla e bella al-
r orizzonte orientale del Purgatorio non poteva noti ,

esser sensibile ai suoi abitatori. Dunque la correzione


intraposta nulla giova.
Ma , chiederemo noi , e poi cosl vero , come si dice,
cbe a due ore e mezzo dal tramonto del Sole pel Pur-
gatorio fosse 1' Aurora gia tanto avanzata verso il po-
nentedi Roma (supposta nel centro dell' orizzonte d'lta-
lia)che gia toccasse coi primi raggi Torizzonte orientale
del Purgatorio? Vediamolo di grazia un istante.
Dal meridiano di Roma a quello di Gade , stante
suirorizzonte orientale del Purgatorio ,
vi scorreun arco
di 45 gradi uguali a tempo 1'
tre ore in ; Aurora pre-
cede il Sole di un' ora e mezzo poco piu poco meno ,

e poiche nel caso nostro mancava mezz' ora al nascere


del Sole a Roma, percio il Sole doveva per anco tar-
dare tre ore e mezzo per Cadice. Ma
Aurora si e detto 1'

che precede il mezzo dunque sottratto


Sole di un' ora e ;

questo spazio di im' ora e mezzo dalle tre e mezzo, l'Au-


rora doveva penare ancora per ben due ore a spun-
tare per Cadice, e pero non vi era. Or dunque, se ai-
r orizzoute di Cadice non era ne visibile ne semibile
come poteva tenere la fionte nello Scorpione, che gia
stava suir orizzonte del Purgatorio , che era piii al le-

vante di 90 gradi, ossia che non la doveva vedere se


non altre sei ore piu tardi? A questi assurdi conducono
le asserzioni dell' avversario contro del nostro Pietro.

Ma Monsignore , non contento di voler mostrare


XIII

J'ignoranza di Pietro nella interpretazione di molti luo-


ghi della Commedia procede anche piu oltre, afferman-
,

do che nel suo Commento cgli offende perfino la memo-


ria del padre ( Cap. XII ). Ed in prova di questo egli
allega primieramente un luogo del suo Proemio , la dove
pone quattro sorte di discese alT Inferno, la naturale , la
virtuosa, la viziosa e Tartificiale ossia negromantica ;
,

e conchiude che il Commentatore attribuisce in vero al


poeta la virtuosa , ma gli da pur la viziosa.
Vediamo se cosi sia , come ilice e vuol Monsignore.
La sana critica , e piii la ragione , richiede che gli Autori
sieno giudicati dalle proprie parole come giacciono per
entro ai loro dettati , e che non si omettano , com' egli

ha fatto , arlatamente quelle che nelTaprire il vero con-


cetto formano la loro difesa. Nel trattare che fa Pietro
delTallegorico viaggio di Dante pei tre regni ,
premette
esser questo un cammino di fantasia poetica; il perche
toccando delle moltiplici maniere di discesa aUInferno,
enumera la viziosa , e virtuosa e morale , ma sempre ,

e di.scorso di cose finte ]ier fantasia poetica. E siccome


TAutore fingesi sniarrito in una selva oscura aspra , ,

forte e selvaggia da cui ultimamente scampa avviandosi


,

per air Inferno , la selva si tenne universalmente per im-


magine di una torma d' uomini in vita viziosa, come il
Poeta medesimo lo fcce apertamente intendere spiegando
nel Convito , Tratt. II. Cap. I. , la favola di Orfeo , e Tratt.
IV. Cap. XXF. parlando del giovane che entra nella sel-
va erronea di questa vita. Laonde guidato da buon inae-
stro , e colla universalita degl' iiiterpreti del suo tempo,
Pietro ha detto che il poeta melaphorice procedendo
fingit se ipsum reperisse in quadam sylva obscura , hoc
est in statu vitioso ... II Commentatore nel dirc fingit se
ipsum reperisse in statu vitioso , non pare che nul-
. . .

lamcnte mirasse a far credere iiel fatto vizioso t auto-


XIV

re. Chi fiiige non opera da senno e chi dice essersi altri
;

finto nel tale, o tal altro stato non e certo che voglia
,

far credere che cio addivenisse da vero. Pero sin qui la

temenza del Critico che il figlio offendesse la memoria


del padre non e che vana e zelo indiscreto.
, ,

Secondariamente egli arreca quel passo del C. XVI.


dell' Inferno dove si parla della corda che il poeta ave-
, ,

va intorno cinta. E qui piire sono omesse ad arte da


Monsignore quelle parole che contro alla propria causa
,

dichiarano la mente dell' autore imputato per si fatta


guisa, e che inostrano espresso lo zelo filiale di non vo-
lere oscurare la buona fama paterna cola appunto dove
apparentemente egli stesso si acciisa. Ecco il passo rife-
rito per intero come sta nel Commento , avvertendo che
le parole in carattere tondo sono quelle tralasciate dal
Dionisi. II subdendo quomodo Firgilius pro-
testo ha :

jecit chordulam , quam auctor hahebat cinctam. Hoc


enim fgurat quod auctor volendo contemplari et ri- ,

mari circa materiam fraudum mundanarum , opus fuit


quod reminisceretur alicujus actus fraudis , quem ipse
auctor jam operatus fuisset. Verum quia fraudem solum
commiserat circa deceptiones mulierum , ideo fingit in
chordula hoc in qua ut zona luxuria figuratur; unde
,

Psalmista: funes peccatorum circumplexi sunt me Per . . .

quam fingit venisse Geryonem.


Non v'ha Commentatore antico non escluso 1' A- ,

nonimo autore dell' Ottimo commento , che a questo


punto non abbia riconosciuto nella corda il simbolo
AA\2i fraude ; e siccome il Poeta dice averla sciolta dal
suo fianco , cosi Pietro pel primo a purgare la ripu-
,

tazione paterna dalla macchia nefandissima di barat-


tiere , non disconfessa il significato di fraude ma ci , as-

sicura che quanto alfautore non riguarda che ad in-

ganni muliebri. Per lo che lasciamo aII'attento lettore


XV

il por inente al fantastico tiinore procuratosi dal nostro


Canonico nell' omettere alcnne parole per poter poi a
hell' agio declamare nel colmo del suo zelo per 1' onore
di Dante : « vedi mo' se non si rende per costui verisi-

mile che Dante sia stato a ragione esiliato come barat-


risponderemo noi, tanto pericolo corresi nel
tiere. » Si,

mutato brano riferito da vostra Reverenza ma non ,

mai, neppur per ombra puo sorgere dalla genuina ,

scrittura di Pietro. Non e adunque vero che questi ab-


bia offesa la memoria di Dante nel suo Commento.
Clie diremo poi della franca asserzione, con che
gridasi che Pietro non seppe il vero nome del preteso
padre? Come delle altre accuse cosi di questa addiver-
ra, che tutti i colpi vibrati, non che offendano 1' av-
versario , si scaricano piuttosto a danno di chi li vibra.
Imperciocche e egli cosi aperto e manifesto , come di-
cesi, che Pietro ignori il vero nome del padre ? Mai no.
II noslro autore doveva glossare questo verso di Bea-
Irice: Dante perche ne vada Non piangerFirgilio se ,

anco ec. e tenne questo modo » /deo vocatnr ab ipsa


theologia nomine proprio quia prout nominatus erat ,

auctor Dantes ita dabat sive dedit se ad di\>ersa : scili-


,

cet volcit se ad sonum nominis , idest ejus etjmolo-


giae « II perche riprende il Dionisi » si vede che egli
,

era d' avviso che Dante venisse dal verbo dare quando ,

se egli avesse saputo Dante essere nome abbreviato di


Durante , conosciuto avrebbe che Tetimologia piu natu-
rale traevasi dal verbo durare , e che percio appog-
giava il suo argomento sul falso. « E qui conchiude : »

Pietro adunque ignorava che Durante era il primo in-


tero nome dell' immortale Poeta » (Cap. VIII). Conce-
dasi per vero che Dante sia nome abbreviato di Duran-
te : e che percio ? Chi ha mai dimandato al chiosatore
Yinteronome battesimale dell' inclito suo padre ? Niu-
XVI

iio prima del Dionisi , il quale giunse troppo tardi per


ricevere la couveniente risposta. Che dunque conchiu-
dono le parole dell' oppositore ? Nulla. Qui non trattasi
che del nome abusivo , il solo volgarmente noto ,
il solo
avuto in pregio , il solo consacrato dalla bocca di Bea-
trice. Ella nel solenne istante che dopo dieci anni si

mostro air amico suo non altro nome proferi a chia- ,

marlo che qiiello di Dante e non mai Durante ; ed il ,

religioso glossatore volendo attaccare secondo il vezzo ,

di quei tempi,un significato imsterioso a\ pronunziato


nome , e non osando sacrilegamente inutarlo col pri-
mitivo , il clie fece pure il Boccaccio nel Commento , si

attenne alla comoda etimologia somministrata spon-


taneamente dal verbo dare ; ma non per questo nego
la sua vera , o presunta derivazione. Non diversamente
fece Dante nella Fita Nuova ,
quando volle trarre al
suo fine la etimologia di quella giovane detta Prima-
vera , la quale precedeva Beatrice , che la interpreto pri-
ma verrd , anzi che ricorrere all' originale vocabolo pri-
mavera da cui fu cosi denominata perche ridente e
, ,

felice come la primavera. Ne consegue da cio cheDante


negasse ovvero ignorasse la vera derivazione di prima-
,

i>era che nel volgare linguaggio significa ben altro che


,

quanto egli cola asseriva per bella sua comodita di con-


cetto. Come il padre , cosi fece il figlio :
1' uso favori-
va ed applaudiva come argutezze cosi comode etinio-
logie bene lodevolmente adoperava chi sapeva rin-
, e
venirle. E per non dar sospetto che il nostro detto sia
tutto immaginario addurremo alcuni esempi tolti da ,

questo Comniento medesimo etimologie cioe tratte dal ,

purissimo suono delle parole. Vulcanus da vorans can-


dor Bizarrus da bis errans Pupilla quasi puella Lu-
: : :

na quasi luminum una ; con mille altre che ad ogni


muover d' occhio puo chi vuole osservare in questo , ,
XVTI

come in qualunqiie altro Commento di quella eta sulla


Commedia tii Dante. A che dunque tanto e cosi pro-
tratto rammarichio contro questa puerile usanza di quel
tempo antico? Concedasi pure che il nome primiero
della somma gloria itaHca fosse Durante ma in pari ,

modo si dovra concedere che Pielro,anche sapendo cio,


poteva e doveva attenersi esclusivamente ed ossequioso ,

molto , a quel nome che tra i nomi degli italici splcn-


dori brilla come Trivia tra le Ninfe etenie (Parad.
C. XXIII. V. 26.); a quel nome ripeto , clie Tautore
inscrisse suo maggior volurae, intitolandolo Com-
al

media di Dante Allighieri.


Ma piu duro .s'inalbera il nostro Dionisi contro di
Pietro ne vuole affatto in lui riconoscere il figlio di
,

Dante, perche non ha nel suo Commento una paro-


la, una sillaba dei maggiori di lui nemnien la dove ,

a parlarne lo invita il testo deW autore , e taffetto della


natura e 7 dolce della gloria. E questo e a suo parere
,

un incom>eniente si grande , che di qui appunto egli


crede di poter validamente dedurre cli ei non ne abhia
parlato perche non ne avera notizia e questa gli man-
, ,

casse perche ne poco ne mica entrava egli in quel pa-


rentado (Cap. XI.). E noi diremo alTopposto chc Pietro
perche molto entrava in quel parentado per questo ap- ,

punto non ne ha parIato,e che doveva, perche vero


Bglio di Dante, usare per modestia il tanto ripreso si-
lenzio. Ed ecco le prove.
Pietro riverente airammonizione paterna che niuno
dee lodare se stesso ( Convito , Tratt. II. Cap. II.
)

incontratosi nel terzetto , di cui qui si tratta , ove Cac-


ciaguida invitato dal nipote a rcplicare quali furono i

suoi anticlu , rispose :


XVIII

Gli aiitichi miei ed io nacqui nel loco


Dove si trova pria 1' iillimo sesto
Da quel che corre il vostro annual giuoco.
liasti de' niiei niaggiori uclirne qucsto :

Chi ei si furo , ed onde venner quivi


Piu e tacer, che ragionare, onesto
Paracl. C. XVJ. v. 4o. e seg.

non poteva intessere le glorie della sua nobilta di san-


gue senza mancare al solenne eserapio , ed alla sapien-
tissima lezione , si bellamente avuta dall' inchto ed one-
sto genitore; e per la ragione stessa egh non doveva
aggiunger verbo a questa scrittura, per cui il padre cre-

dette essere piii onesto il tacere , che il ragionare. Onde


conchiuderenio contro il Dionisi che Pietro non doveva
soddisl^re ai curiosi intorno alla sua prosapia, perche in
cio avrebbe trasgredito Tavviso di tanto maestro e per- ,

clie sarebbesi mostrato vanaglorioso seguendo [ affetto

naturale , ed il dolce della gloria di sua casa. Ne solo


cio , ma conchiuderemo pure che questo silenzio mede-
sirao , tutto figho di onesta umilta , offre certissima pro-
va che rautore del Commento sia vero figlio di Dante.
Imperciocche se non e colui, che si vuol far
lo scrittore
credere , non rifina mai di accumulare pruove sopra
pruove ,
perche aUri mantenuto nel teso inganno non
possa entrare in sospetlo della finta persona. Ma se lo
scrittore veramente e colui che si dice essere, non mo-
stra mai sospetto che ahri possa crederlo diverso da
quello che e; il che non suole avvenire, come dice Dante

iiel hiogo citato , senza maliziata coscienza che altri nol


creda quello che sidice. A quale pro adunque si vuole
che fjuesti si faccia credere figlio di Dante col ripetere
ad ogni periodo, questo l'lw udito da rnio padre; il pa-
dre mio intese cosi questo passo ? La Lupa, il Leone , la
XIX

Lonza , il mio padre voleva che significassero questo ,

queslo , e questo? Ma e se cosi avesse fatto, sarebbe egli


poi stato uu certo argoniento clie costui fosse proprio
figlio (li Dante? lo diibito forte che ne avrebbe anzi de-
stato il sospetto di mdlantatore, come quegli che avreb-
be attribuito airautore della Commedia un naturale al
tutto opposto a (piello che in verita mostra da' suoi
scritti di avere , e che constantemente vienli conformato
dagli scrittori de' suoi tempi. Egli nel Convito ( Trat. I.

C. 4-) laraentando la trisla cagione che spintolo per tutte


le parti, ove suona Tidioma di si, lofece apparire a inolti

per cui la suafama, e le cose sue sl futte , che dafarsi


invilirono , dice che « 1'
uomo buono dee la sua presenza
dare a pochi, e la familiaritade a meno , acciocche il suo
nome sia ricevuto e non ispregialo. » Qucsla sua riserva-
tezza fu attestata anche dal Boccaccio , nella vita sua, la
dova narra suo abito fu conveniente a maturita;
« che il

il suo andare grave e maestoso ec. rade volte se non


,

domandato parlava; solitario fu raolto , e di pochi do-


mestico, e negli studi fu assiduo raolto » Ecco il carattere
che ce ne diede Messer Giovanni. Inipercio qiianto non
ci avrebbe fatto ridere questo niesser Pietro di Danle,
se ne avessc per opera descritto il proprio padre, quasi
xma di quelle garrule vecchiarelle che presso il focola-
,

re , favoleggiando di Fiesole, e di Tioja, nelle Iimglie


sere invernali non rifinano di ripetere alla sonnolenta
schiera dei nipotini le piii minute cose ed arguzie di
loro gioventu, perche fatti grandi le .sappiano ricor-
dare ai venturi? Ovvero quaiito non ci avrebbe mosso
lo sdegno, facendolo comparire cjuasi iiiio dci vanissimi
poeti di questi moderni tempi , i quali trattengono dalle
cattedre i proprii scolari sulle inezie canore,da loro per
csercizio dei pazicnti lcttori maiidate alla liice? No ,
per
mia fc ,
queslo uoii fu mai il caraltere di Dante. E chi
XX

mai potrassi immaginare iiii uomo cosi domestico della


Filosofia , clie si faceva proprii tutti i nomi piii gloriosi
egli Filosofo , egli Teologo , egli Medico , egli Giurista,
egli Poeta in tutto sommo? Un uomo /atto macro per
tanti anni iVi s,\nd\o quanti basti) la sua vila,affinedi
con)pire un poema che racchiude ,
quasi un' enciclope-
dia , tutta la sapienza de' suoi tempi, e dei susseguiti,
oltre a manifestare in se germi dei piu stupendi ritro-
i

vati de'succeduti secoli , mendicandosi


: che preparava
la vita a fruslo a frusto , la meraviglia incomprensi-
bile di tutte le piii esercitate menti del secolo decimo
nono non poteva ne per natura ne per agio traltenere
;

i suoi figli sullo arcano magistero del suo poema come ,

sragionatamente pretese Monsignor Canonico Dionisi.


Ma terminiamo una voita questa discussione, di-
cendo ancora una parola che scuopra del tutto in-
conveniente la pretesa di chi volle che il Commento si

occupi di cose per ogni verso estranee al propostosi ar-


gomento. Pietro prologo dichiara con aperto e di-
nel
stinto latino, che non e meno inutile la sapienza nasco-
sta che il tesoro occulto ; il perche per obbedire a certi
suoi commendevolissimi padroni promette di fare un
Commento, con che possa ognuno aprire la vera sa-
jnenza ed il tesoro delle sentenze che giace tuttora na-
scosto in molti angoli della Commedia. Con questa pro-
messa e sentenza egli ; avverteci di due cose Tuna che
altri prima di lui avesse postillato quel libro , inten-
dendo di proposito alla lettera ed alle cose volgari , il

che nella sua figura non si estendeva che alla prima


superficiedella terra eppero la sapienza ed il tesoro
;

di quel poema giacevasi tuttavia come rinchiuso nelle


riposte caverne del monte poetico. Impertanto, e questa
e la seconda, egli dicesi invitato ad un Commento , che
quasi chiavc idonea schiudesso alla vista di tutti le im-
XXI

mense ricchezze di erudizione che in seno chiudeva.


Questa e la ragione per cui egli , sebbene puro e pusillu
Giurista ,
per sola obbedienza si accinse a comporre il

suo brei'e Commento ( Commeatulum ) per offrire a' siioi

degni Padroni iin ordigno che ,


quasi cliiave , loro gio-
vasse a tale effetto. E qui tutfa la proposizione e pro-
messa di Pietro alla quale fedebiiente si attenne, so-
,

prastando di preferenza alla parte scientifica di ogni


maiiiera sacra ,profana, fdosofica teologica mechca
,
, , ,

legale, astronomica, storica , niitologica ec. ec. , non


toccando cbe per incidenza , ed alla sfuggita ,
qiielle

cose che hanno rispetto alla lettera , ed alla vita indi-


viduale del Poeta , se piire queste non abbiano al suo
parere diretta influenza colla principale allegoria della
Commedia. Pero spesso quivi occorrono le parole alia :

ut in textu: alia per te vide alia aperta sunt e cento : ,

siniili altre maniere indicanti che nel testo non occor-

rono difficolla scientifiche da appianare ; al che solo


intende il suo lavoro. Laonile 1' erudito lettore non deve
qui ricorrere per le quistioni grammaticali ,
per le cu-
riositadomestiche o municipali: altri, prima di Pietro,
a cio ebbe pensato e provvide. E se in alcuna parf(>
vi si trovano e sono indegne di Pietro
, non esiti il ,

lettore a crederle aggiunte di mano posteriore, che


non conoscendo il fine dellopera si provo a seminare ,

nel mezzo del buon fiumento gittatovi dal-


la zizzania
r abile seminatore. Nella qiiale scelfa di argomenti Pie-
tro meglio procaccio alla gloria del padre , di quello
che non prefendesse il Dionisi ;
poiche per simil modo
ha mostrato al mondo la gian mente che fu chi tanfo
miracolo compose. Per opeia egli mosfro come veris-
sima fosse la sentenza di messer Giovanni da Certaldo
che parlando della Commedia, usafe largamenfe le pa-
role di San Gregorio appropriafe alla Scritfura Sacra ,
XXII

affeiino clie dir si piio n questo libro essere


un fiunie piano , e profondo nel quale lo agnello ,

puole andare , e il leofante nuotare cioe in esso si :

possono i ragazzi dilettare, e i gran valent' uomini eser-


citare. » L' ottimo Comineiito condtice i lettori di poco
sapcre, acceniiati nci faiiciulli questo di Pietro mo-
:

stra come possaiivi con diletto intrattenersi le prime


sommita di ogni scienza indicati nel leofante. Imper-
ciocche , clii di qiiesto si piace , rechisi in mano questo
libro , e stupira vedeiulo V immensa erudizione richie-
sta in chi voglia sufficientemente conoscere i larghi te-
sori di sapienza profondainente sepolti iiel lebro di Dan-
te. E non temo che altri possa giustamente dar-
certo ,

mi giambo, se diro che come niuno riuscira mai a


il

potersi gloriare di averlo tutto perfettamente compre-


so , cosl coii piii forte ragione , chi piu si sara avan-
zato in questa inipresa, giudichera discreta ed in tutta
precisione di veritii espressa 1' ammonizione che 1' altis-
simo vate conscio a se medesimo dello sterminato ocea-
no di .sapere che e il suo lavoro , premetteva aHultima
,

sua cantica in queste parole:

O voi che siete in piccioletta barca ,

Desiderosi d'ascoltar, soguiti


Dietro al mio legno , che cantando varca ,

Tornate a riveder li vostri liti

Non vi mettete iii pelago ; che forse,


Perdeudo me rimarreste smarriti. ,

Ij' acqua ch' io prendo giammai non si corse


, ,
:

Minerva spira e conducemi Apollo, ,

E nove Muse mi dimostran rOrse.


Voi altri pochi , che drizzaste il collo
Per tempo alpan degli angeli del quale ,

Vivesi qui , ma non .sen vien satollo,

i
XXIII

Metter potete ben per ralfo sale


Vostro navigio, servando mio solco
Dinanzi airacqua che ritorna egualc.
Que' gloriosi che passaro a Colco ,

Non s'amrniraron come , voi farete,


Quando Jason vidcr fatto bifolco.
Parad. C. II. c. i. e seg.

Per tutto cio vedendosi per cffetto verificato che il de-


gno figliuolo di Dante, a compicre religiosamente la

sua promessa , fu tutto nel disvelare la parte piii pre-


ziosa e piu difficile della Commedia, ognuno a|)plaudira
nieco al valcntissimo Lord , il qiialc iicl dare alla liice

questo Commento aggiungendo, novella gloria all' Ita-


lia, rivendicollo al suo vero autore, a cui, nulla dicendo
degli scrittori piii vicini al suo secolo , fu attribuito dai
Codici isocroni, e da'piibblici monumenti alzati a qucl
tempo in Treviso alla memoria del sapientissimo figlio

diDante Allighieri (i).

(i) Noi non abbiamo combattuto clie alquante delle objczioni


del Dionisi contro il Commcnto di Pietro. Tutlc lc altrc , clic quel
Critico rcca in mczzo pcr ^irovarc che Pictro non e clic un mcn-
tito figlio di Dante, sono ancor csse cosi deboli e nudc di buonc
ragioni , clie cadono facihnentc a tcrra , ricliiamate chc sieno ad uno
stretto esame.
CANZONE MORALE
DI

MESSER PIERO DANTE


CONTKO

A' P A STORI.

INon si puo dir che tu non possi tutto,

Non si puo dir clie tu non veggi a tondo,

Dio, cio (i) che si fa al mondo,


E che giusto non sia cib che tu fai

Ma or si puo dire (a) ch'ogni vizio ha frutto


Or qui , e ch'ogni virtii casca al fondo:
E dir si pub , secondo
Che si suol dir: sia reo, che viverai (3).

Farianti dei Codd. citati nella Pre/az.


(i) Di cio.

(i) Ma piiossi dire.

(5) Sia rco , e viverai.


, ,

XXVI

Questo piii volte omai


Sillogizzando ,
quanto piu disputo
Nelia mia mente, piii divento muto.
Fatte colV altre vere la maggiore (i)

lo m'avea posto in core

Pur di non dire, e pur non ho possuto,


Tanto disio che cio mi sia soluto.

Pero drizzo la lingua a te , che puoi


Solo , e non altri , risponder se vuoi.
Dio , sol per colpa il sommo sacerdote
Rovinar festi , ch' e \i in terra morto
E non gli festi torto,

Poi che 'n tal sedia in duol molt' anni e stato.

Oza facesti presso dalle ruote


Morto cader, drizzando il carro torto
DeirArca santa al porto,
Che nullo usurpi officio altrui collato.
Poi come ha usurpato
Oggi ben vedi il braccio spiritale
L' officio altrui e 'I grado (2) temporale
E come il mondo tutto n' e confuso.

Perche non dunque giuso

(1) Segniamo con carattere corsivo i versi che sono i piii cr~

rati , e che non abbiaino potiito einendare per leggersi cosi in

tutti i Codd.

[%) Eladio lemporalc. Forse : e '1 gladio temporale.


xxvn

Cade giudicio alcun celestiale

Sovra chi questo fa, se questo e male (i),


Come facesti a'due detti di sopra,
Che puoi e sai , e sempre fai giust'opra?
Tu festi Gezi lebbroso, e Simone
Mago san Pier dannb, e '1 foco santo,
Ch'arse sott'arqua tanto,
Nel tempio Babilonico ammorzasti
Per breve simonia : per qual ragione
Sofferi dunque ancor, veggendo quanto
Ciascun da ogni canto
Fa quel, per clie nel tempio ti crucciasti ?

Non so se questo basti

Dir di color che vivono a tue spese,


Veggendo tu rocculto e tu '1 palese:

Poi vuoi clie sian (2) quaggiii per nostro esempio,


Tu volesti nel tempio
Che si ponesser genti in virtii accese
Di castita, non davarizia offese:

Ed or pur vedi in la tua chiesa genti


Tratte (3) a lussuria , ed arricchir parcnti.
Al popol non si tuo, cioe l'Ebreo,

(i) Scd cgli c male.

(a) Che sia.

(3) Traltar lussuria.


XXVIII

Principio desti , che legge guidava (i):

E se prevaricava,

Con fame, sete, e morte gli punivi.


Noe, e Moise, e 'I Maccabeo,
Josue, e Jefte poi (2) dietro gli andava.
Ogni altro rege stava

Alla lor norma, e quei (3) per li altri udivi.

A noi mo'cristian vivi


Dai rege sanza possa, e ieggi vane;
Dico Io'mperador, ch'ha fuor le mane (4)

Dalla sua spada e dalla sua bilancia


E tenuto piu a ciancia,
Che non fu mai il ciocco (5) dalle rane,

Da tutte genti vicine e lontane:

Onde a tii^anno vien quasi ogni terra (6)

Perche s' ahbatte ch' ognun V uscio serra (7).

Cain , Lamecche , e altri (8) per te stesso

(i) Che legge gli dava.

(2) Pur.

(3) E lor per gli altri.

(4) Le mani. Erron. dovendo rimare con vane.

(5) Ceppo da ardere. Allude al trnvicello mandato per rr da


Giove alle rane. Vedi Fedro Lib. I. Fab. II.

(6) Pero quasi a tiranno e ogni terra.

(7) Siccbe si batte ognuno 1' uscio serra — S'i si batle cho
ognuno un uscio serra.

(8) E gli altri.


XXIX

Punisti prima (i), e poi per tuoi ministri,

Dequai netuoi registri

Si trova che Noe fu io primiero.

Dunque poi che non ci hai (2) giudice adesso,

Perche or si per te non s\ ministri (3)

Contra tanti sinistri

Difar da heffe un poco o daddovero ?


Tu fosti piii severo
Quando 1 diluvio festi, e quando sette

Anni di Faraon la fame stette

E che stentasti il popol nel deserto


E che Gomorra certo
Collaltre quattro terre maladette

Ardesti , e con piii (4) altre tue vendette

Che non saresti cih in far qui greggio (5)

Che n'hai ricomperati , e facciam peggio.

Guarda quasi ogni terra giu (6) venduta


Piu cara ogn"anno a nuovi pubblicani,
I quai poi come cani

Rodon la gente ognor con peggior morso

(i) In prima.

(2) Ci ha = Ci e.

(3) Pcrche or contro a noi si ci ministri.

(4) G in piii.

(5) Che mo'tu non saresti ia far qui gregglo.

(6) Gia.
XXX

Giiarcla l'usura palese teiiuta,

Essere onore e grandezza a' cristiani

Navicare a Sokiani
Saracin contra iegge , e dar soccorso

E guarda il capo e 1 dorso (i)

Qui deile donne fuor d' ogni misura.


Di vedove e pupilli non han cura
E meno il cavalier di giusta spada:

Giudice alcun non bada


Di far dir no e si sue chiose , e giura (2).

Per questo e quel non avran dirittura


I mercatanti e poi gli altri meccanici
Alle bugie sai ben se son ben pratici.

Satira mia Canzon , vattene al cielo

Poi che non trovi qui chi ti risponda


E se puoi aver onda
Ch' a Dio arrivi , con benigno zelo
Pregal che ti chiarisca con risposta

La proposion (3) proposta ,

E che faccia parere omai qui cosa,


Chaltra gente non osa

(i) (luarda lo capo e '1 torso.

(2) Di far d' uii no un si sua chiosa giura.

(3) La plosion proposta = La plepesion proposta = La ple-

pcxion proposta.
XXXI

Dirne da beffe, come avvien sovente:


Dov' e lo vostro Iddio , cristiana gente (
i
) ?

(i) O dov'('''l voslro Dio.


tSquit 111 cccVia.Ctico Salomotj.Sapiefui

"VtiUraXVri^^-itTij^.-^

t
Ms.RiccaTiia.n.c, N '. lOjS.

efmcco t)clcamf>;Se^io|Va^xta'^ l\x* cap ut; co|crtiictvpcinia[3- c(V ct bauiS^

"^•napcxli- vnc-jitatuo-iptcsininf 111^^ |Wt ^nt) ^'^'<- ^lo^biale-^

Ms.Laurenzia.rto f Ira m.ntcntaj , N° llo. Plilt. XC.Snp.

Nc]<"t-recclertamcl;.o^<i('"noit. S?a^iciva'a, a.Wcomli't.t^ct fr/>cfaur;^

taiifit/ rtMe\ttltfet(i~\nt%.

6
Jfj. RofjelU, gU Bd Tnrco. J'l i 4- J -y

N^n^it re-ccjhdio Sa.la.mon .Sama rtt/rtTiJifct ^tkcfi


.< n.p u./'uy 5"ur./,r„5 ilttnj^.
Ver(tecn^j.iS^c^forja.'

Ms.LuurcxUno, Plttt. XL.N. 38-


^
B

3
<"^^.- Vaiie. X? 1~0'.

J
f^
Xtli


^
\CQ

Cocl : Vatic : N: 4jS'-2 .


EXIMII LEGIJM DOCTORIS ET VIIU CELKDERRIMI

DOMINI PETRI ALLEGHERII


SUPER EGREGIA DANTIS

IPSIUS GENITORIS GOMOEDIA


LECTURA SEU GI.OSA INCIPIT (l).

Inquit in Ecclesiastico Salomon: sapientin abscon-


dita et thesaurm invisiis ,
quae utilitas in utrisque ?
Per haec namque verba forsan opinor esse mo-
tos certos meos dominos venerabiles (2) et ami-
cos jam diu promptis precibus ad non modice
suggerendum mihi Petro Dantis AUegherii de Flo-
rentia quatenus noviter aliquid fabricarem per ,

quod hbrum Comoediae ipsius Dantis propriam (^)


sapientiam et thesaurum adhuc in non paucis suis
anguhs claudentem undique perfecte valeant et
,

(i) C. L. Procmium glosarura Comoediae Danlis Alegliorii compi-


latum |)er Dominum Pelrura ejus filinra. — C. D. T. Petri Danlis Alli-
gerii Florentini clarissimi legum doctoris Conimentarium in divinum
opus gcnitoris sui Dantis feliciler incipit. Anno Domini i^/ii). apparet
C. XX.»
(a) C. L. mcritabilcs.

(3) C. D. T. primani.

I
audeaiit aperire:nou tantum nempe considerantes
punnn pu.sillumque juristam, ut sum, ad talem
sarcinam suflicientes lumieros non liabere, quan-
tum , ut quia filius ,
praetendentes in me de vigore
paterno,quod procul dubio abest, adesse. Diu enim
ut egenus debitor (i) ab eisdem recusando refugi:
verum nunc demum, ut deprehensus a conscientia
propria ac a rubore ingratitudinis eos fugiens,
latitando quodammodo carceratus, velut cedens
bonis,qui modicum dando liberatur a multo,quid-
quid habeo et possum eis modo conferam quam- ,

quam minimum in praesenti (2) videlicet hoc ,

commentulum velut clavem quamdam ad talia ape-


rienda sic ruditer fabricatam ,
quam tamen quia
vires sic reserandi habere non puto , nisi prius eli-
metur ab illo ,
qui te (3) in simili , Hierusalem,
confortavit, psalmista dicente: quoniam conforla-
vit seras portarwn tuaruni etc. , nec non Hieronymo
in Epistola ad Paulinum dicendo quanti hodie : se
putant nosse literas tenent signatuni librum, nec
aperire possunt , nisi ille reseraverit , qui habet cla-
vem Davici qui aperit et nemo claudit^ et claudit
,

etnemo aperit etc. ideo incipio ducendo dexteram


;

ad signum suae salutiferae crucis, dicens: in no-


mine Patris, et Filii, et Spiritus sancti («), amen.
Igitur amodo accedamus ad intelligentiam hujus
Comoediae, ceu ad quamdam seram clausam ape-

(i) C. D. T. iit egenus debilor debitum ab eisdem ec.

(2) C. L. in jiersona.

(3) C. L. re. C. D. T. qui in simili.

(a) C. L. e D. T. aggiungono : beatac Mariae Virginis , totiusquc


ulterius coelici cliori.
rientlam, quam scire aperire volendo opiis est ut
ejus vectes, idest causas, tentando primitus inquira-
mus(i),cum dicatPhilosophus primo Posteriorum:
scire est rem per causas cognoscere. Et Seneca dc
formula honestae (2) vitae {a): cujusque rei caiisam
exquire (3), et cum initia inveneris, exitus cogitabis.
Porro in praesenti nostro opere, ut (4) in quolibet
alio actuali ,
quadruplex erit causa intimanda (5):
scilicet, causa efficiens, materialis, formalis, et fi-

nahs. Magistraliter solet addi quis sit libri titulus,

et cui parti philosophiae supponitur.


Causa hoc opere, vehit in domo fien-
efficiens in
da aedificator, est Dantes AUegherii de Fhirentia,
gloriosus theologus philosophus et poeta
,
quae :

causa efficiens non agit nisi in quantum movetur


a fine, de quo infra dicam et qui llnis non movet ,

nisi secundum quod est in intentione; et idco res-


pectu illius effectus ,
qui est in intentione, est ef-
ficiens causa per se. Unde si quid in actione con-
tingit, quod non fuerit in intentione agentis illius,
erit causa per accidens, et non per se.

Causa materialis est quod dictus noster auotor


in hoc poemate intendit poetice vulgariter inter-
dum pertractare de Inferno, Purgatorio cum Para-
(i) C. L. inquiram.
(2) C. L. e D. T. honestatis.

(3) C. L. perquire. C. D. T. require.


(4) C. L. ct.

(5) C. L. c D. T. principaliter intiinanda.

suo vcro titolo e De forinula honestiie vitae. V\i neilulo per


(rt) 11

lungo tcmpo csser opcra di Scncca , nia e ormai provato appartciicrc


al Vescovo Martino, e ne abbiamo a slampa la iraduzione fatta jicr
llono Giamboni.
diso terrestri , et Paradiso coelesti ,
prout localiter
et realiter possunt et debent intelligi ac etiam de
:

dictis quatuor locis interdum intendit scribere,


prout moraliter et allegorice poterit, figurando di-
cta loca , et passiones et passionatos eorum , ac
beatos et felices, et beatitudines eorum huic nostro
mundo et nobis mortalibus viventibus vitiose
vel (i) viventibus nobis separatis a vitiis, nos de eis
purgando, ac nobis sancte et virtuose et perfecte
viventibus, ut infra latius explicabo.
Causa formabs duplex est, scilicet, forma tracta-
tus et forma tractandi. Forma tractatus est divisio
,

ipsius libri ,
qui dividitur et partitur per tres li-

bros ;
qui iibri postea dividuntur per centum ca-
pitula ;
quae capitula postea dividuntur per suas
partes et rhythmos. Forma tractandi est septera-
cuplex (a), prout septemcuplex est sensus, quo
utitur in hoc poemate noster auctor.
Nam primo utitur quodam sensu ,
qui dicitur
literalis , sive superficiaHs et parabohcus: hoc est,
quod scribit (2) quaedam quae non importabunt ,

aHud intellectum nisi ut litera sola sonabit; nam


non omnia hic scripta includunt sententiam, sed
propter verba sententiam et figuram importantia
inseruntur. Unde Augustinus in i5." de civitate
Dei ait: non omnia, quae gesta narrantur , signi-
ficare aliquid putanda. sunt , sed propter illa, quae
aliquid signijicant , attexuntur. Solo vomere terra

(1) C. L. e D. T. ut.

(2) C. L. e D. T. scribet.

(«) Cosi i Cod. in yece di septetnple.r.


pevscinditur sed ^ iil hoc fieri possit etiam cetera
, (i)
nlia meinbra aratri sunt necessaria. Et iit scribi-
tur in Decretis mulla subfigura,
: licet in veteri lege

ponantur tamen quaedam ad literam sunt solum


^

intelligeiida ut in praecepto illo: non occides, non


,

moechaberis etc.
Secundo utitur quodam sensu, qui dicitur liis-
toricus , dictus ab historia : quae historia dicitur ab
historin {a) ,
quod est videre (b) , ex eo quod ea
quae iti historia narrantur, ac si essent subjecta
visui declarantur: et continet res veras et verisimi-
les, ]Nain haec vox Hierusalem historice intelligitur
ipsa civitas terrestris quae est in Syria, in illa
,

parte quae dicitur Palestina etc. , idest gesta (a).


quodam sensu, qui dicitur apolo-
Tertio utitur
geticus (3)ab apologus (4) qui est oratio quae
,
, ,

nec veras nec verisimiles res continct, est tamen


inventa ad instructionem transumptivam homi-
num. Unde Philosopinis: transferentes secundum
aliquam siinilitudinem (5). De quo stylo ait Hora-
tius sic in poetria :

Scribendi recte sapere est et principium etfons.


Ficta voluptatis caiisa sint proxima veris ,

(i) C. L. certa.
(i) C. I.. e n. T. et ejus gesta.

(3) C. L. e U. T. apologogicus.

(4) G. L. e D. T. qui dicitur apologogicus. Apologus est oratio ec.

(5) C. L. e D. T. tr.Tnsferentes secundiiin aliquam siniilituHinem


transferuutur.

(a) Gr. 'Kjoptiv.

[h) 'l^opeTv vale propr. inquirerv , intcrrogare , tliscerc : quindi, vi-


sere, inspicere, ab historiis percipere , cognosccre , mcmoriae tradere.
JSecquodcumque 'velit poscat sihifahula credi.
Onine tulit punctum qui miscuit utile didci,
Nani prodesse volunt atit delectare poetae. ,

Ut etiam facit iste auctor, reducendo fabulas tales


ad nostram informationem. Et differt a fabula,
quae dicitur aifando quae nihil informationis ha- ,

bet nisi vocem. Tamen poeta eis fabulis utitur aut


delectationis causa aut rerum naturam ostenden- ,

do aut propter mores infoi^mandos secundiun


, ,

Isidorum Ethimolog. de cujus speciebus vide Ma- :

crobium de Somnio Scipionis circa principium.


Quarto utitur alio sensu, qui dicitur metapho-
ricus , qui dicitur a meta , quod est extra etfora ,

naturam unde metaphora , quasi sermo, sive ora-


,

tio extra naturam {ci): ut cum auctor noster fingit


lignum loqui ,
prout facit infra in XIII.° Capitulo
Inferni.
Quinto utitur aHo sensu qui dicitur aUegori- ,

cus quod idem est quani aHeimm (i); nam alle-


,

goria dicitur ab alleon (h) quod est alienum. Et ,

differt a metaphorico superdicto, quod allegoricus


loquitur intra se metaphoricus extra se ut ecce
, ,

haec vox Hierusalem quae historice ut dixi pro ,


,
,

terrestri civitate accipitur, allegorice pro civitate (a)


Dei miUtante. Et scribitur allegorice,quando per id

(i) C. D. T qui dicitnr quasi alienuj.


(a) C. L. e D. T. Ecclesia.

[a) Falsa etimologia. Metqfora e dal gr. |AeTatf.opa, translatlo , da


(ji£Ta(f.£p£iv , tran^ferre.
(b) Gr. aXXoTov. Jllegoria e voce greca , iXkrc^o^iit , cosi detta noi>

da dXXoTov , ma irapoi to aXkix aYopEUEiv , da iWr^-^oi^iiyi rem mb


aliis vcrbis significare.
quod factum est intelligitur aliud quocl factum sit,

ut ecce (le duello David cum Golia, quod sif^uificat


bellum commissum pei- Christum cum Diabolo in
ara crucis. Sic et cum auctor iste dicit se descen-
disse in Infernum per phantasiam intellectualiter
non personaIiter,prout fecit, intelligit se descendis-
se ad infimum statum vitiorum, et indc exisse etc.
Sexto utitur alio sensu ,
qui dicitur tropologicus ,

unde tropologia dicitur, quasi moralis intellectus


et dicitur a tropos [a) ,
quasi conrcrsio ; ut cum
verba nostra convertimur ad mores informandos.
Et scribitur tropologice quoniam per id quod ,

factum est datur intelligi quod faciendum sit ut ;

haec vox HierusaJem tropologice accipitur pro ani-


ma fideli.

Septimo utitur quodam alio sensu qui dicitur ,

anagogicus undc anagogia idest spiritualis in-


, ,

tellectus sive superior unde dicta vox Hicrusa-


, ;

lem anagogice intelligitur coelcstis et triumphans


Ecclesia. Nam anagogice quis loquitur, cum datur
intelligi quod desideratum (i) est, ct cum per ter-
rena dantur intelligi coelestia unde dicitur ab
;

ana ,
quod est supra , et goge quod est du-
(b) ,

cere. Ad quae praedicta facit quod dicit Gregorius


in Moralibus: quaedani historica expositionc tran-
scurrinius per allegoriani iypica uwcstigatione
, et
perscrutaniur: quaedam per sola allegoricac mora-

[i) C. D. T. (lesi(lcraii(liini.

(a) Gr. TpoTco;.


(fc) Goge , iion che ducere , nulla signiHca. .4nngoffcco ,
gr. (xvaYO)-
Yixo;, e da (xva cd i-^M-(^ , cio(- avaYdiy^ , subrectio , clatin , da oivo(-c('>

sustollo , erigo.
litatis instructa discutimus [d). Nam aliqua juxta
literam intelligi nequeunt ; nam literaliter talia
accepta iion instructionera , sed errorem induce-
rent. Nam ad literam intelligeremus illum san-
si

ctum virumJobjubi d^xcxV. eligit suspendium anima

mea , et niortem ossa niea quid erroneum esset. ,

Igitur ipse Job et alii scribentes sub talibus super-


dictis sensibus inteliigi debent; et etiam auctor no-
ster. Nam quis sani intellectus crederet ipsum ita

descendisse , et taiia vidisse, nisi cum distinctione


dictorum loquendi ad figuram 7 Nam
modorum
non est ipse literalis sensus ipsa figura sed id ,

quod est figuratum nam et cum scribitur bra-


;

chium Dei , ut in Joan. 22. ex dicto Isaiae, non


est sensus quod brachium Deo sit, sed id quod per
brachium (i) significatur, scilicet virtus operativa.
Amodo cum auctor loquitur et describit talem et
talem in Inferno Purgatorio et Paradiso cum
, , ,

dictis sensibus diversimode intelligatur ut poeta, ,

cujus officium est ut , ea quae vere gesta sunt, in


alias species obliquis figurationibus cum deco-
re aliquo conversa traducat (2) , secundum Isi-

dorum.
Causa vero finalis in hoc poemate est ut , des-
criptis poenis , cruciatibus et suppliciis contentis
in hoc suo libro, rationabiliter contingendis vitio-
sis , ac laudibus et gloriis contingendis virtuosis ,

vitiosos homines a vitiis removeat , et remotos ad


(i) C. L. e D. T. per eum.
(2) C. L. e D. T. transducat.
(rt) II C. D. T. aggiurtgc : iionnulla autem per cuncta slmul reqni-
rentes tripliciter indagamus.
purgandum se ipsos dirigat, ut dicit psalmista: do-
cebo iniquos vias tuas, et inipii ad te convertentur
atque perfectos in sanctitate et virtute corroboret.
Ad quod Philosoplms:^«w humani boni in virtute
consistit. Et Seneca : propone aninio tuo bonafu-
tura et mala , ut illa moderare queas , isla susti-
nere. Et ecce finis , ad quem scribit.
Libri titulus est : Comoedia Dantis Allegherii ;
et quare sic vocetur, adverte. Antiquitus in theatro
quod erat area semicircularis , et in ejus medio
erat domuncula
quae scena dicebatur ,
, in qua
erat pulpitum , et super id ascendebat poeta ut
cantor, et sua carmina ut cantiones recitabat, extra
vero erant mimi (i) joculatores , carminum pro-
Tunitiationem gestu corporis eftigiantes (2) per ada-
ptationem ad quemUbet ex cujus persona ipse ,

poeta loquebatur ; unde cum loquebatur ,


pone de
Junone conquerente de Hercule privigno suo mi- ,

mi, sicut recitabat, ita effigiabant Junonem invo-


care Furias infernales ad infestandum ipsum Her-
culem et si tale pulpitum seu domunculam, as-
; ,

cendebat poeta qui de more villico caneret talis


,
,

cantus dicebatur comoedia. Nam dicitur a co/«uj(rt),


quod est villa , et oda (b) , cantus ,
quasi villicus
cantus ; et quod ejus stylus erat in materia inci-
piente a tristi recitatione et finiente in lactam (3),

(i) C. D. T. minimi.
(i) C. L. e D. T. qui carminum i>ronunliationem gesfu corporis
rffigiabant.

(3) C. D. T. laefa.

[a) Gr. xMjio;.


\li) r.r. <o8V
*0

unde adhuc scribentes interdum loco saliitationis


dicunt tragicum principium et comicum finem. Kt
quod auctor iste ita scribere intendebat, incipien-
do ab Inferno et finiendo in Paradisum (i), sic
ejus Poema voluit nominari.
Item quod poeta in comoedia debet loqui re-
misse et non alte ut Terentius in suis comoediis
,

fecit ad quod Horatius


; :

Interdumque tamen Docem comoedia tollit


Iratusque Chremes tumido delitigat ore ;

et Isidorus Ethimolog. Comoedi sunt qui priva- ,

torum hominum acta cantahant ; per quod vide


quare vulgariter Dantes ut comicus humilis et , ,

remissus scripsit et loquendo vulgariter ut fa-


, ,

ciunt rustici , et quilibet idiota.


Tragoedia vero est alius poeticus stylus et can-
lus, et oppositus comoediae; nam incipit a laetis et
finit in tristibus. Et dicitur a tragos {a) quod est ,

hirquus , et oda , cantus quasi hirquinus cantus,


,

quod talia canentibus antiqua gesta videlicet et


,

regum luctuoso cantu, dabatur liirquus in


facinora
praemium secundum Isidorum. Unde Horatius:
,

Carmine qui tragico vilem certaidt oh hirquum.

Et loquitur elate et clamose; unde Boetius in lib.


de Consolatione quid aliud tragoediarum deflet
:

clamor etc. (2). Et ex his Seneca certa sua poemata


tragoedias titulavit.

(i) C. L. c D. T. Paradiso.
(2) C. L. c D. T. quid tragoediarum clamor.

(a) Gr. Tpayoi;.


11

Sunt cantus etiam secundum sua


et alii poetici
significata diversimode nominati scilicet elegia- , ,

cus , idest desolativus , ut in Boetio : bucolicus ,

idest pastoralis, ut Virgilius (i) in Bucolicis: geor-


gicus , idest terrestris , ut idem Virgilius (2) in
Georgicis : item satyrus [a) , idest reprehensivus
ut in Horatio , Juvenali et Persio: item iyricus ,

idest delectabilis (l)) , ut in Ovidio.


Nunc videndum cui parti philosophiae suppo
natur. Unde dico quod supponitur ethicae, idest
moraU philosophiae. Et demum (3) veniamus ad
tituhim et rubricam specialem istius primae can-
ticae (4) et hbri, quae sic debet scribi : Iricipiunl
prima cantica Comoediae Dantis Allegherii , in
quihus tractatur de descensu ad Inferos. Circa
quod instandum est ahquantulum , more Ulpiani
jurisconsulti tractaturi de jure dicentis: juri ope-
rani daturo (5j prius nosse oportel unde nomen
juris descendit (6). Ita et nos nunc operam datu-
ros ad noscendum de descensu Inferni oportet ,

nosccre unde tahs descensus dicatur. Ad quod ani-


madvcrtendum est quod Homerus primo graece: ,

secundo Virgihus latine ut gentiles et pagani et ,

ceteri ahi ut Claudianus tertio Dantes materne


, :

(i) C. L. e U. T. ut in Virgilio.
(2) C. L. e D. T. ut in eodem Virgilio.

(3) C. L. e D. T. nunc autem.


(4) C. L, e D. T. primi cantici.

(5) C. L. e D. T. dalurum.
(6) C. L. e D. T. descendat.

(a) Cosi i Cod. iii vece di satyricus.


(/>) Lyricits non suona veramente ilclcctabitis ma ti<l /yryim prr- ,

lincns ; od ognun sa tlic sia il pocma lirico , c perche cosi detto.


12

de hoc (lescensu , ut christianus ,


poetice pertra-
ctarunt ; quantum ad moralita-
et sic diverse , sed
tem ad idem intenderunt non autem quantum ad ,

naturalem talem descensum. Unde est notandum


quod quadruplex dicitur descensus ad Inferos, sci-
licet, naturalis, virtuosus, vitiosus, artificialis et ni-
gromanticus.
Naturalis descensus secundum gentiles philoso-
phos et poetas et maxime secundum Platonem et
,

Aristotelem, aliqualiter ut tangit de Menone {a) in


primo Posteriorum fit per istum modum. Dicunt
,

enim quod omnes animae a principio mundi fue-


runt creatae in coelo et in stellis paribus (i) col-
locatae, et inde descendere dispositione divina ,

debito tempore et loco , ad corpora humana. Ad


quod Tullius ,
qui de talibus fuit, ait: atl instar
coelestis habemus animos in corpore de-
ordinis
libutos (a). Et idem Martianus ait dicens his , :

datus est anitnus ex his sempiternis ignibus quae ,

sidera stellasque vocamus ; et ihi perfectam prae-


teritorum praesentium , et futurorum retinet cogni-
,

tionem. Descendentes autem postea per circulos


planetarum singulorum ab ipsis singulis plane- ,

tis aliquam sumunt proprietatem, ut a Saturno

torporem a Jove regendi voluntatem a Marte


, ,

iracundiam a Sole vitam sensibilem


, a Vene- ,

re libidinem, a Mercurio cupiditatem lucri. Inde


descendentes dicebant quod quasi in (3) infernum

(i) C. L. pariter.

(a) C. D. T. deliberatos.
(3) C. L. e D. T. ad.

f«) Cosi tutli i Cod.


13

descendebant nam, dum anima in corpore detine-


;

tur, quasi in foedo et tenebroso et infernali carcere


detinetur. Nam quidquid in inferno dicitur esse,
totum repei'itur in corpore humano in quo ani- ,

ma tot et similes sustinet passiones; nam in avaro


anxiatur, in invido frigescit, in iracundo ardescit,
et sic de aliis quae opinio erronea est et repro-
:

bata (i) et contra fidem , et non tenenda.


ideo
Quare dic quod naturalis descensus est quando ,

anima exuta a corpore in mortali peccato descen-


dit in abyssum terrae ad poenas infernales nam ;

leges dicunt civiles quod homo dehnquendo natu-


rahter, obhgatur ad corporalem poenam. Idem
etiam et in anima quae in mortah peccato abs-
,

que poenitentia decedit, consentire videtur poenas


ex eo pati. Rx quo tali consensu oritur naturalis
obhgatio , et sic naturahter descencht in infernum
quodammodo propter accidens peccati. Esto quod
substantiahs ejus animae natura, ut spirituahs,sit
ascendere ut faciunt animae bonae. Et quod iii-
,

fernus sit in dicto loco et abysso terrae testantur


sacrae scripturae, multae quod ibi animae peccato-
rum crucientur, ut in Genesi 37.° ubi dicit Jacob:
desceiidam ad filium meum lugens in infcmum. Et
Lucae i6.° dicitur quod ille dives epulator (2) se-
pultus est in inferno , et rogabat ut Lazarus etc. (3)

Et psalmista : non mortui laudabunt tc, Domine

(i) C. L. e D. T. reprobanda.
(a) C. L. e 1). T. epulon.
(3) C. L. e n. T. et rogabat Abrahaiii iil faccret Lazarum refrige-
rare 05 suurn cuin gutta aquae, cui dcnegavit dicendo: inler nos et vos
magnum cst chaos.
1!^

neque omnes qui ciesceudunt in infernum. Et Gre-


gorius in Decretis ait haec autem vita , idest :

mundus iste quae inter coelum et infernum sita


,

est ita sicut in medio consistit


, ita in utramque ,

parteni (i) cives recipit. Et psalrnista: quoniam


misericordia tua magna est (2) , et eruisti animam
meam de inferno inferiori. Et sic hoc modo loqui-
tur auctor noster , in quantum loquitur de infer-
no essentiali.
Virtuosus descensus est et moralis ad inferos ,

quando aliquis ad cognitionem terrenorum de-


scendit intellectualiter , ut cognita natura tempo-
ralium et terrenorum spernat ea tamquam felix,
secundum Boetium dicentem :

Felix qui potuit gravis


Terrae solvere vincula (3).

Et Virgilius :

Felix qui mundi potuit cognoscere causas

non ut in talibus rebus terrenis et in earum dele-


ctatione vera remaneat , sed ab eis avertat se, et
facilius creatori per creaturas (4) deserviat, ut fecit
Hercules Orpheus , , Theseus et Aeneas, Hercules
enim descendit ad hanc contemplationem terre-
norum ut ad quemdam infernum ut raperet (5)
, ,

monstra , idest ut specularetur vitia principalia.

(1) C. L. e D. T. in utrumque partiun).


(a) C. L. e D. T. magna est super me.
(3) C. L. e D. T. felix mundi cognitor rerum.
(4) C. L. e D. T. creaturam.
(5) C. D. T. ut caperet.
15

Et etiam Theseus et Orplieus qui descendit pro


,
,

Eurydice uxore sua, et ita dulciter sonuit quod Dae-


mones eam sibi reddiderunt. Cujus fal)ulam Ovi-
dius in X.° sic recitat quod Orpheus filius Apol- :

linis et Calliopes de Thracia summus citharista


duxit in uxorem Eurydicem; quam cum Aristaeus
pastor adamasset ( ) fugiens per prata calcato i
, ,

serpente interiit, et ad infernum fuit (a) pro qua, ,

ut dixi fuit (3) Orpheus. Sed quia ipsam Orpheus


,

retrospexit contra conventionem Daemonum ante-


quam esset extra infernum iterum rediit irrevo- ,

cabiliter ad infernum et Orpheus solus ascendit ;

montem, sonando
et ibi postea feras omnes ad se
trahebat. Orpheus idest sapiens musicus ; Eury-
,

dice, idest hona dijudicatio. Sapientia enim adhae-


ret profundae dijudicationi. Et significatur Eury-
dice ipsa ratione (4) quae ratio transiens per pra- ,

ta , idest per voluptates hujus mundi, a serpente,


idest a fallacia hujusmundi, decepta est, cum bo-
na hujus saeculi transitoria judicat esse durabi-
lia, et sic moritur spiritualiter et descendit ad in-
feros quam ut rationem inferiorem ab inferis
:

conditionaliter non trahit. Item Aeneas descen-


dit ad hunc infernum idest ad cognitionem ter- ,

renorum ut videret genitorem suum idest ut


, ,

cognosceret Deum (5). Unde Virgilius in persona

(i) C. L. adamaret.
(a) C. L. ivit.

(3) C. L. ivit. C. D. T. ct ad infernum ,


pro qua , ut dixi , ivit

Orpheus.
(4) C. L. e U. T. et significnt Eurydice ipsam rationcni.
(5) C. L. ut vidcrel gcnitorcin suum , ct cognosccret Ucuiii.
16

ipsius Aeneae dicit Sibillae :

Unum oro , quando hic inferni janua Ditis


Dicitur , et tenehrosa palus Acheronte refuso ,

Ire ad conspectwn cari genitoris et ora


Contingat , doceas iter et sacra ostia patulas.

Similiter et auctor noster ad hunc talem infernum,


scilicet ad cognitionem terrenorum fingit nunc ,

se descendisse per modum istum (i), ut talia per


modum demonstrationis alliciat (a).
Vitiosus vero descensus talis est cum quis cum ,

tota mente in vitiis et temporalibus rebus occupa-


tur, ut Eurydice superdicta et Pirithous, et isti ta-
les non revertuntur Quide- nisi raro. Unde Job 7.°

scenditin infernum, non ascendet in gloriam Dei (3);


ut in auctore nostro et sociis Aeneae et Ulyxis
conversis a Circe in bestias. Et contra tales loqui-
tur , credo ,
psalmista dum dicit: veniat mors su-
per descendant in infernum viventes. Ubi
illos , et
dicit glosa in infernum idest in voraginem hujus
: ,

terrenae cupiditatis. Et Salomon noli subtrahere :

puero disciplinam. Si percusseris eum virga noii ,

morietur : ergo percute et animam ejus de inferno ,

liberahis. Dicit glosa : idest a statu vitioso.


Artificiosus et (4) nigromanticus descensus est,
cum quis descendit ad colloquium Daemonum et
auxilium per incantationes. Contra quos ait psalmi-
sta descendant in infernum omnes qui obliviscuntur
:

(i) C. D. T. inscriptum.
(2) C. L. e D. T. abjiciat.

(3) C. L. e D. T. qui descendit ad infero$,non ascrndet nisi gratiaDei.


(/1) C. L. idest.
17

Deum. Et sic poterimus amodo comprehenderc (i)


de quo inferno diversimode aliquando et inter-
dum (2) Dantes loquitur.
Istis praemissis dividamus haec prima cantica

et librum tractantem de inferno cum res divisa ,

mehus intelligatur. Unde dividitur principaliter in


novem circulos, sicut Virgilius divisit numero, scd
non qualitate, dicens:
noiies Styx interfusa coercet [a);

accipiendo Stygem pro toto inferno, et sic partem


pro toto. JNam Virgilius in primo lingit puniri ani-
mas infantium : et etiam Dantes. In secundo illo-

rum (3), qui sibi per simplicitatem adesse nequi-


erunt; sed auctor noster ibi finxit luxuriosos. In
tertio desperantes; sed Dantes in eo fingit gulo-
sos. In quarto luxuriosos; sed Dantes in eo po-
nit (4) avaros et prodigos. In quinto illos, qui vio-
lenter oppresserunt (3); sed Dantes in eo
alios
fingit puniri inStyge ct palude iracundos, acci-
diosos, invidos et supcrbos. In sexto nocentes;
sed Dantes malitiosos. In septimo animas purgan-
das; sed Dantes ibi (6) bestiales. In octavo animas
jam purgatas ; et Dantes fingit ibi simpliciter frau-

(i) C. L. e D. T. ainodo poleritis facile coniprelienderc.

(2) C. L. e D. T. iiitcrduni ot interduni.

(3) C. L. e D. T. illos.

(4) C. L. fingit.

(5) C. L. e D. T. suppresserunt.
(fi) C. L. e D. T. ibi fingit.

(<j) I Cod. L. c n. T. aggiiingono : Sfatius ctiain , Sty.r , inquit , no-


\-cin circumfua <:am/jo.t.

2
18

(Jantes,per decem bulgias. In nono dicit de existen-


tibus in campo Elysio sed Dantes ibidem lingit
;

proditores. His igitur praemissis veniamus ad te-


xtum.
19

CAPJTULUM PRIMUM

INFERNI (i)

« Nel mezzo del canimin tli nostra vila »

lloc capitulum cum sequenti proemiale est , et


dividitur principaliter in quatuor partcs. In prima
ponit dictum suum exordiale, scilicet quomodo
repperit se in quadam sylva et , in qua parte suae
humanae vitae; et hoc usque ibi
« Ma poi ch' io fui a pie d' un colle giunto »
Ibi secunda , in qua ad quemdam
dicit se devenisse
coUem et ipsum ascendere voluisse; et hoc usque
ibi:

« Ed ecco quasi al cominciar dell' erta »

ubi dicit a quibus et quomodo fuit a tali ascensu


impeditus ; et hoc usque ibi

(i) C. L. Olosae primi capituli procmialis aiirtoris praedicli.


20

« Mentre ch' io ruiriava in basso loco »

Ilji quarta et ultima, ubi iingit se invenire Vir-


gilium suadentem sibi certis rationibus fieri iter
aliud ; et hoc usque in iinem.
Ad primam igitur veniendo, ante expositionem,
ut facilius liabeatur notitia de sequentibus, aliqua
evidentia (i) in isto principio praemittamus, juxta
Philosoplium in primo Ethicorum dicentem per- :

transireautem tentando (2) singula secundum quod


innata sunt et studendum {a) qualiter terminentur
,

magnuni habent auxilium ad sequentia ; videtur


enim plusquam dimidium totius esse principium.
Igitur, o lector, te non taedeat nunc aliquantiilum
me pati adhuc loquentem quamquam prohxum. ,

Corpus liumanum recipit, ut propriam formam,


animam rationalem intellectivam a gremio coeh
descendentem in hunc mundum tamquam de pa- ,

tria ad incolatum. Ad quod locutus est psalmista


dum dixit hei mihi quia incolatus meus prolonga-
:

tus est , hahitaK>i cum hahitantihus Cedar multum ,

incola fuit anima mea. Sic enim coelum est patria


nostra et origo animae nostrae; unde Virgilius
in G.°

Igneus est ollis vigor et coelestis origo.

Et Boetius in libro de Consolatione:

y^d te comersas reduci facis igne reverti.

(i) C. L. e D. T. evideiitialia.
(2) C. L. e D. T. tenlandutn.

(«1 Doyrehbe dire studendo.


2i

Et miindus per conscquens est incolatus; idcst, in


aliena patria est nobis peregrinatio quaedam. Unde
Apostolus 2.° ad Corintliios : quamdiu sumus iii
corpore ,
percgrinamur ad Deum. Et JoJj. 7." ait

militia est vita hominis super terram , et sicut mer~


cenarii dies ejus. Igitur si coelum patria et ori-
go nobis mortalibus est cur non desideramus ,

ad ipsum redire, tamquam ad patriam sem])iter-


nam, prout facimus ad patriam istam (i) terrenam,
transitoriam caducam et modicum duraturam?
, ,

Unde Ovidius fle Fastis ait:


Non dubia est Ithaci prudentia sed tanien , optat
Fumuni de patriis posse videre focis.
Nescioqua natale solum dulcedine cunctos
Ducit et immemores non sinit csse sui.
,

Item, quod plus est , animalia bruta , aves , et


etiam res inanimatac naturalitcr sunm oricinom
repetere conantur. Unde Boetius: repctunt proprios
quacque recursus. Igitur ciun Deus sit princi- ,

pium (2) animae humanae, anima talis naturaliter


desiderare debet ad ipsum reverti exi.stcns in ,

mundo isto ut pcrecfrina cpiasi in camino; aliter


deviat a recto calle. Idco ad pro|)ositum nostrum
redeundo dico cjuod Deus in collatione dictae no-
,

strae animae fpiodammodo dicit ei vade pma :

ut tabula rasa in qua nihil est depictum, ut ait


,

Philosophus in 3.'' dc anima et ita simplex ct pura ,

assumas sarcinam carnis, et ut cum ea merearis,

(i) C. L. c D. T. nosirain.
(a) C. L. princi))iuni et origo.
ambules per viam rectam in qua nunc in princi- ,

pio te pono longam septuaginta dietis, idest an-


nis; quae via, si recte ambulabis, te reducet ad
patriam. Ad quae Isaias 8.* Ponam universos fi-
lios tuos doctos a doniino: et caveas ab ea, ut va-

ga deviare; nam poteris et non poteris ad libe-


,

rum arbitrium, quod tibi dedi, si voles.


Modo Dantes loquens in persona sua, ut in per-
sona ceterorum, ponit quod incoepit in principio
talis viae et camini recte ambulare, idest in prima
sua aetate, in pueritia (i) in qua puri et recti am-,

bulamus. De quo psalmista perpendens aiv.laudate,


pueri , Dominum etc. Et Tullius sunt nobis innata :

initia virtutum , quae si adolere liccret et pate-


remur, nos ad heatitudinem cum divino munere
ipsa natura perduceret. Oua prima parte camini
idest vitae, per eum sic recte et quiete perambu-
lata, innuit se intrasse (2) secundam partem nostrae
vitae, idest adolescentiam (3), in qua ut plurimum
incipimus deviare et exire errando de dicta recta
via et camino hoc est de nostra recta vita et
,

cursu temporis ejus; cum in ipsa adolescentia pri-


mo paremus et tentemus submittere coUa jugo vir-
tutum ut juvenci et a stimulis vitiorum {a)
, ,

juxta illud omnis aetas ab adolcscentia in maluni


:

prona est. Nihil enim incertius et instabilius


quam vita adolescentis ubi , ut plurimum delira-
mus et transgredimur, vehit ilh juvenci, in quibus

(i) C. L. et pueritia.

(2) C. D. T. errassc.
(3) C. L. e D. T. nostrae vitac dictam adolescentiarn.
(a) Cosi questo periodo in tulfi i Cod.
Statius figurat etiam illos duos fratres juvenes (i)
Eteoclem et Polynicem discordes , dicens

Sic, ubi delectos per torva armenta jmencos


Agricola imposito sociare affectat aratro
llli indignantes , quis nondum voniere multo

Ardua nodosos cervix descendit in armos


In diversa trahunt, atque aequis vincula laxant
Virihus ^ et vario confundunt limite sulcos.

De quo passu etiam Salomon ait: tria sunt mihi


incognita et quartum penitus ignoro , via navis in
,

maii, via colubri super Inpidem, via volucris in aere;


sed quod penitus ignoro , via adolescentis in ado-
lescentia sua. In qua vult auctor
innuere se a
recto calle deviasse praedicto et ivisse errando
,

per prata et sylvestria loca diu, idest per opera-


tiones vitiosas (2), ut caeoatus in nocte. ITnde psal-
mista contra tales ait fiant viac illorum tenebrae
:

et lubricum. Et Apostolus ad Ephesios 4-° Noti am-


buletis sicut gentes ambulant in vanitate sensus
sui , tenebris obscuratum habentcs intellectum.
Tandem a radio divinae gratiae lucidatus fecit ut
prudens pereyrinus, qui in medio diei cum sol
declinat, incipit (3) cogitare (4) de hospitio, cogi-
tando de hospitio suo auctor noster, quod est
ipse Deus, in quo vere ut peregrini (5) quiescimus.
Ad quod Joaiuies, loquens in persona Dei , dicit:

(i) C. D. T. juvenes Thebanos reges.


(1) C. D. T. opera vitiosa.
(3) C. L. e D. T. ciim sol declinare incipit.

(4) C. L. e D. cogitat.
(5) C. L. ut verc percgrini.

ego sum via, veritas,et vita ; exemplo, ve-


via in
ritas in promisso vita iii , praemio. Et AiigustinuS
circa haec ait quo vis ire : ego siim via.
.^ Quid
vis scire ? ego swn veritas. Ubi vis vianere .'' ego
sum Et quoniam (i) hoc fecit et perpendit,
vita.
dicitquod m medio camini iiostrae vitae idest in , 1

medioannorum luxmanaevitae, cumascensus nostri


temporis incipit fieri descensus. Sed quod est hoc
medium camini nostrae vitae.^^Videretur quod esset
somnus secundum Philosophum dicentera in 2.0
Ethicae: honus et malus nequaquam manifesti sunt
secundum somnum : undc dicwit nihil differre se-
cundum dimidium vitae feliccs a miscris. Tamen
dic ut praemisi qiiod ad tempus humanae vitae
,
,

se refert, cujus medium


est trigesimus quintus an-
ims. Nam
Philosophus iu Hbro de Senectute dicit,
i
quod nostrum vivere est ascendere et descendere.
Nam juventus est quidam ascensus vegetaturus
in nobis, et senectus descensus potest dici e con-
tra. Et est argumentum ad hoc quod Christus in
33." anno et 3. mensibus mortuus est ; nam tam
summa natura humana [a) cum divina non debe-
bat esse in re decrescente, ut fuisset ultra dictum
dici non
tempus. Item quod ultra 70 annos potest
vita inhomine sed mors et angustia psalmista
,
,

dicente si autem in potentatihus 70 anni am-


:

plius (h) , erit lahor et dolor; et sic ejus medium 35

(1) C. L. quando.

[a) Cosi tutti i Cod.


(6) // nostro /c.rto .•
sl autem iii potcntatibus, octoginta anni,ct
amplius eorum , labor et dolor.
25

anni , in quo medio doctrinat


(i) nos moraliter

in persona sui debere aperire oculos mentis ad vi-


dendum ubi sumus an in recta via ad patriam, ,

aut non. Nam per rectam viam comprehende sta-


tum virtuosum, et per non rectam, vitiosum. Nam
licet juventus nos vitiaverit in finc ejus ad mi- ,

nus qui est in dicto medio camino


,
dcbcmus ,

corrigi et ad virtuosa intendere ; nain homo a vi-


tiis quando senescit. Et Seneca: dif-
nescit discedere
Jiculter reciduntur vitia , quae nohiscum creverunt.
Item propheta quid cst^ Israel, quod in terra inimi-
:

corum es ? Inveterasti in tcrra aiiena dcputatus es ,

cum mortuis et cwn his qui sunt i/t inferno ; nani si


Dei amhulasses
in -via pace utique quievisses. , in
Et Salomon disce ubi hngaidmitas vitae , et
: sit

lum.en oculoruni ct pax (a). Et ad talem passum


et modum annorum respiciens David rogabat non :

revoces me in dimidio dierum meorum. Et ahlji


opus tuum in mcdio annorum vivijica illud. Et
Isaias (3) : in dimidio dieruni meorum vadam ad
portas Propterea tlescendit in infernum vi-
inferi.
vens ,
non desceu(ht moriens
(4). Et sic auctor
noster descendit ad infernum juvenis et in me- ,

dio camini ipsius vitae idest ad cognitionem ter- ,

renorum (5) , iit eis probabihter abominatis mo-

(i) C. L. e D. T. auctor doctrinat.


(») C. L. Disce ubl sit virtus, ubi sit priidenlia, ul scias ubi sit lon-
gituniilas vitae et lumcn oculoruin.
(S) C. L. e D. T. Et Abacuc: Doinine, opus tuum iu medio difriiiu
meorum vivifica illud.

(4) C. L. e D. T. juvenls.
(5) C. L. e
D. T. ul nunc fecit Danles, qui dcscendil juvenis, idcst
"1 medio vilae ad infernuin , ide.sl ad praediclam cognilioncm.
riens non vadat acl esscntialem infernum. Et me-
taphorice proceclendo fing;it se ipsiim repperisse
in quadam sylva obscura, hoc est in statu vitioso
quem statum etiam Virgihus in 6° sylvae obscu-
rae adaptat dicens :

tenent media omnia sylvae:


media , idest virtutis; sylvae , idest vitia, ut extre-
mitates. Et alibi in 6.° ait

Est iter in sylvis , ubi coelum condidit umbra


Jupiter, et rebus nox abstulit atra colorem . .

Lucus et obscuris claudunt m 'vallibus wnbrae.

Et vera haec adaptatio si quis bene respiciat


est ,

quae in statu vitioso hujus mundi patimur. Nam


ibi sol justitiae non lucet in eo infinitae angu- ;

stiae nos pungunt ut stipites et spinae sylvae. Et


,

iVIathaei aliud cecidit inter spinas


i3.° dicitur :
,

et simul exortae spinae suffocaverunt illud (i). Et


subdit quod illecebra hujus mundi in eis bona
concepta mortificat. Ad quod et ille propheta Ose-
ae 2.° ait sepiam -viam tuam spinis. Dicit glosa
: :

idest punctionibus dolorum et laborum. Et psal-


mista dicit : priusquam intelligererit spinae vestrae
7'amnum. Dicit glosa ramnum est herba mollis in :

principio postea habet spinas ; per spinas vero in-


,

tellige punctiones aeternae damnationis. Item sicut

in sylvis ferae et bestiae nos infestant et anima-


lia , ita in taU statu vitia et appetitus feroces , ve-
nenosi et bestiales nos continue venenant. Et ex
(i) C. L. e D. T. alia autem ceciderunt in spinas,et creverunt spi-
nae , et suffocaverunt ca.
27

hoc ait psalmista anima nostra , sicut passer,


:

erepta est de laqueo venantiuni. Et alibi funes irv- :

ferni circumdederunt me , et praevenerunl me la-


quei mortis. Propter (i) cujus obscuritatem etiam
exclamat Ovidius dicens:

Proh superi , quantum mortalia pectora caecae


Noctis hahent etc.

Dicendo qviod etiam perpendit quod via recta erat


ihi deperdita , ut supra dixi , in ejus scilicet adole-
scentia. Unde in Genesi, cap. 8.° Sensus et cogi-
tatio hwnana in malum prona sunt ah adole-
scentia. sua ; ubi nostra vita, ut via, ad bonum et
malum bifurcatur. Unde Virgilius in 6.°

Hic locus est partes uhi se via scindit in amhas ,

Dextra quae Ditis magni suh moenia tendit.

EtSalomon: vae peccatori ingredienti terram duahus


viis , et qui derelinquunt vias rectas et diverterunt
in vias pravas. Dicendo quod talis status vitiosus

est ut sylva. sylvestris ; et lioc dicit propter incultos


mores vitiosorum. Item aspera et fortis: lioc dicit
quia fortiter allicit nos. Ad quod Salomon,Prov. 5.°
Iniquitates suae capiunt impium, etfunihus pecca-
torum suoruni quisque constringitur. Et Augustinus
in libro Confessionum: suspiraham ligatus nonfer-
ro alieno, sed niea ferrea voluntate. Yx Boetius in
tertio : felix qui potuit gravis terrae , idest terre-
norum , solvcre vincula. Quare de facili a tali syl-
va , idest statu vitiorum (2) ,
quis explicari non
(1) C. L. e D. T. ad.
(») C. L. vitioso.
28

potest. Iiide dicit quod lantum erat amarn quod


,

modicum est plus mors corporalis. Contrariuni


videtur dicere Salomou Ecclesiastici n.° Invcni
amariorem morte muliereni quae laqueus vena- ,

toruni est, vincula sunt manus illius. Quae mulier


voluptas horum terrenorum est, pro qua et haec
sylva ponitur, et qui placct Deo aufugiet eam et ,

qui pcccator est capietur ab ea. Scd auctor habuit


respectum ad remcdium, quod haberi adhuc a Deo
potest.Unde Seneca exora Deum pro te ipso :
,

quoniam data eripi potest vita erepta reddi non ,

potest. Et sic gustus , idest intellectus auctoris


i"efectusnunc judicat vitiosa haec mundana imo ,

amara (i). Ad quod Boetius: Iwmo carnalis unam


amaritudinem habet ex dilectione divitiarum, quas
'veliementer ihi amat ; aliam ex defectu earum.
Dicendo quod de ea dicit, causa narrandi bonum
quod ibi invenit ; quod bonum est justitia Dei in
puniendo vitiosos et praemiando virtuosos. Lnde
Gregorius: mala quae hic nos premunt ad Deum ,

nos ire compellunt. Dicendo c|uod nescit j^ejerre


quando ipsam introivit , ex eo quod quasi somno
pressus (u) ejxit. Ad quod Seneca de formula ho-
nestatis ait cogilationes vagas velut quasi somno
:

similes non recipies , cjuibus si animum tuum oble-


ctaveris cum omnia disposueris tristis remane-
, ,

bis. Et psahnista in circuitu impii ambulant


:

et viani civitatis non invenerunt. Et Apostolus


surge qui dormis, et illununabit te Christus. (3) Et

(i) C. L. e D. T. et iit dicit amara.


(2) C. L. e D. T. plenus.
(5) L. e D. T. Deus.
29

sic in somno et alienatione mentis et intellectus


sunt spiritualiter homines , cum talia ingrediuntur

primo. Et pro ista prima parte.


lioc
Atl secundam partem veniendo, dicit auctor quod
elevando oculos intellectus cognita infirmitate ,

praedicta terrenorum ut valle et sylva quadam,

obscura ubi sol veritatis non lucet ad suasivam


, ,

quamdam contemplationem virtutum ut ad mon- ,

tem elevatum ab hujusmodi miseriis infimis mun-


danis , et illuminatum ante a sole
et illecebris ,

veritatis,ducente hominem directe ad ejus bonum,


respexit et vidit lucem et radios veritatis ibi appa-
rentes, ut dicit textus. Ad quod Isaias C).° y/mOu-
umbrae niortis hix orta est eis.
lantibus in regione
Et spiraculo diviuo talia vitia et se ipsum reco-
gnoscendo sic oculos elevavit hoc est intentio-
, ,

nem propriam (i) ad virtuosa disposuit. Ad quod


Seneca: initium satutis cognitio est peccati. Item
psalmista: beatus vir cujus est auxiliwn a te, ascen-
siones in corde suo disposuit in valle lacrymarum.
Et alibi: adte, Dominc, le\'avi animam meam. Dicit
^losa.: spirituali desidcrio dc tcrra animam meam
levaviy scilicet de mundanis desideriis separavi. Et
alibi: emitte lucem tuam et veritatem tuam, ipsa me
deduxerunt et adduxerunt in montcm sanctum
tuum. Etalibi: levavi oculos meos in montes ,unde ve-
niet auxilium mihi. Dicit glosa in montcs idest ad : ,

sanctos et corum scripta et dicta veritatcm conti-


nentia. Per quae debet patere allegorica locutio
auctoris non grossis dicendo quod viso illo lu-
,

(i)C. L. eD, T. priinain.


30

mine illius solis, idest veritatis demonstrativae


timor aliquantulum in eo quievit ex eo quod spe- ,

rare incoepit virtute talis lucis posse evadere de


dicta nocte idest de statu tali vitioso
, qui dura- ,

verat ei in lacu cordis (i). Nam sciendum est,quod


secundum philosophos naturales in corde huma- ,

no sunt tres ventricuH in medio quorum spiritus


,

generatur. In aliis duobus extremis est spiritus


cum sanguine sed in dextro plus est de san-
;

guine et minus de spiritu; in sinistro e contra-


rio (2). Et quod spiritus est ligamen animae cura
sanguine dicitur cjuod in sinistro est anima no-
,

stra (3) et in dextro natura animata. De quo credo


,

nunc auctorem sentire dicendo quod (4) respexit


,

retro ad dictum passum, ipsum abominando, ut


cesset [a) contrarium de uxore Loth de qua dicam ,

in capitulo io.°et in (5)Purgatorio.Quipassusnum-


quam dimisit animam m
ipso (6) perseverantem
vivam idest
, laude et fama subaudi (y) sed potius ,

mortuam de qua vita dicit lex hi enim qui pro


; :

repuhhlica ceciderunt in aeternuni per gloriam vi-


,

vere intelliguntur. De morte tali ait psalmista


illumina (8) oculos meos ne umquam ohdormiam
in morte: quod exponitur, idest in vitio. Et Apo-

(i) C. L. e D. T. qui duraverat in lacu cordis ejus.

(2) C. L. e T. D. e converso.
(3) C. L. e D. T. naturata.

(4) C. D. T. quomodo.
(5) C. L. e D. T. infra in.

(6) C. D. T. Christo.
(7) C. L. e D. T. subaudias.
(8) C. L. e D. T. illumina , Doinine , oculos etc.

(a) Cosi tutti i Cod.


31

stolus: vidua vwens in deliciis mortua est (i). Di-


cendo quod quietato aliquantulum corpore suo
fesso a lahore, quod (2) est in ascendendo (3) a tali
statu vitioso , ut debuit facere , secundum morali-
tatem Juvenalis dicentis nemo repentefit surnmus;
:

et ideo paulatim incoepit auctor ascendere dictum


collem idest incoepit procedere ad ascensum con-
,

siderationis virtuosae vitae et veritatis, tamquam


per viam desertam : et merito ,
quia modicum est
a nobis frequentata. Unde Hieronymus ait : insua-
vem et asperam fecit nohis 'viam virtutis lotiga
consuetudo peccandi. Et sic procedendo dicit ,

quod pes firmus infimior crat.Hic est figura nam ;

sicut corpus humanum habet duos pedes per ,

quos vadit ad bonum vel malum,


ita anima habet

duos pedes, per quos bene vel male incedit, idest


duos affectus. Nam dicit Augustinus pes animae :

amor est^ qui si rectus est, dicitur caritas ; si cur-


vus , dicitur cupiditas. Et psalmista:/?^^ enim meus
stetit in directo. Ubi glosa dicit: in directo , idest,
affectio mea ,
quae facile lahi solet , non recessit
a rectitudine
, sed firma, (4) stetit et processit. Et
alibi qui perfecit pedes nieos tamquam (5) cen'o-
:

runi, et super excelsa statuit me. Igitur ad propo-


situm, pes auctoris, idest affectio, in quo magis
adhuc firmabatur, erat infimior, quod adhuc ad
infima terrena relicta aliquantulum magis inclina-

(i) C. D. T. vidoa vivens in deliciis , vivcns inortua est.

(a) C. D. T. (jui.
(3) C. L. c D. T. descendendo.
(4) C. L. fixa.

(5) C. L. sicut.
32

batur, quamquam superior pes ad superiora as-


cenderet , et sicut claudus ibat. Unde Apostolus
ad Hebraeos gressus rectos facite pedibus vestris
:

ut non claudicans qais erret , niagis autem sanetur.


Et etiam psalmista in laqueo isto , queni asconde-
:

runt , coniprehensus est pes eoruni. Et haec pro


secunda parte (i).
Ad tertiam partem dicit quod sic contemplative ,

in (2) suo proposito bono illum coUem, idest sum-


mitatem virtutum ascendendo suo recto proposi-
,

to ,
prius dicit se fuisse impeditum a vitio carnis
et quasi revolutum ad infimam dictam sylvam,
scilicet ad statum vitiorum, figui-ando id vitium I
in lonzani quanidam agilem et prestam (3) cuni
pelle maculosa. Et merito considerata subita con- ,

gressione (4) talis vitii , et diversis deceptionibus


ejus et maculis. Quod etiam vitium ista de causa
Virgilius in persona Veneris ita quodammodo figu-
rat , dicens Aeneidos primo

Nanique humeris de more hahileni suspenderat


arcum
Venatrix , dederatque comas diffundere ventis
Nuda genu nodoque , sinus collecta fluentes.

Et ibidem
Succinctam pharetra et maculosae tegmine lyncis.

Et Epicharmus comicus ait (5):

(i) C. L. e D. T. pro ista secunda parte sufficiant.

(2) C. L. e D. T. cum suo.


(3) C. D. T. subitam.
(4) C. L. e D. T. aggressione.
(5) C. L. e D. T. ait etiam ad hoc.
33

Domitor Cupido leonta (a) virtute praesumptior.


Sed tamen duo dicit quae eum fecerunt contra dic-
tum vitium bene sperare scilicct quod principium,

diei erat, in qua hora magis, ut sobrii defendi- ,

rous nos a vitio tali. Unde psalmista ait: mane ad-


stabo tibi et videbo , quoniam non Deus volens ini-
quitatem tu es. Ubi dicit glosa, quod per illa verba
denotatur mentis directio et munditia. Item quotl
tempus martiale erat, cum sol ingredilur signum
Arietis quod signum est domus Martis et per
,
;

oppositum respicit signum Librac, quod est domus


VeneriSjSccundum Isidorum Etliimolog. Item quod
tunc primus amor, idest Deus, piimo incoepit de
suo amore in nobis hominibus infundere (i), fa-
ciendo nos ad imaginem et similitudinem suam et ,

incarnando se et moriendopro nol)is,ct subijciendo


nobis omnia, juxta psalmistam: omnia sub pedibus
ejus. Et illud minuisti eum paulo minus ab Ange-
:

lis etc. Unde argimientabatur auctor: si tali tem-


pore sic fuit gratiosus primus amor, ita et nunc
largietur mihi (2) gratiam contra talia eum ad vi-
Sed in hoc non tantum (4) bene
tia (3) infestantia.

speravit , quin non timeret de quodam leone se-


quenti (5) ibidem taliter apparente , in quo vitium
superbiae figurat. Et merito juxta Boetium di ,

(i) C. L. c D. T. refundere.
(2") C. L. c D. T. sibi.
(3) C. L. c D. T. vitium.
(/() C. L. tam.

(5) C. L. frcquniter.

(a) Cosi lutti i Coild. Foise : leonis.


centem de superbo irae intemperans fremit ? Leo-
:

nis aniinuni gestare credatur. Et Gregorius super- :

bia naiione coelestis coelestes appetit mentes. Et hoc


est quod dicit, quod aer wdebatur de eo tiniere.
Tertio et fortius dicit se fuisse impeditum a qua-
dam hramosissima lupa , idest ab avaritiae cupi-
ditate. Et merito in iigura lupae fingit eam, secun-
dum Boetium etiam dicentem de avaro cupido:
avaritia fervet alienarum opum violentus ereptor?
Lupo sindlem dixeris. Dicendo quod erat hestia
sine pace , idest sine quiete unde Boetius ipse ;

inexplehilis avaritia divitum , semper cupit, num-


quam satiatur, nec Deum timet , nec homines reve-
retur. Et Salomon in Ecclesiaste unus est, et secun- :

dum non hahet ,non fdium,nonfratrem,et tamen


lahorare non cessat, nec satiantur oculi ejus divi-
tiis , nec recogitat dicens: cui lahoro etc. Et haec

tria vitia sunt quae magis et frequentius nos lae-


dunt; unde in Apocalipsi ait Joannes: et tertia
pars hominum occisa est ex igne ,fumo , et sulpliu-
re , quae procedehant ex ore eorum. Per ignem in-
temperatus ardor luxuriae, per fumum superbia,
per sulphur avaritia intelhgitur (i). Item idem Jo-
annes in epistoHs ait: omne quod est in mundoy
aut est concupiscentia oculorum , aut superhia
vitae: quae reducuntur ad ipsa tria vitia super-
scripta (2).

(i) C. L. e D. T. intelligatur.

(2) C. L. e D. T. Omne quod in mundo est, concupiscentia carnis


est ,
quae reducitur ad tria , scilicet ad honores , divitias et delitias

honores ad superbiam , delitias ad iuxuriam , divitias ad avaritiam.


£t haec pro ista tertia parte.
35

Ad quartam ultimam partem auctor vult osten-


et
tlere quod per se solum non poterat ad co^nitionem
dictae veritatis et virtutis ascendere,impeditus a vi-
tiis superdictis, absque auxilio et societatepliiloso-
phiae rationalis (i). Ad quod Seneca ait: difficile

virtus inventa est: ducem et rectorem desiderat sed ,

sine niagistro vitia discuntur. Quae rationalis scien-


tiademonstrative et sillogistice nobis habet causas
ostendere per effectum (2). Ideo iingit se ita ruen-
do Virgilium invenisse, in cujus persona amodo
consideranda est dicta rationalis pliilosophia esse
figurata; et quomodo et qualiter, dicam in sequenti
capitulo. Et quod dicit, quod erat ipse Virgilius
fiocus , idest non
loquens, significat quo-
clare
modo dicta rationalis scientia suis auribus nondum
aperte suadebat in principio tali vel loquitur :

de ea ratione prout in genere potest assumi de-


cepta et confusa ai) aj^petitu (3) iii primo homi-

ne. Et hoc est quotl dicit quod per longum silcn-


tium videhatur fiocus. Quae rationalis scientia, in
persona Virgilii respondendo auctori absque ra-
tione adhuc ad vitiosa disposito , vocavit eum
non homo ut dicit Aristoteles correptum hoc /10-
,

men non homo ; nam homo absque ratione et in-


tellectu potest dici non homo , ut ait Philoso-
phus in secundo de anima dicens: quod potentiae
animae ita supra se staiit sicut figurae trianguli,
quadranguli et pentanguli et sicut pentangu- ;

lus idest figura quintjue angulorum, stat supra


,

(i) C. L. e i). T. seu jiidlcio lalionis.


2) C. L. officiiim.

(3) C. L. ab aspcciii.
36

quadraiigulum, ita seiisitiva stat supra vegetativarn


et intellectiva supra sensitivam. Itaque sicut levan-
(lo angulum ultimum ex pentangulo remanet qua-

drangulus et non plus ])cntangulus ita levando ,

ultimam potentiam animae, idest rationem non ,

remanct liomo sed res cum anima sensitiva ut


, I
animal brutum. Et Boetius in quarto versi in :

malitiani humanam quoque amisere naturam. Et


sic evenil ut quem transformatum vitiis nideas ^

hominem extimare non possis. Et Iioc est quod


Philosophia Boetium vocavit hominem , eo quod
in ratione permansit, dicens in primo de Consola-
tione: quid est igitur., homo quod ,
te in moestitiam
luctumque dejecit P Inde literaliter (i) loquendo
fingitVirgilium dicere quomodo figulus pater ejus
et Maja mater ejus fuerunt de Pietola districtus ,

Mantuae (2) quod natus fuit sub Julio et vi-


, et
xit sub Augusto bono Octaviano adeo quod ado-
ratus fuit, et etiam fuit senator ,
puer dum esset
12 annorum ,
propter suam probitatem. Unde in
Bucolicis Virgilius de eo sic ait:

« Hic illum vidi juvenem , Melihoee ,


quotannis
« Bis senos cui nostra dies altaria. fumant.

Item dicit quod fuit poeta , et cantavit de justo


Aenea Trojano filio Anchisis ; unde in principio
suae Aeneidos ait:

Arma virumque cano etc.

Et quod fuerit justus subdit

(i) C. L. Literaliter quoque.


{%) C L. Mantuanus. C. D. T. Manluani.
37
I

Re,»: erat /fenens nohis quo justior alter


,

Nec pietate fuit , nec bello mnjor et nrniis.

Qui Aeneas:
Postquam res Asiae Priamique evertere gentem
Immcritam visum superis ceciditque superhwn ,

llium , et oninis humo fumat Neptunia Troja ,

Italiam fato profugus Lavinaque venit


Litora etc.

In cujus laudein , scilicet Virgilii , auctor loquitur


ut in textu patet. Ad quod Ovidius de ipso Vir-
gilio ait:

Omnia canlavit divino carminc vates.

Et Macrobius in libro de Saturnalibus ait: Fir-


gilius non sinc quodnm praesagio quo ,
se omniuni
profectihus prncparnhnt dc industrin sun pcrmiscu- ,

isse , idque non mortnli scd divino ingenio prncvi-


disse ,atque adeo non aliu.m ducem secutus qunm
ipsam rcrwn omnium mntrem nnturnin, Jinuv
practexuit vclut in musica concordinm sonoruni.
Quippc si munduni ipsuni diligcnter insjncins , ma-
gnavi similitudincm divini illius et hujus poetici
Maronis
operis invenies. Nani. qualiter elocjuentia
ad omnium niores intcgra cst nunc hrcvis nunc , ,

copiosa nunc sicca , nuiic florida nunc siniul om-


, ,

nia , intcrdum lcnis aut torrens : sicut terra ipsa


liic laela scgetihus ct pratis , ihi silvis ct rupihus
hispidn , hic sicca arenis , hic irrigua fontihus
decem rethorum qui apud Athenas Iticas florue-
,
A
runt, stylos inter sc divcrsos hunc unuin pcrmiscuis-
se. Inde concludit: gloria ejus talis est quod ex nul-
38

lius laiulihus crescit , et cx nidlius 'vituperationilnis


minuitur. Et dicit quod dum auctorera videret
ipse Virgilius lacrymantem , suasit ei ut iret se-
rum per aliam viam per demonstrativam , scilicet
viam rerum muiulanarum (i) ut per infernum
quemdam. Nam homo volendo animum ut auctor ,

noster, in totum removere a rebus et voluptatibus


mundanis (2), qui non sit immediate a gratia Dei
remotus , ut alicjui sunt , debet per talia sequi ut
ducem dictam rationalem scientiam per suas de-
monstrationes. Nam ut dicit Thomas de Aquino :

Deus movit voluntateni hominis ut universalis mo~


tor ad universale ohiectum voluntatis quod est ho-
num. Et sine hac universali motione homo non
,
i
potest aliquid velle, sed per rationem homo deter-
minat se ad volendum hoc vel illud, quod est ve-
re bonum vel apparens, nisi per gratiam dei etc.
ut dixi. Item intellectus est veritatem intelligibi-
lem simpliciter apprehendere: ratio est procedere
de uno intellectu ad alium (3) ad veritatem uni-
versalem cognoscendam («). Nam et Sibilla quam ,

Virgilius fingit etiam pro ista rationabili philoso-


phia in simili videndo Aeneam lacrymantem de
,

Palinuro socio suo mortuo et non sepulto qui ;

Palinurus pro ista voluntate terrenorum errabun-


da ponitur quae licet esset mortificata in eo non
,
,

tamen sepulta idest non in totum ab ipso Aenea


,

(i) C. L. humanar.um.
(2) C. L. humauis et mundanis.
(3) C. L. eD. T. aliud.

(a) C. L. e D. T. aggiungono : ad quod Horatius : in vitiiirn tlurit


culpae iiga , si caret arte.
39

rejecta , ut in nostro etiam auctore , suasit ei ut


prius sepeliret eum ,
postea accederet ad aureum
ramum ,
qui pro virtute accipitur ut in casu nostro
mons clivosus superdictus , unde auctor ruebat.
Et Boetius

Qui serere ingenuum 'volet agrum,


Liherat arva prius fruticibus
Falce rubos filicemque resecat
Ut nova fruge gravis Ceres eat.
Nam prius extirpanda sunt vitia per superdictum
modum, quam plantandae virtutes. Et reddit ratio-
nem suae suasionis; nam dicit quod illa bestia, idest
vitium avaritiae, non dimittit aliquem per suam
viam transire si potest idest ad nostram felici-
, ,

tatem, sed eum occidit spirit.ualiter et cum sa- ,

turata esse debet , magis famescit. Ad quod ait


Juvenalis

Crescit amor nummi quantum ipsa pecunia crescit.


Quae lupa multis uxoratur ,'\Aest unitur. Ad quod
psalmista a majore usque ad minorem omnes ava-
:

ritiae studcnt. Et adhuc plures erunt , dicit ,

usquequo venerit ( ) veltrus interficiens cam fu-


i ,

gando eam pcr totum (2) doncc rcmiserit cam


in infernum , unde invidia , idest Diabolus, qui
invidet nobis ex eo quod videt nobis coelum
apertum quod ei fuit clausum, ut in ipsa nos ten-
,

taret, extraxit. Ad quod Sapientiae 2." Invidia

(1) C. L. e D. T. veniet.
(a) C. L. per todini orbeni.
40

Diaholi mors introivit iii unii>ersam terram (<?).


Vel dic qiiod avaritia est duplex; nam uno modo
immoderatus dicitur appetitus rerum tempora-
lium quae veniunt in usum et utile humanae
,

naturae quaecumque pecunia extimari possunt:


(i),

alio modo dicitur omnis immodcrata cupiditas ha-


bendi quodcumque bonum et sic est (2) etiam ;

invidiae et superbiae. Et de ista specie avaritiae


loquitur conchulendo cjuod pro suo meliori,ut
supra dixi , ahunde eum ducet, scihcet per Infer-
num morahter intehectum ubi videbit spiritns ,

cridantes secnndam mortem. AHegorice pravi et


vitiosi mortui sunt quodammodo in fama et ,

haec est prima eorum mors secunda est corpo-


rahs, quam cridant, (3) idest conqueruntur, vel
;
1
advocant ut secundam inspectis eorum dissolutis,

actibus (/») vel cridant secundam mortem, idest con-


:

queruntur de secunda morte, quam habent aeternam


et spiritualem. Unde Gregorius in Dialogo: dnplex
est mors nostra , scilicet dnm heate vivere anutti-
mns et dnm esscntialiter vivere in poena non de-
,

sinimus. Vei loquitur de existentibus in Inferno


reaH qui vocant secundam mortem scihcet ani-
,
,

mae; nam Augustinus in 21.° de civitate Dei ait:


prima mors nolentem animam pellit a corpore ,

s>ecunda mors nolentem aniniam tenet in corpore.

(i) C. L. e D. T. quae veniunt in usum vitac liumanae.


(2) C. L. ot sic inest invidiae et superbiac.

(3) C. L. secunda est corporalis : cridant, idest ec.

[a) II testo : invidia autem diaboli mors introivit in orbem ter-

rarum.
[}>) Miinca aclibus ncl C. L.
41

Et hoc voluit in appetitu turbativo; nam in natu-


rali et deliberativo spiritus damnati nollent (i) non
esse, cum ipsum esse sit quoddam bonum natu-
rae, et appetitus semper respectu alicujus bo-
sit

secundum ipsum Augusti-


'

ni et ad finem boni
, ,

num. Ergo non velle esse esset non velle bo- ,

num quod non potest csse naturaliter. Item dicit


,

quod ducet eum per Purgatorium sed per Paradi- ,

sum non quia dicta ratio quae in figura pro Vir-


; ,

gilio ponitur, (2) ex eo quod fuit Deo rebellis in


non obediendo in primis parentibus amisit locum
talem posse ascendere demonstrative et contem-
plari. Ideo dicit quod dabit illum Philosophiae,
cum qua ad talia potest ascendere scilicet meta- ,

phorice: seu Theologiae, quac in pcrsona Bcatri-


cis figuratur. Diccndo quod uhicumque (3) impe-
,

rat et ibi regit Dcus : ad quod psalmista: Dominus


in coelo paravit sedcm, suam , et j-egnum ipsius
omnibus dominabitur. Et alibi regnuni tuum , re- :

gnum omnium saeculorum , et dominatio tua in


omni generatione et generatione. Et denique ip-
sum Virgilium idest philosophiam rationalem se-
,

quitur, ut omnia vitia vincat juxta Senecam di-


centem: si vis omnia subjicere , te subjice rationi.
Modo redeamus ad quaerendum, quis sit ille Vel-
trus de quo supra tangit auctor, et de quo tan-
,

tnm quaeritur. Unde {a) dicunt quidam quod erit

(i) C. I). T. nolunt.


(») C. L. c b. T. tollilur

(3) C. L. e D. T. «bique.

fa) Unde mnncd inl C. L.


42

Antichristus , sed quomodo? cum Antichristus,


secundum quod dicitur ad Thessalonicenses 7.°, os-
tendet se tamquam sit Deus. Ubi (hcit glosa: si-
cut in Christo uinnis di<.>initas inhabitabit , ita in
Antichristo plenitudo oninis malitiae , et erit caput
omnium nialorum. Et auctor dicit quod iste Vel-
trus erit plenus virtute, aniore, et sapientia unde ;

verius dic quod auctor ut ostendat se poetam ,

instructum in diversis vult nunc se ostendere in


,

judiciis astrorum scientificatum (1): quae judicia me-


dia quaedam tenent inter necessarium et contin-
gens, secundum Ptolomaeum. Et sic (2) per quam-
dam prolocutionem et praesagium per ea quae co-
gnoscit in stelHs et videt (3) debere contingere, ut
ostendit etiam in capitulo finah (4) in Purgatorio,
ita praedicit et loquitur scihcet evenire de proxi-
, ,

mo tempus totum ad virtutes habituatum. Vel


quasi ut propheta loquitur; nam et propheta dici-
tnr procul fans , sivevidens, unde in primo Regum
capitulo io.° dicitur de Samuele: qui propheta dici-
tur hodie, vocahatur olim videns , scihcet in quan-
tum cognoscit et loquitur quae sunt procul a sen-
sibus hominum. Nam interdum non solum sanctis
prophetis datus est sermo propheticus ut Danieli ,

et aliis, sed etiam non sanctis, ut patet in Cai-


pha {a). Per quod ostenditur Spiritum sanctum da-

(i) C. L. e D. T. in judiciis astrologicis scienlificum.


(2) C. L. e D. T. et sic modo.
(3) C. L. -videtur.
(4) C. L. et in Purgatorio. C. D. D. infra in Purgatorio.

(a) C. L. e D. T. aggiungono nam a se ipso non dixlt quod


: pro-
plietavit quia cxpediebat unum liominem mori pro populo.
43

torem gratiarum non personam sequi digni aut


indigni sed ordinem traditionis; sed magis puto
ipsum ut dixi cognitione motuum certarum stel-
, ,

larum et conjunctionum hoc uti praesagio et pro-


locutione maxime ex quadam conjunctione Saturni
et Jovis, quae de proximo erit secundum quod di-
cet in (inali capitulo Purgatorii et in capitulo ao.° (
i
).

Sub quo tempore mundus (2) ad virtuosa dispone-


tur; unde psalmista (3): adnuntiabitur doniino ge-
ncratio ventura,
adnuntiahunt coeli justitiam
et
ejus. Et Virgilius in sexto de hoc (4) praesagio ait:

Orahunt causas melius , coclique meatus


Descrihent radio , et surgentia sidera dicent.
Tu regere imperio etc.

Et in egloga prima in Bucolicis (5) :

nitima Cumaei venit jam, carminis octas


Magnus ah integro saeclorum nascitur ordo
Jam redit et virgo , redeunt Saturnia regna
Jam nova progenies coelo demittitur alto.
Tu modo nascenti puero , quo ferrea primum
Desinet , et toto surget gens aurea mundo etc.

Quod praesagium licet ad Christum potuerit (6)

(1) C. L. e D. T. secundum quod dicitur diclo capitulo finali in


Purgatorio ct in cap. 20.

(2) C. 1,. c D. T. sub qua dictum tempus.


(3) C. L. e D. T. ad quod facit psalmista dicens.
(/,) C. D. T. etiam de hoc.

(5) C. L. c D. T. ilem in pracsayio alio , (|uo ulilui \n Bucolicis ,


dicens in 10.* egloga.

(6) C. D. T. possit.
referri, ut dicit Hieronyrnus iri pririoipio (i) Bi
bliae, etiam ad Octaviaiium Augustum sul) quo ,

mundus totus (2) quietatus est ,


potcst referri ,

Virgilio iterum diceiite :

Sic placitum : veniet lustris lahentibus aetas ,

/ispera cum positis mitescent soecula bellis.

Per quod concluditur (3) quod sujieriora corpoi-a


nostrum auctorem ctalios poetas adeo illustrarunt,
quod liaec praesagia rationabiliter sua subtilitate
et judicio astrorum potuere referre (4). In quo
tempore felici et virtualiter sic a corporibus su-
,

perioribus liabituato ,
j)raedicit nasci et surgere
quemdani pleiium sapientia^ amore et virtute , cu-
jus natio erit inter fcltrum etfeltrum. Dicunt qui-
dam: lioc est in partiljus Lombardiae et Roman-
diolae, inter civitatem Feltri et moiitem Feltri. Tu
dic inter feltrum et feltrum , idest inter coelum et
coelum, talis (5) temporalis virtuosus inferius infun-
detur. Vel inter feltrum et feltrum, idest quod talis
vir virtuosus et dux natus erit ex matre et patre non
contextis et conjunctis (6), ut est painuis et tela (^j,
sed ex disjunctis et solutis , ut feltrum in quo ,

non est tela ; et sic erit naturalis et de vili natio-

(i) C. L. e D T. in proemio.

(2) C. L. e D. T. in totiim.

(3) C. L. concludit.

(4) C. L. e D. T. nostrum auctorem et alios poetas liacc prae-

sagia rationabiliter sua subtilllale ct jutlicio astioruni possc nun-


Jiare.

(5) C. L. talis Inbilus.

(6) C. L. idcst non conjunctis.

(7) C. L. e D. T. ut est pannus cl lcla , idesl matriinoniali.


k6

nc. Non propterea includit quin possit esse de


magna prosapia, sed ita loquitur ut antipopliori-

zans (i), respondens cuidam tacitae opinioni, quae


est inter vulgares , scilicct ut tantus vir non
possit (2) esse quin foret de altissima progenie,
arguendo per locum a contingctiti non a neces- ,

sario non advertentes quis


; fuerit Alexander do-
minus quasi totius mundi , et ille Jefte de (juo
,

loquitur (3) ii.° Judicum, qui dux po])uli Israelis


est factus; et tamen ambo naturales. Item de Ser-
rano filio vilis rustici, et factus est senator Romae;
de quo Virgilius dicit quod propter ejus ,
virtu-
tem tractus est ab aratro ad senatum unde , dicit

Fahritium vel te sidco , Serrane , serentem.

Nam effectus coelestcs ita infunduntur vilibus


sicut magnis. Ad lioc psalmista henedixit onini- :

hus qui tinient Donunwn pusillis cum majorihus. ,

Ad hoc (4) etiam praesagium videtur loqui ille


magnus theologus et poeta in suo poemate Ala- , ,

nus {a) dicens quod nascetur homo, licct videa-


tur jam fuisse; sed idcaliter loquitur, respicicns
animam adeo sic virtuosissimam ,
quod omnia vi-
tia ct ultimo avaritiam in Infernum detrudet, sic
dicendo inter alia sua verba de eo

(i) C. L. sed ita loquitur antiphorizans , idcst respondcns etc.

(a) C. D. T. potest.
(3) C. D. T. legitur.

(4) C. L. ad quod.

(a) Alano scrissc un poema inlitolato Anticlaudianus , cd un altro


De planctu naturae , misto di praa e tU versi. Ne nelV uno ne neW al-
tro esistc il passo qui ritato.
, , ,

i6

Pestis avaritiae , sed tellus parcius intrat


yirma victam miratur, et illud,
refert ut se
Quod patitur , vix esse putat non creditur illi, ,

Qui videt et stygias fugit indignata sub umbras.


,

(i) Pugna cadit , cedit juveni , victoria surgit,


Virtus succumbit , vitium natura triumphat,
Regnat amor nusquam discordia ,foedus ubique,
,

Nam regnum mundi legum moderatur habenas.


llle heatus homo quem non lascivia frangit

Non superat fastus ,facinus non inquinat , urget


Luxuriae stimulus , fraudem non inficit horror.
In terris jam castra locat et regna , meretur
Firtutes mundumque regunt etc.

Et iste erit Veltrus noster, de quo tot et tales


sentiunt eventus (2), qui regnum mundi praesens
et gubernationem habebit («), sub qua tot et tam
diversae cupiditates et odia invaluerunt ,
qui-
cumque sint regentes et gubernantes debite vel
indebite, recte vel non, tamen facta jamdiu ta-
liter processerunt (3) et procedunt forte pro pec-
catis nostris , ut dicit Gregorius, quod Deus fa-
cit regnare hypocritam propter peccata gentium;
et diriget ad virtutes , amorem et pacem ,
pietate
et secundura Danielem,
beneficio illius, cujus,
sapientia et fortitudo sunt, et ipse mutat tem-
pora et aetates, transfert regna et constituit. Ad

(i) C. L. unda.
(2) C. L. e D. T. venturi.
(3) C. L. 6 D. T. facta ila janidiu processerunt.

(«) Habebit ha il C. D. T. c manca riei CoM. R. e L.


:::

47

quos Mathaeus in Evangelio: auferetur a vobis


regnwn Dei et dabitur genti /acienti justitiam ejus.
Et quia illa Italia plus aliis provinciis occupata est
guerris et tyrannis, ideo salus erit ejus potissi-
ma: quae Oenotria dicebatur olim, et ho-
Italia
die dicitur Ausonia et ab Italo rege aucta po-
,

stea dicta Italia est. Unde Virgilius ait in primo

. Terra antiqua , potens armis atque ubere glebae


Oenotrii coluere viii , nunc fania minores
Italiam dixisse ducis de nomine gentem.

Pro qua Italia minori occisa fuit Virgo Camilla


regina Volscorum, quae venit in auxilium TmMii
contra Aeneam ,
( de quorum praeliis dicetur in
proximo capitulo) a quodam milite Aeneae, no-
mine Aronte: de qua virgine ait (i):

Hos super advenit Volsca de gente Camilla,


Agmen agens equitum etc.

Quae dum est letaliter vulnerata sic ait, Virgilia .

loquente in XI.°, Accae virgini ejus sociae:

Hactenus, Acca soror ,potui : nunc vulnus acerbum


Conficit , et tenebris nigrescunt omnia circum.
Effuge et haec Turno mandata novissima perfer
,

Succedat pugnae , Trojanosque arceat urbe etc.

Euryalus et Nisus fuerunt milites Aeneae etTroiani,


intimi socii.Quaere ipsorum historiam in Virgilio,

(i) C. D. T. de (|ua Virgilius ait.


48

iibro IX. Turnus rex Rutiilorum occisus ab Aenea


ultimo praelio, libro XII." circa fmem (i).
^j
(t) C. L. e D. T. intimi socii, qui volendo de nocte ire ad Aeneam,
qui iverat ad regem Evandrum , occisi faerunt in quadam silva per
gentem Turni. Turnus rex Rutulorum occisus per Acnearo in ullimo
praelio. Et haec pro lioc Capitulo.
io

CAPITULUM SECUNDUM

INFERNI

« Lo giorno se n' andava ec »

H.OC capitulum adhuc proemiale dividitur in


tres partes iu quarum prima ponit exordium
, su-
um et invocationem poetico ritu ; et haec usque ibi

« lo cominciai : poeta , che mi guidi »

Ibi incipit secunda , in qua ponit dubitationem


suam ad descensum Inferni, et rationem suae du-
bitationis; et haec durat usque ibi:

« Se io ho ben la tua parola intesa »

in qua ponit responsionem Vir-


Ibi incipit tertia ,

gihiremoventis talem dubitationem suam et haec ;

usque in finem.
Ad primam igitur exordiendo dicit quod nox
4
incipiebat fieri in priiicipio talis descensus, hoc I
est, quod volendo se cum ratione dare ad con- |
templationem vitiorum vitiosorum istius mundi et
sigillatim et dimittere contemplationem virtutum
,

et virtuosorum quae vere possunt soli comparari,


,

juxta illud SnpientiRe-.Jit/gebimtjiistict tamquam


scintillae in arundineto discurrent, quodammodo
de die in noctem ingreditur, tamen cum ratione
ut de tali nocte possit demonstrative et probative
ad perfectam lucem veritatis in fine talis noctis
venire, tamquam ad ortum solis. Ad quod psalmista:
mandavit Doudnus nusericordiam suam , et nocte
declaravit. Et Gregorius in Moralibus ait: mise-
ricordia donuni in die mandatur , quia in tran-
quillo tempore cognoscenda percipitur: de nocte
vero declaratur. Ad litteralem sensum respiciendo
utitur locutione quae dicitur similitudo per coii-
trarium, ut in Evangelio: et Lazarus similiter ma-
la. Item idem dicit Virgilius in persona Didonis in
discessu Aeneae in quo postea lapsa nocte se oc-
,

cidit dicens

JSox erat , et placidum carpehant fessa soporem


Corpora per terras silvaeque et saeva qiderant ,

jiequora cum medio volvuntur sidera lapsu


,

Cum tacet omnis ager , pecudes pictaeque vo- ,

lucres
Lenibant curas et corda ohlita lahorum etc. (a).

(rt) (\. L. e D. T. aggiungono :

At non infoelix animi Plioenissa , nec unquam


Solvitur in somnos , oculisve aut pectore noctem
Accipit, ingeminant curae, rursusquc rcsurgens
Saevit anior elc.
51

Et alibi

iVio.r erat , et terris animalia soinnus habebat.

Et Statius hac eadem iititur locutione dicens:

Jam volucres pecudesgue tacent,jam somnus avaris


Inserpit curis etc.

Et invocat Polymniam musam quae interpretatur ,

plurima (i) mcmoria {a) quam Virgilius similiter


,

etiam in principio suae Aeneidos invocat , dicens

Musa , 7nihi cau-sas memora quo numine laeso.

Quae memoria dicitur et est retentio specierum


sive intentionum sensibilium sive repraesentatio ,

earum. Secundo invocat altum ingenium in gene-


rali et abstracto; quod ingenium est extentio intel-
lectus ad incognitorum cognitionem. Nam quia in
operatione signa equivoca sunt et confusa ad in-
tellectum accomodandum alterius ideo accomo- ,

data sunt verba ad manifestandum intellectum ut ,

signa districta et propria , et ideo facta est elo-


cutio , licet ab ingenio dependeat ars et qualitas {b)
recte loquendi. Quae vis (2) elocutiva differt a vo-
cativa, (3) quae est sensibilium et rationabiliinn;
sed rationabilium est elocutiva , unde picae non
possunt dici loqui , eo quod loqui est cum inten-

(i)C. L. eU. T. mulla.


(a) C. L. quamvis. C. D. T. quia vis.
(3) C. L. ab illocutiva.

(a) Da TioXui;, iniiUus , e |xv£ia , inemona : mulla meuioria i^ollcns.

O da U|xvo; , hyniius , quia laudes Deoium celebrat.


{h) Ais ct qualitas inuiicii iut C. L. c D. T.
52

tione proferre. Tertio invocat mentem , idest re-


miniscentiam, quae est requisitio formarum a me-
moria deletarum per oblivionem et est solum ,

in homine: et est mens , vis nostra conservativa


similitudinis summae bonitatis; nam cst in ani-
ma (i) similitudo Trinitatis, scilicet mens, notitia
etamor. Quae mens est illa pars animae quae pere-
minet ei ut tectum domui. Nam anima dicitur
,

anima in quantum corpus vivificat et dum cupit, ,

dicitur anitnus , dum scit^ 6\c\X.\it mens , dum re-


colit, dicitur menioria, dum judicat, ratio ,dum
Tamen interdum quaelibet hariun
spirat, spiritus.
potentiarum dicitur abusive anima. Et haec pro
ista parte.
Ad secundam partem dicit auctor , recordatus
illorum verborum Sibillae ad Aeneam, Virgilio
°
dicente in VI.

Facilis descensus Averni


Noctes atque dies patet atri janua Ditis.
Sedrevocaregradum,superasqueevadereadauras,
Hoc opus , hic lahor est etc.

Dubitando de descensu tah , ita arguendo cum Vir-


giho , ut textus dicit , hoc est quod intra se cum
judicio rationis sic auctor arguebat : si descen-
dam ad visionem vitiorum corporaliter, idest in
corporaH vita, quae de facile alHcitur ab eis, tam-
quam ad Infernum, forte ibi remanebo, ut de
Pirithoo et Eurydice supra dixi. Et si vis dicere, o

(i) C. L, animo.
5?

Virgili , idest , o ratio ,


quod Aeneas pater Silvii
corruptibilis idest corporaliter vivendo
, ad ta- ,

lem Infernum descendit non bene concluditur ,

ab effectu: nam Aeneas fato, idest provisione di-


vina de Troja ad creandum imperium romanum
,

et civitatem romanam quae parabatur pro loco


,

sanctae matris ecclesiae militantis Christi , in Ita-


liam venit. Unde Virgilius :

Italiam fato prqfugus Lavinaque venit


Litora etc.

Et alibi in IV. ° dum Aeneas moram traheret in Car-


thagine cum (i) Didone, dictum est ei per Mercu-
rium

Quid struis , aut qua. spc Lihycis teris otia terris?


Si te nulla movet tantaruni gloria reruni
Nec super ipse tua moliris laude lahorem
Ascanium surgentem etc. {a)

Et alib 1

Per varios casus , per tot discrimina rcrum


Tendinius in Latium^ sedes ubi fata quietas
Ostendcnt etc. (2)

Item sic descendendo ad cxperientiam ct cogni-

(i) C. L. pro.

(a) C. L. e D. T. Ostendent : illic fas regna resurgere Trojae.

(a) C. L. e D. T. aqgiungono :
Ascanium surgcntem et spes haeredis Juli
Rcspice , cui regnum Italiae Romanaque tellus
Debetur.
tionem bonorum terrenorum ut pruilens et sa- ,

piens, habuit et audivit ab Anchise patre suo, idest


a revelatione Dei qui pater dici debet haec ver-
,
,

ba quae Virgiiius dicit


,

Tu regere imperio popidos Romane memento. , ,

Hae tibi erunt artes pacisque imponere morem,


,

Parcere subjectis et debellare superbos (a).

Et subdit:

Quae postquam yinchises natumper singula duxit,


Incenditque animumfamae venientis arnore,
Exin bella viro memorat quae deinde gerenda ;
Laurentesque docet populos urbemque Latini,
Et quo quemque modofugiatqueferatquelaborem.
Tantae molis erat romanam condere gentem
Et ad evidentiorem intelleotum circa hoc attende (i).
Nam Deus volens mittere filium ad concordiam et
redeinptionem {b) humani generis coelum et ,

terra debuerunt esse in optima sua dispositione


sed terra tunc optime disposita est, quando sub
monarcha est et unico principe, ut per descen-
dentes gradatim Aeneae fuit; et incoepit in persona
Juhi Caesaris in Roma, in cujus Romae creatione
eodem tempore ordinatum fuit virginale hospi-
tium de Reata Maria descendente de stirpe (2) Da-
vid et uno tempore natus est David et creata est
, ,

(i) C. D. T. adverte.
(2) C. L. e D. T. gente.

(n) C. L. e D. T aggiungono: sic pater Anchises ec.


(/>) Et rcdemptioncm mancn nei Codd. L. e D. T.
55

Roma. Ad quocl nascetur (i) viiga r/r


ait Isaias:
radice Jesse («), qui Jesse fiiit pater David. Et di-
xit de eo (2) tempore quo natus est David et ,
,

etiam Roma, subaudi sic fieri , quod quan-


scilicet,
do Aeneas venit in Italiam (3), tunc natus est Da-
vid {b) ; apparet quod divina electio fuit ro-
et sic
mani Imperii et Ecclesiae. Nam quis neafabit
Romam non tuisse factam divinitus.»' considerando
quomodo facta est et aucta divinis civibus potius-
quam humanis et amor in eis divinus potius spi-
,

rabat quam liumanus; et hoc ex virtute divina.


Nam quis non dicet forc (hvininn Aeneam, caput
et principium Romae, forcnsem ct a lon^e tan-
tum venientem, habere Lavinam in uxorem, inii-
cam fiham et haeredem regis Latini, et jam ])ro-
missam Turno regi Rutulorum, ct filio Veniliae
sororis Amatae matris dictae Lavinae, quae vole-
bat dictum Turnum in generum et non Aeneam,
ex quo beliavit cum dicto Turno etc. Et Aeneas
raptus postea a Jove etc. (c) De quo dicta Lavina,
praegnante remanente timore Ascanii sui privi- ,

(0 C. D. T. egredietur.
(2) C. L. Et quod dixit de eo etc.

(3) C. L. ciim dictus Aeneas , origo romanae grntis , vcnil in


Italiam.

(a) I Codd. L. e D. T. agffiungono : et flos de radice ascendet.


{/>) Tunc natus est David mtmca rwl C. L. // C. D. T. quo creatus
fuit David.
(r) Divcrsamentc i Codd. L. e D. T. In primo bello raortuus est
Pallas filius regis Evaiidri, el re\ Mezontius ; in sccundo Turnns. Et
Aeneas raptus j)Ostca a Jove super flumiiie Numico peperit in silva qua-
daiii qucmdam Glium masculum dictuni Silviiim a silva : c\ quibus
desccnderunt raulti ,
qui nominantur in 6." capilulo Paradisi.
56

gni fugit in silvam etc. et ultimo de Numitore


,

descendente Aeneae prodiit (i) filia quaedam no-


mine Ilia monialis, quae Marte gravis geminam
prolem etc. ab Acca Laurentia uxore pastoris etc.
quae quia meretrix, dicta est lupa, a qua Lupana-
ria postea dicta sunt. Qui gemini fratres, Remus et
Romulus nominati, jam adulti principes pastorum
facti Amulium ipsorum avum expulerunt ex Alba

et Numitorem in regno restituerunt. Hi parvo


post tempore Romam aedificaverunt, quae in par-
vo tempore non solum multum crevit, sed domi-
na et imperatrix mundi effecta est (a). Ad quod
Augustinus ait: Deus ostendit in opulentissimo ini-
perio Romanorum quantum ^valuerunt civiles virtu-
tes etiam sine vera religione , ut intelligeretur , hac
scilicet religione vera addita , homines fieri cives
alterius civitatis.
Igitur concludendo, Roma divinitus creata et au-
cta fuit, ut locus impei'ii et Ecclesiae Dei militantis
esset,quae incoepit ab urbe condita post septin-
gentos annos secundum Orosium cum illo tem- ,

pore natus sit Cliristus. Et hoc est quod ait psal-


mista: Dominus judicabit fines terrae , et dahit im-
perium regi suo et suhlimabit cornu Christi sui:
idest Ecclesiam. Pro quibus omnibus auctor re-
deundo ad propositum arguebat contra se. Item
et si Paulus Apostolus raptus corporaliter fuit
usque ad tertium coelum ut ad Corinthios 12.°, vi-
,

(i)C. L. fuit.

(a) I Codd. L. e D. T. narrano ilfntto iri altro modo; ma dehb' es-


sere iiii' nfff;iunta ile' ropisti.
57

dit ea et retulit quae ad christianam fidem erant


expedientia; quem Christus vocavit vas electionis.
DicitHieronymus: ideo sic dictus, quia vns legis et
sanctarum scripturarum arrnarium. Per quae om
nia merito dubitabat. Et hoc pro ista secunda
parte.
Ad tertiam et ultimam dicit Virgihus, ut in te-
stu patet, tamcn anagogice et aUegorice auctor in
ista unde dihgenter at-
parte loquitur subtihter;
tende. Nam dicit Augustinus, quod sinc gratia
nullum, sive cogitando , sive 'volendo et amando,fa-
ciunt homines bonum. Et Thomas de Aquino di-
cit quod homo est dominus suorum actuum et vo-
,

lendi et non volendi proptcr deliberationem ratio-


nis, quae potest flecti vel ad unam partem vel ad
aliam: sed quod deliberetur vel non deliberetur .,

si ]uc sit etiam dominus , tamen oportet quod hoc

sit per dclibcratioucm praccedentem et cum hoc ,

non procedat in infinitum , opus est quod fmaliter


deveniatur ad hoc, quod liberum arbitrium homi-
nis moveatur ab aliquo exteriori principio quod ,

est supcr mentcm humanam scilicet a Dco. Unde ,

Philosophus in hbro de bona fortuna ait mens :

hominis sani non habet ita dominium sui actus


quando (i) indigeat moveri a Deo multo magis ,

infirmi idest vitiosi hominis mens. Item magister


,

in 2.° Sententiarum dicit, quod voluntas hominis


^ratia praevenitur Dei atque praeparatur ut flat
bona non ut flat voluntas quia antc gratiam
,
,

voluntas crat, sed non rccta. Et est gratia du-

(i) C. D. T. quin.
58

plex, soilicet, operans et cooperans. Operans gra-


tia praeparat hominis voluntatem ut velit bonum
gratia cooperans adjuvat ne frustra velit. Unde
Augustinus cooperando Dcus in nobis perficit
:

quod operando incoepit (i) quia ipsc ut meliiis ,

operatur incipiens et 'volentibus cooperatur perfici.


Et ideo respondetur si quis diceret ergo ad ha-
, :

beudam gratiam expedit haberi gratiam ct sic ,

in iufinitum eatur. Nam praeparatio vohuitatis ad


bonum operandum non est sine dono habituali
gratiae quod sit principium boni meritorii, et ad

hanc praeparationem non praesumitur ahud do-


num habituale sed ahud auxihum gratuitum Dei
,

iiiterius animam moventis. Unde Jeremias 33.° ait:


converte me et convertar quia tu Deus meus. Est ,

enim gratia principium meritorii operis medianti-


bus virtutibus, et dicitur gratia gratum faciens per
I
quam Deo conjungimur sed illa pro qua unus ,

cooperatur alteri ad hoc ut ad Deum reducatur,


ut dixi dicitur gratia gratis data. Igitur ad pro-
,

positum pro ista gratia operante primaeva in-


telhgitur nobiiis {a) domina, quae movit Luciam,
de qua auctor dicit hic, quae l^ucia pro gra-
tia cooperante supradicta accipitur: quae movit
Beatricem idest Theologiam quae Beatrix misit
,
;

nunc Virgihum idest judicium rationis hoc est


, ,

quod auctor praecedentibus ahquibus meritis bo-


na cogitatio ut gratia operans in ejus intellectum
adeo inspiravit juxta Apostolum dicentem ad Co-

(i) C. D. T. incipit.

(«) Nobilis manca nel C. L.


59

rinthios 3.° Non quod sufficientes simus cogitare


aliquid a nobis quasi ex nohis , sed sujficicntia no-
stra ex Deo est. Et ecce nobilis domina ; tamen in
ipsa bona et recta cogitationepersistere,utper gra-
tiam cooperantem ecceLucia (2), in qua sic per-
(i),

severante motus est auctor ad theologiam capes-


sendam per cujus s(;ientiam extracta est ratio in
,

ipso auctore de pectore suo vitiis ut de limbo , ,

obscurato, ad lucem provocatis et compulsis («7).


Et ecce Virgilius, qui per demonstrativam et con-
clusivam veritatem vitia ut ea dimittat per ef- ,

fectum ut infernum ei demonstrare ostendit


,

ad quod (3) investigandum ipsa ratio securat eum


ut dicit textus, ne in eis possit rcmanere po-
stquam tales tres Dominae etc. Et hoc anagogi-
ce , idest spiritualiter intelligendum. Vel dic et
alio modo, videlicet allegorice pracdicta esse in-
telligenda. Et sic philosophia principaliter divi-
ditur (4) in tres partes, scilicet in philosopliiara
naturalem raathematicam et metaphysicam seu
, ,

theologiam. Item subdivisive dicitur rationalis et


moralis philosophia. Pliilosophia naturalis est de
rebus, quae sunt iu materia subsistente, seu quae
tractatde corporibus et de omni eo quod est su-
bjectum motui et transmutationi (5). Et de hac
parte philosophiae dicit Boetius, qui philosophiam

(t) C. D. T. ut in cooperante gratia.


(a) C. D. T. et eccc Lncia.

(3) C. L. e D. T. ad quod igitur.

(4) C. D. T. (lividenda.

(5) C. D. T. motuuni et transnnitationum.

(a) provocatis et cninpulsis tnnncii ncl C. L. e D. T.


60

tripartitur iii primo de Consolatione prosa i.' Asti-

tisse niihi supra verticeni visa est inidier reverendi


adniodiim vnltiis , oculis arclentibus et ultra comu-
nem hominum valentiam perspicacibus , colore
vivido atque inexhausti vigoris , quamvis ita aevi
plena foret ut nullo modo noslrae crederetur aeta-
tis ,statura discrcctionis ambiguae. Nam nunc
quidem ad comunem se se hominum mensuram
cohibebat ; nunc vero pulsare coelum summi ver-
ticis cacumine videhatur ; quae cum caput altius

extulisset ipsum etiam coelum penetrabat respi-


, ,

cientiumque hominum frustrabatur intuitum. Nam


nunc ad comunem honiinum mensuram co-
se se
hibebat, in hoc (i) dicit de parte hujus philoso-
phiae naturaHs, et haec domina gentilis est de ,

qua dicitur hic et quod inter gentes sensualiter


,

et essentiahter infra consistit [a). Nam dicitur: na-


tura est vis insita rebus: ex similibus simiUa; ideo
dicit eam gentilem. Mathematica scientia seu phi-
losopliia est quae de quantitate abstracta per intel-
lectum et imaginationem consistit nec non in ,

materia; sed non per modum per quem sunt in


materia , sed abstractive per viam intellectivam
ab illa, ut in arismetica musica, et astrologia; de
,

qua parte philosophiae etiam ut de altiori idem ,

Boetius, attento profectu suo, supra proximo dicto


dicit nunc vero pulsare coelum summi verticis ca-
:

cumine videbatur. Et haec est Lucia ita dicta ,

propter lucem siderum et coelorum de quibus ,

(i) C. D. T. et in hoc.

(rt) // secondo C. L. sed qiiia inter genles , seu personaliter et es-


sentialiter infra consistit. C. D. T. sensualiter et essentialiter consistit.
61

philosophiae pars altior est, scilicet


tractat. Alia
Methaphysica quae idem est quod Theologia, quae
,

est de Deo et substantiis separatis et dicitur ;

a meta, quod est trans, et physis (a), /latura, quasi


trascendens naturam et hoc large accipiendo.
,

Nam stricte Metaphysica differt a Theologia, quae


dicitur a thcos (A), quod est Deus, et logos (c) quod ,

est sermo , quasi verba Dei. Nam Metaphysica de


Deo creatore et gubernatore inferiorum est et ,

terminatur ad esse naturae. Theologia vero est de


Deo redemptore, et terminatur ad csse gloriae et
gratiae. Et haec est Beatrix de qua hic dicitur ,
;

et de qua partc philosophiae idem Boetius subdit


tamquam dc aUiori dicens: qiiae cum caput altius
eatulisset , ipsum etiam coelum pcnetrabat. Et ideo
de ea integra philosophia haec tiia ut partes eius ,

continente, sic idem Boetius ait: mecum saepe re-


sidens de divinarum humanarumque rerum scientia
disscrehas cum tccum naturae secreta rimarcr,
cum mihi siderum vias radio describeres , cum mo-
res nostros totiusque vitae rationem ad coelestis
ordinis exemplar formares. Et Isidorus in Ethi-
mologic. Philosophia est rerum humanarum divi-
narumque cognitio cum studio bene vivendi conj-
uncta. Unde si bene notas habes naturalem,
,

mathematicam , et metaphysicam seu theologiam


,

rationalem , et moralem philosophiam. Quae ra-


tionahs philosophia in persona Virgihi , dicitur
morahs in persona Statii. Igitur amodo resu-

(n) Gr. cpuai;.

[h) Gr. ^Coi.


[c) Gt. XiYoc
G2

mendo (
)
praedicta sub epilogo per motum et
i ,

virtutem philosophiae naturalis habituatus est no-


ster auctor primo in mathematica ad bonum veri-
tatis.Inimica cujuslibet crudelis , idest crudi (2)
et grossi intellectus; quae ut Lucia lucens rnovit
theologiam, idest Beatricem, cura suis verbis ad
VirgiUum idest ad rationalem philosophiam et
, ,

ad retrahendum ipsum auctorem ab illis tribus


vitiis supradictis et ducendum eum per Infer-
,

num ,per demonstrativam et sillogisticam


idest
viam quomodo dicta vitia et aha
rationis, videlicet,
per effectum sint fugienda et virtutibus adhaeren-
dum. Quo ostenso per Infernum et Purgatorium in ,

Paradiso terrestri qui figuratur statui mundano


,

nostro activo et morali reliquit eum philosophiae


,

moraH, idest Statio, et vitae activae, idest Mathel-


dae quo etiam viso datur in totum Beatrici etc.
:

Ideo istis in se per rationem propriam considera-


tisaudet prosequi dictum iter. Et praedictae par-
tes philosophiae sunt illae pennae de cjuibus ait
Boetius in quarto

Sunt enini pennae 'volucres mihi,


Quae celsa conscendant poli etc. {a)

Et quare tam sancta res, ut est ipsa Theologia,


dicit
non timet descendere in hunc mundum de coelo
tamquam in limbum obscurum. Idem etiam Boetius
(i) C. L. e D. T. reassumendo.
(2) C. D. T. rudi.

(«) II C. L. e D. T. aggiungono : Quas sibi cum velox mens induit,


Terras perosa desplcit.
63

iii simili dicit libro primo de Consolatione: et quid,


inquam, tu has in exsilii nostri solitudines {a) supero
cardine delapsa -venisti ? Ad quod facit (i) quod
dicit canon. 5.° Sicut stellas coeli non extinguit
nox , sic nientes jideliuni inhaerentes sacrae scri-
pturae non ohscurat mundana iniquitas. Et Isaias
dicit: cuni transieris super aquas tecum ero, et flu-
niina non ohruent te , et cuni anihulaveris in igne
non comhureris. Et psalmista : nani amhula-
et si

vero in niedio unihrae mortis , non timeho maia,


quoniam tu mecum es. Per quam dominam , idest
Tlieologiam , humanus intellectus a coelo lunae
minore aliis excedit omne contentum idest, per :

eam Theologiam et Metaphysicam apprehenditur


quidquid est circa coelos et Deum et substantias
separatas. De qua Alanus ait:

O regina poli , coeli Dea,filia sununi


Cui superum sedes , coeli via , limen Olinipi.

In fine concludit congratulando dictae Beatrici et


ipsi VirgiUo , idest philosophiae rationah ,
per cuius
demonstrationem nunc secinatur, juxta psahni-
stam notas niihi fecisti vias vitae. Et ahbi quo-
: :

niani non derelinques animam nieam in inferno


inferiori (h). Et ahbi quoniam eripuisti aniniam
:

meani de niorte , oculos meos a lacrymis , et pedes


nieos a lapsu, ut placeam corani Deo in lumine vi-

(i) II C. L. c. D. T. Et rcspondet ut in tcxtu: ad quod facit ec.

(rt) Dopo solitudiiics i/ tcsto hn : o omnium magistra virtutum.


{!>) Inferiori innnia «i'Codd. L. e D. T.
64

ventium. Subjiciendo se totum motui ipsius Vir-


gilii, idest rationis, dicens cum psalmista (i): tu
'vero homo unanimis dux m^us et notus meus. Et
hic finis.

(i) C. D. T. dicens ut dicit psalmista in siinili ibi.


1)3

CAPITULUM TEKTIUM

INFERNI

n Per nie si va nella citta tloleiite. »

Uividitur hoc capitulum iu tres partes. Iii prima


facit suum exordium ad introitum Inferni; et Iioc
usque ibi

« Ed io ch'avea <.Y error la tesla cinta. »

Ibi secunda in qua tractat de poena captivorum


,

et hoc usque ibi

« E poi cir a rigiiardar ec. »

Ibi tertia et de generali ingressu


ultima , idji dicit
et passu ad Infernum per Aclierontem et hoc ;

usquc iii fincm.


Ad primam auctor piosopopeiando dicit quid
in suo titulo porta infcrnalis loquitur. Ista enim
5
66

porta ad figuram est introitus vitiorum in hoc


mundo, quem facimus quotidie coeci et ignoran-
tes, et ideo fingitur haec porta sic aperta stare
ut ait Virgilius

Noctes atque dies patet atri janua Ditis.

Per quam dicit quod itur in civitatem dolentem


scilicet Babiloniam, quae pro statu ponitur (i) vi-
tioso sicut Jerusalem pro virtuoso. Unde Augu-
,

stinus : duarum civitatum unam secundum car-


nem alleram secundum
, spiritum, et sic una ma-
lorum et dicitur Bahilonia , et incoepit a Cain,
altera honorum , Jerusalem
scilicet , et incoepit ah
Ahel. Et in 12.° de civitate Dei ait: in genere hu-
mano (2) societates tamquam
Et civitates duas.
in i5.° Fecerunt civitates duas amores duo , terre-

nam scilicet amor sui usque ad contemptum Dei,


coelestem vero amor Dei usque ad contemptum
sui. Nam sicut civitas secundum eum nihil aliud
est quam hominum multitudo aliquo societatis
vinculo colligata, ita merito status vitiosorum, idest
Infernus ,
potest dici civitas. Item dicit quod per
eam aeternum dolorem ; nam in tali statu
itur in
aeternus est dolor. Vel dicit de essentiali Inferno;
unde Isaias vae qui dicitis malum , honum et
: ,

honum malum ; propterea dilatavit Infernus ani-


,

mam , idest poenam suam, et aperuit os sum ahsque


ullo termino. Sed quare punitur homo aeternali-
ter, cum temporaliter peccaverit Respondetur: .>'

(1) C. L. e D. T. accipitur.
(a) C. D. T. in gencre liuinunue societales.
07

quia peccatum formaliter est contra Dcum qui


aetennis est; ergo et poena. Unde Gregorius nos :

peccamus in nostro aeterno , et Deus punit nos in


suo aeterno. Et Augustinus: ad perpetuam justi-
tiam pertinent , ut numquam careant tormento
qui numquam voluerunt carere peccato. Item di-
cit qualiter Deus motu justitiae eum fecit inter
aeternas rcs ; nam antc eum creata sunt solum ae-
terna, scilicet materia prima, quae dicitur «7t' (rt),

et coeli et substantiae separatae. Item dicit quod


dimittant omnem spem intrantes. Idem ait Statius

de dicta porta dicens:

Taenariae limen petit irremeahilc portae.

Et hoc ad litteralem sensum , nisi provisione (i)


Dei aliud fieret , ut de anima Trajani. Allegorice
vero de statu vitioso non exitur de facili nisi
, ,

virtuose ad dictum moralem Infernum descenda-


tur ut per Aeneam et nunc per auctorem no-
, ,

strum. Per quae verba auctor timendo, Virgilius


eum ut Sibilla Aeneam, quae pro judicio ratio-
,

nis etiam fingitur confortavit dicens in simili


,

introitu

Tuque invade viam vaginaque eripe ferrum.


,

Nunc animis opus , Acnea^ nunc pectore firmo


Nam homo cum rationc, virtuose scrutans vitiosa ,

debet armari ense virtutis et fortitudine. Dicendo


quomodo jam venit ad locum ubi videbit illos qui

(i) C. D. T. perniissione.
68

perdidenmt honum intellectus , quod est ipse Deus,


tamquam ultima beatitudo et veritas. Nam et Phi-
losoplius iu 3.° de anima ait: honum intellectus
est ipsa heatitudo. Et Thomas de Aquino contra
gentiles ait: oportet ulti/nnm
finem universi esse
honum intellectus , est -veritas. Oportet
Iwc autem
igitur veritatem esse ultimum universi totius fi-
uem. A(l (juod Augustinus: si mali possent mal- ,

lent in Infcrno Deum 'videre quam extra non vi- ,

dere. Ideo (i) Virgilius auctori tropologice, idest


moralitor, loquitur, \\t faciebat Aeneas Trojanis
dubitantibus , ipso Virgilio dicente:

Spem vultu simulat, premit altum corde dolorem etc.

Dicendo de tumultu dolorum diversorwn quem


incoepit in aurihus pcrcipere , subaudi, in intellectu
ad modum illius venti tur-
speculativo circa talia,
hinis (2) De quo dicit Isi-
qui arenam circumvolvit.
dorus quare turho est quaedam revolutio vento-
:

rum , et volvitur in arena. Hoc est ad figuram,


quod in prima consideratione hujus mundi circa
vitia incipit ejus mens ita percuti diversis dolori-
,

bus, ut dicit. Ad quod ait psalmista: circumde-


derunt me dolores mortis , et torrentes iniquitatum
circumdederunt me. Et haec pro prima parte.
Ad secundam dicit quod in principio hujus
suae poeticae considerationis occurrit illa gens
quae non potest fingi inter bonos nec inter

(i) C. D. T. inde.
(2) C. L. c D. T. turbi.
fii)

rcos (a), ratione doli vel bonae actionis (i), oum ab


omnibus istis sint dissociati ratione suae ])usilla-

nimitatis , quae in istis


culpae et miseriae (2) ,

vespis et muscis figuratur; de quibus credo psal-


mistam dicere dum ait: deleaiitur de lihro viven-
tium, et cuni justis non scribantur. Inter quos no-
minat fratrem Petrum de Murrono, ut credo, qui
dictus est Pajia Coelestinus V.; qui possendo ita
esse sanctus et spiritualis in ])apatu sicut in ere-
mo, pa])atui ,
qui est scdes Christi ,
jiusillanimiter
renuntiavit , non adverteus sanctum Gregorium
et sanctum Silvestrum iu eo statu sauctitatem lia-

buisse et adquisivisse, et multos alios, ut Sixtus,


Clemens, Cornelius, Cyprianus etc. Et ideo auctor
merito de eis sic transitorie loquitur. Et haec jiro
ista secunda parte.
Ad tertiam et ultimam })artem dicit (juomodo
devenit cum Virgilio , idest cum philoso]