Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
m
•?*
'&
i^m é^r
«:
C&c m&rarp
of tbs
is&tlantbropfr Sotittits
y TSO.S
tv\3Ss
Music i\b.
This hook must not
he tahen from the
Library building.
ftlJG-=t#dÌ66
Digitized by the Internet Archive
in 2013
http://archivejprg/details/storiadellamusicOOmart
STORIA
DELLA MUS 1 JL A
>s/ttfsm
STORIA J>
DELLA MUSICA
TOMO PRIMO
ALLA SACRA BEALE CATTOLICA
MAESTÀ
MARIA BARBARA
INFANTA DI PORTOGALLO, REGINA
DELLE SPAGNE ec. ec. ec.
Umiliato , e dedicato
IN BOLOGNA MDCCLV1I.
Per Lelio dalla Volpe Impreffore dell' Inltituto delle Scienze.
Con licenza de' Superiori .
S ACRA
CATTOLICA
REALE MAESTÀ.
Vendo io conceputo il
penfiero di confagrare a V. M. la Sto--
ria della Mitfica, da me compoJla s pan
verni da principio y non poter/i da me
in alcun modo Jiiggire la taccia di pro=
y
Jontuofo , e d ardito: e quejlo perchè
«a
VI
te regio animo J
ito è la clemen-^a ; con
o*
VII
mtiftca, ed è Jìata altresì dalla AL V.
Uhi/irata col volerne apprendere dal Ca-
,
Di V. R. C AL
IN-
INDICE DE' TITOLI.
X Refazione. pag. I
Della Mufica in generale Cap. I.
. pag. 8
Dalla Creazione d' Adamo fino al Diluvio .
Dissertazione Prima,
Dissertazione Seconda*
Dissertazione Terza.
FR.
,
XI
CUm Opus,
Joanne
a P.
cui titulus : Storia
Baptifta Martini compofitum
della Mujìca:
L. * S.
Vidit
. ,
XII
Vidit Caftanea Clericus Regularis S. Paulli
D. Aurelius
& in Metropolitana Bononis Poeiitentiarius
Ecclefia
prò Sancìiflimo Domino D. N. XIV. BENED1GTO
Archiepifcopo Eononix .
IMPRIMATUR.
Inauìjìtor Sanili Offi.cH Bononix .
TRE-
.
TR £F AZ 10 NE.
'Uomo da forte naturale inclinazione portato all' a.'
L
ftrafi
dem pimento delle innate fue brame, quanto premu-
rofo faflì vedere nel gir in traccia del vero per
compiacer l'Intelletto; altrettanto infìancabil din o-
nella ricerca del piacere per appagare, ficcome gli
altri efterni fuoi fenfi , così ancora l'udito, al cui diletto
avendo la natura desinato il Canto ed il Suono, ha fimil-
mente comunicate col mezzo della iperienza le coftanti lor
leggi, fopra le quali s'è fondata e flabilita finalmente la
ragguardevol Arte fcientifica , Mufica- Armonica da noi
chiamata
Che maraviglia però , fé quefta fia fiata per ogni età
in gran pregio preflo tutte le Nazioni e le Genti ? Strana
maraviglia è più tofto, che non abbia giammai, per quan-
to io fappia, potuto ottenere il vanto di vedere i gloriofi
fuoi avvenimenti rifplendere ordinatamente in una fioria
compiuta .
Diftinta nondimeno fra 1' altre e felice farebbe fiata la
Mufica Greca, che fotto l'Impero d'Adriano, dal più mo-
derno Dionigi d'Alicarnaflò venne arricchita di quanto pò.
tea dar pregio alle antiche di lei memorie, fé T iniquità
de' tempi ci avelie lafciati i ventifei di lui libri , i quali in
A oggi
.
a Prefazione .
(') Ger. Jo: Voflìut de Natur. Art. lib. 3. $. ij. Imperante Adriano Cala.
re, claruit Dionyfius Halicarnaflenfis , non ille antiquit. Roman, conditor , ac
Criticus nobilis, qui fub Augufto fuit ; fed eo junior, qui Sophifta , Muficus&
vocab.itur, quia imprimis fé Muficis exerceret. Nominis fui memoriam confe-
cratum ibatRythmicor. Commentarior. lib. 14; & Hiftor. Muficor. libris ìtf ;
in qmbus Tibicinum , Citharcedorum , & omnis generis Poétarum , meminit.
Ad ha?c Mufìcarum Diflertatiomim libris iì. ec.
(%) Ger. Jo; Vojfius toc. cit. , é* alibi .
(3) Gio: Andrea Angelini Bontempi. Hiftor. Mufica.
(4) Hiftoire de la Mufique & de jet ejfett di puis fon origine jufqu' 3 prt*
fent . A Pjris in lì. . A Amflerdam in u.
frali. Mufic. Angelic. ac Divin. Opus Mufic. —
(5) Franchini Gafuri Laudenfis . Tbeor. Mufic. Neapol. 1480. Mediol. 1401.—
—— De Harmon. lnflrument.
— —
(6) M.Giofeffo Zarlino. Inftiluz. Armon. ediz. Venez. 1558. 15*1. 1573. 1589
Dimoftraz. Armon. Vcn. 1571. 1589 - Sopplimenti Mufic. yen. ijSS.
(7) Dialogo di Vinc. Galilei, Della Mufica Antica, e Moderna —
— Difcor.
.
PrefdZoione .
3
Le prime età del Mondo fono così povere di monu-
menti a noi trafmeffi , e di fatti così fra loro lontani di
tempo, che, infieme accoppiati, altra forma aver non pof-
fono , fé non d'una come cafuale raccolta. Il Sagro Tetto
intefo principalmente alla Storia del Popol di Dio, tocca
di paffaggio la Mufica accennando più tofto , che defcri-
3
m
A 2
-
loro
r
{9) QuintiU Inftitut* Uh» 1 ca$m 4* Flav» Jofepb* //&. 1 contro JppÌQtt*
4 Prefazione.
loro una (lorica forma meritevole di qualche compatimento .
Prefazione .
5
6 Prefazione»
gnamenti furono come Oracoli fempre mai rifpertati. Fof.
fé però ftata meno amante della Poefia come i fuoi infe- ,
(11)
Audet
tofa Grarciae mendacia
Et quidquid Grecia mendax
in hiftoria
. Vìin. I. 5.
Juvenal. Satira X. v. 174. 17 J.
cap. 1.
— Porten-
Prefazione .
7
principio del nono fecolo Carlo Magno le fé' rinafcere
parte la diligenza de' Monaci , i quali con 1' efercizio , e
cogli fcritti tra i tumulti delle guerre le confervarono in-
tatte , e particolarmente la noltra Mufica ; parte Guido
Monaco Aretino nel Secolo XI, nel ridurre la Mufica tut-
ta , e fpezialmente il Canto a maggior chiarezza e facili-
tà , unitamente fecero ,
così che non v' ha fecolo
fino al
prefente , il quale non vada ricco di molta materia , e non
venga la Mufica adornata , ed accrefciuta di nobilitami
STO-
STORIA DELLA MUSICA.
"Della Mufica in Generale .
CA P. I.
Cap. J.
p
lo (i), e lo conferma Panacma al riferire d' Ariftide
Quintiliano (2).
Di qui venne, che gli Antichi medefimi , avendo in
villa la Armonìa , divifero acconciamente
detta univerfale
la Mufica in Mondana, Umana, e Strumentale (3). La pri-
ma la ravvifavano nel movimento de' Cieli, nell' unione
degli Elementi, e nella varietà de' Tempi. L'altra nel con_
fenfo perfetto delle potenze dell'Anima, dei Senfi, e delle
parti del Corpo, nell'ordine di tutte le Scienze ed Arti,
e nella convenienza delle Leggi d'ogni Repubblica, e Re-
gno . La terza la riconobbero nella grata combinazione
delle Voci, e nel concerto degli Strumenti.
Quell'ultima forta di Mufica, i cui avvenimenti pren-
do a descrivete fecondo la ferie dei tempi , effendo ftata
inftituita dalla natura , come la cotidiana fperienza e' in-
fegna , non folo al piacere del fenfo , ma al movimento
dell' intelletto, quindi è, che parmi convenevole feguire
la divifione del celebre Spagnuolo Francefco Salina , par-
tendo la Mufica in tre fpezie, cicè in Mufica, che move
ed alletta col mezzo de' nollri fenfi ; in Mufica , che al-
letta e move l' intelletto ; ed in Mufica, che l'uno e l'ali
tro move ed alletta (4)
La prima fatra di Mufica movente folo il fenfo, terJ
mina nel puro organo dell'udito, né patta all'intelletto,
infufficiente a darne perfetto giudizio. Tale fopra tutti è
il Canto degli Uccelli , gì' Intervalli delle cui voci , ficco-
me non (oggetti ad alcuna regola armonica, così neppu-
re lo fono al difeernimento dell'animo, onde poiTa dare
fufficiente ragione del loro Canto, cui perciò mi fo leci-
to chiamare irrazionale
B Per
» —
1 1
«
[t] Mich. Pfrlli Mufica cap. i. ex verfione Eli* Vineti . Mufica univerfitate ni
contineri vettres dixerunt. Rerum enim naturalium nulla eft, qua? vacet fymme-
tria , &prnportione .... Mufica auicm cft ipfa per fé fymmetria &
proportio,
jpfaque aJeo univerfitas, utpote quae urti verfitatis harmonia eft, ac con venientia.
(i) Arifl. Quintil. ex Edit. Meibomii T. i. pag. 3. Mufices , eft non tantum
vocis partes inter fé componere , ftd quxeumque natura fuo ambiti! includi! ,,
60gere &
concinnare .
(j) Bcétiut de Mufica lib. 1. cap. ti J
E
però vero, che talvolta farà meftiere alquanto de.
viare dalla noftra alla Mitjìca Mondana ed Umana , colle
quali ella non lafcia d' avere commerzio Ma quello de. .
viamento farà tale , che ogn' uno conofea non m' elfer
feordato di quanta brevità conviene ad uno llorico for-
zato dalla ftoiia medefima ad ufeire dell' intraprefa car-
riera , onde non manchi alla perfetta di lei eltenfione
ogni polfibil chiarezza.
Rutretto dunque fra i limiti della Mufica ftrnmenta-
le , tenterò darle la più compiuta divifione, che per me
fi polfa , affinchè gli ltudiofi formino a un tratto di quan-
to ella contiene ch'ara, e didima V idea . E' facile a chiun-
que, a norma dell'altre Arri feientifiche, partirla in Teo.
rica ed in Pratica. Ma non è poi così facile ailegnare ad
amendue le rifpettive lor parti ; tanta è la varietà degli
Autori , a feguire i quali , ficcome farebbe troppo lunga
intraprefa , così penfo più acconcio ad una economica
brevità , tralafciati i loro pareri , fcegliere la divifione
d' Ariltide Quintiliano , la più eftel'a è vero, ma però la
più comunemente abbracciata, i cui greci vocaboli le fof-
fe ro pillati a noi con meno incerto lignificato, nulla qua-
fi vi farebbe, che opporre. Eccola n.-l nrofpetto della fé.
guente Tavola, ove la riduce il Meibomio ^5).
Mu-
(j; Nota in Arijìidem Q^wtilianum pag. 107.
. ,
Cd^>. J. II
Aritmetica
Una è la Parte
Teorica , che
due Parti <
h fi
Tìfica ,
divide, in
che I
j e rigorofa
%
in
fi divide e Armonica .
ed in Artificiale ,
I < Ritmica
| che fi divide in
Mufica < ^-Metrica .
rMelopeja.
V altra è la rUfnale, che
< Ritmopeja »
Pratica , di divide in
LFoetica •
cui parimen-
te ve ne fono i cOrganica .
e Narrativa ,
„ due parti. I
i. che fi divide in
uljfocritica
(6) Contemplativum eft , quod & artificiale? illius rationcs ac capita ho- ,
rumque partes difeernit: praeterea remotiora principia, & naturale? caufas & ,
Letti
^i^a
fino al Diluvio .
CAP. II.
flati tamquam dtbitae fervituris tributimi primos hominfs cecinifle docft Cyril-
lus Alexaodrinus , qui cultum Dei ab Adamo coepifle feribili 'dque ttiani Fa-
5 .
Cap. Ih 1
•qui {piegare di qual carattere fofle il canto da Adamo
praticato: ma per non interrompere l'ordine della Sto.
ria, mi rifervo a trattarne più opportunamente in altro
luogo ; e in tanto procurerò di fcoprire 1' origine della
Mufica, per cui neceflario fommamente reputo il conful-
tarne prima, e fovra d'ogn' altro il fagro Tello.
In eflb legge li, che Jubai fa il Padre di quei, che can.
twvano colla Cetra e coli' Organo (4) , e fecondo la Para-
frali Caldaici fu il tutti quelli , che cantavano
Miisflro di
nel Nabla , merfati Canto della Cetra e dell Organo
nel '
Cap. 11. 17
ca (20), abbia voluto indicare i tre generi d' Infirumenti
muficali fopra dimoftrati; fotto il nome d'Organo gli ftru.
menti da Fiato; fotto i nomi di Cetra , Nablo, Salterio gli
finimenti da Corde; fotto i nomi di Timpano gli frumenti
da battere .
canna in due parti divi fa, a cui fi avana attaccate fette corde
tefe dall' alto al baffo . Ma ficcome diverfamente viene riferito
quefto fatto da varj Autori , fempre però accompagnato da
certe circoltanze , che lo rendono o diilìmile, o di più fé tri-
plice ftruttura, così lo depriveremo ancora fecondo le varie
opinioni raccolte da Vincenzo Galilei (25). Altri circa /' in-
venzione della Lira vogliono come Benedetto Egio fopra Apol.
Indoro , che effendo una volta ufeito del fio letto il Milo ,
aviffe inondato tutto l'Egitto; ed effendo poi tornato dentro
i fuoi termini , lafciajfe morti ne' campi varie (orti d' anima-
. Ih ip
un piede percola , mandò fuore il fuono : a Jìmilitudine di che
compofe Mercurio la Lira . L' ifteflo Autore foggiunge (24) :
Circa poi alla grandezza dello flrumento , non crediate che
tutte fafferò con piccole; perchè dell' iftefio Mercurio Jì leg.
gè , a'ver tratta la prima dall' offatura delle coflole d' uno
de' buoi , che egli furò ad J!pollo ... . pag. 27. Nicomaco Gè.
rafeno autore Greco racconta quefla cofa d' altra maniera :
imperocché egli 'vuole che l' ifleffo Mercurio fabbricale una
Lira di legno , nella quale tendeffe quattro corde , ed aU
tri hanno detto tre, fatte pure d' ìnteftini di pecora (25).
Cheche fìafi , pollo che le fuddette invenzioni ugualmen-
te fieno femplici e naturali , non v' è alcuna ripugnanza
di afierire , che 1' invenzione della Cetra , Nablo , Sai.
terio &c. , pollano da elle dedurli , giacché dal fagro
Tello non abbiamo notizie più precife e determinate del-
la qualità degli frumenti , de' quali vien dichiarato Pa-
dre Jubal
Reftanci per ultimo gli ftrumenti da battere , cioè Timpani,
Tamburi, S'iflri, e antichi Cembali &c. i quali erano con polli
alcuni di folo metallo, altri coperti di pelle d'animali,
ed altri di legno Umilmente coperti , accompagnati da al-
cun pezzo di metallo. La loro origine, perciò che riguar-
da il metallo, facilmente fi può dedurre dall'arte profef-
fata da Tubalcain , che fu profeffor da martello , e fabbro in
ogni artificio di rame e ferro (26): Di qui fu, che Jubal
dal fentire ed oiìervare il fuono prodotto dai metalli la-
vorati dal fratello Tubalcain potette ricavare varj ftrumen-
ti da battere ; quelli di folo metallo, limili in qualche mo-
C 2 do
» — —__
_ «
do al Cemhalo
antico , che era un Injìrumento di rame ài-
rvifo in due parti d'
un fuono afiai gagliardo fatto in forma di
berettino , e prendevafene una parte per ogni mano e percuote-
<vanfi V una contro l'altra (27) i quelli di metallo e peli
d'animali, fimili in qualche modo a certi Timpani anti-
chi , o Timballi moderni , che erano certi graffi concavi
catini, coperti d' un cuojo, attaccato, e tefo con chiodi di ra*
me (.28); Quelli di legno coperti con peli d'animali ac-
compagnati da qualche pezzo di metallo, poco diverfi dall'
accennato Timpano antico, e dai noitn Cembali, che fono
compofìi d' un cerchio d' affé fattile , ed una pelle fi e fa fola-
mente da una parte alla foggia d' un vaglio (29J, unitovi
certi pezzi di metallo .
(35) Iftor. Mufi. pag. 46. (54) Rifiejf. Armon. hb. 1. rijl. *.{!&. 6,
(il) Commentar, Mujìt. hb. 1. tap. 1.
Cap. Ih zi
bai abbia ritrovata la Mufica dal fuono de* martelli , la
qual prova, come ognun ben vede, è troppo debole, fic-
chè non merita molta confiderazione Pietro Comeitore
.
Cap. II. 23
gli Uomini pi , far te a fl abili re ed ampliare la Religione ,
parte ad introdurre le Vreci , e*/ ? Sermoni pubblici, ed il cui.
to d' Iddio per mezzo dei Sagrificj , degli altri Riti , e delle
Cerimonie (46) . Poito ciò, anziché non v' ellere ripugnan-
za, v' è più tofto alcuna probabilità a credere , che fra i
Riti, e le Cerimonie introdotte da Enos nelF invocare e
lodare Iddio, trafportato da un certo entufiafmo di giub-
bilo interno, prorompere in lodi del fuo Creatore, e
fommo Benefattore accompagnate col Canto; giacché per
fentimento di Santo Ambrogio: Iddio fi diletta non fola
d' ejler lodato , ma di riconciliarfi col Cantico ( 47 ) . Infatti
fu coitume di tutte le nazioni de' Gentili di lodare i loro
Dei col Canto e col Suono, come atteita Macrobio ufa. .•
Seth , dum Gain progenies in omnia proruebat federa , incjepifle invocare no-
men Domini , feilieet Jngelorum Hymnum , recitare , qui eft Sanftus , San'.
iiut , Sa/iCtiii
. i
Bai
(51) flav. Jofephi Amia. Jud. lib. i. cap. i. ex edh% Sigeb. H.ivere amp •
(51) Jofeph. Jud. toc. cit. Ne autfm illa inventa homines tffugercnt, &
antequam venirent in notitiam , intemderent ( cum rerum omnium inferitilo!
fore, alterum quidem ignis vi , alterum vero per violentiam & multmidinem
aquarum ,
p rard x (Te t Adamus ) columnis duabus extrucliS, una qindtm ex
i i
latere, altera vero ex lapidi bus , inventa fua utrique inferi pfeiunt. Ut fi eve-
mret Iateritiam everfam iri per imbrium vini, lapidea l'uperlhs oflenderet ho-
minibus Agronomica infcripta , (iniulque indicaret & latentiam ab illis pofitam
fuilTe . Manet auttm hodie in terra Siriade .
(5<) P. Gregor. Reifih in Margar. Pbìhf. lib. 5*. traci. I. de Mujì. e. 4.
Hicol. Sfollici Encbirid. Mujìc. cip. t. D. Pedro Cerone Melcpco I. 1. cap. 17.
Ludov. Cafali Grandezze maravigl. della Mujì. cap. 5. P. Giuì. Cef. Mari-
nelli O/ìeriiaT. del Canto Fermo P. 5. cap. 4. pag. 145. ed altri,
(54) Guillerm. de Sodio Commentar, iiufic. lib. 1. e. 1.
Dal Diluvio fino a Moti.
CAP. III.
Capi 111. ij
Ora il rito Ebreo per fentimento di più Scrittori , e no.
minatamente del Tirino, eiìgeva nei funerali: primiera-
mente il digiuno fino a fera ; pofeia il pianto pubblico ; in
terzo luogo la narrativa , e le lodi delle 'virtù del defonto ;
in quarto luogo le lamentazioni in voce ed in canto lugli.
Ire (4). E però per conto di quello rito degli Ebrei,
nell'esequie di Giacobbe v'intervenne il canto ; anzi quel
canto , che propriamente fi chiamava tale , e quindi con
la dovuta forma degli armonici intervalli. All' ebraico
unendofi il rito degli Egizj , cioè d'una nazione, che era
allora in poffelTo non meno delle feienze ed arti più ne.
celiane , che delle più voluttuofe , e perciò della più di.
lettevole tra loro, qual' è la Mufìca, che fenza 1' accom-
pagnamento degli Strumenti, fembra manchevole di popò.
lar perfezione, è forza il dire, che in quella folenne e
pubblica pompa avellerò luogo gli Strumenti , talché pof.
fiam conchiudere , che ancor molto prima preflo quelle
nazioni il Canto ed il Suono follerò in ufo
D 2 Bai.
(4) Tirinus in Genef. cap. 50. E/cubar Commenta lìttr. <jf Morali in Ce*
ne/. Calma Comment. in Genef. ,
Dalla nafcita di Mosè fino alla di lui morte*
CAP. IV.
Cap. IV. 31
tal Canto? La quefHone non è così piana : flante la Vul.
gata , il Teflo Ebraico , e la Parafrasi Caldaica furono i
Timpani e i Cori ; e ltante la Verfione Siriaca ed Arabica
furono i Timpani ed Siflri Quanto ai Timpani , di cui
i .
Cap. IV. 33
Ebrei tutti al famofo Vitello d' oro in
giubbilo intorno
Danza , ined in Canto , fi fpiegò dicendo , che
Suono ,
(19) Exod. e. ji. 17. Audiens autem Jofue tumultuili populi vocìferantis «
dixit ad Moyfen: Ululatus pugna: auditur in caftris . Qui refpondit : Non cft cla-
mor adhortantium ad pugnam , neque vocifera tio compellentium ad fugam : fed
vocem cantantium ego audio . Cumque appropinquaffet ad caftra, vidit vitulum
& choros
. Vedi fofra ciò il Malvenda , Menoehìo
(10) Exod. cap, 19. v. 13. tfi. 19. (11) Exod. cap. io. 18.
(li) Lyranut , Cerne/, a Lapide , Calmtt , & alii in Exod. e, ti), fed pre-
cipue Alul. quaft, xi. p. .188. Dicitur clangor buccinar, non quod ibi eflet ali-
flua buccina tahs , <juale*rn nos habemus , fed fonabat ibi vox talis , qualis in
/buccinis noftris formatur, quia Angeli feiebant fupplere modani ilHus vocis buc-
cina: quadam arte naturali . Simplices quidem Tudafi fabulantur iflas voces fuilfe
forma tas in quodam tomu accepto de aritte immolato prò Ifaac . Sed hcc valde
ridiculum eft , quare namque m.igis de ilio ariete, quam de altero cornu acci,
peretur? quia non fuit majons virtutis illius arietis cornu, quam aliorum
axietum.
,
primi fegni. Gli è però vero, che il lor numero, nel prò-
grello de* varj tempi fu accrefeiuto, due iole non ellendo
alla moltitudine del Popolo fuffìcienti (26). Quella fu, fé
non l'origine della Tromba prellò gli Ebrei, almeno l'ufo
di
^—
(13) Num. cap. X. 1. io. < 14I Cjfp. Btrlbi,!. de Tibiit veter. I. j. e. -j.
(15) Hifloire de /' Académie Ryjl. dts Infcript. tir belles Ltttret . T. C. f.
I04. De l' Origine &de l'uftgt de l.t Tromp-tte eber, lei Ancieni .
{16; Tirinus in cip. x. Nmner. v. 1. Dui'; tubas argenteas , feilieft ut fint
magis funurae quod ufibus Gieris clfcnt deputata' . ncc nifi a Sacerdotibus
ìnflirentur, primo ad convocandim populum ad concioncm circa tabe maculimi ;
ftreundo ad caftra rmvenda; tenìo, ad pugnandum cuin torte tempore belli;
quarto in epulo facro, & publica copili laetitia , v. g ob vicioriam obtrntam,
aliave infigria beneficia: item in fcli:s Tuioribus, qu.bus to'us popuUis Jcrofo-
lymim , vel ubi tabernaculum crat, o r.riuebat : d<n>que & in calcndi» Oh no-
vilunio» qu* &fetta erant Jud.eis cefTatione ab open bus fervilibus , & prcu-
liarem in tempio hibebint (ulcmnitatcm & vici m s Ipcoalis. H.irum far ramni
tubarum numtrum aiuti t poftea Salomon, telte Joicpho ( libt Vili. Ami^. t»f. 1..}
ad vigniti uiyu.ijci 3 Un ad ducenti nillli*.
. .
Cap, IV. 35
di lei {ingoiare fra loro, e più degno ; renduta in fine
ancor venerabile , poiché effe Trombe ottennero la fefta -
diitinta dal nome loro, che celebrava» nel fettimo mefe (27 )
La figura e forma di quefte Trombe era alquanto dif-
lìmile da quella delle Buccine, che non folo altro non
erano che un corno vuoto, ma ancorché pofcia dopo qual-
che tempo formate di metallo , ritenevano la curvatura di
corno; laddove le Trombe Ebree erano rette, fembianti
a un lungo cono cavo fottile , la cui bafe piegaffe in fuo-
ri. Talché la Buccina imitava i noftri corni da caccia, e
la Tromba le noftre ufuali Trombe col tratto loro non ri-
piegato, ma rettamente eflefo (28). Con tutto ciò la fagra
Scrittura nel mirabil fatto di Gerico, fé ftiamo al nome,
le confonde affieme, fé pur non vogliamo, che nell' Efer.
cito di Giofuè vi fodero e Buccine, e Trombe (29). Per
altro fé qui merita alcuna fede Giofeffo Ebreo , le predet-
te due Trombe erano lunghe circa un cubito , giolìe un
po' più della Tibia: nella fommità avevano tanto foro,
quanto baftaffe a ricevere il fiato: e nella eftremità termi-
navano a guifa d'una piccola campana, come appunto
quella Tromba , che dagli Ebrei fi chiama Afofra (30). Di
quefte due Trombe, una adopravafi alla convocazion dei
Popolo nel Tempio, l'altra alla convocazione de' Principi
a configlio , e di effe pure fervivanfi ne' Sagrifizj , e nel
trafporto del Tabernacolo.
Ma troppo forfè abbiam detto di quefte Trombe , onde
E 2 fare-
(j.7) Numer. cap. xxix. v. i. Menfis etiam feptimi prima dies venerabili^ Se
fancla erit vobis : omnc opus fervile non facietis in ea , quia dies dangoris eft
& tubarum
(18) Cafp. Bxrtbol. de Tiliis i/et. 1. 3. e. 7. Tuba: formatti reflam ab incur-
vo cornu diltinxit OWdius: Non Tuba dirceli, non aeris cornua flexi . Vide Po
Montfaucon. V
antìquiti expliqufe &
rappréfentée e» figura T. 4. P. I. p. 97.
(19) Jofue cap. 6. v. 4. Septimo autem die Sacerdotes tollant feptem bucci-
rias, quarum ufus eft in Jubiteo . . . . & Sacerdotes clangent buccinis. Cumquc
infonuent vox tuba; longtor &c.
(}°) Jofeph. tib.f. antiq. cap. ti. n.6. Primus autem (Moyfei) buccina: &
formam exeogitavit, illam ex argento fabneari ftcìens. Ad hunc autem modum
fé habet. Longitudine quidem eft paullo minus cubitali: fed rifilila ejus angufta
eft, tibia craffìor a'iiquantulum , ea vero oris amplitudine qua: ad fpiritum exci-
piendum idonea fit, fimiliter ac tuba io campanulam definens. Hebraica lingua
vocatur Jfofra.
3* Storia della Mufica,
faremo fine al preferite capo, di paflaggio accennando due
Cantici degni amendue d'alcuna menzione; il primo in-
ventato dagli Ifraeliti , allo fcoprire , che fece Iddio a
Mosè un Pozzo miracolofo alla ftazione dopo il paflaggio
dell' Arnon , che fi cantava con l'ordine di quello inter-
calare accendi , a Pozzo , canta le fue lodi , afcendi , o Poi,,
:
Dal.
eft
harmoniam recide-
to
in
,
Vo»
ce , Pfalltrt eli vafis mulicis cantare , vtl folum in- eis
re : & in Hcbraeo utrobique ponitur canere ; Scd litera notti» mutavit Mara d»».
jplicationem , & pofuit , pfallam
.
(5) // M.tlvenda nel eap.x. v. 5. dopo aver riferite varie opinion! , portaquetls
del Forflero , cioì : Nebcl, vas , feu inflriimcntum muficum hab«n.< formarli
utris , feu lagetiae quocumque nomine appt II.i vcris , modo feias a vacuiate
habere nomen . Svidas fenbit , Nabla Organi effe fpeeiem: & alibi inquit : l'fal-
terium Organimi eft muficum, qiind Naula etiam vocatur. Unde quidam pr»
Pfalteno , aliqui prò Lyra , nonnulli prò Choro , ahi prò Fiftula utnculari in-
terpretantur
,
Cap. V. 3 p
Furono quelli tra poco differenti , fimili amendue
fé
al greco Delta A> ovvero ad un triangolo, la cui baie,
allorché lo itrumento fonava!!, flava parallella all'oriz.
zonte , ed i lati obliquamente fcendendo s'univano prello
terra nel vertice . Neil* uno dei lati v' era la cavità , o cor-
po fonoro ; l'altro lato flava prelfo al Sonatore. Le Cor-
de partivano tutte dal corpo fonoro, e terminavano ora
alcune nel vertice, e le rimanenti nel lato non fonoro,
ora tutte nel,folo vertice [6]. Il numero di quelle corde
non eccedeva prelTo gli antichi le dieci, o le dodici [7].
Fin qui non v' era differenza tra mentovati Strumenti
i
(6) Eravi un' altra fpezie di Salterio quadrato T della quale parleremo nel-
la Differt azione degli Strumenti degli Ebrei,
(7) Cinyra quidem, (feu Cithara) decerci intenfa chordis, pleclro percu-
titur : Nabla vero, ( feu Ffalterium ) duodecim fonos habcns digitis pulfatur.
Jof. H-br. Antiq. fuda.c. lib. 7. cap. 11, pag. 401. ex Edit. Sigebert. Havercam-
fi. Ex Edit. vero Rujfini Ajuil.'jenf. Canora. Cithara quidem deccm chordis coa-
ptata &c.
(8) S. A'tguft. in Pfal. 56. Pfalterium ed Organimi, quod quidem manibus
fertur percuticntis , & eh >rd.is diltentas habet ; fed illuni locum unde fonum ac-
cipiunt chordae, illud concavum lignum quod pendei & tacluin refonat , quia
concipit aerem, Pfj Iterium in fuperiore parte habet. Cithara autem hoc gcnus
ligni concavum & refonans in- inferiore parte habet. Itaque in Pfalterio chordae
fonum defup^r accipiunt: in Cithara autem chordae fonum ex inferiore parte ac-
Cipiunt. Hoc interelt inter Pfalterium & Citharam.
(9> Vien chiamato Archetto dal P. Calmet Dtfiert. fopra gli Strum* di Mttjì-
ctt degli Ebrei i e dagl' Italiani cbiamafi Plettro , da i Latini Plecìrum , ovvero Jic*
,
come dice Grò: Nicolai nelle Kcte in Caro/. Sigon, de Republ. Hebr. lib. 5. e. 5. ex
Edit. Blaf. Ugolini dntiq. Hebraic. T. 4. pag. 563. Pennuìa , oppure Frultuluin Ugni ,
Arcus ; e fi adopra fonando le nnit'e Cetre , e Viole.
(io) fedi Calmet lo r . cit. Joan. Nicolai fupra cit. OJferva però il P. Ber-
nard» de Montfj'jcon . A"tiquiié expliqué T. 3. P. 1. lib. 5. cap. ». pag. 345. Non
ita facile elt dictre qua in re differant Lyra , Cithara, Cheìys , Pfalterium &
Harpa. Scxctntas in marinoribus videmus feu Lyras , ftu Citharas , ubi chor-
darurn fpatium totum tunslliudum ctt , Ut in Harpa, qu* pingi folet in ma-
Dibus regis Davidis.
40 Storia della Mufica,
F Dal
T>al %egno dì Vawdde fino a quello di Salomone.
CAP. VI.
MA già fiamo a
ragguardevoli onori ; cioè
deve l'arte noftra due
Davidde, cui
ftata la prima
volta desinata al divin miniftero dei Sagrificj , ed
d' eflere
(1) //. Heg. cip. VI. vtrf. 5. Liideh.mt conm Domino in omnibus lignis li.
brtfaflis, & citharis, & lyris, & tympanis, & fiftris, & cymbalis.
. .
Cap. VI. 43
ter e nei Cuntici
, e nelle Cetre , e nei Salteri) , e nei Timpa-
ni , Cembali, e nelle Trombe (3). Da quelli due fagri
e nei
Tefti della noftra Vulgata refta incerto, fé Davidde piutto-
fto fonafle alcuno Strumento, ovvero {blamente danzafle ,
oppure l'uno, e l'altro facefle» Gl'Interpreti tra fé non
convengono, ne di alcun chiaro lume ci favorifcono. Cer.
tamente il Goidonio (4) è di parere, che '1 Santo Re in
quefta pompa non altro operalìe , che il Suono. Per altro
la Verdone Arabica ci aflìcura , che in quefta funzione Da.
vidde , e tutti gì' Israeliti cantavano dinnanzi al Signore (5);
e '1 Parafrafte Caldeo ci fpiega la materia del Canto, di.
cendo , che Davidde , e tutta la cafa d' Ifraelle lodavano da.
vanti al Signore [6] ; anzi nel primo de' Paralipomeni non
folamente la Verfìone Arabica , ma ancor la Siriaca , aper-
tamente dicono , che Davidde , e tutti gì' Ifraeliti fortemen-
te cantavano davanti al Signore Cantici, e Laudi, adopranda
Cetre, Nabli, C imbali , e S'Jlri, Corde fonore, e Tintmnabo.
li (7)> Nel trafporto adunque dell'Arca dalla cafa d' Abi-
dopo tre meli fu fatto 1' altro trafporto dell' Arca Santa
dalla Cafa d' Obededom alla Città di Davidde nel luogo
magnificamente dal Santo Re preparatole ; e nella folenni-
tà di quefto trafporto la Sacra Storia racconta , che , Da-
*vidde faltava quanto pu mai poteva alla prefenza del Signo*
F 2 re;
(3) I. Paralip. cap. XIII. z/erf. 8. Porro David , & univcrfus Ifrael ludcbant
coram Deo omnì virtute in canticis , & in citharis , & pfalteriis, & tympanis,
& cymbalis , &tubis
(4) Gordon, in verf. 5. cap. VI. fecundi Regum . Ludebant. Hoc esplicar ee-
lebritatem hujus nobilis , & facrae pompa: , in tot mufìcis inftrumentis , & applau-
fu . Nec tamen legimus hìc faltaffe Davidem, ut tamen poftea faciet , verf.14.
(5) David vero, & omnes lfraelitae canebant coram Domino lignis cedrinis»
& abiegnis, & fidibus , nablis, tympanis quadratis, & cymbalis
(6) Et David , & omnis domus Ifrael laudabant ante Dominum in omnibus
lignis abietum , & in chinaris , & &
in nablis , in tympanis , & in quadrupli-
cibus , & cymbalis.
(7) Syr. David autem & omnes lfraelitae magnifìce canebant coram Domino
can' ca, adhibitis citharis, nablis, cymbalis,
;
& fiftris. Arub. David autem
& omnes Ifraelitae totis viribus canebant coram Domino laudes , adhibitis fidi»
bus, cymbalis, tintinnabulis, & citharis.
. .
Cap. VI. 45
e i Cantori ; e che tutto Ifraelle conducevano l'Arca del pat-
to del Signore in giubbilo , e fuono della Buccina , rifonando
colle Trombe , e co' Cembali , e co' Nabli , e colle Cetre ; dove
le Verdoni Siriaca, e Arabica leggono: Davidde , e tutti gì'
Jfraeliti conducevano l' Arca con Cantici , e Suono delle
. . • . .
gia'ido col {nono della Buccina , delle Trombe , dei Cembali , dei
Nabli, e delle Cetre (18). . cofiituì Jejel [opra gli Strumen-
. .
(18) li Paralip. eap. XV. verf. 16. Dixitque David orincipibus Levitarum,
ut conftituerent de fratribus fms Cantores in organis nuificoruni , nablis videli-
cet , & lyris , & cymbalis , ut re fona re t in excclfìs fonitns Isetitiz. Conftitue-
Turìrque- .... verf. iq. Porro cantores, Heman , Aftph, & Ethan ; in cymbalis
arneis concrepantes . verf. io. Zacharias amena , & Oziai &c. ... in nablis arca-
na cantatami . verf.n. Porro Mathathias, &
Eli phalu &c in citharis prò
celava canebant epinicion. verf. it. Chonenias antem princeps L'vifarum , pro-
phctiaE- prarerat , ad prarcinendam melodiam crat quippe valde fapiens . . • verf.
:
14. Porro Sebenias , &Jofaphat &c. . . . Sacerdites , rlansebant tubis conni ar-
ca Dei verf. ii. Unirtrfufque Ifrael deducebant arcnm federis Domini in
jtibilo, & fonitu buccina:, &
tubis, &
cymbalis, &nablis, & citharis ccn-
crepantes
(19) /. Paralip. tap. XVI. verf. 4. 5. fi. Conftituilque . . . Tehiel fuper organa
pfalterii , &lyras: Afaph autem ut cymbalis peifonaret, Banaiam vero, ^eia-
zie! Saccrdotes, cancre tuba jugiter coram arca feucris Domini.
(10) tini. cap. xvi. 8.
'.-'.
Cap. Vh 47
tando, e cogli Strumenti al Canto concordi (21) . Tale
concordia era propria dei Salmi, fé non altro, poiché que-
sti erano una fatta di Poefia, cui mirabilmente s' adatta il
Suono. E' la Poefia una unione di parole, o naturale o
artifiziofa » atta ad efprimere, non folo il fentimento di chi
parla ,,ma ancora 1' affetto , onde egli è commoffo , la qual
commozione per la via dell'udito entrando, commove fi-
milmente l'animo degli afcoltanti [22]. Ad avvivare quella
commozione ferve non poco , fecondo 1' efperienza di tutte
le Nazioni, il Suono, e però recar non dee maraviglia, fé
ai Cantici degli Ebrei s' univano gli Strumenti ; che un' ac-
coppiamento di tal fatta era ben loro dovuto; e maffime ai
Salmi Cantici, la più parte diretti ad efaltare le lodi, e le
glorie del Signore Iddio, a rendergli grazia dei benefizj
ricevuti , ed alle volte a celebrare le fede folenni Sacre o
Profane, nelle quali circoftanze luogo avervi doyea 1' eflra
Poetico , ed il Suono , che gli deffe valore (23 ) Lafcio agli .
tdertnt confinameli). Quin etiam cantionrs ipfx multas habent inodoruin viccs ;
lyraf quoque , Stcitharz fuas hibc-nt pulfuum yancutes . Eli euam in tibns mul-
ta lui ili gcnei iì diferimim videre.
j
.
Cap. VI. 51
cui fempre 1' antico non molto piacque , quello S'ela o
Diapfalma dovrà valere il medefimo , che F Euomae pollo
al fine d'una Antifona per accennare il Canto del Salmo.
Laonde lo fanno un Segnale della Mufica Ebrea di valore
non conofciuto (34)
Ma cheche fiali della giurìa lignificazione di quella ce-
lebre parola, fembra aliai convenevole il concludere, che
avelie relazione a qualche Cantilena, imperciocché fé mo-
ftrava il tempo di far paufa al Canto, o di variare il Tuo-
no, o di far qualunque fegno agli Strumenti, gli è cofa
naturaliflìma , che in verun modo ciò edere non dovette
con incomodo e noja degli afcoltanti, la quale fenza dub-
bio farebbe accaduto fé quello Sela avelfe operato a capric-
cio, o non compiuta alcuna dicevole Melodìa, la quale di-
cevole Melodìa altro in fine non farebbe ftata , e non era,
che una veriflima Cantilena Che fé poi s' avelie a fentire
.
Ma
porta a parte la probabilità di quelle Cantilene
particolari e determinate , e feguir volendo la fola certez-
za , quella ci guida agli Strumenti, che nel Rito Ebraico
Servivano i quali furono tra loro diverfi , per
ai Salmi ,
Cap. VI. 5 3
gli Strumenti, che a tal uopo venivano adoperati. Nel
fecondo dei Re , e nel primo dei Paralipomeni molti , co.
me s'è detto qui l'opra , ne vengono citati, ma il Salmo
centocinquantefimo altri ne porta; ficchè 1' unione di que-
fti Telti fa dilcernerli tutti. Lodate il Signore dice
quelto , nel Suono della Tromba nel Salterio , e nella
Cetra .... nel Timpano , e Coro .... nelle Corde , e nell' Or-
gano .... nei Cembali ben riffonanti .... nei Cembali di giub.
\btlazione (37). Cioè nei Cembali di Suon più gentile, co-
me erano i piccoli, che, percofiì col deto , fonavano, e
quei più grandi di metallo, che, battuti affieme con qual-
che ordigno, davan Suono più iirepitofo (38).
Quelte fono le poche memorie fpettanti alla Mufìca,
che regno di D^vidde ci fornminiiha , e la maggior par.
il
Da!.
(w) Pf*lm. 150. Mxlvenà.t in eitnitm Pfalmum : Retulerat jam inftrumentS
tritata, five enchorda , qua: nervis ioteriduntur , ut Niblium, Cithara : deinde
erutta , qua: pulfantur , ut Tyrnpanuin , Cymbalum ; tandem fubdit univerfa
pneumatica , qua: fpiritu &
vento intìautur.
f}8) MalvenAa in
Parahpom. eap. xv. 19. diflinguit duplex hoc Cymba.
ì.
ìorum genus bis virbit : In Cymbilis aneis ad facìendum audire: ut figmfke-
tur fu '/Te ea cymbiia valde rtfonantia , ad diffcrentiam Cymbalotum farvi So-
ni , quibus uti folent muliercs in choreis
.
CAP. VII.
del lungo Regno per l'avanzata di lui età, voi.
STanco
le Davidde fgravarfi d'un tanro pefo, addoflandolo
al giovine fuo figlio Salomone Allora fu , eh' egli .
(i)
^ 7. Paralipcm.
1/ J. I ir.iiii in. cap.1 xxin.
\ \
.1 ; , ^.
5.
| inni qn.inior millia
Porro
i i . i [min
nnin.i pnitorrs:
^ ,
totidem
. i i I I L I
&
Ita: cancnits Domino in organi*,
Pfaltar organis, qua:qur 'ftcrrat ad canrndum. Et taf, xxv. 7
Fuit comm rum frati
mimerus corum
_ [ autem numerus ibus fuis, qui crudicbani camicum Domini
frattibu
n: j...n
cundi J..- .: -n-.,:.,.. _.a-
duflures , ducenti ofloginta oflo
.,
Cap. FU. 55
mentì già per eflb ordinati, parte, cioè i Leviti, furono
afiegnati Cantori a lodare la Maeftà del loro Signore, non
meno mattina e fera, che nell'offerta degli Olocausti; nei
Sabbati, ed alle Calende, e in ogni altra Solennità fecon-
do il numero , e le Cerimònie ad ogni cofa prefcritte (3)
5
Erano a tal opra distribuiti in ventiquattro Ciani , che a
vicenda fi fuccedevano . Ogni claffe s' impiegava una Setti-
mana, a cui un' altra Claffe fottentrava nel ministero. I
Cantici erano Stabiliti ; i Sonatori toccavano i Cembali , i
Salterj, e le Cetre, e gli altri Strumenti, flando al lato
orientale dell'Altare, mentre con effi centoventi Sacerdoti
davano fiato alle Trombe, movendo tant' alto la Voce, ed
il Suono , che ampiamente diifufo a gran distanza udir
potevafi .
(3) l. Paralip. cap. Min, jo. Levita; vero, ut fttnt mane ad confitendum
& canendum Domino: fimiliterque ad vcfperam tam in oblatione holocauftorum
Domini, quam in fabbatis , & calendis, & folemnitatibus reliquis , juxta nn-
merum & carremonias umufuijufque rei, jugiter coram Domino. Et cap. xxv.
,
prophetantis juxta regem . Porro Idi thuti filli Idithun, Godolias , Sori jefe-
: ,
ias , & H.ifabias , & Mathathias, fcx , fub manu patris fui Idithun, qui in ci-
terà prophttabat fup'.r confitentes & laudantes Dominum. Heman quoque: fìlii
Hkman Bocciau , Mathaniau , Oiiel , Subuel , & Jcrimotb. , Hananias , Hanani ,
,
Lue. e. i. ad 36. ,S. Et erat Anna prophetifla , filia Pharuel , de tribù Afer
{6)
..... Et harc yidua ufque ad annos oclogmta quatuor: qur non difc< debat de
Tempio, jejuniis &
obfecrationibas ferviens nrcle ac die. E' hxc , ipfa hnra (a-
perveniens ennfitebatur Domino; Si loquebatur de ilio omnibus, qui expiflabint
redemptionem Ifrael.
. .,
Cap. VII. 57
leggendoli d'Anna madre di Samuelle, e di Olda fotto il
regno d'Ozia, che amendue profetavano, fvelando i gran
fegreti, e facendo a laude dell'Altiflìmo Cantici (7) ; anzi
il Toftato ed il Menochio pongono nel Tempio i Cori del.
H Dal
l^) l.Reg. cap. i.verf. 18. <fr ">p- *• ver/, r. Et oravìt Anna , & ait : Exultavit
cor meum in Domino, & exaltatum eft cornu meum in Deo meo: &c. Et IV. Reg.
cap. ir. v. 14. &• ij. Jerunt itaque Helcias facerdos , & Ahicam ,& Achobor,
&Saphan, & Afaia ad Holdam prophetidem , uxorem Seliiim , £lii Thecuae . . .
Et ì Ila refpondit eis : Haec dicit Dominus Deus Ifrael &c.
(8) Toflat. in I. Paralip. XXV. qu&Jt. 14. Menoch. ibidem. Parapkraf. Chald.
7» Ecclejìajles cap. 2. 8. Grozius , Chat iloti, in 1. Paralip. cap. 15. zo.
(9) Dum numeramus Cantores templi , quirendum an inter illos Scriptura
recenfeat Cantatnces. Negant Judaei : funt Chriftiani qui id credunt &c. P. Ber.
nar. Lamy. De Tabernac. Feeder ir . Lib. 7. Selì. i.
fjg. 1 17S.
Val %egno di Salomone fino alla difiruzione
t
e rifacimento del Tempio .
C AP. Vili.
DAllaqualunque
dedicazione del Tempio pafsò
di monumento d'alcun
un Secolo vuoto
rimarco per or-
dine alla Mufica. Elifeo però fegue a fomminiilrar»
ne uno degniflìmo di particolar rimembranza. Pregato que-
lli dai Re Joram , Giofafatto , e quello d'idumea a voler-
li trar d'imbarazzo, poiché erano nel deferto di Moab-
bo fenz' acqua e fenza rimedio, fentì moverfi ad ira al-
la villa di Joram nemico del vero Dio; a calmare la
quale, e a renderfi difpofto a ricevere l'impreffione del-
lo Spirito del Signore; Guidatemi , dille, uu Sodatore; il
quale fonando , fi Jlefe [opra efio lui la mano del Sig'ore
(lì , c:oè il mentovato Spirito (celo incontanente lovra
d' Elileo , fi diede a profetizzare . Ecco il primo eferrpio
del coltume , che tennero tal volta i Profeti per eccirare
in
(i) IV. Htg. r.ip. j. ritr. is. Nunc nu'fm adduciti mihi pfalum . Cuinque
cjnerct pfaltes , ù&.\ eli fiipcr cum manus Domini •
.
Cap. VI IL 5p
in fé medefimi il divin' eftro, onde le cofe avvenire mani-
feftaffero
Anche i Cantori furono impiegati dal Dio delle vitto,
rie ad ottenerne una {ingoiare fopra gli Ammoniti e i Moa-
biti a favore di Giofafatto . I fagri Cantori, difpofti giufta
l'ordine, che teneano nel Tempio, fervivano nell' Efercito
di Vanguardia co' loro muficaii Strumenti ; né sì tofto i
Leviti ebbero cominciato a Cantare , che lo fpavento oc
cupando i Nemici , rivolte quelli contro fé medefimi l' ar-
me , cominciarono ad ucciderli, ponendo colla lor ftrage
il fine alla guerra [2].
in marni eorum.
cum
PfW.'i?«.S!x. Super fliiminaBabylonis, illic fedimus &
flevimus
: re.
rtl
fufpendimus organa nolira.
cordaremur Sion. 0.1. Infalicibus, in medio ejus , nella
compofez pendant la captivite nfertti Dtj-
[é] Veài P. Calmet Pfaumes
& Mufiq. T. 1. p. 1. eiit, Amfieri. ijij /" i». P- 181.
fert. Sur la Poef. la
6o Storta della Mufica»
Del.
CAP. IX.
(8) Cum venifiet Jefus in dormim principis , & vidiffet tibicines , & rurbarrt
tumultuantem , dicebat : Reccdite, non eft enim mortua puella , (ed dormit.
S. Mattia, cap. 9. v. 13. Talibus utebintur antiquitus in fepulturis magnarum per-
(bnarum , ut provocaretur multitudo ad rktum : Et tales dicuntur hic tibicines,
Carmen feilieet lugubre cantantes. Lyran. In omnibus Veteris Teftamen» libris
nullum extat inftrumentorum muficorum in funenbus ufurpatorum veftigium ;
conduftitise tantum deprehenduntur praefic«e, & tunebres naema:; muficae vero in.
terdiflum erat tamquam rei intempeltiva:: Malica in lucia importuni narratio . Ec-
ili, ii.6. N'jviflìmis autem ReipublicaE' fuae temporibus Juda:i a Grxcis , vela Ro-
manis muficorum inftrumrntorum in funeribus confuetudinem funt mutuati . Teftis
eft , ncque obfcure , Jofephus de Bello '. 3. <". if. 8'» '" locai. S. Mattò. Calmet.
nes nmilftirum quifque lugebatur a fuis; luclus vero ducis publicus erat: hi &
quidtm hofpites , alti propinquos , amicos ahi, nonnulli etiam fratres plorabant ;
Jofcphum tutem univerfi , adeo ut per triginta dies rictus &
lamentano in Civita,
te non celTarint ; plurimofque conduxerint tibicines qui fib lefTu prxuent . Flav.
Jefepb. de Bello Juiaic. Uh. 3. cap. 9. ». S. ex edit, Havercamp,
(13; Vedi il cap. 3. p. 17.
. ,
(10) Vide Lyran. in Pfal. 8. 80. 85. fo: Lorin. Vorfleruma Malvenda cit.
(ir) Gratini. Pro torcularihus . In tempore vindcmiae cantandum. Mariana
in Pfal. 8. Concenti! canendus Pfalmus, quo torculana calcante! utebantur.
(11) Lyran. in Titut. Pfal. odavi . Eft nomcn Hebrsicum acquivocum ut dicunt
Hebraei ; quia uno modo eft nomen cujufdam inftrumenfi mufìci fic vocati Hebrai-
ee , eo quod primo faclum fuit in Geth civitate Philiftinorum , &
(ic exponit
Rab. Salomon prardicìum titulum Pfalmi David: eft lite, fupple , fuper gittith ,
ideft aptus decantari in tali ìnttrumento mufico , eo quod diverti cantus diverfis
inftrumentis appropriantur . Crotiut he. cit. Sed Chalda:us exiftimat effe inftru-
mentum mulicum petitum a Philiftints, quorum urbs Geth . Vatahlus in Tit. bu.
jut tfat. Chaldaeus , ad citharam advecìam e Geth . Gub. Genebrarii. in cuna.
Sfai. Tit.
(13) Vatahlus inPfal. 4. Melodia: genus fuit: quali dicat, Pfalmus decanran-
dus juxta melodiam , qua: Gilhit dicebatur: Joan. Lorin. in Tit. Pfal. 80. Vel
de modulatione ad inftar carminis ex his vocabulis libai ghittbim .
(i 4 J fo: Drufii Commcnt. in Pfal. 8. Alii fcribunt ; initium fuiffe alkujus
cantilena-, ad cujus modulos haec ode canenda fuerit. fo: Marian, Montan.
Thcnt. Malvenda in Pfal. cit.
( 15 ) S. Hilar. S. Rieron. S. Augufl., &
alii apud Bofìuet. Calmet. Lorin,
de Titul. Pfalm.
r .
Del.
•- 1
_
fui) Uumer. cap. iq. vtr. t. Menlìs etiam reprìmi primi dies venerabilis &
fanfli en't vobis: omne opus fervile non facietis in ea , quia dics clangoris eli
& tubarjm.
(17) Deuter. cap. 16. ver. 13. Solemiitatem quoque tibernaculorum celtbra-
bis p.r feptem dies , qmndo colle-gens de area & torculari f li g s tu.is • «.
'Popoli Orientali .
CAP. X.
(1) Daniel, cap. ;. verf. 4.5. Vobis dicitnr populis, trib >bus , linoni'! ; &
In hora , qua auJieritis fonitum Tuba? , &
Filtuls , Se Citlura: , Sambuca; , &
Pfaiterii , &
Sy nornnise , &
univerli generis mulìcorum , cadentcs adorate fta-
tuam auream , qnm
coni>itui t Nab,icho:)onofor Rex .
(1/ Hic accipitiir Synphonia prò inftuimento d terminato oblongo , quod
folent poriare Ca:ci , & digitis tangitur. Lyran. in loc. cit.
()) Sympli mia
. hic tamen videtur
. . (Te itili rumentum muficum . . . quod
. t
qjod hodie Cacci mendici circumagendo pulfant. Cornei, a Lapide in Itunc loc.
'4) Eliis in libro, ubi vocum Chaldaicarum fenfa explicat =: Nomen eft in-
ftrumenti Mutici qnod Italicc vocatur Symphooia , & Gcrmanice ^.n'r , ideft
,
(il) Ludov. fratti Hot*, in Perfium . Turneb. lib. io. cap. t. «pud Pra.
team. Vitruv. é'ehit. Ih. 6. cap. i. cum notir Daniel. Babar. Ciane!. Per. udì
nella fua Verf. di Vitruvio . Aggiunge nelle annotai, al cap. indicata qu' au- &
trement il eft magadis , & trigono! .
appellé petti t ,
degli Efpofitori (18) di quello palio con molti altri del fo.
praccitato Danielle, a quello degli Autori profani (19), e
dei Grammatici (20) polliamo conchiudere, che quello no-
me di Sinfonia, univerfalmente parlando, debba intenderli
per l'unione di varj ftrumenti.
La Sambuca Inllromento Orientale, e fingolarmente Si-
riaco (21)', fé ftiamo alle varie opinioni , chi può mai fa-
pere da chi inventato, e cofa foffe ? Ateneo col teftimo-
nio di Serno Delio vuole, che folle inventato da un certo
Sambice, e che la prima Sibilla 1' ufaffe (22); Svida , che
folle inventato da Ibico I23); e in quanto alla forma il
nominato Ateneo coli' autorità di Mailurio ce lo delcrive
un Inrlrumento d' acuto fuono compolio di quattro corde
(24). Porfirio di forma triangolare con corde di diverfa
lunghezza (25) , Papia per una fpizie di Cetra ruftica[26],
Turnebio una Lira, Citara , Nablo , o fia Nablio (27);
ma in fine , feguendo anche in ciò il fentimento di S. Gì-
rola-
(18) Nicol. Gorrani comment. in Evang. S. Lue. loc. cit. Symphonia enim
eitfonorum quorumcunque collatio. Menocb. in hunc toc. Symphoniam , Confo-
nantiam concordem conci nrum.
( 19) Horat. de Ari. Po:t. v. $74. Ut graras inter menfas Symphoni.i difcors
oftendit. Scholiaftes vetut ad Horat. in Lune loc. Symphonia ert ccnccntus mul-
torum. Scrviut . Conjunflus cantus Symphonia
(10) avjMpuvia , conf nantia , & nmlicus coi CcntUS . Facciola:, in P. Ambrof.
Cahpin. Athtnis vero trvuuuxia ouard:m crat, ccnccntus ( cvfiftL'vict) Tibicinum
in ^anaihenaeis concinentium . Jul. Polluc. hb. 4, cap. x. Segni. $3. cap. xv.&
Segm. 107.
(n> Caufab. in Athtn. Ortum rft, vetiiltiffimos Orientis pnpulos eo organo
effe ufos: inde tr.mfiit ad Graros & ics , & nonitn. Idem Caufab. in Perjti Sa-
tyr. 5. v. Gra-ci & Latini Sambucam voce Synaca . . . . dixerunt.
[il] Alben. lib. 14. cap. \%. Semus Del us libro Deliadis primo contendit
propterea quod in Drlo primuin iplius cubi tus facli fuerunt , Sambuca inquit pri.
mam Sibyllam ufam fui (Te , velut prxdidus Scamnon; ac eam inventali) nomina,
tam ab inventore quod.im ipfius Sambyce.
(il) Sambuca.-, mulica infbumcnia triangula, ab Ibyco inventa. Svida Hi-
fior. pag. mihi £31.
(14) Cuin poltea quxftio de Sambuca nafecrctur, Sambucam inltrumentum ef.
fé muficum acuti foni dixit Maflunus • Atlens. hb. 14. cap. 14. ex Ed, t. Nital.
de Comilib.
(ti) Sambuca triangolimi inftrumenium ed , quod ex inxqualibus longitudi-
ne, ficut craltìtudine nervis efficitur . Pcrpbyr. in rtolem. Harmon.
(16) Du Gange Clojf.med. &
inf. latin. P.ipias: Sambuca, genus citarne ruftica*.
(17) Latini Grxcique Lyrain , & Cithar.im ,ite m Niblum , feu Nabhum • Tur-
neh. IH. 10. tap. l. apud Ludov. Pr alcun: N?t£ in Perjìur» .
.
Cap. X. yi
rolamo (28) unito a quello di S. Ifidoro [29) , del Lirano
[30], ed altri, conchiudo effere un Inftrumento da fiato
formato da un ramo d'un albero, fpecialmente di quello,
che anche noi chiamiamo Sambuco (31), a guifa di Flau.
to , e che forma diverfìtà di fuono per mezzo di buchi.
Efpofte le varie opinioni fopra dei due particolari ftru-
menti indicati da Danielle , refta da efporre 1' ultima par-
te del Teflo mentovato, il quale fecondo la Vulgata dice :
e d' ogni genere di Mujìci (32); fecondo il Te Ito Ebraico:
ed ogni Jpezie di Canto [33] ; fecondo la Siriaca Verdone ;
e tutti i generi di Concento [34] ; in fine fecondo I' Arabi-
ca ed ogni genere di Mufica (35 >• Da tutto ciò chiaramen.
:
multi corticem arboris erte putant, & per f iliditatem mollis vena; , ac mutabilita-
tem , quali in modum tuba: de ramo arboris moveri poteft: ideo Sambuca dicitur ,
quia sftatis tempore fieri poteft , & ufque ad frigoris tempus durare potei! . Are-
feit emm
fccundum communem confuetudinem .
(iql ljiior. Uh. x.Orig. cap. io. Sambuca in Mufìcis , fpecies eft Symphonia-
rum. Ed enim gfnns ligni fragilis, unde & tibia: componuntur.
(;o) Lyran in Daniel, cap. eft. Sambuca:. Qux fi r de arundine perforata, &
dicitur Sambuca a Sam, quod eft Sol, & bucca quod eft parva buccina; quia fo.
lum poteft fieri in aeriate.
(31) Jul.Caf. Scalgeri Poet, lib.i. cap. io. Tibia . Antiqnirtìma è Sambuco
emedulata . Ji.an. Ray Hi/lor. Piantar, cap. 1. /ti!?, j. T. 1. Sambucus a Sambuca
mufico inflrumento , quod alti peclida, alii magadin vocant , dicla putatur
(31) Et univerfi generis muficorum verf. 5. 10. & omnis generis muficorua»
verf. 7. 15.
(53) Et omnium fpetierum Cantus. verf. 5. 7. io.
(34) Omniaque concentus genera, verf. t.
(35) Et omnigena: mufiia: verf 10. omnifque generis mufica:. verf.i$.
(2,6) Lyran. in loc.cit. Et univerfi generis &c. Hocadditur, quia multa ibi
erantalia lirurnenta , qua: non exponuntur hic. Talibus autem utebantur in adora-
tione (tatua: ad incitandunr homincs , quia ex diverfìs melodiis excitanmr in homi-
nibus diverfae pafliones, ut piut ad fenfum , &habetur 8. Polii. Ariflutti.
[tf]Theedoret. in cap. fspias tit. Danieli: verf. 51. Optimam fuarn fymplio-
niam , &
admirabilem hymnorum cantiim ei concentui , qui flatus: adhibebatur ,
opponentes fimuìque oftendentes , quanto non adorale prsitantius ; &itahymnam
,
(38) Benediclus es Domine Deus patrum norìrorum &c. aut vtrba , auamvit
in Hebrxo non habeantur , ex Tbeodotìonit tduione translata funi .
(3Q/ Apocalypf. cap. 8. verf. u.Cnm impetu p r '>t iciciu r Bibylon urbs il la ma-
1
gna : nec amplius mvemetur. Et vox ciihiraedorum & muficorum , tibia , atque &
tuba canentium non audie tur in te amplius
(40) Ephorus ac Scamnon in libris de.Tnventis, id inftrumentum Fhccnierm
vocant, quam appcllationem confccutum eft , quia à Phoenicibus fuit inventum.
jStben. lib. 14. cap. <,. 1
fcribit . Athen. lib. 4. cap. 14. ex verf. ttatal, de Ccinitibin. Caufabo». Anìmadrerf.
in h » n e Ice. pag. 310. Nablum ciré Phociiicum , vcl Hebrarotum inventum, ipfum
nomen indicio eft .
(4t) Athen.ìoc. cit. Gingriunt Phoenices
, ut ait Xenophon , utebantur enim
tibiis palmi menfura: magnitudine , qui Hridulum lugubtemque fonum emittebant
,
Cap. X, 73
Inftrumenro chiamato Triangolo (43)» o Trìgono, di forma
triangolare (44). Dalla Siria furono condotti da Vero, al
riferire di Capitolino dei Sonatori d' Initrumenti da Corde,
e da Fiato (45); il che, coli' aggiungervi i Timpani, vien
confermato da Giovenale (46); anzi certe Donne vili, e
vagabonde fi distinguevano col Tuono dei Flauti, ed erano
apprefìo dei Sirj chiamate Ambulati , o Sonatrki Siriache
di Flauto (47).
Rifenfce Polluce [48], che gli Alììrj ufarono un certo
Strumento compolto di tre corde chiamato fondura, ri-
v
trovato per prima dagli Arabi col nome di Tricordo (49).
>
pcrtum à Syns fuirTe prodit . Idem Atben. he cit. jttxra verf. Dalecampii
I 45) Capitolmut in Vero. Adduxerat frcum Fidicines , &
Tibicines... &
quorum Syria &
Alexandria pafcitur volcptale.
(46J Juvenai.1 fat. *,. verf. 6\:
Jampridem Syru« m Tiberini dffluxit Orontes,
Et linguam & mores , cuti Tibìcine rhordas&
Obliqua?, ntc noti gentilia tympana (ccum
Vexit
Ubi obrerva proprie tympana vocari gentilia , quippe vox eft a tuppin Syria-
,
Cafp. bartbolm. de J-btis Vttet. lib. 3. cap. 1. Horatius Itb. 1. Serm. fat. la
Arv.bub.ijarom colle già , pharmacopo'ae ,
Mendici, mima?, b.ilatrones, hoc ge'nus orane
ludov. Defprez in bunc Horat. he. Multa nugantur multi de huius vorìs ety-
moFogia. Synacam .ngnof'co fronte cum veteri Interprete, qui Tic fctibit: Arrbu-
baja- dicunTur mulieres tibicinse lingua Syrotum. Etenìm Syris Tibia, lìvr Sym-
phonia , Ambubaja d-ci'ur.
t 48 Gorh'ifr. Jti»ge<man. in fui. Polìuc. he. infra cit. fui. Csf Bulenger. de
I
Theat. lib. 1. cap. 51. Cjfp. Barinoli», de Tibiis veter. hb. 3. cap. 6.
< 49 / fui. Polla, lib. 4. e. 9. Srg. fio. Trrhordum vero, qn- d Afiyrìi P.m.
durjrn voc.-nt , etiam illotum invtnti.m l'uit . Vincent. Galilei Diahg. della .Vii.
fica Mcder. ptg. 114.
Arti.
{ 10 ) Pythagoras - . . Tro^lodytas , irquit, Panduram ex ea lauro, quar in
•
Del.
CAP, XL
che
LA fcarfezza
finora j
delle notizie
non vuole neppure da noi
»
, ancor,
ci ha accompagnati
dipartirfi
che entriamo in Egitto, che è quanto dire in mezzo
a una Nazione piena di piaceri , e di ludo , cui nulla cer-
tamente dovea mancare di quanto fuole fomentarli*
Pretende il P. Kircher , che gli Egizj $ dopo il Diluvio
univerfale, fotte ro i primi ritìoratori della Mufica perduta ; e
che da Cam » e Mefraimo di lui figliuolo follerò nella Mufica
inflruiti (i) Alcuni, come con rnolt^ltri [2] fcrive il
.
Zarlino, hanno avuto parere , che fia detta da Muv voce Egì-
zia , 6 Caldea , e da fyog voce Greca ; che V una vuol Signi-
ficare Acqua , e V altro Suono ; quafi per il fttono delle acque
ritrovata [3] della quale opinione fu ancora Giovanni
:
K 2 Eoe
(1) P. Kircher. Mufurg. Uh. r. cap. i. pag. 44.
[i] P.Greg. Rei/eh. Margar. Philof. lib. 1. TraCl. 1. df Mufica cap. ;. V. V'annetti
in Recati, de Mufi. Aur. lib. u cap. 1. D. Cerone MeJop. lib. 1. cap. 16, alti. &
(3) Zitti. Infiitut» Harmon. Fan 1. cap. 10.
Jó Storia della Mafiea.
Boccaccio ne' libri della Genealogìa degli Dei (4), e ne
aggiunge il P. Kircher la ragione dicendo Turche fa in^en. :
(4) Giov. Biccaccio Gene.ilng. d'glì Dei trad. per Gìnfeppe BeSujp . Lib. io.
(5) P. Kircher. Mufiirg. {§• fruirmi. Copc. cap* 5.
f*6> Micrùb, S.itttrn.it. lib. 1. cap. 17.
(7) Ed/Vi» demonjìr. i.vtngel. lib. 5. cip. 4.
(8; j E„ypiii habueruttt mapn.1111 f •llicitudincm circa (cicnti.TS . A'ìlntel. 1,
I
C.'.T. com- 60. Primo vigtiit in ÌEgyptO human* fjpitntia; Audiu>iu Lyrjn. io
Ad. Aptjlo!. ap. 7. ver. li.
(9/ Ariffotel. Mttaphyf. lib, 1. cip. 1. Circa JEgyotum Mathematica: artes
toiiiìituta; funt : illic emm gens Sacerdotum vacue pmnira eli -
me mi fare , cioè che convenne a' giovani nella Città l' ai)-
liezzarfi nelle buone figure , e ne' canti buoni , il che ora ab*
biam detto. Ma
che, e quali fiano coje sì fatte fé l' ordinaro-
no ne' fagrifìcjl, e fuor di quelle , non era lecito né a' dipinto-
ri, ne ai altri mae/iri di figure, 0. di qualunque artifìcio in.
tradurr' alcuna cofa di nuovi, né di penfar ancor ad altri »
fuori che a quelle della Patria : né oggidì egli è lecito far età
d'intorno a qitejìe cofe , a tutta la mufìca] il die viene
dal medemo Platone p ù chiaramente dimottrato nel Libro
fettimo delle Leggi. Onde per conciliare quelle due opi-
nioni tra loro sì contrarie, dobbiam conchiudere, avergli
Egizj bandita k Mufìca effeminata e molle, atta folamente
a corrompere i buoni coìiumi , non già la virile e forte ,
che ferviva a correggerli ed inirruirii .
mente
( 16 ) Exod. cap. 31. verf. 1.
(17) toc. cit. vtrf. io.
( 18 ) Bafil. Hicron. Ambrof. Tbtodorct. Tertul. & alii a Jo: Nicolai de Rifu
Siieehtaaìic. cap. 17. ritati
(io) Etecbiel. cap. 10. vtrf. 7. 8. Et in idolis .fl-cypu nohte pollui . . . . nec
idota jfsypti teliqucriint .
[10] Gru. cap. 15. v t r\. u. rU- Alt. Apt/Ì. cap. 7. verf. 6.
[nj DìtiAur. Situ'. pag. 0. terg.
li!-, cit.
fu] Clini. Ahxay.dr. Stremai, lib. 6.
. . ,,,
Cap. Jl 1. jg
mente Api, Serapi(23). Ai Padri fonatori di Tromba fuc-
e
cedevano ì figlj ^24.) . S' applicavano i loro Sacerdoti a dar
medicine, a lonar gli Strumenti da Corde , ad efercitare i
facn Mdterj (25). Ognuno era inclinato, ficcarne ai Carmi
così a cantare le pubbliche Canzoni (26). Nelle loro Feite
e Conviti ufavano il Trigono (27), così pure il fuono
delle Tibie , e dei S alterj , accompagnati dai Cori , e dai
balli, ficcome raccogliefi da Clemente Aleflandrino (28),
J
il quale li detefta e condanna ne conviti de' Criltiani. Co-
con quefti lamenti dagli Egizj onorato, ed ejji ebbero qusfla Can-
tilena prima e fola (.29), V
erano pofeia molti Strumenti
di tutta loro invenzione : Fra quefti deve annoverarli per
primo il Siflro (30), 1* invenzione del quale viene comu-
nemente attribuita ad Ifide, e del quale i Sacerdoti Egizj
fé ne fervivano nelle di lei Funzioni (31). O/ìride trevo
una
[13] Jo: Nicolai de Rita Barchanahor.
cap. 17. Plutar. de IJide , &
Ojìride .
[14] Herodot. Hijlor. Uh. 6. num. 6q. Cum iEgyptiis etiam Lacedsemonii in
hoc congruunt , quoti eorum praecones , &
tibicines in paterna amficia fuctedunt.
(1%) Lud. Cai. Rodig. leti, antia. Ub.g. cap. r. Apud iEgyptios Sacerdotes
eorundem tradmir fu, (Te funflio , remediis , fidibus, ac Myttenis incubuifle .
(16J Flavius Vopifcus iEgyptios fciibit effe verifìcatores, &
epigrammatanos
& ad cantilenas publicas proptnfos • Cxi. Rodigin. he. cit. lib. \6. cap. 4.
(17) Jofepb. apud Thom. Galle , not. ad Jamblic. Vedi P, Calmet Differì, fopra
gli Strumenti di Muf. degli tbrei
(18) Clem. Alexandria, tedagog. lib. 1. cap. 4.
(19) Hervdot. Wftor. lib. i. ». 19- tradot. dal Becellì
(jo) Vedi fopra. al cap. V< pag. 40.
(}i) Syftrum ab inventriqe vocatum. Ifis enim iEgyptiorum Regina id
genus
. invernile probatur. Juvenalis ; Ifis &
irato feriat mea lumina Siftro. Inde & rnc
mulier. S. Orig. lib,
mniicies percutuint, quia inventrix hujus generis eli Ifidor.
DTS-
(jt) Euflut. In ìllad.apud Cafp. Bari boi. dr Tibiil VcttT. hb. 3. 1 jp. 7.
(ii) Apul^^ypnos inultifoimns tibia, Ofirdis invcnium eli, e calam hor- >
deateo.
Itui Jul
lui Polluc. \s'i-
ru>iHt> rrt m .
Onrmi/Ì. hba 4. cap. ro. fr^jrt.
y. .ti. f'gm. 7/»
' - t
77.
il
(jt 1 Jul. Pollw. Ut. cit.fcgm. 7«. Momulus, .ffijyptiontm inventum eft. Me.
minit htijn- in Thimiri Sopnoclts- M x 't «tu n pitale Carmen hac onirur.
(**) Kieomarb. Gerajfen. H armonie Mfual. lib. 1. p*g. 10.
(^^ì frtne. Bianchini . De tr bus gena Inflrumtnt. Uuf. vcttr.Orgmu* Dìfm
feri, p ig. nt'bt io.
(jSS fcll & p >;npicus qui J in rantus in r mp < , & Sacrr in Sarr'firiis , quo
VEgyptii , Orici Tyrrhi-ii , Se
, Romani uluntui («I. P*l. loe.eit.f<gm. tSe.
[ 4«j) In bcllis itaque fuis uluniui . .. lympiiio .'t..)' t tii . (./»». Atesini.
P'dig. lib. a. (»p. 4.
DISSERTAZIONI
DIS-
, ,
JSS&3
DISSERTAZIONE PRIMA.
Qual Jta il Canto agli Uomini
naturale
84 DìJfertaz,ioae Frìma.
fenza fallo di procacciarti quello » che udito fommamente
gli piacque. Quanto però al corpo, fedi quegli fletti Stru.
menti fi fervifse a produrre il Canto , de' quali fi ferve ad
udirlo, allora il Canto da fé prodotto farebbe fenza dubbio
egualmente perfetto, e dilettevole, che il Canto da fé udito;
né forfè fi troverebbe chi dilettato dal Canto, dovette , volen-
dolo foa ve , moverlo difaggradevole. Ma la macchina corpo-
rea fu d' organi fabbricata varj tra loro per modo, che i mini-
ftri del fenTo, e del moto fono ditterentittìmi nella bruttura
e nel modo d' agire . All' udito ferve 1' orecchia , che
porta coi Suoni il Canto ancora a quella fede , ove 1' ani.
ma lo fente ed intende ; al movere il Canto fervono gli
oigani formatori della Voce, dittanti dall'orecchia, e di
corruzione da etta di ver fi ; talmente che pottòno quelli
ettere male acconci ad obbedire ai comandi dell'animo,
che gli ordini il Canto , mentre 1' orecchia perfettamente
coftrutta a trafmetterlo all' animo fia valentiflìma ; a alme,
no può effer 1' orecchia a fufficienza dilpolta per fargli
fentire il piacere del Canto , quando foli gli organi della
voce fieno difadatti a produrlo piacevole. Pure, comunque
lo producano , nel fabbricarlo ebbe la natura (ingoiar pre-
mura, che fottero nominatamente difpotti ad una certa
forma di Canto comune e facile ad ognuno, e proporzio-
nato a quella inclinazione , che ella nell' animo di chiun-
que impretta volle
Infatti, fé ftiamo ai monumenti di qualunque tempo
e di qualunque Nazione, e fé notiamo il Canto in cui
fenz' arte e fenza (tudio efee ciafeuno, Tafcoltiamo fimil
di forma o da eira poco diverfo. Quella uniformila e co-
llanza univerfale di Canto fpontanco , ci aflìcura d* una pre-
cifa volontà della Natura, o d'una legge fondata nella
costruzione di noi medefimi ad un determinato metodo e
forma di Canto , il quale quindi portiamo , anzi dobbiamo
chiamar naturale.
A norma di quefta legge ci provvide la natura di due
facoltà o difpofizioni dirette al Canto, tra le quali pitta
quello divario, che 1' una tende a formare il Canto natura.
le t 1* altra a perfezionarlo per mezzo dell'Arte.
L' Efer.
. ,
DiJfertaZitone VrìntA. 85
5
L Efercizio <T amendue ci è affatto libero , non cosi
la forta del Canto . GÌ* imperiti poflono certamente , quan-
do vogliono, muoverli al Canto , ma volendolo, non altro
produr pollone , che il naturale , a cui furono dalla na.
tura obbligati , e lo muovono fenza incomodo , e fenza
fludio . Non così 1* altro Canto , che fenza industria , e
fenza Audio, non può acquetarli, 1* acquifto però del
quale è a noi arbitrario , né vi fi giunge fé non per
mezzo dell' Arte , la quale perciò dà a quello Canto la
qualità , ed il nome d' artificiale , con cui rendiamo il
primo elegante e perfetto.
Ma qui giova avvertire , che per nome d' Arte non
voglionfi intendere i foli Precetti » e il folo metodo d' e-
fercitare chiunque brami efler perfezionato nel Canto .
Supporta in tal' uno un' ottima naturale difpofizione al
Canto , può quelli , come veggiamo tutto g orno accadere;
86 JDìfertazjione Prim*.
a intenderfi, che a fpiegarfi . In fatti innumerabili fono
gli Autori , che han favellato del Canto ; pochi quei , che
T abbian e pochiffimi fi trovano , che
prefo a dichiarare ;
Dtfiertdzjone Prima. 87
per ufo d' un mezzo con cui efprimiamo gli interni noflri
fentimenti, i quali varj effendo, non potevano effere efpreflì
colla voce, fé fofle una fola. Deve dunque effer vana, e
ficcome eli' è un'entità di quelle, che non pollòno vana.
re, fé non per gradi, da ciò ne viene, che variando fi
diitingue non già per generi differenti , ma folo per gli
gradi divertì, i quali gradi, col loro afcendere e difen-
dere , formano P acutezza e la gravità . A confeffarla con
ogni fincerità noi non abbiamo termini , onde efpnmere il
valore di quelle diverfità della voce , fé non li prendiamo
da cofe più note , e a modo di metafora li trafportiamo
al cafo noltro I Greci , in vece d' acuto e grave , differo
.
(4) Arifloxen. Harmonicor» Element. Uh. 1. pag. io. ex Verf. Meilcm. Porro
curri manifeflum fit, voccm in modulando & intenfiones , & remiflìones faccre
occultas: tenfiories vero ipfam edito fono manifeftas conftitucre ; fiquidem inter-
valli locum , quem percurrit, cum modo remittitur, modo intenditur, latenter
ipfam percurrere oportet ... Eft itaque intendo, vocis motus continuus ex gra.
viore loco in acutiorem . Remiflio vero , ex acutiore loco in graviore-m . Bacch,
feaior. Introducilo Artit Mujì.pag.u. il. Ariflid. Quintil. pag. %. Mcibom. not
in Arijl. Quintil. pag. 107. Gaudent. Pbìlofcpb. Hanno», Introduci, pag. ;.
{?) Ariftox. he. cit. Porro Acumen , id quod fi t intenfione : ut Gravitss ,
id quod fit remiflìone . Gaudent. loc. eit. Ex intenfione autem fit acumen , &
ex remiflìone gravitas .... fi movetur a gravi ad acutum , dicitur intendi; &
iiia aftio nominatur intenfìo : Si vero ab acuto in grave , dicitur renntti ; &
illa aclio vocatur remi Aio : ex intenfione autem oritur acumen, & ex remiflìone
gravitas , qua: funt ab ìllis diveifa. Frane. Saline, de Mufica Ut. 1. eap. 3.
pag. 49.
88 DijfertazJone Prima.
orecchio (6) , per piacere al quale, bifogna che fufficiente-
mente quelle voci fi fermino nel loro grado, altrimen.
ti accade una confufione , che toglie ogni piacere del
Canto (7) .
Fa compiacenza che
in oltre meftiere a generare tal ,
(<J) Gaudent. he. cit. pag. t. de Voce. Proprium autcm vocis intervalli* di-
fcreti eft , aliud effe concinnum , aliud inconcinnum : quorum quod rationali-
bus utitur intervallis, & nec hilum deficit aut excedit , illud eft concinnum;
alterum , quod deficit aut fuperat parvo quodam definita intervalla , eft incori»
cinnum . P. Mrrfcn. Harmonir. Ub. i. Vropof. xxn. pag. 6. 7. Harmonirus fonui,
qui & IptpuSkts dici poteri , eft proprie phtongus , ideft fonus canorus incerto
fyftematis loco, live gradu pofitus: inconcinnus vero fonus dicitur t'm»\it t
qualis eft fonus, qui Muficam mgredi nequit.
(7) Talis enim eft vocis fpectes, in cantu loeum fiabrns , qui omnes fcietl-
tibus defigntt fonos , quanti magnitudinrs finpuli partìcipent . Nifi enim ir»
quis ea utatur , non jam cantre, fed loqui dicitur . Kìecmatb. Hatmtmt. tft-
nual. Ub. 1. pag. 4.
(8) Ptohm lih. ti cap. 4. pag. 57. ex vtrf. Ant. Gcgavìni . Surt aufm ca«
non omnes; qux connexat invicem auribus grati funi vocs : mcondi'ar vero.
Se ineptx cantui , qui non ita fé habent. Ex tur/. cero W'"" pag. 9. Concin-
ni vero (feti eantui apti) funt , qui, invicem connexi , acudunt ad aures gra»
ti; inconcinni vero, qui non ita fé habent. Confoncs ( fy^-ybonet ) porro di»
cunt , a fonituum pulchcrrimo, { Vhone feilieet feu voc» . nomea fumente!*
qui (imi lem perceptionem auribus inferunt ; & dilTuiioi , qui fcciu le habent.
£ . .
DifieriaZìionc Prima .
89
ai tre famofi Generi del Canto , cioè al Diatonico , al CV<?-
tnatko , ed all' Enarmonico .
rg|r===r:-:ri:=:s:=:$:=:i=i=i~srz$~::ii8~
:$"_$: iizfczizz:
>—
Scala del Genere Cromatico
^
SVtó/tf */?/ Genere Enarmonico .
(9)
IEEzz:EE^E£Ei$EEEE£EÈ5Eiiz5z==EÌE
pò Differiamone Prima .
Tetracordo Viatori :
co . Tetracordo Cromatico . Tetracordo Enarmonico .
t=te
Tetrac. 1 I.
-*-
(11) Euclid. Introduci. Marmo», ex Verf. Mcl-om. pjg. 17. Èft vero ronjull.
cito, diiomm ttirathordurum , dtinceps modulatomi» , ac fpccie Cmilium , (t*
niius cummuois
DiJfertazJone Prima. gì
Nel fecondo cafo , non fi unendo per verun grado
comune , ma
folo Intervallo comprefo tra due gra-
per il
(ij) F.uclìd. he. cit. Hinc disjundio eft , diioram tetrachordorum , deinceps
modulatorum ac fpccie fimilium, tonus intermedius.
(14) Marchetto da Padova nel fuo Tratt. fcritto l'Anno 1174. ìntìtoì. Lu-
cidar, in Arte Mufi. Pian. cap. de Tono (erive così : Sciendum , quod Tonus ha-
bet quinque partes , &
non plures , neque pauciotes. Contro Marchetto fcrijfe
circa l'Anno 1410. Profdocimo de Beldemandis da Padova ma invano, mentre
,•
pi DiJJeriaZjione Prima.
onde fi formano. Fra quelle Camme la più notabile è fem.
pre 1' ultima, che perfezionando il Grado liabililce il Tuo.
no, cioè quel giufto Suono, al quale guidano le Comme , ed
a cui le ii Sonatore, o il Cantore non giunga, lo accufiamo
di kordanza per difetto di Voce , o di Suono.
Ma qui giova avvertire, che febbene le Comme fono
tutte parti tra loro eguali, e febbene di elle parti o Cin-
que, o Sette, o Nove fi vollero compoiti gradi, contut-i
Ba <~
_ y Sd
il T —
I 8
"-W-y-w^ ^w-y-wJ
1
^-^s>
! 14?
J
I
3
Greci
i
1. Tetracordi . J
3T"
$— S-
-$—4—*gzztzfr
x^=Z=*
5
Quindi fé t inoltri al terzo, far lo puoi ad arbitrio
congiunto o difgiunto ; a tal patto, che fé lo difgiungi,
replicando in Ottava il primo, ti farà duopo congiungere
il quarto, che farà corriipondente al fecondo in Ottava»
I
ll.Tttr. cong- ( ( llUTéfJìfg. \
i \
i^zizizz
Z3fc±t
3-Jfc£*=tót
La dove, fé fai congiunto il terzo, farai forzato a
disgiungere il quarto corrifpondente in Ottava al fé-
condo
—?
l
N —if r ^--j r— "" N~ n r— ^ ^ I
e cco
(it) Gtudent. Harmon. IntroiuS. pag.i. Bina igitur fccére vcterts Syftcmat»
perfecla ; altcnim vocantes per conjunclionem , aherum per disiurctioncm. Cum
ìtaque per conjunclionem illud fyftema faciebant , deinceps collocabant ipfi mefe
tritcn fynemmenon , hemitonio a mefe diftantem . Poft tritcn ordine Paraneten
fynemmenon, tono trite scutiorem . Poft hanc , Neten Synemmenon , tono par»-
ncte acutiorem . . . Synemmenon autem , quod non diflaret à tetracordo mefon , fed
conjunflum effet antecedenti tetrachordo per communem fonum, fcilicet mefen.
Sem.
frw. Tuo. Tuo»
'<". Sem,
J f/W» Tuo- Tuo.
IHBt Sei* Tu». Tuo,
m
•J 1 i-i-' 1 i Uff. ,
:$z:z
zzi$z*z£?
z: #-«zzz^z:z:z:zzzzzzzz:
| I J ttrach.Htpitor. |
il. fefr Mi'/on
b:*-
| | Ili 1 ctr.Syoc».r, I
J
É
V
e O e ? C
Z 6 e o
2i
« — ioe
O. *
e» u
-e? ce 5 e S E
Z
Porro cum fy ftema per disiunclionem faciebant, poft mefen deinceps Pafame.
feti collocabant, tono à mefe femper diftantem in omnibus gcmribus ; quemad-
modum & de Proslambanomeno , & hypaton hypate eli dietimi. Atquc lume to-
nura adpellabant disjunclionis . Carterum a piramefe initium faciebant tetrachordi
neton diezeugmenon , atque eodtm modo collocabant tumitonio quidem acutio-
rem quam paramefe eft, Triten nrron diczuigmenon . Poft hanc tono acutiorem
trite, paraneten diezeugmenon. Dcinde poft hanc tono acutiorem, ncien die.
zeugmenon : quam rurfus principmm faciebant tttrachordi byperbolzofl . ita ut
finis exifteret & acutiflìma tetrachordi diezeugmenon; pnneipium vero & gra-
viffima tetrachordi hyptrbolseon . Pi ft illam cnim collocabant trittn hypetbo.
]aron , illa acutiorem hemitonio. Poft bare ponebant paraneten, tono dirtan-
tem ì trite. Deinde neten hypcrbolaron , quje tino cuidtm ab illa diftabat in
acutum ; finis autem erat fecundi fyftcmatis , quod per disjui.clionem adpdlatur .
Tuo, Sem, Tuo, Tuo. Sem, Tuo. Tuo. Tuo. Sem. Tuo. Tuo. Sem. Tuo. Tuo,
. ,
Dijferiazjone Prima. gy
Ecco la Scala Diatonica , ne' cui Gradi, fé consideri i
Tuoni ,che feguono il Semituono , talvolta ne troverai due
foli , e talvolta tre confecutivi polli in mezzo a due Semi,
tuoni. La necefsità di quello progreffo nafce tutta da un
principio, ovvero legge porta in noi dalla Natura, che
non ci permette più di tre Tetracordi congiunti, oltre i
quali , fé vuoili la congiunzione , fi efce dalla diritta Scala
Diatonica , entrando in una Alterata e Fiuta , piena d' in.
toppi, e quindi lontana dal naturale.
E per vero dire doppio è l'incomodo, a cui s' efpone
chiunque, dilungandoli dalla Scala Diatonica , s'inoltra nell'
Alterata . Perde quefti il piacere , che proviene dalle Quin-
te , Quarte , ed Ottave Diatoniche , che a poco a poco {cre-
mando , alla finfine fvanifcono, e lo perde per modo, che
incontra l'alto fpiacere e difficoltà dei Semituoni partici.
fanti di Cromatico , e dei Tuoni alterati', laboriofilsimi a
legno d' eflere quali a noi , come accenneremo , lenza l' aju-
to dell'arte impraticabili (23).
Non va però la Scala Diatonica, anche non Alterata,
all'ufo delle cofe umane, efente da qualunque incomodo.
Se non altro ci guidano i fuoi Gradi a pattare o per la
N Quia.
(l?) Fw coflume degli Autori dei fecolì paffuti , ogni qual volta tifavano nel-
la Mufica gli Intervalli diverfi , e fuori dei Genere Diatonico , di chiamar una
tal Mufica: FALSA: Aliquando per falfam muficam facimus femitonium ubi
non debet effe . M. Philippus de Vetri , feu Vitriaco cap. de Semiton. , come da?
una copia del raro Codice graziofamente favoritami dall' EecellentiJJìma Cafa
Barberini. FINTA: Fifta mufica ed cantus praner regularem manus tradi-
tionem editus. Jo: TinCior. Deffinitor. Mufi. quia traiuferunt vocem de proprio
loco, ad improprium locum • t.Petr. de Cannutiis Potentin. Reguì. Fior. Mufi.
eap. 7$. COLORATA: Fiftas autcm , feu coloratas contrapuncli fpecies
qua: in monochordo chordulis ipfis fingulos tonos dividentibus confiderantur ali.
quantulum profequamur . Ha: enim qua? chromatica dimenfione ducuntur co'ora-
tas demonltrant cantilenas: quas & dicunt. Francbin. Gaffnri Prat. Mufi.
fìclas
lib. ;. cap. ij. CONGIUNTA: Conjuncìà eft facere de Semitonio ronum ,
& de tono Semitomum . Bartbolom. Rami de Pareja bifpan. Mufic. Frali, Alma,
urbis Borioni* dum eam ibidem publice legeret Imprefiit An. Dom. 148». ALTE»
RATA. Cav. Ercole Bottrigari . Melone Armo». I. pag. 13. parlando delle cor-
de D la Sol re , e G fol re ut; Alterate col ftgno del Semituono minore $ , e alla
pag.%%. Perciocché quefte tai voci , o corde non fono, come ho detto di alcun
genere Armonico, o di altra fpecie loro conofciuta , fé non fono della fpecie no-
minata Mufica finta; la quale non è di alcuna autorità maggiore della Mufica
vera; eh' ella va fingendo or con & molli : or con JJ ; or con quefti , e con
quegli altri infierne
,
p8 Disertatone Prima.
Quinta falfa, o per ilfamofo Tritono, entrambi Intervalli ,
non meno a quefta. che all' Orecchia alquanto
neceffarj
,
Sca-
(14) Guido». Aretin. formuli Tonar, ex Coi. 48. Pluf. 19. Bibliotb. Medie.
Laurent, lllud autem de tono , & fcmitonio notandum eft , quod femitonjus
numquam patitur, ut tres continui toni abfque medkute jungantur ... . ubique
poli duos tonos femitonium vocis moderator occurrit , ne vel nimium repetiti
toni firtidiiim generet , vel plures hiatus &
extenfiones vocum diflbnantiam
piseltent. tiicol. Burtii Mujìc. Opufc. Traiì. 1. eap. 11. Tritonus ... eft quatuor
vocum, ac tnum tonorum longe difeors aggregatio. P. Bonav. de Brixia Rrgu.
Mufic. Piana eap. t<5. De feptima fpecie Tritonus. .. quefta è una fpezie diflo-
nannrtlma in tutti li canti , &
ob hanc caufam e (tato trovato ci b molle :
cioè per molifìcare la fua durezza, &
afprczza. Zirlino Inftit. Harmon. Par.
3. eap. 50. Semidiapente e Tritono . .. fono molto difficili da cantare, e fanno
tnfto effetto. S. Bernard. Ab. TraCì. de Cantu , \eu Cerreti. Antipbon. num. 7.
T. f. pag. 706. Oper. S. Bernard, ex Edit. Maur. Paris . Vinc. Galilei Diti, itili
Mii/ì. imi. e Moder. pag. 14. P. lllumin. Aiguino Teforo Illuminato lib. 1.
eap. io. pag. 5. terg.
(15; Armon. Hb.i.Wflef. 15. pag. 115. Sopra la Quarta
P. Scorpioni Rifief.
Superflui Tritono . . . ordine di DifTonanzc , affai più nojofe delle prime ( croi
,
=9SBÈte£&**^àèÈÈ\
":ESE~EEE|
+$£?
'-ì**-
— = :
5=5£lS23
:$:^??iS!i3:z;:zEz~::z~' ;
:
N 2 Ma
.
Difiertazjione Prima . I OI
del Canto fpontaneo una ferie, nella quale s'incontri qual-
che incomodo o di Quinte falfe , o di Tritoni , o di Quar-
te maggiori ? Di là da quefti non e' è permetto avanzare
coli' intraprefo movimento , fenza V. incomodo del Tritono
motivato , o fenza la noja di dover interrompere il corfo
al Canta intraprefo. A profeguir nel cominciato movimen-
to con quiete dell* animo , fa duopo ridurre la cofa a fé-
gno , che quefti fi feordi in qualche modo il proflìmo fuo.
no antecedente Convien dunque , o ceffare per alcun
.
(»?)
Quinta f tifa per Gratti, e per Salii . Trit. perGr-, e perSaltt. £o«r. iw;. pir Gr.,e pi' Saltt.
No» folo nel Canto Diatonico , che ferve al Canio Termo , ma aurora nel
Canto Figurato, che feri/c al Contrappunto tengono pratili i Salti di Quinte
.
falfa , di Tritono, di Quarta maggiore, come fure i< Ottava alterata , o dirai'
nuita ; anzi di più nel Contrappunto , o fi.i nell' Armeni i vmgent proibite It
Relazioni di autjti tali Intervalli , come fi può veder' afprrfo Andr. Ornitop ar-
co De arte cantandi Microlog. lib. 4. cap. 4. D. Fedro Cerone Metopeo Uh, 13.
tap. Ili pag, 716. 717. P. Canni. Angleria Reg. di Centrap. cap. 10. Marc. Scac.
rhii Cribrum Mujìe. Examin. Pfal. j>. Fari j. Jng. tierardi Mifrrlam. Ma-
fie. Par. 1. tap. 11. Reg. 141 pag. 109. e fingolarmentt Giofeffo Zirline Infit.
Bijfertazjìone Prima. 103
Marmo»' Par. 3. eaf. jo. che parlando delle Relazioni proibite Jì efprime ne' fé. 1
gutnti termini-. Onde fi de'fapere; che tanto è dire, che le Parti della Cari,
tilena non abbiano tra loro Relazione Harmonica nelle loro voci j quanto a di-
re, che tra due Confonanze vicine l'una all'altra , che fanno cantando inlìeme
due parti accendendo, o difendendo; ovvero inficine attendendo &
difcenden.
do ; fi venga a udire la Diapafon fuperflua ( o fia Ottava fuperflua ) , o la Se-
midiapente (ojia Qjtinta falfa) , ovvero il Tritono. Il che fi trova fatto nel-
lo incrociamento della prima Figura, o Nota di una Parte acuta , con la fecon-
da Figura, o Nota di una Parte grave; ovvero tra la prima della Parte grave,
& la feconda della Parte acuta. La onde tal Relatione fi trova fempre tra quat-
tro Figure, o Note, & non meno; cioè tra due pofte nel grave, &
due nell*
acuto di due Confonanze; come qui fi vedono
KPtttczfl
==$
tf F F
« =* H
*
H N
*
S-*: :$:
* H
i F F F F
li™
=$=
=$±$=z:8:z
=£ lag; 5=? F* ^F -s
titatem accipiunt. freder. Beurbuhui t em .u A/i. ;,-.< Ith. ». cap.i. Camus autem
: .
£/</'»-
z=n^r=?z_5r[
r
FF^" ~~K*. »
*±»l=t> :;'l
a.
a.
(51) Incompofita itaque intervalla funt , quz à fonis deinceps pofitis coo-
tinentur, ut eli intcrvallum r.b hyp'te & pirypate comprehenlum item à li.
;
chino & hypate mefon. Eadcm ratio obtinet in rtliquis intervallis. Euclid.
Ice. cit. fjg. S.
ex.
X
.
(33) Cfofef. Zirlino Dimoflrat. Harmon. Ragionarti, 4. Vropof. 14. 15. ^j.
Otf. Ercole Bottrigari 11 Melone I. Dìfcorfo Armonico pag. 13.
(54) Nicomacb. Harmonic. Manual. Uh. 1. pa£. 15. Diatonicum fa
progreditur : Hemitonium, deinde tonus , deinde tonus . Tria intervalla in
quatuor numeris , hoc eli fonis
HS a '
h óè A V
[ZSL "•
Jetraikord- Dtatoxicum
L v
|
(35) Kicom. he. eìt. pag. x6. Chromaticum vero ita progreditur: Hemite-
aìum, deinde aliud hemitonium. Deinde ìnfuper incompoiitum triemitomum.
H t
ritton- Hemiton. Tritmiron.
j^
PS $~ —
Ut. a"_-^_ _J$ _
fj
1 etrmchoìd Cbroniatiium {>
V "
—
io8 Dijfertazoione Frimai
altra parte dello fteflb
, e quindi ad un Salto di Terzi
maggiore (}6).
Quelta prima parte della Scala conftituifce in ogni
Genere un Tetracordo , il cui ultimo termine, riferito al
primo , forma un Salto di Quarta itabile Intervallo tncom-
pofio che a noi fervirà di Soggetto , onde paragonare i
,
rnbet: Diefis , quod & hemitonii dimidium : & rurfus alia Diclìs , ambi con.
jun&x hemitonio sequales : &
reliquum tetrach >rdi , integrum Ditonum incem-
pofiium.
. .
~x~z~z$r:
:£
£ ——— __ 1=
*43
—
1
L ultima , che lo vuole un Semituono metà precifa d' un
Tuono intero nominata Diatonica Intenfa d'Ariftoffeno (39)
12 + XZ -h 6 = 3 (
() Ptolem. Harmonìcor. lib. i. eap. 14. pag. 90. ex Verf. y/fallit . Iti
37
quarta fecundum Eratorthenem ; in rationibus Srfquiotìava , & Sefquioflava ,
,
& Limmatis .... In odiava , fecundum nos etiam , ditonici Diatoni ; in ra-
tionibus Sefquioclava , & Sefquioclava , & Limmatis.
(38) Ptolem. he. eit. In nona , fecundum nos , intenti Diatoni ; in rationi-
bus Sefquinona , &
Sefquioclava, &
Sefquidecimaquinta
Ptolem. he. cit. In tenia , tecunduin Anftuxsnum
(39) , imenfi Diatoni ;
no Dìfertazjon'e Printa.
in ogni fentenza diverfi Nella prima il Semitiwio minore vuole
.
niuno , eh' io fappia , tra noi vive a tanta imprefa valente (40I.
'
Ma
(40) Fiutar, de Mu/ìea . Noftra? artatis homines pulchrrrimum illud gerus fidrfl
Inarmonium) cuiob majeftatem antiqui maxime fiuduerunt, ila omnino repudila
verunt , ut plcriqae nuMam harmnnicorum intf rvnllcritm habeant rat onem. Arque
eo prorefTum eft gravi» , ut dit fin harmcnir.ini puient titillimi Cui ne irdicium cjui-
i
dem fenfui prarbrre quidam , eamque e canti Irnis extrrminent dicameue nueatos ,
effe qui de ea illiquidi fenfertnt , aut iftud mutici genus probave rint . Ariflii. Quin.
tit. de Muf. lib. 1. pag. io. Ex his natunl'us eft Diatonum quippc omnibus , etiam
;
receptum . Multis aut<m eli impoffìbile. Caudent. {tarmo*. Intrcdutt. pjg.6. Hoc
enim folum f idefl Diatonìcum ex tribus illis ginetibus eli quod frequenti flÌBie c.m-
>
tatur. Reliquorum duorum ufus parum abrft Cjuin obfolevtrit. Macrcb. de fimm.
Scipio», lib. 1. cap. 4. Primum quidcoi ( idefl Eiurmsvium ) propter Dimiaui fui
difficultatem ab ufu recedi t
.
ftnra , che può farli dei Generi fopraddetti (41), con tale
li ber.
(41) Euclid. Introduci. Herman, pag. 9. io. ex Verf. Meibom. Omnis itaque
Camus aut diatonicus erit , aut chromaticus , aut enarmonicus , aut commums ,
aut etiam ex hifce miftus.... Mi lius , in quo duorum aut trium generiim cha-
racleres cernuntur: exeuiDli gratia diatoni &chromatis : aut diatoni &
harmo-
niae . Hicoma. Harmon. Manual. lib. 1. pag. 47. Comniiftis ig/tur in uno dia-
grammate tnbus inter fé generibus , nomina erunt talia .... Hypa'e hypaton
{prma cordo immutabile del Tetracordo) Parypaton hypaton enarmonios. Pa-
.
tracordo/. Boet. Alufi. lib. 1. cap. 11. Ge^rg.Valla Expetend. rjf Fug-'end. Uh. 7.
tap. 4. Jacob Faber Sta^ulenf. f.lemen. Mufic. lib. 4. Zirlino injlit. Harmon,
far. i. cap. ^8. G10: dndr. Angelini Bontempi Hijlar, Mufi. Par, 1. Teorie*
Corti. 11, 13. pag, 117. 11S.
—
112, Diffevtdzjone Prima.
libertà , che non Colo può unirfi il Diatonico al Croma.
ti co ,
* 'Mi
a. a.
.e
E
a.
cu a.
te
a. a.
g
ex, a.
>-.
W -x-$-
:
— $:
-f
e
e o
o «
•-«
cu
rt
Cu
n
>> U
•e
E
u
cu
cu
Cu
5
e non
DiJ[ertazJone Tri"no, . 113
e non folo a quefto il Cromatico »
*<
>
——4 •—
r< ì
-# X-A *— S$
*-•
ià re
ri
a,
ri
CU
e
o
•1 cu
>»
>*
-e
fc»,
OS
w
Ì3
»<t -C u IN E
V ri
o u
Sa re cu B
ri re
JC3 Cu
S ? fe « S>%
ri
m » &H •3 «
• •
• ri e
h
V ;:
Cu
>>
a*
j= JQ
02
&i
* — ',
.e u il E
%
|
o O u
t
»
ri
CU a
ri re
<}
E
.
re
CU K JQ CU
ri
W$ I Pi •4
- &
V
A .v A * s$ -
^
V .. :
i
'
• .
ri
cu X
ri
cu E
t».
3
C5
s ^ì .£3 J= a
» •C3
U « E
u O
se
ri
cu a L>
o «1 re- 4
4* cu >% ta cu
#
*t
X ri
u i»
Q ffi Od 3 S
•
*
« a. e
cu
s ri
CU 6*.
.e
S
4=
OS 41 e
**
« u O u
ri
CU
a
rt rt
s
o >% Ù3 CL,
cu l-t
>* ri
U » CU ì3
rt ri
ri a. CU I
cu
.3 S e
M
% o ù
I ** Cu ri s
V.
ri
K Ja
w
cu
K
**
» re
|3 8
(il «
anzi
. .
A A
l- A A
w '
JA V
V
E
2
o
E 3
E o e
E
o o o
U
_«» «9
U d *>
xi c H rt
o C M
a E w
b ra •S F
b e e
W Q e
n « rf t«
-o •o t3 T3
O o o O O
u <J U u w
La
.
$:
p3-^5$=Z3$ZZ 3fr zz :
o
3 E
s E
e E
O
o o o o
U U O
Che fi mefcolano aflìeme tutti
fé i tre Generi, ne deriva
h± —*# *=*3|
VA
E
6 w U
o
U
Paf-
.
è
1 £5
1
S"
A *4 sr
. ,
Eralo/lbcn'i Cbrovil* Didymi Chiotte- No/Jri (Ploltmei ) molli i Ktflri (Pltlem.) ir.it*fi
tita dea Cbromatita Cbrtrr.arita
Anfloxen. Harmonic. Ehment. pag. 14. if. fx verf, Meibcm. Euelid. lntroi. Harmo».
pt{. iti. ex Verf. ijufd. Meib. Claud, tic lem. Harnion. lib. 1. cap. 14. pa*. o'« ex Verf.
Jj: yfailit . Appodix de Vtttr. Hanncn.pag. 163. 164. iS j. jó6. ejufd, \\ .1 ,'.:.<
.
(44) Ciò: Andrea Angelini Bontempi Hiffor. Mufi. Par. i. Prat. Moller. Cord.
x. pag. 187.
(Hì) Giof. Ztrlini Infitt. Harmon. Par. i. cap. 47. Il Defiderio de' Concerti
ii var. Strum. Mufi. del Cav. Ercole Bottrigari pag. $ 1. P. Merfen. Harmon.
InSIrument. Lib. 1. Propof. 41. Lib. 3. Propof. S. P. Kircher. Mufurg. lib. 6.
cap. 1. $. ;.
(46) D. Kicol. Vicentino L'Antica Mufi. ridotta alla moderna pratica lib. j.
Fabio Colonna Sambuca Lincea pag. ji. G10: Badila Doni Tratt. dei Generi , e
dei Modi. Galeazzo Sabbatini, Hieo. Ramarini riferiti dal P. Kircher loc.cìt. _^
Frane, tiigetti , e Giovanmari» Cafioi apud Dtm. MariarnJ/^nnìum De Fiorenti J'iaiHUttW
Investii pag. -jx. jj. 74. 75.
1
^ g Diatonico ..... )3
I ! I
J8L
'
$?/ Cromatico 1 «sa
(
-i-t
Iet I
I j
i igì / Diatonico e Cromatico
r 115 ì
« I IO>! t Diatonico e Cromatico |
b'S.c Cromatico .
5 11*») - - - -
i ì
m
C nel grave
5a
s
!
'1-,
W
; I
j
fc]
b
Diatonico e
Diatonico e
Cromatico
Cromatico
[
<fc-l )
USTI
t rnri
1
G Moderno
I -.
I le»' l
f
< J I
« -i-
G Diatonico - • . . . . T
ai
i
I
|j5" » F Cro ™^-o Tp|
1
;
j
> H j
i
rri1
¥k
i ì llrT^D Modern ° iste 1 i
l^j
D Diaton.e Crom. per la relaz. del Suono d nell'acuto
j
I \<&\
j
I
* A C Cromatico -.----------.
I
mi
I
r«nT
———
-» 1 ' 1
— j-
C Diatonico e
Distonico e
Cromatico
Cromatico
w -il
!^[ I !
*1
Ì^H J
** Diaton. e Crom. per la relaz. del Suono b nell'acuto |<^|
I
f j
W
H II ! I !
-
A Diatonico e Cromatico Kt | l
ST
.
IfcSJr Moderno
] !
l*
Ora
DìJìertdZjione Prima, 12,1
(47) Marre. Meibom. not/t in Ariftnx. pag. gì. Dicebsnt Eratodii , Diateffa-
ron feti tetrachordum, quod duobus immobilibus feu ftantibus fonis continetur,
bifariam tantum fecari pofie cantando: five ab acumine defeendas ad gravita-
teti!, five contra à gravi afeendas in acutum. Poftquam enim in genere Enar-
monico in acumen modubtus fueris diefin atque diefin , ideft , dnas feflioncs
tetrachordi feceris, imponibile eft aliam practerea in eodem tetrachordo Tacere
fecìionerei . Itaque in fuperiorem ftabilem fonum incides. Quacunque igitur di-
vifione fecuens tetrachordum, nunquam plures intermedias facies feftiones quarti
duas : nec ullus ex Antiqui! , qui tanto in melius mutandi ftudio generum divi-
fiones funt adgreffi, plures legitur conatus facere . Recentiores tamen diclis fuis
hcmi.toniis almd introduxerunt . Porro eadem cft ratio, fi, ab acumine progre-
diaris rd gravitatem.
Ili Dìfiertékiìone Prima,
far che i due Generi Mijìo , e Partecipato fappiano
sì ,
robult.im & indolem olttntat . Bott. Mujìc. L:b. 1. cap. 11. Diatonicum
firmarci
quidem aliquanto durius Si natuullus . Vedi le Annotai., dì Marc. Meibom. fopr*
Ari 9 effetto pag. 91. col. 1.
(49J Anjhxen. Harmonic. Element. Lib. 1. pag. tq. ex Virf. Mtibom. PrimtlS
itaque, & antiquiuìmus ìlloium ponendus eli Dutonus. Primoque ipfo prìor
natura horninis exiltit.
(50) Svida Rifiorita pag. it. P. Ambrof. Calcpin. cum not. Jo: Viperai. &
P. Latir. Cbifflcl , fjr P. de la Cetda. Unde Cbromaticum melos ab antiqus di-
cebatur una ex tribus Mulicar partibus , qua: ob nimiam mollitiem infamia; nota
non caruit: quam tamen Agathon tibictn in primis an.plo.us filine traditur.
Mtibom. Nota in Ariiloxen. pag. 91. Chromaticum autem molle ac feinineum .
f 5 1 > Ve Porr. Crac, cap. 7. De Artium <* Scitntiar. Natura (<r conflttut.
Albina, lib. 14. pag. 6^-j. ex Verf. Dalecamp. Caufabon. in Atbtnt. Iib.i. cap.
II. pag. S13 Zarlino Inflit. Harmon. Par. 1. cap. q.
(51) Manuel Bryen. he. cu. Magis autera Artificiale e fi Chrema ; quod a
folis edocìis canitur .... unde & Clnoma nominatur, quod magii cultum iit Se
ri'fur.ujtum quam Diatonon.
.
Dìffertazsbne Prima . 1 2,
A
ravvifare l' alta difficoltà , che incontra chiunque
voglia porfi all' efercizio di quello Siftema di Canto baite-
rebbe
(%6) Frane. Maurolyeut Opafeul. Mathtmat. Malica Traiìtio». pag. M»« Ad-
mifTio autem triplicati toni , li &
ad perficiendum ubique diapafon ìntervallum
necrfTaria , dura tafflrn fuit Unde , ad talem duritiem temperandam
canentibus. ,
artifices diviferc tertiuoi ex cootinuis ìlhs tortura in femitonia.
. ,
(57) Giovanni Spataro Bologntfe , injìgne nella Mufica fui fine del Secolo XV,
il quale fu poi nel i^ii eletto Majlro di Captila nella noflra Bafilica di S. Pe-
tronio , fi poft a ravvivare il Cromttieo , e I' Enarmonico , che al riferire dì
Pietro Aaron ( De IltHittrt. Hninrn. interprete Te: Ani. Flaminio Lib. l. caf. 9.)
fu ancora cantato dai Mufici di quel tempo i pia eccellenti . S' avver'a , che
quello Cromatico ed Enarmonico non era il vero antico Greco, rr.a il ridotto ali»
moderazione del Siflema Partecipato , onde non è poi meraviglia fé fu regolato ,
td efeguito armonicamente . Per altro l'afcolti il Sig. Apoftolo Zeno nelle Ann»,
tal, alla Biblioteca dell'Eloquenza Italiana di Monfig. àiujlo Montanini Tom. 1.
jag. 416. 417. il quale ci fa fapere I' e/ito infelice, ch'ebbe il tentativo di
D. Hicol a Vicentino (Antica Mufi. ridot. alla moder. Prat.) efpcflofi imprudenti.
mente a tanta imprefa . Efito più felice fortirono il nolìro r av. Ercole Bottrigtri
( Melone Difcorfo A'mon.) , e Gio: Battijìa Doni ( Comfcndìo del Tratt. de' Generi, t
de' Modi della Mujica. Annotai* Jopra il Ccmpend. de' Generi , t de' Modi ) , cam-
minando pero amendue fu 1' orme del Siflema Partecipato . 1 fortunati in quefl»
fola , che , non trovarono chi i loro Compcnimenti efrguiffe , ehi volife in
"PPrejfo [offrir la fatica d' imitare il cemun loro valere. Dalchì in fini concbiu-
ier fi deve , che invano fi ttr.tì di voler ridurre il tiro Cromatico ed Eaarrr.é.
nico ali» Pratica Greca
. . ,
(58) tarlino lnflit. Harmon. Par. x. taf. 41. Vi ne. Galilei. Dia/, tirila Mufi.
Anti. Modtr. pag. jr. 1/ De/ìderio ovvero de' Concerti dì varj Strutti. Mufic. Dia-
logo di Alemanno Brucili ( nome anagram. di Annih. Meloni , fuo vrro aut. prrì
il Cmv. Ercole Bottrigari ) , pag. u, 14. Ciò: Andr. Angrlini Botttempi Hiflor.
Mufi. Par. 1. della Prat. Moder. Coro//. 1. pag. 186. Lemme Refi Sijìrma Mufi.
taf. 6. n. 1. pag. 58.
f^9> lli.1 RECTA vocatur;
Ariflid. Quinti!, de Mufi. Lib.ì.pag. io. Modulatici
aliaREVERTENS alia CIRCUMCURR ENS RETTA, quar à gravitate tendit
; .
CTUS itaque eft, cantilenar via, per dcinctps pofitos fenos cenitela. NEXUS
veròeontra, via permutata, fpaciorumque po(itin alterna. PETTI A eli pcrculGo
in uno eodemqtie tono frequenter fifla . EXTENSIO t|) dulurnior mora, quar
una vocis prolarione confiotur. Mainiti. Brini. Harmon. Uh. <. f,il. ic. p ag. joi.
joj. ik Per/. Walltt • Marc. Mtibcm. Hot* in Euclid. Introd. Harmtn. fg, 6 j.
. » . . =
DiffertazJone Prima. np
fotto il nome di Retto quel Canto , che dal grave palla
fecondo la ferie dei Gradi air acuto .
tsM
*—*—» —
HEESE? z%EE*E
In oltre lo diftinfero in Nejfo, in Eftenjìone , ed in Pezia .
:$:-:rt=r
SE
as *£$
§5332:?
;
£^ :=3q=*
:
?S¥£[±z2EzEE^
L' Eftenjìone era un certo fermarli fopra alcun i'/zowo , o
alcuna Por?.
=====&-* a:
La fVz>/'rf erano 5W*i arbitrar) di Crf«/o mefcolati a proprio
talento cogli altri modi accennati,
*r3fc3zifci$afcz=£=t^
§=£
zzz^
Onde in fine ci riduciamo a dover Cantare, o per Serie,
o per ,SW/-o
R Vediam
.
ZW~^~
5=5E t¥**É*
Venia-
.
ifg.y Ti trae. W-
R a Ma
.
________ Scala
(So) Gli è vero,
che ogn' Intervallo è fottopoflo a aual, armonie» Altera.
'
Xt-ìone , ma non tutti allo Jlefio modo. Gì' Intervalli maggiori lo fono foto per te-
teffo i i minori foto per difetto; ed i rimanenti , eie mn
hanno veruna ragione
di minori, maggiori, pcjfono tfftrìo per ecceffo e ptr difetto. Ma v'ha un al-
tro fvarìo , che porta nella Mufica pratica l' Alterazione , degno di notatile riguar-
do. Qualunque Intervallo maggiore , fé di naturale alterandolo , fi ellenda ai uà
Jcm$licc Dicjìt , fari negli Strumenti, (}/t il /tijìrt Cavaglicr Botlrigari (tutta
,
Sca-
fiatili ( De/ìder. ile Concerti di varj Strum. Mafie, del Cav. Ere. Bottrigari fotte
nome di Alem. Benefit pag. 5 ) , rome il Cembalo , la Spinetta , i I' Organo , fari
ài (fi la flejfa ilota, che la fuperiore affetta del b molle ; con tutto ciò non credere
ti fra lecito ufare a tuo talento i fegnì di tali Note l'uno per l' altro . La Ter-
za maggiore di F fa ut naturale ì A la mi re , fé alteri queflo A la mi re col JJ , gli
corrifponde negli Strumenti Jì abili loflejfo Tafio , che al l fa , onde fé non vìfof-
fero gli alterabili a fignificare Ala mi re alterato, ti farebbe in liberti tanto
» porvi il JJ , come lo fcrivere , in vece dì queflo A la mi re , il b fa; poiché in fi-
ne amendue quelli fegni addit irebbero il medefimo Taflo . Ma non così negli altri
Strumenti da Corde, da Fitto, e nominatamente in quello della Voce umana al-
terabili a fegno d' poter giungere alla precifa giujìezza d' egn' Intervallo , i quali
perciò pofiono obbedire alla Natura , che vuole V Ala mi re '<\ Aiverfilfimo dalbfa. Ed
in fatti quello A la mi re W
per fé medefimo così diverfo dal b fa , che , fé ftiame
è
alle mifure da Lemme Rojfi affegnate al Siflema Partecipato, Sift. Muf.pag. 83) man-
I
ta queflo dal b fa d'un buon Comma , e così pure gli altri fimili Intervalli nella Seal»
Partecipata. Ella è dunque una imperfezione degli Strumenti fiabilì , che darebbe ot-
tufione all' accennala libertà di fcrivere per ejfi a noflro talento. Peraltro rifpet-
e agli altri Strimeli cadrebbe ingravij/tm» irrort ebiunqut Jì facefie
eii leciti?
134 Dijfertazjone Prima.
'"'* /«!/*
magg io''
r»<»
Che
privandoli coti dilla ptrticolar loro perfezione d' efeguire con pontutlitì tali
differenti Intervalli. Né vale qui dire, che gli Organi, ed i Cembali, e Spinet.
te, ne' quali i motivati Tatti fono alterati, non foto ti fono con tuttoeiì tolte»
r abili , ma ancora graditi e dilettevoli; poichi oltre l' ajfuefazione , che in que.
fio ha afprejfo noi molta pranza, ne hanno più, fenza faperlo gli Artefici , chi
,
nell'accordo delle Canne fonore , ficccme agli altri Jimili Intervalli , coti giungen-
do all' A lami re £? l'alterano tanto piò del dovere, quant' e neceffario , acciò
fi
fcoSli meno dal b fa , talchi la differenza per 1' una t per 1' altra parti non
afctnda al Ctmma, il che fa la fcordanza quafi infenfìbtle. Qjiefio i quello, chi
il lodato Cav. Bottrigari ( he. ctt. pag. 38. ) chiama a tentone or tirare ed
,
era alltntart li Cordi, fine hi fi confeguifca un mezzano Suono temperato. Il chi
però a molti più delicati, , troppo forfè fcrupolofi non piacendo, di qui
fu,
the, nonchi ai Cembali , e Spinette, ma fino agli Organi Uvifero i Tafli neri
a ben diflingucre i motivati Semituoni ; or veggano quei , che /' avvifa no di
poter fegnare a capriccio loro l' A la mi re il b fa , uno per V altro
,
ft ,
fé a fvantaggio dell'accordo che negli Strumenti alterabili fui aver/i Perfetto , ri-
,
DifertazJone Prima .
135
Che dunque tra tante , e tante Dijfonanze concludere
del noftro Diatonico? Se non V eflere in fine manifeiìiflìmo,
che la Natura, volendo procurare alcun diletto all'Udito,
dovea fola a quell'ultima forta d* Armonica Scala ragione.
Tolrnente obbligarlo.
Ma fé abbandonata la ferie ci volgiamo ai Salti, che
in quattro fucceflìvi Tetracordi congiunti , come fopra s' è
detto , o disgiunti in ogn* uno de' tre mentovati Generi
poflòno darfi , il paragone non può dirfi quanto rimanga
più vantaggiofo al nollro Diatonico; il qual paragone ri-
fplenderk a meraviglia nelle formole Mujìcali , che fecondo
l'ordine delle feguenti rifleflìoni noi difporremo.
Se confideriamo i Salti Diatonici , vi troveremo quattro
Intervalli Diffonantt''.ed incomodi. E notifi con attenzio-
ne jPrimieramente, che non a cafo chiamiamo qui gì' 7w_
fervalli Di/cordanti, ed Incomodi , mentre non tutte le dif-
cordanze hanno congiunto queir incomodo, che le rende
infoifribili , ed impraticabili; Secondariamente, che tutte
le Di fonarne ingrate e moiette nella Melodìa, come il Tri-
tono, o Quarta maggiore, la Quinta falfa, e le Settime ,
tali fono ancora nell'Armonìa; ma non così al contrario,
mentre il Tuono, ed il Semituono di [cordanti , fenza fallo
riell' Armonìa , tali non fono per comune fperimento nella
Melodìa .
C
::=::z|z 2zs$-z-=|"=z==^=^:=
1. magg. fuptrjìua • Quarte minori
. $ .
!-»—
; -1—
x^:~g^x ^
se x*-—
Tfrij migi'ori fuptrfiui. Quarti Di'fctntl
L_x$— -- f -*3C
(62)
Quinte fal/e .
(«I. 6i) In tjtiefle due ferie fi fono trahfaati gì' Interinili per Salto
particolari al Cenere Diatonico , effendi gii albajìama indicati dalla ferie im.
mtdiat amenti fupiriore .
. . .
Dijfertazjione Prima .
137
Refta il Cenere Partecipato in ufo oggidì , il quale per
la frequente di lui divifione dei Tuoni, dà occafione alle
Difìonanze per Salto , aliai più numerofe di quelle , che
ingombrano il Cromatico, imperocché in foli due Tetracordi
tante e tante fono, che nulla più. Che farà poi nel rima,
nente, mentre fé palli agli altri due Tetracordi , or Con.
giunti, or Difgiunti , molte più farai per incontrarne? Ecco
1' eiempio
^rjszfjzzzzzzfczziz. zf:::$z^z
impSH z:zz!z$::^z:
*
Seconde fugerflue .
z
fÈÉÈ$r
s$z: '-
——H i#-_„_.4.,
B
Quarte mancanti. Quarte maggiori .
:z:$z
—
:i$zz
s.
Quinte fatfe
£«/«.
. . .
h$—
ajc -*-
Quinte alterate .
Seconde alterati ,
ts *- ti-
-3=3
Tette mancanti • Trr»4 alterata.
|ai|gi||=P|g:|tì|g||Ep
£mr/e n all'iti
Qjtìn.
j . ,
DiJfertazJone Prima i 3 p
rfeS^fe^r.:zz $
Quinte f'ìfi i
-f
_4^L_te_u — — «_
Quinte alterate*
(63) Deve qui prender/! il Diatonico nella fua totale eflenfione , che compren-
deva le dieci di lui fpex.ie , cioì la Diatonica d' Archita , la Molle, e I' Intenta t
Stntona d' Ànfloffeno , quella d'tratojìene , e di Didimo , con altre cinque di Tolo-
meo, cioì la Molle , la Toniaca , Diatona, Intenfa o Sintona, e l'Equabile, le
quali in appujfo efporrcmo . Una fola di quefle e la Naturale ; le rimanenti fona
artificiali . A ben' apprenderle tutte, tempo, e fludio , e perei» Arte ancor V tv»
'
Difierta&ìone Prima. 14 1
perfezione Diatonica, mentre oJTervafi , che la Natura, nel
darci liberalmente alcune facoltà a qualche azione, in cui
a vantaggio della focietà umana poteffimo impiegare il
corfo dell'umana vita, non volle donarcela così perfetta,
che non foflìmo obbligati ad acquietarcela , camminando
l'ardua ftrada della virtù.
Lafciate a parte le facoltà tutte di minor conto , di
cui fummo per altro dotati, la fola facoltà di penfare, e
di ordinatamente dedurre , all' Uomo neceflTarjflìma , ci fer-
va prefentemente d* efempio . Ognuno nafce con quella
nobile facoltà , che ci porta alla cognizione ed alla ricerca
del vero, ma nella maggior parte degli Uomini è così
imperfetta , che fenza 1' arte della Dialettica non può in-
nalzarli a quella ficurezza , onde abbia la total dignità
nell'ufo delle fcienze. E quindi fuol diftinguerfi la facoltà
di penfare , da quella di ben penfare . Pochi fenza una
feria applicazione , e fenza il difagio d' una proliffa inftru-
zione , che ricevan dall' Arte, arrivano a ben penfare,
mentre tutti nafcono difpoftiflìmi a penfare, anzi tutti ne-
ceffariamente penfano . Vi vuol dunque artifizio a perfe-
zionare la facoltà infufaci , e nata con noi medefimi, e
quindi tanto naturale, quanto è a noi la ragione, la quale
fenza tal facoltà in niun modo fuflìlte . Laonde può ltare
colla facoltà naturale riniotamente difpofta alla perfezion
del fuo fine, può diflì anche ftare il bifogno dell' Arte a
confeguirne la proffima dilpofizione ad un perfetto efer.
cizio
Vale lo fteffo in ogni Scienza, ed in ogni Arte . Ot-
teniamo dalla natura la prima diipofìzione , che ci fa atti
ad alcun proporzionato efercizio, e dall' Arte otteniamo
quell'ultima, per cui polliamo con perfezione efercitarci
fenza che la neceflìtà dell' Arte pofTa far sì , che la prima
difpofìz:one perda il pregio di facoltà naturale.
Quella facoltà o difpofizione ricevuta col nafcere dalla
natura, ci porta ovunque ella è diretta e deftinata, e però
riducendofi a quella del Canto , ci porterà a quefto, a cui
faremo da ella inclinati e moflì , come in fatti tutti lo
fiamo , i quili fenza maeiìro più o meno , fecondo i gradi
di
.
{64) Sed ncque gradus ulli poflunt inveniri , in ullo fyflcmate quoteum-
que graduum, qui fìnt gradibus illis vel gratiorts, vcl faciliores , quibus in
genere Diatonico utimur, nempe Tono, & Semitonio , ut experientia conlUt ,
& ratìone. P. Mtrfcn. Hartnvnic. Iib. 6. Propef. j. pag. 91.
(65 ì Vide fopra alla pag. 111.
. ,
(66) fgìi è fuor d' ogni du'bio, che il Canto fermo altro non ? , che Dia-
tonico, fé lo prendiamo nella (uà vera origine, e conflituzicne , tra/curando
quii miflo di Cromatico , talvolta d' Enarmonico , e cjuafi fempre di Partecipato ,
che nel progrejfo dei tempi , fecondo la ifortuna di quajì tutte le Profeffioni le
ha refo viztofo. Na'o con noi il Diatonico , ottenne quello del Canto Fermo per
opera dal Magno Gregorio l' ccchfiaflica perfezione , al dire di quel dotto Guido
Aretino I Formula: Tonorum ) a cui fino i Pofliri debitori della [icura fratta , che
ad effo Canto facilmente conduce. Sunt pra'terea &muficorum genera ( Cro.
alia
mat. & Enatmon. ) aliis mtnfuns aptata. Scd genus tnufica , quod nos
hoc -
fcipulis proprio hbore inlinuavit; cutn nufquam ligatur rum fteundum carna.
lem (cicntiam hujus artis ltuuium p^rrcpillc , qnrni certi (Time conllat omnem
plcnitudinem f.ìpientix divinitus habuilTc . Franchia. Gaffur. PraQ. Mujic. Lth.l.
cap. i. (&• i. P. Stepban. Vanneus Recanet. d' lf«/T. At<r,. I rt. i. cap. 6$. P. Do-
mi». Scorpione Injìrnz,. Cor eli cap. 1. pag. 5. cap. j. pag. 17.
. , .
Serie
(69) Sex intervalla fuperoflava , majora l'unt uro intervallo duplo. Eu-
cìii. Introduft. Harmon. ex Verf. Mcìbom. pag. jo. Settario d' Intervalli lab».
riofi a chiunque , e perciò degno /perimento a! valere dei Cantanti pia eccellen-
ti i pregati pereto a farne prova (fenza V ajmlo di veruno Strumento) in con-
ferma d' una verità , the può conteftare la naturahz.x.a dovuta ali» Irctrejione
Diatonica, da noi quindi preferita a qualunque altra .
_ — — . • 1
DiJfertazJione Prima, M7
Serie di Tuoni maggiori in ra gione
Sefquiotta'va
Tao. delta
difgiunz.
1
—"-—
Tuono
*
! I
p —— "
Tuono
~i -T~r
Se- I
r-^
Tuono
— 1
,
r--r —
tuono
I mie. maggiore maggiore mie. I maggiore maggiore
|
\
II min. il II
la
o O
O 00 O
^-
00 00 00
ro O o\
v »
1 v*
-
—— - ——— . —„ _>__-. __ — _*
-V *-ff
A -HA- ""-^>-
_A- y& $ Wf — v^ W^P
--*. Jt. ~*s~ MMf^ —— . - _— _ ,
T 2 Serie
.
t
A "1 I
A 1
Se- 1 Tuono I Tuono I Tuono I Tuono
miti maggiore I maggiore I mit. maggiore 1 v àggi or t I
I min* min*
SI?.
*•( ri r-| o,
O O
O 00 O co tsl
ts «vi 0\ r»
w
rr>
f
O
00 OO
0\
V©
co
OO
C\ vo
co co PO cs
:*--
y B»
:$=s*: >-«-
« -
» » «
VO 00 0\
ri- 0\ ri
si- <* vo 00
00 o 00 «1
eri
1A
m 00
co
Tuono I I Tuono Tuono Tuono Tuono Tuono
1 minore \ \ minore minore minore rumore m'ncre
Serie
DìJfertazJione Prima .
149
j w/n. min.
OJ
H N
1**
««I a Ma £l ci
v^a *la
M CI O *S O
^|- V»» O 00 O «vj «M
PO Os
IH ^T 00 00 00
m O o\ evi
«ni
_=:z*rr=±:3
:$=±
-$— 8* f.'^ -Hf
v\ a o|a
«S O
M 0\
co Ov «v> o
I— o r4
ri r- O
co «1
Tuono Tuono I I Tuono I I Tuono I I Tuono I I Tuono I
Serie
— i
difgiunz,
1
J" i
Tuono
-, p-.
Tuono St-
i
— Tuono
\ r
i
A
—
J
m/f« migliore m *KS ore mit. i éore miliari I
1 M/'/J. 1
min»
M O
O
O
oo OS co
v-> ci OO 0\
cO OO *t 00
co f 0\
co
CO
CO
*-%$-
^-»-à»^=3trg z
t£3P3m=2z
K>|»
- 3 oo 1- ~| - J° |« cl° P°
lo
Ool- •r
Im>
- mix,
W
1
V"* V) co »/*
d
* 0\ CO ^c VO CO co 0\
«* ci 00 Ov r^ *•*
*o CI o CJ V-* C\
Tj- M o OO v^. 00 00 ci w co r^ O r-
» OO r- r- O -t- o CO t— r— 00 O co
co 0\ co — 00 vo co w 0\ r- VO ^-
v^ «-
Vf)
* -*• •*" m co CO co et N d et
1 r«*i- |
Xf m 1 Sem . 1 Sem I Stm \Stm . I Sem I Stm- | S tm. 1 J7 m |
Se mi. |
Sem. |
1 ,i,*j>. m i | mi i
\
mai \ m... 1 <»*i 1 "•'.( | mi * .'•
| m t- 1 »" T- !
'»
vi
Serie
Disertatone Prima. Hi
"W
V* V> <4*
^J*
,
!f'
ISem. I Sem. I iVm. I Sem. I Jjm. I iVm I Sem. I .Trm. I Sem. I J" f m. I JVro. I Sem. I
mi>. I
min. \ min. \ min. \ min. I Rifili | in. | mrn f
mi« | min. j
min. I «./«. |
Serie
152 Differiamone Prima .
*i r- -^~ ~--i A,
Tuono Tuono
l (
^
maggiore naggiori mtggiort
w/w. I
O |<o
*M ex i-Io,
O o
O OO 0\ O
oo OO io OO
«vi O C\ w m O Vi
<4- rv> rvi co fi
- 1
zz:zzzzz:z~zz:zaZ£xz;3o*z:£
A-sA $ rZ*TZ
4-H* ^_^c.
:$ze$:
— ——
z$z:vz«fz:z
vìO Ti- Ho
M v"> " •^- «M rJ co
Tj- M - t— o r—
•<f
M
N
00
00
** m o
-r f O i-i
PO
CO
«s
Ov
t—
00
«vi
rv> CN P* r— \~ «v> w 0\ r~
V> <3" *3" fVÌ co «vi oo «vi «h
Si
.
J
fi ravvifa nella Scordanza di quali tutti gl Intervalli', maf-
fimamente Confonanti , che tolgono per difetto, o per ec-
V ceffo
(io; lo qui non ho voluto efiere fcrupohfo più del bifogno , avendo ami tra.
/curate nei numeri certe piccole frazioni , le quali avrebbero recato più d' imba-
razzo , che di chiarezza. Certamente chi avejfe voluto procedere con rigor mate-
matico, arir ebbe potuto cercare un numero per primo termine , che nella Serie
delle Proporzioni efcludejje qualunque frazione, ficcarne ha fatto Euclide in quel-
la dei Tuoni maggiori ,• ma finalmente non abbifognando egli , che di fette ter-
mini , i quali procedono tutti in ragione di 9 ad 8 , baflava porre per primo
termine la fejla potejlì del 9 , che i numero di fei figure s ma neW altre Serie ,
fingolarmente in quella compofla della ragione di 156 a 14} , farebbe flato il pri-
mo termine di dieci figure, cioè 3869835154 , e così tutti gli altri . Dall' altra,
{arte , pojlo per primo termine un numero di poche figure , fi farebbero incontra-
te frazioni compofte di numeri troppo grandi , da chi niente avejfe voluto trafo-
rare nei calcoli. La minutezza nelle cofe fuperflue mai è da commendar/! . lo
pertanto ho voluto valermi, per primo termine ^di quel numero di cui fi ì ferut-
to Euclide nella fua Serie , piacendomi di feguire le formale ifleffe di un Autore
tanto celebre , e che è flato maeflro di tutti quelli , che fi fono dopo applicati »
queflo Audio s e [ebbene io abbia trafeurato l' accennate piccole frazioni ,
{il che
pero ho fatto con tutta quella avvertenza , che fi dovea ) , pur non ojlante balle-
rà quejla Serie a far vedere le proporzioni fra i termini competenti ad ognuna .
. . ,
Ottava
DiJfertaz,ìone Prima, 155
OStavt
22'»t« QU<
1
1
1
maggiore .
1
vo O
vs PO
«
pò M
O r» O
1*4 0\ 00 vo vo
A -»—
--^- '«A- $_Jm;_.
' V
E
A- MA §:
A, "$_»*- V -K^—
, L
-_$.
A—
V,
«2
T '
«1 »
>c|a Noi H -r ti
>oloo fila
Tuo» vo
maggio O 09 vo
8 «il
Tao»
O co
«12 <f 1 M m et
O
H
1 8
p-l «
eo PO
minori 0\ 00 NO
Nt
tf
ool-
O vo
Tu*, mi, vo VO 00 H
e min. M 00 vo NO
o|«
mi* JS HJ f-1
hffvo
"1" i\t .J8 «h « 1 H ìris
[vg
Semitu ?' VO M ni OS
P) 00 p) vo
maggio '• « 00 00 VO V5
M
|V3
« Mira
pi ** 01 V
1*© 1* «I» p.I'S. tri
*
fi N al* H| H MI d 00 '
n C* 1 IH m] fi j»l« M 1
JT * II*
Semita PO 00 pi PO bri r-
O 0\ 00 00 r- rn vo vo
minori « H
»^i»o V5
lo
Col - N N 1 fi1»
-.
ol'S. Hi w CI il* w 1 rt
Pt VO O
Sem- mi
min.
* 2 NI O O vo n
e
M M ** M 9\ 00 00 c- VO
V 2 Ecco
. ,
I 5 6 Difiertazione Prima
Ecco in fine ove ci traggono 1' efpofie ferie; a di.
(buggere quel buon' accordo, a cui l' ìftinto ci porta,
facendoli in tal modo riconofcere come contrarie all'ir.
monica naturalezza. Che altro dunque di più fi richiede
a conchiudere , che le Melodìe di tal forta fieno affatto
oppofte alla propenlione fortita da ognuno verfo il Canto ,
e però lontaniffime da quello , di cui fin* ora s' è cercato
qual' efler debba ?
La Natura, quando da noi vuole alcuna cofa , provida
e fapientiflimacom' ella unire in noi alla prò.
è , fuole
penfione anche una facilità di volgerci a quel verfo , ov'
ella ci drizza In tale volontà riconofciamo una di quelle
.
mede.
.
V 3 h
"
(71) Cìaud. Ptolem. Harmonieor. lib. 1. fag. 90. ex Verf. MiAiigf. ^lri T.
quidcm pagella, fecundum ARCHYTAM; in rationibus fefquioclava, &
fefquifeptima , & fifquivigefimafeptima : In II. vero , fecundum AEISTO-
XENUM, MOLLIS DIATONI; in diftantia partium 15, & o,&
6: In III., fecundum ARISTOXENUM, INTENSI DIATONI;
in diftantia partium n, & it, & 6: tn I V. , fecundum ERATOSTE-
N E M ; in rationibus fefquioclava , & fefquioclava , & Limmatis : In V. ,
fecundum D DYMUM
I ; in rationibns fefquioclava , & fefquinona , & fe-
fquidecimaquinta .
£
158 JDiftrtaZììone Prima,
-$-
: ^_^^ — :=~4
~» $_
O 0\ o
<3- m
O O o
<3\ 00 V3
—»7 28
X —s
7
X 9
8 ~*
4.
« :$i=z: 0— H-
* zz=z$z±
fc
f o o o o o o
O Tj- o o *o o o
o 00 [* va
6 +_ 9 -+- 15 =30
III.
Dìfevtanione Prima . 159
=1 z_t_^__z__$_:
-0"=:^
— tf-
3£
$=£
Io o o o
O «si- o o vo 00 o
ri M o <3\ 00 r» vo v©
6-h 12 + 12 = 30
O m O o
00 t~" ve
il? v £.
8
* 2. —
—3±
Hi 8
v.
.
V. Diatonico di Didimo
A
+ &±=
ft-
:$=±
j o o o o o
co CO
o o o
0\ «3 r- vo
1(5 IO
Ti 7 *
VI.
(71) Claud. Ptolem. Harmcnicor.
ut filtra. In VI., ficundum nos,
MOLLIS DI A TONI;rationibus f< fquifiptima ,
in &
fcfquinona, &
fefquivigefìma : In V I I. , fecundum nos nidcm , TONICI D1ATONI;
in rationibus fcfquiocliva , &
fefquifcptima , & fefquivigrlìmafeptima : In
Vili., fecundum nos etiam DITONICI DIATONI; in rationibus
fefquioclava , &
fefquioclava , &
Limmatis : In V I V. , frcundum nos , 1 N-
TENSI DIATONI; in rationibus fcfquinona , &
fefquioclwa , &
fcfqui-
deciniaquinta : In X. demum , fecundum nos, ./EQJJABILIS DIATO.
NI; in rationibus fefquinon.t , &
fcfquidecima , &
fcfquiundecinia
DìfievtazJone Prima lói
u „
0-
^zj=»z=£zft
-$~s:
o r- O O «a- o
H
M
O ^ o O 00 o
l-t O 00 va
M
21 IO 8 4
X X
za 9 7 3
o o r- Ì r- o
oo r- ^
ix
*Z
l7 x »
8
=± }
Vili»
l6l DifertaZjione Prima.
—$-— n— v
— —-4 A
V
A
-$ A
v
-
' O •* 1A o o o o
co
o
o v-* f— o
M « o 0\ 00 C* NO
^ 8 » 3
O CJ O o o
O V5
- —
- 1
X.
.
—«—fi-
*- $3zz=*z
*C±
o o o o
o o o o o o
o 00
_i» i_^ io 4
;.
DISSERTAZIONE SECONDA.
Quat Canto in Confonan-z.a ufajfero
gli Antichi .
HO meco
che gli
più volte penfato, da che provvenga,
fteflb
nel qualificare il merito , e la
Scrittori
,
le Confonanze , come dalle Annotazioni /" p'a il Ccmpend. de' Generi , e de' Modi •
(4) De Patinar. Carnai, fV pirli i; Ryhmi,
(j) P. Zaccaria Tevo Mufica TijIlic L'ar. i. cap. 17. pag. 15, 10.
DìfiertdzJone Secónda, i6y
•
Gli e un gran che 1' effere paffati circa dieciotto Se.
5
coli, ne quali non troviamo veruno, che parlando della
Mujìca Greca , la faccia ornata del noftro Canto in Confo,
nanza. S' ha a credere, che i noftri , i quali 1' efercitarono
dopo i Greci fino al Decimoquinto fecolo dell' Epoca cor.
rente, o foffero sì poco periti dell'antica Storia, che non
vi conofceffero il pregio Mujìcale , di cui parliamo, o sì
pocoonefti, che riconofciutolo , non ne abbiano voluto
far mai menzione? Sembra più tolto ragionevole il dire,
che non v' abbiano fcoperto barlume, onde ne pur fofpet-
tarne , mentre tal fofpetto , prima del Gaffurio, non ri-
fcontrafi a veruno caduto in animo.
Qui forfè io troppo m'innoltro, e m'ingolfo in un
mare a me fconofciuto, come fi è quello del Greco Idio-
ma , fenza la cui fufficiente notizia mal può trattarfì veruna
cofa pertinente alla Storia di quella famofa Nazione Né .
Ziei. JEni. D'ffe't. 14.T. 1. p'g. 558. Hoc unum tgo adjiciam , Johan. Sansbenen-
fem circiter Armimi MCLXX. lib. 1. cap. 6. Policrat. de Mufica loqui , ac do-
lere , quod mollis & luxurians modulatici adirum in Sacra invcnerit . ,, Ipfum,
ìnquit ,, cullimi Rcligionis incular. , quod ante confpcclum Domini in ipfis pe-
s , netralibus Sancluarii , lafcivicntis vocis luxu , quadam ollentaiione hic , mu.
9 , liebrtbus modis, notarum ,articulorumque cxfuris llupcntes animulas emollire
, nituntur . Quum prarcinentium , canenlium , & dccincntium , inrercinenrium,
,, & occinentium pra'molles modulationes
audiens : Sirenamni concentus crco.it
,, e(Te &:. Ea fiquidcm eft al'cendendi , defccndendique facilitas, ca frcìio, vcl
„ geminatici notularum , ea replicaiio ariiculoruni , fingularumque confolidatio ,
„ fic acuta vel aciitirfim.i , gravibus & fubgravibus temperantur , ut auribus fui
.„ judicu fere fuotrabaiur aucionus ìxc „ An h*c Muicaru figliatami ut ap-
.
DlfiertaZjìone Seconda . 1 6g
rarlo giunto o non giunto alla notizia dei Greci. Lo prò.
pofero come nuovo (8) a' fuoi tempi, e lafciatane l 5 in-
venzione involta nella ofcurità più tolto, che nelP incer-
tezza degli antichi Monumenti ; giudicarono tornar meglio
qualunque fuperiore ricerca
tralafciare
Qual fotte pofcia il motivo, onde tre o quattro Secoli
dopo, portato il Gaffurio a favore de' Greci, volelTe , non
che alla notizia, ma fino alla pratica giunto tra i Greci il
noftro Contrappunto y non abbaftanza fa intenderfi; men-
tre, nel definirlo, porta l'autorità di Bacchio feniore (9),
ponendogli in bocca la definizione del Contrappunto , fenza
citare verun Codice noto, e quindi lafciando in dubbio col
fatto la prefunta notizia .
& cum eis eruditionem conjungunt. Sembratimi qui degne di particolare tjfer-
vxzione quelle parole: Muficam Figuratam , ut appellant, live noftri xvi , defi-
gnent &c. che certamente non poffono a mio giudizio intender/! fé non fé del ve-
ro Contrappunto , a que' tempi gii in ufo , nel quale tengono il primo pollo le
Note Figurate. Quefio tal modo viene a maraviglia confermato da Marchetto da
Padova , che il Muratori introduce a dichiarare Scopritore delle mentovate figu-
re francane di Parigi, che fcriffe probabilmente nel XI Secolo, Ma di quefio
altrove pili opportunamente .
(8) Nel fine d'un Trattato (opra la Mufica pratica figurata di Filippo de
Vetri ( Codice efiUente nella Biblioteca Barberina ». 841 ) fi legge : Explicit
ARS NOVA Magiftri Philipp! de Vetri . Giovanni Tintore nel Trattato :
Proportionale Mufices , il quale , unito ad altri jìmili del medefima Autore , con-
fervafi M
S. nella celebre Biblioteca de' Canonici Regolari del S S. Salvatore
di quella Città, fcrive: Quo fìt , ut hac tempeftate ( Secolo XV. ) facultas no-
ftrae Mufices tam mirabile fufeeperit incrementum , quod ARS NOVA effe
videatur. Tanto conferma pure Nicolò Liffenio Mufica cap. 1. ove dice : Figuralis
(Mufica), qua: menfuram , & notarum quantitatem-^ariat , prò fignorum ac fi-
gurarmi! inacquavate , cum incremento , & decremento prolationis
. Hax alio
nomine Menfuralis , alio NOVA
appellatur. Coi) pure Giovanni Keplero dicen-
do. Harmon. Mundi lib. 3. cap. 16. pag. 80. NOV1T1UM enim inventum
effe veteribus piane incognitum , Concentus plurium vocum in perpetua hanno-
niarum viciflìtudine, id probatione multa non indiget.
(9) Harmonici modulaminis Genus aucìore Biccheo eft mos univerfum quid
fubindicans diverfas in fé habens ideas , idell exemplaria , feu diverfas cantile-
nai comp'jfitiones : quod quidem contrapunclum vocimus , quafi concorderò con-
centum extremorum fonorum invicem correfpondentium contrapofitis notulis arte
probatum. Pract. Mufic. utriufque Cantus Franchtn. Gaffuri lib. 3. cap. 1.
(10) Già: Andrea Angelini Bontempi Hiflor. Mufica Par. I» della Prat. Anti-
ca Dimoftr* 33. Corolt *3. A^oUgtt, pag. t<58, jep.
.
-
(16), Salina (17), Bottrigari (18) P. Artufi (19), Cerone
(20), Keplero (21), P. K.irchero (22), Wallis (23), Bon.
tem.
ninni Manuel Bryennius Harmon. feti. 5. pag. 381. ex Verf, fallir . Meibtm.
.
Nota in Gaudent. Introduci. Harmon. pag. 35. Theo Smyrnsui apud Mtibom. /or»
cit. Mich. Pfellui de Mujìca Compend. ex Verf. Gurl. Xylandri. Baceh. fenior. in.
trod. Art. Mufici. ex Verf. Meibom. pag. 15. Grò: Batttfla Doni Annot. fopra il
Compend. de' Generi, e de' Modi pag. 150. Ejufd. de Pr/tjlant, Mufic. Viter. Mg*
58. M. Sebajl. de Brojfard Diftionaire de Mi'Jìij. Suoni Paraphoni.
(17) Examen d'un paffage de Platon fur la Mufique . Hifio. de VAeadtmie
Aei Infcrip. &
bel lei Lettr. T.,^. pag. ut.
T,< (18) Diverfìtatem vero vajjfctattmque lyrar , cum alios fìdes modulos red-
A dant , alios poeta cantus ipfius auclor , ut fpilfìtudintm prseterea rari tati , velo»
citatem tarditati , acumen gravitati , &
omnino confonum fimul , diffbnum&
prasftet , rhythmorumque univerfa varietas lyar vocibus accommodetur , afferre
illisnon licet , qui triennio utilitatcm mufica- flint facile percepturi . Contraria
enim cum fé invicem confund.int difficile difeuntur .
, Oportet autem ut facile
juvenes difeant. Plato de legib. lib. 7. ex Verf. Marfil. F itimi •
(19) Ut in fidibus , ac tibiis, atque canni ipfo , ac vocibus, concentus efl
quidam tcnendus ex diftinclis fonis , quem immutatum ac difertpantem aures
erudita? ferre non poffnnt ; ifque concentus ex dirtìmilimarum vocum moderatio-
ne concors tamen tfficitur, & congruens : fic ex fummis , & mcdns, & infimi*
interjeclis ordinibus ut fonis, moderatam ratione civitatem, cenferfu diffimili-
morum conemere : & qua harmonia a muficis dicitur in canni , eam effe in ci-
vitate concordiam . Cicer. lib. 1. de Repub. Fragni, pag. mibi 447. tom. 4.
(30] Vides quam multorum vocibus chorus conftet, una tamen ex omnibus
tedditur. Aliqua eft illic acuta, aliqua gravis, aliqua media. Accedunt viris
feminx . Interponitur firtula . Ita vircs lingulorum illic latent, voces omnium
apparent , & fit concentus ex diffònis . Maercb. Saturnahor. Prcem.
(31J Dtffert. fu la Symphonie det Ancien! • Par M. Burette pag, i\6. tom.
4. dei Memo, de luterai, tirez dei Regi/ir. de I' Acud. Royalt dei Infcriltient
t<r bella Lettr.
,
del Canto e del Suono non rimanere nello lleilo dei men-
tovati Smfoni Intervalli , ma quando all'uno, quando all'
altro a piacimento trapalare , e quello poflibile Accordo do.
veva probabilmente chiamarli ancor elio Sinfonìa (46) Ne .
avanti del loro linguaggio ; tanto più , che a chi ben pe-
netra il valore e 1' ufo dei termini , tranfpira quindi un
lume fufficiente a difcernere, quanto gli Antichi erano
lontani dal nollro Contrappunto moderno; non meno che
vi erano ad efprimere Snoni mafie ali
i
(46) Probabilmente , ciò) fembra , che il metodo tenuto dagli Antichi nel
/igni/irato da quella voce Armonìa ci poffa dare alcun lume di quinto volr/fero
tfprelfo col vocabolo 'Sv/i^ari* Sinfonìa. Gli è certo che /'Armonìa efprimeva
,
appo loro funai Armonici io una ferie fucctffìva difpofli . Pare dunque, che la
i
de ^ e de d e f} a E}c d a GFGG
Sit nomen Domini benedictum in fx cula (52)
gCTZE" CT^JE!^~
nomen Do mi Sic ni bene die tum in 1% cu la .
Sic
ie no . bis.
(};) Da un mio Codice Ael lodato Guido Aretino prcbahilmcnte fcrilt» nel
Secolo XYÌ.
(54) V
eruditi fimo P. Mabilhne Annui. Bcnedilt. T. 4. Jppend. n. 7. pMg,
6^1. il tutto conferma: Ante farcii Imiti nonum ti dice, ufitatz crant litttrat al-
,
d
e
ti
— fempiternus
• tris
a — fempiternus^es^Vfi
.-— pa-^tris
G Tu^pa^tris — fempiternus^esA/fi
F — Tu ^pa^ — fempiternus^-esOOfi
tris
E —Tu-—,pa^tris — fempiternus-^- yfi
D—Tu<pa^ -fi
C—Tu^ —
**-
=^=ri^=^zH=Hza=w=a=»^
Tu Patris fempiternus es fi li us
-s-w-^-i-w^-iE^^-
._TVt_w_H_r3_2_S_
se
Tu ?atris fempiternus es fi li us
Tu
/«\
tris fempiternus'
;/-
h
/? _T ,tris fempiternus'
^x-\
_^Y \
.
US
(S<5)
jg^-ggggg^BE
Tu Patris fempiternus es fi Ji us.
CCD
s
Ut queant U
G G
D
£
D DD D
xis Refo iure
G
»
G
I £
fi
a
bris
G
»
£
MI
G
ra
G
E
D
E
C
gel" io
D
s
a
F f F
£
D D D
C
Sol ve polu ti LA bli rea tum Sane te Joannes (57)
Ut
(16) Ex Enchiriade Oddonir Ab., che ferine circa 1' Anno c,io.
(Trithem.
il Seriptorib. Ecclef. n. xpt. ) tome da un Cidice nella Biblioteca Mal*'eHs
dal pri.
frefin de' P P. Minori Conventuali in Cefena . Qurdo cfemfio ì diverfo
fedente in due fole afe. Le Righe qui fono otto, e fono le lettere . o pi* taf»
le Cifre non gii nelle righe, ma tra gli fpaij delle medrjime , e fra due pa.
nielli , che a perpendicolo tagliano le righe . Quefle Cifri , li il Ut» filkifrcl*
t» altrove pia cpporiunamente Ji {piegherà,
(57) Dal Cedici iti, al num. (53J.
..
JZijfertag^we Seconda „ f 8I
j — Hi^Tti^:
fa.-tp.,,
5^SsgS5Bt5J^S5S^^aS
UTqueantla xis REfo na re fiforis MI ra gef forum BAmuli tu crura
G G G
EE E E E
—C D D-D D.D D- D— D -D-
C C
VTqueant la xis RE fona re fìbris MI ra gef torumFA muli tu orum
G G G
F *—
E E
j§ JCSijjJCÌ!; ;H:^|
ìp?**»?» JLwSA
SOL ve pollu ti LA bi i re atura Sancte Jo an nes
Z Fran-
(58) Nel Melopeo TraS. di Mufi.Theor. y Pr/itisa Uh. 1. eap. 44. pttg. ^^t.
de V. Fedro Cerone.
. .
, li
mi mi mi MI
fi
fol
mi mi
L
f
fol fol
RE— ri: te
ur ut ut
-LA li —la
SOL fol fol fol fol fol
fi fa
mi
idi k si,
3£y w^-H-j^ gjcBj^j^SSg
UT queant laxis RE fona re fibris MI ra geft» rum FAmu li tuorur»
K*^i3
I.'h M^Wffr Wpfil -»iW*i
mgjBSi»- HH
UT queant la xis RE fonare fibris MI ra gef torum FArauli tu orurj
Ven-
(Joi Ex Fruttài». Gajfur. Tbecr. Mufi. lib. J. taf. 6. Huius quidem hymnl
concrniuin & modtil.itiuncin , licct litteris primitus annotatimi , iplis filbbis
irnprimaiiiu'i hoc modo.
(fio/ Guido Aretino
"ri Codice Mediceo - Laurrnziano di Firinxt tollaiiont-
to con altridue Cadici della Bihluteca Amvrofiana dall' erudito Sig. L><ff. JSjI-
daf'rre Oltroccbi Prefetto d.-'ii medtfimx , Mere? il favore di Sua Pccelltnn
Rmu Ifonfig. YitiUnna Btrtemto , inji^ne granitore di quefia mi* oftr».
Dijfertazjìone Seconda. 183
Vennero pofcia vicarj delle Lettere in campo i Vunti ,
prima femplici , dopo talvolta caudati (61); e talvolta an-
cora colle code, quando unite, quando fciolte , e quando
tortuofe a forma di geroglifici (62); ora fenza , or con
una, o due, o tre righe (63), ora con tante righe, quanti
erano Punti, quando folo fu d' effe pofti , quando ancor
i
• •
• .. • • •• • • . •. 1 <
1 1
1
to fé to to fé to to fé to to fé to to <*4)
# •• „ ...» * .. • • . •• a a |
Z 2 C* li'
(Si) P. Mabillon. loc. cit. Portmodura inventx funt notili* caudata?, fed
abfque lineolis.
(62) Due antichi Codici MSS. del mede/imo Trattato di Mujica trovai}/?,
uno in Lipfia nella Biblioteca Paulina ( Repofitor. Theolog. I. feries III. info],
n. io) , che nel Catalogo ìmprejfo viene attribuito a Papa Giovanni; J hannis
Pape Mufica ad Fulgentium Anglorum Antiftitem, del quale tengo un' Efempia-
re intero efat t ijjimo : e V altro in Anversa nella celebre Cafa Profe/fa della Com-
pagnia di Gestì , che neìl' Indice de' Manofcritti ivi ejiflenti parimente flampato
fi attribuifee , e forfè con pia ragione,
a Giovanni Cottone : Johannis Cottonis adi
Fulgentium Epifc. Anglorum de Mufica ; ed avendomi il dottiamo , e gentilijjì-
mo P. Giovanni Scotti Segretario Generale della lodata fempre venerabile Com-
pagnia favorito di far collazionare col Codice d' Anverfa quello di Lipfia, ho
rilevato, contener V uno , e l'altro V ìfleffi]Jimo individuo Trattato , non di due
diverfi Autori, ma di un folo, che Giovanni appellava]} . Or da cotefli Codici fi
ricavano le feguenti forme de' varj accennati Punti. Tercius neumandi modus »
)) Jl <*r -J
Guidone inventus. Hic per Virgas , Clines, Quilifmata , Punita, Podatus ,
fit
1 1 '*',)
1 r / fi
eh celo?/ laudare" dèli m (65)
1 C -w,"i # » h^
'
J
°t " ev- Ux <^ref fuf meof mie- micif m if
«» ^ * «/ % S ^ ^Vn
Per/i ce £""" J'UJ' maxi in jc mi tu tu u
v
»
5^- J/opu le me ufqfcftcì aut &c
(^7)
J)
J\
C(tc/<?I*<1 m J
.JL
1 lime
^7
e-
..>
wf ml)ui|?i
^ ei &c
0*0
»/"
^c
1
_ w
MI M '*
^X^ " A m m »b
S*| _ &*
JDejv de ri Um a nimee luj tribuu ti e i et:
n- -» — •-
T-
(6g) <J>
——*-
(70)-
fi-8
i W-tó-s-B
fii^ 3t* s-a
d
e
— .
b
a —»-
G .—
F— .-
E--
ìfczjj jtfagìM a
Z 3 Clan-
(69) Vine. Galliti Vial. dell» Mufi. Anti., e Moder. pag. $5. Si fervirono
i Mufici pratici, che furono poco avanti a* tempi di Guido Aretino, per (igni-
ficare le corde delle Cantilene loro degli ilteflì caratteri , che ufavano già gli
antichi Greci , e di quelli ancora de' Latini , regnandoli fopra fette linee in
quefta maniera; ad imitazione forfè delle fette corde dell'antica Citara.
(70) Il Cav. Ercole Bcttrigari (Trimerone de fondar». Armo». Ciotti. 3.
pag. 111.) ? di fentimento diverfo , e dice: che quefti Caratteri greci podi ne*
Capi di ciafruna di effe linee abbiano da effer le fette loro vocali ; che fono A,
E,H,I,0,T,n,e n
non le da lui fegnatevi lettere , cioè , T
, $ , , II ,
M,A,H: contraffegoate alle fette prime dello Abcedariodr' Latini , e noflro,
parte minufcole a, b, e, d, per le Corde fuperiori, e di fuono acuto: parte
majufcole E, F, G, per le inferiori, e di fuono mezzano pofte nell'altro Ca-
po di ciafeuna di effe lìnee , così comprendendo in fé come fi corofee per lo
b, rotondo, i due Tetracordi congiunti infieme da Mufici greci antichi nomi-
rati Mefon , e Sinemmenon . Ciò per altro non conviene con quanto ahbiamo dx
gli fltjji Greci , i quali , come in appreso fono per accennare , fi fervevano de'
loro Caratteri non folo per esprimere la ferie delle Voci, e de' Suoni, ma in
ciafeun loro particolar Tuono ; onde convten fupporre , che il dimojlrato efempit
co' Caratteri greci, fia cofa particolare , e diverfa da ciò, che era in ufo coma*
uè appreso de' Greci .
. ,
a
* — a
* •
,
•—
,
—
.
. . 3 « a »
• •
• • —
Clanget hodi e vox noftra melodum fymphonia inftant
lE!5dfci*3t
H -w— H W
-*- W- h r
Clanget ho die vox noftra melodum fymphoni a inftant
feguendo l' opinione eot, itine de' J'uoi tempi, diverfa pero affatto da au.-H.t Jr
Tolonte» , eie foli fette Tuoni ammife degli altri Greti ai elfo anteritri ,
,
CANTO FERMO.
J^85 i^3S5JEbpj aVi^ - s -*w\i%
5i.Ec ce appare bit Domi nus. (72).
CAÌSL
(71) Eflratto da uno de' Codici di pergamena' in fueflo nojiro Coro efiflentì
fegnato A. pag. 57. probabilmente fermo Ju 'l fine del fecolo Xlll. Delle accen-
tiate Rote di Canto fermo così pirla Smnch. Gajfur, Mu/ic. Action. Uh. 1. cctp.
%. FiMgitar notularum tnplcx defcripiio SIMPLEX, COMPOSITA, & ME-
DldCRiS . SI-MELtX' notula eft qua: alteri notulae non conjungitur , &
quadrato torpore figuratur hoc modo quandoque irem cum virgula in
ut hic I?3- COMPOSITA notula eft quse alteri notula confuitur,- qua: turiti
H^ffi-A * •
—
CANTO FIGURATO.
itti;
- i io., r
Ky ri e
1
le y fon
Ky ri e — le yfon (73).
#3il:pi:?ti $B
Ky li e e leifon Kyrie e leifon.
*?5
^^V^4^ **£:
g
tratto da Nicoli "Wollieio , Giovan Maria Lanfranco , O/fon. «ro / ufeinin , {.«<«
Loffio, Vinctnio Lujìtano , Ermano Fineei , Federico Bcurujìo , Hicolì LiUemio ,
Enrico Fabro, ed altri , con auefla fola avvertenza , rA» /« lettera M Jìg»ife *
la Majfima , L /« Longa , B /« Breve, S /<> Semibreve.
.
(74) La ferie de! Regijlri , che conjlituifeono gii Organi de' nojlri tempi,
fembra propiamente fatta ad illufirar quell'Articolo. Dal Regijlro principale- fi
pajfa ai uno in Ottava • quindi ad un altro in Decimaquinta col primo j pofeia
al quarto in Quinta Col terzo; indi al Quinto in Quarta con qutfio quarto,
td in Ottava col terzo , e coti in appreso , come nella figura qui pojia .
I. Regijlro ||
t. Regijlro { }.KegiJlro |
^.Regijlro | 5„ Regijlro \ 6. Regijlro \ 7. Kegijlre
^—^--114*
Principale I Vili» XIX. I XXII. ,XXVI.|XXIX.
a Qjjn'a\ $.Ottava\o i.Q^intalo a.Ottavg
1. Quarta 1. Quarta
Sn tu! ogni Regijlror, eccettuati f tre primi , jli cot rimanenti in Quinta, in
Quarta . ( Vedi l'Arte Organica di Coflanio Antegnati ) . Talché ogni Tajio di
Ripieno toccato che jìa {fecondo il numero dei Regilìri ) , fvegli a ad un tempi
gli accordi del prefuppo/lo Contrappunto Greco, con/i/lente in Quarta, Quinta ,
td Ottava uniche loro Confonjnze , povere, ? vero, ma non prive affatto d'un»
fufpcìente varietà, in quella Contrapo/izione m.il [offerti dai nojlri Compolito-
ri, per l' incontro delle Ottave T e delle Quinte di feguita, che e$ non potea»
fcanfare , e che quejli odiano all' eflremo ,. figurando e, me nota Monf. Jean J 3-
thim Qnantz: Mujì. de la Chambre de Sa Majeflf- le Roi de Fruffe { EJiai d' unt
Hethod. pour apprender à Jover de la (Iute Traverfi. dyc. ìntroduB. pag. i j. )
nulla piì) effere all'Arte necefixrio , fé non Capere evitare le Quinte e le Omve
proibite, tome grillatale, e quaji unica Regola direttrice del GentTapjritìttv
veder ne
ipo DiJfertdZjione Seconda.
(7f) Stbaliut fìeyden de Atte tanenèi lib. I. eap. 6. p. 41. Notu'* flint
certi Characleres , fecundum qnos , voces fonivc in cantibus fonnantur ac diri-
guntur . . Locus Notulx monftrat , quantum vox produci aut compi dehr.it.
. .
& fopta nel cap. 1. pag. 5. Cui ufui cft lincarum, & fpatiotum obfrrvitio in
Cantibus ? Ut per ipforum diftantiam afcenfus 8: defcenfns Notularum 1 qur
vocis duecndar figna funt) reftius ac expeditius deprxhendantur . Nam fi Notti-
li fuperficiei , paralleles carenti , infenbantur , nrao certo icire potcrit , quan-
tum vocem intendi aut remitti oporteat. At fi paralleli addantur abfque dubio
,
primo rtatim intuiti! , quid inter quifque Notuhs diflantiz iit, pcrcipitur.
DìJjeYtdzjom Seconda. ig\
fitura di quelle ligure, più tofto in una Riga, che in un'
altra,o più tofto in uno che , in altro fpazio tra le Righe
comprefo, (76) la qual postura riferita alla ftabile fìtua-
zione della Chiave , riduce la Figura ad indicare anche il
Tuono medefimo .
(76) Profdocimui de Beldcmttndit Tra?}, Plani Mujì. Cod. MS. 14 11. Fi-
gure, fìue note mufìcales , funt figna in libris repcrta , per que debitarn elleva-
tionem, u^I depoiìtionem uocuni aprehendimus . . . . Ordinauerunt antiqui noftri
predeceflorts quifdam lineas» per qu-s, & earutn fpatia note collocartntur.
(^^) Gauiint. Htrmon. Introduci, ex Verf. Meibom. pag. 4. IntervaUom eft,
qund a duobus fonis continetur. Bacchiti! Senior. Introduci. Art. Mujì. ex Verf.
Meibom. p*g. 1. Qjid eft intervallimi ? Dilferentia duorum Sonorutn , acumine
ac gravitate inarqualium . Antlid, Quinti!, de Mujì. Uh. 1. pag. i$. lnterval-
Iuìti bifanain dicitur; communiter, & proprie. Et quidem communiter ,omnis
magnitudo, qua; a termims quibufdam finitar : Proprie vero in Muhca dicitur
itUervMlum , magnitudo a duobus fonis cireumferìpta •
(78) Vedi U Dijfertat. I. pag. $1,
. *
I pi Dìjfertazjone Seconda .
dalla JUigura delle Note, ella fola piò edere, che conili,
tuilca il mujìcal Contrappunto (79) formato da più claffì , o
farti di Cantanti, e Suonatori ad un tempo, ma in modo
diif.rente armonicamente operanti.
Se nelle farti d' un Contrappunto il fìto folo, cioè il
Tuono folo, e non la figura, o il Valore del Tuono fi va.
rj , nafce un Contrappunto , tanto Semplice femplicijjìmo , che
appena la alquanto di dilettevole (80)
ESEMPIO.
ÌÉiÉiyiÉÌEE
Ond' or che ne lon fuo . ri &c.
'
|gfe=ÌÉÉÉE
y. ..
Ond' or che ne fon fuo„ri&c. (?0
Deh
Vrofd. de Btliiemand.de C0tttrap.C0d.MS.141x. Contrapunctus nero proprie
(7q)
fiur liriche fumptus , eri unius folius note contra aliquam aliam un:cain folam no-
tarci in aliquo cantu pofitìo ... cum hic uere contrapui'.clus nominari habeat ... que
con trapofitio uere eli interpretano iilius termini contrapundus . Z.irl. Injl. P.;. cap.
1. E perchè li Murici già (come vogliono alcuni ) componevano 1 lor Contrappunti
(blamente con alcuni Punti: però lo chiamarono Contrappunto ; perchè li p^nc.
vano l'uno contro l'altro: come facciamo al prtfcnrc, che poniamo una Nota
contra l'altra. Jo: Titilìor de Arte Contrap. lib. 1. cip. io. Fr.111.1j; n. Gaffuriut
Pr.i.1. Suol. Wilhciut hncbiriA.
Mujì. lib. 3. cap. io. Mw/l'a lib. 6. cap. 1.
(3o) Zari.loc.cit. femplice è quillo,che ha le Mi datazioni comporte (blamente
Il
di Confonjnze , & de Figure eguali , (Sano quali fi vogliro , I' una cuntra l'altra*
(81) Hil tcrio M,tdri£4lc iti lib. 1. di Cionn Pierluiti ...< Paitflina .
. —
Dìfiertazjone Seconda, 193
rs±i±
^ElEfEiE
Deh non mo - rir deh non mo . rir ancora &c.
vi —
T T J w '
"*
:~sz — s?"
!:EEtEEf^EfEf3^E*E5=
Deh non mo - rir deh non mo . rir ancora &c.
8--H
ancora &c.
tifiziofo , e perfetto.
A a 2 Pof-
(81) Nel dusdeeima Madrigale del lib. i. del Principe di Veitofa D. Carlo
Sefu al dt
IP4 Differiamone Seconda.
Pofforo quefte Figure variar (Irò, e Valore in ogni
Parts, o con quella rcltrizione, che le contrappofte , ri.
tengano fempre lo fteflo Valore, o con tal libertà, che le
medefime tra loro lo cangino.
Ndprimo cafo , fi rende il Contrappunto femplicemente
Figurato (83), come è il noti/Timo rigarofo Fai/o. bordo.
ne 1,84) .
ESEM.
(83) Ande. Ornitoparcbui de Arte e intanai Microlog. lib. 4. de Contrap.
divif. Simplex ed plurium cantilena partium per Notas fpeciei fibi lì mi lei
concors ordinino. Ut quum choralìs contra choralem , brevis contra brevetti ,
fimpliciter ordinatur. Jo: Jof. Fax Grad. ad Parnaf. Exerc. 1. leti. 1. pag. 45.
Et duarum vel plurium vocum , Notarumque valore squalium fimpliciflima
,
dia , fcilicet contra tcnor quartam fempcr fub cantu tenebit : tertiam femper
ad tenorem obfcrvans in acutum; Hujufmodi auttm contrapunclum cantorcs ad
Faux - bourdon appellant : in quo quidem medius ìpfe cootratenor farpius notu-
las cantus fubfcquitur: DiateSaronica fub ipfis deprtflbne procedens ; quod io
pfalmodiarum modulationibus a muficis frequentius obl'trvatur ; nel quii [enti,
mento convengono Ottomaro Lttfcinio ( Mufurg. pig. 91.) Giovi» maria Lin. -
franco ( Scinti!, di Mufi. P. 4. pig. 117.) Giof. Zarlino (Infiit. P. 3. cip. 61.)
aggiungendo queftì . . . ancoraché tal maniera lia molto in ufo, e che con diffi-
cultà grande lì potcfTe levare; dico, che non e lodevole. Confidenti , e ben
fonder iti i Filfi bordoni di Jlrbtt , Vincenzo Rnjfo , P. U. Gio: Matteo Afula ,
Tom. Lodov. de Vittoria, Paolo Ifnardi , Gio: Guidetti, Vittorio Orfino , P. D.
Mmro Pinormitano , Paolo Muri , V. D. Teodoro Clinger Climo, D. Gio:
Eicillcria, P. Girolamo Barteo, P.Giulio Belli , Antonio Spaienti , P. Sebifiiant
Sirio, Michel Comil , Gio: Bili/Il Giudici, P. Lodov. Viadana Frane. Severe ,
,
ESEMPIO.
-£*--
IillfilÌÉ|
o pur gio - if . ca Fai ch'amando Fai ch'amando ec.
ttfc ,^a.:c„a. i
-H-t-fc- G-Fì—
o pur gio - if . ca Fai ch'amando Fai ch'amando ec.
ÌÈÉ
o pur gio - if - ca Fai ch'amando Fai ch'amando ec.
Chi'u-
f 8$ ) Ne//' otttv» M*irig. del Hi. 4. del Principi di Vemfa D. Cari» 6e*
funldiì
ig6 Dij[eYtazjone Seconda,
ESEMPIO.
("M A_A_.A_..i
-i- fc
iEE™-
Chiuderti i lumi Armida Apri mi- fé ragli occhi ec.
=
--£±$:$:*:_*:
r^T^^^STTr^
lumi Armida
i Spi
Chiuderti i Apri mi. fé ragli occhi ec,
(SO
L'ai-
(8*) Nel vigrjìm$ de' iUdrig. i j. Voci , ti altri vari Concerti di Dome-
nie* Uizracrbi .
Dtjfertazjone Seconda. \gj
L' altro cafo lo rende interamente figurato , qual' è
preflò di noi l'odierno corrente Contrappunto (87), in
cui per efempio quattro Semimìnime , o due Minime fi
pongono contro una Semibreve ; due Crome,
ed una Se.
miminima contro una Minima , difcorrendo delT al-
e così
tre Mote e ligure, le quali unitamente alla fobria varietà
delle Dijfonanze , efclufe da ogn' altra Corta di Contrap.
punto , danno a queft' ultimo ogni più gradevole perfe.
zione .
E SEM.
(87) Quefla forti dì Contrappunto , fecondo i varj di lui riguardi , ha for-
teto dagli autori diverjì nomi . DIMINUITO: quoniam in eo notirum inte-
gr.irum quidam fìt in diverfas minutas partes divido. Jo: Tincìor de Contrap.
(:p, 19. Zarlino lnfi. Marmo». P. 3. cap. t. P. hoiov, Zacconì Prat. di Mufi.
V. 1. lìb. 1. capi zt. pag, 72. Andr. Lorente El Porque de la Mufi. lìb. 3. cap,
il. pag. 198. D. Fedro Cerone Melop. Uh. 9. cap. «7. pig, 574. FRATTO:
Qjindoque etiam org.inizantes p fi Semibreve! ac Minimas , atque reliqttas di-
i
ESEMPIO.
c^^JSU
iiii :$r.:!=
: ;=~5^
—3— il _^ . \ ,\ -
1 j
llllfe:
Deh perdona al bel voi . to
II
k .i._ _ -«i
— :^:i::z=:rjri
I-— ~*-j A
» Zj§=Z
«j
e fa zia
"A*i|M mm'u^mm
V 0- — —-—, a-*a
- »•<
*£.:
&
zn
e fatia in me crudel il tuo furo re
r||:
» 1 : — »_c_ a. è* —
4
to e fatia in me crudel il tuo furo
:ìzz-I3
-31 -> i
—
III. il J I?^^2
rV-r
e fatia in me crudel il tuo furo .
Bb re
zoo Dijfer tastone Seconda,
!*<& — .*.
*:$:£|:*:&?f:|
,
5v-*fia^sa
$._$_•__- -Ani
Y
tuo furore Che fé fia di quell'alma di quell'alma il nodo
!
ftT- -A r-S^bjEt* -£dg
E
Che fé
p
fia di quell'alma Che fé fia di quell'alma il
re
ppagg^sp
Che fé fia di queft'alma il nodo
'~v '"'
A A i. \
feil
iltu^furore Chefe fia di quell'alma il no do fciol
(4
re Chefefiadiqueft'ai ma
il
DifeffazÀone Seconda . 2 £
x:é."é:
i:ì:t-
;e|2e|eèé
no do fciol - to il nodo fciolto Per dar alci
_._&_.$-
-*- Ff
Ì ! SE =i=:
fciol to il no do fciolto Per dar a lei Per
y fff sf|ii^^f8É
••
j «
±Z3fcZ <=$
il nodo fciol to Per s«.
Bb x ESEM.
— a
ESEMPIO.
£=Z
5ts=q
Parto o non parto
+ m
Par too non par to
izztzzzi
JKrt-
"$--*-T-
—
Pai to o non par . to Parto o non par - to
i_V— :*:
— t-
tal
1
Hr
te-
— Ahi
Ahi Ahi
ifllplil
Ahi come re Ito Ahi
P?)
come
_l i
33EEÉ1E
Parto o non par to Ahi come re ilo &c.
i::~:g
,-*- i-
Iffel
Parto o non par - to Ahi come re ilo &c.
I
f
1
u
JH-
H-r-
— -— —
-
-
-
Ahi come
L re fto
;"è:zi::i::«:
.4-4---
J
potea allora formarfi da que' Maeflri della noftr Arce, fé
non il fewplice fetnplicijfitno? Almeno non fi fa, come altro
ne abbiano potuto efpnmere coi foli Turiti atti a lignifi-
care , non già la durata dei Tuoni, ma la fola loro va-
riazione , e quindi la mera mutazione degl' Intervalli
147- )> il F. Kircier ( T'-fi/rg. lib. 8. Tom. 1.) , il Bontempi ( Nova 4. Vccib.
tompon. ilelbod.), il [». Cafparo Scotti (Organ. Matbem. lib. o. Mufi. ]"...)>'
9 qualunque altro fiafi } d II' Aritmetica trasportarono alla Mufira , come nucvi
legni delle Figure, iter tano peri tutta la lode Monf. Sauveur ( Syll.Cener. det
lnterv. &c. Hiflo. de 1' Acad. Roy. de Scienc. An. 1701. pag. .07. ) . e Moxf.
Rouffeau ( Drfier. fur la Mitfiq. Moder. ) ; qui/li , perebì ai Numeri aggiunfe co»
ugni avvedutezza gli apportimi figni in hicgo deVe Figure, e qu-gli perch'i
,
fon minor numero di Cifre g<udit.iof.imente Jupplì ne» fole alle Figure, Pi* an.
ter* a qualunque altre neecjfarì* fegno .
Dtjfertazjone Seconda, 205
ri , eh' effe Lettere parimenti foflero cogli opportuni
di.
ftintivi contraflegnate (92) . E pure nei loro Monumenti
a noi pervenuti , niun tal fegno fin' ad ora incontrarli,
mo.
I Monumenti di tal fatta condirono parte in quelli ,
che contengono la ferie de' Suoni , e delle Voci elementari
proprie di qualunque greco Tuono o Modo, e parte in
quelli, che portano poche reliquie di qualche greca Comi
pfi%ione muficaie Gli uni , e gli altri erano efpreffi in
.
AB
(01) Wteres porrò utebantur nnrrvtrbus ad notarionem oclodecim illorum
fonofilm i quali nomi potrunfi rifeontrare rtellit
, Dijfertaz.. I. pitg. 96. & lits-
Tis , qux
No'a; Mufica; vocabantur . De quibus mine eli dicendum . Mu-ficarum
Itaque notaium c-xpofitio fkbat in notatione Ibnorum , ut nomina juxta (ingulos
feri bere non tifet opus; &
una nota cognofere quis poflìt & notare fonum .
Quoniam vero foni diverfa rentione moventur , nec in eodem omnino loco ma-
ntnt, hmc non una non in fingulis l'onis; (ti diverfis fuit opus, ut & diver-
fam iplius tenfionem /ignifìcarent. In Onoquoque enìm Modo, aut Tono, diffe-
rente* tenfìone omnes omnino foni flunt. Gaudcnt. Htrmon. Introduci, ex Verf.
Meibom. pag. to . ir. Boetius Muji Uh. 4. eap. ?.
(93.) Aritiiiet Quinti!, de Mufi. lìb. 1. pag. 16. ex Ver/. Meibom, Porro
duplex nobis literaium facìa eft expofitio, ut ex infra fcripturaruni notarum fi-
minrudine , fuperiorurn confecutionem confpiciamus , atque ut inf-rionbus qui-
dem cola, quique in canticis flint, mefaulicos au f nudos pulfus ; fuperionbur,
vero ipfa cantica notemus* Meibom. Kot* in hune loc. p.ig. 141. Hic locus ha-
bet inlignem doclrinam de Antiquarum notarum ufo: item cur duplices a vete-
nbus Ciiu adfumpra?.- ubi inferiores ootse ufurpentur . Quae omnia hacleuus non
tantum obi" uri (lima fuere fummis vms , fed ferme deplorata.
(94) Graecis enim literis in quamlibet p.irtem imminutis, rune etiam irfle-
xis , tota haec notarum deferiptio conltiruta eft. Boetiut loa cit. Duo tantum
attingam vulgo non facile obvia , nequr cognita fati* muitis, n.'aiDe Nota runa
Molkarum apud Grxco* valde ingentem fuilfe nurirrum , cum prò Notis ute-
lenttir ipfìs lirens modo rectis , modo inveffis , modo obliquis , uno verbo
multifariam locatis , cV coaptatis • Jng. Mar, Rieciut Pijfsrtat. Rimerie*
Biffurt. »4« Xo a» f«g. 49. 50.
. »
ti 3
n (95)
Non
fono a dir vero a noi giunti Monumenti, fa Ivo
che in ordine al CWo, ma fé vale il confenlo dell'Auto.
rità , che in quefto arrare può unicamente
valere , anche
le Cornpfiùoni , o Cantilene in due righe venivano
elpref.
fé, che diitinguevano colla fuper.ore la parte del
Cantati,
te, la quale a noi reità, e coli' inferiore l'altra
del Suo.
natore, di cui manchiamo. E però quivi %
coftanremente
notabile, che in ogni Modo , o Tuono diverfo ad
efprimere
l'iftelTa Voce, o Suono vi itava la ite Ila ftefliflìma
lettera,
cogli fteffi fteflìflìmi motivati fuoi dutintivi. A nicontrare
un tal fatto , paniamo agli efempj
i c/r. Syrittritnon
(9«)
7 1 P p e P M i eru 2 E U
x ©. M' I*
r l f e o n < vnz ujz.i.n.
fflt
-80-
-4-"-«
Tttr. llyf.'t.
H-
Tur. Mrj'o*
-^3^ —
•V J l-v J
Frlr. D/ruaf. T ,, r . ,,,,.,,',
Can-
P7 ',rarum
Jria
R r
Knìr, 0?, ? *„
' ir
P
on,1 «" ex " l '"' 1
"« '" *v. modis, ferunduO
"1
inferii pcKfc
n0lU
" dl ^' 0D1S
'
Wea verboruen; recane vero ^B
.
maù "ì
* * S * * $ M M
* #5 * I * M M
Ce 3. Au.
(97) Per opfA ài Vincenzo Galilei comparve in luce colle flampe di Firenze
la prima volta nel i j8« quefìa Cantilena greca unita a due altre parimenti
greche , trovate nella Libraria del Cardinale S. àngiolo ( Dialogo della Mufi.
Ji.nl. e Moder. pag. 96. 97. ) , alcuni 1/erfi della quale furono nel 15^4 rilìampa.
ti da Francefco Patricio ( Poetica Dee, Iflor. lib. 6. pag. i8s ) , come pure nel
lóor ne furono illuflrati i tre primi verfi dal Cav. krcole Bcttrigari colle no/ire
Nate correnti (Melone Difcor. Armon. pag. io. 11 ). Gto\ Enrico Alfiedio nuli'
altro fece nel 1649 i che nuovamente imprimerla a norma di quella del Galilei
( Encycloped. feient. omn. lib. io. cap. Io. pag. 619, tom. z ) • Non coti l' Autore
che uni/la alle greche Poefie di Arato imprese in Olfrd nel 1671 , il mento
della qual' edizione fi rileva appieno dal fentimento di Monf. burette , ove dice:
(ce Manufcrtt précieux , trouvé eri lrlande , parmi les pjpiers du fanieux Uffe-
rius , aprés fa mort , fu acheté par Bernard , Profeffeur du Collège de Saint
Jean B.ptilte , qui 1' a cominumqué à I" Editeur , avec drs remarques & des éctair-
Ciffemems d' Edmond Chiimead , Ch.ipelain de l'Eglife de Chrill. Il parolt ,
par les notes de Mufique, que le chant de ces hymnts a elle co m pò fé , fur le
Mode Lydien, & dans le genre Diatonique ( Dijfert. fur la Melop. de lancieri
Mufiq. Mémoir de bitter, de l' dead. Roy. des lnfcript. Tom. 5. pag. iSj;. Se non-
ché maggior merito e quindi p:ì> dislinta lode è dovuta al medefimo Monf. Bu-
,
chì d' eruditifjtme ofìervazionì , riducendovi le Note greche alle noflre Note cor*
renti . Ma una tale per altro sì lodevole riduzione intralcia talmente quefio
luogo, che afvtlupparlo convenevolmente farìa d'uopo gir troppo lontano dal no-
ft'o prapofito , il che non dovendo/i , ni dovendofi pure fenza /ufficiente lume ol-
trep.ijfare , toccarono »lla sfuggita quel tanto, che fembra opportuno.
8 .
20 DiJfertaZjione Seconda.
Z Z Z Z N N I I
Z Z ZZN N I I Z Z Z E Z Z I I
? H\ — fr- ra-y*
M Z N * * C P M * C
M Z N I * C P M * c
• I
5. Kal.
Due fole , che giunte fieno a mia no'izia , fono le Sparizioni , ove 1' accen-
nati Cantilena venga cfp'efft nelle Mite correnti ; l' una imperfetta del Cav,
Ercole Bittrigari : e I' altra compiuta affitto di M
nf. Burette , tra loro difeor-
di al primo afpetto ma infine affatto concordi , mijin: fé vogliafi jlar fu l'or-
,
•q-qi
iToa^o a-
ZZ ZEZ,Z7)i
Prcjfo i Greci quattro erano i Jìgnificati del vocahclo Tuono; V tifavano ad
indicare talvolta la voce femplice , quilunque fuono ; talvolta 1' Intervallo ,
the n-lle Scale armoniche pi/fa da un Graia all' altro talvolta 1' acutezza eia ;
graviti dei Gradii talvolta certe Cantilene , eh' effi ancora chiamavano Modi,
e che appo i mflri Ecclefìajlici oggi pure ritengono il norie di Tuoni . \ tucltd,
Introd. Harm. p <g.ig. ex Vcrf. Meibjm. Man. B'yenn. H'rm. pag. }8e. ex Ver f. Wall.
Prefo il Tuono in quefl' ultimo fignificato , il metodo greco ne faceva un ge-
nere d'flinto in più fpezie differenti tra loro, non gii per la ferie dei Suoni ,
che le componevano fempre la jle/fa , ma per la fituazione differente di qutfla fe-
rie. Di qui ne veniva, che Jiccome la fituazianc determinava il grave e l'aiu-
to , coti le fptzie dei Tuoni , cioè i Tuoni medefimi variavano per la fola loro
acutezza gravità •
e
La veniva compofla di quindici Suoni fempre nello Jltffo modo tra fé
ferie
ordinati i e quindici parimenti dopo Artflojfeno ( Ar ifl Quintil. de Mufi. hb. l. .
pag. ij. ex verf. Mcibom. J furono le varie fituazit ni di un tal ordine, le qua-
li pereti facevano , che altrettanti fodero tra t Greci i Tuoni , che gradai .un n-
te difpoHì , avriano formata come una Scala , i cui Gradi farebbero flati tra
loro d' un Scmitu.no diflanti.
i
—~;:s
Ipi 5. Kal - li - e pei • a So - phà,
r r *
SNCCCCC
*NCCCC* R $
R $
r
Z
j
RgC g£ fb£ 5£sg
t
6. ti terpnon. <5. Moufòn prò ca • tagHé • ti ter- pnòn'»
Ce 2 7. Kai
ìpo- I ?/>o- I Ipo- \ lpo- \ìpo I DO- IJAS-I FRt-| EO- LT- 'i"»-- '/""--l 'per. Ilper-\lper.
I I
/
Q
.^m-s:: m
fe
*. Jb.
pipS^rE
3- 4-
1
5
1- 1 —— ; 1__|..
p.
_|
IO. 15. 14. IS-
La fabbrica di quella Scala , fia V efpreflìone degli avvinati quindici Tuo* '.
tiì era facilijfima ai Greci, avendo appo loro ogni Tuono le (uè definiate C/jrt,ifft,
e particolari Caratteri , con cut la fiejfa ferie di Suoni indicar' potea il Tuono
diverfo ; non così prejfo noi , ai quali le Noie fervono al foto figntficato dei Suo-
ni , e le Righe , e gli Spazj fervono ficcome a fiabilire /' acutezza e la gravi-
,
IPO-
*H 7-T *-*-*"
DORIO
z-:z:^:$:i;jiz~:
**-
LIDIO
*X±*±
r
, —
ZÌO Dìjfer tastone Seconda.
R $ C * M I M
R * C P * C P M I M
'.IZSZ
^Efejg l
=
i- : f-|-^- :: f-t:"|-|-^~-
M
M.IEZTMPCM
M E T M C M
*
r M P C I Z P I
Éggii Iglllfpllll
S. Dèli e Pai an . 8. Là tous go - né Di • li • é Fai - an,
M M * C C
MI* Z '
Z M 4 C C
|~~T
-X ké
aT A I
i
ta T 1
IJL-L. -ì
tt
ij- E' ti -me - nèt's pa - réf - té moY.
Ora,
O ridurla per lo mezzo degli Accidenti a quella forti di Muffe a , che Valfa, Fin-
ta , Alterata , <&c. chiamammo ( Differì. I. ». xj /m^. 97 ^ come qui folto.
IPO. §J
BORIO Jj
$:
-+*r0-«
t
iti V
no,3
-E |
A A»» » --K»
zj^k:l^:=:=:=~|=:==:
NcWiJ /«« Spofizione della Greca mentovata Cantilena fi penso meglio fitto
dal Hottrigari adoperare il Trafpnrto , e da Monf. Punite adoperare gli Acci.
delti ; quelli per non fapporr t , come f"acca l'altro , il Trgfporte r qwgli per non ,
Allungai fi troppo dal rigor Diatonico ; amendue degni di lode, avendo ognuno
f't'iito l'ufo muficale della loro eli, m-ntre oggidì non e quafi in pratica quel
trafporto, che ai tempi del Bottrig tri flara in pieno commercio , non efferato prtr
feniemente piìt in tifo, the nel fola Canto Fermo.
DìjfertazÀone Seconda . in
Ora, fé in niun greco mufìcal Monumento altro fegno
non incontrati , fé non fé la medefima Lettera , o Cifra in.
dice colante in ogni Mido, o Tanno della medefima Mota:
ad efprimere pofcia il fuppoito Valore , qual contrallegno }
per altro necelTarjffimo, v'era mai aggiunto? Le Lettere,
finché erano le ltellè , non potevano in veruna maniera
additarlo. Or come, fenz' altra aggiunta distinguerlo?
Quando più tolto non vogliamo conchiudere, che la man-
canza di quelli contraflegni decida la prefente Queilione,
inoltrando ad evidenza il total difetto d' ogni valor delie
Note; ovvero non vogliali col Signor Burette, che quella
femplice varia pofatura, la quale ferve nelle parole alla
diverfità degli Accenti, fervilfe ancora ad alcun valor del-
le Note (98), riftretto e tnifero, e però infufficiente nel
cafo noitro all' Arte pienamente dilettevole del Cantra?,
punto ( gg ) •
Se nonché, qualunque pofatura nella pronunzia non
oltre e ile fa , fé non le alla brevità e lunghezza de' foli
Accenti, non può, ne deve mai ridurfi al vero 'valor delle
Note, ed all'ufo convenevole in Mufìca delle Figure. Il
che effendo, come è certiffimo, non fo pofcia vedere, né
intendere abbastanza, d'onde caduto fia in animo a tanti
valent' Uomini nel moderno Contrappunto, il quale fenza
abbondante varietà di Figure t in niun modo può fuciliere,
non
(98) Monf. Burette toc. eit. pag. 108. Le Rhythme ou la cadence de ces
Hymnc s , conlìdéré par rapport aux différents pieds , qui Ics compofent , n' eft
point uniforme; mais c'elt un mcifange <hi Rhyihne égli & du Rhythme dou-
blé . Je les ay réduits à nòtre méfure de deux & de. trois temps , obfervant
de marquer un repos ou une paufe , après le chant de chaque vers . Ce mef.
fange ou cette variété de Rhythme, qui fuit par tout éxacìennt lì quantité
des fyllabts de la Poè'fie , contribué beaucoup à donner au chant plus d' ame
& plus d cxpréfiìon .
(99) Iju rette , modulation de ces Hymnes eft d'un tour fi peu propre
la
à accnmpagné de pluficurs parties, qu'il feroit méme allei difficile d' y
eltre
faire une balte, qui fòt (upponable. C'elt ce que j'ay reconnu par l'expérien-
ce , que j'tn ay voutu trntcr: & cette circonllance peut fervir à perfuader
tout tfprit éxempt de piévention, que Ics Muficfcns de l'antiquité, en coiti-
pofant leurs chants, n' avoient point en vùe de Ics rendre fufcépt bles d' un
accompsgnemcnt , cornine le nò tre ; mais qu'ils penfoient fe'ulemtnt a les ren-
dre expreflifs & touchants , fans fé mcttre en peine , fi I' on pourroit y ajuiter
un contrepoint, dont appiremment ìls ne s' ertoient jamais avifez , ou dant
dpnt peut-eftre ils faifoient peu de cas . Monf. Burette he eft. pug. 197»
.
dulata vero feries cft , qua: ex fonis& intervallis , certuni qutndam ordinem
fervantibus , componitur. lllius partes funt frptem . De Soris. De Intervallis.
De Generibus . De Syfttmatis De Tonis . De Commutatione . De Melopoeia.
.
Alypitts lntrod. Mufi. ex Verf. Meibom. pog. i. Seplrm funt partes. Prima, de
Scn'S. De Intervallis, altera. Tenia, de Syftemat;s. Quarta, de Gè nerihus .
Quinta, de Tonis. Sexta, de Commutationibus . Scptima , de ipfa cantus Com-
pofitione • Arifloxen. Harmonic. Elementor. lib. t. pag. ^, jf. j<5. 57. 38- ex
Verf. Meibom. Caudent. Harmon. Introi. p*g. I. *.v Verf. Meibom. Mirttanui
Gtpelia de Mufi. de Seftem ftrtibut Harmonu
,
iffertaZiione Seconda,
Dtfft 2,13
Magiova alla deci/ione delle controverfie efìer facile
e liberale. FoflTe pure dunque, come voglion taluni, notif-
fìmo agli Antichi alcun valor di Figure , ed alcun pratico
maneggio delle medefime in ordine alla tenitura d' alcun
Contrappunto . E quali efler quelle potevano , fuori degli
Accenti loro , che richiedevano alcuna diverfa pofatura di
Voce , cioè fuori delle loro Longhe , e Brevi , quelle d' un
pò minore, e quelle d'un poco maggior durata (101)?
Gli decenti Greci altri erano principali, altri acceiTo-
rj .Tre erano i primi, Acuto , Grave , e Circonfleffo com.
pollo degli altri due, il quale dall' Acuto feendeva al Gra-
ve, e tutti non altra differenza avevano, che 1* intenfità
e la remiflìone delle Vocali nella pronunzia.
Molti erano gli accefTorj , che fervivano a varj acci,
denti; fra' quali le non fé due s'incontrano, che importa-
no alcun valore, o diverfa durata delle Vocali, quello da
loro chiamato Diaftole , che facea Longa la Vocale , e
quello detto Siflole , che Breve rendevala ; di maniera che
nella prolazione delle Vocali, due Brevi eguagliavano la
durata d'una Longa, che è l'unico autorevol velligio di
quante Figure, fi pollano mai concedere alla Mujica
Greca .
Secon.
(101) Cacchi e fiabilita l'Arte del Contrappunto , varie delle accennate He-
petizioni fi fono introdotte , ora piti, ora meno (piattidi . Ne' irceli XK, e
XVI praticarono una certa Orinazione , la quale fecondo il frntimente del
P. Artufi ( Arte del Contrap. pag. jg. ) indi'ce , tan' egli dice, mala grazia
nelle Cantilene; perciò ella è hialìmata e dannata, perchè ncn rtnde le Canti-
lene piacevoli e grate, ma difpettofc , ed ingrate a 'utti . lal'cio a parte certa
forte di Contrappunto chiamato, alla Zoppa, alla Dritta, dnchrnzato , Ofli.
rato, fopra certo numero di Sillabe, o di Figure, d'un fol PalTb , di Salto,
&c. artifìcj più teflo atti ad accuire l'ingegno, che a dilettare , de' quali ne
abbiamo molti efempj , e defcriz ; oni appreffo Cic: Maria N-intno 1S7* C
ntrappunti
fopra del Canto fermo di Coflanzo Fe/la. francefeo Soriano io. Cu: ri e Con-
i
trappunti fop'a 'I Canto Fermo dell' Ave Man; lìella , fopra la quale anche
Gioan Pietro dal Buono compofe altri Canoni et Obblighi. D. Fedro Cerone Me.
hpeo Lib. 15. P. Lodov. Zaccont Frat, di Mufi. P. t. Uh, ». Cancn. P. Ang.
Berardi Docum, Armonici lib. i. No» Tiglio peri tralafciare un ufo praticato
nel XVI 1. Secolo , in cui un fol psfio ferveva a compirvi fopra Mtff: , e Sa mi
intieri . Il Cav, Tarquinia Mirula volle di/linguerfì in que/la forte di Csmprfi.
zioni , e Jìngolarmente in un Confitebor Jì abilito fopra d un baffo ottanta cinque
•volte replicato; fé una tal rephea atta fia, anzi che diletto, a render mia ,
lafcio ad altri il pcnfarlo. Anche le Fughe entrano in autfia ferie di Ccmpefi-
zioni , ma con diverfo efito , dipendente però dalla maeHili del Cttnp fitore che .
con l' arte volgendo in diverfe maniere il propollo Soggetto , lo eoniuee a dilet-
tare 1' udito. Non tutte dunque le Repliche faranno meritevoli di nprenfìone ,
ma quelle fola, che no» faranno accoppiate co» quanta varietà dal Irti armo- '
nica vien ricercata , e quindi nuli' altro pregio avranno , fer.cn.he quello d'uni
Replica infulfa.
,
dam ac colligatione duarum Nota rum in ràdem ftatione deunttur, atque aballi,
fione alterius Partis., qua; interea progreditur, quali confcmdi vidctur : habet-
que id plurimum elegantije, fi non temere, fed cum judicio fiat.. . & quamvis
Difcordantia initio alicujus Nota: in Baffo applicatur , nihil intereft , modo parri-
cula prior ligaturas ei Concors fit, ac deinde Difcordantiam emolliat Concordan-
tia fublequens , qiia: Imperfecla plerumque effe debet. Ottcmarus Lufcimui Mu-
furgta Commentar, a. cap, 3. Stefano tser nardi Porta Mujie. taf. j.
. 2
ESEMPIO.
iiizftfcrls;
=
!
3:fìfll!:!:Ì!!|i|f|!!l!ll
"
iiiiiiÉ
$zzz^—
(108)
Se
(107) Zirlino tacciti Quando fi vorrà porre nel Cintrapp'into quattro Semi-
minimi: equivalenti a tal Semibreve , allora li ollVrv.ua , eh; quelle Scmimimme,
eh: calcheranno (opra 'I battere , & ("opra il levare della B.-.ttuia li.-.no confinan-
ti . Per il che farà di bifogno , che tali fiano la Prima, & la Terza Semimini-
nu ; l'altre poi < com'è la feconda & la quarta) non è neceflario , che (iano in
tal numero. Orai. Tigrìni Cor»: end. della Mafie» lib.i, cap. io. P. Zirroni hc.eit.
cap. 13. P. D. Airi. Banchieri Cantila Mafie, pag. 101. Boat empi H.ft'ir. Mi'fi.
£. 1. della Prat. Modtr. Cordi. 17. pag. iji.
(108J P.Gir.PirulaiTraiiJìl.Dia!. fi fra. il l'ero modo di fonar Org.P.i.hb.i.f.lt.
,
DìffertazJone Seconda. zi 7
Se v'interviene la Legatura, la Difionanz-aTempre in-
contrali nel principio della Battuta, non mai può afcen.
dere , ne per la fua fenfibilità può mai paffare all' altra
Confonante, fenza quel foccorfo , che diciamo Rifoluz-ione
(109), il quale otteniamo col mezzo della previa Prepara,
zione e Tercujfione (no).
confifte nell* unione di due Suoni Con-
La Preparazione
fonanti polli in fine della precedente Battuta, l'unione de'
quali movendoli liberamente , mentre l' altro fermo refta
per opera della Legatura , forma col fuo movimento la
Dijfmanza , che chiamano Percujfione ; fenonchè tofio sle-
gatoli il fermo e fcendendo al proflìmo Tuono o Semituo.
,
{109) Jo: Jof. Fax loc. cit. pag. 70. Quo modo diflbnanria: refolvendse fint
juvat fare, Notas ligatas quali vinculis conftncìas haud ahud effe, quam Nota:
fequentis retardationem , qua; poftea tanquam fervitute (biuta: in libertatem txire
videntur. Quarti ob rem diflbnantia: femper in proximam Confonannam gradat'm
defcendcndo fé moventem refolvendae funt. Giovanni dil Lago lntrod. di Mu_fi.Fi.
gur. Ccntrap. ad vidend. P. M. Angeli da Rivotorto Regole M
S S. del Contrap.
Dell'ufo dille Difion. P. Aihanaf. Kircherus Mufurg. Uh. \. T. 1. cap. 14. 5.6.
(no) Zirlino Inflit. P. 7,. cap. 41. Si potrà nondimeno porre la Prima par-
te della battuta, che fia Dindonante, quando farà la feconda minima d'una Se-
mibreve Sincopata del Contrappunto,- perciocché la prima parte di tale figura
farà porta fcnza dubbio nel levar la battuta f che cbiamajì anche Preparazione)
& la feconda nel battere, & tal DilTonanza fi potrà fopportare perciocché nel
;
cantar la Semibreve fificopata fi tiene falda la voce , & fi ode qmfi una fofpen-
fione , o taciturnità, che fi trova nel mezzo della Percuflìone. P.Picerli Specola.
1, di Mufi. cap. 1. pag. 13. Gio; Maria Bononeini Mufico Prat. P. i. cap. 4.
fag. 63. P. Zaccar. Tevo Mufi. Tejìore P. 3. cap. 13. pag. 175. ^0: Jof. lux
Grad. ad Parnaf. Exerc. 1. USI. 4. pag. 70.
(in> P. D. Gio: Maria Artufi Arte del Contrap. delle Difion. pag. 40. E' nc-
ceffario , che uno Itia, ne fi movi , & quafi fofpefo , anzi perfo retti , e 1' altro
con vivacità hor qua hor là fecondo la volontà dell'Artefice percuota di modo
che in quella percofla I' udito ne venga alquanto offefo , fé bene di poi ne pi-
glia piacere. Però chiamerò quella parte che fià , &
riceve la percolTa , Paren-
te ; & quella, che onvnde l'altra movendoli , o riandò, Agent- . Quella parte,
lafciando tutte le regole da una parte, che farà Patiente , fempre dopo la per-
colfa havuta difenderà per un grado, fia poi di tuono o femi tuono , che non
importa . Già; Maria Bononeini loc. cit.
8
21 Diffevtanione Seconda,
Taziente Ma guai fé la Dijfonanza prodotta , in breve non
.
drebbe ? A far che ella retti, v' hanno due itrade , nella
prima delle quali l'Agente , dopo la Tercufflone fermandone
lafcia al Tallente il carico di rifùlgere (112).
E S E M F 1 O.
— T-T- t-X-*-
98 7643
5
i J ?
JJ 7
_
:
I S~=E
*--
C«3)
Nell'altra, fatta che fia la Tercujftone , entrambi uni.
tamente rifol ruo>to
, movendofi
che mentre la in tal modo ,
Mal
(m) P. Picerìi he. cit. Le DilTonanze ... fi rifolvono o fai vano con una
Confonanza imperfetta, e difendente a quelle più vicina, ma nella niedefima
parte, dove fon porte le Dilfonan/e. o'»o: Mar. Bononcini he. eii. ... amando
le Dilfonanze paffire alla confonanza imperfetta più a loro vicina. Franrb. Gif-
f'ir. Pr.ilf. Muji. Uh, 3. cap. 4. Ottomana Lufcimus Ccmmcnt. x. cap. ). plg.
Se-, P. Yuri iati Reca», de Muli. ith. 5. cap. 15. 16. Zirlino he. eit. Vincenzo
Lufitanu ìnlrud. di Mtifi. Orat. Tigrini Cumpend. della Muji. Stefano Bernardi
ìortit Muji. cup. ». Pietro Pontio Ragionarli, di Muji. pag. 66. C?" f'f.
(113) P. M. Angeli da Rivotorto he. eit. Dell' Ufo delle Dilfjnanze .
(114) Jo: Jaf. Fux he. eit. pag. 1 \q. Pruis auirm prariiiiitrndum eit , extra
Cantus firmi quafdam Diflbnanturiim alio quooue modo rcfolvi
j< Itrclioncm ,
ESEMPIO.
i~:z^:::$:zf}zr
^_ì3-A— H— < --U—
7 3 7 5 9 6 9 5
(il?) Regoli per far Ccntraf, a mente MS. di Gioan Maria, e Gioan Ber-
nardino Kanini
(ii6> P. Keg. di Contrap. eap. il. ptxg. %t. La refoluzionf della
,-ingieria
Seconda è la 1* UnirTono ; fi può ancora reconcigliare ( cioè rifolvere)
Terza e
,
in Setta e pare gtaziofd , ma farà come una certa licenia, e non per
regola &C.
,
Efem-
(117) Berardi Mi frei. Mujìr. P. t. taf. 31. pag. 141. Nota cambiata altro
non vuol dire , foto ihe fi piglia la buona per la cattiva, cicè in can bio met-
tere una Scmiminima confonante, fé ne pene una Diflbnante , e viceversa : ma
però fi deve avvertire, che la modulatione di detra Semitninima vadi per gra-
do con oifervare , che le parti camminino per mito contrario. Le Note cam-
biate foro di due forti, cioè fciolte , e legate. P. Artufi tot. til. fag. \6.
Sogliono quelli pratici fare per grado due Scniiminime (fnolte) fiano Diffb-
nanti. P. Camillo Angleria Ut. til. taf. \6. fag. 71. P. Pahlc Naffarre Fragm.
Miifì. Trai, 4. taf, 1. fag. 141. P. Zattaria Trro Mujì. Tilt. P. 3. taf. 19.
fag. 109. Si potranno ( tun legatura) fare due Diflonaine Cuna dietro l'altra
in tre modi. Il primo, dopo la Seconda fi paperi alla Quinta falfa. Il fecon-
do, dopo la Quarta fi farà la Quinta falfa. Il terzo, dopo la Settima fuccedtrà
parimente la Quinta falfa. Zirlino Inflìt. P. 3. tap. 41. Ufaremo ctiandii la
Quarta Sincopata, dopo la quale legna fenza alcun mtzo la Sentidiapente ( Qum.
ta falfa). & dopo quella immediatamente fucceda la Terza maggiore; percioc-
ché la Semidiapcnte è polt.i in tal maniera, che fa buon effetto; cflendochè tra
le parti non fi ode alcuna trilla r-lationc . Orai. Torini Cc»:f?*d. della Muli.
Lib. t. tip. io. fag. 34. P. Piterli Spettbio 1. di Muli. tap. 7. pag, 47. P. Af.
Angelo furio Armon. Cultura P. 3. rap. 4. fag. 10S. MS. engirnslt favoritomi
da' 5ig. O.Gi'rol. Còiti Sanefe erudito Maejlro di Ca fella della Bafilìt» Later.inenje.
r , .
,
CiiS)
Prote-
(119) P. Angheria Regola di Contrap. parlando delle due Falfe al eap. \6.
pag. 71. lafciò Jcntto ; Si tollera, ma fi ha da ufar di raro per bifigno, &
l'otto a parole afpre . . . . in Scrittura fon cattive, nell'Organo fi tollerano...
Buono per autorità , non già per regola .
(no) P. M. Igidio Maria Biffi Rego. per il Contrap. M S S. Del Contrap.
a 3. Quando una delle parti più acute faià legatura di Settima con 1' inferio-
le , l'altra parte farà Terza con la medelìma pine inferiore, o pure Decima.
I quando una delle parti più acute frtrà legatura di Quarta ccn la pine infe-
riore , l'altra terza parte farà una Quinta con la medefima parte inferiore.
Iraneefco Gafparini Armon. Prat. al Limbalo pag. 57. La Qu.irta vuole fopra
di fé unita la Quinta . pag. 58. La Quarta maggiore con la feconda e Setta
maggiore, pag. 59. La Quinta falfa richiede la Seda. pag. 61. La Settima non
deve ftar mai fenza Terza, pag. 67. La Nona vuole frnipre la Terza , Deci-
ma. P. Anghria loc. cit. pag. 91. D, Anton. Brujcbi Rrg. per il Contrap. pag.
IO. P. U. Lorenzo Penna Albori Mufi. hb. t. cap. e. Jo: Jr.f. fi.x Crad. ad Par.
naf. pag. ìjr. Nunc explanandnm reltat, quafoam Cuncordannarum comifcs ni
Quatricimo ligaturac fibi adlcifcant . . . . eas mmpc concordantias , quas fubl.ità
ligaturà pctunt , (ibi poftubre . . . pag. 105. eandem terna: ( quarta ère.) pani
tribui oportere concordantiani , qua; omirTa Ligatura aJhibend? l'iiiffet . . .. pag.
151. ob rationem ibi dictam , qtiod ligatura nil aliud lit, quarti ritardano le-
quentis Nota:, qua: quoad concordantias nihil immutat.
:
Protexi fti me
^i^ipp
De us a con ven tu ma lignan ti-
f—
iijigzfejfcj:
ammam me prò - te xi-
!i~-z
-I-
prò
W»fe
- te xi fti me De
<{
iarapcf
a - ni - mam me - am
,. 5 7 6
(
5"«T
-B—
I fPÈ "n$z::i:':^
Ec
* <
-
"1 _a
1
1
1 Ì— — 1 '-*$ —
._... • _! .. ..z
1 i
_a — — z—,
A.» *..)
y-i-A—
»..«-
tz*ziz*-<z-\z:$=rA-
i
—
=5==5
prò - te xi
inerii fìi me De us a
^È*«
con ven-
A-A | A. _ -^_
us a con ven tu ma - li guan - ti - ura
DìJJertazJione Seconda. 22 j
11= «*2
pUfei
r « um a mul ti tu di ne o pc ran -
rgyg"j~
ti um i-
h3
i$:z:!z
.=^i:=!=:ì=±-
!S^^^É|àl*^fe|^
malignati - ti - um a mul ti tu - di ne
»>
a mul - ti tu di-
Ee 2
116 D:fienagione Seconda .
u
:==Q:
p^fliiliil
a irmi ti tu di ne o pe ran - ti um in i qui-
Uwt
: :^r:
.r-zz t=n= zi .*
* 8
#
qui - a ex a cu e-
Z9ZZ-:
jppiipliìlf
tu dine o - peran ti um i - ni qui ta-
3 4- ì-,
:
:ɧg
i±£^^SiEteli5ESp«ct:*r^^95
o pe ran ti um i • ni qui ta - tem qui - a e xa-
9 8
1 il 3
: :^:i?4:::-izz: zSiz!3£S3il3HSr
ta - tem qui a ex - a cu e -
— -f^ZIZn---.
rarf:
a ex a - cu erunt ut già di um lin guas
$-<
Mi
:*:*::$ r-z
SSK^tgfetsr*^-ì
tem qui - a
si
e xa cu e runt
iftfe m :èi±r=$:;
::::^=: &
qui - a> e xa cue runt ut già - di -
8 —
22 Dijjferta&ione Seconda.
9 * «
fi
m
fu
±j:E:i=*ii?:Sè]:$it
^-,-,,;
as in
m ^
ten de runt arcum rem ec.
tì IIZIZ
ut già di um Un - guas fu - as
te, - iri
pllippf as in tende - runt ar cum rem
-
:'!?:
ama
—B
- ram ec.
9 8
** 3b
, ,1 , il,
:n: -icrf
fra
(ili) Ex Modulatici», fex voc. Jof. Zarlini Clodienf. per Philip. Juibirtum
mafie. Venet. colle Ai s . Pai qual Bfempio , ficcome da tutti i Maellri dell' Arte
del Contrappunto , rilevafi , che la Quarta accompagnata dalla Quinta forma
Seconda ; la Nona accompagnata dalla Terza forma Settima , e dalla Decima
forma Seconda ; e la Settima in molti cafi , oltre la Terza , accompagnata dall'
Ottava forma Seconda , come nota il Fax toc. cit. pag. 107. Septima cum Ocla-
va alTbciata tolerari debet; onde una Dijfonanza nel Contrappunto di tre,
quattro , e più parti non va fola , ma accompagnata viene da un' altra Dijfo-
Manza .
^*
H=Sd r *-*
t,
IJ 3J
(li;) Qurjlo ì un piccolo faggio iti romr.ippunto , r&f rfj' Greci co' lori
Intervalli r.onfoni , f Pifluni , » colli loro figuri Previ , LonarK t iti /or-
t
13 DìfiertaZjìone Seconda .
(114) Ptolem. Hirmonic. lib. i. cap. 4. pag. 56. ex Vtrf. \Pallir De l'ylte-
mate perfrclu; quodque folum Dif-di.ipafon tale lìt ... Huic enim foli infunt
omnes Confonantiae , cum earum expohtis fpeciebus. Pcrpbtrius Camment. in
Ptolem. Harmon. lib. 1. cap. 5. pag. 545. ex Vtrf. fallii. D'f-diapafon fyfle-
mi perfidimi ed; tonum diazeucìicurfl habens in medio tetrachjrd. rum qua-
tunr . Nimirum , acutiorem duobus tetrachordis gravioribus , & graviorem
duobus acunoribus tetrachordis. Quod autfin ficit Proslambanomenos in duo-
bus gravioribus tetrachordis ; (nempe Tonum exhibet hic , ut conftet Diapafon
u'que ad Mefen . Hoc ipfum facit Diazcuclicus illc in rcliquis duobus tetra-
chordis acutioribus i ut conflet Diap.ifon acutius a Mefe ad Neten hyperbo-
iacon.) Eltque hoc Dif-diapafon, Syrtcma Disjuncliim lic dicìum , propter to-
;
num diazeucìicum . Manuel. Brienniut Harmon. lib. 1. feti. 1. pag. 395. lib. 3.
feti. 9. par. 40. ex Verf. y/jliu.
(ni) Zarhno Injlii. Harmon. P. 1. cap. »8 . . . Dif-diapafon; la quale i
Greci chiamano SiHema Maflìmu . Bonttmpi Hijtor. Muji. pag. 75 . Sillema Dif-
diapafon, il quale fu poi anche nominato Immutabile, Diatonico, Pitagorico ,
e Maffìmo .
(\i6) Boetiut Mud. lib. I. cap. 10. Sed quonum rurfus mefe non erat lo-
co media, (ed magis hypatis accedebat ; ideirco fuper hypaten hypaton addita
eli una chorda , qux- dicnur proslambanomenos: ab aliquibus autem profmclo-
dos dicitur, tono integro dillans ab ea , qur eli hypate hypaton. Et ipfa qui-
dem , idvi> proslambanoinuios a mele ocìjva eli , refonans cum ca diapafon
Cymphoniain
— ,
•
DìJfertÀzJóne Seconda . 233
feguivano, erano tra loro congiunti , e perciò non aventi
che lette Corde; così pure tra loro gli altri due lufie-
guenti , talmentechè l'intera Scala, o (ìa il Siftema yerfet.
to coli' Aggiunta flava totalmente tra quindici Corde riitret-
to (127); purché non fofle tornato in acconcio introdurvi
il Tetracordo della Congiunzione
- —— — *
r
——
'
1
Diapafon Diapafon
r -
'
"
i r—* 1 r -n r-
Tuoni 1. Tetrae. Hy ll.Tetr. Me- Tuono lìl.Tetr.Dit. lV.Tctrac.
difgiunto faton fon difgiunto zeugmenon HypirboUcn.
z===~r=x=$=:i *=±=*z
==«= S± lifc± :£
cn
O B e B
a O G B "0
O
S e 4-* e a
tuo
s U H .a
e _w
E
rs
O.
rt
CU e «3 E u so
"0
CU
U cuo
u s J3 0.
-S -e b u u
n e T3 M a,
(A t» u cu
£ tj « O
E a •0 u 5 V >>.
.a
ni a. rt ca E B u B
a. *N -E a, rt u « u
O ^.
i-
w u u "e
rt
Ih
X «
Cu X CU CU 3 2 H
fai
CU Z H CU Z
X. 1. 3- 4- 5. 6. 7. 8. 9* IO. II. II. ij- 14. '?•
Dif-diapafon .
». J
mo, e
5
1 fecondo Gravi erano infieme congiunti ; così pari-
Ff 2 mente
(117) Gaudent. Harmon. Introduci, pag. 9. <?x Per/. Meibom. In majori au-
tem fyftemate , quod per disjunctionem vocatur , tetrachorda quidem funt qua.
tuor, nimirum; hypaton , mefon , & bina nete ( idejl , nete dieztugmenon ,
nete hyperbolaon) : ex quibus hypaton & mefon tetrachorda inter fé conjuncla.
&
funt per communem fonum , hypaten melon ; disjunfta autem funt a reliquis
tono, qui a mefe eft ad paramefen. Reliqua duo tetrachorda necclTario quidem
a primis disjuncla funt per eundem tonum ; inter fé vero conjunfla per coni.
munem fonum, neten diezeugmenon. Extrinfecus autem his quoque tetrachordis
iita eft proslambanomenos ; ac colliguntur fonorurn poteftates numero XV.
234 DìjfertazJone Seconda.
mente infieme congiunti erano il Terzo, e Ì Quarto Acuti.
Ma due Gravi erano poi disgiunti dalli due Acuti per
i
-1 r-
Diapafon Diapafon
— I I— -1 r
Tuono l.Tetrxc. ll.Tetrac. if. Tffrar. / I etrac.
difgiunto Hyptton Mefon- Diezeiigmenon Hyperbolton
-y-^-g
bfcfc±£==== '
1If. Tetrac.vT
Synemeno n
e
o C M
=^ _
Q c
e e
g 3 " H
ci-" e (2 p i E « e -s
2 Ou !>, s 1
È i
e » »
a.
ffi Oi X -4 H (2 Cu H e Z H Z
5. 6. 7- > 9. io» 11-15. '4' I 5' •*• iS.
Dif-diapafon
On de
(118' GauJmtiut Uè. eh. pag. 7. Cxterum ab lue pro°rcdifndo lidtfl *
Mefe ) imcrdum quidem ad pone barn Synemmenon tetrachordum , ipfam rurfus
mel'en fequcntis ictrachordi , quod i>yncn>mcnon vocatur , initium facientcs ,
DìjJertazJone Seconda. 235
Onde in fine la Scala mentovata veniva comporta
quando di quindici Corde in quattro Tetracordi , e quando di
dieciotto (1291 in cinque Tetracordi , riducendo in tal modo
il perfetto Sifiema ad eflere nel primo cafo , e doverfi chia-
diligentijftmo nel raccorre quanto fu fcritto da' Greci , non fi fcojlò punto dal
numero delle Corde da eflt ajfegnato. Ma Ubaldo Monaco ( De Harm. Inflit. }, e
Oddone Abate ( Knchìrid. ) , dopo d' avere indicato il numero delle Corde de'
Greci, vollero pofeia , che foffero XIX , noverando la Corda Mefe (appreso di
noi a la mi rei due volte; V una , come ultima Corda del fecondo Tetracordo
Mefon ; /' altra , come prima Corda del Terzo Tetracordo Synemmenon . Guido
Aretino per lo contrario non ne ammife , che XV, foffero quattro i Tetracordi,
e cinque col Synemmenon ; perchè , fervendofi i Latini a lui anteriori delle
lettere A B C ec. per indicar le Corde: le lettere, coli' ammettere il Tetra-
cordo Mtfon , non fi mutano, variandofi foltanta la acuta di Q in \) . Fi- fcj
nalmente Gioanni Frcfchio ( Reg. Mufi. Opufc. cap. %.) il Zarlino ( Inflit. Har- ,
man. P. i. cap. i%. ) , Pietro Gajfendo { Manud. ad Theor. Mufi. cap. 3. Tom. 5.
fag. 645. , Lemme Raffi ( Sifl. Mufi. cap. 3. ». 4. ) , ed altri foftengono
ejf:r XVI, perchè confiderano l' accennata Corda come totalmente diverfa £|.;
I
}
Telrae.
4 5. 6.
11
7
ll.Tetr.
8 9.
ir —
io II. 11 13.14
INTefr» IV Teir.
3
1
'%• i'-«7.»8 19-
31
V.Tetr.
1
2. 3 DtJfertaZjione Seconda.
<<3<») 3 ' *
4 : 3
li : 6 Ottava
x : i Ottava ne' primi termini
(iji) Ottava
Quinta fottratta
* V *
enarra /attratta
3 * 4 3
4 : 3 C««r/« ) fi ; 4 Qiiarta
* ) 3 * Quarta ni' primi termini. ••
ter far vedere la corri/pendenza di alcuni termini , de' quali noi ci forniamo,
con quelli , che fono in ufo apprejfo i Geometri, non farà fuor di propefito l'av-
vertire, che quando da noi fi dtee , che dalla fomma o differenza di certi Inter-
valli rifulta la Proporzione di un certo Grado come dell' Ottava , o di altra
voce, i Geometri fi efprimono colle Ragioni compofìe , per le quali biCogna mol-
tiplicare infieme gli Antecedenti , e i Confeguenti di due o più ragioni. Sieri»
tre linee A , B , C
4
A
B
La Ragione della prima all' ultima fi dice dai Geometri corot-cfla della Ragione
di A : B , e di B : C . Sia A —4 , B — 3 , C — » ; f»rà dunque A : C nella
eomp»fta di * * * , onde fatti i prodotti degli antecedenti , e dei conftguen-
ti avrà Iti 6, la qual Ragione ì la flejfa di 4 t . Chi non vede , che di-
fi :
Dijfertazsìone Seconda .
237
t 4
r— 1
r— n 1 r 1
*--. 1 —
3
I :
f
l
z
1
—
L' Undecima , prima delle replicate, veniva compofta
dell' Ottava y e della Quarta (.132); la Duodecima dell' O?.
Intervalli , cfce /Va f/fe yf trovano . Succede talvolta , che le differenze , o Inter-
valli no» fieno tutti o in eccefo , o in difetto , ma uno per efempio in ec.effo ,
e l'altro in difetto, allora i due Intervalli dovranno efiere differentemente ap-
plicati s cerne per efempio fé avremo tre linee A , 6 , C
A * .
B
C
la prima 4
la feconda i , la terza 3
, nel qual cafo levando dalla prima linea
,•
della Ottava diminuito dell' Intervallo iella Quinta forma una Quarta . Ne!
primo efempio l' Intervallo della Quarta fi accrefce dell' Intervallo della Quin-
ta , e ne rifulta l' Ottava . Per queflo accrescere , fmmuire gì' Intervalli ne
ì derivata l' efpre/fione , che facendo la fomma dì una Quarta, e di una Quin-
ta , cioè acrrefcendo l' Intervallo dì una Quarta di tanto quanto è V Intervallo
della Quinta, ne rifulta l'Ottava, e, per lo contrario, fé fi (minuifce l'Inter-
vallo della Ottava di tanto quanto ì l' Intervallo della Quinta , ne proviene
la Quarta, oppure levando la Quarta dalla Ottava, ne proviene la Quinta,
Perciò , che riguarda il fecondo efempio ? che abbiamo propofto , diranno r Geometri .
tità piò grande , e fcriverle a quello modo ! -> allora fi dovrebbe fare la
the procedendoli fempre verfo l'acuto, fempre verfo il grave, le ragioni faranno
tutte dirette, ma quando fi faccia in fenfo contrario , ne verranno alcune Ra-
gioni reciproche .
(ijt) » : 1 Ottava
4:3 Quarta
f
r=«r
Ottava Quarta Ottava Quinta Ottava Ottava
Undecima Duodecima Decimaquinta
8
U. ->
('35) 3 : I Ottava
Quinta
6 Duodecima , o yf« Diapafon Diapente
3 Duodecima ne' primi termini.
(IJ4) 1 Ottava
1 Ottava
4 ; Decimaaw'nta
Lietim^tfH'm a , o Jl*
1 fia Dif-diapafon
L' .
'::'' .
do le voci virili con le puerili , gli fìrummti gravi con gli acuti ,
fi può , ag.
giungendo alla Dif-diapafon altre Confonmze , aceriferne il numero; nel quii
fentimento Concorrono , oltre il citato Arilhjfeno , jnrbe Fuclide '.ntrrduù. H.ir. i
j 4
-ir-
*-H!
1
$—$:
:$:
Il Qs' nt * 8 Q»arta
4 *
differenza differenza
Ottava
2
V
Gg Divi.
di, Michel' Angiolo Rojji , Fabrizio Fontana , Gioì Maria Cajìni , Domenico Zipoli .
14° Dijfertazjione Seconda,
1
1
Quarta Quinta
A
V H
BS
Ftv ti
1
J V
-'" i
12
J S
differirmi differenza
Ottava
.s.h:5:5ì:s:5.«ì 3 3 2 - 2 J
>a 3223223
S a M
2 2
J»
.5
J!
3
ÌS
2£-f3223
io
rt
«n
rt
vi
tn
£9
2 2 w 2 £
5 2 Ù5
1 4 £3
SS2
2
3 3
irt £ 2 2
sn
ri - a
<"
-
2 2 w
~
Ottava x
r -'
3..
3
-1
Quinta Quinta
.
~ ~d—
t
'
- - -$ - *-- - :..
—___—, 1 — Quarta Tuona Quarta
— m.
4 9
?_JL- 4
-J!
8
(138) 4 : } Quarta
Tuono
Quarta
Ottava
Ottava ne' primi termini
Quarta
Tuono
Quinta
Quinta ut' {rimi termini
£ .
24 DtffertazJone Seconda.
10 cagiona le notiflìme tre Spezie
, , o Figure della Quar-
ta (140)
Ma
1
én Arte Mnfica Plana cap. 63. Ex Cod. Vatic. 5311. ex Cc.d. Ambrof. O. 5. in
fot. Tratì. 9. cap. g. ì Profdoc.mo de' Beidemandii f Trail. Plana Mufi.) Guitler.
tno de Podio ( Commentar. Mufi. lib. 1. cap. io. ) Franchili. Gajfurit ( Prati.
Mufi. hb, 1. cap. %. dngel. ac D'Vt». Op. Trai}. 1. cap. 6. De Hirmon. Inlìrurn.
lib. i.cap. 11. ) frane. Covar ( Mui. Prat. lib. 1. cap. 19.1 P. B<nav. da B'efeia
< Venturini cap. 14. Lod. M.S. R'gula Mufi. Plana cap. 1 5. ; p. Simeone Zappa
aquilano ( Rcg. de Canto Fermo e Sigur. cap. 10. 1 Pietro Aron [ Ùe Inflit.
,
Harmon. lib. 1. cap. Li.] Giac. Fabro Stafulcnfe Or Mufi, lib. 4, ». <j. ) Pier (
Maria Bonini ( Ohferv. Mufi. Tr\:l. 1. cap. 7.) P. Anuria da Picitone (Fior
Jingtl. Hb. I. cap. <8. I Henr. Lorito Gì are ano ( Dtdica hord. lib. 1. cap. 18. )
Luigi Dentice Oial. della Mufi. ) Gio: Mtria Lanfranco (Scintille di Mafie»
(
3L_$
Semit.
—
Tuo.
*_-_?__!L
Tuo.
^paaaa
Tuo. Tuo. Semit.
*
Tuo. Semit. Tuo.
e
a. a. «2
«2
E J3
u
a. a,
81: 64
156: 145 Limona, Semit. min. y rtJìiuo che manca al compimento dell»
(141) Gaudtntiut lntrod. Harm. pag. te. ex Verf. Meibom. Carferum quod
hemitonium appellami , non eft accurate hemitonium. Bottiui toc cu. Videntut
-
enim Semitonia nuncupata , non quia vere toDorum fior, mrdietarrs (ed quod ,
fint non integri Toni, bujufque fpatii quod nunc qudem Senrton un nunrupa-
mus ; apud antiquiores autem Limma vel Tliefib vocabmir. Xdrm lib i cip. 16.
Nunc hoc tantum noffe furficiat, quia nunquam Tonus in gemina a qua dividi tur.
(I4J> 9 : 8 Tuono maggiori
io : 9 Tuono minore
90 : 7»
16 ; ij Semituono maggiore refiduo che manca al compimento dell»
xtaì
*
"» 4 ° : ,oSo 2j" rM
f 4 ; 3 Quarta ne' primi termini.
90 w 7t DueTuonì uno mag. , l'altro min. detraiti dalla
4 5 QuartM
? 188 : 170 Semituono maggiori
8
S ifi; ij Semituono maggiore ne' primi termini
Ptolemaut Harmonicir. lib. t, cap. 16. ex Vcrf.\t/*lhs. Porphiriui Comment. t0
». lib. Harmonicor. Ptolem. cap.i. ex Ver). ejufd.W'Uir Apptnd. pag. 176.
(i«4) Gaudcntiur he eir. Sed dicitur communi tei hcmifunium , proprie au-
tem Limma... pag. ifi. Quare minus eft id quod hemitonium dicitur , quam ut
vere fit hemitonium, atque ea de caufa Limma eli adpellatum, hnbctque ratio-
nem , quam 145 ad 156. Id autem, quod Limmati dreft ad complrndum To-
num , vocatur Apotome. Boctius lib. 3. cap. 5. Ex hoc igitur Philclaus duas
efficit partes , imam, quar dinudio (it major , ramqur Apotome» vocat. Zar-
lino Inlìit. Harmon. P. 1. cap. 16. »8. Dimcjlr. Harmon. Ragionami. 2. Dejin.
il. »j. Galilei Ditti, dell» Mufi. pag. 7.
,
(146) Wallii Appendix de Veter. Hirmon. pag. 169. Euclides ipfe , estera
Ariftoxenus , ( qui per totam Introducìionem H.trmonicam Anfioxcni vcftigiis
prefle inlìitit ) , in feflione Canonis , demooftrat Limma
( quo Diateffaron fu-
perat Ditonum ) roinus clic quam Hcmìtonium .
(147) Gaudentìut he. cit. • • . itaut hemitoniorum alterum (ìt majus , alte*
rum minus. Boetiui Muli. Uh. t. eap. 16. Sed utraque Semitoni* nuncupantnr *
Non quia omnino Semitonia ex sequo (int media, fed quod femum dici folet,
quod ad integritatem ufqur non pervenir . Sed inter ha:c unum majus Semito-
uium nunrup^ur, aliud minus. Gaffurius Theorie. Mufi. lib. 4. eap, 5. Semita-
nium minus recium roni dimidium non attingit . Majus vero ipfius Toni dimi-
dium excedit ea ph particola , qua minus Semitonium ab ipfo Toni dimidjo
fuperatur. P. Gregot. Reifcb in Margar. Pbilof. Uh. j. Tralk. I. cip. II.
(ijo) Il Semituono medio col Comma moderno forma il Stmituont maggior gre-
co , Jìa Af crome
(159J jo
io : 9 Tuono minore
16: 'S Semituono maggiore
160 : 135 T?rz.a minore Difonante
sì **: 17 Terza minore Dijfonante ne'primi termini
Si : So Comma moderno aggiunto
X 1591:1160 Terza minore condonante
43 * 6: Terza minore condonanti ne'primi termini.
S
altri vien chiamato Diejìs Enarmonico, cui affegnano la Proporzione di 118 115 :
,
ed è I' ecciffo onde il Semituono maggiore in ragione di \6 ;
15 fupera il minore
in ragione di 15 ; 14
16 -y 15 Semituono maggiore
lj 14 Stmituono minore detratto
Come queflo Intervallo pùffa dirji Ditfis Enarmonico altrove il vedremo. Ter cr»
ballerà avvertire, non aver effo veruna Proporzione di quelle, che Archita, Ari.
Jìoffeno , Eratoflene , Didimo, e Tolomeo ajfegnan.no ali Enarmonico ; e in tanto
fu ciò ora non mi eflendo
parte per , efftr fuori del nojìro propo/ìto , e parte per
«verlo pofeia difftifamente » trattare .
,
:S :
i i
differenza differenza
Quinta
,
3
6
__ \ -i r-
4 5
sur : .
15 12 IO
3
2
differenza differenza
Quinta
X. A J
5 4
r 4
"1 r
3
'
1
Terra maggiore
ò »
#- ?
A
A.
^
)
I I
differenza differenza
Sejìa mag.
Divi.
(id7 J 4: 3 Quarta
5 : 4 Terz.« maggiore
-i io : il Sf/?« maggiore
4 5: j Sfy?« maggiore ne' primi termini.
5
(j6S) 4: ? Quarta
6 : 5 Terza minore
•) 14 : 15 Stjìa minore
5
J 8:5 Sf/i« minore ne' primi termini.
1^1 DìjfertazÀone Seconda.
Dìvifione Armonica .
-\ r-
eQ A V
p
1
A
V
20 15 12
5 J
differenza differenza
Sefla mag.
Non
così nella iSV/7tf minore la cui di<viJìo7ie né ^r;>- ,
Se.
(1S9) f" £a un a/fro morfo ai alcuni fio comodo a formarle, fottr aeili*
dall' Ottava ora la Terza maggiore a ricavare la Stfla minore
a y I Ottava
% 4 Terza maggiore fotratt.t
2 -y 1 Ottava
6 % Tema minore
,1 io : 6 Sella maggiore
Se
> i ; 3 ejìa
Se. maggiore ne' f rimi termini.
. -
r — 6
5
"*». -
p
4
3
"*l
£3
V —
A
\\
$
24 20 iS
4 5
differenza differenza
8
i, , - j
5
-
Sefla minore *
4 6
1 "i f-~ 1
3 5
Quarta Terza minore
\j>
A
"
;i
„ ,-
— -* -§
IT
8
1
a
v
6
.
1
V
differenza 8 differenza
1
,. ,. _ j
Che
(170) 3 : 1 Quinta
5 : 4 Tfrz.« maggiore confonante
3 : t Quinta
6 : 5 Terza minore confonante
\ 18 : >o Settima minore moderna
1
> 9:5 Settima fuddetta ne' primi termini.
. .
3
ir X 4
f ~^ ' 64"
zri§zr"z~;:,$::rzz_z:r:
EEE?
15. io. 8. 243. 162. 128.
Quinta Terza mag. Quinta Jcrza mag.
confon. diffon.
e*
5
n
Settima min. moderna Settima min. greca
3 6 3 32
"1 r
a
^ ' l*
fl
'
34.
$:
9. 6. 5. 96. 64. 54.
Quinta Terza min. Quinta Terza min.
confon. diffon.
7>;.
Difendutone Seconda .
255
Trìtono greco • Tritono moderno .
'"'""'"
:§z; "EEEEEEESE
t 729 512 45 32
— t=at
zzzz.-kzzzzzzWz
13 O ir*
m- feZXtJH
,
-e -0-
Ipi :|q::
3:
io =°I2
M ' — d
8 O
m P
M
xo
tv tv
R
tv
(178) Vtolemnus Harmonicor. lib, ». cap. ij. pag. 85. ex V~erf. yffallit
15: 15 Semituono maggiore
9 : 8 Tuono maggiore
Io : 9 Tuono minore
^* 44
:;
1080
3
Quarta
Quarta ne* primi termini.
Muli. lib. I. cap. 55. Vincent. Litìtano Introd. di Cinto Fermo e Figur. P. II.
lumìa. Agnino La lllumin. de'' Tuoni di Cinto Fermo lib, 1. cap. 9. D. Pedro
Cerone Mclop. Uh. 1. rap. 5 (. 51. P. Lodov. Zaeconi peat. di Mufi. P. x. Lib.
». cap. 31. Herardi Mifcel. Mujì. P. 1. cap. 11. P. Tevo Mufico Teflon P. 2.
cap. 8. , ed altri .
(1S0) P. Gio: Maria Artujì Impe'f. della moderna Muti. Ra?ionam. 1. pag,
li. terg il Ooin.iu Cantico) è m.iigiore del Moderno, come potete ve-
dere in quefU derfionftrauone , & di quanta
r 1 1 1
81 Comma moderna ^o
Differenza
530841J 524288
531441 524288
Cotima tilt irò
U- , 1
Serie
(181) Zirlino Infiit. Httrmon. P. x.cap. 46. Ediz. dell' inno 1589. Credo, che
la forma di quello ftgno JJ fulfe introdotta da alcuni , che fi fognarono, che '1
Tuono fufTe , o fi componefle di nove Comma; over che fi potefle dividere al-
meno in tante parti ; percioche volevano , che '1 Semituono maggiore fufle de
cinque, & il minore de quntro ; & per qucflo, quando procedevano dalle
chorde Diatoniche alle Chromatiche , nel modo e' ho detto, p. r lo fpazio d'un
Semituono ponevano tal fegno , per dinotarci quello Intervallo; pere' htbbero
opinione, come hanno anche molti de i Moderni; che tale Intervallo fufle il
Scmituono minore , & fufle de quattro Comma , onde regnavano lo fpacio con
quattro virgolette incrocciate, che fono le quattro polle in tal fegno; concio-
fiache feguivano l'ordine delle chorde, il numero & le proportioni Pitagori-
che, molliate di fopra . Ma quanto cottoro s'ingannino, facilmente fi può com-
prender da quello, che detto & veduto tubiamo, & da qu.llo che fi è dimoftra-
to nella io. Prop. del 1. delle Dimi Itrationi , & nelle tre fequenti ; finrglian-
.
temente da quello, che dice Buetio nel Cap. 15. del 3. Lib. della Mufica ; mo-
ftrando (he '1 Tuono di proportione Scfquiottava è maggiore di otto , & mino-
re di nove dei fuoi Comma. Et nel Cap. 14 : dice, che '1 Semituono minore
è maggiore di tre Comma, & minore di quattro. Però adunque fé '1 Tuono è
maggiore di otto, & minor di nove Comma, & non fi può haver certezz' alcu-
na della fua quantità, per elTVre 'rrationale; p.irmi certamente grande arrogan-
za il volere affermare determ'naMiiicnte una cola , che la Scienza pone in dub-
bio & indeterminata . Onde fé queft' Intervallo non fi può denominar con una
quantità determinata, m'normnre fi potranno denorn'n ir quelli Che follo minori ,
Come fono il jcmituouo maggiore, & il minore & gli altri limili. P. Metfenmus
Harmonic. L'b. 5. Fr:pof. 39. Coro/. 1. fag- S7. Cum multi Praclici credant
Tonusn mai. .rem ronfiare novcm Commatibus , ocìo vero Tonum m-norem, quip-
pe qui Commate (upcratur a Tono majore , opera: pretmm cciifui lì hunc erro.
rem abitergereru &c.
. Cn
Tuono maggiore
Limimi 2 43
256
Semit.
— ì
Sfe
, r
Jipotome
2187
°4
Semit. mag.
^- a tìA O •
«v >o
%-ltv
r~ rv * 0,
01*" * «• O.C
« OD oc 1
o, *c |
0. «1*
H H H vn H O w
«
O
*o
* CO
-<- «
^"
&
N ri H
**»
O
O,
CO 00
*5
tv
O
tv
*
»^ VI "* •*
I II III IV V VI VII Vili IX
l_ JL -Jl Jl JL -JL- -JL JL .JL. 1
r— Apotome ,
——
Semituono minore
—
-——
Jpotcme
Limma
, Semituono maggiore
Semit. min.
"1 r-
Limma StOfit» minore
, ,
-, A
V A
f A
^ • « - A
^ A
00 « « 3 * »* 2 - «0
Tuono maggiore
9
'7
òerie
J 1
Tuono maggiore
i(> 13 5
'
— » P" Xi8
Semituono maggiore rl""S Semituono medio
-*5Ì—•* -fc}-"
n loo
O Q
00
s*
ts ts
t>~
tv £ tv
-IL-
II III
JL_ _u
IV
JL_
V
.J 1——
VI
J [
VII
I
VIII
1
—
IX
J I- J
Serie
(»8j) Si /o»o ?»? poflì in opera i Logaritmi [ufficientiflimi all' uopo noftro ,
ad evitare V incomodo delie operazioni Aritmetiche , che ci portano ad efprejfioni
numeriche , le quali ne pojìono ben comprender/! dall' umana mente , ne ben ri-
durli all' efattezza di fp-rimento veruno. Tanto pii> j che lo Stapulenfe ( Mufi.
lib. i. ». $%. *6.) , il Zarlino ( Dimoflr. Harmon. Kagionam. %. Propof. li. il»
13. 14. Injlit. Harmon. P. t. cap. 46. ) , il P. Merfennio I Harmonicor. lib. j.
he. eit. ) hanno ejfi ftddisfatto a quanto poffono bramare gli efattori d' un com-
puto pia precifo .
quatuor Corr.mata, minurTn quam quinque , Tonnm , majorem quam oclo , mi-
norem quam novem. Jacob. Faber Stapulenfii he. cit.
(185) lì Tuono maggiore qui 3' intende, come vollero alcuni ( vrdì l'Anno-
tazione (i8»> pag.t^t).) , divifo in nove parti, che impropriamente differo Com-
ma , formando con efTo una Serie , che ferva di termine ad un paragone , onde fi
ecnofe* l'eccedo del Tuo'io maggiore fecondo il Comma antico, ed il difetto del
mede/imo fecondo il Commi m, temo . P- Stephan. Vartneut Rtcanet. de Mufi, Aur~
Lib. cap. 2o. Henrirh. Giartan. Dodecacbord. Lib. 1. cap. io, pag. 18. P. Ang.
1.
da Picit. fior Angel. di M»Jì. Lib. 1. cap. 35. P. Atbanaf. Kircherui Mufurg.
Vniverf, T. 1. Lib. }. cap. ix. pag. 134. P. Zaccai'. Tevo Mufi. Teflore P. 1.
taf. 8. tag. 61.
(l%6) Zarlino Dimo/ìrat. Harmon. Kagionam. 1. Propof. 11. Il Tuono Sef.
quiottavo è maggiore di nove (Comma) , & minore dt dieci . Propof. 13. Il Semi-
tuono maggiore fopr' avanza la quantità di cinque Comma, & è minore di
quella di fei . P. Merjensio loc. cit.
1 . — —
1 1
IO
t^
-
r> o pO
È*^~
o — — a • — -• ._ • u_*
»i? ~ •§, ri=E
•la w«
s ita
M
•ODO
O O» K^O
b**.Rt»t^t->tNt«
00 %/> »r ~> N
edere lontana dal fenfo , cui è detti nata ? Con tutto ciò
trattiamola da feria Queitione , prima preiTo de' Greci ,
pofcia de' noftri
E
che mai era il Comma appo i Greci , fé non fé la
pura differenza per cui il loro Apotome o Semituono maggio- ,
(187) Zirlino toc. eit. Propof. 11. Il lucro nrrrc è rrjpf iorf di etto
(Comma) e minore di nove. Propcf. 14. Il Sem1tU1.no n inoit è maggiore di
,
Kk Nel
(189) Boetius Mujì. Lib. 3. cap. io. Eft enim Comma quod ultimum com-
prehendere pr.flit auditus.
Ottavi confortante
r " ~ "
'
1
Quinta confonante
r
Quarta
T 3 confonante
1
2^6 9 p 9
r 3 47" 1
« S"""1 r~~8 '
r— 8 '
^==^
-e' o,
U- -
^048
^
21 8
V.-^-J
W S
L_^_J8
l—'
ì
I
Nel
.
Ottava x confonante
1
Quinta ' confonante
— ,
n
4
i , »
Quarta » confonante
{— —
16
—^ »— -p—
9
^ — —— i
io
*i
9
r—"8~T
fc*=fc
•|m
J
'5
r 7B -i r—9g- s
Kk 2 Ma
l66 DijfeYtazJone Seconda.
Ma
qui fento dirmi edere flato il Diejìs qnadrantale
ai Mnjìci greci il più picciolo Intervallo a cantarfi poflìbi-
le (192), il quale era la quarta parte d'un Tuono, appena
eccedente due Commi (193). E di qui che ne viene? Un
grave inconveniente in primo luogo ne viene, ed è, che
un Intervallo eguale a due Commi , cioè minore un poco
del Diejìs qnadrantale , folle anch' elio infenfibile , poiché
proferire non le ne poteva un più picciolo , il che ancor
prefìò quelli, che non vogliono un Comma fenjìbile, è prelo
per intollerabile ailurdo Ma profeguiamo . Ne viene in
.
Ma
intanto va del pari la facoltà della Voce a formar
col Canto i Suoni, e dell' Udito a distinguerli ? L' occh'O
certamente giunge a difcerr.ere nella fuperficie dei corpi
certe minutezze infenfibili al tatto. Parliam chiaro, altro
è*_
(tgz) Jrilìoxenut Harminicor. Element. Lih. ; r t>. li, gx y'trf. Meibom, EU
vero tontis , prnnarum confonantiarum per ma°nitudinem dilferentia. Porro tri-
bus 1 1le divifiombus dividatur , nimirum cantetur ipfius dimidium , tenia & &
pars, &quarta. Qua: his flint minora, intervalla omnia, cani nequeant . Et
Lib. 1. ejufd. pag. 46. Ex toni partibus canitur dimidia , qua: hemitonium vo.
catur, & tenia pars, qux vocatur Dicfis chromatica minima, quarta, qui &
vocatur Dicfis enarmonia minima. Quo nullum canitur minus intcrvàllum . Eu-
clidi! Introd. Harmon. pag. io. ex Verf. Meibom. Harmoniz color càdem , qua genti»
ipfum , divifione utitur . Canitur enim per diefin, quz eiì toni pars quarta , &
diefin, priori zqualein , &
ditonum incompofilum ; Et pag.n. Supponuur tonus
in mi ni mas duodeeim partes divifus , quarum qua-libi-t duodecima pars toni appcl-
quadrantans in trts p —
latur, atque eadem ratione, qua tonns, reliqua dividuntur intervalla.. . Dielis
— *i
(I93)
C
Diefii quidranti.lt
§ n • •
-->
I li
Comma Comma
I I
I I
lyìfiertazjone Seconda. z6j
è, che gli organi vocali non fieno difpofti ad un minor
Intervallo dell'accennato Dejìs da cantarfi. colla franchezza
neceffaria ad un Mufico , ed altro è, che 1' Udito , fé uno
5
de due Mujlci nella fteffa Cantilena manchi dalla giuftezza
5 5
del medefimo Diefis, cantando ali Ottava , e maflìme ali
Unirono con F altro, anche per una parte di Comma , non
polla difìinguerne il mancamento. Quando la Scordanza è
5
preffo &ÌY Unifono (194), non v ha quali minuzia, che non
5
offenda orecchio , che niuna offefa ne avrebbe, fé tal
l
(196)
r— Dirjìt quadrantalt
— "ì
N fi • e ». *<
u
t1
I II
Commi Comma
I 1 1
(197) franeefeo Salina parlando del Comma moderno dice : ... nos t xprrti fu.
BlUS in eo inftrumcntn Mufico, quod Roma: faciendum curavinrus , in quo uier-
que tonus auditur, & eorum differentia evidtnter auribus pcrcipi , & judicari
po'eft ; Dam quod ex confono diffonum rcddit , aut conira , ncquit omnmo effe
jnfenfibile. De Mufì. lib. %. caf. 13.
fi08J Zarlino In/lit. Harmon. P. 1. eap. 31. P. Ja rap. 18. Frane. Salina
he. cit. cap. io. Vine. Galilei Dial. della Mufì. jfnt. e Mtitr. fJf. .4. Difccfo
iniomn all'Opere di M. Ciof. Zarlino pag. 4V ](. \Ptllts. Appindix fag. 178.
P. Artufi Imftrf. dell* Mtitr. Mufì. Ragionai». 1. fag. 15.
g
DìJfertdZjhne Seconda . 2.6
che P Intervallo del Comma inoltrato di fopra fi dovefle distribuire tra quelli
due Intervalli, che fono a lui più propinqui, pofti nella parte acuta nella, &
grave; facendo di elfo due parti eguali ; accrefeendo l'uno, l'altro Inter- &
vallo di tanta quantità, quanta è la metà di eflb Comma; lafciando poi gli altri
Intervalli nelle loro forme naturali; ma in vero à me pare, che molto s' in-
gannino per molte ragioni; prima perche quelli due Intervalli , che fono al
Comma verrebbono foli à participar delle parti del Comma ,
vicini , non al. &
cuno degli altri, &
P Inftrumento verrebbe ad efler proportionato inegualmen-
te; conciofiache fi udirebbe in eflb la Diapente & la DiatefTaron con due Inter-
valli l'uno maggior dell'altro; dopoi , perche quelli Intervalli, ne i quali fi
facefle quella diftributione , verrebbono ad elfer DISSONANTI,
per la
molta dirtanza , e' havrebbono dalle lor forme vere ; li Tuoni , &
quali fona i
mento intendiamo cjuì favellare. I! moderni f> ottta a 1 < .1 !r.,)punto , che ci
obbligò a ridurre gli Strumenti Jlabili in tn jilì,i,a, ondi non fio le Terze, e
ìe Scfìe n:a ogn' altro intervallo, eceefuatj I' Oli 'va, lì ttn.feraffe a fci no
,
ne pure lo eguaglia .
Ciò pollo, così la difcorro: o quello Comma è fenjìhi.
le all' orecchio , o non gli è fenjìbile Se non lo vuoi
.
(io;) 1/ OeKde'io
, ovvro de' Concerti di vttrj Strum. Muffe, fatto nome di
Alem. Benelli pag. 58. Cominciarono à telitene hora à tirare, &hora ad allen-
tare le altre corde di elfo Clavacembalo , &à così variare fpeffe volte effe
frapofte confonantie, finche venne lor fatto di confeguire un mezano fuono
temperato in guifa , che conforme all'armonia, fi compatiffero fcambicvolmen-
te infieme, cioè, che l' una non fi accoftaffe tanto alla fua perfettione , che
l'altra reftaffe di maniera imperfetta, che fuffe infopportabile alle orec-
ella
chie: ma fuffe così participata egualmente imperfettione tra loro, che nel
la
marnino predente de coram eo redarguirne & in tracia tu, qarm ibi in Ine
,
(107) E' neceffario avvertire, come il Rami he. cit. Tratì. j. P. ;. cap. 3.
nel penfare ad un Temperamento , pare che avefie in mente quello di Didimo.
Certamente le Proporzioni degli Intervilli ridotti vi fi apprejfano , col feguente
artificio, che mojlra maggior moderazione .
A
f ——
59
1
16
ITTI
BC
I
io
—^ I
D
m E
ITTI
1*
F
10
G
9 o
aj,^ e d
i<S
ef gaa
1 11
I
— io i9
1 1:1
15
1
i}~
l
1
1*
ri
*
io— io
uni
987-„ I
6—
X
6
1
24 ii is
(ti6) frane. Salina toc. cit. cap. 4. Nos autem priùs de fimihbus interval-
lis hoc eft de confonantijs , quatti de diflìmi libus , hoc eft , de diflbnantijs
,
agendum erte cenfemus .... ur ab his , quae meliùs, ac facili ùs fenfu perci-
piuntur , ad ea , quae non ita facile percipi pi.lfunt , fiat pro^rtfTus; quandoqui-
dem confonantia: multò faoliùs fenfu percipiuntur , quarti reliqua intervalla mi-
nora. P. Me'fennus Htrmcnicor. Ljb. 4. Propof. i. Confonantia? funt nobis gra-
tiores Dilfonantns , quia illae fuciliùs ab imagtnatione , quàm iitae comprehen-
duntur
(117) Abbiamo da Lemme Raffi [Stilema Mujìco cap. 6. pag. 58.], che : Il
Temperamento può tffere di più maniere , le quali hanno origine dall' altera-
zioni inlenlibili , che le Qjarte , e Qainte fono capaci di ricevere ; potendoli
quelle tirar fuori della vera, e perfetta lor forma un terzo di Comma, un
quarto , un quinto , due fettimi , due noni , e fimili , fenza che 1' Udito ne
rimanga offefn . Ma quella liberti di Temperamento non toglie , che di quanta
t' accresce la Quarta , non fi debba d' altrettanto diminuire la Quinta , come
(.tv lame nte avverti il Zarltno ( Infitt.Jiarmon, P. 1. caj . 41. Dimoerai. H»rmto.
6
Ragionavi. <.Definit. 1. ) : quel che fi Icv.i da una , bifogna nere ffariamente dare all'
altra , acciocché aggiungendoli infume , ntgh eftrem fi oda la D'npafon perfetta .
(ti8) Zarlìno toc. eit. Et quantunauc quelli Intervalli fiarn per tal ma-
niera hora crefeiuti , & hora diminuiti ; non per quello I' Udi'o ( come ho
detto) abhorrifce tale dillributione conciofiache efTendo mip'ma & quali infeo»
;
(itoi Zarlìno Infili. Harmon P. j. cap. 5. Parerà torfe ad alcuno cpfa nova ,
ch'io bibbia pollo la Quarta nel numero delle Cnnfonarze , ponhc fin hora dai
Mulici prattici fi a flati collocata tra le DilTonanxe ... F.t fé pure alcuno votrà
dire, che ella fia DifTonantc , quello averta, pirchc feguira l'ufo de' "rattici
;
i quali non lapcndo addure ragione alcuna à gran tori, così la chiamano, &
la fep.uano dal numero delle Confonaaie . P. Pietro Pontio Ragionar», di M*jì.
. ,
chi , e moderni fcrittori ella lia polla fra le confonantie ) perch' io non ho mai
veduto efler porti dai Mufici pattici nelle loro compofitioni come confonantia , .,
come fi pone la Qjinta , la Terza, &
l'Ottava. P. Si'-verio Picer li Specchio J&&?"
fecondo Ai Muli. pag. 5. I Mu'ìci prattici dicono, che la quirta minore è dif-
fonanza , miuinimcnte fola col Biffo, che però la nfolvono come l'altre dif-
fonanze con una confonanza imperfetta ad effa più vicina .
(ni) Joitn. TinSluT de Arte Cnntrap. Uh. 1. cap, 5. De diateffaron , licet
apud veteres prima omnium concordintiarum ponatur: fimpliciter tamen con-
cordantia non eft , irrimd per fé emiffa spud aures eruditas .... intolerabiliter
difcordat; unde fi ut a contrapuncìo rejiciatur, ni
e quando plures funt fuper
fi
lihrum can'antes , unus earum fub nliqui tenons nota, quod frequenter penulti-
ma fit, quintam affamar ; tuoc alius fuper camici) notam quartam accipere po-
lent. Andr. Omitoparcbur de irte cantaridi ificrolog. Uh. 4. cap. 4. Quarta ,
& fi fimpliciter duftì , di (Tona fit: conjunfta tamen concordi commxtioni , con-
cordem cum extremis effiit medictatem . P. Stepb. Vanneui Reca», de Mufi. Uh,
3. cap. 4. pag. 71. [11 hoc numero ( Confonantiar. ) fecIuJitur Quarta Nam etfi .
fola difTonet, fuppofìta t.ìmeu Terna, vel & fuavìus Quinta , uptimim Sym-
phoniam emittet . H:nr. Lorit. Glareanus Dad-cbi-bard. Itb. 1. cap. 0. P. jlf.
Egidio Mar. Biffi Regol. per il Contrap. della Quarta . P. M. Lorenzo Pennx
Alhor. Mufic. hb. 1. cap. 1.
(un Frane. Salina de Mujt. Uh. i. cap. 0. Q
iod Diateffaron praster ratio-
nem à Mulicis Pr.ift.cis inter diffonantias collocetur . .. Si dixerint, cam , nifi
à Diapente , aut alia confonantia in gravi fulcutur , feorsùm , & per fé poni
non po(fe ; id non fat.s elt ad hoc, ut fit diffonantia. nlud enim inter valium',
quod cum ali is confonare percipitur , fumptuui per fé , non poteft noti effe con-
torni m : fed Diateffaron, cum diapente in grave conjunft.i , fuaviffimum reddit
concentum : non poterit ergo per fc polita diffbna judicari : Conftqucntia pro-
batur : nam Tonus , Hepuchordum , atquc alisc diflonantiac numquam in conipo-
zyS DìprtazJone Seconda .
., „_ A
.p
- ~$
6 mag. 6 min.
4
* 4 4
-»— A u
II
Mm Non
(115) Zarlino ltiflit. Harmon, P. ;. f«f. tfo. frane. Salina he. cit. Già:
Battijla Doni he. tit. De Prsfiant. Mafie. Vtttr. Lib. i. pag. 19. D. Pedro Ce.
rone Milopeo Lib, 2. taf. 75. fag. 321.
(%z6) Zirlino Dimojlr. Harmon. Ragion, 1. Def. io. Quando fi muta alcuno
degli eftremi di qua! (ì voglia intervallo, fia confonante, ò diffamante; facendolo
di acuto grave : o per contrario di grave acuto per una Diapafon : fi ha uno
corrifpondente intervallo nell'acuto, ò nel grave : il quale è della iftefla natura
del primo , di maniera the ogni Confonanza perfetta fi converte in un' altra
perfetta ; così pure ogni imperfetta in una parimente imperfetta , Nello fleff*
modo h Dijfonanze anch' effe fi convertono in Dijftnanze.
-c-
Q~ 3 5EffiE§*
Quinta >
'
Terza Q Seconda "^T
cbt fi cambia in Quarta the fi cambia in Sefta che fi cambia in Settima
E qurfti cambiamenti fono quelli , che il celebre Monf. Rameau chiama ROVE-
SCIO d' ARMONIA. Trait. de V Harmon. Livr. 1. Cbap. 5. Art. 5. Generat.
Harmon. cap. 5. . . . toutes les Confonnances confiftent dans la Quinte, la Tierce
jnajeure & la mineure , d' où derivent , par RENVERSEMENT,
la Quarte,
la Sixte majeure, &
la mineure: il y en a trois direcles, &
trois renverfées.
Nouveau Syji. de Mufia. Theor. pag. 7. Ces diffe'rentes Combinaifons de I' ordre
des Sons dsr.s un Accord , j changent l'efpece des Intervales; par exemple ,
la Titrce d'Ut à i , M s' y change en une Sixte de Mi à Ut, ainfi des autres ;
l8o Difiertanione Seconda .
LÌ— —i—k-4
une Stftiéme devient Seconde, ou cellecy devient Seftieme , &c.
- ,
'
fc
É=EEEf;EE^EE£
Ateotìo perfino ài Su' rovefcio JceerJo perfetto 41 Suo roveftio
Terza maggiore Terza minore
(1x7) Pctr. Csffendut Manudult. ad Tbtor. Muji. cip. t. pag. «43. T. J. Si du».
bus chordis Diapafon creantibus interaddatur media , quac heinc Diapente , heine
DiatelTiron faciat , longè gratior erit harmonia , fi Diapente infcriùs , five verfus
chordam unam , & Diateffaron verfus fummam , quam fi oppofito modo adhibeantur.
Ratio autem effe poteft , quòd priore modo intervalla confonantiarum fehabeant,
juxta hofee treis numeros 6. 4. 3. , qui in propartione , mediocriiateve harmonica
funt ; porterfore autem juxta hofee treis 4.3.». qui in Arithmetica folum.
(n8> Ren.Cttrtefii Compend. Muji. pag. 19. de Quarta . Hic infxliciflìma ed
confonantiarum omnium, nec unquam in cantiltnis admbuetur nifi per accidens
& cum aliarum adjumento , non quidem quod m.igis imperfefla fit quam tenia
minor, aut fcxta , fed quia tam vicina eli quintx , ut coram hujus fuavitate
tota illius gratia evanefeat : ad quod intelligendum, advertendum eft nunquam
in Mufica quintam audiri , quin etiam quarta acutior quodammodo advertatur,
quod fequitur ex eo quod dìximus in unifono , ocìavam acutiorera fotium quo-
dammodo refonare.
(119) P. Merfennut Harmonieor. Lib. 4. Propof. S. pag. 54. Quamvis a ju-
nioribus difputatum fit num Quarta debeat eollocari imcr Confonantias , quòd
videretur inepta compofilioni duarum partium , ha:c tamen veritas clarior eft
quàm ut probatione indigeat , quotics cnim Quinta: fuperponitur , gratiiCma
«fi, & cjmpofitiones , tnum , quatuor , & plurium vocum , imo & duarum in-
greditur , fjr Propof. %i. pag. 6 j. Quarta contra Baffum eft omnium ingratilfima.
(130) Vitruviut de ArcbiteÙ. Lib. 5. eap. 5. Fiunt vafa arrea prò ratione
mignitudinis theatri , eaque ita fabneentur , ut cum tanguntur fonitum faceie
pofiat iatcr (e, Dutclljfjji, Diapente, ex ordine ad Dudiapafon.
,
DijjeYtazJone Seconda, 28 1
non s'aveva a dettar voce, fé non fé piacevole, e piacevole
efler non puote la Dijfonanza, è forza dunque conchiudere,
che quella Quarta , non che appo i Greci , ne pure appo
i Latini, altro per fé non folle, falvo , che vera veriffima
Confinanza .
Né il qui
vale foggiungere , che quella Quarta unita
alla Quinta, ciafeuna vedo il grave , riefee infallibilmente
ingratiffima , e porta feco tutte le condizioni, come Dijfo.
vante , cioè di Preparazione , TercuJJìone , e Rifiluzione . Che
meraviglia? Ella allora ha due faccie, coli' una delle quali
rifguarda la Fondamentale , e feco fa Confinanza , e coli'
altra rifguarda la proflìma Quinta , con cui difluona a fegno
di non efler tollerata dall'Udito, fé non fé rifiluta ; vale
adire, ftante quell'ultimo rifguardo , eli' è una Seconda in
tutto fpiacevoliflima (,231); il quale {vantaggio proveniente
dalla Quinta, non puole torle il pregio dell' efler fuo
Confinante ,
A
_—____—
e. col
Baffo
— —._—— _t.
:
«
. .
...-.¥._
.
1
A'
l-l
u
-
1. eoi T tnort
A-
4 I
3. fé/ Jfajo
9 3t
Mm 2 An.
(tji) Giovanfrancefco Becattelli fiorentino in un fuo Trat.M.S. : intitolato
Spiegazione fopra alcune cof e , che fi trovano nella Lettera Critico- Mufica
dello fieffo Becattelli flampata nel Ter%o Tomo de' Supplementi al Giornale de'
Letterati d' Italia pag. i. dimoflro con evidentijjìme ragioni , ebe la Quarta ì
Confooanx.» perfetta, e al nojlro propofito lafcib fcritto : La fona che (p gne li
cftremi acuti di qualunque intervallo , ò per meglio dire , qualunque Suono , à
feendere di grado nel modo , che vien chiamato refoluzione , quand' anche di
fua natura non inchinafle à feendere, non è cagionata dall' efler egli diflonante
ma dalla Corda, ò dicali dal Suono, che in tempo buono, fopra gli vien pò-
. ,
le mani
D. Anton. Theod. Ortells (233)
2_X_«_1_S_A !» — » «
e flm I
ùx
~
r
|
£c~ ~T-y=t=f$^TÌ
Dcf - tru - eia:
(Ti
IfcEE
f-€-:
:
-*~f-
*=£ -4--*—
fio, che con elfo forma una Seconda. Quefto è quello dirò così, che urta, e
fpigne il fottopofto Suono, e fia di che natura fi vuole, à feender di grado,
che vale à dire a rifolvtrfi . ><• La Quarta per effer minore di fua natura in-
dina pofarfi su la Tirza , ma quando è urtata dalla Quinta allora non folo
inclina, maviene sforzata cziamdio effendo maggiore a feender di grado.
(132) Giovxnfranc. Becattelli toc. cit. Cos'i la Quinta quando è urtata dilla
Seda , e lo fteffo fuccederebbe della Seda , fé queita averte un fuperiore confo-
nante Suono, che l'urtafle. Ma contuttoché la Seda abbia per fuperior Suono
un Suono didbnante , pure fi può dare tal movimento, che torni bene, e fac-
cia buon effetto eziamdio la Seda benché maggiore urtata dalla Settima mino-
re; così ancora la Terza maggiore urtata dalla Quarta.
(133; Reffutftn iti littMHnìt frgnt. Vtlls , trcibyt. H»tjiro de esilia tu
— 1
te^-y-b—- 1 d- • — W3
tefc t
jr^
~
13
'
f .JY _
f- W¥ T £13 f
r ti
1
•!
q
13:
É -6- ±
^
~FF -tpP_
££ z±~£ ±^&tfe|^ÈÉ j
fe ;
¥yr <¥^-^ 7
4
'
rours»
&
ft^s f?
w^^ypS 5;
-!
:fe Jè!_%
;
4* •1-
muisjquldictérencnos loiz
EfejEfeÉ
E_ T
6 * 7* *
o
» 6 1 ?
«
Jo-
—
Dìjfertd&ione Seconda» 2,85
T"-T4i~&
rit _J
^
j
Pedale
*
Georg. Feder. Handel (235),
J-
m f-#-^r-Q^r=f=f^
i
"XT £5:
u w ^«- *m* W
Nob.
'TH
"inizici:
*ééf&
ÌS«
B±=
iSIIÈÈéì
rtttfwi 1 l'Umtitm
fi cuopriranno facra ti al ta ri fi cuo pii ran -no ituoiiacra ti al-
feggP^|ggg|gg
•i
É3E
=*=*= Jt It :ztr=.-=
ra-
cir:
staffi m cèlibi e
Hìiii à
Ej^^^ì§a-ì8Sfe±j m
**=£*££ '±É=3$AdBm
+ ta - ri 1 tuoi fa era - ti al - ta-ii.
i
=I.H:ì:P:i:dil:H:ìhìp:|^ÌzE3=rtì
ai - ta ri ficuopriran no 1 tuoi facra - ti al ta - ri.
Nn Già.
. ..
n
Élillllillliiflì
eleifon Chi ri e e le - - - i fon,
un
fe
Chili e e le i fon
\\
^
Etti -4-1—
I
'
'
Ch 1 ri e e
filili -
«L
fon.
lo I ^ ^> ^
i|iil|f||i|gliillli;
64 1 6 i<ix j 65 87 7 6 5
7 $ 43 43 45 34 43
Re.
(»jS) Ultimo Cbìric delti Mtj[a * 5. fori Concert, con Strum. , » Ri}.
. ,
2 pò Disertazione Seconda
4:3, che è la Quarta, Intervalli diverto" d'una fola unità
nella ferie de' Numeri , e nella Mnjìca d'un fol Tuono, vale
a dire tra loro non molto differenti.
Seguendo la Serie numerica de' fuperparticolari , dopo la
Quarta 4 3 > ne vengono le Proporzioni di
•
5:4,6:5,6
7:6. Quelli Intervalli quei furono leciti da Tolomeo a
feoprire, fé a fimilitudine dell' Ottava, com polla dei due
primi fuperparticolari , cioè della Quinta e Quarta, porcile
quella di due puri fuperparticolari anch' ella comporli ,
prendendo ognuno dei tre ultimamente accennati Interval-
li, e fé il rimanente alla Quarta folle un fuper-
tentando
particolare con cui unitamente formarla (24O.
,
Serie
(Ut) Ptolemsur Harmonic. lib. i. cap. 15. pag. 35. ex Ver(. •»//'/ . Divi- W
demus pnm.im ranonem fefquitertiam ( qua: eli confonantije Diatefòron ) 1 quo-
,
ties licct, in rationes duas fuperparticularcs . Quod ter dunt.xat fieri potelt
Atque hoc , fumptis qua: illam cominve (Vquuntur tnbus fuperparticul3ribus ;
fefquiquarta , fefquiquinta , &
ftfquifrxta . Sefquitertiam enim compiei , adjuncta
fcfqu quirtx , fel'quidecicmquinta ; ftfquiquintar vero , ftfquinona ; fcfquilcx- &
tx , fefquifeptima. Poli h.is autem , non aliis duabus iupt rp.uticuiaribus compo-
fltain repcricimis fefquittrtiam . Porpbyriut Commini, in cap. 15. lib. 1. Ptoltm.
t"g' 5'7- 6" l'I- ?x Pcrf.'WaHij . Manuel. Br-jennius Harmcn. Lib. 1. Scft. 8.
ex Ifcrf. ejufd. ^/fallii .
1
.
Differìazjone Seconda, 2, pi
tS
-1 rTTT
n:=;:^~$:
do 75 80
4 j
tene
(145) Vtolemtut Hirmomcor. Lih. r. fap. 15. pttg. $4. ex Verf. Wallit
Forpbyrius in euni. Ptolem. Comment. pttg. 317. ex Verf. ejufd. Wal. .. Cona-
tur etimi hic confervare , tum id quod confentaneim fit concinnitatum hypo-
thefibus, In politane & ordine rationum fupt r-particulariuin
(
tum id quod, ; I
tum ex Hyp iteli pnmitus polita, ( quam ipfe de Confonantijs ante propofuc-
rat,) lum Ratione; hoc omnium Generimi commune : Nimirum , quod Ioni,
etiam in tetrachordis continue pofui , rationes femper inter fé faciant fuoer-
particulares : qui nempe fpcéhnt ad totius fccìioncs five in duas rationes pro-
pe-aequaleb, fiVe in tres prope-acquaKs ; ( cum fieri non polTit , ut in acquali*
dividatur ratio vel fuper-particuians , vel dup'a; fed in prope-acqualia Ut ;
& Dia-tefTaron j & in ratione fé (qui- al te ra , & fefqui-tenia ; tnbus ibi fa-
ttili txceffibus
.
96 90 80 7 2
—\ r-
_z_rr==" ==::=^:z_"$z:
48 45 40 36
«
SVr/ff
*» r- -i r-
il
15
*
:*:
27 ti
fuperparticolare
4
o io
8 9
zfZ==*==± zzrim:
fuperparticolare
Commentar. Mufi. Lib. 6, cttp. i. D. Vi ite. Lufitano Introd. di Cinto Fer. e Fi-
gur. del Contrap. Pier Maria Bonini Acuti/. Obfervat. Mufi. Traci, t. cap. ij.
li chiamarono Specie. Contrapunti fpecies , overo confonantie . Prrfccle Unif-
fonus , 5 , 8 , it , i j , &c. ImperL-clc . Terza , 6 , io . &c. Dìflbnantie . Se-
conda , 4 , 7 , 9 , ii , &c. Secondo F ranch. G affario frati. Mufi. Lib. 3. cap. 1. a.
P. Ang. da Picilono Fior Ange!. Lib. 1. cap. 34. Zarlìno Infi. Harm. P. 5 . cap. 3.
(/latte la Notazione del Cerone Melop. Lib. 9. cap. 5. ) e Spteie , ed Elementi H
nominarono . Seguendo adunque ilcollume d - 1 Pratici diremo, che gli Elementi
1
fe.nplici , overo (come dicono) le Specie femplici del Contrapunto fono fette,
& non più ; lattando fuori I' Unifono : perciocché non è confonanza , ne Inter-
vallo , come a fuo luogo vedremo ; ficcome è la Seconda , la Terra , la Quar-
ta , la Quinta , la Sefta, la Settima, & la Ottava. Profdoeimo de Beldemindit
de Conirap. Combinazioni ti dijfe : Combinationes vocum rn hac arte nominar!
folitae ab omnibus noìtris prardecefloribus quam plures effe recitantur, feilieet
UmlTonus , Secunda , Tertia , Quarta, Quinta, Scxta , Septima , cV Oclava.
(153) Manuel Bryennius Harmon. Lib. 1. feci. 4. p ag. 380. ex Ver/. \?allir.
Eos autein ( fonos ) qui funt aunbus tantum non ingrati, Concinnos vocant:
Qui vero & lìmilitudmis aliquid participant , Confonos ; Qui vero identitatis
aliqu d , Unifotlos aut etiam Antiphonos ( contra-for.antet ) Si quis igitur eft
.
Unifonus , idem omnino Confonus eft, & Concinnus . Si quis Conlonus eft, eft
& Concinnus, at non ftatim eft omnino Unifonus. Qui vero Concinnus eft,
ncque ftatim erit Confonus aut Unifonus: & vice verfa . Qui funt Inconcinni,
orinino excluduntur ex hac diftributione . Qui funt diffbr.i , non funt omnes &
inconcinni ;
quamvis , fi fimul pulfentur , oriatur altenus qua:dam cantus pecu-
liantas. Qui tnim funt tantum concinni ( neque confoni , neque unifoni,) funt
dilToni ;non autem & inconcinni. Sunto igitur Inconcinni, omnino & Diflbni ;
Diffoni autem non ftatim & Inconcinni, feu cantuì inepti
(154) La volgare Siringa tifata da Fanciulli per loro trajlullo , e deferiti»
da noi alla pag. 17. può qui fervi' ci d' illufire efempio . Le Cannacele , di cui
ella fi compone , unite a cafo , producono ì vero un varto fuono , grato sì per ciò
che concerne la dolct7-z,a delie l'oci , ma ingrato per lo piò in ordine alla ferie
de' Turni, Semituoni, e fpezitlmente delle Qjiarte , Quinte , ed Ottave. Inter-
valli la maggior parte fuori della mifura naturale, che, rendendo Suoni efatt»
/convenevoli furono dai Greti gtujlamtine (hiajnttt Incuneami .
>
.
(155) Frane. Salina de Mufi. tih.i. eap. i. pag. i. Mufica. .. qua: fenfum
tantum movet , folo auditu percipitur , ncque ab intelleélu confideratur ; cujuf-
modi funt cantus avium , qui audiuntur quidem cum voluptate, fed quoniam
à nullo mentis fenfu proficifeuntur , non harmonica ratione conftant, per quam
ab intelleclu valeant confiderari . Unde rullas confonantias , aut diffonantias
efficiunt, verùm innata quadam vocum fuavitate, deleclant . Quod fi in eis ali-
quando harmonica intervalla deprehenduntur , id cafu potiùs, aut ex apritudine
ad imitandum fibi naturaliter infita , provenire cenlendum eft , per quam affue-
facìse difeunt cantus hominum imitari.
(156) Quefia contemporanea corrifpondenza di Serie armoniche eemponente il
Concerto , fecondo il variare degli Autori e de' tempi , forti anch' effa varj no-
mi- Il Piti antico a memoria nojlra fu quello di Diaphonia, con cui la chiami
Guido Aretino i Microl. in Mufi. cap. 18.) , che fecondo Gioanni Cottcn:o i/ale
appo noi Io fleffo , the Organo. De Mufi. ad fuìgent. Anglor. Fpìfc. cap. X}. ex
Cod. Lipfienf. & Antuerp. Dyaphonu congrua vocum didonanfia , quac ad mmus
per duos cantantes agitur ; ita fcilicet ut altero reflam modulationtm tenente
alter per alienos fonos apte circueat, & in fingulis refpirationibus ambo in ea.
èem voce , vel Dyapafon conveniant. Qui canendi modus vulgabitur ( /'. d.
wulgariter ) Organimi dicitur , eo quod vox humana apte diffbnans fimìlitudi.
nem exprimat inftrumenti quod Organum vocatur. Interpretatur autem Diapno-
ica dualis vox, five diflbnantia . Organo viene ancor nominata nel Cod. Patir.
«. 5119. Sequitur Regula Organi . . .Dicitur effe Organi Cantus facìus , & ordi-
natus ad reiìam menfuram , vidclìcet quod unus punclus fit divifus ab alio.
Derivi quindi il verbo Orgxnizare , fiante l'autorità dì Franchino Gaffurit
Frali. Mufi. Lib. 3. cap. io. & alibi. Quandoque etiam organizantes ipfi Cerni-
breves ac minimas atque reliquas diminutiores figuras notul'S cantus plani com-
jnenfurant : has in menfura femibrevium difponentcs , quem fraclum ac fl.irìdum
contrapunflum vocant .... Quandoque fingulis tribus minimis du.-s ftminimas
potìponentes contrapunilum notulis cantus plani regulari ordine aferibunt ....
Eurfus diverfis figurarum numerofitatibus organizantes fuper notulas cantus pla-
ni contrapunclum diverfimode modulantur . Vi fu anche Francane di Parigi ( Srt
Cant. menfurab. cap. de Dìfc. &ejus fpecieb. ex Cod. Ambrof. D. 5.), ihe In
nominò; Diicantus; "lafiìme flante il parere di Marchetto da Padova ( Pomer. in
Arte Mufi. Lib. j. de Mufi. Mcnfur. ex Cod, Fatica, num. 5311. ) Difcantus fe-
cundum Magiitrum Franconem eli diverforum cantuum Confonantia. Vedi du
Gange Gtojjar. mei, & infima. Latinit. 1. 1. pag. 1x7.
.
vorrà efprimere li fecondi effetti, allora ufarà (ferendo l'olfcrvanza delle Re.
gole date) li movimenti, che procedono per il Semituono & per quelli del Se-
midi tono , & altri fi ni ;
i tifando fptffò le Sette , overo le Terzedecime minori
1 i
fopra la chorda più grave della c-.ntilena , che fono per natura loro dolci &
foavi ; matCrnamente quando fono accoQ f ji'uii. con i debiti «iodi , Se eoa diA
ersnout &
giudiuo
,
una combinazione dei tre altri paraggi ordinata all' efprtffionc degli affetti , im
autllo luoge , perciò da omttterfi , che nulla ferve al propofilo , tornandovi me-
glio quella dì Sprcie in Specie introdotta pojcia nella Mufica greca da Tolomeo,
Euclidei Introd. Harmon. pag. io. ex l'erf. Meibnm, Mutano quatuor modis dì»
citur : per genus , per fyllema . per tonum ,& per melepoti.m. Per genus fit
mutatio, cum ex diatono in chroma , aut h.rm>niam : aut tx direniate , aut
harmonia in reliquorim generimi aliquod fit tranfi'us. Per lyìetna vero, cura
ex conjunclione in disjuncìionem , aut vice verfi , fit mutatio. Per tonum 1
cum ex Doriis cantilenis in Phrygias, aut ex Phrygus in Lydias, aut Hyper-
mixolydias, aut Hypodonas ; aut in univerfum , ceni ex tredecim tonorum
aliquo in reliquorum aliquem, mutationem inftituimus .... Dcnique per melo-
pcejam fit mutatio, cum ex difendente more in contrahentem , aut quietum ;
aut ex quieto in reliquorum aliquem fit tranfitus.
(261) Efpoflo il Diatonico eguale, Tolomeo (cggiugne ( Harmoniccr. Lib. r.
cap. 16. pag. 43. ex Verf. falliti ) Cantera vero, per le quidem haud abfque
,
do per fé & pure ennfidcratur ; congrwr, min, .n l.yia, lolidis ; tum , in Ci-
tila ra , Tritaium & Hypcrtrcporum zptationibus : D c:a v tto Diatuni Chronianci
cum ipfo admillio, in Iyra quidtm , Mollibus ; ir Ci t tiara , Tropici! 1 Diato-
nici autem rr.ollis cliti liniae mixtio , 1» Ljra , niedis Mutabilibusj in t'uha-
ra , Paiypatis: Diatonici inlenli cum oii'A'o mixtio , modi» irtutabi Iibus , <JU0.
yocant Ciihaioedi Lydius & lallios { i. t. Junior.)
(i6i) Jo: fallir Annot. in cap. ij. Lib. 1. Harmon. Ftolcm. pag. 117.
. . . ,
» . »i 1 ni 1
1 1
'' 11
*
prima fpecie di Seconda maggiore» feconda fptue di Seconda maggiore .
^ >
«4
3 —
»7 «i -ili
*J M Iti «-«
I" fpecie di Se. a. fpecie di Set. 3, fpecie di Set. 4. fpecie di Sic.
eonda min. min. min. min.
DìJfertazJione Seconda .
303
na introduce nel]' opera del Contrappunto all' Arte greca
del tutto ignoti . V
hanno tra noi due Seconde , Terze ,
Stfle , e Settime minori}, v' hanno due Terze, e Settimi
maggiori; una Quarta , una Quinta giù (la , altra falfa , una
5"*/?/» maggiore, ed altre, eh* effi certamente non rmi conob-
Serie greca
„ _* a _i$._k$ y
S~$=*ih$i±
,
$Vr/<? moderna *
per O/V/fx 2
-$—-$
Z$:T$=:2$=±
5Vr/* greca
.1»
,-°SJ- a
:$:
Ifcat 2$rmr_A_
>*
3 e 3 B
«a
a e a e
Serie moderna u t>
b h
a « 3 *»
per B molle ?
Ì$_.a„4a_ ^
_, ^ .
^iz!^z:$z:
ofe-zizr:
s^rr_[|-~" *~
4 $-:
EEÌS=tt
E e la chiarezza non ci togliere 1' ag.
fé la brevità ,
agli > vero, fuori delle Co"foname , ni le Parti, ni gì' Intervalli contrafolli J
ma noi io r/ ilo Efempio ne contrapomamo , non ad illuflrare la greca Hufica ,
1
J
Fa
Terze mag.
E
min.
e
$11:514 mani, d'un Commi.
a C 1 mancanti G fcj ' eccedenti Se/le r»j{.
584 : 314 > ^'«"»
4 42 ; 341 1 > <*' «» F d
fci «1 ( Comma. e e |
Comma. 48* : 1&8 ) eccedenti
34-1; *ss i 9M : *$« -'
4ji
G e
(
d ' —
• i;4 > Cerni*».
, . — — .
Diatono di
Taagora,
C UI
^
S^^
900
JI2
15S
486. 432
T
Z==Z==$L
384 3 4 if
i^
256
324
;z=z$zzz^:8
_o^
288
9
T
256
Eratoflene. »« » s »
Sov.
(171) Ptolem. Harmonicor. Lib. i. «•*£. ij. pag. 39. ex Ter/. Wallis
E G F a
314 ; 189 manca d'un Comma. Xl6 : 16S eccede piti di due Comma .
G %
,16% : 144 manca piò di due Comma. 189: 149* eccede un Comma.
k d c e
»49§ : 125 manca d' un Comma. 144: 112 eccede piò di dui Comma-.
E e V d
114 ; 144 mane» di due Comma» .6: iì.6 eccede pii di due Cornati-
ci e
iày ! ni eccede un Comma.
. :
S>
il • l«
1$ 8 9 8 8 9
S intono di I20 XI2f IOO 90 80 7S «6% 60
Tolomeo
A A
a. A
--"V n
:
A V
A $
v
A. V
x.
$ v ,
La
(173) ttolem. Lib. i. taf. 14. f «y. 91.
E G
120:105 manca
Fa
quafi quattro Comma . 114:90 tecede fio di un €omm$'.
a c G ti
E c F d
Ito : ^6 minta firn di un CommM . 114 :
7o m*»ea quafi dui Comma,
G e
joj :6o itttdt quafi quattro Comma.
: g
Sintono di 96 90 80 72 64 60 53 f 48
Tolomeo , U
2ZZ&23ÈS&X
-*r—
" _« - *
»— .
*"
3— *=*:
1
- 1
Diatonico f
95 90 8i 71 64 6o 54 48
di Didimo. l'i 13 9 9 1$ IO 9
ìT 9 8 * Ij T" 8
Paf-
(174) Ptolem, he. lite
Terze minori Ter*f maggiori »
E G F a
iìo: io» manta più di un Ccrim*» 1 14 : 90 ettide piò di un Comma a
a e G H
$0 : 76 mane» pik iti Un Comma » ioì; 80 ««d* j>;ft di un Comma*
H d c e
%)o ! 68 manca piì di un Còma e mei» 75 ; 60 eccede piìt di un Comma .
E e F d
1*0:76 manta pi» di un Comma» 1 14 ; 68 ttttdt un mt%. Comma in tir»
G e
101 s 60 ttttdt piti di un Comma e mei»
E G F a
pò i %1 manta un Comma * 90 : 71 giufia •
a e G *
7*: «» giufia* Si: 64 ttttdt un Comma.
* d c e
«4: (4 manta u» Comma*
minore*
«0:48
Sefit
... giufia.
maggiori*
!
lefià
F d
E e 9° s 54 giufia * >v.
G e
li «48 t'tjii w Cimmsi
. . —* — . .
:a
—$z=± -*~i
Molle di 84 80 72 £"3
S
5 53f 48 4*
Tolomeo IO g 9 II IO 8_
8 10 9" 7
S> 7
S7Kfo»odi 36 23 f 27 24 22f 20 18
Tolomeo £
— .
• — — •
2,0
^ g^j
Equabile H 3
}5
6 }7
33 30 27 24 22 20 l8
di Tolom, ij_ ii IO 12 II I0_
II >o T II IO
Sin
(176) Ptoltm. Lib. 1. r«/>. 15. />«,?. }8. £ryc». //t. i. fetl.I. pag. 309.
E G F a
84 : 7» manca fio di due Comma . 89 : Sj ecrede più di un Comma.
a e G 4
Comma. 71 «v«{f Comma.
53f manca fio
eì '• di un : 56 //'A il rfuf
k d c e
56 : 48 manca più di dm Comma. jji : 41 eccede piò di un Comma.
E e F d
84 ; 53 J w*»r« <<»' un Comma e fiì). 80 : 48 giufla .
G e
72 ;4» ectede piò di dui Comma.
I
.
1* »< 11
<S » $ 8 - » li » D i.
U -,-*—$-
^:3:: --:-
£3E
:^£è~?E~=-
fr^ó 90 80 72 64 60 533 ^8. 45 40 36 32 30 a6| 24
Ma qui fiaroi lecito ufeire dai limiti dell' efame fin ora
tenuto, Convien efier rigidi con un Sifiema , quale è il
Q_q Sin.
(177) Ptolem. Lib. 1. eaf. 14. /'«g. 91. Bryen. Lib. 3. /><?. 8. pag. 499.
E G F a
53 : 17 manca quajì due Comma,
a e G 4
»7 : 11 eccede qua fi due Camma . 30 .-
14 giujia.
U d c e
24 : 10 giujìa. ti : 18 manca quafi due Comma,
E e F d
36 : 11 eccede quafi due Comma. 33 ; 10 manca quafi un Comma .
G e
30 : 18 giufla .
d f F d
S}} •'
45 manca un Comma* 9» : ;j| erteir «» Camma >
. .
3H DijfeYtazJone Seconda .
Sintono , la cui vicinanza col noflro Temprato potiìa per
poco eccitar confufione.
Efciti dalle Terze e Sefle , allo {"correre quefto Sinto.
no t urtiamo tofto in una Quarta e Quinta gravemente vi-
ziofe (279). Ne vale il dire, che ciò una volta fola accada
nel
(179) l'ine. Galliti Dial. della Mvfi. Ant. e Moder. pag. 30.
ad
7» ! Sii Quarta eccede un Comma.
da
$3| : 36 Quinta manca un Comma
L'ordine d' un eerto numero di Corde compone, come avvifofli pag. 114. 5. egni n
Sijlema , ed in ejfo i Tetracordi , e le varie Proporzioni delle mede/ime compon-
gono ogni di lui Intervallo . Tra quefle Corde ve n'hanno delle Stabili, e delle
Mobili. Le Medie in ogni Tetracordo fono Mobili, 1' ejlrcme Stabili (Pag.
»4o). Quefle eflreme nella Serie di due Tetracordi , fiano congiunti difgiunti ,
nuli' altro conjlituifcono , che Quarte , Quinte, ed Ottave vicendevolmente noli»
fua eoflante Consonanza, immutabili . Non così le medie in ogni Genere, e Spe-
cie, che fono mutabili , e quindi mutabili le riffettive Quinte e Quarte nafeenti
da ognuna , ma per modo , che non fempre ritengono la dicevole Confonanza i
anzi nella maggior parte dei Siflemi Platinici qui [opra accennati , non ne
ritengono. Tali font, lì il Molle ed il Sintono d' Jr-Jloffeno; lì il Molle e
l' Equabile di Tolomeo Ne' Diatonici d'Archita e di Didimo , e nel Sintono di
.
Tolomeo non az>vi di Confonante , che una Quarta ed una Quinta . Unico privi*
legi» del Diatono d' Eratojìene di Pitagora t averle tutte, e quindi privilegia
di quello fari flato V averlo gli Antichi potuto, Deci-
(fé fuori dell' Ottava
maquinta avevano alcun Concerto ) , quivi ufarlo liberamente ; poichì i Siflemi
aventi una Quinta , e Quarta confonanti, pote-
fé non fé con molta reflrizrone
vano colà intruderj!
a d a d
90: «8 manca ^ di un Comma 17:10 eccede un Comma.
Le Quinte Quarte non fole in ciijì conformano, che la mifura dello [varie dal giufl*
alle
ì in effe tutte invariabilmente laflep'a; ma in qurflo ancoraché ad ognuna di loro,ma*-
eante , e eccedente , corri fponde fempre l'altra , per lo contrario eccepiva, e mancante'
,
disgiunto non folo nel Genere Diatonico di Tuoni compollo , ma anche negli altri
due , Cromatico , ed Enarmonico : Generi , i quali febbene non ammettano alcun
Tuono Incompaflo , ammettono perì/ nectffariamente il Tuono della Difgiunz,iene ,
• fia nel primo , o nel fecondo e aj'o , fempri Inccmpoffo • Boetiut Muli. Lib. i.
cap. 15. &
alibi . Zirlino Inflit. Harmon. Par. t, cap. ij. Cine. Galilei Dui.
della Mufi. Ant. e Mider. pag. ut. in. Ercole Bottrigari Melone i. Di/cor.
Atmon. pag. itf.
14 Stmiluono minore.
~) 80000 Tuono minore 71000 .
£narmonito
d'Archita, d' /friflolfeno, d'Eratofiene, di Didimo, diTolrm'o, moderno.
!r $fcz=r*
f
$x*$ JUx*$-n$X4$- »x+$Zf :
*/ Ji 4 jp .8 18 31 30 4 4S 23 4 24 uj 4
8 1» '$ •> «S
*4 Semituono minore .
648 «M Semituono minimo .
>4 Semituono minore.
•\ 4050110 : 560000 Tuono maggiore.
45000 Tuono maggiore nt' primi termini.
J
1 ^
(189)
———~~ ~~~—~~"— ———
•SV/fc-
Frane. Salina de Mujìca Lib. ;. r«/. 13. ;>«/. 159. Scire oportet f
_
inftrumenta Mulìca in duplici confi Aere differentia. Nam primùm aut funt na-
turalia , aut artificialia . Naturalia quidem , ut voccs fiumani, qua; naturali
facultate ad cancndum apta: funt: Artificialia vero, ut Organa, & Citharse,
atque alia id genus , qua: ad vocum humanarum fìmilitudinem ab hominibus
inventa funt. Sed voces humansc facile flcfli poffunt , quoniam & ratione duce
propter harmoqia: vim libi naturaliter infitam fcmpcr eligunt , quod perfeflum
eft, & ubicumque volunt , valent confìftcre : & omnes confonantias , atquc
omnia minora intervalla in fuis legitimis proportionibus juxta numerorum har-
inonicorum naluram in cantu cuflodiunt; nifi aliquod interveniat imprdimen.
tum , propter quod id facere non poflìnt , ut cum artifìcialibus applicantur in-
firumentis, tunc enim eorum impetfcdìas confonantias, atque intervalla fequi
coguntur , a quibus rum reccdunt , ad vera & fjbi naturalia redeunt interval-
la . Cav. Ercole Bottrigari Melone 1. pag. 15. ... tra gli Strumenti muficali
alcuno non è; che fia più acconcio a proferir giuftamente qualfivoglia Inter-
vallo , che la voce humana ; come quello ; che fenza naturale impedimento al-
cuno fcorre , & fi ftende in infinito così verfo il grave, come verfo l'acuto;
alla cui fcmiglianza fono flati fabricati dall'Arte gli Stromenti liberi, & alte-
rabili da corde e da fiato . . . Voce humana più di ogni altro Stromento
muficale , eHer acconcia a proferir giuftamente qual fi voglia Intervallo armo-
nico .
(190) Vhanno ancora gli Strumenti , che il Zarlino (Soplim. Mujìc. Uh. 4.
tap. 33. ) il Bottrigari (Defider. Vial. pag. 5.) ed il P. Artufi ( Imperfet. della
iioder. Mtifi. Ragionam. 1. pag. 8. 9.) chiamarono Alterabili , come il Lento , la
Tiorba, il Flauto, l'Oboe, &c. di Stabile * rf» Mobile participanti , i cui Ta.
fli , Fori , benché per la fifa loro fituazione Stabili , poffono , dal dito , rifpetta
ai Tafli , dal dito e dal fiato, rifpetto ai Fori , così acconciamente alterarfi,
the il Suono in eJJÌ prejfo la giuflezxa fi riduca dei Mobili . Talmente Alterabile
fu tempo fa tutta la ferie delle Viole ( Silveflro Ganajfi dal Fontego , Regola . . .
de Viola d'Arco tajlada: ) Aurelio Virgiliano ( Dolamelo lìb. 3. M. S. ) a cagione
dei Tafli, di cui furono da prima arredate, le quali d' ejji poscia fpogliate ,
pafiarono felicemente , come ai dì noflri ,all'-ejfere di Strumenti mobili, ferven-
do citi mrglio alla puntualità degli Accordi.
8 .
3 1 Dìjfertazji&ne Seconda
(191) Sijiema perfetto o Sintono di Sijlcmj imperfetto o Pj*"- Riduzione di quefto
Lemme RnfTì per eli Strie ti^iputu d'i Lemme Rodi Sijiema VarticipJtU
minti mobili per gli Strumenti fi ubili. per r;li Sfru/we"" °."
diernamenie^ì .<*"''•
20736 2073*"
,- Èli II****,,, m
n
— iticmn 21557 ? ;
»G Al 21890
— Cerni 22187 Sij
iti
lil
g F G \> 24507
si
— ili Cerna 24806 5
»;
25920 -~ 15920
25542^ è
—
»;
iti Certi JI008 "— 31008
32430 '-5
|
3 5
|'~
K cdIj 32818
33X78
'
I I l I
*•- »,»
1
!4»-i 337325 „ ria
a ,* 1
[Wlu 38880 ~, Z.
»
iti CtA< 387ffO i
^1u
|
il A l SPI*
|T«Uw8i4 'Siri L
»7
ili e», 3S*t° :
5
a
1 1
f3 Si t 41473
| 1 H rt 4i47 2 4I4"2 ""
ffitt TV»-
— . 1, — w
Tavoìa primi
f^.318
Eftenfione del Si/ìema perfètto o Sintono di Lemme Rodi per gli Strumenti mobili
a tutta 1' Ottava.
^§=::=s$=:
ìs|rEts=^35^p
XIII.
38C «--{—**— ~^rr z=a$=r :
S— 20735 ipT5i-f- 18432 i7tfP5-t~ i65SpH- i5"iS>-t- 3555^ 4*740*-i JJ27tH- 12293 -53— 11559
-*- 3E vN=rj-:fep-t:--$=;i
XII.
Siili
23040 2lff00 8432 17230 KS384-H 15203 ISJ0*O IJ324+ 12800
i_ — ~
* T — ——
XI.
ti 1
- "fi
"
1 -Bfi
" 24883— 23328 22118— 30735 JPS>3?-t- l8552 '"tfPS-t- 17455 I&s35-f- 15552 I4PJQ + 138*4-+- 'i27»+ J24 + I—
33920 24300
;«- Jfc=
20730" — 1P440 18432-
.±l.
IX.
fcrEft^ *f-
27548 25920 24570" 23040
zs$z
2211ÌP-I
-a»>-
i18432 ^535-h I5JAO 14740"-+- ij>24
tbzrtJac -l*~
Vili. i«— :Bmzz iizlfi
ifi— fc±£zz\-fc
2P150 27337— 25920 24300 23J2p-f- 2l8 7 20730--I- 20503 — JP440 18225 174PS 10*200 5552 14580
— aa—
L
h— —
1
%$ $ j g$ .~-j
VII.
Bljz
£$ —SH0 — j- .E$— —Mìi$ :-*-
29491 — 27^48 3.721 4— 24570" 2ÌSPJ — 23118— 20P7I 20 7dff-+- ipstfiH- 18432-1- i 7 o"9SH- 1-T384+ «J7W+- 14-45—
VI. Kg~
3ì: 3* -»>- :l-;«:-j
— .>-
-«*-
31104 29153 2552O 24881 2JJ2Ì 20736" 15440 18552 — I7280 155854- 15552
V. B3$: 4W-
33'78+ 3 ''04 25491 — 27548 20-542 — 24883— 23593 — 23329-h 22iip-f- 20735 — I ppo 7 -f- 18432 — 17595-^ i* 5 2 y
_£a:;:±-:ì$_:
,
— — — —— —
E>« f
Ì3« 1 s« lift ^.z±
IV. 1=5::
3 45*0
lii
32400 27548 25920 24570" 24300 23340 2itfoo 23725 19200 8432 17280
-|..--fi-
-I fr I— Hfi—
III.
p Ty^ -*-
—
zbSzzzìzzì::
—
35354 ,4550 31758 30720 25451 27548 25214 25520 24575 n3 — 20480 19^51-f- 18432
.._L_.
:b~ -U_ _b d—4-ifi...
r
=SS=:
ÌEÈg^ÌEfe|Ez^
,J±--.
38880 J545 «Pitfo 370*48 27337 — 259:. 24300 2333Ì 0735 15440
._4>— -K*-
--C5-- -Tty— f--»--- --*»—
fcfi: z-n*~
414^2 38880 353J4 345*o 33178-T- 3104 3045' — 25150 27548 25520 34883 — 23040 22118 — 20735
FÙNiXUIENT^LE. S<ronJ.2n»Y S«. /uaj. Tfrjd mia. Ttr^a nus. Quarti min. Quirljaus. QuinU fjJfi QainU. Scji* min. Scu mi£
12
. Settimi min. Stilimi mf. Oliavi.
}^_ 9 ^_ 1 i 11 fi L J M
S 8 5 4 3 32 4i * S 3 S
Eccovi ìn un folo profitto il compiuto SijUma di Lemme RofG contenuto in quattordici lucceflìve Colonne , la prima delle quali , benché da noi già prodotta alla
pag. 3 "8 , abbi ani .rimato pregio dell' opera il dover qui pur riprodurre, omettendo peti» lutti que' Gmii che .il noftra intento eran fuperrlai funi gì' in-
, .
tervalli in quella prima Colonna difpofti , vengono riferiri ad Attmire %r<ivt come a loro l-onUnnuruU , e ciafeuno di effi ferve fuccedlvamenie in appreifo di
,
FonJjmtntatt alla fua cor ri fpendente Colonna, accompagnato ivi anch'elio da' funi rifpettìu tutcri/aili, che abbiamo tfprcfll colle Kore a noi ufitatc , foitopo-
nendovi i numeri aritmetici, efprimcnti U valore di ognuna. Le minutiffime frazioni inevitabili fono ftate da noi qui regolate per modo, che, dove eccedono
la metà del denominatore, Je abbiam valutare per un" intero di più; e per uà' intero di meno, dove la meta predetta uon oltrepalla/io indicando colle fo-
llie Cifre algcoraiche , e — +
la ispettiva loro manchevolezza, ed ecceifo.
,
. .
ì)ijfettdzJorìe Seconda . 3 lp
(191) Tolomeo , rome /opra vedemmo , /« /' inventore di queflo Sintono , i?
<•
frefentemente perciò dicefi di Lemme Rofii , perchè quefli giunfe ad efiere , fé non
l'unico, certamente il più diligente amplificatore del medefimo (Sifltma h'ufi.
tap.j. fag. 83) , illuflrandolo non foto colla più poflihile precifione delle dovute
Proporzioni , ma inoltre con la neceffaria aggiunta di quegli Intervalli , che h
fanno adatto all' artificio del Contrappunto corrente.
Ha queflo il fuo principio coi Greci dal Proslambanomenos a, o fia Alamìre gra-
ve, d'onde cominciava ver fo l'acuto il Tuono della Di[giunzione , che finiva in e,
loro Hypate hypaton.e noffroH. Sebbene e]fì non Uvifero in verun modo quello Pro-
slambanomenos , nulladimeno il moderno Concerto forzò Lemme Roifi a dividerlo
nelle quattro partì, da cui ne rifultano i primi quattro Intervalli ab, bc,cd,
« de, che a noi Serviranno d' efempio e di norma a riconofeere chiaramente i
fufieguenti , che alla perfezion del Si/tema concorrono , dopoché avremo per mag-
gior chiarezza fpiegate ad una ad una te parti componenti V annefia Tavola .
Colonna Prima .
I. L' Ottava divifa , grafia il Sintono di Tolomeo , in due congiunti Tetra,
tordi col fuo Tuono del Ir. Di giunzione . II. Serie de' Tuoni , e Semituoni giujla
J
il Sintono di Tolomeo. IH. Quefli Tuoni e Semituoni efprejfi dille Note moderne
in tre forta di Figure. La Breve efprimente gì' Intervalli del Sintono ; la Semi-
Breve bianca gì' intervalli dei Semituoni aggiunti ; e la nera V Intervallo del
Comma. IV. Le Lettere dell' Alfabeto figliano le mifure dei mentovati Inter-
Valli . V. Mifure di qwfti Intervalli efprcffe in Numeri , fecondo Lemme Raffi
di cinque Cifre l' uno , ad evitare le Frazioni per la loro minutezza al cafo no*
firo incomode. VI. Frazioni aritmetiche , che a quefle mifure fi frappongono ai
efprìmere le Geometriche Proporzioni . VII. Frazioni efprimenti ogni Tuono di*
vifo nei due di lui Semi tuoni.
Colonna Secnnda,
Vili. Svario del Sintono Participato dal Perfetto in ordine agi' Intervalli
IX. Numeri efprimenti le Proporzioni di auefli Intervalli , maffìmamente negli
Strumenti dal Tafto nero in due parti divifo . X. Svarj de' Tuoni e Semituonì
del Sintono Participato dal Perfetto efprejfi in Commi.
Colonna Terza.
XI. Lettere fignificanti i Tafti neri, che negli Strumenti fi abili fanno da
Diefis , rifpetto al projfimo Tato grave, e da \ molle , rifpetto al prof/imo Tafio
acuto. XII. Numeri efprimenti gì' Intervalli fignificati da quefli Tafti neri,
ton i Numeri ad ejfi loro frappofii efprimenti. i Tafii bianchì , onde fi rilevino
le rifpettive Proporzioni .
Appianata dunque la ftrada , ritorniamo al Tuono della Difgiunzione nella
frimaColonna al Numero III. , dove 3 Fondamentale fa da Sefia maggiore con r.
Que/lo t nel Contrappunto corrente richiedeva la fua Sefia minore, quefta gliela
produce b primo Intervallo , che fa da Semituono minore colla Fondamentale.
e fecondo Intervallo , che fa da Seconda minore colla Fondamentale , produce la
Quinta a q. Ili terzo Intervallo, nel fare colla Fondamentale una Seconda m%g-
giare mancante, produce la Terza minore a k . Ed e, quarto Intervallo eguale
ad un Comma , dando compimento al Tuono della Difgiunzione , dà pure ad o la
fua Quarta minare Confonanx.a perfetta.
Profeguendo fu quefta Colonna eompofta dì due Tetracordi , t' incontrano l
loro Tuoni e Semituoni divifi e fubdìvifi in minori Intervalli . Quefli Intervalli
non altro operano Je non fé produrre ad ogni Corda i neceffarj Accompagnamenti
facili a riconofeerfi da chiunque non fia affatto digiuno , né del maneggio arit*
melico , ne delle Proporzioni muficali
Nel noftro profeguimento , giunti ad r, conviene avvertire, come queflo eo»
Rr t rea.
. ,
J
. . ,
tione di chorda , tanto vetfo 'l grave , quanto verfo l' acuto ,
fempre Jì odono tutte quelle Consonanze , the fanno varietà di
Suono nei loro ejlremi Et quella è veramente Harmoma
.
Rr 2 11
(;oo) Ma dirà qui tal' .ino: v'ha pure un tal Giovanni Ohekem ,o Qhen»
heim fimvfo famofijtmo Giofquino ili Prato , che al riferire di An-
rwtejlro del
drea Oraitoparco ( de Arte Cant. Microlog. Lib. 4. eap. 1. ) e di Enrico Glareati»
( Dodechachord. Lib. 5. cap. 16. pag. 454.) feppe raccogliere fino trentafei Parti
in un folo Mottetto, Anzi quanti Canoni, fpecialmente di Pier Franeefco Va.
lentini , abbiamo a maggiore, e maggior numero di Parti tefiuti ? Vero, verìjfi-
tno i ma quefli Canoni a leggi particolari flanno tra l' anguflie di poca eflenfione
rijlretti , ed il celebre Mottetto dell' Ohenheim , per quanto è noto , tuff or fi
defidera ; talché niun' altro Componimento di Contrappunto fciolta ed ampio ri.
tnaflo effendoci , oltre i rinomat'ffìmi a fei Cori, vale a dire a ventiquattrt
Parti, majfime d'Orazio Benevoli (Lettera di Antimo Liberati ad Ovid. Perfa.
leggi pag. 18. 19.) a quefli, ficcarne ai pia luminofi efemflari , vogiiam riferi-
ta ogni noflra Propofizìone .
(jotj Da quefla legge fperimentale ne deriva la necejfità notoriamente pra-
tica di evitare le Quinte , e le Ottave , e gli Uni/foni di feguito . Afcoltiam»
fopra ciò la proibizione degli Antichi confermata coi Precetti del Zarlino Inflit.
Barman. P. 3. cap. 2,0. , che così averte: Vietavano ancora gli Antichi compo-
fitori il porre due Consonanze perfette d'un'ifteflo genere, ò fpecie , contenute
ne i loro eftremi da una proportione ifteffa, l'una dopo l'altra; movendoli le
modulationi per uno, ò per più gradi; come pure due, ò più Vnilfoni ; over
due, ò più Ottave; ò veramente due, ò più Quinte, & altre limili.... Coti-
ciofiache molto ben fapevano , che 1" Harmonìa non può nafeere , fé non da
cofe tra loro diverfe, difcordanti ,& contrarie; & non da quelle , eh' in ogni
cofa convengono; Laonde fé da tal varietà nafee 1" Harmonìa; farà di bifogno,
che nella Mufica , non folo le Parti della cantilena fiano dittanti l'una dall'
altra per il grave &per l'acuto; ma etiandio che le lor modulationi fiano
differenti nei movimenti ; &che contenghino vane Confonanze , contenute da
diverfe proportioni . Et tanto più potremo allora giudicar, che quella cantile-
na fia harmoniofa, quanto più fi ritroverà nella compofitione delle fue parti,
diverfe diltanze tra l'una & l'altra per il grave &per l'acuto; divertì mo-
vimenti , & diverfe proportioni. Videro forfè gli Antichi , che le Confonanze
pofte infieme in altra maniera, di quella, eh" 10 ho detto; ancoraché fuITcro
alle volte varie nei loro ettremi per il grave & per l'acuto; erano limili nel
procedere , & ùmili di forma nelle loro proportioni j però eonofeendo , che
,
Wodulationi & delle Proportir.pi ; g udicarono , che 'I por due Consonanze
,
1' una dopo l'altra fimi li di prnportioni , variavano fé n~n il luogo di grave
in acuto, o per il contrario; fenza fare alcuna buena Harmnnia ; ancoraché i
loro eftrcmi fuffero variati l'uno dall'altro. Però non vclfero, che due. o
più Confonanzc p^ rfettc contenute da un'iUeffa propnrtione afcendrnti inde, ,
te quello, che molte fiate ho fatto anch' io ; che quando fi paffiffe il numero de
due Chori , & anco nel lìefTì due Chori , che
I
'
Baffi d'un Choro e anta Ce an-
i i
co la parte dell'altro; perciorh* ne feguitare bbe , che 'I Canto tutto & I' Har-
monia tutta, (laverebbe una bafe, & un fondamento dirò così, che la fuftenta-
rebbe di maniera , che la farebbe comparere altra tanto ; efiendechè quella par-
te che è raddoppiata fi viene più a udire, che fé la fi cantaffe femplicemente
da una voce. So leni/fimo un tal ccnfiglio , ma ne io parimente il grave arufo ,
giunto ormai all' ecceffo . Il Zarlino permette i Biffi unijfoni talvolta; oggidì fi
fentono quafi jtmpre Umffcni . £3/; non concede tale lictnza alle altre Parti, $
«JOf le voghamo nei Cori quafi tutte in Ottava, in Vmfiono . f/fo ha per
fine raddoppiando i Baffi, di dar Uro vgire , e noi , che pttiam procurarglielo
,
togli Sti umtnti , uniti dappoi ai Cantanti , an-tam meglio di fervire al comodo
àel Concerto , che a quella lodevole varietà, che i baffi ancb effì varii le con
ciliarebbero . Ne» coi) fece Orazio Benevoli prct otipo forfè unico della vera Ar
tnonìa a più Cori. Circhi pure, chiunque volge I' Autorità del Zirlino L a
propria dififa , cerchi ne' Componimenti del Benevoli fino a fet Cori , alcun
Jiafio in Ottava in Unì/fono 1 e non trovandolo, Vigga poi, fi I' uniformiti
dei Baffi , permcfja quali he volta dal Zar tino a loro rinforzo nei Cori, ferVIT
piffa di lodevole artificio in effì anche a' dì nojlri.
DhfertdZjìone Seconda .
325
demmo, i quali, l'abbiano potuto, fra
oltre a fei Cori,
le mujìcke dovere tener rillretto
leggi , a .
& Secundus . Pro autento Deutero & plagts Diuteri Tcrtius cV Quartus. Pro
autento Trito , & plagi? Triti Quinlus & Srxtu . Pro autento Tetrardo & pia-
1
;
gis Tetrardi Septimus & Oclavus . Igitur oeffo lunt Modi ut odo p.ittes oraclio-
nis & odo forme beatitudinis per quos omnis cantilena dilcurrcns. odio difliniil-
Jibus qualitatibus variatili:
.
^
dunque, in quefte due forte di Canto , da Fondamentale,
5
coli efteufione alle altre Corde efìefe fino all'Ottava, che
vuolfi divifa in una Quinta, ed in una Quarta, da pren.
derfi quando fopra
la Quinta, quando fotto la Fondarne»,
tale. Se fopra, Tuono è Autentico ; fé fotto, elfo è Piagale.
il
loc. cii. Ltl. 1. cap. 6. pag. 75. Ncccfle tft quatuor rtliqucs Modps, Nonum ,
Decimum, Undecimum . & Buedccimum , quos nos ita ricminarr.us , edam in
iModrrum numernm admittere.
(311) durelixrus Tcnarius Regni, cap. 8. ex Cod. Mediceo- Laurent, (ferì
l'Anno 900. fecondo Iriiernio de Scriptorih. Ecclef. cap. 294-) Tonus eli tocius
conftitucioris armonire duricia & ciuantitas • qre in vocis accentu live tenore
confiflit. Nomina autem eorum apud rcs ufitata ex autheritate atq. ordine fum.
pfere principia» Nsm quod quatuor eorum autentici uocamur • ad precipitimi
corum fonum rtfertur. co quod aliis quatuor quali quidam ducatus & rragifle-
.riunì ab cis prebeatur. Vnde & primi altiores. fecundi inferiores. Aufenticum
greca lingua, auflorem rive m.igiflum dicimus ve] excnplar. Vnde & libros
antiquiflìmos atq. firmos sutentìcos uocamus . utpote qui prò fui fittr.itnte aiiis
poflint aucìoritatem magifteriumq. prebere. Primus autem corum protus vocatur.
quod norr.en apud nos primurn fignifìcat . Vnde & prothomartircm Abel in lege
«eteri, in ncua autem Stcphanum dicimus primos martircs . Secundus aiittm
deuterus . ideft fecundum. Dcutorofis enim eadem greca lingua fecundacio rive
xecapitulacio uocitur. Inde & ckuterorjomium. ideft fecunda lex. vel legislacio
nominatur . Tercius tritus dicitur. qui fimiliter. eo quod, tercius (it in ordire
«riti nuncupatur nomine . Quartus tettarchus . qui eodem quo & ceteri modo ab
ordine fui vocabulum fumpfit • quia uidelicet quartum principatus locum cbti.
liuerit. Tetra enim apud grecos quatuor dicuntur. Vnde & nomcn Dei tetra-
grammaton . eo quod quatuor litteris fcribirur. Inde & tetrarchia . ideft quarta
pars regni. Plagi autem eis conjuncli dicuntur omnes IllJ.or quod nomen li-
gnificare dicitur latus vel pars. Siue inferiores eorum. Quia feilìcet. quali qui-
dam Iatus. vel quedam pirtts funt eorum dum ab eis ex toto non recedunt.et
inferiores quia fonus eorum pretTìor quam fuperiorum deprehenditur. Quod au-
tem octo fint celeftes motus videntur imitari.
(313) P. Merfmnut Harmonicor. lib. 6. Propof. 13. pag. 107. Non jam dif-
puto de Modis Antiquorum , déque illorum numero, nomine, & ordine, fed
tantum eos explico, quibus Praclici noftrates , & alij Mufici ubique terrarum
utuntur . Sunt autem numero duodccim, fex nempe primari), atque prsecipui ,
quos Authenticos & dominos , atque Tìegcs ; & fex fecundarij , quos Plagales,
miniflros, fubiugalefque vocant : N^hilque funt aliud , quàm pracdicla; fpecies
OclivaC) quaruig varia, diviiìo producitModum Authenticurr, , ejufque Piagatali,
318 Disertartene Seconda.
i-
9.
»
. >
_»_ l_ft _
i -•-
»
i
Primo
Autentico.
r
»
See.
Plag.
i
Terzo
O
Auten.
1
' -*
Qnst. Si"'"-
i-lag. Auttn.
Sello
L'Ug.
'
Sttt.
Amen.
.
(3'4)
Ecco in che confida la moderna Modulazione (315)» fe-
condo gli Antichi Mutazione ili Tuono (j 16) , la quale così
può
^514) E' degna di tal rifpetto V Autorità del Zarlino , ch'io non debbo trafeura-
re di efporre il perchè qui mt fcojli dall' ultimo fuo parere i dico uli.no, mentri
ognun fi , che nelle Infltt. Hfmon. ( P. 4. cap. io. Ed ti. 1558. 15*1. ; fiffate le
Foniamentali dei Tuoni , giufla lo lìile Ecclefiaflico , ov' io pure le fiffo i cangiò
pofeia Centenz* nelle Dimoflrat. Hirmon. ( Ragion. ( Def. 8.) ( così pure nella
riflampa delle Infltt. Htrmon. loc.cit. (1573. • 589. 1601. ì murando le Specie della
Quarta, Quinta, e Ottava, e corifeguentemcnte altrove ponendo le Fondamentali ,
ov' io non le pongo , non gii che m' opponga al motivo di limile mut aliane addotto
ita Óf alio Tigrini [Compeni, della Mufi. Ltb. 5. cap . 3.), dal P. Jrtujì ( Arte del Co»'
trxp. pag. 73. ì , dal P. Merfenno I Htrmr.ntcor. Lib. 6 . Prof. 1 1. 1 ?. p <g. 1-.6. io j. ) ,
e da Monf. de la Voye ( Tratte de Mafiq. P. 1. eh ip, 18.) di quella maggi ir e comodità ,
che nel Solfeggio ejfa ci porta, cui veggio anch' lo , e meco tutti pofeia avranno
veduto , i quali però, trattone pochi , a fronte di tanta comodità , non l'allon-
tanarono dal Metodo primo, rilenendo l' Eccle/iajliche Fondamentali dei Tuoni.
E come dive'famente? Se le più volte fiatn coflretti condurre il Canto figurato
fu l'orme del Canto Fermo, che non ammette le Fondamentali dell' altro Meto-
do. Ma in luogo sì ofeuro , e dalle varie fpecie d Ottava, Qjinta , e Qjiarta
( Dijfer. corrente p tg. 141.) , che guidano a
variar fentenia , intralciato ( p. A-
thxnxf. Kircherus Mujurg. Lil. 5. cap. 7. 5. 1. pag. \iì. T.i. ) Tinti eli de
Tonorum nutnsro & quali tate ir.ter Authores diifenfio , ut cui lublcnbis vix
d fpicerc polfis ; mi fari , fé non altro, almen pcrmrffo unirmi ai molti feguaci
1
(316; Di qttejìa Mutazione > detta ancor» da tal' uno greca MiftioDC , «fi>»r«
Dìfiertdzjons Seconda. 32,9
può pretto noi, che da ella, come da Radice armonica fi
diramano le più pregiabili variazioni (317). Nel cangiare,
che effa fa all' ufo noftro il Tuono, fa in uno, che fi can.
gino gli Accompagnamenti alla Fondamentale , vale a dire ie
Consonanze di lei perfette, ed imperfette , e fino le Dijiovan-
ze , che agli occhi d'ogni giudo eilimatore del valor mufi.
cale, offrono vaila fchiera de' più graditi Intervalli.
Ma nell'opera di quefti Accompagnamenti v'ha molto
che fare in uno colla Fondamentale la Terza (318). La Fon-
S s 2 damen-
tunamente Plutarco (Ve Mufi. pag. mihi 1134. ) Cum ergo de fententia Poly-
mnefti & Sacadse tria fint tonorum genera, Dorium , Phrygium , lydiura : fé-
runt Sncadam in unoquoque horum fenile firopham , docuifiVque chorum ca-
liere Doricè prim.im , Phtye.icè ftcundam , tertiasn Lydio tono, atque hunc no-
imim fuifle ob mutationem d;clum tripartitum . ( Sic enim Trimeres interprete-
mur). Il Canta Fermo ne pur elfo e/elude la Modulazione , che qui trattiamo ,
il quale nelle Cartilene più ftefe , non fola pafia dall' Autentico al fuo Piagale ,
e da qutflo a quello, ma da una fatta ad un altra d' Autentico . Queft' ultimo
pajfaggio, vera Modulazione, gli è quello, che chiamarono Tonus commixtus,
ovvero Commiftlone . Laddove nominarono il primo Tonus mixtus , evero Miftio.
re. In confermazione del tutto, attendiamo primieramente a Marchetto da Pa-
dova ( Lucidar, in Arte Miific. Planx Traci, io. cap. i. ex Coi. Amhrof. D. 5. fol.)
Tonus commixtus dicilur ille, qui cum alio quam cum fuo Placali. Si autem
Autenticus eft, ve! cum alio, quam cum fuo Autentico. Si Plagalis eft , mifceri
videtur , ut de fp.-ciebus ipforum infenus oftendetur . Pofcia al Zarhno ( ìnjlit.
Hormon. Lib. 4. cap. 14. Bdiz. 1558. 1561.), che ci fa ojìervare /'Introito
Spiritus Domini replcvit orbe m tcrtarum , che fi canta nella Mefia della Solennità
delle Pintecofte; il quale è fiato ccrr.poflo dell' Ottavo modo, & ha nel fuo
principio la Prima fpecie della Diapente, che ferve al Primo modo; & replica
molte volte nel mezn la Terza fpecie , che ferve folamente al Quinto, & anco
al Seflo ; come in elfo fi può vedere, icco quanto alla Miftiore, come vie»
definita da Biagio Rojfetti ( lìbel. de Rudim. Mufic. de Format. Primi Toni ) :
Tonus miftus eft ille qui facit miftionem cum fuo focio. fai. primus cum fé.
cundo , tertius cum quarto, quintus cum fexto , feptimus cum celavo, & e
contrario &c. Ma piti chiaramente il P. Simeone Zappa ( Rego. de Canto Fermo
&c. cap. 10.) De mixtione tonorum . Nola quod tonus autenticus mixtus eft iiie
qui ultra fuum fine m , defeendit tetracordum : fui placalis tangens defeenfum .
ltem nota quod tonus placalis eft ille qui ultra fextam voccm ad feptimam five
octavam fui autentici : tangtns fumitatem . Item nota quod tonus autenticus
dicitur mixtus a parte infra , placalis vero a parte lupra.
(J<7) M. Majfon, ììouv. Trait. de Reg. pour la Compof. de la Muftque pag.
mihi ij9. La Variété des Modes , pour relever & anio-.er une Pièce; car Don.
feulement il eft perrms dans un Ouvrage d'etendué, de paffer du béquarre au
bémol , c'eft-a-dire du Mode majeur au Mode mineur; Mais il eli encore
nectffaire d'en .ufer ainfi , parte qu'il fé recontre quelquefois des Paroles qui
ne peuvent ètre bien expriméts, qu'en changeant tout d'un coup de Mode.
(318) G:o; Frane. Beccattelli he. cit. I Tuoni Muficali , fecondo la noftra
moderna Modulazione, non fon più che due, tra quali altra divinatone non vi
3 5 o D'ijfertazjone Seconda .
divertita , che quella ne Tuoni della moderna Mulica non fi trova. S' offervi
con ogni attenzione venir qui dijìinti i Tuoni dal Beccattelli , non fecondo la
loro origine dal Canto Fermo, ma fecondo il loro progreffo nella moderna Dottri-
ni • Il Canto Fermo poco di fua natura curante di Terze e Sefle , non deve»
loro fidare la differenza dei Tuoni, ne quhidi altronde ricavarla poteva, coni»
è chiaro , fé non dalle Corde fondamentali . Tojìo però , che quefli Tuoni s' avan-
zarono nella noflr' Armonia , cui ben fervìre non potez'ino fenza i mujtci lort
ulccomp.tgnamentì , dalla Terza principalmente regolati, di qui fa, cb; trafcti-
ratane l' origine , nel diilingu.rli , fiam filiti valerci della Terza, che, pliche
Maggiore , e Minore , riflrmge i Tuoni a lei fimili in due fpecie , cioè Maggiori , e
Minori, riducendoli così ad ejfer due foli . D. Filip. Ait. Bnifcbi (toc. cit. pag. 79. )
illuflrando opportunamente queflo luogo leva noi d' impaccio
, i quali poco fx
,
fulla quale è fondata I' armonìa di quella Cantileni , ò Sonata, che s' intraprende
d'accompagnare. V. G. li trova una Sinfonìa in Dia folre. Uni Cantata in
C fol fa ut &c. queftù (ì chiami Tuono. Dunque tutto ciò, che fi Tuona, o fi
canta, è fondato fu Tuoni. Per maneggiar ben quello Tu.no diremo prima,
i
(319) M. Rameau. Nello. Syfl. de Mata, Tbeor. ebap. 6. pag. 49. jo.
Suppofant ici une perfonne fans experience , &
nullement préoccupée des Chants
ordinaires; il ed prefque certain qu' elle entonnera tofijours un premier fon
comme Principal, ou du moi'is cotiine Quinte de ce Vrineipal ; d'où fi elle
1' entonne come Principal, &
que fa voix fé pjrte A d:s in'lc'xions de Tierce
ou de Quinte, elle les fui.ra en montani; au lieu qti" elle les fuivra en de-
fc:ndant , fi ce premier Son ne I' a frappée que come Quinte du Principal . Et
par -Ih le Principal ira chcrchtr (,\ Quinte , ou celle- ci retournera au Principal
fous- entendu ; quoique ce- la fé faffe fans connoilfance & fins experience....
Si cette méne perfonne fuit pour lors les detgrez fuccefllfs de fa voix , elle en-
tonnera toùjours le Ton au-dclTus du premier Son donne ( cioì la feconda
maggiore ) , au lieu qu'elle entininera plus fouvent le Semi -ton au-dclTous
(cioè la Settima maggiore) que le Ton (Settimi minore), le ti ut, patee qu*
e*tatlt frappce de 1' Harmonic de ce premier Son , i\ fa voix ne fuit pas les in-
flé'xioris diiVes par cette Harmonie , elle fé dirige du mjins forcelle du Son)
cju' elle devroit entonner naturcllenient après le premier: Car le Toh au deflus -
Tuono fia difendente , il quale altra Settima non permette fé non fé minore»
(jto) Già: Frane, lieccattelli toc. cit. Nel Tuono di Terza maggiore , ezian-
dio la Serta (ì deve praticar maggiore , così nel Tuono di Terza minore mede-
limamente la Sella fi deve praticar minore. M. Rameau Trait. de l' Harmon.
Liv. i. chap, ii. pag. 144. Eccettuandone perii ti minore Tuono afeendente , chi
richiede la Sìfla maggiore . Idem loc. cit. Liv. 4. chap. 16. pag. 417.
(?u) M. de Saint Lambert tiotiv. Trait. de l' Accompagnem. du Clavecemb.
chap. 4, Tout Air 011 Picce de Mufique eft compofée fur un certain Ton , & dar.s
un certain Mode. Le Ton d'un Air eft la note fur la quelte il fé termine 3 &
cette note s'appclle auftì la finale. Si la finale d'un Air eft un Ut , on dit que
l'Air eft compofé en C fol ut (c'eft le terme) Si elle eft un Ré , il eft eri
Dia ré &c. .. Le Mode eft la determination du chemin que doit tenir le chant
d'un Air, & celili de fes parties , quand il en a, le tout par rapport à la
note finale. Il rapportare , che noi facciamo quefio tutto alla Nota Fondamentale ,
niente turba l'identità della Dottrina, la Fondamentale Jlejjìfjima emendo, che
la Finale. // Componimento mujìco ejfer dicemmo una Circolazione armonica, che
parte da un Tuono , e paffmdo per altri Tuoni ad ejfo corrifpondenti , ritorna
al Tuono primiero . Gli è dunque come nel Circolo quello Jleffo punto a noi prin-
cipio e termine del giro , che far volemmo. Nel Circolo , un folo ; e nel Compo-
nimento , duplicato , come efige fificamente la (uecejjìon delle cofe , e muficalmente
V Equifonanza dell' Ottava ; ma ovunque, il termine fempre lo Jlejfo Di qui .
viene il dritto , che noi abbiamo di fiabilire la fpecie del Componimento , quando
volgendoci piìt tallo alla Fondamentale a comodo degli Accompagnamenti nel Can-
to Figurato, che alla Finale a comodo di toflo difiinguerla nel Canto Fermo .
(311^ Zarliha lnflit. Harmon. Parte 4. cap. 17. Sogliono trafpartare i Modi
verfo l'acuto, overo verfo il grave per un Tuono, ò per altro Intervallo r
adoperando non folamente le Chorde chromatiche , ma anco le Enharmpniche , per
poter comniodamente , quando li fa di bifogno, trafportare à i loro luoghi i
Tuoni, & li Semituoni lecondo la propria forma del Modo.
(313) Ecco qui motivala quella forta di Mitfua, Falfa , Finta, Colorata,
Congiunta, Alterata, chi all' J.nm\31" (*3) Otfert. i.'fag, 57. fpiegammo 4
3 32 Dijfertazjìone Seconda.
come furono anche appreflo gliAntchi Cchtphen, & il fuo difcepolo Giofqui-
oo , & altri; come nelle le ro crrrpofitioni fi può vcdire. Ocheghen
infiniti
•vifie nel XP
Setolo, il che ferva d' «i/o a re 'oro, che fanno il Tr:fpi>rto in-
zenìjicne moderna , fé pure non vogliono, rifpettivamentt ai Trafporti , e/fer
int efi parlare in ordine all'ufo crrrente dei medtfìmt, il quale , non folo conedm
una totale di loro frequenza , ma giunge fino a fir f ntire t Semituom volgarmente
Cloroltici da Fondi ne ni .li , il eh' non mai , o rarifl.man.cnte fu nei Secoli al neflri
fup entri adoperato , fuo- ci' negl'Orfani ( Pietro jìrin Lucidar, in htufi, Lib. t.cap.
5. 6. P.D. édri. Banchieri Otga. Sonar Reg. x. pjg. 4;. EJiz. in 4. 160^. P. Dir ut»
Trar.fil. Dial. P 1. hh. j. pag. 4. j In confermi di quanto diro, attendiamo a Af.
Campione (Traile d' Accompagnem. &
eie Limpofit. Oeuvre 1. pag. mihi 5. 6.)
en ont , ùvs contndit , d<_Ci e' I" icéi ; re 11^ nvons pr s I' effi rt , dans I' efpe.
iarji.e d'une ccnnoiflance generale; &
e' eli peur y parvtnir que j'entreprens
ity d'tn di.nntr Ics pr;ncip>5. Pi ur parverir à ce deffein , il faut cor.fidcicr
Jc tout cn gtiieial , c'cft-à-dirc , teutes lts Notses par Semitcns , qui font;
ut ut W fc
fa fa 8 fol fo! J? la <">
1> fi
DifertaZiione Seconda .
333
la doppia neceffità di mutare neìlo ftedò Tuono le Fonda-
muntali }
ed olrrepaffare i confini dei tre loro famofl Ge-
neri .
Ma come
ciò, fenza i moderni Intervalli , che compon.
gon I e fenza i Semituoni , che le dividono, fup-
Ottave ,
DIS-
DISSERTAZIONE TERZA.
Del Canto , e degli Strumenti mujìcali degli Ebrei
nel Tempio .
(1) III. Reg. cap. io. t/. 4- Ù* 5. Videns autem Regina Saba omnem Sa-
pientiam Salomonis .... &
holocaufta , qurc olitiebat in domo Domini , non
habebat ultra {putitimi . E nel fecondo de Paralipomeni
1
cap. 9. v. 3. e 4. Qua:
,
poitquam vidit , fapientiam fcilicet Salomonis .... & viflimas quas immolabat
,
(2) II. Machab. cup. 3. v. 3. Ut SeleuctlS Afis rex de redditibus fuis prac-
ftaret omnes fumptus ad minifterium facrilicioium pertinentes . Demetrio diE
lui figliuolo , il quale exiit ab urbe Roma, come legge/i nel Primo de' Maccabei
cap. 7. v. 1. , e fu Re della Siria , nella lettera , che inviò agli Ebrei , regi/Ira-
ta ivi al cap. 10. così fcrive , verf. 30. Ò' 4^>. Ptolemaidam , &
confines eius ,
cjuas dedi donum fancìis , qui funt in lerufalcm , ad necefrarios fumptus San-
Aoium . Et ego de fmgulis annis quindecim millia ficlorum argenti de ratio-
nibus rtgis , qua: me contingunt
O) P. Calmtt Commentar, in Pfal. 136. v. j. Judxi , ac prifertim Levitac
cantu l'uo erant celeberrimi . Mufica erat iolum l'erme negotium plurimarum fa-
mi! ia rum , qu.c Templi, ac nationis fumptibus alebantur . . . . ridei confonurn
eli , illos a patribua l'uis cdoftos , cum Mutici tantum vacarent , in ca maxime
floruiile . Omuis Orieus proietto noverai, Levitas hac in aite ejsccllui.fe
I
. ,
(4) li. Reg. cap. 6. v. 5. &" 15. I. Paralip. cap. 13. v. 8. &
cap. 15. v. 28.
Fedi al Cap. 6. della preferite Storia pag. 42. 43.
(5) /. Paralip. cap. 23. v. ig. &
ultra . Levita: vero , ut ftent mane ad
confitendum &
canendum Domino : Similiterque ad vefperam tam in oblatione
holocauftorum Domini , quam in Sabbathis , &
Calendis , &
folemnitatibus re-
liquis ; juxta numerum , &
cseremonias uniufcujufque rei , jugiter coram Do-
mino .
Afaph , Heman , £* Idithum Muficse fub Davide , & Salomone praeerant .Ho-
tum primo quatuor erant filii; fecundq quatuordecim ; poliremo vero fex , qui
viginti quatuor Cantorum choris duces eletti funt , finguli fingulis . Sub iis Duci-
bus alii erant Prsefecti , inferiores undecim , pio quolibet Choro , aliis Cantori-
bus inftruendis deftinatì . Familia Caath medium Templi tenebat ; Meraritje fi-
. ,
E* ere-
i
.
che tutto posalo rifpondefte Amen, e dicejjè Ptn.no. al Signore (_ Ibid. v. 36.}
il
Et dicat oranis populus Amen , : &
hymnum Domino . Avendo pofcia dalle
mani J'eJJè di Dio , Jìccome egli attè/ìò Qlbìd- cap. 28. v. io.) ricevuta la Piati'
ta , e'I diffègno del Tempio, e di tutti guanti gli edifiìj del portico , delle cel-
ie , e degli atrij , è afTai verifimile , che a fine di eccitare alle divine laudi il
1
popolo , che doveva adunarji neli atrio efieriore , componete il Salmo novantefimo-
nono , poichi in efjò al ver. 2. Ji legge :Introite in confpectu ejus in exuitatio-
ne ed al verf. 4. Populus ejus ,
; & oves pafcux ejus introite portas ejus in
,
«onfeflione , atria ejus in hymnis : confitemini illi . E qui fono degni d' oirer-
vazione i due vocaboli di Confezione , e di Inno , ufaii coftantemente dalle di-
vine Scritture a Jignificare laudi , che dagli Ebrei Ji rendevano a Dio nel
le
Tempio. Da tutto quejìo ricava/i, che nelle folennità di letizia cantavanfi prin-
tipalmente i Salmi centejimoquarto , centejimoquinto , e centejimofefto , ognun de*
quali comincia , Confitemini Domino , quoniam bonus quoniam in fixculum ;
quit , o Timothee , quomodo mea arte poirum evadere ciarus & nobili»? Atit
quid faciendum milii exillimas , ex quo in universa: Graxix cognitionem ventu-
«JS iira ì Num alia quidem omni me itudio & benevolentia jam edocuiìti , uem,-
. .
timete . Omnia enim qua; hic confcripta flint, fpeculum noftrum funt . $. Ni-
tetixn de P/'almod. bona. citp. 1. Pfalmus triftes confolatur , lactos tempe-
. . .
6c die/im tranfit ; quod a viris qui in id omne ftudium confcrebant, facile ad-
vertebatur. Non dobbiamo qui fupporre praticati i due Generi Cromatico , ed
Enarmonico nella pretifa loro e/altezza , ma (blamente di raro in qualche loro
Intervallo , ctoì , mescolando accidentalmente qualche Scmituono , Die/ìs Cro-
matico , Jìccome da qualche tempo Ji ì introdotto nel nojii-o Canto Ecclejiajtico ,
ovvero uj andò il Semiditono , e '1 Diiono incompojìi , non mai-, fecondo il Bottrì-
guri (Melone Di/c. Armon.') il Si&onio (Difc. intorno B* Madrìg. & a' Libri
dell' Antica Muji. ") , ed altri, ammtffl dai Greci nel J'cmplice Diatonico.
fpiritale pfalmum dixit Apoftolus (_ad Cohfjl 3.) flint enim admittendse mode-
ftac & pudica: harmonise : contra ù forti & nervofa noftra cogitatone vere mol-
les , ti enerves harmonis amandanda: quam longiiiime , quie improbo flexuum
Vocis artificio , ad delicatam & ignavam vita: agendje rationem deducimt . Gra-
ves autem &qua; ad temperantiam pertinent moduiationes ebrLetati , ac proter-
via nuncium remittunt Chromaticse igitur harmo.iiae , impudenti in uno pro-
.
rlus Mujì. Lib. i. cip. Ji. Chroma vero eft , jam quali ab illa naturali interi,
rione deicendens , tk in mollius decidens .
131. ad M'tnor'ium Epifc Quibus numeris conlì-
(11/) S. Augiiftinus tpifi.
flar.tverfus Davidici non lcripfi , quia nefeio .... Amavit enim vii Sanctus
Mulìcam piam , &
in ea fludia nos magis ipfe quam ullus alius author accen-
dit. Clemens Alexandrimis Strom. Lib. 6. Propterea exemplum MuficiC fimul
pùllens , &
prophetans ponattir David , Deum concinne fck numerofe laudans .
Dorica: autem harmonia: maxime convenit gei us tvxffi'mot , ideft , concin-
num , ik Phrygia: hmnw
quod eft vehemens ck acutum ut ait Ariftoxe-
, ,
limai ac dieta qujm congrua inter fé , tk confona fini Atque hic protetto .
vir mulic.'.s effe mihi videtur , haimoniam fuaviffimam modulatus , non ly-
ram , ncque jocularia quardam inftrumenta , led vitam revera contimperans
cuacordia verborum tk operum , concineniem fecundum Doricam videliett me-
.
lodiam , non Jomcam , aut Phrygiam , aut Lydiam , fed eam certe qua: fola
graeca eft harmonia . Julius Scaliger Poet. Lib. i. cap. io. Dorica vetus ma-
gnifica , fublimis , gravis , contenta , nihil habuit fufum , nihil folutum , nihil
bilare , nihil molle : fed plenum , vchemens , paiicis , modicifque flexibus *
'(zi) IV. Reg. cap. 24., Ò* 25. //. Paralip. cap. 36.
(22) P.Calmet Commentar. in Pj'al. 136. v. 5. Non vetabat Deus, laudes
fuas in terra aliena cantari . Kas faepius captivi , gl'i Ebrei in Babilonia , illic
cecinerant , faej ius laudum Cantica elucubrati fuerant , immo & inftrumenta fua
pul'averart , ut exilij fui taedium imminuerent , atque ad confidendum in Do-
mino fé fé excitarent . Verum hoc inter fé, &
clam peragebant , cum propha-
riorum pra:fentia nequaquam objiciebat divina Cantica ludibrijs , irrifionibus , &
fortalfe etiam blafphemijs Babyloniorum .
Tetti-
bia ,
Mathanias , fuper hymnos ipfi , & fratres eorum
Juda , .
prxceitum David viri Dei ... v. 27. In dedicatione autem muri Jerufalem re-
quiiìerunt Levitas de omnibus Jocis (bis ut adducerent eos in Jerufalem et fa« ,
David viri Dei ... v. 37. Et chorus fecundus gratias referentium ibat ex adver-
fo. .v. 39. Stcteruntque duo chori laudantium in domo Dei
. . v. 41 Et dare
. .
_ >;^__
C.ì.O 1. Efdra cap. J. :•. 8. Anno autem lecundo
adventus cortim ad tem-
plum Dei in Jcrufalem menfe fecundo , ca-perunt Zoiobabcl filius Salatine] tt ,
Levita in organis carminimi Domini , qua; fecit David rex ad laudandum Do-
minimi : Quoniam in aetèrmitn mifericordia ejus , hymnos David canentes per
manus fuas : porro Sacerdotes canebant tubis ante eos , cunctufque Ifrael ftabat.
0*0 cap. 5. v. 13. Igitur cunftis pariter , et tubis, et
-Ibid. voce, et cym-
bahs , et organis , et diverfi generis muficorum concinentibus , et vocem in
iublime tollentibus ; longe fonitus audiebatur.
(39) 1. Efdrsr cap. 6. v. 15. Et compleverunt domum Dei iilam , ufque
ad diem tertium menfis Adar , qui eit annus fextus regni Daiii regis Th'mus .
in bunc loc. Meniis Adir eit duodecimus et ultimus menfium anni Hebraeorum ,
lefpondetque noilro partim Februario , partim Martio
(40) Ibid. v. 16. &
17. Fecerunt autem filii Ifrael Sacerdotes et Levita; ,
et reliqui fUiorum tranirnigrationis , dedicationem domus Dei in gaudio. Et ob-
lulerunt in dedicationem domus Dei vitulos centum , arietes ducentos , agnos
quadringentos , hircos caprarum prò .peccato totius Ifrael duodecim , juxU nu-
merum tribuum Ifrael .
nò, cicè Gionata [44], feguito pofeia dal Canto degli al-
tri. Sappiamo inoltre, che depo quella riedificazione, e
Dedicazione, a tutti i Saceidoti, e Leviti furono aflegnati
i rifpettivi lor minilterj pel fervigio del Tempio [45] nella
maniera , che praticavafi innanzi
fchiavitù ; e tra quelli la
minifterj l'ultimo certamente era quello de' Cantori , non
i quali anzi egualmente che i Saceidoti, pel regio editto
di Artaferfe , pubblicato (46) l'anno fettimo del fuo re-
gno, furono efprelTamente dichiarati (47) efenti , ed immu-
ni da qualfivoglia impofizione , e tributo.
Colla medefima folennità ne'fecoli pofteriori ad Efdra,
e a Neemìa fu celebrata da Giuda Maccabeo la deciicaz'one
"
del nuovo Altare , che quello g'oriofo Eroe dell' Lbrea
nazione, depo d'aver purgato il Tempio
da tutte le pro-
fanazioni intiodcttevi dal Re Antioco, innalzare ad
fece
onore del vtro Iddio. Il racconto, che ne fa il facro Te-
llo, è degro di elicle cui riferito. Ttitra the ff/.'>:taj/e il
Sole, così nel primo libto de' Maccabei (.48), del ienttjì-
tno
C49) Gloff. ori. Deum autem laudibiis , & pfalmis glorifìcabant , fefeque
mutuo cantibus deleftabant
l- Macbab. e ap. 4. v. 59. Et fiatuit .Judas ,
CsO fratres ejus , univer-& &
sa ecclelia Ifrael ut agatur dies dedicatici is altaris in temporibus fuis ab anno
in annum per dies ofto a quinta &
vigelima die mentis Casleu , cum lsetitia.
tk gaudio . GloJJl ord. Hanc quidem foltmnitatem ipfe Salvator in Evangelio
praedicatione fua legitur decoraJfe . )o: cap. io..
C51) Cap. io. verf. 11. &
23. Fafta font autem EncEnia in Jerofolymis :
& hyems erat &
ambulabat Jefus in tempio , in portici! Salomonis . Nicol, de
:
Lyra . Sciendum tamen , quod fellum non erat prima: dedicationis , qua: fafta
eft a Salomone: quia fafta eft io. die feptembris in autumno , ut habetur III.
Reg. 8. Nec
etiam feconda: dedicationis , qua: fafta eit fub Zorobabel tempio
lesediticato quia illa fafta eit in Martio tempore vernali . Sed fuit. feftum. il-
:
lius dedicationis feu innovationis , qua: tafta eft fub Juda Machabeo quando pu-
rificatimi fuit templum ab Antioco Epipttane propbanatum , ut habetur I. Ma-
ebtib. 4. qua:, purificano fafta fuit 28. die noni menfis apud Judsos .... qui prò.
majore parte sommunitei concurrit cum decembri auud nos.
,
•
3 50 Disertatone Terza.
colla fua divina prefenza, e fino all'ultima diftruzione del
Tempio, col medefimo folenne rito, ficcome nelle fue giu-
daiche antichità ne rende teltimonianza Giofeffo Ebreo
(52), collantemente continuata. Ed ecco il Canto Ebreo
della Salmodìa, fin da' tempi di David, e di Salomone
fucceflìvamente tramandato di Padre in figliuolo, oltrepaf-
fare la metà del primo fecolo della Chiefa (53).
Che le il metodo del Canto , e delle formale mufical't
frabilito da Davidde pervenne tant' oltre , fé non del tutto,
almeno foftanzialmente non variato nella nazione Ebrea :
qual ragione potrà perfuaderci , che gli Apoftoli , i quali
erano fo liti a frequentare il Tempio, e ad efercitarvifi nell*
orazione, e nelle divine lodi, l' ile Ilo metodo non ritenef- i
ne giudaica fegià V anno fettantejimo di Gesù Cri/io ; e più anni dopo furono da
Giòfeffb Ebreo fcritti i libri delle fue antichità .
(54) Luca cap. 24. v- 53. Et erant femper in tempio , laudantes & be-
nedicentes Detim GlofJ. ordin. Lucas , qui Sacerdotium Chriiìi cseteris amplius
.
exponendum fufeepit & ideo evargelium futuri a miniltcrio tempii per Sacer-
,
poftolos ibi , miniftros feilieet novi bacerdotii luturos , non in victimarum fan-
guine , fed in laude Dei (x benedizione concludit. ASr. Apojiol. cap. 1. v. 46.
Quotidie quoque perdurantes unanimiter in tempio e\c. Lyran. Ubi erat locui
crationis quoad omnes , & prxdicationis qtioad Apoltolos cap. 3. v. 1. Petrus
«utem & Joannes afcendebant in templum ad horam orationis nonam . Cornei,
a Lap. Commentar, in hunc locum Apud Judios primaria; orationis horac erant
.
dux , nimiram prima , & nona, ob duplex luge Sacrificium agni, quod iis offe-
Tebant nempe matutinum , quod mane hora prima; ix vefpcrtiiuim , quod ho-
,
» nona immolabant Initium ergo dici, zque ac rinem Judxi dabant Deo
.
per tolemnem adorationem , & lacritìcium ; il qual facrifìzio era ftmpre accom-
unato dal Canto di' Salmi , giutla l' trdìnatioM di DauiJJe come abh.vn ,
cut .
. .
Paralip. cap. 2a. v. 27. ad 31. Juxta pracepta quoque David no-
(56) /.
viff.ma , fuppuiabitur numerus filiorum Levi a viginti annis &< fupra . Et erunt
fub manti filiorum Aaron in cultum domus Domini . . . Sacerdotes autem fuper
panes propoiitioiiis .... Levitse vero , ut ftent mane ad confìtendum , canen- &
dum Domino: fimiliterque ad vefperam , tam in oblatione holocauftorum Do-
mini , quam in Sabbatis fk Calendis , &
folemnitatibtis reliquis juxta numerum t
& cseremonias uniufcujufque rei , jugiter coram Domino
verfae terra: : confortare, & efto vir. Et obferva cuftodias Domini Dei tui , ut
ambules in viis ejus , ut cuftodias ca:remonias ejus , & pra:cepta ejus , b. judi-
cia , & teftimonia .
mnus: Si lìt laus ,, t* Dei laus , 6c non cintemi , non eft hymnus . Oportct
trgo , ut fi fit hymnus , habeat hxc tria, òt laudem , & Dei , 6c canticuir. .
(fi 1 } Glo/fa. ord. in cap. 26. v. 30. Matti). Hymnum Patri gratias agen»
cantabat
(V>0 Ver/io Graca ùfavtiaitvTts , quod proprie cantum. lignificar » Ejìiui
Cum cecinilfent , Mcnochius .
Cf'.O Ad Ar.. num. 65. Edit. Lucen. Qtiifnam hym-us ille file-
Cbrijti 34.
rai r quem Judxi poli ciumPalchi dicerc coniuevcruu , ex antiquo eorurrt
Rituali libro, ubi ipfbrum cirimonia: lubentur deteriori,, proditm : r-imirmn
tnoris fuifle in aliorum lolemniuin coenis. alios ac diverlos dicerc pfalmos ad
xnyltcrium ejus diei accommodatos , in Pa'.chali autem ccvna recitari l'olituin
ffaliruim 11 j 1 qui incipit, In txitu Ij'racl de JE^jpta (?V. alio* ueibreves. &
. .
dati pueri Dominum , cum quinque fequentibus , In exitu Ifrael , Dìlexi > Cre-
didi , Laudate Dominum Omnes gentes , Confiteminì Domino , quoniam bonus . Et
vero fi unquam , cene jam fumpto torpore , &
fanguine Dominico > debeban-
tur eximise gratis Deo.
(6^ hicolaus de Lyra in eundem ìocum : Hymno > ideft, cantico divinse
laudis ditto prò Sacramenti inititutione
(66*) Luca cap. 24. v. 45. Tunc aperuit illis fenfum > ut intellìgerert Scri-
pturas .Cornei, a Lapide Proemio ad Pentat. l'eli. 1. n. 33. Ut &
ìpfi fuos eas
docerent difcipuios , &
ad pofteros continua , &
per manus accepta derivationc
tranfmitterent . Sic eas libi traditas docent S. Dionyfius Apolidi Pauli , &
Clemens Pctri difcipuli
(67) S. Dionyfius Areopag. de calejìi Hierarchia' cap. 1. ex ver/ione Corde-
rii : Ad iacratilunorum a Patribus traditas eloquiorum illultationes prò viribua
. .
folym. Catheche/i 4. n. 35. edit. Mani-, Puri/'. Kos folos , Scripturarum librai »
ftudiofe meditare &
verla , quos etiam in Eccleiìa cum cena fiducia legimus .
Multo prudentiores &
religioliores te erant Auoftuli , &
veteres Epilcopi Eccle-
iìa: reftores , qui eos tradidere .
(68) Pjal. 18. v. 5. I11 omnem terram exivit fonus eortim , &
in fines or-
bfs terra: veiba eortim, e S. Paolo nelT Epì/hla ai Romani cap. io. v. 18. appl'v
ca quejto ver/etto liei Salmo alla predicazione degli Appo/ioli.
(rty) S. Joannes Cbryfujìom. Homilia in Pjal. 41. Ne da:mones lafciva , &
meretricia cantica introdticer.tes omnia everterent , Pfalmos Deus oppoluit , ut
ea ex re iimul capeietnr voiuptas , &
utilitas
(jo)Cap. 5. v. ip._ Loquentes vobifmetipiìs in Pfalmis , &
hyrrmis , fck
camicia fpiritualibus . Hayn.o in gloffà.: Tunc nobifmctiufis ioquimur in pfal-
mis quando altcrnatim cavimus pfalmos .
,
aftio , quae Pfalmorurn canti» reddi folet . Menochhu : Cantet Deo laudes , &
gratias agat prò acceptis beneficiis ,& proiperrs rerum fuarum fuccefìibus . Ti-
rinus . beraphinos imitetur , qui perpetuo Dei laudes concirumt , I/aia e. 6.
v . 3 inquit Cyrillus ; atque infuper lscta pfalmodia lìdel&s alios przfentes exci-
tet ad umilerà Isetitiam , amorem , & laudem Dei . Et haec eit calila , cur in
tempia y i* in Conventus Sacros inducta iit pfàlmodia , teite S. Athanaiio ,
Chryfoitomo , 6c aliis Patribus .
(75) S. Jiiftimif Mari. Dialog. cum Tryphcm. Jud. meni. 40 Agnum Pafchse
Deus alibi immolari non finir , quam in loco , in quo invocatimi eft nomea
ejus: cum feiret venturo» pofi Cluilti palfionem dies , quibus Urbs Jeru'faler»
holbbus veltris traderetur , 6t omnes prorfus oblationes rieri delrnerent . Pru-
dentini in Apiitheoji cantra Jndatoi ;
... .... estirpata per omnes'
Terrarum , pelagiquc piagas tua membra ferunrur.
Exiliis vagus huc illtie finitali tibus errat
Juda:us , poltquain patria de fede revulfus ,
Supplicium prò ciede luit , Chnltique negati-
Sanguine relperlu<s commi.'fa piacula folvit.-
in quo nrilcouim vittus defluxit avorumi
.. .
gnoviTes 6t tu , & quidem in hac die tua , qua: ad pacem tibi ', nui e autent
abfcondita funt ab oculis tuis . Quia venient dies in te: Et circumdabunt te
inimici tui vallo , e* circumdabunt te : & coanguftabunt te tindique : t». ad ter-
lam prolternent te , &
filios tuos , qui in te funt , & non relii.quent in te U-
pick-m luper lapidem : eo quod non cognoveris tem^us vilitationis tux
C7S) hlatih. cap. zi. v. 43. Auicntur a vebis ngium Dei, fct dabitiif
genti facierti falctus ejus Ali. Apojr. cap. 11. v. 46. Yobis oporubat pimum
.
loqui veibum Dei : fed quoniam repellitis illud , ti indignos vos ludicatis a.tcr-
nae vita: , ecce co vertimur ad Gentes
C7y) Epbef. cap. \. v. 27. Ut exhiberet iufe fibi gloriofam Ecclefiam , non
tabentem macularci, atti rugam , aut aliquid nujuftnodi .
_0°) E' e fa degna iti oflervasìcne , che la fola Chic)'a Cattolica Greca , «
Latina ha ennfervate intatte le Cantilene de' Salmi ; laddove gli Ebrei , t tuli*
U Sette Min vera Cbieja fé par ateji , li hanno mutate a lor (apricele.
. ,
QO PfaL 17. v. 50. PfaL 21. v. 16. PfaL 34. v. 18. PfaL (!$. v. a.
&
Zf
4. Pfal. 67. v. 33. PfaL 95. v. 1. PfaL 97. v. 5. 6. &
alibi fxpius
Exurgam
Cithara
diluculo .. PfaL
107. f. 3. Exurge gloria, mea exurge pfalterium,
, &
; Exuigam; diluculo .
(83) S. Anguftìnus Enarrata in PfaL 56. Exfurge gloria mea:: glorificetur
Jefus poli paflìonem. Exfurge pfalterium , Ò* cithara . Quid vocat , ut furgat ?
Duo organa video, corpus atitem ChrifH unum video: una caro refurrexit, e*
duo. organa furrexerunt r . . Exfurge. Jam diximus , una caro Domini, refur-
rexit » .. Quid ergo duo hxc organa nobis rigurant ? Excitat enim Cliriflus
..
Dominus Deus nolter. pfalterium. fuum. citharam fuam ; dicit , Exfurgam & &
diluculo Puto quia hìc jam. agnofeitis Dominum refurgentem .
..
C84) PfaL io. Conntebor tibi in: populis , Domine , & p'almutrv di-
56. v.
*>™ libi Hebr. Canam te in gentibus
in gentibus . Verfio Syriaca Conritebor •• .-.
tibi inter gente» Deus & nomini tuo canam inter populos Tbeodoretus : Non
,. .
folum nunc , ait , has laudes tibi afferam , verum etiam vera, luce exorta , (x.
optato diluculo' apparente , omnium: gentium populorum magilìer chori ero , &
ce veluti quibufdam chordis ,, illorum: labiis utens , gratas tibi. laudes canam «
d'JJìodorius .- Quod aiti Pfalmum dicam tibi inter Gentes , caeleftenr fignificat
aftum univerfalis Ecclelise , quae per omnes Gentes. linguis variis pfalmodiarr»
Domino' devota, mente perfolvit. Lyramts: Pratvidit enim David in: fpiritu ,
quod: laudes. divina: ab eo compofit3c car.tandae erant in luturo in diverfis popu-
lis (Se. geiitibus , ficut adimpletum videmus . PfaL 107. v. 3. (S 4. Exurge pfal- 1
terium òt: cithara Lyramts • Quia David, pfalmos fuos cantabat voce propria »
. '
dit enim in fpiritu: ,, quod; Pfalmi. fui: forent in futuris gentibus. decantandi
1
3 5 8 Dijfertastone lerz^a.
brame , fempre lodarvi ogni giorno (85); dove è
che ho di
degna oilervazione 1' efpreflìone Ebraica, Sic canam , in
di
cotal g'ufa io canterò ; la quai' eipreflìone fembra fignifica-
re , the faiebbonfi cotidianamente fino alla fine del Mon-
do rendute lodi a Dio, non folamente col Canto de'
Salmi dal Re David compolti , ma ancora nella guifa
ijleffa , cioè colle Cantilene medefime , eh' egli aveva infti-
tu ite
Edvero, che dagli Appoftoli , i quali e coll'efem-
in
pio , e , e con replicate clonazioni , come
col configlio
abbiam detto, al Canto degP Inni , e de' Salmi, primi i
che
(8<;) F/al. pfalmum dicam nomini tuo in fxculum faeculi ,
fio. v. p. Sic
«t reddam vota mea de
dicm Hebr. Sic ca-am nomini tuo in ptrpe-
die in .
tuum ad reddei dum me vota mea de die in dicm Lyranti : In fjeculum Iacu- .
li , ideft ufque ad firem mundi , quia Pfalmi ab ipfo David tafti car.tabuntur
fender in Eccldìa Dei. De die in dicm iddi per lìngulos dies . ,
(8ó) Frane. Cari. Tolttui Commentar, in Joan. lap. 14. v. 16. pag 1 ?o.
Illud verbum docebit voi omnia , refererdum elle ad ea , quac ad myfleria ad-
,
& erecìionem necelfaria erant quorum nikil ignorarunt Apolidi poli advrn-
:
tum Spiritus Sancii Cornei, a Lapide he. cit. Qux feilieet ad myitcria mei
.
adventus , &
incarnationis pertinent , omnia , qua: ad Kccleliac inllrucìionem ,
fiindationem , llabilitatem , funi necelfaria.
(87) De Civit. Dei lib. 11. cap. s. Incruditos libcralibus dilciplinis , &
om.nno quantum ad iflarum ariium doOrinas impolitos , non peritos gramma-
tica , non armatos dialettica , non rethorica inflatos pifeatores Cbriitus cur* ,
DipYtazjone TcrZjtt. 3 5p
che fono divenute , come dice il gran Pontefice e Dottor
della Chiefa San Lione, ojfer-vanze Criftiane (88).
Che le non v'ha cofa alla noitra Criltiana credenza più
{convenevole , che '1 dubitare , fé la dottrina dagli Apolidi
predicata, e la difciplina da elfi nella Chiela iftituita ,
3
fòfle dagl immediati lor Succeilbri o corrotta , o in qual.
. fivoglia maniera variata: chi potrà non ammettere, che '1
Canto de' Salmi ne' fufTeguenti fecoli illibato e incorrotto
confervato fiali nell'illeflò primiero metodo da' medefimi A*
poftoli introdotto? Ed acciocché a veruna dubitazione alcun'
adito non refti aperto, palliamo ora dagli Apofìoli ai lord
immediati Succe fiori , per quindi pofeìa a grado a grado
difeendere fino a' noftri tempi ; e colla tettimonianza di
fcrittori Greci , e Latini , che in ciafeun fecoìo hanno fio-
rito , manifefta , ed evidente rendiamo ìa noftra aiTer-
zione
Plinio il giovane, Proconfole della Bitinia , nella let-
tera, che all' lmperador Trajano 1' anno di Crifto CXI,
come penfa il Signor Muratori (89), o come dimoftra il
P Pagi, CVI1 (90), egli fcrifle , apertamente attefta di
non avere dopo eiattiffime perquifizioni , oltre alla coitan-
za , ch'egli chiama orinazione di non far fagrifizio agi'
Idoli, ri'evata ne'Criftiani altra cofa, fé non che aduna-
*oavfì ne' dì frefijji prima dello [puntar della luce a cantare
feco fleljì a vicenda Inni a Cri fio , come a Dio (91). Lucia-
no nel Filopatro col medefimo Principe congratulandoli
Y_y del- •
(88) Senno y. De Jejunio fept* menjis. Edit. Rom. Tom. i. pag, 2Ó4. Apo-
stolica inftittstio , dilectiìlìmi , qus Domintim Jefum Chriftum ad hoc veniffe in
httne mundum noverat , ut legem nonfolveret , ita veteris Teftamenti Sacramenta
difrinxit, ut quxdam ex eis , ficut erant condita, Evangelica eruditioni pro-
[
futura decerperet ; fc* qux dudum fuerant coniuetudinis Judaia-e , fiereat obiei-
vaiitia; Chrilìianx .
(100) "Ubi ergo illa , qua: res quafque facras compleftitur , hymnorum
modulano anima: noftrse affeftiones , & ea facra , quae paullo pori celebrand*
funt , rite difpofuit, divinorumque carminum concenti! cum ad res divinas , ...
imper-
tnelosDei recipientes in imitate , cantetis voce aria per Jefùm Chriftum Patii.
Apud Cotelerìum Tom. 1. Edit- Antuerp. p<i%. ti. num. 4.
,
(lort) Plus autem mihi tribuere non poteftis , quarti ut imaioler Deo
cium adirne altare paratum eft: ut in charitate chortim conftituentes , canatis
Patri in Chrilto le(a , quod Epifcopum Syrìse dignatus fuerir Deus Ln occi-
dente tnveniri , ab oriente accerfìtunr. /i/Vi. png. 17. num. 2,
C107) Pfalmi prò torcularibus infcripti r qui tres funt -.. . videntur mihi
congregationem Ecclefìa: , &t multitudinem conventuum , coetuumque fignifica-
le :fiquidem ex multis unam orationem , unamque canticorum modulationens
in Kcclelìis Deo offerri contingit quemadmodum in torcularibus
;. , eie. multis
ac diverlìs vitibus una vini mixtio conficitur Olim quidem in uno Jerofoly-
.
tnx loco «num erat torcular , ubi coa/tr preces emittebaut , cujus meminit
Efaias his verbis cap. 5. verf. i. Et sedificavit turrim , ik protorcular fodit in
illa . Turris- vero Templum fignificat : protorcular autem Altare . Verum quor-
*iiam illa fé deitrufturum comminata:; eit , ik revera deftruxit , prò uno polka
multa conttituit torcuiaria , Eccleiìas nemue per Jotum, oibem. conijtas . Iosa,
/». Edit* Maur. Veri. 1745. £«&• jso.
3^4 Dìfierta&ione ler&a.
imperciocché , ficcome da molte e diverfe viti fi fa *te' torchj
soia mefchianza fola di 'vino ; così da tutta la moltitudine di
Fedeli fi offerisce a Dio nelle Chtefe una Jola preghiera , e una
modulazione fola di cantici, amicamente nell'unico luogo di
Gerufalemme , unico era il torchio , in cui adunati oravano ,
di cui fa menzione Efaia con quelle parole ( cap. 5. «u. 2 ) :
Ed edificò la torre , e vi cavò il torchio Or la torre fi. .
C"<0 Vegganji alle pag. 361. 362.363. gli addotti Tejìi di S. Dionigi Area-
f agita , e delMartire S. Ignazio .•
iciì, che 'l C autor del Salmo ( 113 ) canta jolo e allorché :
\-iri fervi & liberi , melos unum omiics emilimus . Homil. 5. ex haéìemn ine-
,
C 11 ?) Quando
in choro ad plailendum ilare, con loia voce fi* corde pial-
lane » &incipiant wiium , qui prz caeteris utilius poflìnt , «t ad primam,
lili
Zz nel
e
3 68 Dìpert&zJone TerzJa.
nelle fole Cantilene, o fia intonazioni (iài) de' Salmi ri.
ftrignefi lapreferite noftra DiiTertazione . E quelle Intona-
zioni , o Cantilene fon quelle appunto, ch'io penlo, e
chiamo collanti, invariate, provenienti da Davide, pallate
agli Ebrei , da effì agli Apcftoli r e da quelli con fucceflìo-
ne continuata fra le innumerabili vicende di tanti e tanti
fecoli verifimilmente fino a noi pervenute, fempre immuni
da qualunque notabile cambiamento Che fé alcuno rile-
.
vante
(121) Vari novù ha fortito pre/Jo gli Autori il facro Canto di' Salmi : Sal-
modia dicefi da Dante (Purgat. Can. 33.) Formula: Tororum da Guido
uìretino Microlog. Coi. Ambrqfian. Andrea Ornitoparco (de Arte (.ant. Micro-
log, lib. 1. cip. 12.) Forme delle otto Salmodie dal Zarlino ( Injìit. Harmon.
P. 4. cap. 15.) Maneries da Profdocimo de Beldemandis (Trai'?. Piane Mi /ice
M. S. an. 1412. ) Tropi da Luca Loffio ( Erotem. Mtifi. PraEt. lib. 1. cap. 7.)
da Pietro Aron Qde Injìit. Harinon. lib. 1. cap. 34. Compendialo del Canto fermo,
cap. 20.) Tenores da Andr. Ornitoparco (loc. cit.~) Zarlino (he. or.) Arie, o
Aeri da Salmeggiare dal Zarlino (loc. cit. ~) P.Lodov. Zucconi (Fiat, di Muli.
P. 1. cap. 34. fag. 211. P. Vallarci Scuoi. Corale P. 3. cap. 21. pag. 126.) 2\to-
dutationes QPfialterium , Cantica, Ò* Hymni Rita Ambrùfia. pag. 353.,) ed
altri; e finalmente Intonationes ,Familiari: Clericor. liber pag. 8. ProceJJìonar.
Ord. Pra-dicator. pag. 178. Edit. Veti. 1560. C^ pag. 41I7. Edit. Rom. 1736. Or-
dinar. Cartvjienf. cap. io- pag. 143. Herman. Fineck Frati. Ma/», lib. 4. de To-
rnii. Nicol. Liftenìus Mttfìca cap. io. Chi ejt' ultimo vocabolo , /ebbene in genera-
le Jignifichi il Canto de' Salmi: ha nondimeno un altro Jignif.cato particolare ac-
cennato dal du Cange (Glofiar. med. is' infima.' latir.it. ) Intonare, In tonum ,
feu cantum «onere , cantum imponere , Gali. Entonner. Liber Ordin. S. Vietarli
Parifienf. MS. cap. 20. ~ Ad-eos, qui lnvitatorium cantant , pertinet Ptalmos
intonare ^ e dal P. Pietro de Cannutiis (Reg. Fior. Mufi. Deffm. cap. o. pai;.
mihi 121.) e Giovanni Tintore Definitor- Mufi. Debita Camus Intonano , feu in-
choatio ; e più precifamente efprejTo da un Cod. MS. Mona/;. S. Galli in Helre-
tiis cijia. v. n. Ìq. intitol. Injìit. Patr. de modo Pj'.i'Undi pubblicato fiotto nome
di Giufeppe Caro dal Vcn. Card. Tommaji (Refponfor. Ò" Antiphon. Rnm. Eccl.
pag. 445.) Qtiicunque imponit Antiphonam , Vel Refponforium , PfalmuiTi
aut Hymnum , Innoitum aut Graduale, Tractum , five Alleluia, leu quidquld
incipit ; duas vel tres fyllabas an unam lyllabam , &
duas aut tres notulas im-
ponat folus tra/tim , aliis tacentibua , & ab eo loco quo intorans dimiìit , cal-
ieri inclioent , fubfequentes , non repeteudo quod ille praecinivit . Similiter ob-
fervetur , cum Cantor impunit aliquid vel ìcmcipit , leu quemeumque cantum
pronuntiat ; Chorits concordi melo fubfequatur voce unanimi . biechi il dar
principio, cominciare, imporre il Canto del Salmo proseguendolo come nota
Ordinar. Cartujìenf. cap. 9. ufque ad pa.11 fa in debitam , Jia ajìerij'co* , ì ciò ,
che intender Jì deve per Intonazione , il che ci viene fpecialmente indi. aio dal
lodato Ve». Card. Tonmqfi loc. cit. Prcefat. pag. 5$. Itaque animadvertimus
Antiplionarum (e fi può anche aggiungere PJalmorum ) incnoationem , five ut
antiqui loquebantur , impolitionem , ad Clericos Cantores femper pertir.ere
1
Noi qui prefientemente prendiamo il vocabolo d Intonazione nel Jigiificato fuo ge-
nerale , e/primate il Canio dì tutto l'intero ver/etto del Salme.
g ,
,$
Disertazione ^er&a» 36
vantc fofferto ne avellerò, e come poter quello sfuggire la
fevera fagacità di que' molti oculatiflìmi critici , i quali
non a cafo ed incidentemente , ma a bella pofta , e di
propofito ne andarono sì lungamente in traccia?
Parlo qui fpecialmente di que' chiari lumi , onde ab-
biamo sì felicemente illuftrata la Storia Ecclefiailica in uno
e la Monaftica : di que' famofi Mabillonj (122), Martenj
(123), d' Achery (124), Montfoconj (125), Jumilachij
(126), ed altri loro feguaci sì celebri, i quali con inde-
felTo ftudio e fatica incredibile, fcorfa avendo per via
d* antiche Scritture , e de' più reconditi Monumenti una
lunga ferie di fecoli , hanno con sì lodevole loro erudi-
zione , ed indicibile noftro vantaggio tratte a piena luce
tsnte cofe per V addietro ofcure ed ignote ; avverati
tanti fatti fino allora sì incerti ; tante arduità appianate ;
tanti inviluppi difciolti ; tanti errori diflìpati; e tante in
fine controverfie a termine certo condotte.
che nel riandare sì diftintamente i Secoli
Poffibile ,
fior. &
Critiq. de la Congregat. de S. Maur. pag. 366. ) Il remarque enfuite
qu' on pafToit la nuit en priéres dans les Eglifes , &
il eri décrit la manière :
1' Evèque étoit afiìs fur un tròne
, le Diacre par fon ordre entonoit un Pfeaurne
qu' il continuoit iufqu' au milieu, le Peuple répondoit au Diacre fk pourfuivoit
le Pfcaume jufqu' à la fin e' étoit la coutume d' étendre le mains en priant.
:
&
0*0 ?•#• Werre-Benoit iej umiliai Lafcicnce la pratique du plein Chant.
.
. ,
Horas armonice perl'olvere . Patel , quia (uffici t l'equi dil] olìtionem Grcgoria-
Jiam . Hic cantus enarmonicus multu.n difplicuit CalTinenfibus , a quibus pro-
ienbitur in expolitione Capitis xix. La Quinta e: Nulla magna Communitas,
qui parla di tutte le Congregazioni Benedettine , intuiti! disciplina; leverioris ,
& fublimioris perfeftionis potelt, Canni Gregoriano interinilo , Canonicas Ho-
jras intonare. Patet ; quia Cantus indichili ex prxcepto Regitlx , cui fatisface-
re melius eit, quam non fatislaccre . Hate concludo ponimi contra nonnulios
reformationis ftudiofos , qui 6j ipli teformationt egeient , nam & indi:crctioiic
laborant. Carr.es proferibendas ingeminant , fcc laudo, modo cum ipiis etiam
pilces pjjetiolì , & cjaraordinariis aromatibus condili profciibantui At Cantuin
.
Gregoriar.um cur? Sic cecinerunt Paires noltri ante S. Gregorii tempora, ta-
metli ab ilio nomen habeat
Cn8_) P. lì. Edmundus Martenc de t/Lonatborutn Ritibus lib. 1. per tottim*
C ll if)Joaiì. Caramucl he cu. Camus indicitui ex pnecepto Regulat»
.
(130) S. Benedetto nella furi Regola dal capo ottavo Jino al iecimonono-
minutiffimamente prefcrive a' fimi Mortaci il metodo ejattijfimo dell' Ufizio Divi-
no , il ninnerò preci/o de' Salmi » che in cia/'cun giorno , e in- cia/'cun' ora ca-
nonica debbjn' ejji cantare, e V ordine invariabile , con cui ne' giorni , e nelle
ore preferiate hanno a dijiribuire tutto il Salterio Diu/idico ; il qiial metodo ,e
ordine è diverto da quello , che anche allora era in ufo nella Chiefa Romana ,-
Jiccome egli ftejfo ivi attejìa Ma delle -Cantilene , o Jia Intonazioni de' Salmi
.
non fa parola. Nel cap. io. in cui tratta De dilciplina pfallendi , altro non-
dice , fé non che , fic rtemus ad pfallendum , ut mcns noltra concordet voci
noitrse .
(132) Secondo la diverjità di' tempi, e ielle nazioni, varj nomi fortirona
gli accennali Ornamenti nel Canto figurato, ehrejfì da tal' uno coi termini di
Diminuire , cantar di Garganta , di Gorga o Gorgia , Accentuare , Fiorizarc ; da
altri chiari ati Glo'fe , Punti , Clau role , Vaghezze , GiOpetti,Fioretti ; e la altri
Variazioni , Palagli , Cad-nze , Mordenti , Appoggiature > Portamenti di Voce
ÒV. Fra li avvertimenti dati nella pratica di tali Ornamenti da SUve/ìro dal Fon"
tego , D. Diego Ortiz , Gio: Ca nillo Maff'ei , Gio: Ba:: ;.< Bovi tllì , Andrea An-
gelini Bonlempi , P. Lod vico Za'ej li . D. Pietro Cerone , P. D. Adriano Banchie-
ri , Frar.cejlo Severi, le Sr. L Ajpllard , le Cha -on. J. Mille! , Moni', de Saint
Lambert, M. Loulie , Al. Sehaft. de Brcjfard , le Sieur Hotteterrc , MonJ'. Jean
Joachim Quantz, ed altri, meritano d' e^Ter fingolarmente notati i tegnenti di
Pier Frante/co 'lofi (Ofin. de' Cantori Ant. e Moda: pag. 81.) Che il buon
gulto non rivede nella velociti comitiva d una voce errante fenza guidai e
fenza fondarne to , ma nel cantabile, nella dolcezza del Portamento (di voce") ,
nelle Appoggiatine, nell'Aite, e nell'Intelligenza de' Paift , a:. dando da una
nota all'altra con lingolari , e inalpettati inganni con nibamento di Tempo e
fui moto de' Balli ; Evitando però, atlante per ironìa lajciò ferino 1' Aviere del
Teatro alla M:da pag. 17.... Gambiera tutta l'Aria a fuo modo, e quantun-
que il Cambiamento non abbia punto che fate col Bailo , o con Ji Violini 1 *
lonvenga alterare il Tempo , ciò non importa .
DiJfsrUzjone ler&d. 373
baffa (133)» fenza pregiudizio di quell'idea, o forma che
non della medefimezza .
la priva
Eccettuatane la "variazione del Tuono, efclufa dal Can-
to Fermo (1341, ammette anch'elio in ogni di lui Intona-
zione
(133) Vedi nella pag. 328. fino alla 331. quanto abbiam
Di/fert. i. dalla
ietto lòtto non- e di Tra/porto , Modi. Iasione, Mi fazione di Tuono.
(1 24) ~Ejcludendo prefentemer.te la Variazione del Tuono nel Canto fer-
mo , ciò non Ji oppone a qranto dicemmo nella II. Differt. alla pag. 328. 329.
Annota?,, (jify [otto i termini di Miiìione , e Commiilione di Tuono. Dimo-
ftroffi allora il r a(Tas;gio da un Tuono ad un altro, e prej~en.ten-.ente efcludejì
>
r Ottava, nella quale ogni trafjorto rejìa intatto j così verfo il Grave, come
verfo l Acuto ogni Cantilena . Il che praticare facilmente potremo, fecondo i
Greci, ttafporiar.do il Canto da un Tetracordo ad un altro, congiunto fa ,
di/ìiunto e fecondo
;,• Guido Aretino C Microlog. de Affmitate Vocimi cap. 7.)
traf- ortando da una delle tre Proprietà ad- un' altra qualunque Cantilena , co*
me dall'' Ej'empio feguente Ji feorge
nr-
4-Tetr.*ifrpa)i0 UHI ,
Proprietà
gravi di § Ut Re Mi Fa Sol La Proprietà acuta di Matura Ut Re Mi Fa Sol La
Propri», grave TJ C
dt Matura
R e Mi Fa Sol La
Proprietà di (, Ut Re Mi Fa Sol La
Proprietà acuta di fc{ \J f Re Mi Fa Sol La
Ogniqualvolta dunque, che nel commutare un Tetracordo in altro, una Pro-
prietà in altra non f
efea dai limiti degl' Intervalli Diatonici , farà permejfo
il Traljiorto , Variazione di Tuono, come veàefi nel Canto del V Inno : O
Gloriofa Virginum &c. che effendo del fecondo 'Tuono, viene tra/portato alla
Quarta fopra , (P. Giul. Cef. Marinelli Via Retta della Voce Corale P. 4. pag.
209.) ed in altre Cantilene di Quinto 'Tuono tra/portate alla Quarta fotta
QPietro Aron Tratt. della Natii, e cogniz. de Tuoni cap. 6.} Le dovute cir-
cojìanze al '1 rafporto , e gli Èfempj ad effo più opportuni ci vengono piena-
mente indicati da Andrea Ùrnitoparco Qde Arte cantandi Microlog. cap. n.)i
da Andr. LoreiPe £ Porque de laMufca Arte de CantoLlano Itb. 1. cap. 43. pag.
7 Z - 7ì- 74- ì e da D. Pietro Cerone (Mehpeo Itb. 5. cap. 93. 94. 95.}
374 DiJfertdZjiorie Terz^a.
0.3 5) Zar/ino Injlìt. Harm. P. 4. cap. 15. F.iis. del 1558., e 156*. Gli
Eccleliallici hanno due forti di Salmodie ; cioè Feftive , & Feriali ; & ciò avie-
re : perche altra maniera, & più breve tergono rei cantare li Salmi feriali,
di quello, che fanno li fedivi; ancora che li trovi poca differenza tra 1' una .
& P altra .Ne li trova differenza alcuna tra li Medi tanto fellivi , quanto fe-
riali , con quali cantano
i
i Cantici tvai gelici , da quelli , che cantano li Sal-
mi ; fé non, che nelli feflivi del Cai.to evangelico: Magnificat anima mea
Dotnmum logliono variare alquanto
: i | rircipij di alcuni Medi , cerne fono
quelli dei Secoi do , del Settimo, & dell'Ottavo; cerne li tuo vtaere nel
libro Primo della Ptattica di Franchi! Gafluro al cap. 8. infino al firt di tal
libro ; & nel Recanttto di Mufica rei cap. 50 , è* nel 60. ; ove fi ^uò etian-
dio vedere , in quante maniere tifino gli Ecclefialìici di finire colali loro Mo-
di . Et benché nelli Modi , ccn li quali cantano li Verfi dei Salmi re gli In-
troiti delle MefTe, & il loro Gloria Patri; fi trovino alcune forme, Tenori
alquanto variati da quelli , che fi cantano ne i Salmi del Ycfpro , e delle
altre Hore canoniche , come fi può vedere nel nominato Recanetto ; tuttavia ai che
loro li camano femj re lotto un Tenore fenza alcuna vaiiaticre Jo: C-i ideiti Di-
.
refi. Chon De Toìiis P/alm. Toni Pfalmorum funi Duplices, Feltivi, ci teriales ,
.
inter quos non ert alia diffèrentia , nifi quud habeant jiiici.ia divella. P.CIaif
din; le Voi Fintomela Gregoriana cap. $0. pa%. 43. Diximus cap. 28. , qu..d di-
verfimodc ii tonantur live mchoantur Pl'almi 'a Canticis ; hoc non eli ir.telligen-
dum univerf.tliter , fed tantum aiticularilcr ; nam Caiuicum fi fi t Primi toni,
|
e
DifertAZitone Terz,a. 375
1' altro le ultime fillabe della metà del verfetto prima
dell* afterifco , e dicefi Cadenza media (137) ; terzo le
il
ile eofe Scolafliclie appartenenti a' precetti delle Arti e delle Scieiitie
Guido Aretino-, ne convengono , fé non che in parte, col S'Jrema de' Fransejì
fojìeriormente introdotto al riferito Jetrajiico , coli' efempio figliente dilucide*
*M w- te
w £5 H -»-
t* '\
Siflemi, s Stai* diCuìdo . Fa Col la. Utrefa. Lafolla. Ut re fa. Ut mi fol. Fa mi fa fol.
Sijtcna, a Gami ieframifi. Fa fol la. Ut re fa. La fol la. Sol la ut . Ut mi fol . Ut fi ut le •
Subiit ptalmodix mediatio , ideft modus media verlicuii verba modulandi , feti
intonando , ut funt verba Domino meo , in primo pfalmi verficulo , Dixit Do-
minus . Hsec igitur pialmodia: mediatio multifariam fit .... qua; omnia llis
carminibus compendiofe deferibuntur
Septimus &
Sextus , dant Fa mi re mi quoque Primus .
Quimus Oftavus , dant Fa fol fa ficq. Secundus.
&.
Sol fa mi re fa Tertius , Re ut re mi rtque Quartus .
ii
£
Guido.
ìm
Fa mi re mi.
**K*
Fa mi re mi.
^m^^SW^^
fr
Fa
-; :
Cm8) P. Bonaventura, de Brixia Venturina : al. Colle Clio Art. Muji. cap.
18. De terminis tonor.fkc. Notare debetis . quod omr.is cantus finem in D. gra-
vi collocans. &
feculor. vel euouae
ejus eft in A. lamire acutum , dicimus
tire primus tonus . Item omnis cantus finem in D. gravi collocans. 6t feculor.
ve! eiiQuae ejus elt in F. gravi., tunc dicimus elle fecm.dus torus. Item
quando cantus finem in E. gravi collocans. tx feculorum e us eft in C- acuto,
dicimus erte tcrtius tonus Item qua do cantus finem in K. gravi collocans.
.. &
feculorum ejus eft in A. acuto ,, tunc dicimus eTe quartus torus Item quando
cantus finem in F. gravi collocans , fk feculorum ejus eft in C. acuto , dicimus
effe quintus tonus . Itim orni is car.tus fii cm in F. gravi collocans. ti feculo-
rum ejus eft in A. acuto dicimus efìe !t>aus tonus.. Item omnis ca: tu? fit.cm
in G. fecundo gravi collocans. ik feculorum e us erit Ln D. acuto , dicimus
effe feptimus tonus.. Item omnis car.tus finem ir. G. fecundo gravi, collocans -
& feculorum ejus erit in C. acuto, tunc dicimus elfe ofta\us torus. 1 .te-
gnenti Verji ci dimojìrano brevemente , quanto occorre alla Cadenza Finale *
I. Tuono. Il Tuo*. 111. Tuo. W.Tuo. V.Tuo. VI. Tuo. VII. Tuo. Vili T«».
1— 11 Pi
m In
**
1
ffi l-n
Siftem»,o Stala di Quiio. Re la. Re fa. Mi fa. Mi la. Fa fa Fa la. Ut fol. Ut fa.
Siftems,oGa,ha Je'Fraai,. Re U. Re fa.. Mi ut. MI I». F» ut . Fa la. Sol re. So! ut ,
50.).- il clie fi vede anco in lui' altra voce limile a quelbt , che è AEU1À;
alla quale aggiunti tre luoi 1, detratti da lei, rilieva ALLELUIA: cerne di-
i
moftia Oddo nel cap. ex his polita del fuo Encjlirid. Armon.
(140) Ffprelfe Formole ritravanji dai due Autori del Cod. lati:, n.
tali
jno. l'opra alla pag. 375. Annota». C'S'O' '' lt Frasdocimo de Bc'.ìe-
riferiti
tnandis (loc. cii.), Franchili. Gajiuria (Fiad.M.ji.), P. Bonaventura da Bre-
Jcia (.loc. cit.y, F. Angelo daFicitono ([Fior. Angeli, di Mu/i.), Biagio Kof
Jctti (Siii/iw. M)tfi. _) ; ed in oltre nei Cantorini Romani fallitati nel mi.?.
1550. 1566. ; nel Cantorino Cajfinenfe ; ne.F Antipbonar, abbreviai, Ord. Car-
tufienfi- nel Frocejfonar. Ord. F1.1 Jicator. ; d.il F. Stefano lamico (Filan-
de Mi'Jì. Aur. } ; nella Regola de! Canto Ferma Ambrojl
,. .
(141) Tra i varj vocaboli , co' quali indicata venne quefta Nota Caratteri-
Ili ca , merita fpezial menzione quello , con cui Guido Aretino (_Microlcg.cap.12')
chiamolla Tenore .Tenor vero , ideft mora ultima; vocis , qui in fillaba quan-
tulufcumque eli amplior . i' ejatta fpqjizione di una tal dottrina abbiamo da
Gicanni Cottonio (de Mvjìca cap. n-) Sicut autem ofto flint toni, ita & ofto
eorundem funt tenores. Tenor autem a teneo , fic nitor a niteo , & a fplendeo
iplendor . Etiam tenores quidem in mufica vocamus ubi prima fillaba feculo-
rum amen cujuslibet toni incipitur. Quali enim claves modulationis tenent , &
ad cantum cognofeendum nobis aditum dant Scilicet & moram ultima: vocis
.
Wido tenorem vocat Notandum autem quod ficut iìnes orto tonortim in quatuor
.
notis , qtise ob id & finales dicuntur , dilpofits funt , fic ocro tenoribus videli-
cet tonorum aptitudinibus nota? quatuor adtributx funt, feilieet diverfo modo.
Semper enim duorum troporum iìnis ad unam refpicit, itemque duorum ad
imam & fic per celerà . In tenoribus vero non ita eit . Nam nunc quidem unus
in ur.a , mine vero tres in una confideranno . Eft autem in F. tenor fecundi
toni . In A. acuta , primi , quarti , fexti In C. (acuta) tertii , quinti , ottavi .
.
della voce Caratteriflica per contradijìinguere quejìa tal Nota, ciò è Jìato per
levare ogni equivoco , giacché il nome di Tenore , fra i varij Jigniftcati , che
egli ha, (il che s'incontra in molti altri Vocaboli), fi dijtingue Jingolarmen-
te , come è noto , per una delle quattro Parti principali della Mifica figurata ,
the giocofainente efprejjo venne dal P. D. 'l'eoflo Folengo fotta nome di Merli-
no Cocca/o (Mauironea 10.) coi j'eguenti veiji :
Plus aufcultantum Sopranus captat orecchias
Sed Tenor eft vocum reftor , vel guida Tonorum
Altus Apollineum Carmen depingit ornat &
Ballus alit voces ingralfat , ììimat , 6t auget
Servir potranno i J'eguenti veifi , non j'olo per indicar il Principio di ogni
Euouae, ma per riconofeere Jpezialmente la Nota da noi chiamata Caratteri"
iìica , J'empre la Jìeffa , sì nel principio, che nel fine d'ogni Intonazione
Re la Primus habet: Re fe , datur inde Secundo:
Terno ad Sextam , Mi fa: at Mi la Quartus rebebit:
Fa fa fert Qiiir.tus Fa la concedito .Sexto
: :
/. Fe/tivo.
-«I
-i-
Sic incipit.
&—=w -H-*-M-
-.r
">
ABWW d—
:
e
Sic mediatur
wH
i
,
r-
-H
Et Jic
jj B
finitur
C
B|-|g~ —5
.
D ED
Di xit Domi nus Domi no me o: * ft t fe a dextris me ts.
//. Feriale.
r .
*S7c
'
., 'i
,
incipit.
-
r: ;
Sic mediatur*
— Et Jìc finitur
C
5 E ajs a p-w-a » a-* a-- -m-«-*-i* a —
D F. D
Dixit Domini» Domi no me o * : fr ile a dexeris me il
Ili,
. .
j8> E D
Benediiftus Domi
or nus De us If ra eh.* Quia. vili tnvit et fecit redemptionem plebis fuse
I>
(141} Franchiti. Gaffurius Muji. Prafl. lib.i. cap. S. _ Ntuma enim eft yo-
cum , feti notularum unica refpiratione congrue pronunciandarum aggregano.
Neuma grsece latine nutus folet interpretari . Defcribunt enim notatores in An--
:
tiphonis & Nufturnis , Refponforiis atque Gradualibus ipfam certa linea in rao-
dum patife cantilenas terminantis omnia linearum intervalla compleftente di- :
cbet. de Padua Lucidar. Mufi. Plance Cod. Ambrof an. 1174- Traci. 13. cap.
1. Vrofdoctmui de Beldemandis toc. cit. Nicol. Vollkius Encbirid. Mujì. Uh. 3.
cap. 4. Zarlino Injì. Harmon. P. 3. cap. 53. NeW accennato fenfo non ebbe
luogo quefio vocabolo Neuma', fé nonché dopo XI. fecola, in cui Guido Are- V
tino , come alla pag. 184. DiJJert. L Annot. (J>6~) riferito abbiamo , invento le
Righe per fi-apporti i Punti caudati. Se ne fervirono per efprimere ora la 5a-
quenza folita cantarji nella Me/fa : Poft Alleluia, qitcdam melodia neuroatiim,
cantatur , quod fequentiam quidam appellant (.tlldaricus lib. 1. Confiet. Clu-
niac. cap. 11.); Ora il Canto fu 'l fine dell'Antifona: In quoyis tono eil
jieuma proprium , & dicitui illa melodia , qua; jit in caudis Antipbonaiuraj
.
Tu ritenuto un tale vecaholo unicamente nel Giudi ale de' Morali Cartijianì
Ediz. Pari/'. 1578. Confuetudo Ma'oris Cartufise prò Ninniate. Ncuma live Ju-
bilus quod aliquando eli in fir.e verfus de Alleluia in die fua ropria tantum
j
Vallara Scuola Cotale cap. 16. D. Matteo Cofferati Fé:', a e Canto Corale lib. 3.
C. 34. D. Citrici Ant. Porta Ferrari Cant. Fcr. Eeclef. caj. 6.
j . .
X\ Bla /3/« .Bonus. Protus Autentici . & Aut. ^Z £. Dhfolre. Hypodorius. Proti[Plaga. *Phg.
Ffflln
Ftfliv.
HHHHHWHM-H WM-tHH-
" -- — '
'
Z~~. „. ,n n ™,„i.
'"'"V -m ^ V r.
. . .
Mi.™
M.igTii «ut
rat
fi a ni ma me a Dorimi»
Magni ficai .
» Quia vi H »v.i,« f«|iedep» one pleb.l ft
,
Bine di CIU5 Dominili De ui I Tra el, * qui a vi fi tavii, ti fé cit rcdcm pei o nem pie bis fi.
Zcnt rficiui Donili De ui 1 fri «1,
Jntroit
Jntroit
T
P/.l8,C*li enarri, B l ri i
z~~":
De ,* et operi minuuejui inumi
7~~.
« c _„.„,,-.
fitmamenlu. h;ImIì\*F
, Finti,.
a.
i "*
3- fin. u
Pro ".Dominili
l>oi t^cnaviLde
> coietti inJutui cfl:*induiu)*H DotìusFaiiiiijdinemiet piecinxit
mmI fé .
^SBI a. Pinti;,,
Fefl.
.Fé/?.
P/ioy. Di
-
W M
xii
~ DominuaDoi , * Sede a
i5?wn»*E ee!=é***:
de»
.Fer.
e
^wa^^ *^^
P/.ejJu bi Ine De o omni. ter ri,*pfi
l
ft /t Ffiut. Lt/diui. Tritus Autentici/i. "R. -itfur. ~*z j. F/S«/. Hi/polydiui. Triti Plaga. "R P/*,?.
•E-
F,JÌ.
^ìp=B3f«dfc»^-w-^i«->rgr,rr: |
—*-"^^iftr).
P/. 16". £k au di Do m. ne juf ti ti im me im : * in ten de de pie ca ti nem me im P/.90. Do tet ter ta : * li
Fer. Fer.
-E —**-• X»-HIHHHMkV H *— 1— I
1
"
-B-MHI-M -B-o-W -M-ty-
('— Alien di le popu le me ui lesesi meam: * in eli na le au tetn veftiam in ver ba ria me i. jfr.84.Be ne di wf (i. Do :
Cantic. Cantic.
S-M L **^*-*^«^r«H--WI«-B^ufr-»feH
|M^H(B-^r^" M^ -W »-=- h W-W -HHH-M -IHKt
— -tfBBIB-a-o-W -
1. is
. "... H ..
»-,: ^. GJolreut . Mixolydlus . Tctrardus Autenticità , ^•Aut. _T^r ^s . ùfilreut. Hypomixohjdtus . Tetrardi Plaga ."E, Pfag*
Sr N0*O*AMe-. P/ii/.norf. W/. Toni. ?-•= NODÀNE. ifalmod. FUI. Toni.
F.JT-
5^3mnra»motiCMjr«»«^^
•*/.43.Judici me De ui, ei di feetne cimarne i de genie nonitfb, #ibho m ,ne ini quo dolofoe
«i imm uni -^- I
Cmtic .
Cantic.
Eh», s> iriofjiogd»J«jog: TncriorJS^ »- •»»«-- Kia.iiiiiEn »|fiifc:
,
«q E—-g-K-K • «a
Ma E ni h cai mi me a Doni
le ne dieioi Domin.i De eilbd, » qoi . v, (i .. vit, « f, eli led.mpli onera plibii lo x.
'
1P/16.
m
Do mi
.
-|— m - — -M B j| t
(
l
no
C'4.0 Sembra , che le Intonazioni de' Salmi , il Canto de' quali fin dai
P"incipio della, nafente Chiefa fu fempre in ufo , e precedette lenza dubbio
qualjivoglia altra Cantilena pojleriormente introdotta di Antifone, Refponforij ,
Introiti etc. avrebbero dovuto con alvine Cifre-, o N'ite regolatrici della Voce
,
ve
los , qui reliftis Davidicis Pfalmis , concinerent proprio ingcrio hymnos exco-
gitatos , ad novofque compofitos modulos . Card. Baronìa all' anno di Crijìo
60 , num. 54.
Neil' Epiftola Sinodica de' Padri di quel Concilio a S. Dionigi Som'
(14O
mo Pontefice, tra l'altre coje Ji legge: Porro quid vobis in memoriam revo-
cemus , qua: decantari folent , tanquam reccntiores , &
a viris recentioris me-
moria; cditos exploferit (Paolo Samoliueno ) , &
in media Kcclelia folcimi Pa-
lchatis die, mulieres , qux inanes cantilenasi, <mas fi quifpiam audiret , piane
cxhorrefeeret , in ipfius ttudem funderent , parant ? Scila Collezione de' Conci'
Jj della Edizione Veneta 17:8 Tom. 1. f a g- 'J 11 -
magnus ille Athanafius perpetuo cum eis bellum gellit Libro 4. Hurcticar. Fa-
.
C'4 8 ) /"'• Q*f' Scaliger, Pctt. Iti. 1. Cap. 55. Sunt & alia poemai» mimis fé-
,
que ita imperitiorum animos fuavitate cantus ad imuietatem fuam fenlim ab-
duxilie .
OiO
P° rr o feiendum eft, Arium de o\ irione fua Iibrum quendam com-
pofuilfe , qutm Thaliam infcripfìt: Eft autem dicerdi gerus molle, ac diflolu-
tum , Sotadicis carmii.ibus non abfimile . Quem quidem Iibrum nunc temporis
etiam Syrodus (Nica>.a) condernnavit . Socrate* hij.. EccleJ'. lib. 1. cap. g.
pag. 26. Edit. Feg. 1 aiti in. 1747.
(151) Si quis forte libcr ab Ario confcriptus reperiatur , ilammis cum ab-
itimi praicipimus ut non folum prava illius dectrii a fui ditus aboleatur , fed
:
eum iiatim oblatum igne combufferit , mortis panam :ubibit . Simul atque enim
in hoc facinore fuerit deprehenfus , capitali fupplicio ferietur . hjiji. Conftanti-
vi ad Epifiopos ò" Plebes apvi euri dem , ibid. pag. 27.
(152) Marci iap. 6. ver/I 22.
C'53.) Enim vero eli, liti Mai.ichscis Manichasus .
prò Clirifto Arius illis
Similittr prò Movie , nefeio quem Sotadem , qui ipfis
aliifye viris lai.flis ,
pifcopis lux feftx , tk ritibus ufi funt ab Ecclefia Cattolica alienis , prxter fa-
eros Hymnos , qui in Ecclefia cani foleut , cantica quxdam numeris aditricti
pfallentes , qux ab Apollinare erant excogitata. Namque hic prxter reliquam
eruditionem , Poetices quoque, &
omnis generis carminum gnarus , multis
e ufmodi obleftamento captis, ut ipfi adhxrerent , perfualit
;
Denique viri in
.
conviviis, fk ditm opus facerent ; mulieres vero inter texendum , cantica ejus
pfallebant . Etcnim prò labore , atque otio , prò diebus teltis , ac reliquis omni-
bus brevia quedam compofuerat carmina , cuncìa ad laudem divini nomi':is
fpefta'tia . Primus autem Damafus Eui'.copus urbis Rome , Jk ti".a rum ilio
Petrus Alexandrinus Amiftcs, cum hanc hxrciìm latius ferpere intelkxilFent ,
Concilio Romx congregato , eam ab Ecclelia Catholica aiitnam elle decreve-
runt . Sozomen. HiJì.Ecclef. lib. VI. cap. 25. pag. 220. Edit. Reg. Taur. 1747.
CmO Sed rerniTo Alexandre) cum futs fyllogifmis , quos in argumentatio-
nibus torquet , etinm cum Plalmis Valentini , quos magna impudentia quali
idonei alicuitts auftovis interferit. De Carne Chrìjìi num. 17. pag. 320. t'dit.
S-igaltii is" Htivercampj , Libro da Tertulliano, prima delia fùa caduta compo-
Jìo l' anno 208, co'.ie nella di lui vita offerva il Pamelio. Ini , pag. XXVI II.
CmO Nobis quoque ad hanc Ip-ciem Pfalmi patrocinabuntur , non quidem
apoftatae , &
hxrettci , tt Platonici Valentini; fed fantìiiiimi , teceptidimi &
Prophi-tx David, llle aiud nos canit Cari (tu , m
per que.n le cecinit ipfe
Chriflus . Idem ibid. num. 20. pag. 311.
(157) Agnoicant, quos auftores imitentur noftri moderni Ataroticorum pò-
tius , quam P'almo.um cantores t< cantatrices , idque tali cum boatti ,
Chri.ìi
ut animus audiemium perhonelcat Famelius 1.: Notis ad textum lei-tulliani
.
di que Miuijhi I anno 172;. I Luterà i per altrj ritennero ter più anni -a
Salmodia, e'I Ca ito antico della Cucia, come d ricjnofce dal libro intitola-
to: Plalmodia, hoc cit Ca fica l'acia veteris Eccle i.c felceta, per Lucani Lof-
fium colletta, cu. 11 P».cfatioi,e Philipp' Mclanthonis. V\ iu-b rg.c i< 11. Vfa i»
progre/fj .., tempo ripudiarono anch'affi il *-.anto Eccienalticu, attejiaadoci
Tavola Terza pag. 38
Cantilene, e Verfioni de' Salmi predo gli Eterodoffi
VERSIONE DI CLAUDIO MAROT.. F/5/. i. Butus vir qui non abiit in confilio, impiomm &c. .
sr " ™ — n
he_e_===
& n. &
'
Ili
fi
pcc i : .
t Qui au con li ,
fid apud Vulgat am 50. Miièrere mei Deus iecundum magnani mifericordìam tuam &c. . .
Pfàume 5.1
,
_
*g j
coup de ij Some immenfe, FcuretFacermonfàitpei Live moijSÌTCjfiE re lave bit fon, De mi comitule iiuquitémouvaifc. Et du pcchequi m'arendu ord,Men:Uoycr d'-_u de giacete pialle.
au pluvie vicieux.Dieuiouipu-fàni.fclontigrand'elem-nce. Vfea
lì
le
•j Mi le riempe
"T ODieuqu.mmiMde-bouiez, Qui noui . M de toi è «r tez , Ja dii conile noui h ri tójjTou.ne to! de «olire colte. Tu « nof (re pali fecoui , Et calie t tot ce de coup! : Gueii fa play e quileprellè, C.ir tu voii comment ih'i baiflc .
PJui
Pfìu 120
ito. Jèd apud Vulgat.
tea apua litigar. 119. Ad uunmiuiu
^u Dominum cum
-uni tribularer
ii_uu__._c_ , .clamavi
.udiu-ivi &c.
«___.
Ili 1
I I I I I l 11
3_aijfc*Lz_p -l4
—— _$_:
quwd
tciTe , Ma dame ur au Seigntui ('idretTé : Car je vieni a le le mondre. Jamaii ne faut j me lefpondre . Conire cet levici tant metiteufe- , Conile ces Ian S uei
VERSIONE DI GINEVRA. Pfìu. 1$. Jèd apud Vulgat. 14. Domine, quis habitabit in tabernacolo tuo &c.
I^^Ì^ÌÌ^eSs^^^eI^^^Ìs^^^Ì
Eterne., quel homme pourra Ha bi ter d.im tei Tu ber na elei? Qui fur ian làini mo
$=B-
PJàu.
l'Iati. 58.
50. _/(•«apud ruigai.
fed ^pw« Vulgat. 57.
$7. .,
,,
Si
01 vci- uuque
vere utique ruiuiuin
juflitiam iuquiim.ii «l
loquimini &c. .
jififjiii§iiÉfiii=^
MalheuieuK Ju E ei
que vou» é tei, Refpondei -noui de bon ne foìj Pio non «i-vuui (e lon la Loi j Eli - ce bicn le droit que voui fai teli Homme) monili ,
piéten dea-vout Rcndteainfi la jul
Pfau. 94. Jèd apud Vulgat. 93. Deus uliionum Dominus &c
D«ui..i P .;ir..i,Di,.J,>.,. f »«„, T,„,»r„ p, „ [ u „ |i„l„, V,ra,«c icmoniK hu |< ra:m , Gt,„J D, IU ,,u, j- S e> rUn.vti., F.i qu'cn Sn ror E u,il dctLm.i Epiou». un ja Ile /« S = ™n" •
VERSIONE INGLESE DI T. STER>#>LD Pfil. ui fiJ ajud Vulgat, 43. Deus auribus noftris audivimus &c.
4 r\„..., r ..h-„„h
Outcareihavc r ,tA n.irfeihrnri-ll.
heatd uur fatheurel), and re „<
inH r. vi >-^, ,„,J
tentiy lecord ,
Tk-,„ n „J, n ,„ .™„L.|«..„.
The wondtouj - L_n ..
workillhatthouhiftdone ...
in alder n me
. T
o Lord)
. __
Hovv
T
thou didft cali the Gentilei out, and lìruckliihcmvviihllrong tnud
. ., . .,_ ,..,_. , _.j .
:
.,r
Plantingour £..L :T -L.:. _!-.. -_ J n'.T.L-T.i. -_
father» .n ihcil place, and javeft io thtmiheU land
1
VERSIONE DI J. HOPKINS. Pfal ioo. Jèd apud Vulgat. 99. Jubilate Deo omnis terra i
T Allp.opleih.it 0.1 *eaiih do dwell , fin S lo , the Lord vvith cheaifoll voice ,
, Him lérvewith DM.fc forth
fiate, hit piaifc fo.th teli:
1,11: come ye
ve bc
be foie
tote him and reioyce
teioyc< .
VERSIONE
.-«^^..v^a-.^ DI
^-. VV.
... WHICTINGAM.
.."^i^i-jwu. tiPfal.
/ai. iju. fef apua
130. jea rmgax.iig.
apud Vulgat. 129. De
uè profundis clamavi «e.
&c. . . •
ÌÌIIll^gÌÌ^^ÌÌÌgÌI|l^Ì:ÌÌ|rgÌÌ#ÌÌÌ^É1^i
1 nnl in ili»
Lotdtoth.e I
1
...>!,- m,.
make mnn-..^.h»n dangcn
my mone.when n
^.nr..... me opprefTe:
ITI . I
1
_.ll
cali, I
1
f.
f,n S
l_" - .1~J _____
plaine and grone , ttwing lo fi,,j re)(il ft _ ,. H „ te n0 vv O Lord my . .
tulle
..
due
^*V
(ime. And
,._.,-__
lei yc be
L. _._,!
prell , unto -LI.
thit pra yei n
_, __
VERSIONE
"
I
' DI
____l!1.
GIOANNI DIODATI.
1
Domine,
PJàJ. 7. aju 'une, Deus meus,
ueus meus , fperavi &c.
in te lperavi
Ili f I !
In S^orm' affi do a Che Tei de l'alma m,a l'uni ca fpeme Salvami da l'imi do, Nemico Me enonm.nvo in ratto, Ne'd. tempo ml venga alcun
,< , fluol che mi peiltsue & preme, Ch-3 "£_fi dì Leon eh" ,1 rapi. Berne, non if qua. e, li tif cai tu.
H 0.ren e. pi, e 5,
E „o ri, A Dio io le,,,,, o no ri, D'alia P o|,JT« da te. Can »« ,"m d, S n7"_no di'"jU fiatar, nóme lo d7, E nel di vir, Pa la, ,0 l'a do ra te.
SlipplÌÌlilÌSiSi=pfÉ£__i_ErE?ES
« M.llc c„ „ «U,, L-.„T...in,m™ Di.,
_. Di cT, di », „, , ,i , , ''^TiTTT'ZlTl le Ite! le.
Dijjertazjone Her^a. 385
mttgito cantano , che gli animi degli ascoltanti ne prendono
orrore . Benché non è folo il Pamelio cattolico Scrittore ,
che li rimproveri . Anche 1' Autore delle Memorie della
Cafa di Brandemburgo , comunque i Luterani , e Calvinisti
del Regio fuo Padrocinio fi pregino, erudito nondimeno
qual'è, non può ammeno di non deriderli con quefti pre-
cifi fentimenti (159) ... Luigi il Grande , che rievocando
.
l' Editto di Nantes diede motivo a 200, 000 perfone d' ab-
bandonar la patria , ed i beni loro, per odio de' Cattolici ,
per ricevere fatto altro cielo la Comunione alla loro foggia ,
e per male intuonare in altri Templi i mecchi Salmi di Cle-
mente Marot.
Ma che vuol farfi ? Abbiamo già altrove accennato
(160), ed ora con piena ragione replicar poniamo, che
uno degli efteriori ornamenti più maeitofi della vera Chie-
fa di Dio è il Canto Salmodico, in efla introdottovi dagli
Appoftoli Qual maraviglia adunque, che di cottAo Canto,
fìccome nella Sinagoga a Dio ribelle , così nell' altre Sette
dalla Chiefa Cattolica feparatefi non pofla rinvenirfene ve-
run vetìigio? fia, perchè Scellerate ed empie il rigettarono,
come nella primitiva Chiefa, de' Nicolaiti , e de' Gnoftici
Bbb 2 narra
nella fua Biblioteca Teologica {Tom. II. pag. 575. Ediz. di Francfort 11^85)
il Lipenio , che l'anno 11S21 Cornelio Heckers Jìampb in Lipfa il Salterio di
David in lingua Tedefca colle Cantilene fecondo la melodìa della Chitfa Lu-
terana; e fuffeguenten,ente , che Ambrogio LobwafTer diede in h.ce i Salmi di
David tradotti in verfi Tedefchi , fecondo la melodìa Franzefe , cioè Calvinia-
na del Frane , ftampati in Leyden l'anno 1636, e rijlampati in Bafilea l'anno
1659. Gli Ingleji pure tradii/fero i Salmi nel loro idioma con un Canto unifo-
110 affatto diverfo da quello del Frane, e ne fecero l'Edizione con quejìo tito-
lo: The Whole Booke of Pfalmes collefted into English etc. London 1612. Fi-
nalmente Giovanni Diodati Lucc.eje iti linguaggio Italiano tradhffe i Salmi
con Canto parimente unijono da tutti gli altri Jinora accennati dìverfo ,
,
ftampati alla macchia V anno 1664. Traduzioni tutte , e Cantilene Jan quejle ,
ragionevolmente prqjcritte dalla Chiefa Cattolica . E acciocché veggaji , quanto
lontane elle fieno dalla gravità , e mae/là , che nel Canto Salmodico della ve-
ra Chiefa rijplende, e che dalle divine laudi , giufta 'l detto del Salmijìa , in
populo gravi latidabo te (Vfal. 34. v. 18.) non dee di/giugnerjc , /timo pregio
dell' Opera l' e/porre in una Tavola fatto gli occhi di ognuno tutte le accen-
nate Cantilene bterodoffe , mettendole in confronto di quelle della Chieja Cat-
tolica. Veggafi perciò infine del Tomo la Tavola HI. t ,
C'5 0.) Memorie per fervire alla Storia della Caj'a di Brandeburgo. Ediz,
di Lucca. 1757. pag. 143. 144.
(100) Vedi l' Annotazione (80} C&O
P a8' 35^' 3' 7 '
. ,
(161) Videtur Valentinus una cum Nicolaitis , & Gnollicis , quibus curri
errorem adferibit Philallrius, non agnovilfe Pfalmos David. Pamelìut in Notìs
ad J ertullianum loc. cit. pus;. 320.
(1Ó2J P.FranceJco Van-Ranjl dell'Orline de' Predicatori , nella futi Sto-
Il
ria dell' Erejie , e degli Eretici, Ediz. Veneta «735- al dodicefimo fecolo , pag.
aoi. cos'i /crine: Henricus patria Tololànus > Religiofus Apoltata , addidii Pc-
trobrufìana: Hsetefi , Deum irrideri cantibus Ecckliafticis ; e alla pag. 207. no-
vera,! do gii errori de' Valdeji , dice, che il nono di ejji era quejìo: Frultra
teirij iis teritur in cantibus tcclelialticis
.C I(,, -0 Omnes confuetudines , quas contra prifeam Traditioncm Apoitolicam
novitet pullulairc cognoverat, vidclictt de Miniftris, de Cantoribus, de Laicìs
Pontilìci tamiliariter adh.crentibus . . . . a totius Sanila: univerlalis Kcclefia: cor-
pore fegregavit, eaque fub interpolinone ternbilis anathematis , tani gcncialitcr
quam perpetualitei condemnavit . Joanr.es Diaconia in Vita S-Gregorii lib. 1.
cri altaris miniftri cantare non dcbeant , folumque Evangelica; leflionis offìcium
inter Miifarum folemnia exfolvant. Pfalmos vero, ac reliquas leftiones cenleo
per Subdiaconos , vel fi neceffitas fuerit , per minores Oidines exhiberi . SI
quis autem contra hoc Decretum meum venire tentaverit , anathema fit Et .
omnes refponderunt Anathema iìt . Tomo III. Oper. S. Greg. Edit. Maur. l'a-
:
loc. cit.num. 6.
(i6(\) Sed & Gelafianum Codicem de MilTarum folemniis , multa fubtra-
hens , panca convertens , nonnulla adiiciens , prò exponendis evangelicis leftio-
nibus , in unius libri volumine coarftavit . Joan. Diac. loc. cit. cap. i. num. 17.
Gelafuis Papa, tam a le , quam ab aliis compontas preces dicitur ordinaffe .. .
Et quia tam incertis auftoribus multa videbantur inferta , &
lenlus integritateni
non habentia , curavit beatus Gregorius tationabilia qusque coadunare , h. fe-
clulìs iis qux vel nimia , vel inconcinna videbantur , compofuit librum , qui
dicitur Sacramentorum . Walafridus Strabo lib. 2. de divini: Ojpciis cap. 22.
(ib7j Sacramentarium , llber Sacramcntouim promiicue dicitur libgr E»
.
fat. ad Antiphonar. Tom. llI.Ofer. S. Gregor. cdìt.Maur. Patii. 1705. fag. 6*g.
(160) Cum Centonem vocat ami) horarium Gregoriana; vitz Scriutoi , cun-
demque limili compilatimi alferit , latis innuit , non unum ipfius elfe parentem ;
fed plurimorum , qui praccelTerant , foitafle Romanorum Pontilìcum, partim ef-
fe fatum Ìbidem. E in quejio J'ettjò i' ha prefo anche il rfii Cange nel citato
.
fuo Gloffario , dove dice, che Centonizare Jignifica ÌUore ccmorario ex vaiiis
libris deferibtre > excerpere ; aggiugnendo , che 111 quejio mcJeJirr.o fìgnificato
r hanno pur ricevuto Rupertus Tuitieniis lib. :. de Divir. Olio cap. 21. Chron.
Keichefperg. an. ;pi., ci Radulphus de Diceto in Abbrcv. Hift. quali tutti ('
C'74) Monjìg. Domen. Giorgi nel Tomo II. de Liturgìa Rom. Pontif. Dif-
J'ert. 2. cap. 4. cerca , che cofa Jia V Antifonario ; e ri/ponde (.pag. clxxxiv.
)
che fotta auejto vocabolo, veniunt Antiphonse ad Introitarti , ut plurimum ex
Pfalmis Davidi:is excer^ts , Ver.iculi duo ex iifdem Pfalmis; diinde Gradua-
le, Traftus , Offertórium , & Veriiculi polì Communioncm .
C J 7s) Libcr etiam modulationis , quo Eccleiia: utebantur in cantandis An-
tiuhoniji Plalmorum ad Divina O.fìcia perfo!ve..da , Antiphonarius , !"eu Anti-
pio inum appellabatui Nam Oido Ro nauus primus num. io. pag. iy. , ubi
.
>i toiiutn inciiio. non dicant , nec Gionam , ncc Invitatoxium. , fed Cantor inci.
,
3 pò Diprta&ìone cIerz^a.
fponforiale (176), perchè in eflò, oltre alle Antifone, de-
ferirti eranvi Refponforj del Divino Ufizio per
ancora i
tai'tur , ita & in noftibus ad facras Deo vigilia] exhibendas eadem procul dubio
lex debeat obfervari . hUm ibidem .
. .
3 pi Difienagione Terz^a.
Angelico (183"), alle Collette (1S4), alle Prefazioni, air
Inno Epinicio, cioè trionfale (185), alla Domenicale ora-
zione, all' Agnus Dei , e all' Jet , Mijfa eft; cofe tutte nel
Sacramentario defcritte, dalle quali nella folenne celebra-
zione del Sagrifizio non mai era il Canto , ficcome neppu-
re al prefente , feparato, e difgiunto . Avendo oltre a ciò
riformato, e corretto l'uno, e l'altro Antifonario, non
puoffi rivocare in dubbio, che alla medefima correzione,
e riforma non foggiaceifero le Cantilene, non folamente
di tutti gl'Introiti, Graduali, Alleluja, Tratti, Oifrrtorj,
e Verfetti, che ne' libri liturgici Comunioni fi appellano,
ma
(183) Poft Kyrie iequitur hymnus Gloria , qui etiam Salutano
in excellis
& laus Angelica > laus Angelorum , & Hymnus
Angelicus dicitur , quod ejus
initium Angeli, nato Domino , decantarmi. Man/'. Giorgi de Lìturg. Rom. Pont.
Tom. 1. cap. 13. pag. 85. dunque Pontifex ince r turus eft hymi um Angelicum.
Orda Romania XIV. cap. 47. Et minibus Ce elevatis incipiat , Gloria in excel-
/is , (i dies requirat ; & cum dixerit Deo ,
jungat manus ante pectus , ck illuni
Hymnum Angelicum profequatur . Ibid. cap.53.
(184) Sequitur Oratio , quam Microlcgui de Ecc'ef ob-
Collectam diclini.
Jervat. cap. 3. Guitti. Durando} Rational. Uivin. Ojfi.. I. 4. cap. 15. ». 31.
Qiiare orationes , qua: circa prìncipium Mi fa: dicuntur , Coliceli vocentur . Et
quidem in eo , quia Sacerdos , qui fungitut legatioue ad Deum prò populo in ,
fundunt cum Trifagio , quod eft huillfmodi , Sanctus Deus, Sanctus fortis
Sanctus immortalis. Siquidem in Liturgiis diftinguuntur : canimrque Trifagium
ut primum accedit Sacerdos ad altare, ut teftatur Jobius /;'*. 15. cap. 6. Qdeeji
leggere, lib. 6. cap. *;.) apud Photium nutrì. 111. ... At Hymnus Victorialis
canitur polì Prxfutionem ; qua: omnia videre eft in Liturgiis. P. D. Hugo Me-
nardus Nota si. in Sacramentarium Tom. III. Oper. S.Greg. pag. 281. Edit.
.
Mttur. Pani. Dice/i anche Inno Angelico dall' Ordine Romano I. num. 16. ln-
cipiunt dicerc hymnum Angelicum , ideft Sanctus ; e dall' Ordine Romano li.
num. io. Finita Prsefatione, incipiant hymnum Angelicum , ideft Sanctus. Gu-
liei. Durandus Ratton. Divin. Ojftc. lib. 4. e. 34. num. I. Notandum autem eft,
quod hymnus ifte partim Angelorum, iSt partim liominum verba complectitur .
Prima enim pars laudem cintine! Angelorum, ultima hominum Legitur enim .
ni 86) Ciò viene comprovato , non filo dalla voce comune, fecondo V affer-
•itone di Antimo Liberati nella li. Differtaz. riferita pag. 177 Annataz. ("5 1 )»
M dall' autorità ancora del Monaco di Engolifma Scrittore della Vita di Car-
lo Magno , che in appreffo all' Annotaz. (188) riferiremo . Che fé fatto gli oc-
chi del Cav. Ercole Bottrigari verniti foffero tali Monumenti , pofto in dubbio
non avrebbe fé S. Gregorio , in luogo delle Greche lettere, fegnafe l'Antifona-
rio colle Latine , poiché le parole del fuddetto Monaco , Tribuitque Antipho-
narios S. Gregorii, quos' ipfe notaveiat NOTA ROMANA,
in niun' altro
fenfo pare interpretar fi debbano, che delle lettere Latine . fé dall' efatta E
diligenza del Meihomio non foffe fata /'coperta l' aggiunta d' una parola infe-
rita nel Trattato di Mufca ài Boezio, potrefpmo in qualche modo aferire, che
anche al di lui tempo , cioè 64 anni prima del "Sonteficato di S. Gregorio , alle
Greche le Latine lettere fofero fate fojìituite . Leggeji al lib. 4. nel titolo del cap.
3. dello Jìefo Boezio Ediz. dì Venez. 1492., di Bafil. 1570. , e nel Codice della
Éibliot. Malate/la di S. Francefco in Ce/'ena . Muncarum per Grsecas ac LATI-
NAS LITERAS notarum nuncupatio . Avendo però il lodato Meiborrio confron-
tato quefio tejìo con un antico Codice di Gìoanni Seldeno , la/ciò Jcritto (_Aly-
pii Introduci. Harmon. ex Verf. Meibomii pag. 7. ) Capitis infcriptio retìe abeft
i Codice Seldeni Eaifa autem hsec eft , dtim additur ,
. . Quip- AC LAT1NAS
pe Gntcarum tantum mcntìonem facit ipfi. Boetius ; e infatti leggeji nel citato
Capitolo: Sane lì quando difpolitionem notarum , Grsecarum literarum nuncu-
patione defcripfero , lettor nulla novitate turbeiur . Graccis enim litteris in
quamlibet partem imminutis , nunc etiam inflexis , tota ha:c notarum delcrip-
tio conllituta eli: Nos vero cavemus aliquid ab antiquitatis auctoritate tranfver-
.
tere . In oltre ,Jiccome per ejprimere gì' Intervalli ae Suoni , e delle Voci , t
per dimofrare le loro Proporzioni fui Monocordo fi fervi Boezio delle lettere
latine, cos'i delle medejìme Jarebbefì egli pur anche Jervito per ejprimere i Suo-
ni, Voci delle Cantilene , fé l'ufo di effe al Juo tempo foffe fato introdotte.
(187) Apui du-Cbefie Hijìor. Fraticor. Tom. II. pag. 75.
394 Difier tallone T.erzjt .
(188) Mox petiit domnus Rex Carolus ab Hadriano Pa;-a Cantores , qui
Franciam corrigercnt de cantu . At ille dedit ei Theodorum & Benediftum Ro-
mana: Kcclelii docìiìTimos Cantores , qui a S. Gregorio eruditi fuerant , cioì
addottrinati nella Scuola del Canto injìituita da S- Gregorio , nibuitque An-
tiphonarios S. Gregorii , quos ipfe notaverat Nota Romana Correrti funt
ergo Antiphonarii Francortim , quos unulquifque prò arbitrio Tuo vitiaverat , ad-
dens , vel minuens ; & omnes Francis Cantores didicerunt Notam Romanam ,
quam mine vocant Notam Francifcam . JNon Jìa però chi penji , che allora fo-
lamente feffe introdotto in Francia nella celebrazione dell' Ore Canoniche il
Rito , e '! Canto Romano ; c/fendo cofa certijìma , che antecedentemente , cioì
r anno 754, in cui Stefano IL Sommo Pontefice colà dimorò, fuvvi introdotto
ad ijìanza del Re Pippino Padre di Carlo Magno . Cosi riferif.e Walfrido
Stratone de reb. P.cclef. cap. i;- CBibliota. PP. Edit. Lugd. Tom. re. pag. ip6)
Cantilena: perfectiorem feientiam , quam pene lam tota Francia diligit , Stepha-
nus Papa , cum ad Pipinum patrem Caroli Magni Imperatoris in Franciam prò
juititia S. Petri a Longobardis expetenda veniflfet , per fuos Clericos , petente
eodem Pipino, invexit , indeque ufùs ejus longe lateque convaluit . Infatti
Carlo Magno ijìejfo nel primo de' quattro libri , che in difefa delle /acre Imma-
gini egli feri[fé contro. I Pjeudo-Sinodo de' Greci , apertamente I' attejìa , e ci
difvela ancor la cagione, per cui gli Antifonari erano fiati corrotti. Dice egli
dunque, che febbene molte Chieje Jeparate fi fojfero dalla Romana, la Gallica-
71 a però non mai , la quale anzi , dum a primis lidei temporibus cum ea per-
itaret in Religioni-; (acri unione , & ab ea paullo diftaret , quod tamen contra
fidem non eli , in officiorum celebratione , venerandi memorile ger.itoris nofrri
illultrilfimi Pippini Regis cura , tx indultria live adventu in Gallias rcverentiili-
mi & lancìiilimi viri Stephani Romani urbis antiftitis, eli ei ctiain in pfallendi
ordine copulata ; ut non elfet difpar ordo pfallendi quibus crat compar ardor creden-
di ; ik qui uniti erant unius lancile legis l'aera ledtioue , e.'lent ctiam uniti unius
modulationis veneranda traditione, ncc ìcjungeret officiorum varia celebratio ,
quas con/unxerat unici lidei pia devotio. (Ecco il Romano Rito, e Canto dal
Re Pippino, e da S lefano Papa li. nella Francia introdotto .) Qjod quidem (Se
nos collato nobis a Deo Italia: regno fècimus , Sancii Romani Kcclciii tatli-
gium fublimare cupientss , reverentillimi Papi Adriani lalutaribus exhoitationibus
parere nitentes ; feilieet ut plures illius partis Kcclelìi qua: quondam Apoitoli-
ci Sedis traditionem in «fallendo fu '.ci pere recuiabant Q ed ecco il perchè era-
no poi jìati corrotti gli Antifonari di S. Gregorio , da Stefano 1 1. , e da Pip-
pino Re nella Francia introdotti } , nunc cani cum omni dilige. lia amplectan-
tur , ex cui adhiferant lidei munere, adiiircant quoque pfallendi ordine. Quod
non folum omnium Galliaium Provi. ici.e , & Germania , live Italia , ied ctiam
Saxones , & quidam aquilonaris plagi gciites per nos , Deo annuente, ad veri
lidei rudi. .lenta converti facerj nofeuntur .Un qui dpreffo il Baluzh Gapitutdr.
Rcg. Francar. Edit. Pari/'. 1677 Tom. II. col. 711- ) Cirio Magno , il quale nel-
la fua Conjìituzione De cmendatioue Librorum , ót O.liciorum Kccleiialticorum 1
data l'Anno 788. (loc. cit. Tom. I. col- 103.) di nuovo ripete: Accenti urite-
rea rneiTiDria: venerando; Pippiui genitoris noltri exemplis , qui totas Gallurum
. .
in prsefenti , cosi ti S' Pontefice Fanno 767 Qapud Bollanti. 19. Tannar, in Vi-
ta S. Remigli , Jìve Remedit ~Epìfc. Rjiomag. num. 5.) fcrive a Pispino , a Deo
protecta: Excellentia: veltri: Syllab-.s , protinus cuncta , qua: ferebantur in
. . . .
prsefentes Deo amabilis Remedii germani veltri monachos Simeoni Schoia: Canto-
rum Priori contradere deberemus ad inftruendum eos in Pfalmodia: moduìatione ,
quam abeo adprehe. dere tempore, quo illic in veftris regionibus extitit , nequi-
verant, prò quo valde ipfum veftrum afferitis germanum tnitem eifeftum , in
eo quod non ejus pertecte inìtruxiiTet monachos . Et quidem benigniffime Rex
fatisfacimus Chriitianitati tua: ; quod nifi Georgius , qui eidem Scliola: pra>
fuit , de hac migraii'et luce, nequaquam eundem Simeonem a veltri germani
fervitio , abitrahere. niteremur Sed defungo prsfato Georgio ,
. &
in ejus idem
Simeon , utpote fequens illius , accedens locum , ideo prò dottrina Schoia: eum
ad nos accerfuimus .... Prsefatos veltri germani monachos faepe di to contradi-
dimus Simeoni , eofque optime collocantes , Colerti indultria eandem pfalmodia:
modulationem inltrui prsecepimus , &
crebro in eadem , donec perfette eruditi
efficiantur, prò amplillima veltri Excellentia: , atque nob-tilTimi germani veltri
dileftione , Ecclefiattica: dottrina: cantilena dilpoliiimus etficaci cura permanere
Per quanto però foffe grande la premura del Re Pippìno , non ebbe univer/al-
mente , come fi è detto, l'effetto dejiderato , Je non fono l'impero dì Carlo
Magno di lui figliuolo ; non già perchè quejìi a ricevere il Rito , e \l Canto
Romano colle minacce, e co' i fupplìzj violentale il Clero, come fenza alcun
fondamento fcrive Monjig. Guglielmo Durando nel fuo Razionale Uh. 5. cap.z.
Carolus Imperator omnes clericos minis &
fupplidis per diveifas provincia*
coegit ;atteftando per contrario lo Scrittore delia [Ita Vita , che ne fi tejhmo-
nio oculato , eh' egli per omne vita: lua; temuus ita cum fummo omnium amore
atque favore & domi , &foris converfatus eit , ut numquam ei vel minima injulfaé
feveritatis nota a quoquam fuilfet objedta QApud Bolland. 28. Januarii Vita
S. Caroli Magni cap. 7. ». *()• ) Ma perchè colle pubbliche replicate leggi or-
»"
dinò, che nel Canto fi offervaffe la consuetudine , e'I Rito della Romana Chis-
fa : Ut Cantusdifeatur, &
lecundum ordinem , 6* morem Romana: Ecclelìaj
"fiat.(_Capitulare L anno 805. ap.Baluz.T.l col. 411); perchè aciafciiedunct
Città e Monaftero inviò fifitatori incaricati di far diligente perquiftziane , Je
afferò emendati e corretti a tenore
delle fue mede/ime leggi : Ut
i libri Corali f
prxdifti Milli per fingulas civitates &
monalteria virorum &_puellarum prsevi-
deant quomodo cmendatum habeant quod juflìràus de eorum leftione , &
3p<5 Disertazione Ter^.
Ecco tutto quello,. che nella riforma del Canto Eccle.
fìaftico operò il Magno Gregorio. Riformò, e corrette, e
probabilmente anche in parte inventò le Cantilene del Sa-
cramentario, e delli due Antifonarj , ma di quelle de' Sal-
mi, e de' Cantici ch'egli folle o inventore, o ristoratore,
niun monumento vetufto il dimoltra , nt'un' antico Scritto-
re ne fa parola (189). Sappiamo foltanto da Walfrido
Strabone , che il Santo Pontefice altro non fece , fé non
fé dilìribuire, e difporre con quell' ordine congruentifiì-
mo , che nelle Ore Canoniche ollervafi , le Intonazioni de'
Salmi (190) per modo, che a ciafehedun Tuono, e ad ogni
Cantilena dell' Antifona precedente , corrifpondeiTe la Can.
tile.
car.tu , , &
ecclefialricae regulse pertinentitras . (Capitulare
ceteiifque difciplinis
V. ap. Balvz. he. cit. col. 452. ) ; e perchi finalmente Egli Jtejjb in-
anno 806.
terveniva Jollecito alle Ore Canoniche diurne, e notturne , accompagnando ,
febbene con voce fornir\t•ffa , il Canto E.clefajìico : Ecclefiam mane fct vefpe-
ri nofìurnis item horis , cs faciilicii tetti: ore , quead eum valetudo perinife-
,
Edlz. 1558. 25^2. 1573. j ciò} , nella muiica compofe il canto de*
ch'egli perito
Salmi ; cioè ritrovò le loro Inronationi , et il modo che li cariano , come po-
co diverfamente leggeji nelle Ediz. '589. 1602. ritrovò le loro Salmodìe o In-
tonationi . Appoggiato il Zarlìno ajfie>;>e col Cìacconio ( Vit. Pont. Rom. ad
an. 683. T. 1. col. 477.) col P. Girol. Ragujìi (Elog. Siculcr. p. 272. ) , e con
,
altri a quanto lajciò ferino il Platina dello Jìifo S. Leone, non fecero cjji che
riferire tradurre le preti/i fegi.enti fue parole : Praettrea vero adeo Mulices
peritus eft habitus; ut pfalmodiam coRiuoiuerit (Bapt. al. Bartbol. Platina l'ita:
Summor. Pontif. de Leone 1I.~). Se però da fonte più chiaro, e Jicuro , le pro-
ve ricerchiamo d' una tal ajferzione , diverfamente deferitta ci viene da Ana-
ftafio Bibliotecario diligent:JJìmo raccoglitore e fcrittore delle Vite de' Sommi
Pontefici quale e/ponendoci del lodato S. Leone le gejìa (T)e liti: Romanor.
, il
Pontif e. cum Notis varior. Edit. Rom. Vaiic. T. 4 pag. 103) fcr:JJe , che: Canti-
lena ac pfalmodia pra:cipuus fct in eaium fenlibus fubtilill ma exercitatione lima-
tus ; le quali parole ci dimojirano , non già inventore , cerne vuole il Platina,
S. Leone , ma bensì pertljjino ed cjercitatiJJ-no nel Canto della Salmodìa.
(100) Ordinem ameni Cantilena: diurnis feu nofturnis horis dicerda: B. Grt-
gorius plenaria creditur ordinatone diltribuifTc ; iicut ik fui ìa di. Sacramento-
rum diximus libro. Dt reb. Ecclejiajt. cap. 25. Biblath. P P. hait. Lugdun.
2 0)n. 1 j. pag. 105.
DifenazJone Terz^t, 39J
tilena^ ed il Tuono d
del Salmo fufleguente (191), onde la
inav-
das vezes pero , que tuviere en aquellas pocas notas cerradas con la prìmera
pania larga (y fon las que de ordinario un folo canta) la entonacion de fu
Ffalmo fejìivo , que dize ; Fa fol la ; defde F fa ut à Ala mi re ; ò la tuviere
en los priméros puntos con los quales fubintra el Choro Advertiendo que ma-
.
yor autoridad y mayor fuer^a tiene quando todo el Choro Lleno C defpues de
haver entonado el Canto) entra a cantar con la dicha entonacion» que quando
entre los priméros puntos , erta cerrada con la primera virgola ò paula . Mafno
tttviendo el dicho Canto la dicha entonacion enuno de los doslugares ; y fiendo
conforme las reglas mu/ìcales , SecundoTono, quieren que tal fea , y que poi-
lai fea nombrado. ( .D. Fedro Cerone Melopeo lib. 5. cap. 61. p. 449.). Ci inge-
gnano anche di qffervare : Se in elfo Canto vi fono le Note dell' Intonazione
de' Salmi , che da quelle ancora fi deduce la cognizione del Tuono ( P. Mari-
nelli Via retta della Voce Corale P. 3. Ojferv. 4. p. 111.3. Si conofcono anche
daile Intonazioni de' Salmi , e dalle cadenze dell' Evovae, le quali tutte fi
trovano fparfe non folo ne' medeiimi Canti etc. ( P. Vallara Scuola Corale P.
3. cap. 18. p. 114.) ha tutto ciò chiaro apparifce la corrifpondenza , che pajfa
tra un Antifona , e una Intonazione del medefìmo Tuono, ed oltre a ciò l' an^
tkhità , ed il pregio delle Salmodie , la modulazione delle quali non il folo
Pontefice S. Gregorio , ma gli antichi Padri ancora , che prima di Lui intro-
duffero nella Chiefa l' ufo delle Antifone , de'' Rejponforii etc. , cojìantemente
vollero, che in quejìe, e in tutte le altre Cantilene Ec e lefiajìi ih e rilucejfe. Che
poi dalle Cadenze ancora dell' Evovae, come infegna il P. Vallara , Ji pofft
cono/cere il Tuono d una Cantilena , l' atteftano gli altri Scrittori di Canto
Fermo. Il P. Angelo da Piatone QFior Angelico di Mufica , lib. 1. cap. 59. _)
La differenza , dice , dal fine delle Antifone li conofce per le due qui allerte
didioni , cioè, feculorum amen, che diverlamente li proferilcono: impercioc-
ché li Canti fono molto differenti, fct variati nei fine di quefta dictione , amen,
non per altro, che per la diversità delli principi di ciafcun Canto. Così egli.
Non a tutti è noto , foggiunge il P. Andrea di Modona (_Canto Harmon.P. 4.
cap. u. ~) dover corrilpoiìdere all' Intuonazioni dell'Antifone li Finali, o Evovae
delli Tuoni , e non già porfi a calo, come penfaii da alcuno. Avvenentemente
pertanto i primi Padri , e fopra tutti S- Gregorio nello Jìabilire il Canto delle
Antifone, Affarono il principio d' ognuna di effe in varie Corde di ciafcun Tuo-
no, che aueffero corrifpondenza , e conformità colla varietà delle Cadenze fina-
li. Quejìa varietà di Corde j tanto nel principio dell'Antifona , quanto ntl fine
, J.
verbum dilrinitionis audierit , eo fenfu accipiat , aio fa; ientes diffinierunt dirfi-
nitionem diOam effe orationem , qua; id , quod diffinit, explicat quid fit Sed .
hic ditrinitionem nichil aliud quam differemiam intelligat , qua ir.icia cantus ,
Vel feculorum amen fono piincipalis toni five in extenfione , five in remrflio-
a
ne (fve in fine') ì etiam eodem locc incipierdo fuavi , ac cor.cordiali qua-
five
dam ditfertur diverfitate , quam nos rectius differentias quam diffinitiores dici
debere arbitremur. Maxime cum non aliquid ibi quid fit deffiniamus peroran-
do ; fed varie f<rculorum amen candido altcrque melum ordicnda foi.urr. difcer-
,
namus a fono. Ambe Gioanni Gattoniti (de Ahi. ia;.xi.) ci deferire un modo
particolare , con cui da taluni Ji di/ìinguevano i 1 ui/.i , e le lor d.jftrenzc •
Sciri prxterea convenit, quod a;ud quofdam Ptongi , idt*t Tom vocalibus to-
norum , aut differentia: , quas quidem abu ve diirimtiones vocant, cor.fonarti-
bus fignantur hoc modo. Primus Tonus A rotatur. Secui dus K. Tertius I.
Quartus O . Qui, tus U Sextus H grecum Septimus Y Octavus a
. . .
1
Piimam
.
Proflocimo de Beldemandis 42, Gldrea.o 44, Lucca L.ffio col Beuri.f.o 29, il
P. Potentino 30, Cerone 30, Lorente Jp> &c
Ubaldo Monaco, il quale fiorì
verfo '/ fine del noro Secolo , fu il primo a laficiarct la notizia di que/ìa e l'or-
bitante quantità di Cader ze finali ; la maggior parte delle quali da! ci:. Cot-
tonio fjfrtf. xxii.) furono 1 icono/liule , non neceffarie , non competenti , e
perciò fùperfiue . Kit feierdum , die' egli , quod ditterei tiarum , qua; Tor.is lub«
fcribuntur , alia: flirt competentes & recefiaria- ; alia; etli competentes, non ta-
men neceffaria; ; a.ix ncque nccelfaiiu: , neque competentes , imo nulla;. L' efor-
bitanza ijìcfTa del loro numero, e molto più la fuptrfiuità loro , fono argomenti
Convincenti/fimi a far comprendere , non effere cotefte Cadenze ne per imputi o
dello Spirito Santo dal Re David compofte , ne dal Tempio di Gerofolima ufi-
te . furono invenzioni umane, a tutto il C rifilanefi ino de' primi fette otto Se-
toli affatto ignote, e probabilmente fu'i principio , verfo la metà de! nono in
alcuna Chiefa particolare introdotte , ma non giammai dalla Chiefa Romana , e
univerfale abbracciate Nella Tavola Seconda i.r.i quelle ejpojie abbiamo, de
.
fempre mai furono , e tuttavia ambe fono in tutta la Cbiefa Cattolica in ufi
Nella Quinta daremo un faggio ài qucftt pq/teriori Cella delineazione fedele
delle lor Note, auiocche pifjano gli Elidili fermar :; .:;t;
; deità età de' Co-
dici, da' qi ali le abbiamo efattijjin amente ;> affitte . Mei ita d effe f letto il capi
Km. del S. r Nivcrs nella Jua Uiffertation fur le Cbanl Gregonen pag. 121
in cui tratta con ifieziale e fittezza tal liuteria.
Ov 1 ^ tutte le premure e diligenze del He Pippino , e del di lui figliuolo
Carlo Magno affijtiti dai Sonni i Pontefici SteUn.u IL, P.u.'o /. > e Adriano J. ,
acciocché gli Antifonari Fraazeji corretti f fiero a kit .1 del Gregoriano, non
ebbero un ejfetto JÌ compiuto, che non rtjìafft in qualche luogo, non ripullu-
Tavola V. pag. 398.
Jnfio
^L_ M
euouae-
Itici/-
^
Cwovac
,v..,^
Éructatur
JT^ ilM-^r f-p^
e«.«»^ ^
\/mr
V
V
-,
etu>uae , Cete r JjetturutT-
1
II Qyirta Tubi
C"1t
^ ff>.-
.-..
V-
in
i-i-,j ^rrfr ffl 1
\._ e ;
* • *
PRIMO TUONO.
E v o v a e e u o u a e P/
P/..
-
Era &a
Lru fia vit E v o v a e P/.
Pf. Ev ov a e
^«!ab^ giV.£iBa .|
^~'
^**^7= *-«^VH»«
liCOMSO TUONO.
1. ziEJLftjas
J&É:
-TI —»»l nomanti: HHt-i
™ÌS
E v o v a e P/. Cali e nar rant fj. Be a tui Vii
TERZO TUONO.
1. ÌEMOig&Eii EigSi^
'
w^ ^ ^^ ggj'S^h
EfiKatsS*''
rgr ?""%*
:'aoot*i
^^|»iii«l^j :llrf^ »»Sqgq^ = |
Q_U A RT O TUONO.
i.
j EfiStgdbg^ II •WW%j :|:III gJLgkJJJgJtj^cl; 1 v. jjgftttfJSrjcÈ v. Ijg*3i£4: v args^-j: v n. *a*^tay~ i.
Vili.
E
^ IMg-Jtw
v o v a
^ : Jb.-**"-»!*» j^ at ^SW^jjl *JjP#jrì:
«TinSrtE-'HP-H-B-i j
dk»; *-* w- »yfrBgj^ 5ilEit^ aiULgjr^
-
j |
Q_U 1 NT O TUONO.
1. Eii^H™^ :fi»^T<^r^':i
Pf.
P/. Deus Nofter
|
^ 15&
— — ~m ., , ff-l-, . =^_] ,
fWcIXjjI
SESTO TUONO.
i*S* ati aqz 11 fi jÌjrj:|^fiJ!qj: >^iq^ |±J!^ar"a»jì3crJ *B -"
luffe alcun' errore , e varietà : quindi è , che nei fecoli Juffeguenti ebbero pur
bil'ogno di correzione , affinchè le Cantilene ecclejiajìiche Jì riduce/fero ad unti
perfetta uniformità . Tra tutti quelli però , che faticarono
in quefta lodevole
imprefa , Reginone Abbate, che fiorì fui fine del nono fecola Cfo: Alb. Fabri-
cius Bihliot. Lat. Med. &
infima JEtat. E'iit. Patav. T. 6. Uh. 17. pag. 62.) ,
nella lettera all' Arcivefcovo di Treveri Ratbodo prefiffa al Tratt. de Har-
mon. Inft. ( Cod. Lipf. ) lafcià fcritto : Cum frequente! in Ecclefia veftrse
Diocefis chorus pfallentium pfalmorum melodiam conftilìs refonaret vocibus pro-
pter diiTònantiam toni &
prò huiufcemodi re veftram venerationem fepe com-
motam vidiTem Arripui antiphonaiiura & eum a principio ufque in finem per
.
rne nelle altre cole tutte , così ancora nello fcrivere cangia coftume Per que- .
lla ragione non è inverijìmile , che l' imperizia , la dijattenzione de' pojìerio-
ri Amanuenjì , variando le lettere, fpargeffero d'errori gli Antifonari Al- .
liter omnes difponuntur &t nulltis elevationis vel depofitionis modus pei eas ex-
primitur . Unde fit ut unulquifque tales neumas prò libitu fuo exaltet aut de-
primat , & ubi tu Semitomum vel Dyatelfaron fonas , alius ibidem Duonum
vel Diapente faciat Ecco un' altra delle principali cagioni degli errori fparjì
.
negli Antifonari , quali affatto diftrutti non furono , fenonchì dopo , frappojìì
fra due linee i Punti da Guido Aretino QDiffert. II. Annot. ( 86 J> p. 184. J) »
e finalmente nel XI
1 1. J'ecolo Jìabilite quattro linee righe, rejiò anche Ji abi-
lito , e più lontano dagli errori il Canto Ecclefiajlico E' degno però d' ojfer-
.
vazìone , che non ojìante le mutazioni e correzioni accennate dall' Ab. Regino-
ne , e da GiotCottonio , Jìccome quelle pur' anche fatte per ordine di S. Bernard?
ali Antifonario CifìercienJ'e (Op. S. Bernardi Opuj'c. XIII. T. 1.) ; nel Monijìero
Fifcamnenfe e 'Frudonenjì (P. Mabìllon.A inai. È e ned. T. IV. p. 633. T. V. p- 493.)
e per ordine del Pontefice Stefano IX. nel Monijtero CaJJìnenfe {Mabil loc. cit.
fe" P. Erajin. Gattaia Hijior. CaJfin. 1. I. p. Ioo._) ninna, menzione
Jì fa di muni-
zione nelle Intonazioni de' Salmi ; la qua! coja fempre pila ci conferma , che quejts
rejìate Jìeno J'empre cojìanti , e lontane da ogni canjideralih alterazione .
. . .
(200) Blaftus Roffettus l'ilei, de Rudim. Mujtc. pag. 42. Hic tamen admo-
tiendum cenfeo multimi dittare folennia à folenniis majora videlicet pra:ftare
,
in oltre avvertire con Andrea Ornitoparco QDe Arte cantaridi Microlog- cap.it.
de divif. P/'almor.') , che il Cantico Nunc dimittis /'olito cantarji , fecondo il
Romano Rito alla Compieta in quibufdam Dyocenbus prò maiore in quibufdam
prò minore Pfalmo reputatile , ut ipfe orbem terrarum luftrando expertus film.
(201) Bonizo Epifc. Sutrinus ext. in Antia. hai. Med. avi T. 3. p. 604.
Beatus vero Gregorius primus in Romana Eccleiia inftituit , ut ami^hona , qua;
vocatur Introitus , ad mulcendum audientium animos decantaretiir Durandus
.
introitarti in jubilo cantat ixc. Aurelianus Mu/ica cap. xx. ex Cod, Mediceo-Lan-
rem. ì-loreut. Milfarum vero Officium conitat in Antij.honis qua: introitus di-
cuntur Qua: ideo vocantur , quia introeunte populo in ba.ilicam decantentur,
.
fct eo ufque cancio ejus protendatur quoufque inpeiturbato ordine tam pontiphex
non eft alia traditio acque fi-qucnda , vel in (idei regula vel in obìcrvationum
,
eodemque die-, juxta A artyrologium ejuì'dem Romana: Ecclefue , cum fua con-
venienti pfalmodia , leu cantilena venerentur. Et Can. 15. Ut fejttm canonica:
oratiorum diei tx noctis fiora: diligenti cu;a cum Pialmodia & cantilena fibi-
met convenienti obferventur. Tom. 8. Colteci. Conci!. Edit. Veti. 1719. pag.
3 2 4-> 3 2 5-
(205) Etftare fecit cantores centra altare &. in fono eorum dulces fecit
,
nitatibus reliquis juxta numerimi & casremonias uniufcujufque rei jugiter co-
rani Domino. 1. Paralip. cap. 23. verf. 27, 30 , &
31.
.
C 1 oy) Scntcntia eli, debuilfe Levitas ritus facros ad urguem ferrare , tam
in ruìlodia templi], £4 atriurum , quam in canendi tempore , 6v modo. Meno-
chius in bunc locum .
O'o) Dulccs fecit modos , & dedit in cclebrationibus d„cus , & ornavit
tempora. Eccii, cip. 47. ver/i n., Ò" :i.
C 2I Tempora, t< dies leftivos hilaritate mufices decoravit. Menochius
in bunc locum . ldell , eltecit , Ut qnam decentilfime cclebiarentur fcitivitaics
rer aanum recunentes Urinili in hunc ioc.
.
.
efpojìi nella Tavola II, che è delle Intonazioni Salmodiche; e poiché nelle
lettere di que' vacabili , che nulla lignificano , ci fi prejìntata ne' Man ofe rit- 'e
ti , che abbiam delle Opere de' nominati Autori , per trajeuratezza , per
imperizia degli AmanuenJ! , alcuna varietà , noi per is fuggire , per quanto ci
ì pojfbile ogni errore , gli abbiamo /'celti da que' Codici , che ci fono lé-r.brati
più efatti- Nella mede/ima Tavola efpofte abbiano anche le quattro Cifre
delle quali fu 'l principio del X. fecola fi fervi Oddone Ab. per indicare non
folamente le Note, come fu accennato l'opra alla pag. 180. della 11. Di/Terta-
zione , ma ancora le Finali dei quattro Principal: ed Autentici Tuoni
il che fu da ejj'o Oddone nel principio del fuo Enchiridio ( de Muji. hoc ejì Ar-
monica Injìiiut.) efpreffo ne' feguemi termini. Primus qui tft graviflimus gre-
ce Protos vel Arcos dicitur 'yrt . QD la fai re). Secundus Deuterus tono di-
ej'pone per ordine tutta la ferie, che da noi farà efrojia nella Tavola Quarta,
co' propri; Vocaboli, e colle Antifone a eia/cuna Intonazione corrijpoi.dtnti
Indi fogglugne : Sunt ergo tecundum fu, ra Comprehcnfum modum Tom uiio, et
m e quattuur, quos Parafteres j idelt circuiti acquales appellane , per quo» om-
ci 1 i
etiam quofdam noltros dieta funi, verum r.os nec octonarium numerum in to-
norum varietale excedunus , nec aliquid fubtraendum ramni e e arbitramur.
L'altro Scrittore è Aureliano , che /u principio jDc ledo indirizzi .' ,. t . .
I. Authenticus protus. ideft antiquus five autoralis primus. II. Plagi protus. ideft obliquus primus.
NONANOEANE. Aft. Ecce nomen Domini. NOEANE. Afi. Iufte pie & vivamus.
Qutjlo i il Stimo Tuono della Cbiefa Romana. Quejìo l il Secondo
III. Parafter. ideft circum aequalis. ANANNEAOS . Aii. Nos qui vivimus
Quejìo è l' Immotare dell' In exitu .
JIII. Autlienticus deuteius. ideft antiquus emendatus. V. Plagi deuteius. ideft obliquus emendatus.
NOIOEANE . Aii. Ecce Dominus nofter. NOEANE. Ari. Ecce veniet propheta magnus ;
VI. Parafter. id. circu aequalis. ANANNEOIES . AS. Crucem tuam adoramus Diie.
VII. Authenticus tritus . id. antiquus particularis VIII. Plagi tritus . id. obliquus particularis.
NOIOEANE. Aii. Ecce Diis veniet ut fedeat. NOEANE. Ali. O quam gloriosi! eft regnù.
Qutjìo e il Quinto . . Quejìo > il Scjlo.
XII. Parafter. id. circum aequalis. ANOAIS . Ari. O mors ero mors tua.
Intonazioni dette Irregolari ejlratte dai Cantorini Jìampati nei 15 13. I54p.. e da un MS. in pergamena dei Sec. XV.
Primus Secundus -1^'HpCìi^r ]C3!: ÌKWH»-l-WJ-W->^ H^'CÌ=|
^
: Do mi nus Do mi no me o : Di xit Dominus Domino me o: fé de a dextris me
Intonazioni Ambrofiane PJaìt. Cantica* . *CjV. Ritti Amhrojiano pag. 359. Franchin. Gajfurnts Prati. Muji. Uh. 1. cap. 15.
R E Kfuondenr. Primo,
Jlnn'phona terminante in , & Sccundo .
MIH 31
-W--W-W-» n n » m *-*-
Di xit Do mi nus Domi no me o: fé de a dextns me i Di xit Domi nus Do mi no me o :
w-w-w-»
^P=Di xit Dominus Domi no me o; fé de à dextris meis
& Ottavo -
Intonazioni Monadiche Caflinenfi. Cantorini!! "£? ProìeJJionar. fauni, ritum Congregation. CaJJin. ed. an. 1513.
Tonus Voce trito.
-WWW H -Br
Di xit Dominus Do mi no me o : le ce a ciexiris j
Intonazioni Monadiche Olive tane . Direttor. Mona/}, della Congregaz. Olìvet. P. i. pag. 186.
Alli Compiti. Otnvo Tuono.
IntonaZ. Monaftica Carrufìana Aiittpbonar. abbreviato . hiton. riferita dtl P. Cianciarino ìntrod, abbrev. dì Mnjìca pag. 12* vcrj.
prò Ordini: Cartuf. pag. 4<jj, Tono il quale non I' ufa altri che certi Padri chiamati
Azurini ... et è chiamato Torto Giorgiano.
r
JH-W-W-W 1 1 W-W-W-W w-w-w w- ìjEy^-JpE^-E- B%-M- r lOCi
Primus to nus Ile in ci pi tur et ile medi a tur fa: cu lorum . Amen Lau da te pu e ri Do minum : laudate no men Do mi 1
-1-
Modi
In ex i tu lf ra el de JEgypto do mus Ja cob de pouulo barba ro
XI.
a a ***- W W W "-«Tp
Modus
=FS
Lauda Je tu fa lem lauda Deum tuum Si on. }u bi late De o cninii terra Domino in le ti ti a.
^
Asi i-_.-, r ! -V^,-i:
.
pe» VeJ'covo , e delle nuove aggiunte Intonazioni più difiifhmente parlò (cap. 8)
in quejìi termini: Extitere etenira nonnulli cantores , qui quafdam effe antipho-
nas que nulle earum regule poffent aptari afferuerunt ; Unde pius auguftus avus
verter Carolus paterque tocius orbis IIH. or aligere mffit, quorum hic vocabula
lupter tenentur inferra : ANANNO NOE ANE NONANNOEANE NOEANE
. . .
Et quia gloriabantur greci fuo ingenio ofto indepros effe tonos , maluit ille duo-
denarium adimpiere numerum Tunc demum greci poffent ut nobis effe com-
.
NES. Qui toni mcdernis temi oribus inventi, tam latinorum quam greco-
tamen
rum , inequaltm habear.t , tamen femj.er ad priores ofto eorum
licet litteraturam
reveriitur modulano. Et fiditi quit nemo vili, partes grammatice adimpiere
difcipline ut ampliores addat partes , ita nec quifquam tonorum valet ampliare ma-
gnitudinem , quia nifi quis alterius fecerit generis modulatiorem , prorfus nec tono-
rum poterit reddere magi itudinem . Quamobrem non neceffe eft priorum monimenta
linquere patrum , (k illius i' currere fermonis : Ne trafgrediaris terminos antiquos,
quos | oluerui t {Vrov. e. ìz. 28.); maxime cum tifque ad hoc tempus
jatres tui
quo hii reperti flint , cmnis ordo tam romane quam grece Eccleiie in antiphonis ,
refponforiis , otferendis , ccmmuiiioribus , per hos priores decucurrerit tonos .
~R.ihva.Ji da tutto ciò, che l' Invenzione di quejìe , ed altre particolari Intona-
zioni è affai pofìeriore a S. Gregorio ; che il motivo di tale invenzione furono
Alcune Antifone , le quali terminando non nella Corda finale, ma nella Quin-
ta Jiiperiore , che dieeji Confinale, diedero etnia d'' introdurre altre Intonazioni
a tali Corde uniformi; e che finalmente sì fatte Intonazioni mai non furono
dalla Chiefa univerfale , ne Latina, ne Greta abbracciate Strano per altro a .
suoi fembra il comando da Aurelia.no qui riferito , di Carlo Mag?io , che fi ag-
giugneffero quattro altri Tuoni agli otto già conftteti ; effe.xdo affatto inverifi-
mile , che quel grande Imperadore , il quale tanto operò , acciocché tutta la Ger-
mania , e tutta la Erancia nel Rito , e nel Canto fi uniforma/fero appuntino col-
ta Chiefa Romana , volelfe poi , che diformi foffero nella Salmodìa . Aggiun-
gafi , che tra le quattro Intonazioni , che quejìo Scrittore dice accrefeiute da
Curio, innoverà quella del Salmo 113 , In exitu , la quale nell'Antifonario di
S. Gregorio (Rejponf. &
Antiphon. edit. a Ven. Card.1 homafìi Job nomine Jol.Mar»
Cari pag. 58) cent' anni prima di Carlo Magno , era già a quel Salmo fiffhtd col-
la l'uà Antifona , Nos qui vivimus , ne' Vefpri dellaDomei lica di quejia luto- Ma
tiazione avremo altrove ampio campo di favellare diff. famente . Intanto è certo ,
che da niun altro Scrittore , fia del VII., del Vili- fecola, in cui fiorì Carlo
Magno , fia del iA. , giammai è fiata di cotejti quattro Tuoni l Injìituzione a lui
ttjcritta . Convien perciò condonar quejio sbaglio a uno Scrittore del X. fecola .
(215) Quod univerfa tenet Ecclelia , nec Conciliis iniìitutum , fed fempi_-r re-
tentum eft , nonnili auctoritate Apoftolica traditum reftiiiime creditur De ha] ti/me .
40 DìffertazJone lerzjd .
O'O Plenaiius officiortim ordo , qui rune per Romanum oibem fervatur,
poft antiquitatem multis temporibus evolutam inftitutus , & ad oiiinem eminen-
tiam Sanftac Rcligionis eft dilatatu:;
. Crefceiite crim fìdelium numero, t* hx-
refum peililentia multiplicius paccm maculante catholicam, necefle erat aligeri
cultum vene obiexvationis : ut e* clarioi u-ligio accedentium ad Adi-m arimos
invitare!, ck auftior cultus veritatis coniiantiam Cathohcotum adverfus inimico»
oilenderet . De rebus Bcclefiafi. cap. 25. Bibliot. P P. Edi:. Lugd. Tom. XV.
P a£- 'PS-
("7) Qua: etiam ab Authore hanur. Quiflionum fcribuntur , aiguunt Scri-
ptorem ìxculo quarto fupparem, vel recentiorem . Oudin. de Siriptor. F.al.
Tom, I. p. ìoi. Scriptorem vixi'le quinto f.ixulo , idque in Syria , non obfcu-
ris notis diiudicatur
. . Ncque etiam eod.m i'xculo quinto reccmior eli. Ala-
. .
tatum , & auditum vim habet pellendorum donmonum ; &< qua: ad animam in
virtutibus pietatis propriis perficiendam conducunt, ex canticis eccleiladicis pii
Confequuntur. In Appena. 1. Oper. S. J ujiini , Edit.Mai.r. Ver. 1747. pag. 501.
(no) S. Jo: Chryfoftom, in Pfalm. 150. Tom. V- Edit. Maur. Paris, pag.
502. Illa autem inftrumenta fune illis permiffa fuerar.t, h. propter eorum imbe-
cillitatem ,& quod eos in charitate &
concordia conttmperarent , et mentem
eorum excitarent , ut lubenter facerent quae eis erant utilia : &
quod per talem
animi delectationem vellet eos ad ma us ftudiura adducere .
(220) E' icn'une l'entin ento de' Santi Padri e T attori , che il Canto de'
Salmi éa Uavidde inftituito , Jìa per fé Jìejfa Pio, Grave, Naturale, Sempi>
.
ce, elontano da ogni fujlo o artifizio . S. Bajilio {Senno de larendit lib. Gen-
til. Tom.2. Edit. Maur. Paris p. 182), dopo aver dimoftrato i! danno Jpiri-
tuale della mujlca profana, Jogglugne : Sed mulica altera qua: te melior exi-
flit , h ad meiius perducit, confeftanda nobis eft: qua ufus David facrorum
carminum auftor ti altrove (Ejijr. 46. ad Virg. lapfam T. 3. p. 13(1.) Recor-
;
Memorium Epifc") Amavit enini vir Ile Sanctus David muiicam piam , & in
i
ea ftudia nos magis ipfe quam ullus alius auflor acccndit , il qual effetto Egli
attefta d' averlo jjierimentato in fi jìejfo (Confeff. lib. 9. e. 6.) Quantum Ae-
vi in hymnis & canticis tuis , fuave foi antis ecclefia: tua: vocibus commotus
acriter ? Voces illa: infìuebant auribus meis , & eliquabatur veritas tua in cor
menni : &
exa:ftuabat inde alfeftus pietatis , & currebant lachryma:, & bene mi-
hi erat cum eis . Indicibile perciò fenipre fu la premura della Cóle fa , che U
Canto fi confervajje incorrotto e lontano da ogni errore , come lo Spirito San-
io per bocca di Davidde ai Cantori Ecclefiaftici ejprejjamente preferivi { Pfil.
46. verfi 8.} Pfallite fapientcr ; le quali parole in tal guifa furono d.i! Vtn.
Card. Bellarmino interpretate : Piallile fapientcr , idei:, confiderete , ut culla
in Te fiat error . Cantores autem funt , qui Dei laudatore , reprxfentant P.'.eJi-
catores ; alios ad Dei laudes excitantes . Korum namque fymphonia plebem ad-
monet in unitate cultus unius Dei peifeverare : Quindi i Sodimi Pontefici {In-
nocenzo IH. de Sacrif. Mi/fa') Giovanni XXII. QCap. DoSfa Sanftor. Pa-
trum 3 Benedetto XII. Capud Kayna'-d. ad ann. 1356. n. 06. ) e (Òpra tutti ;7
nojìro regnante Sommo Pontefice Benedetto XIV. nella fra eruditi/fima Epijì.
Encycl. Cde An. Jubil. 1741;. cum commentar. Petr. Pompi!. Rodotà); i Con-
cili di Trento, di Milano , di Avignone , di Moline;, vietarono I' introdur
nel Canto alcuna novità , e molto pia certe voci , paffaggi , e affettazioni del
Genere Cromatico molle e diffoluto , proprie bens'i pe '1 Canto figurato , ma al
Canto Eeclejiajlico difeonvenie r. tijfvne , il quale , come già nella Uijfert. I. pag.
144. Annotaz. (_66^ accennammo, non ha ammeffo giammai, che il Jemplice , e
furo diatonico . Ben' ebbe ragione per tanto l'erudito Monfi. S.vers CDifferta-
tion fui- le Chant Gregorien Chap. VII. pag. 51. ad 33.} di acerbamente con'
dannare certi abufi nel Canto Ecc'.efijìico da taluno introdotti . Pour bica
chanter le Pleinchant de l'Eglife, ii n" y faut rien changer , aioùtcr, 011 di-
minuer ; mais limplemcnt chanter ce qui eft dans le Livre Cette véri té" fé prou-
.
legitis in fcripturis approbatis. {Et poni tur diji. 41. q. 1.) De repiobis enim non
loquitur Sanctus Doèìor. Sequitur: Qiiod autem non ita fcriptum eft: illud vi-
detur i'uperlliuiiTi , cum prius qujc '.cripta non funt , nec per confequens legl
pò. funi , prohibuit decantanda . Sed prius de ipfis canendis , hic vero de modo
canendi praecipit . Ut ea qua: cantanaa finn , non aliter , nec alio modo , quam
fecundum quod fcripta funt , decantentur . Deutero:.omi) duodecimo in line :
CiyuJ pra:cipio libi , lue tantum facito Domino , nec addas quicquam , nec IBI"
Dijfertazjione lerzja . 411
di Dio; poiché i due grandi Àrcivefcovi, e delia Chiefa
Greca e Latina Dottori , Bafilio ed Ambrogio , avevano
, ,
anuas Tria ergo praecipit regula ; ut quae fcrìpta funt obferventur ; non (cripta
.
abjiciantur ; nec fcripta aliter quam fcripta funt decantentur . Cette maniere de
chanter autrement qu' il eit note, fé fait ordinairement par ceux qui veulen
predonner fur le Pleinchant ("ce qui eft infupportable , particulairement à l'Au-
tel _) parce qua non feulemente ih ne gardent pas la-bien-feance la gravite que &
requiert le fervi ce divini mais encore il détruifent l' élfence du Pleinchant,
qui doit eftre fimple & uny. Comme font ceux qui en chantant 1' Euangile ,
OM toùjours le mefme frédon à tous les points , fans en oublier un feui , ainfi ,
me certains accens , certaines langueurs , que on ne peut pas noter , & qui
1'
:S1^P ~1±t2±3il3f
JE ter quem lau - dant gè ti
bien faire quelques ports de voix , pourvtu que ce la fé lalfe naturellement &
fans arfeflation ; & quelques diéfes en Cadence , lefquels font mefme neceffai-
res , comme à la penultie'me Note de 1' Hymne de S.Jean, & en plufieurs en-
droits ou la voix fé porte naturellement , &c que 1' on fait melme fans y pen-
fer. Ma quejte novità pajfarono nel Canto fermo, dopo che fu introdotto il
Canto figurato, in tutti Codici » Frammenti , e Libri di Canto -Ecclejiajìico
i
ili Secoli IX. X. XI. XII. XLll. da me veduti , ne pur V ombra di alcun ac-
cidente di % b e e. ritrova/i , eccettuatone il b
. . molle necejfario > che chia- .
mafi Proprietà di b . ,
(in) Ubi Spiriti» Sanctus genus hominum perfpexit ad. excolendam virtù.
,
4 il DffiertdZjione Terz^a
«erazione difficilmente guidar poteafi a coltivar la virtù , e
che dalla fna inclinazione tratta al piacere dispregiava la ret.
ta mia, che fece? Accoppiò agli insegnamenti la dolcezza dell'
armonìa , acciocché noi il vantaggio, e l' utile delle dottrine ,
cij.ort.mus: haud aJiter atque fapioi tcs nudici , qui naufeartibus j etici tm ama-
riorem daturi , t'aepius calicom nulle ciicumlii iunt Homil. in 1. Piai. 1on..L
.
Dijfertazjone Tersjot .
413
filane fin da la nafcita per tutto rifonarono de' Salmi di Da-
1
tas .
. . Carminibus Davidicis , feu Pfalmis facris Veteris Teftamenti Ecclefia;
.
Chriftianse iub earum initiis pafiìm refonuerunt . In primis Proceres E> clefiaj
Romana facri in id incubuere , ut cantandi genus pri'cum fervaretur inviola-
tum , offenfionibufque auiium càrerét. Certo è, che 1 zelo di confèrvare nella
Salmodia Ecclejiaftica interamente in ogni parte anche menoma le Davidiche
>
modulazioni, il quale ne' Sommi Pontefici de primi Jecoli ardeva, ne' fucceffori
loro non fi è mai eftinto In fatti Urbano Vili- , nella ricognizione del Roma-
. ,
-£
fe<fe
«&!-«-*-»-!& K-W-B *•-* *#=—
m
-«-*--* w—
-E-** P 1 -W- W- P - H \m » M
1
^-»H *+u M-z-
F"
-
-
p.c ca torum non itetit : * Et in cathedra ptltilen ti x ncn (erfit.
tu fi chiama Mifro, perchè nel priiicij io piglia del Quarto tuono , nel mezzo
del felto, e nel fine del terzo, come dice Fianchino Garl'orio , il qi al Franchi-
no ( Praéì. Mujì. lib 1. cap. 14.} lo fi edifica in genere del fettina Tuono: Ex-
tat & altera fe timi toni pfalmodia , quam Gregoriari cbfervant fuj.er Arti; ho-
:
nam Nos qui vivimus fc-c. Anche il P. Ai. dica di Mcdoi a il denomina Tuo-
':
no Mijlo , ma vuole, che fia partecij ante di quattro 1 noni Diceli arcor Tuon .
Mufi. alias Venturina MS* an. 1481;. cap. iS.) laido ferino che In txitu qui
cft irregularis fecuudum Joan. de Muri:; Qcbe per tejtimonianzi? del x,. .»
,
eam appellationem hujus effe Modi a vulgo ufurpatam non dubito , quippe qui
lume igroraret Modum , cujus veftigium tamen videret prorfus obliteratimi Sci-.
fion Cereto ( Prattica Mufi. lib. 2. cap. 14. pag. 140. la chiama Intonatione ,
cioè Aria Trarportata , ò ver Acquisita del Settimo Modo , ò ver Tuono Tra-
fportato , ò ver Acquifito . Infine il Glarfano ( he. cit.~) avendo accre/ciuto
il numero degli otto Tuoni fino ai dodici , come accennammo nella IL Dijfertaz.
p. 327. Anr.otaz. O'O» dichiarò quefta Intonazione del Modo Eolio, cioè de}
Nono Tuono, nel che fu pofeia feguito dal Zarlino ( Infiit. Harmon. lib. 4. e.
Io. 11. delle dite prime Edizioni) dal P. Diruta (Tranfilvano P. 2. lib. 4. p. 20.)
da Rocco Rodio (Regole di Mufi. con l'aggiunta di D. Gio: Batti/la Olifante
pag. 5p.) da Gio: Maria Bononcini (Mufico Prat. P.i. e. 21.) ; e ficcome il
Zarlino mutò di poi il Sijlema de' Tuoni (toc. cit. Ediz. terza), così dichiarò
quejla Intonazione dell' Undecimo Modo ; nel qual fentimento convenne anche
il P.Ludov. Zacconi (Prat. di Mufi. P. 2. lib. i. cap. 48.}. In tanta confufio-
ne , e varietà d opinioni , qual fia il nnjìro parere , P e/porremo in appreso .
'
(225) Tale l il cojìume della. Chìej'a Romana , la quale non pratica quejìa.
particolare Intonazione , che nelle fole Domeniche , nelle quali fi canta l'Anti-
fona Nos qui vivimus, e benché in altre folenni occafioni quejlo Salmo fi can-
ti, come nota il P. Lorino (Expofit. in Pfal. T. 3. p. 311. in Pf. 113.) Canitur
hic Pfalmus non tantum ad Vefperas diei Dominicae , Pafchatis , Pentecoftes
Trinitam , venirti etiam quando celebrami- folemnis Baptifmus in folemnitate
Pafchali, & reditur a Fonte ad navem Ecclefis , e come rifeontrafi nelReJpon-
J'oriale di S. Gregario pubblicato dai PP. Maurini (T. 3. Ópcr. /'«!*•
785.) ; ciò
non ofiante vogliono il P. Penna (Direnar, del Canto Fermo Direz. xi. p. 42)
il P. Andrea dì Modona (Canto Harmon, P. 4. e. io.
p. 191.Ì il P. Frezza
(Cantore EccUJiaft. P. 2. p. 75.) il P. Vallara (Scuola Corale p. np. ) ed it
Don. Marco Dionigi (Introduz. di Canto Fermo cap.22. p. 26.) , che ferva fola
per l in exitu , cantando però 1' Antifona , Nos qui vivimus
'
, perchè fé folfe
di altro Modo , fi dovrà cantare conforme la moftra dell' Evovae
, e quejta in-
fatti è la ragione , per cui la Chiefa Romana nelle folennità della Fa/qua di
Ri/ùrreziane , e della Pentecojie canta quejlo Salmo in ottavo Tuono , in quel.
la dell' Epifania in jet timo , e in quella della Santijfima Trinità in quinto. La
ragione è la corrifpondenza che deve avere l' Intonazione del Salmo alla, mo-
tufosìene dell'Antifona, che 7 precede; e poiché il Canto delle Antifone, <.hs
,
41 6 Disertatone ler&a.
SE M
»-*-•*-
Pf. 113. In e *' tu 1 frac! de Ae cyp tu* Domusjacob de popu lo bar ba ro.
(2^6)
e dopo d'aver riferite QAnnot. 224.) le mclte , e tutte divtrfe opinioni degli Scrit-
tori nello Jìabilimento del Tuono di tale modulazione , abbiam la/ciato Joljel'oil
Lettore , quale di effe abbracciar debhafì , e quale rigettare . Ajfine di pcioglie-
re quejìo dubbio , i neceffario papere , che taluno degli Scrittori fuddetti parla
fpecialmentc della fola Antifona, Nos, qui vivimus; e taluno della fola In-
tonazione del Salmo, In exitu. Alcuni vogliono, che tanto l' Antifona , quan-
to il Salmo fieno nella Chiave di E fa ut, ed altri in quella di C Ibi fi ut una
quinta più Jbpra Altri finalmente , fecondo che riftrijct , e decide il Zarhn*
.
DìfierìdZiìone ^erz^a. 417
Se alle parole di queflo Salmo facciafi rifleflìone , vedefi in
F ff z effò
(^lnft. Harm. P. 4. cap. 28), non hanno detto male , quando giudicarono che
1' Intonazione o Salmodia del Salmo In exitu &c. , forte la Nona , perciochè
vogliono» che la Antifona , Nos qui vivimus , benedicimus Dominum , fia fia-
ta guaita , ck trafportata fuori del tuo luogo da alcun Scrittore , che abbia vo-
luto moftrarfi più faggio degli altri , iìccome hanno fatto dell' altre Ór quegli .
Scrittori, che vollero quefta Antifona nella. Chiave di F fa ut , poiché per ejjì
termina in Gfol re ut Corda Finale , comune tanto al fé turno , quanto all' ot-
tavo Tuono , e fenza dubbio difende fatto la Qjiarta qualità dijìintiva del ,
Tlagale , la dichiararono dell' ottavo Tuono ; e quelli per contrario , che fijfa-
ta la di/fero nella Chiave di Cfolfaut, poiché fecondo ejjì , e termina in TD la
Jol re , Corda confinale sì del fettimo , che dell' ottavo Tuono , ed afeende J'opra.
la Quinta, qualità dijìintiva dell'Autentico , la Jìabilirono del fettimo Tuona.
A' nojiri giorni, benché alcuni Graduali, Tratti, Offertori) &c. in una delle
Corde confinali vegganji terminare , nelle Antifone de Salmi però non mai ciò
rilevafi , altrimenti farebbe fai fa la Regola accennata alla pag. 377. Annotaz.
(141) Re la primus &c. Ma anticamente che fujfevi l' ujò di terminar le Anti-
fone anche nelle Corde Confinali , apertamente raccoglie/i dalla Correzione dell*
Antifonario Ciftercienfe fatta per ordine di S. Bernardo , da Guido Aretino , da
"Ubaldo Monaco, e da altri di età anteriori a S. Bernardo, fpecialmente dal
Veu. Beda in un picciolo frammento De Numerorum Confonantia tra le fue
Opere (Tom. 1. pag. ut. Edit. Colon. 167%.) annejfo al Trattato De Ratione
Calculi ; le cui parole , come che affai giovevoli al nojìro intento , noi qui rife-
riamo : Finales ergo , dice il Santo , funt Lychanos hypaton , hypate mefon ,
parypate mefon , hircanos (lychanos) mefon Omnis ergo pars Ót fubjugalis
.
ejus , idelt primi ac fecundi , tota melodia lychanos hypaton (T) la jol re) au-
thore regitur ik fìnitur. Secundi vero & fubjugalis ejus , ideft tertii ac quar- ,
ti, hypate mefon (E la mi) regitur & fìnitur. Tertii cum fuo fubiugali , i. e.
quinti ac fexti , parypate mefon (Ffaut) regitur ac finitili. Quarti cum fuo
fubugali idelt, feptimi ac oftavi , Lychanos mefon (Gfol re ut) regitur ac fì-
nitur. Et hxc eli: regula inchoandi ad quodlibet medium, ut nec fupra quin-
tum fuperiorem locum , nec infra quintum inferiorem aliquando incipiant , feci
Inter eas otto voces , vel aliquando novem , initia fua cohibeant. Notandum
vero eli , quod quinto femper loco fuperioribus cum inferioribus fìnalibus qus-
dam talis ejì concordia , ut aliqua &c. , e qui termina il Tejìo , dejìderandofi
nella Edizione il rimanente. Ecco, come Jin tal fecola ottavo, in cui fiorì il •
Veti. Beda , qual/i voglia Cantilena Ecclejiafica terminavaji anche nella Confi-
nale de' Tuoni , purché i Gradi collaterali , ficcarne avvertifee la citata Corre-
zione Ciftercienfe , foffero Jimili a quel!' della Finale ; ed eccOne l' efernpio,
.che per dilucidazione ancora di quanto afTerifcono i furriferiti Autori delle due
contrarie opinioni, fi propone da no' colle due Chiavi di Ffaut, e di C Jol fa
ut ; la qual cofa nel Canto Fermo I* n on ì in ufo , nel Figurato fenza dub-
bio cojìuma/ì nelle Campofizioni , che diconfi a Canone , come può offervarfi in
Gio: Pier-Luigi da Pale/Irina e in altri molti .
,
rinaie iti Le II. Tuo. Fin. del III. e IK. Tuo. Fin. del IT. eVl.Tuo. Fiit.iilVll.idVlll.TUo.
418 Difiertàzjiorte lerzA •
Tìa quefto efempio rileva/!, che gì' Intervalli delle Conf.nali del I. e IL, dei
111. elV., del V. e VI. fono furili a quelli delle finali, non così nel VII. ,
ed VIU. Tuono , imperocché la Finale ha [opra di fé due Tuoni di feguito , C
la Confinale un Tuono ed un Semituono , come la lodata Correzione ci fa fa-
pere : G ergo exclu ditti r , quod in naturali ordire litterarum , ubi prius po-&
nitur , & unde reperitur , neqiiacuam per tonum ex femitonium , ftd per duo»
tonos dirette afcendit. Tutto ciò prefuppofto , conchiudo, che l' Antifona ^ios qui
vivimus , e confeguentemente l' Intonazione del Salmo In exitu , poiché il Can-
to del Salmo dijcordar mai non deve da quello dell' Antifona , non fono ne di
fettimo , ne di ottavo Tuono , e ne tampoco Mifte o Commifte, o Participanti ,
dum quud fere ubique car.tatur, cum principaliter ac proprie terminar habeat !
in D òt lìt fecundi toni , notare eam iriqui piarvaricatores in per B rot. G &
Sacramento aflerunt eam effe ottavi tori , licet apud eofdem G
per B rot. po-
tius primse , quam quarta; maneria: cantus texmiuet . Quis obfecro mulicus pa-
tienter ftrat , ut cai tus qui proj ljih & raturalcm fiaba finalem ottavo to- D ,
4 IO Dijfertanione Terz**.
Tempio di Gcrufalemme nella Chiefa nafccnte, aflìeme
colle altre Salmodiche Intonazioni , giudichiamo da i Santi
Appofloli trafportata (230).
Ne alcuno fiavi, che al fin qui detto opporre voglia il
pentimento celebre di S. Indoro, che nella Chiefa primitiva
falmeggiavajì precisamente con una picciolo infleffion della 110.
ce , alla pronuncia più Jìmile , e più vicina , che non al Can-
to (23 1); e quindi inferir pretenda, 1' Ecclefiafliche noflre
Cantilene Salmodiche non efler quelle medesime dal Re Da.
vid per le facre Funzioni del Tempio iftituite , e nella
Chiefa nafcente dagli Appolloli introdotte. Imperciocché,
fìccome prima di noi 1' accurato Scrittore de' Sacri Riti il ,
Officili cap. 7. relat. ab A udore 0; eris , cui titulus , Hencdicìio Dei, apud
Cani/inni Tom. III. Part. li. pag. 38.
(232) Camus ameni primitiva Hcclelia: , modico flexu vocis, urontincian-
ti Pialnios
,
quam canti. ti , vicinior erat , ex llidoro loc. cit. , quod accepit ab
Auguftino iib. io. ConfelH cap. 33. , ubi lacit auSotem huus moderati cantus
Athanalium Tht/kuK facror. Kit. JÌSÌ. V- cap. 8.
.
qui tain modico flexu vocis , feto le parole precij'e , che S. IJidoro jofeia trai-
Dìfertallone 7er&a. 42,1
voliflìma fu cotefta ordinazione di S. Atanafio . Combatteva
egli contra 1' Erefia dei Meleziani, che nella Salmodia del-
le loro adunanze introdotto aveano , ficcome dicemmo
(234) un Canto difioluto, e lafcivo , accompagnato da*
Suoni ridicoli, e da (conci falti . Qual maraviglia pertanto,
che a sì empia diflblutezza , il grave, e moderato Canto ,
cioè il Feriale (235) nella fua Chiefa Cattolica il Santo ze-
lantiflìmo Vefcovo contrapponefle ? Dagli Scrittori della Sto-
ria Ecclefiaftica (236) noi Tappiamo, che allora quando
l'empietà degli Ariani, intenta a fovvertire l'immenfo po-
polo di Coilantinopoli , Inni armoniofi e fonori contra la
Divinità del Verbo per le ftrade , e per le piazze sfronta-
tamente cantava: il fervennflìmo zelo di S. Gian- Grifoito-
mo al veleno tortamente appreftò l'opportuno antidoto,
eccitando la pietà de' Cattolici a fare, che quelle contrade
medefime dì concenti aflai pù armoniofi , e brillanti rirn-
bombaflero con Inni d' onore , e di gloria alla Divinità
dell' eterno Verbo empiamente oltraggiata. Certo è, che
l'uno, e l'altro di quefti due gloriofifiìmi difenfori della
Cattolica Fede a così operare dallo ftefTo motivo indotti
furono , e da un medefimo fine Scelfero mezzi diverti , è
.
fé non che , Quegli, cui toccava di dar principio al Salmo « doveva rf' ordine
di S. Atanafio lafciare le altre Formole , come più fpiritofe > e vivaci , e pre-
cifamente intonar la Feriale , la quale , non efiendendo/ì che una due Corde al
più fitto Jopra la Nota Caratteriftica , Jì rende più femplice , e da quelle de
t Meleziani totalmente lontana .
(23Ó) Sucrat. Hijlor. Ecclef. lib. 6. cap. 8. Sozomen. lib- 8. cap. 8. Caf-
Jìod. Hi/ì. Tripart. lib. io, cap. 8. Nicepbor. Hi/i. Ecclef. hb. 13. cap. i.
.
eorum fàcimus quorum natalità celebrarmi ; cetera vero ordine confitelo profe-
quimur. Qua propter & iplius canonica precis textum dircximus fubter adjcc-
tum , quem Deo propino ex Apostolica traditione fufcepimus. Et ut caritas
tua cognofcat quibus locis aliqua fcltiviutibus apta couuectimus , pafchalis dici
grecea jìmul adjcLiauis
DtfiertazJone T'erga. 413
vano. Ma
perciocché pochiflimi , oltre alle Domeniche,
1
erano i che ne primi Secoli della Chiefa con pom-
giorni
,
O38) Pfalmis uTum effe ptimum polì Moyfen , David Prophetam , in mi-
glio myfterio prodit Kcclefia Hic eiiim a pueritia in hoc munus a Deo fpecia-
.
(240) Loquamttr de ilio lapfo è coclo P'alterio , quoH vir toto orbe canta-
bilis ita modulatimi prò anima: (olì itate compofuit hymnis &j mertis
, ut his
vulnera Panarentur, & divinitatis Ungulati* gratia conquiratur . Variar, lib. a.
JLjiift. 40. Tom. I, pag. }6. Edit. Ala ir Vcr.et. 17*9.
(241) Non neghiamo , che dagli Ebrei nelle lor Sinagoghe non Jì ufi an-
che pr esentemente il Canto dei Salini : ma affermiamo , coiejlo lor Canto non
ejfer quello, che fu ìjìituito dal Et Davidde , e che tra elfi perjeverò fino all'
ultimo eccidio del Tempio. In fatti bafta /elianto ojfervare le Cantilene , che
nelle Spagne, allora quando ivi erano tollerali, adojravano, e quelle altresì,
che praticano ancor oggi nella Germania , e nella Italia; e veggendo quelle
d'una Nazione di/cordi e diuerjì da quelle dell' altra , ognuno di leggieri l'i'
rà perjuafo, non poter' effe vantar ter autore il Divino Spinto dijcejo nella
mente, e nella lingua del Santo Salmi/la, ma folamente l'umano, e Rabbini-
io. Che fé fojfero le medefime del Tempio di Gerojolima , le mcdejime pure in
ciafìuna Sinagoga per tutto il Mondo farebbero, e no» diuerft . Un /aggio ne
diamo nella Tavola VI , affinchè rilevi/i , fi a fronte delle Ecclc/iajiicbe non
meritino piuttojio il nome iti Nenie, che di modulazioni degne del culto divino .
(242) Deus eigo per Davidem compofuit Plalmos , Modumque pfidiendi ,
quem non tantum bynagoga Judsorum , fed tt Hccleiia Chriftianorum ubi\ii
locorum , & gratinai , per omnia ledila ufurpaiet, & fequeretui. Cj->--" "'-''- :
hrotazìaue de*lì Ebtei TeJtfcbì /opra il Salmo io. In nomino confido ; quomo.-lo die Intonazione Iteli Eirei SpaguaoTi /o;n i.' Sj/Vjo j. Confitebor tibi > Domine,
in toro curde meo: narrano omnia mirabilia lui.
*s«e^^i^^^ffi^S5ffis=™
Intonazione digli Ebrei Spugniteli /opra il Salmo 14- Domine, quis habitabit in tabernacolo tuo' Sic
Intenzione degli Ebrei tedefebi /opra il Stimo te. Conferva me, Domine, quoniam Tperavi in te Sic.
t*
:Sii^I5iE?.4
saaÉ ^ i
Intonazione degli Ebrei Spartitoli /opra
^rti^mgniaB^msgììfi a
intonazione degli Ebrei Spaglinoli /opra
il Salmo
il
\6.
Salvo
Exaudi
\-r.
, Domim
. fitonazio'ie degli E'irvi Tei efebi /opra il Stimo ip. Exaudiat te Dotninus in die rribulationis 8ec.
j ^^^g^igig&gìu^gg^ Intonazione degli Ebrei Tedtfcbi /opra il Salmo 31. Deus Deus meus , refpice in me &c.
[O Cu*. Erro/* Btmigm TrìmtrMc it ' F<mi*m*i< Arma*. D.al. MS. Gl'or», ìli. pi* 96 Nel Canto fono molto differenti nelle Sinagogne de' Giudei fecondo le Nazioni loro o Franaelì, o Spagnuple, o Todefcrie od Iraliinc , , \
a Levantine , od altre E quello non vi dico 10 follmente per quello , «he ne Scrivono il Reuclmo , e V.illenfe : Mi per quello che io licito ne interi «il di qualcuno hebreo in Ferrara , dove , (ironie in Mintovi fono hebiei di
.
mite quelle Nazioni dimandatine di me. Noi a*} rìfPitUm» U .udiri tMena'étxi Ebri-thc quali funw protali, rljl N. V. titxtdtm Marniti: Elro Pùttiio- Armonica Tarn. 11. III. IV.; e IU pi?. 1. -1,1 Tomo II. a.-w./,. Molle» ferina peib
apprelfo gli Ebici non fi itovi , non 1 cintando di loro , the gì' Inni, Cimici e Snlrm fecondo quelle cantilene le quali per indizione fi tramandano alla pofteriti .... pig. j, E ficeume pei li p.ine oppulta t il modo di Ictivcrc
1
degli Ebr:i , coli parimenie ie cantilene Ibpra caratteri loio dovrannoli rilevare all' oppodo .
Ì
f:) Boiirìgari he. cit. Ne pislui in ilci.no di un piincipil Kabl della Sinagoga Spagnuola rutti 1' aere del Silmo S i .. cioè MiCettrt mal D.u,- col movimento aimonico della Ini itoli rioni del quale , eh; t
. . . L Mutatitele .
inizmor le Dividi cioè net fine Salmo di David e lo lengn anco beniifimo a me mori 1 , io vi daiò qualche faggio, et efempio di quello lor canine: cjjc.ì
,
É5^z}s?i Ìtir:i^il^*^Wj»5-ErE^-^&rsÌ*=rrÌ
:
Z~zMz =zsiz:±\zzzz±i=±lz±\$$±z?zz\=
prgt^^I ìgS *zS??pÌg~é|5lS?»?rll?Ì?rr=l**i zzzzz -- :r etì: *:o tiz zz*ì zzzzzzi zz. z zzzzzzzz^
Accenti Ebraici Tedejcbi , e Italiaii (4) .
-^m^Pim^ -ZSèl^X
^:irs: na
5Ia7
*^V ri
-4 A m
V V V* A
V
s ìilfuiBrits
i±»±s s
Ai-rentl Eferairi Spaen^» fSì .
Ìi||||il ai^jÌp^BPÌl|iffi|lgItÌL»ìgii5 !;
(3) Buirifjn
g»S|Ì^flpf5^ =zr£fig|ìll:l|sfeiJi:£Ì#lìi5:|:ì||||!:ìlÌ-J
p,s. 9 t. Quefto è il movimento del Za.ci , f. come e di lui , * di rulli eli altri ciratieri muficali , che qui fecondo l'ordine incomincialo vi dipingerò Io uno diedo allo alito fono del Reuelino e dil
toc. tu.
Villenle confcimamente per lo p,d Smollili. , principiando dalt, delira , t
(egu.ndo illa linillta qSal' t la uf,»,.. efeeli hcbr,. Gli JUJi «centi thjk.lì réppomi. n.lU fl,/,/-./*. AI, ?
.
K**.-. dri P. D. GiV. fl.« B Jec( «
( P.r. (C r^J .
»;« «*,r. „*/./. O d.A« « P. Cir. Je, W.»ii.J , e *./ jf*r rfri/, D.^.r. W. (4) *"- A**"/- Kre«Vri«. JtWir^- MuV. £Ì». 1/. «/. f. S-6. , Jf 6 4 Ut Moderni Mufic.
C '< *«.«> & .f» , (/ ***C- *(.*» H,r™<m,f. M/eAri* fl«* . . .
l'UImc», iliaiqu.- Icflionei in Synagogla mcl.ui p t iic;ini, ce. 111 icccntibui mufioj utunlur, uo i ime (rio volomine inlctipfìl K. CoIonAaul, qj:m v Je ... hoc luto fpecimcn dunn.it qu-J.^m e.h.btbimui iccentu.im not.l Mufi-
q i (
ci. eap.clTorum, qvnbot... live Hcb.x. Gemi... & ex pme Irai, fu,, -. u.un.ui. (O) L^. .„. In ?,,*U.u, uiom-.r Icqucn.i
,0,,,,™,, u.omu. . ( < ) F. B^-e-W.. he. ci. Aecentoum Muficilium, quibu. jodaji H.fpani .
Melodia. (T) Loc- ni. Acceniui Mu<icorum , qu.bui Judu Itali in ommhu', P.oph <,,,.. ,n ],b il utuntui Melo». (8) In pjnlcio.h eanunt umunintodo hoi quinque jicemui Hoi icecnitu ib Habraiit Hii'uiml .Itiln ufi-
. . «
"lai, propini «onbui ab ipfu cjr.ete audivi, qu. a quodam mu
Muficat perno quama rie» potu.r p:op u monc nollrii noni u /. bb'/i ic. adapian funi (upiafenpu tenori».
. . . .
ci Bibliotb. Magna Rabbin. P. 2. pag. 184. Tempore quo Sacra .ZEdes Jerofo-
lymitana extabat , in omnibus folemaitatibus , & facris Cantionibus Tubis ute-
bantur , uti nobilioribus , &
praftantioribus Inftrumentis . Everfo autem Dei
quondam Sanfluario , loco Tubarum fuccefserunt Buccina; ex Rabbinorum de-
creto , quia humiliores , &
viliores Tubis: hinc hodie prò Tubis utuntur He-
braei Arietinis cornibus , Bovinis rejeflis , qua: vulgo Tuba: vocantur , prò &
Tubis habentur De tali fubftitutione legitur in Cod. Sciabbàth e. 2. pag. 36. lin.
.
5. Dixit Ràu Chafdà ; Tria vocabula mutata funt , ex quo domus fanftuarii
everta eft, Tuba: (vocabulum) in Buccinam , Buccina: in Tubam . Cafp. Bar-
tholinus de Tibiis Peter, lib. 3. cap. 7. Non pauci fine ullo discrimine de Tu-
ba , Tibia , Buccina ikc. dixere , quas tamen omnes reapfe diilinctas a; ud Ve-
teres fuifse conftat Ut diverfa organa illa traftat Apuleius lib. 3. Florid. Si-
.
clangite buccina fonoia in decimo die menfis feptimi in die indulgenti^ cian-
:
ite buccina in tota terra veftra Parapb. Chald. Et tranfire facies clargorem,
.
buccina: per univerfam teriam tuam in menfe feptimo in decima die menfis ,
,
in die expiationum.
(249^ Htbr, Et tranfire facies tubarti jubilationis in menfe feptimo, in de-
cima menfis , in die expiationum: tranfire facietis tubarti in univerfa terra ve-
ftra. Grece. Annuntiabitis tuba: voce in ornili terra veftra in menfe feptimo,
decima menfis . Die propitiationis annuntiabitis tuba in omni terra veftra . Arab.
Et clange tuba crepitante in die decima menfis feptimi , nempe die remiflìonis :
clangite in ipfa tubis in tota legione veftra. Samar. Tunc tranfire facies ta-
barri clangoris menfe feptimo, decima menfis; in die expiationum tranfire fa-
cietis tubarti per omnem terram veftram .
(250} L Varai, cap. 15. verf. 28- Univerfufque Ifrael deducebant arcam
foederis Domini in jubilo, &
fonitti Buccina:, &
Tubis.
(251) lbìd. Vìrfto Syfiaca- Itaque David, &. omnes lfraelitz deducebant
arcam , in qua erat feedus Domini , ciim canticis , tk fonitu Buccinarura refts.-
nim , & rnflexarum.
Ibid. Ver/io Arabica.. Sic den'ucebat David, omnefque Ifiaelita: ar-
C252)
cani fa-deiis Domini cura canticis , ik vocibus Tubarum planarum & infle-
,
xarum...
.
Veget. lib. 3. cap. 5. diretta' eft; Buccina , qux in fentfitipfam aereo circulo fle-
flitur , & pag. 981. num. 114. Tuba. , differt à Buccina, tum forma , rum
. .
munere , nam Buccina omnino recurva eli:, & in circulum abiens , ab initio
exilis , & fenllm dilatatur ad ufque extremum orificium : Tuba diretta , & eo-
dem femper tenore procedens , &c.
C l 54) Numer.caiì. io. verf. 1. Locutufque eft Dominus ad Moyfen dirtns :
Fac cibi duas tubas argenteas duftiles , quibus convocare poflìs multitudinem ,
quando movenda luat caltra : Gisbertus Cuperus spili, ai Qtton. Sperlingium
(lapilli March. Polenum fìipplem. in Gneuium , Ò* Gronovium T. 4. pag. ig6.
epiji. 9}-) Hxc vetuftillima tubarum origo , ita ut profartorum Scripto.um fen-
tentia de Thyrrenfs , inventoribus tubarum primis, hinc facile deftruatur.
C 2 5 5) Monj' Frane. Bianchini Ve tribus generibus Inftrum. Mufic. veter.
cap. 1. n. ii. Tuba communis , feu retta .... unico duttu ex eodem metallo
continvatam pofteri adhibuerunt , seream , vel argenteam.
OsO P. Emmanuel Sa in cap. 6. v. 4. Jofue . Buccinai, feilieet ex cor-
nibus arietis , ut eft Hebr. & Chald. P. Mal venda: Quidam redduat, buccinai
arietum , Uve arietinas nimirum ex cornu arietino excavatas
: Samuel Pitijcu-s .
Lexicon Antiq. Romanar.T. 1. pag. ^oo. Buccina erat cornu bubulum initio, ck
inftrumentum , quod bubus canebut , aut quod boves canit Oc vocat . Prop. IV.
**• 79' Nunc intra muros pajìoris buccina lenti
Cantai
Colum VI. 13. Ad fonimi buccina; pecus Jepta ripetere confuevh . Et nunc ra-
pii difefiminis erat inter buccinam & cornu poftea fuit , & cornila ifta ex sere
:
1 fatta , grandiora , & magis refìexa in lapidibus apparent Hiftoi. de l' Acadim. .
)
Royale des Infcrip. k? Bel. LeT. T. 1. De 1' Origine , & de 1' ufage de la Trom-
pette chez les Anciens .pag. 108. Du tempi de Végéce , qui vivoit fous Va-
l'entinien le jeune , les Romains fé fervirent d' une quatriéYne forte de Trom-
pette . Ce fut de la corrve de ees bceufs fauvages a-ppeilez Uri , ck frequenti
alors en Allemagne . Cette come girnie d argent par fon embouchure , reiz-
doit , dit cet auteur, un fon aulfi diitintt Oc auili éclatant que celuy d aneline
autre forte de Trompette
C 2 57) Pfal. gj. verf. 6. Iti tubis duftilibus , cioì come fpiega Su Girolamo
,
preffb la Giaffa ordinaria , argen eis mjrc Jud eorum. il Lirano , ideft cura
;
Ós8J Pfal. Ibi A. Et voce tuba: curnes ; cioè, cerne fpiega il Me-nocclnai^
8 .
42 Dìfiertazjone T&&4.
L' annelTa Tavola rapprefentaci difegnata a] numero I.
la Tromba degli Ebrei (2 59Ì, limile a quella de' Romani
rum. II. (260); e al III, 1.261), e IV. (262) la Buccina,
Abbiam poi giudicato di aggiugnervi delineata al num. V.
la Tromba ripiegata, ed al VI. il Trombone amovibile ; per-
chè febbene quelli due Strumenti all' antico popolo Ebreo
probabilmente follerò ignoti : ciò non ottante per mezzo
di eflì polliamo aprirci la via a fìabilire Suoni, o Voci i
& buccinis ex corni , e/fendo certo , commenta il Lirano , che gli 'Ebrei ali-
quando utibantur inftrumentis <L- corribus animalitim faftis .
OssO Monf. Bianchini he. cit. Argerteas Tubas duas in deferto conftruo
tas , mandante M' yfe , diftas .... Chazozeroth , Numerorum cap. io. vidimu9
ditto rum. io. Eafdem Jofeplus deferibit, indicata etiam menfura , forma, &
Antiquitatum Judaicarum lib. 3. cap. 11. Roma: vero in Arcu Tifi , cum fuper-
fìt earurdtm "figura ibidem fculpta , lira cum candelabro , menfa , aliifque &
Sanftuarii vafis , dum ea omnia in Judaico triumiho inferrentur in Templum
Pacis , inde curavi dclumere exemplum C <l^od retulit etiam Relandus in An-
tiquit. Htbraicis ) .
(260) Caj'p. Btirtholinus loc. cit. Fuerunt autem Tuba; in fumma parte am-
plse & concava:, infima vero aifla:
in Pars illa latior Tuba: )«»<SW difta eil
.
Graxis , ini Svida; . In quam formam lamina: ad Tubas duft;e atque effifta: fir.t,
abunde docet Jofephus lib. 3. Antiquit. cap. zi. de Moyfe Reperit etiam for-
:
qojbus Jofephi verbis Stacchius Myroth. 3. cap. 55. itatuit Tubam Hebrseorum
ejufdem omnino forma: fui(fe cum Tuba Romanoium , quam ex lapidibus &
juimmis talem tradit , qualis hic videri poteft
C 2 f>0 P. Bartoìocci loc. cit. ScioLhir Buccina erat cornu recurvum , vul-
go Kéren Cornu, quia ex Cornu arietis fieri folebat , & hudie nonnifi ex Cor-
nu Arietino, ex Rabbinorum pra:cepto illud efficiunt , quod promifeue , (k Scio-
phar , & Kèren vocant ex prseferipto Mifcna: Codice ci. num. 2. Dixit R. Jo-
te : Et nonne omnes Buccina: vocantur Cornu ?
(2Ó2) Monf. Bianchini loc. cit. n. 15. Hebraeorum . . Keren , cornu hac' in
.
figura mirti exprefflim , protulit ante P. Kircherius Mufurgix lib. 2. cap. 4. $.3.
pag. 54. ammontate veteris Codicis Vaticani , unde a fé defumptam imaginem
afleverat. In Vitris antiquis Cameteriorum SS. Maityrum , ubi arca, leu ar-
marium exhibetur, cum voluminibus Legis , necnon cardi-labrum feptilychne,
& alia Sanftuarii inftrumenta , vifitur etiam . . Keren feu cornea tuba Sacer-
.
ché prima falendo verfo /' acuto , non Jì può formare altro In-
tervallo , che Jìa minore della Diapafon , dopoi , formato que.
fio , falendo pure a tal modo ; quello della Diapente ; ne da
que fio fi può poffare ad altro più vicino , che a quello della
Diatejfaron : fimilmente dopo la Dìateffaron non Jì può formare
fé non il Ditono : dopo il quale , fenz' alcun mezzo Jì forma il
Semi di tono ; et ultimamente gli è concefo di formare il Grado o
Intervallo del Tuono Volendo poi paflare più altra , et forma-
.
-*-
Defcritte le qualità e quantità de' Suoni o Voci del
Tromlone , facilmente rilevanfi quelle ét\\a.Trcmba ripiegata^
le quali Voci fecondo 1' efatta ricerca fattane dal lodato
P. tvierfennio, riduconfi ad efler limili a quelle del Trom.
bone amovibile , con quefto divario, che alla Tromba ripiegata ,
non ellendo ella per fé fletta amovibile , mancano i frappo-
ni
icetnnata dal P. Artufi f Imperfet. della Mnder. Muji. Ragion. I. pag. 7-) ««'
feguenti termini Il Trombone per incomir.ciare da quefto capo ,
. è un' Inftro-
merto lib.-ro , et per la fua libertà può fonare la fpecie fyiitona di Tolomeo,
che ha li Tuoni che fono ineguali, et li Semituoni altresì ineguali la Syn-
:
et oltra ciò la fpecie Enarmonica noftra moderna , et ciafeun' altra , che potef-
fé efser già ftata , o fufse di nuovo inventata.
(167) Si neir el'pofto Efempio per voce più grave di quefto Stru-
è Jhibìlita
mento il C fot faut
graviffimo , come pia comune Jingolarmente agli Organi de'
noftri tempi , abbenchè Jìa in libertà del Suonatore lo ftabilirla in qualunque
altra voce, aggiungendo levando i Scapi o Canali legnati HHG; infatti
Aurelio Virgiliano nel /uo MS. intitolato Dolcimelo al lib. j. ove efpone unti
Nuova Intavolatura di Tromboni per Sanarli in Concerto , fra le varie Scale
da effh dimoftrate , e quali danno principio or da una, or da un' altra delle
voci grav.JJìme , ne efpone una, che comincia dall' Elami graviflimo , e profe-
guendo verfo l' acuto , non fola alle quindici vosi ? comi dtmojìr» il- P. Merfè»
nio, via f ejìende fino alle diciotto.
Dtjfertanione ler&a .
431
fti all' Ottava ,• Quinta , alla Quarta , alle due Terze
alla
maggiore e minore, ed alla Quarta acuta, dopo la quale
forma la ferie de' Tuoni e Semituoni Diatonici per il corfo
di otto Voci eltende in tutto fino al numero di
, talché fi
J
tredici Voci ( 1 ufo comune dei Suonatori
268 ) , fecondo
(269); la qual Serie efpreiTa viene nell' efempio feguen-
te, in cui fi flabilifce il Suono più grave in Cfolfaut.
A A g~ v ZZ
—- -j*±E±
Hhh Ciò
(268) P Merjinnìus loc. cit. pag. 108. . Notari debet vera Tubas forma
. .
AG, cu us Codon F G
in extremis oris diftione C H A Ss , hoc eft Cbaritat
infcriptus , ciìm fokant opifices eidem loco fuum nomen infcribere A vel ST .
xefert cfcillum argenteum , vel ex alia materia confectum , quod facile coniun-
gitur , difsolviturque , adecut rullus Tuba canere poffit abfque illius ope AB .
ipfuts Tuba: confervationem .... His pofitis , dico Syitema fuperius 13. notis
conftans vulgarem Tuba: extenfionem compierti , quanquam plerique ad linde»
cimam folummodo perringant , ut antea diftum eft . Hoc autem Syftema tres
Oftavas , hoc eft Vigefimam fccundam contir.et , adeout Tubiceli folis orto
jiotis acutioribus contentus ikc. Non contento P efattìjjìmo P. Merjennio di ave-
re dimostrate le voci ordinarie prodotte dalia Tromba ripiegata , profeguenda
egli le fue ricerche, s' inoltra a dimo/trarci altre Voci, che con P arte edindu-
ftria delP eccellente Suor.ator dì Tromba pojjono formarji , loc. cit. Sufpicor eru-
ditiff.mos Tubicines fpiritum ita moderari polfe , ut fingulos tonos à tertia , vel
à quinta nota verfus acutum etheiant , hoc eft per giadus afeendant qua: fu- :
bicines Ducis Crequyfr? , qui ture extraordinarià prò Rege n olirò Chiiilianilli- Cx&ff&ò
mo Ludovico XIII- legatione fungebatur, alferuerint tonos prxditìi tibicinis fpu-
rios , contufos , & penitus inordinatos fuilie ; fu P afferzione perciò del lodata
Cirol. Fantini QModo
per imparare a fonare di Tromba pag' 7-) 'J0 aggiunto
il Cfolfaut gravijjìmo, fottoponendo alle Note dell' e'fpofio Ejempio i itomi
particolari ujati dai Suonatori per esprimerle .
(iop) P. Merfennius loc. cit. pag. 104. Nunc enim mirificum Tub:e fyfte-
ma «um numetis tura notis exhibendum : quod quidwra intipiemus a graviur/;
.
tre giri , e quella degli Ebrei d' un folo tubo retto lungo
quali quanto uno dei tre giri della Tromba ripiegata. Dal
che ne viene , per le ragioni già fopra accennate , che il
Suono più grave della Tromba degli Ebrei , eflendo ella più
corta, fi rende anche più acuto di quello fia il Suono più
grave della Tromba ripiegata, e quindi proporzionatamente
anche tutti gli altri Suoni verfo l'acuto. Defcritti i Suoni
delle varie forte di Tromba, refìan' anche defcritti quelli
della Buccina, la quale, a proporzione della varia gran,
dezza , forma gli fèeiìì Suoni, che il Trombone ferrato, o la
Tromba ritorta (270Ì, onde fenz' altra ricerca faremo paf-
faggio agli Strumenti della feconda fpezie.
Gli Strumenti da Corda ulati dagli Ebrei nel Tempio
fono il Salterio, che anche Mablo , o Kaulo vien nomina-
to,_
fono", quo folent liti Tubicines ... Sit igitur primus illius fonus in C fa ut, cer-
tuni eft proximè fequentem verfus acutum fore in Grej'ol , quippe qui Diapen-
te facit cum primo graviore , adeout nequeas fonos intermedios re , i«< , fa ullà
infpiratione erticele . Deinde tertius fonus afcendit ad C fa ut , acutius , ut con-
fra Gfol Diatefsarcn audiatur: alifque foni dcinceps eo quo vides ordine fe-
quuntur . . . Intervalla hscc omnia diligenter obfervanda funt , quippéquse fe-
quuntur naturalem numerorum feriem , enimvero otto pumi foni refpondent
accurate iftis ofto numeris , à binario graviorem referente fonum C ut fa inci-
pientibus ,1,5,4,5,6 i'fej! , o , io » ut facile concluditur ex libro de Confo-
nantiis ... cùm Tuba perDiapente, Diatefsaron , Ditonum , tx S^miditonum
progrefsa eft , non tonumaut Sefquifextam tono paulò maiorem , quaeque in
,
(271) Reg. cap. 6. v. 5. David autem & omnis Ifrael Iudebant coram
II.
Domino , omnibus lignis fabrefaftis , & cytharis , & lyris & fiftris & cym-
in
balis . P. Malvenda in hunc toc. Hebr. in omnibus lignis .... herofchim . No-
tant . . bero/cb efse cedri fpeciem , ex qua nafte , tela, cifte , & inftrumenta
.
Hebrxis nomine, fraxinum vocant , de quo vide Plinium lib. xvi. cap. xiii.
Nolter abietem vertere folet non defunt , qui buxum putent
: Ergo hic expo-
.
de Ophir , attuiit ex Ophir ligna thyina multa, nimis, & gemmas pretiofas .
Fecitque rex de lignis thyinis fulcra domus Domini , & domus regia; , & ci-
tharas, lyrafque cantoribus . Et Il.Paralip. cap. 9. v. 11. ... numquam vifa funi
in Terra Juda Ugna talia .
io. v.n. III. Reg. Ligna Thyina , ideft odorata,
(273) Tirìnut in cap. &
ad fuave fuffitnentum idonea , à verbo Grseco Som , quod [ìiffire fiknificat talia :
lignum Judseis antea feu vifum , feu notum: nam , ut eft in li. Paralip. IX.
11. numai am vifa funi in terra Juda Ugna talia. Et hoc de pino aìfirmari
non poteft . Giofeffo Ebreo (_ Antiq. lib. 8. e. 2.) ce li deferive altramente , di-
ce egli.... initrumenta mufica etiam in hymnorum cantimi inventa, qua; Na-
bla; & cinyra; vocantur , ex eleftro confecit quadragies mille . P. Calmet Die-
tion. Sacr. Script. T. 1. p. 188. Nabla Templi Jeiofolymitani ex electro con-
fimela narrat Jofephus Antiq. 1.8. e. 2.; fed ex almugim ignoto ligno compo-
rta à Salomone liquidò in S. Scriptura produntur 3. Reg. io. 11. ik 2. Paralip.
9. 11. Soggiugne il lodato P. Calmet QDàffirt. Jùr les Inftrum. de Mujiq. In-
firnm. à Cordcs Fig.I."): Jofeph dit que les Nables du Tempie de Jértifalem
étoient d' Elefìrum , qui eft une éfpéce de metal précieux. Cela peut-étre de
ceux de fon temps mais les Livres des Rois , (III. Reg. x. 12.) (k des Para-
:
lìpoménes , Q II. Par. ix. n.) marquent expreilément , que Salomon les lit de
bois d' Almugim.
(274) In cap. ix. IL Paralip. Hsc rotunda quali ligna pinea , fed multa
wndidiora , & valde iulgentia .
.
cion . Lyranui
. In Hebraeo vero habetur lic fuper octavam . Quod lic expo-
: . .
bunc toc. p. 291. AJiter poteit dici , cu melius fecundum literam , melius fe~ &
cundum Hebraicam, quod in Hebiaco habetur, hic canebant in citharis ... prò
octava , ideft , in inftrumento facto de octo chordis , ncut aliquando canebant
in pfalterio decem chordarum, ut patet Piai. 42. Qapud Vulg. 43.}, 142. &
(apud Vulg. 143. _) Et aliquando in aliis inrtrumentis . Ideo contingebat , quod
aliquando Pfalmus cantaretur in inftrumento octo chordarum Et lic dicebatur .
Chald. Super citharam octo chordarum Ergo octava erat muiicum inftrumen-
.
tum octo chordarum , de quo I. Parai, xv. cum quo hic Pfalm. canebatur
P/rt/. 11. 1. In finem prò octava, Pfalmus David. Emmanuel Sa. Pro oclava .
Chald. Super citharam q6ìo chordarum .
O78) P. Merjannius he. cit_. Qua vero ratione , quàve figura Davidis
cithara fabricata eifet , à nobis dici nequit , quis enim ìliam aut vidit , aut fir
milem deferiplit ?
( 2 79) Jofeph Antia. Uh.
7. cap. 12. Cinyra (idejl Cithara} quidem, de-
cem plectro peicutitur : Nabla vero ( id. tfalurium ~) duode-
intenfa chordis ,
( 2 80) Facciolaii m
Ca,ep, Sept. i'mguar. verbo Plectrum , Inftrumentunj
Dijfertazjone ler&d .
435
Sicché per ftabilire a un di preffo la forma, convien ricor-
rere alle conghietture , ed ai monumenti profani dell'Anti-
chità. Ollerva 1' eruditismo Monfignor Francefco Bianchi-
ni (_28i) con 1' autorità di Scaligero, eiler differente la
Lira dalla Cetra, perchè queila era formata di legno, e
I quella del tefehio d' una Teftudmei Abbiamo già accenna-
to al Capo quinto pag. 39, che il corpo concavo e trafo-
rato, da cui rendeva» il Suona, nel Salterio era al di l'o-
pra, e nella Cetra al di fotta; ma non abbiamo lumi iu£-
'
citharaedi , quo ab ilio fides , five chorda: percutiuntur Che quejìo Plettro nel* .
la l'avola legnato AB
rilevato da Vincenzo Galilei, dal P. Merfennio , da
ì/lonj'. Bianchini , fojje nfato dagli Ebrei, ne abbiamo il tejìimonio di Giofeffo
Ebreo Q he. cit. ~) al quale però Ji oppone Monf. Boffuet ( Differt. de Pfalmis
cap. 6. n. 34. ) • Pulfabant autem digitis , non plectro ut videtur , de quo nulla
mentio in Scripturis . Cljeche di ciò Jia , ci deferive quejìo Plettro Vìnc. Galilei
(Dia!, della Mujìca Ant. e Moder. pag. 130.) ?ie' Jeguenti termini Il Plettro .
circa, della forma che qui vedete il di legno ; di che Q per quello ne fente Svi-
da) fu autrice Saifo ; la qua! cofa non io come poifa ltare , avvengachè Home-
io che attribuir/ce 1' inverinone a Mercurio , fu avanti a baffo dei Mixolydio
inventrice . 11 quale linimento s' impugnava con la delira , et con la nniftra
lì. reggeva quella parte della Lira dove erano accomodati bucheri: & l'al- i
tra dove erano attaccate le corde , che era come veduto bave te alquanto pift
larga , fi appoggiava al petto ; à quella parte però che apportava comoditi
maggiore .
C 2 8r_) De Trib. generib. Ir.jìrum. Muji. veter. p. 29. Has vero Citliaras
appellari , adeoque diltinftas effe à Lyra , & teftudine Mcrcurii , collages ex
Scaligero in Manilium , pag. 380. P.
M.erjìnnius Harnìonic. Injìrum. lib. 1. Pra-
fof. 6. pag. 8. Magna eft autem inter aytìores controveriia , num Lyra., cu us
parens Mercurius , leu Chelys diiìingueretur à Cithara ve! Teftudine : cujus fa-
ciunt Apollinem inventorem . lllam vero controveriiam ita componendam ar-
. .
bitror , ut priedifta nomina ftatim Lyris qua: hic cernuntur , ci aliis nofles
Harpse fimilibus inderentur , ftatim etiam citharia quas leut , leu land , Ss. lauta
appellant , quas in ufu fuiife a.:ud antiquos , teftes flint figura plurim^e
, qua: in.
Xenodochio Lateranenfi , in sedibus Farnelianis. & in
cerr.untur .
, aliis locis RomiE
0^0 Nella Vulgata alcuna volta trovaji fatta menzione della Lira in-
luogo della Cetra , come 1. Paralip. cap. 15. v. 16. Dixitque David principibus
Levitarum , ut con-ftituerent de tratribus fuis cantores in organis muiìcorurR,
nablis videlicet , &
lyris , e* cymbalis , ut refonaret in excerlìs fonitus. iaititiae.:
ed altrove in luogo del Salterio IL Reg. cap. 6. v. 5. David autem omniì &
lfra=I ludebant coiam Domino iu omnibus lignis fabreiadtis , & cythiris j £j
lyris , èie
.
hil detrita marmoris fuperficies injuria temporum eafdem obliterati alicubi of-
tendat . Qua;.ropter accedit proxime hoc initrumentum ad Jofephi Nablium duo-
decim chordis inftructum , & ad fìguram trigonam eidem organo , cithara: feu
pfalterio tributam ab Auctore Epiltola: de generibus Muiicorum , qua: fub Hie-
lonymi nomine circumfertur , indicarte etiam Sponio Aiifcell. fect. 1. art. 7.
pag. 23. in tab. 48. qua in epiftola dicitur Delta; litterse id organum alfmilari
C285) P. Calmet loc. cit. Fig.4, La Cetra antica, o 1' Hazur , e lo Stru-
mento a dieci corde , era un dipre/fo la fte.'fa co!a , che la noftra Arpa , di fi-
gura triangolare , col ventre incavato nel balfo . Ella fonavafi con le dita , ov»
ver con P archetto .
(286) Loc. cit. pag. 29. Tab. V. n. 9. Iltam figurarti in anaglypho Solis apud
Matthijos , explicavit Commentario eruditiffimo Aleander pag. 7
(287^ Harmonicor. Injìrum. Propof. 6. p. 7. Tra le varie figure a" Injìru-
wenti antichi, che egli ci prefenta delineate , cinque fono le Lire, Cetre di
Varie forme la prima delle quali è la ej'j ojìa in quejìa Tavola al num. VI- Di
quejìa , Jtccome degli altri Strumenti ci fa noto di dove egli gli abbia ejìratti
{pag- fi.) Cum ad me diverlis temporibus varia inftrumenta ab eruditiifmis Vi-
ris Jacobo Galfàretto & Gabr. NaucLvo milfa fuerirt ex Italia , fumpta partirti
ex Illuitiifiimi Rollili anti^uis nummis £s maimoi'ibus , eaque typis exuri-,
menda .
DilfertazJone ler&a, 437
due Strumenti Al Capo quarto fu dimoftrato che il Sua*
.
,
(288) Seneca Nat. qutrjl. n. ig. Ita tympana & cymbala fonant : quia illa
jrepugnantem ex ulteriore parte Spiritum pulfant , hxc ad ipfum aerem acta ,
nifi concavo, non tinniunt .
ron. Vitali Lexic. Mathem. Edit. Rom. pa?. 205. Cymbaium vocale inftrumen-
tum eit , vulgo notum , quodque jugittr puellarum , & faitantium manibus te-
ritur .Foimam habet tympani dimidiati ex afferrila in orbem afta , ex membra-
na in inferiori parte fortitcr tenfa ; atque ad fenims obtui.tatcm temperandam
circum brafteis sereis , & parvis tintinnabulis rcfonamibus conllitutis .Hoc in
chorcis , & caiitioriibus , leniter ad numeros , digitorum extrunitatibus tundi-
tur , frx mirum eie , quam belle ad faltationem & cantum accommodetur . Monf.
Bianchini /oc. cit. rag. 48. parlai. do dei 'l'impani antichi: Cymbaium audit apud
iioftros populares ejufmodi organimi ubi obfervar.t Eruditiifimi Viri Pignorius
;
de Servis , & Senator Bc.naroti pag. 86. in expoLtione Achatis verficoloris Mu-
faei Carpinei , Bacchi cimurri exhibertis, quam tdidit poit obfervatior.es ad
Numifmata maximi moduli eìiifdim Mufaci pag. 36. Figuram Tympani lamellis
infiniti , quam heic attulimus , rebis miniluavit ar.agiyphum vetus a Bcllorio
i
fpha domimi fuam , cccurrit ei unigenita filia fua cum tymparis tx choris. III.
Reg. cap. 18. v. 6. Egreds funi muliercs de univerfis uibibus Ifracl , cantartes,
chorofqtie ducentes in occurfum tiaul rtgis in tympar.is Ix'titisc , h in iillris.
Fjal. 67. v. 20 Praivenerunt tjriucijjts conjunfti pfaiitiiribus in medio juvencu-
larum tympaiiistiiaruro
. .
genus commune tympanorum figura orbiculari , conteftum pelle , vel corio fu-
perindu^ro: qua; aliquando virgula percutiebar.tur , ut in bellicis tympanis fieri
eonfuevit ; aliquando manti impellebantur ; qua ratione ad choreas palnm adhi-
bent noftrates rullici
(295) Loc. cit. Fig. XIV. L'antico Timballo rafsomigliante a i moderni
Timballi , ma molto pivi piccolo ; effigiato fu '1 modello di quelli , che Pigno-
lio fece fcolpire pag. 93. de Servis , e che trovanti ancora nell'Armonìa del
P. Merfennio
(106) Laur. Pignorius de Servis apud March. Polenum T. 3. Supplem. ad
Greu. ^
Gronov. pag. n 86. parlando dei Timpani , la/ciò fcritto : Eli vero
notandum , organum illud , cujus orbis brarìeolis , ut orbiculis in/ìgnitur, a 110-
itratibus cymbalum vocari eadem prope licentia , qua Antonius Augulìinus ( Dial.
a. &$.) tympanum crotali nomine, & Vincentius Cartarius (in lmag. Deor.)
liftrum cymbali appellatione defignarunt Et pag. 1185. Eximie defcriplit Plinius
.
de margaritis fcribens (9. 35.) quibus una tantum eft facies , &
ah ea rotun-
ditas ai'erjis planicies , oh id tympana nominantur Quae imitatus Ifidorus (lib.
.
3 Orig. cap. 21.) tympanum autem diéìum , quod medium eft: unde isf marga-
ritum medium tympanum dicitur . Erant autem ut fcribit idem (loc. cit.) Ifi-
dorus pelle , vel corio fuperindufta . . Hsec autem virgula percutiebar.tur ali-
.
(297) Sam. PitiJ'cus loc. cit. pag. 622. Cymbalum erat inftrumentum muli-
eum Paull. 1. Corinth. e. 13. n. 1. EJfem cymbalum tinniens . Omnes fere facri
.
& profani Scriptores cymbaìa in plurali efferunt . Materia fuit ex. «ere Arnob.
.
VII. pag. ^37. Etiamne seris tinnientibus , qitàfsati òriibus cymbalorum ? e in fat-
de' Paralip. cap. 15. v. 19. ... in cymbalis seneis concrepantes .
ti leggeft nel l.
Malvenda in hunc loc. Hebr. In metzilthaiim seris ad faciendum audire , vel ad
lefonandum; idem in I. Parai, e. 13. metziltaiim formam duaiis. refert. Hebrsei
ajunt fuilse duo Initrumeiita a:ri_a , qua: (e invicem percutientia , feti colliden»
tia lonum edebant , ac proinde tx;_rimi forma duaiis, quod bina, feu gemina
fiterint PitiJ'cus loc. cit. pag. 623. Manubxia illorum in marraoribus triplici»
.
fummas infligendis cymbalis celeritati , atque agilitati II. illorum , qua: anfata
.
«ant | atque ita foie pollice contuieri uottwut, Et ili» frequentiilimè occur=
.
rem fonum , eumque acutum , atque argutum. edebant Ille fonus tinnitus , . &
cymbala tinnire dicebantuc.
C^yS) Loc. cit.. C 20 sO Loc. cit. 0°°) Loc. cit.
Q01J IL Reg. cap. 6. v. 5. Vulg. David autem ik. omnis Ifrael Iudebant
coram Domino in omnibus lignis fabrefatìis , & citharis y & lyris , & tympa-
nis , &. fiflris , & cymbalis.. E. l'Arabica, nel Salino. 150.. vcrj'.. 4. Laudate eum
in tympano & fiftro -
(302) //. Reg- cap. 6. verfl <;- Syr. David autem t omnes Ifraeirtie Iude- . & .
bant coram Domino lignis cedrinis. iSt abiegnis , nablis , citharis , tympanis fi- ,
ftris ac cymbalis ;, e nel Salma iyo- v. 4- dovi la Vulgata coir Ebreo , e colle
,
terio , & cithara . Laudate eum in tympano &c choro: laudate eum in
verf. 4.
chordis, & organo, veri". 5. Laudate eum in cymbalis benefonantibus .
C304) P. Bartoìoccìus Biblioth. Magna Ratin. P. II. pag. ipi. Alia Infhu-
jnentorum nomina habentur ex Scrittura . Sed quia vel lunt nomina generica
omnium 1 vel plurium Inftrumentorum , "vel quia funt Inftrumentorum vulga-
rium , idtò ea mter Inftrumenta Sacra , quorum ufus in Sanftuario receptus erat ,
non connumeravi. Onde Jiccome di pajfaggio abbiamo parlato di tali Strumenti
1
aurem" hos Tonos plurimum à Modis differre , fed in eo praefertim quod non
conftent Quinta , &
Quarta integris , vix enim Sextse maioris terminos prster-
grediuntur , ut patet ex claufulis , quartini patentiores leu majoits Sexta ter-
.'
ininantur
Gort) // Se/io ed il Settimo Tuono Ji estendono negli Introiti alle fette
Voci , il Sejlo dal D. grave Ji no al e. acuto; ed il Settimo dal G. Jìna al f.
acuto t tifando la prima Cadenza finale .
l
0°7) fi Primo Tuono ntll' lujmtQ Cfftt la prima Cadenza finale t efienit
dal C grave fino */ e. acuto.
• — . . .
-W -ka-
7 -^ — M~~~
m-
tutte le Intonazioni d'ordine grave potevano fenza dubbio
elle-
(308) Vincenzo Galilei (JQial. della Mu/i. Ant. e Moder. ) riferifce le va-
rie opinioni degli Scrittori sì Greci, che Latini J'opra il Temperamento della
Lira di Mercurio , tra le quali abbiam [celta la feguente Qpag. 113). come la
piti breve , e f
ufficiente al nojìro intento .
Hypate
— 6 C a. e, 307Ì. 2, 4^08 I
accennato fopra alla pag. 373. ficchè l' Intonazione del 5V*-
/7#20 Tao*» comporta in parte della Proprietà acuta di Na-
tura , e in parte di ^ acuta, trafportandofi alle altre due
Troprietà di b , e di Natura gya-ve , talché venga una Quin-
ta più grave (310), e confeguentemente il numero delle
dodici Corde , a cui s' eflerdono tutte le Intonazioni , rifri.
gnendofi a fole dieci, facilismo rendevafi il mezzo di uni-
re
e Baffi; e quefti dijìinguevanji non tanto dalla grandezza, della forva, quan-
to dall' accordo , come rijcontrajì da vari Scrittori dei due Secoli pajjati > fra
quali Silvejìro GanaJJì dal F omega ( Reg. Ritbertina de Viola d' arco tafa:1a~),
£. Lodov. Zacconi ( Prat. di Muji. lib. 4. cap. 49. l'eq.') , Scipion Cereto ( Prof.
Muji. lib. 4. cap. 11.), P.D. Adriano Banchieri (Concluj: delPOrg. Append.~) t
i quali diwojìrano in eia/cuna fpezie degli accennati Strumenti , alcuni gravi
nel Sijìema , ed altri acuti
C310) Franchi». Gaffurius Prafì. Mujìc. lib. 1. cap. 8. Poteft infuper unuf-
quifque tonus in introduttorio corcipi ubicunque ejus Intera feti fpecies nofcun-
tur extei di :quem extra naturalem ac primariam ejus difpofitionem duflum :
pofsumus ndum vel acquifitum appellare . Averte il Zarlino , tarlando della
Trafportatione dei Modi {hiftit. Harm. P. 4. cap. 17.): Tali Trafportationj
non fono utili (blamente , ma fcmmamente neceffàrie anco ad ogni perito
Organi fta , che ferve alle Mufiche chorilte ; non folo nelle MelTe , & nei
Vefperi ; ma anco nell'altre Hore canoniche ìk ad altri Sonatori fimilmente §
che fonano altre forti d' Initrumenti , &che non fono così bene inftrutti , co-
me .dovrebbono effere ; per accomodare il Suono de quelli alle Voci , le quali
alle volte non potfono alcendere ò difcerdere tanto , quanto ricercano i luo-
ghi propri) dei Modi accomodati fopra detti lftrumciti . .
i Quando dunque
.
accalcarà , che per neceihtà , o per qualunque altr' accidente farà di bifogno
di trafportare il Modo contenuto in alcuna cantilena; fopra ogn' altra cofa bi-
fognarà avvertire , d' accomodarlo in tal maniera &. in tal luogo , che fi po(Ta
afcend^ndo & difcendendo havere tutte quelle chorde , che fono necefsarie
alla coniìitutione di tal A'.odo ; cioè , che diano gli intervalli dei Tuoni , &
Semituoni necefsarij al fuo efser' efsentiale ; cffervando in oltre con Orazio
Tigrini (Compend. della Muji. lib. 3. cap. 30.) che Modi fi pufsono trafpor-
i
ture in tutti quei luoghi , dove fi trovano la loro Diapente , & la Diatefsarorij
DifertaZiìone Ter&a. 445
1
re il Canto de* Salmi
Suona degli Strumenti , fenza che
al
I
quelli follerò fottopoiti ad alcuna mutazione di Siftema. E
I quella è la maniera , eh' io giudico più verifimile , ogni
< qualvolta rifletto, che V Intonazione del Settimo' Tuono per
; fé ftefla acuta, non fenza grave incomodo fi può- praticare,
. maflimamente da un grande numero di-Voci virili ; non pò-
tendo per lungo tempo la Voce umana fermarfi fu le Voci
acute ; onJe è facile il perfuaderfi, che ficcome praticali nel
: noltro Canto fermo (311), così anche nel Canto Ebraico fi
> praticane il Trafporto con le condizioni di g'à accennate;
, nel qual cafo anche le Cetre di fole otto Corde uniformarli
potevano al Canto »
Un,*
ne I quali il più delle volte fono dai Mufici trafportati ,. come chiaramente- di-
moftia il feguente.
¥ JT.
:—b%
-€t-
foranze o pur per arbitrio; del Componente. Cau. Ercole Bottrìgari Melone
:.
DiJ'c. Armon. pag. ij. .... i Canti Fermi li cantano non folamente per una
Diapente, &_ per una. Diatefsaron t ma. per una Diapa'bn così verfo l'acuto,
come verfo il grave.-. P. Giulio. Cefi Marinelli Via retta della Voce Corale.
.
Par. 1. Ojfirv: 8. pag. 81. . ... alle, volte occjrreva formarli alcune voci nelle
parti gravi , che nelle femplici. PoàtionL di Guido Aretino della parte grave
non fi. potevano formare così facilmente ,. ma ben oò< potevaii nelle parti acu-
te e per quello alcunirCanti Eccleiiaitici fono trasferiti- dalle parti gravi all'
;
acute: e per il contrario non potendoli formare alcune voci nelle parti acute
come richiedeva, la melodìa , fono alcuni altri Canti trasferiti dalle- parti acuite
ille gravi &c.
.
INDI-
.
447
INDICE DEGLI AUTORI.
1587. Canto Fermo fopra Melfe , Hinni > et altre cofe Ecclefialiiche
appartenenti a Sonatori d' Organo per rifpondere al Choro . Venet.
ijptf. i6"02. 1615^
s. Atlianafius Arcbiep. Alexaniriru. Opera Graie. Latin. Edir. Maurin. Pa-
ris.. iop8..
Athenxus . live Ccena; Sapientum libri XV. Verf. Latin..
Dipnofophifrarum
Natal. de Comitibus Venet., .. &
Lugduni 1551?. Gikc Latin, cum
Notis Dalechampii &
Caufaboni. I.ugd. 1557.
Avella P. Giovanni Min. QJferv. Regole di Mufica. Roma i<?57. Annota-
zioni MS. fopra. le fuddette Regole di Giovan Francf co Beccatelli
s. AugufHnus Aureliui Epìfc. Hippon. Opera Edit. Mauri n. Antuerpis 1700..
Aurelianus Clericus Remenjìs Mufica ex Cod. MS, n. 48. Biblioth. Me-
.
diceo—Laurentiana: «,
( ì
Noribergas 15,85.
Bianchini irancijci Vetonenfis Utriufq. Siguat. Refei: , <& Pra:lat. Dome/?.
De Tribus Generibus Inftmmentorum Muficae Veter. Organica: Dif-
fertatio Roma; 1742.
.
Bihlia Sacra Vnlg. Edit. cum Commentar. Jo: Gagnei , Jo: Maldonati , Em-
manuel. Si, Guiiiel. Eftii , Jo: Mariana), Petri Lanfelii , Thom. Mal-
venda; , Jo: Steph. Tirini , Jac. Gordoni , lac. Benigni BolTuet. &
Acced. Roman. Corredi., ac Ledi. Variet. Frane. Lue. Burgenfis.
Venet. 1745.
Bibiiotheca Maxima Veterum Patrum , Antiquor. Scriptor. EcclefiafK- &
cor. Lugduni io"77.
Biffi P. M. Egidio Maria. Minor. Conv- Regole per il Contrapunto S. M
leBlanc P. Thomas Soc. Jeju. Pfalmor. Davidicor. Analyfis cum Com-
mentar. Colonia; Agripinae 1697.
Boccaccio Giovanni. Della Genealogia degli Dei trad. per Giufeppe Be-
tuffi . Venet 1544.
Boetius Anitius Manilius Severinus. Opera Venet. 1432. cum Comment.
Io: Murmelii , Rodulphi Agricola; Gilb. Porrete , Henr. Loriti Gla- ,
trigari col fuo nome. Bologna ijpp. Il Melone Difcorfo Armon. , &
il Melone fecondo fopra un Difcorfo di M. Gandolfo Sigonio Ferra- .
Lipiias 1742.
Bulengerus P. Julius Cce/ar Sue. Jefu . De convivijs libri 4. Ext. Thef.
Roman. Antiq. Grarvii Tom. XII.
dal Buono Gio: Pietro Canoni , Oblighi &e. fopra l' Ave Maris Stella
. a
3% 4. 5. 6. 7. 8. Voci'Palermo 1641. La ftefs' Opera fpartita MS.
'Burette Pier—Jean Prof. Roy. en Medec. Varie Differtaz. fopra la Mufica
degli Antichi efiir. nelle Memoires de Letterature de l' Accadèmie
Royale des Infcriptions tk Belles Lettres Tom. 4. 5. 8.
Burtius Nicolaus Pamenjh . Mufices Opufculum cura defenf. Guidonis Are-"
tini adverfus quendam Hifpanian veritatis prsvaricator. Boaoa. 1487.
cum Adaot. MS. incerti Audh
Florentie 1510.
Cantorinus Romanus MS. in pergam. Stcc. XV. Cantorin. Rom. Edit. Ven.
1513. iS4p. 1550. i$6S. Cantorin. Canonicor. Regular. S. Salvatori* ,
Venet. KJ15. Cantoria. Caffinenf. Ven. 1524.
Capella Martiaa. Mineus Felix Afric art aghi. De Nuptiis Philologia: Vicen-
da: i4pp. Lugduni 155P. De Mufica libei IX. cum Notis apud
Marcv Meiboan. 'l'oro. 2»
Capi-
.
ar Ì
i
r e[. rV«'P £ pu;iJtì. * ui fa -' l 'ans e lournal des Scavans du Mois de Maj. 1728. Memoir
'
/lì A<A
u»M"» "*:' 114- Jan. 1-25. Art. 5 Fé! r. Art. -9.
.
• •
Pan'S- ifi^" de la Cerda P. Juan Ludouicus Soc.JeJu. P. Virgili) Maron. Mot. illu-
ftr. Luajduni i5i2.
Compof. Mufìc.
Codex Mediceo- haurentian. MS. n. 48. Plut. xxviiij. Tra£tarus de nomini-
bus Vocum fecundum Boetium incerto Auftori adferiptus.
Codex Palat.. Vaticanus MS. n, 1346. Jcec. xi. De laude Mutics difcipli-
nae Anonymi au(3oris.
Codex Vaticanus MS.
«.5125. Libellus muflca? addile. Principia tonorum .
Cod^ Vinetti! MS. n. C25. Bibliotb. SS. Joan. fo* Panli Ord. Prxdicator.
optiti u. Tradì, muficae plana;, &
de modo bene Organi zai idi
Coferati D. Matteo Fiorentino Cantore addottrinato, Regole del Canto
..
Vener. 1554.
Dentice Luigi Genti l'Uomo Napoli t. Duo Dialoghi della Mufica. Roma 1553.
s. Dionyfius Areopagita. Opera cum Schol. S. Maximi , Paraph. Pachy- &
merai a P. Baldaff. Corderio Soc. Jefu latin, interpr. Antuerpii 1634.
Dionigi D. Marco Dott. da Poli Primi Tuoni , Introdutione nel Canto
.
italiane, &
comporti in Mufica da A. G. Haè'rlemme io"<J4.
Eginardus Ab. Gandenfis . Vita S. Caroli Magni Imper. , extat in Ad. San-
étor. die 28. Januar. P. Jo: Bollandi Soc. Jefu. Antuerpiae 1643.
Engolifmenfis Monacbus . Vita ejufd. Imp. txt. 1 . 2. Hiftor. Francor. Scrip-
tor. Andr. du Chefne. Lut. Parif. 1636.
Erculeo D. Marzio Modamfc Canto Fedeli attico Modana i58i5. Canrus
. .
KJ45 1 ^5°- i<?52. itftfi. Jff55. Due libri d'Offertori) a più Voci . Ro-
ma iff7J. 1681. Tre libri di Melfe a 3. 4. 5. 8. 9. Voci. Roma 1663.
1672. 1675. ^ ue libri di Salmi a 4. 5. Roma uStfo. 1557. Litanie
a 3. 4. 5. 6. Voci Roma 1572. .
Mufique. Tom. III. Hiir. de l'Accad. des Infcript. , belles Lett. &
Franconus Parifienfis Ars Cantus menfurabilis Codex Ambrofianus fìgnar.
. .
D. 5. in fol.
Frefcobaldi Girolamo Ferrare/e Organijla in S. Pietro di Roma Il 1. libro .
1515. 1Ó57. Libro II. Roma iffio". 1637. Capricci fopra diverfi fog-
getti Roma 1624. Venet. 1.626. Il I. Libro delle Canzoni. Roma
.
Gabrielli Andrea. Miffar. g. Voc. lib. 1. Ven. 1570. Tre libri di Madrig.
a 2. 6. Voci . Ven. 1580. 1582. 158 3. Mottedta 5. Voci lib. 1. Venet.
Lll 1584-
. .
Homerus Opera Gr. Lat. cum verf. Jo: Spondani. Bafileas \6o6.
Horatius QiànSius Fiaccut Venujin. Opera cum Comment. XL. Bafile» 1580.
cum niterpret. & notis Ludov. Defprez ad ufum Delphini . Paris, iffpi.
Hotteteixe Sieur k Romani, ordinaìre de la Mujìque du Roy . Priucipes de
LI1 z la
.458 Indice degli autori.
Alemagne , a bec , douce > & du Haur-bois,
la Flute traverfiere, d'
Amfterdam 17.. Grond- Beginfelen Over de Behandeling van de
Dwars-Fluit &c. Overgezet door Abraham Moubach Amlìerd. 1728. .
yi .S
•
Hubaldus , alias Hugbaldus De armonica inftitutione Cod-^BÌbìioth. Ma-
.
Juvenalis D.Juniui, ò" A. Perfiui Flaccus Satira: interpreu fit Notis Lo-
.
a a- 3- S'6. 8. voci. Venet. IJ4S- *56"p. "-57i>- 1584. 1580*. i$8p. 15*.?.
*5S9> Deeem, Milfs cum, 4.. voc, Venet. jj88. Sacr, Lediones prò De-:
fuor-
,
Liberati Antimo da Foligno Cantore della Cap. Ponti/. Epitome della mufi-
ca. MS. ru 1797. della Libr. Chigiana Lettera ferina ad Ovidio .
rati 1536'.
Luzzafchi Luzzafco. Quattro libri di Madrigali a 5. voci ftampati in. Ve*
net. 157*. 1582.. Ferrara. 1594. Napoli 1:613.
Lyranus P. M.. Nicolaui Min. Convent. Biblia (aera cum Gloffts &c~ Btit-
genfis. addit. & Thoringi Replicif. Venetiis 1588.
gali a 5. voci . Ven. 1580. 158 1. 1583. 1584. 1585. 1580". 1587. 15P4. 15P5.
Riitampati in corpo da Pietro PI aleflo. Anverfa 159.3. Sei libri di ma-
drig. a 6. voci Ven. 1582. 1584. 1585. 1587. 1591. i6op.
. Un libro di
madrig. a 4. voci. Ven. io"o8. Moneti a 4. Voci 1588. 15P2.
Mariana P. loannes Soc. Iefu . Scholia in vetus & novum Teitamentum
Pariiiis ió"2o.
Marinelli P.Giulio Cefare da monte Cicardo Servita. Via retta della voce
Corale, olfervationi del Canto Fermo. Bologna 1671.
Marot Clementi &
Tbeodoie de Beze I es CI. Pfaunes de David miseri
.
rime Francoife. Le Notes de mufique font mifes fut une Clef. Am-
fterdam ìó'sp. A la Haye ió"6"4. à Charenton 1671.
Marpourg MonJ. Traité de la FugUe , du Contrepoint divife en deux &
partiesBerlin 1750*.
.
camus > cum expollt. Proidocùm de.Beldemandis Patav. MS. an. 1404.
Nice*
. .
Notkerus Vita. Ext. cum adnot. Afta Sandtor die tì. Aprii.
Nouvelle Methode pour apprendre le Plain— chant par F. D. V. Lyon 1700.
cadenze &
altre forte de punti. Roma 1555.
Otlcerus Ratisboncnfu Monachili Menfura quadripartita figura. Ex Cod.
.
Ovidius Pablius Najo. Opera cum interpret. notis Daiùelis Crifpini &
Helvetii in ufum Delphini Lugduni i#8p. .
rara IS86".
Pel-
Indice degli autori. 463
Pellatis P. Angelo da Seravalle Minor Convetit. Compendio per imparare
le regole delCanto fermo Venet. 1667..
Plato. Opera latine reddita à Marfdio Fieno , emendata & ad gra;c. 00-
dicem collata à 5iir,cne Gryeneio. Bafìleae 153P. Opere di Plato-
ne tradotte da Dardi Bembo Gentiluomo Venez. cogli argomenti,
e note del Serano. Venez. 1742.
Plutarchus Cbcroneus. Opera omnia gr. lat. I utet. Parif. 1524. Moralia
Guglielmo Xilandro interprete. Paris. 1570. Opufcula Bafìkas 1550.
&Venet. i5.?2. Commentanus mufìces ab Hermano Crufejio latin,
donatus MS. 1558. Del Commento di Plutarco fopra la Procrea-
tione dell'Anima descritta da Platone nel fuo limeo, quella parte,
che fi appartiene alla Mufìca mondana trad. in Italiano dal Cavai.
Hercole Rottrigaro con efercitationì , o confìderat. MS. 1610.
.
facultatis .Valentina" 14^5. cum adnor. MS. lingua hifp, incerti Aufftoris.
Polenus Joannes Utriufque theiauri
. antiq. Roinanarum grscarum nova
fupplementa. Venet. 1737.
Polidorus Vergili us Urbinate* . De rerum inventoribus libri odio. Lugd.1540*.
Pollux Julius . Onomafticum gr. lat. Amfrela'dami i70<5\
Pontio D. Pietro Parmigiano. Ragionamenti di mufìca Parma 1588. .
Quintilianus M.
Fabiur Inititut. orat. libri XII. cum adnot.. Petti Mo-
..
Sacchi P Giulio Ferrarefe Min. Cvnv. Regole del Canto fermo MS. KJ75.
Salina Francifcus Bmgenfis Ah. S. Pancratii in Acad. Salmativ. Muficx Pro-
feff". De mufica bbri VII. Salmantica 15532.
Sanfovino M. Francefco Antichità di Berofo ed
. , altri Scrittori tradotte.
Vcr.et. 158J.
Sauveur Mr. de V Accad. Rovale des Sciences. Application des fons Harmo-
niqué à la compofit. des Jeux d' Orgues Paris 17.. Syftème gene-
.
S. ThoHias Aqiàn. Doti. Ori. Prxdicaror. Opera. Roma; 1570. Lugdu. 1588.
Thomafius Vener. JoJepb Maria S. R. E. Cardili. Refponforial. ci Antiphd-
nar. Rom. EcclJ. a S. Gregorio M. difpoiìta (Jub nomine) Jof. M»
Cari. Roma; \6"i6. Opera omnia cum Notis P. Alt. Frane. Vezzofì
Cler. ReguL Roma 1747.
Tigrini O.atio Canon. Aretino Compendio della mufica. Venet. 1588.
.
Olfei-
Indice degli Autori. 467
Offervazionì fopra il Canto figurato. Boiogna 172 3- con moke mu-
tazioni MS. fatte dall'Autore.
Tofrarus' Alphonjus Hifpanus Éptfil Abulaifis . Opera. Venet. 1515.
Tovar Francifco Libro de mufica pratica compuefto . Barcelona 15 io.
.
Trabacci Gio- Miri* Ot'ganxjfa, e Maejlro della. Real Cap. in Napoli Ricer- .
cate per T Organo lib. 1. Napoli 16&3. il fecondo libro Napoli 1515.
Traité de la Mufette . Lyon 1672.
Trois methodes faciles ponr apprendre le plein—Chant , avec les divers
Tons ou Intonnatians des Chants commims de l'Eglife. A Lyon 1700,
Trithemius Jean. Ah. Spanhcmenfis De Ecclsfi_nt. Scriptoribus ext. cum No-
.
Valente M. Antonio Cieco Verfì fpiriiuali fopra tutte le Note , con diverti
.
IN-
4 69
INDICE
DELLE MATERIE.
Accenti de' Greci fervivano loro di Figure. 211. loro- restrizione al vaio»
re di Brevi e Longhe. 215,
Accidenti di % , e % niun veftigio di effì ritrovarli ne' Codici e Libri
di Canto. Fcdefiaitico dei Secoli IX. X. XI. XII. XIII. 411. non
fono, fecondo il Bottrigari , di alcun genere Armonico, o di altra
Specie, ma della Mufica nominata Finta, 97-
Accordatori pratici degF Infirumenti ilabili da' Tafti , e loro regola. 132.. . ,
Antifonario, chiamato Centone- 388. diitinto con tre vocaboli. 393- per-
chè'
470 Indice delle Materie,
che chiamato Gregoriano 388. raccolto e corretto da S. Gregorio ibii.
.
AriftoflTeno
, fuo Genere Diatonico Intenfo iop. Diatonico Molle. 158.
.
Babilonefi , ricercano gli Ebrei loro fchiavi , acciò cantino i Salmi folitì
a cantare nel Tempio. 3 43. Strumenti particolari di quella Nazione
(J7. loro fpiegazione 68. .
Bach (Gio Sebaflianu) , fuo efempio pratico della Quarta come fia DifTo-
nànte 285. .
fe . 399-
Beza Ttoioro) , fua Traduzione affieme con Clemente Marot fatta dei
(
Boezio non ammile , che iì Tuono maggiore. 272. a qual numero ridu-
ca le Corde del Siitema Madiino. 235. fuo Tello corrotto. 393.
Bcnnet ( Monfiair ) fcriiie la Storia della Mufica. 2.
Bontempi (Gio: Andna Angelini) fcrilfe la Stona della Mufica. 2. fi op*
pone al Gai'funo . 169. nega agli Antichi il Contrappunto. 170.
Bottrigari {-Cavdglìtr Ercole ) tentò d'introdurre il puro Cromatico 126. .
Buccina di qual materia comporta. 33- faa forma. 425- 427- delineata.
428. fuoni da elfo formati 452. Buccina o Tromba vocaboli ufati
.
Cadenza finale, alcuni Verfì , che 1' efprimono fri ogni Tuono. 37$.
Notata negli Antifonari con le vocali Evovae. ibìd.
Cadenze finali, chiamate Ternani Tonomtn. 376. fono variabili. 37?,. ef-
prelfè fic finì tur. 3-/S. 379. diitmtc con alcune lettere conlonanti .
:
!
zo degli Apoftoli dal Tempio alla Chiefa 550. 351. loro Canto ef- .
prelTo nella Tavola Seconda , perdute dagli Ebrei nell' ultima diftru-
zione del Tempio. 355.
Cantilene Ecclefiafiiche de' Salmi , 1' hìeffe dagli Ebrei ufate nel Tempio.
542. da quello palfarono alla Chiefa. 405 da quetta Tempre confer-
vate, ma perdute dagli Ebrei. 354. contrapporle ai lafcivi Canti de'
Gentili .353. polfono aver (offerta qualche piccola variazione acci-
dentale. 372. fono anteriori a qualunque altro Eccletìaitico Canto,
fpezialmente delle Antifone. 381. palpavano ne' primi fecoli delia
Chiefa di Padre in Figlio, fecondo il coltume degli Ebrei ibid. non .
Cantilene e Verdoni de' Salmi prelfo gli EterodoìTì 385. efpofte nella .
Tavola Terza.
Canto, fua detenzione 85. naturale quale fia. 83.84. 85.94.
. je q. {,13. &
differenza dal Canto Artifìziale. 85. de' tre Fanciulli Ebrei nella for-
nace di Babilonia. 71. 72. degli Ebrei moderni efpoflo nella Tavola
VI. 424. Canto e Suono, 1' uno eccita l'altro 48. .
Canto Fermo, fuo Efempio. 187. detto Gregoriano, perchè. 367. fuo
Trafporto. 373. come facile al Trafporto, e con quali condizioni,
444- 445-
Canto l'i gu rato . 188. femplice femplicifTìmo . ip2. fuo Efempio. ibid. &
ip3. femplice mente figurato. ip4. fuo Efempio. 105. Figurato Cam-
petto. 1P7. fua òfempio ip2. &
Jeq. fuo Trafporto. 210. 373.
.
Caratteri per efprimere le Voci , e i Suoni ufati dai Greci . 205. 205. da
S.Gregorio. 177. da Oddone Ab. 180.
Caratieviftica vedi Nota.
,
chiamata Cinira ibid. di lei Forma» 436. numero delle Corde 434.
. .
Comma moderno , fua Proporzione. 240".. quanto minore del Greco. 258.
Àia dmerenza , che palla, tra. il Tuono maggiore e minore . 246.
^x il Semituono maggiore e minore ibid.- fé ila. fenfibile e come ..
265. benché più piccolo dell' antico , fi rende fenfibile 258. quante .
Corra-
»
2po. eccettuata 1' Ottava , che è del Genere moltiplice ìbìd. negli .
to in due modi 193. 194. meno artifiziofo 196. più artifiziofo con
. .
non fu iri ufo preilb gli Ebrei 40. ne predo i Greci 333. 334. . .
Tuono , quali fieno 417. loro numero nelle Cetre , o Cinire degli
.,
1
Ebrei 4^4. nei. Salterj . ibid- Corde e Coro fé fieno Strumenti 15.
. .
vino culto altri Strumenti oltre le Trombe. 42. danzava avanti l'Ar-
ca del Signore, perciò derifo da M'chol fua Moglie. 45. ftabill la
Mufica al culto di Dio , deftinando a tal ufficio i Leviti 45. 48. .
Didimo , fuo Cromatico. n3. Diatonico. 160. diminuì 1' eftenfìone del
Tuono , di maggiore facendolo minore i ed accrebbe il Semituono, di
minore facendolo maggiore. 257. qua! vantaggio da eilo ne fia
perciò venuto al noftro Contrappunto. 520.
Diefì." > vocabolo ufato- dai Greci per efprimere il Semituono minore,
chiamato anche Limma. p2. per efprimere anche la quarta parte
del Tuo io , chiamato perciò Quadrantale 2S6, fua Proporzione . .
Diffonanze de' Greci quali fodero 22p. loro Terze e Sefte diffonanti .
.
ìbiii. o lenza, o con legatura, la diiìboar»za preìfo d' elfi era foca-
due co.iloiianze . 215. ufate o con legatura, o fenza » ibid.. nel fe-
condo modo, fue condizioni , ed efempio. 2 io", nel primo, modo
richieggono nel paziente , Preparazione , Perculìione , e Rifoluzio-
ne , loro condizioni. 217. Efempio . 218. nell'Agente, o tettando
fermo, o movendoli, quali condizioni richiedajnii , efempio. 218.
aip. 220. Due dilfonanze di feguito ,. o fciolte , o. legate, con quali
preterizioni polfono ufarfi , loro efempio 220. 221. di raro perà . .
diftruzione feguita fotto Tito perderono gli Ebrei il Canto de' Sal-
mi , e f ufo degli Strumenti 3^6. .
Donatifti riprovarono 1' antico Canto de' Salmi > e nuovi Salmi e Can-
to inventarono , perciò condannati dai due Pontefici S. Melchiade ,
e S. Silvefiro . 382.
Doni ( Gio: Batifta) conceffe ai Greci il noftro Contrappunto. 166. 170.
fua Tarlatura per rinovare , e perfezionare i Generi, np.
Donne, fé cantali ero nel Tempio. 5<?.
Dorico, Tuono o Modo praticato più degli altri nel Canto de' Salmi
dagli Ebrei . 542.
Duodecima, di che comporta , e fua Proporzione. 237. 2^3. è una delle
Confonanze replicate. 2,3.
Durando ( Monfipnor Guglielmo ) , fuo ferramento contrario allo Scrittore
della Vita di Carlo Magno. ÌP5.
Ebrei , fuperiori a tutte le Nazioni nel fagro Canto e Suono de' loro
Strumenti 3.35. loro Mufica traile a le 1' ammirazione di tutte le
.
to Ecclefiaft.co . 380".
Efequie di Giacobbe accompagnate col Canto lugubre 2(5'. con qual Ri-
.
Fermo, Canto fermo, di lui Note o Figure. 187. non ufa , che il folo
Genere Diatonico. 102. di lui Tuoni, o Modi. 327. 32Z. ogni fua
Cantilena contiene qualche Andamento , o Aria della Salmodìa del
proprio Tuono. 397.
Fenici inventori d'uno Strumento chiamato Fenice, e del Nablio, o
OQ O N*
..
Feftivo , Canto de' Salmi più ornato, praticato dalla Clu'efa. 378. de-
fcrizione, ed ornamenti di elfo. 400. 401. fua eftenfione , 442. In-
tonazione per ciafcuno degli otto Tuoni nella Tavola feconda .
da Fiato, Strumenti, quali fieno. 16. 17. qu.ili d.;gli Ebrei ufati nel
Tempio 425. feq. .
187. ipa. chiamanfi Figure per la diverfità della Forma e Note >
per la diverfità del fito , ibi l. & i<jt. Sono 1* ornamento principa-
le del nolìro Contrappunto.
137. 203. verifimilmente fono polire-
riori al fecolo XI. 204. loro diverfità incognita ai Gi\-ci , q ia ita
varietà produca nel noftro Contrappunto. 333. ulna veftigio d' eiiè,
o altro equivalente fegno trovali prelfb de' oreci . 212. fuori che le
loro Sillabe longhe , e brevi, ibid. 213. 214. &
Figure , vedi Spezie degli Intervalli Confonanti .
F^olao , coetaneo di Platone fu il primo
, fecondo Bcezio , che divife il
,
Fittola, Strumento ufato dai Caldei. 67. fua defcrizione. 6"8. ffp. 74.
Flauti, loro defcrizione ed ufo. 71. 72. fonati dalle Donne Siriache,
chiamate Ambubaie 73. Flauto torto , vedi Sinfonia
. .
Gesù Crifto noftro Redentore neh' ultima Cena , cantò all' Eterno fuo
Padre Inno di ringraziamento. 352. qual foife , varie opinioni de-
gli Efpofitori . ìbì.i. & 553.
Giacobbe, di lui Efequie accompagnate col Canto lugubre. 27.
Gingre, forta di Flauti lunghi un palmo ufati dai Fenici nei Funera-
li . 72.
Giofafatto , vittoria da effo ottenuta fopra gli Ammoniti , e i Moabiti
coi fagro Canto . 5p.
Giofeffo Ebreo alferilce, che i Figlj di Set ereifero due Colonne, in cui
o o 2 O inci-
.
fecondo alcuni Scrittori anche le notizie della Mufica. 24. tal fatto
giudicato apocrifo dai migliori Critici, ibid. Tromba degli Ebrei
defcritta dallo iteffo Giofeffo. 35. alTerifce la Cinira, o Cetra, ef-
fer comporta di dieci corde, e '1 Salterio o Nablio di dodici. 454.
,
ed ambidue quefti Strumenti formati di Elettro 4j 3. la Cinira per-
.
tato dagli Efpolìtori. 6%. ora per uno Strumento inventato in Ge6
Città de' Filiftei ibid. o per una Cantilena particolare ufata nella
.
Giuda Maccabeo celebra la Dedicazione del nuovo Altare col Canto de'
Salmi, e '1 Suono degli Strumenti. 348. fu profeguita queita folen-
mtà , e fu condecorata colia divina Prefe.iza di Gesù Criito no-
rtro Signore. 345. 550.
Giofquino del Prato dilcepolo di Gioanni Okekem , o Okenheim 323. .
Punti caudati tra due linee, colorate una col minio, l'altra col
giallo, per indicare le due Chiavi di F fa ut , e di C fol fa ut. 184.
litenne però anche F ufo delle lettere Romane come da varj efem- ,
Handel (Georgio Federico), fuo Efempio pratico della Quarta come fia
DifTonante 285. .
In exitu Salmo CXIII. folito cantarli dagli Ebrei dopo la Cena dell'Agnello
pafquale. 352. quando ufato dalla Ghiefa. 418. fua Intonazione notata
nell'Antifonario di S. Gregorio. 407. da Aureliano Vien pofta fra le
quattro Intonazioni aggiunte alle otto antiche ibid. il Canto di detto .
Inno, fecondo S. Agoftmo , laude, che lì rende a Dio col Canto. 352.
quale dal noftro Redentore folfe dopo la Cena cantato , varie opi-
nioni degli Efpofitori ibid. , Si 353..
Inno Angelico : Gloria, in exceljis , chianato anche Sa.lutat'10 & lnus An.-
geli$n 3 laut A'igdorim, Hymms Angelifiis . 391. 392.
Inno
484 Indice delle Materie,.
Inno Epinicio, cioè Trionfale SanElus-, SanElus , SanElus Dominili Deui
:
Sabaoth &c. di lui efpofizione. 392. non deve confondere" con V al-
tro Inno SanElus Deus , SanElus fOrtis , SanElus immortali; , chia-
:
Interpunzione, o fìa Paufa praticata alla metà d' ogni verfetto dei Sal-
mi , con molta premura raccomandata dai Sommi Pontefici , e
Conci!) .41 3. diftinta nel Canto da qualche Chiefa con alcune vo-
ci particolari. 414.
Intervalli, loro detenzione. 87. altri Ordinar] , altri Straordinarj . 105.
Comporti , ed Incompoiti . 105. 41P. quali Comuni , e Immutabili
in ogni Genere, o Siftema ioó". 107. 108. ni. Diffoni dei Greci. 215.
.
Intonazioni , vocabolo , col quale viene indicato il Canto intero del Ver-
fetto d'ogni Salmo, o il folo principio- 3Ó&. vengono efpreffe que-
lle Intonazioni , Formulai Tonorum , Forine delle otto Salmodìe ,
Manaìes , Ttopi , Modulationes , Cantimi imponete- ibìi. viene in effe
diftinto il Principio, il Mezzo , e il Fine.•_/?£• incipit , Jic medìatur ,
Jic fini tur 376. Veifi , che efprimono il Principio. 375. il Mezzo,'
.
Fine variabili fecondo la divertita dei Riti. 37S. Form ole , o parole
nulla per fé efprimenti , che le fole Intonazioni 405. altri termi-
.
mo col Canto più folenne , ed eftefo per dar tempo ali' ingreffo
del Popolo nella Chiefa. ìbid.
Invitatorio, di lui Canto corretto da S. Gregorio. 393.
Ipoevitica, parte della Mulìca giudice d' ogni pratica mufìcale. ir. 12.
Jubaj 3 fecondo il fagro Tefìo > Padre di quei , che cantavano colla Ce-
tra,
. ,
Kyrie eldfon , detto anche Litania , che cintali nel fjgrifizio della Mef-
fa tanto dalli Chiefa Latina, che dulia Gr jca jpi. San Gregorio .
dimoftra la differenza nell' ufo, che palla tra V una e 1' altra Chie-
fa. ibid.
ta, pag. 207. fuoi Efpofitori divertì nélT efporla . 208. 205. 210.
Linee due introdotte da Guido Aretino , fra le quali frappofe i Punti
caudati , 1' una colorata col minio , fegnata fui principio alcuna
volta con un F. indizio della Chiave di F fa ut , 1' altra colorata col
giallo fu '1 principio alcuna volta dirtinta con un C. indizio della
Chiave di C fol fa ut. 184. ridotte le fuddette linee al numero di
quattro nel fccolo XIII. 399.
Lira j che in luogo
di Cetra , o Cinira vien chiamata dal fagro Tefto «
42p. 430. e dalla Tromba. 431. 432. fuo fentimento fopra il Saite-
tic degli Ebiei 434. fopra la Cetra, e la Lira. ibid.
. 345- &
Metrica, Ipezie di Mulica , qual fia. 11. 12.
Mezilothaim , vocabolo Ebraico efprimente certi campanelli > di cui eran
forniti i Timpani degli Antichi. 31.
Miftione , o Miftura , umcne dei Generi, in. del Genere Diatonico col
Cromatico. 112. del Diatonico coli' Enarmonico ibid. del Croma- .
i Moderni è il patteggio
e appretto o cambiamento , che fi fa da ,
de' Salmi 366. 367. niuna innovazione di tal Canto ritrovali fat-
.
fa capo del Coro femminile. 29. qual Rito folle da etti praticato,
e con quali Strumenti foife accompagnato quello Cantico ibid. .
ey 30.
Mufe deferitte da Diodoro di Sicilia , parlando di Ofìri , quali foffero
preifo gli Egizj . 78.
Mufette , vedi Cornamufa .
Mufica , predo gli Antichi , era l'Armonìa , che nafee dalla proporzione
delle cofe tutte create. 8. varie fue divifìoni . 9. ut feq.
Mufica Colorata , fpezie di Mufica trafportata fuori dei Genere Diatoni-
co col mezzo del U > o del b. detta anche Mulìca Alterata, Falla ,
Finta, o Congiunta. 97.
Mufica ne' Conviti , qual foife pretto gli Ebrei 61. 62- .
Mufica nelle Efequie , qual fotte pretto gli Ebrei 63. 64. .
377. Nota Romana, o fìan lettere con le quali San Gregorio notò
l'Antifonario da elfo corretto. 393. 394. 39^.
Note del Canto Fermo o Figurato, ebbero origine dai Punti quali ro-
tondi , che in progreflo fi ridulfero ad effer quadrati i8<J. 187. va- .
ria loro pofizione , indizio dell' acutezza o gravità , varia loro for«
ma indizio della divertita del valore . ipo. 1.51.
ìhva Matterie* , Nouut Modus , vocabolo ufato per cfprimere I" Intona-
zione dell'In exitu. 420.
Novità introdotte nel Canto Fermo , condannate da' Sommi Pontefici
e Concilj 410. 411,
Ppp a Nu»
. .
Organica, una delle parti della Mufica Pratica il vien defcritta effere .
Organifti , effere loro neceifario 1' ufo del Trafporto , come dimoftra il
Zarlino per comodo del Canto Fermo. 332.
,
Organo , qual folfe prelfo gli Antichi. 17. chiamato prelfo gli Ebrei
Huggab . 18, non deve intenderli il perfetto Organo Idraulico , o il
Pneumatico de' noftri tempi , ma la femplice unione di varie can-
nuccie di differente lunghezza . ibid.
Ornamenti , detti anche Palfaggi , proprj del Canto Figurato , come di-
fconvenienti nel Canto Fermo , vietati dai Sommi Pontefici , e dai
Concilj 410. alcuni defcritti da Monf. Nivers
. 411. .
bricato dal Lauro , che nafce nel Mare . pag. 73. S. Ifidoro però
fondato fui detto di Virgilio l' attribuifce a Pane > che i Gentili
xiconofcevano Dio de' Partorì , e vuole , che forte una fpezie di Fi-
ttola , o Siringa . 74.
S. Paolo Appoftolo efortò gli Efefi , i Coloflenfi , ed i Corinti a dar iodi
all' Altiffimo Iddio coi Salmi, con gl'Inni, e coi Cantici. 354. Io
fteffo Appoftolo affìeme con Siila , nella Città di Filippi in Mace-
donia , fecero fulla mezza notte rifonar quelle Carceri di fagri Can-
ti . ibid.
Paraóter , vedi Tuoni aggiunti
Parafoni Suoni , quali fiano . 171.
Partecipato , è una miftura del Genere Diatonico col Cromatico , e d' al-
cun altro intervallo neceffario al noftro Contrappunto. 114. in ogni
di lui Tetracordo le Corde fono fei , e cinque fono i Gradi , o In-
tervalli , loro defcrizione . 118. alcune di lui Corde nominate Cro-
matiche più torto dal fìto , che dalla mifura dell' Intervallo . ibid.
Suoni, o Corde del Partecipato, fono negli Strumenti itabili lon-
tani dal giuito, quanto può foftrir 1' Udito. 120. Scala del Parteci-
pato per5?. , e per /?., ove fono accennati gli Intervalli Diffonanti
per ferie. 132. 133. 134. per Salto. 137. 13S. tutti gli Intervalli di
quefto Genere , fuori dell' Ottava , fi fcoftano neceffariamente negli
Strumenti ftabili per un Comma, o più o meno dagli Intervaili
de' Greci. 231. 232. Riduzione del Partecipato per gli Strumenti
accennati . 318.
Parti , che compongono il noftro Contrappunto , cioè Soprano , Contral-
to , Tenore, e Baffo , quanto è maggiore il loro numero , altrettan-
to accrefcoiio l'artificio. 322. proprietà di ciafcuna . ibid. & 377.
certo accrefcimento di Parti , non accrefce 1' artifizio . 323.
Paufa , vedi Neuma , o Interpunzione
Pentacordo , detto anche Quinquecbpfdium , Inftrumento ufato dai Sciti. 74.
Percurtìone, vedi Diffonanze de' Moderni .
Perrault ( MonJ. Claudio) affìeme con Monf. Burette fopra un detto d'At-
teneo , d' Orazio , e di Plutarco , accordano ai Greci il Contrappun-
to alla Terza. 173.
Perti {Giacomo Antonio), fuo Efempio pratico, come la Quarta fia
DifTonante. 288.
Petrobftjfiani Eretici condannarono il Canto Ecclefìaftico de' Salmi . 326.
Pezia , foita di Canto preffo de' Greci , qual forte. 128. i2p.
Pbtongus , vocabolo latino efprimente uno degli otto Tuoni . 398.
Pipino Re di Francia , fua follecitudine aflìeme col di lui Fratello San
Remigio, o fia Remedio Vefcovo di Roano, acciò i Francefi ap-
prendeifero perfettamente il Canto Romano . 355.
Pitagora , fé fia ftato il primo a ftabilire le Proporzioni degli Intervalli
Muficali. 21.
Platone j in qual fotta di Mufica , fecondo gli Egizj > volle fortero in-
tìruiti
..
Poetica, o fìa facoltà di far Poefìe , una delle parti della Mufica Prati-
ca ufuale pretlò i Greci, n. 12.
de Podio ( Guillermo ) , feguace di Boezio non ammife , che il Tuono
maggiore. 272.
Prefazioni , loro Canto corretto da S. Gregorio 302. .
Quarta, una delle Confonanze perfette de' Greci . 174. e de' Moderni
277. & feq. detta Tetracordo , perchè compolla di quattro Corde, o
Suoni, 93. di lei Proporzione. 237. Armonica dell'
nella divifione
Ottava è collocata la della Quinta .
Quarta nella parte acuta fopra
230. nella divifione Aritmetica nella parte grave fotto della Quin-
ta. 240. di lei Figure, o Spezie, perchè lìeno tre. 242. Efempio
di ciafeuna Spezie, o Figura. 243. di quanti e quali Intervalli ila
compolla nel Genere Diatonico. 244. eccedente un Comma antico,
e moderno diviene Dilfonante. 26"4. 2<5'5. di lei Temperamento ne-
gli Strumenti flabili del Siitema Partecipato. 26"3. viene nel Tem-
peramento degli Strumenti inabili accrefeiuta d' una parte del Com-
ma , di cui viene diminuita la Quinta . 275. 270". , perchè fia po-
lita nel numero delle Diffonanze dai Moderni. 270". ufq. ad. 281.
Efem-
. . .
fine del IX. fecole 399. di lui efpolìzione delle Forinole antiche
delle Intonazioni de' Salmi 405. .
ne , che hanno le Parti del noltro Contrappunto con la più grave >
o Fondamentale, e fra di loro. 322.
Relazione Armonica nel Contrappunto, deferitta dal Zerlino, quale fia,
e con quali avvertenze debba praticarli 102. 103. Efempio del Zar-
.
Sacerdoti Ebrei deftinati da Mosè per il Suono delle fagre Trombe. 34.
Sacerdoti Egizj , fi fervivano nelle Funzioni d' Ifide del Siftro 7J>. .
proibiti nel Canto Fermo, e nel Figurato. 102. Efempio dei proi-
biti nei Generi Diatonico, Cromatico, ed Enarmonico. 135. 130".
nel Partecipato per JJ , e per b. 137. 138. 13^.
Sambuca, Strumento Orientale, che paisò ai Greci, inventata fecondo
Ateneo da Sambice, e fecondo Svida da Ibico. 70. Clemente Alef-
Mi fandrino attribuilce la di lei invenzione ai Trogiotidi. 73. 74. Porfi-
rio, Papia e Turnebio-, la deicriffero per Strumento da Corde di
forma triangolare 70. . e S. Girolamo , S. Ifuioro , il Lirano , ed
altriper Strumento da fiato , a guifa di Flauto , ccmpofta di un
ramo dell'albero Sambuco. 71..
Scala, quale fia nella Mufìca e di che compofta . 88. detta Siftema dai
}i
Tuono per tutto il coifo d' un Ottava nel Siftema perfetto , o Sin-
tono'. Vedi la Tavola prima.
Sela , vocabolo , che trovali fovente frappefto nei Tefto Ebraico dei Sal-
mi , il quale cornfponde al Greco Diapfalma , varie di lui inter-
pretazioni degli Efpofi fori . 50. 51.
Semidiapente de' Greci , e de' Moderni , lcro Proporzione. 255.
Semituono, o vocabolo appreffo de' Greci , che non efprime un mezzo
Tuono, ma il refiduo , che da due Tuoni maggiori manca alla
QiiSrta , e*chiamali Limma , o. Semituonó minore, di lui Propor- ; *
., ».
Z'-one 243. il rtftante del Limma per compimento del Tuono mag-
.
1* acuto, 2^3.
Sette
Q_q q
,>
Partecipato. 120.
Siftro , Strumento ufàto nell' Egitto , fua defcrizione . 40. fua invenzione
comunemente attribuita ad Ifide , e del quale i Sacerdoti Egizj fé ne
fervivaao nelle di lei funzioni . 79. non dil'adatto alle femiae , perciò
da
. .,
,
ma delineata . 440.
Solenne, vedi Introito.
Spataro > o Spadaro {Gìouanni ) fu '1 fine del Secolo XV. fi pofe a ravvi-
vare i Generi Cromatico , ed Enarmonico , ridotti però alla mode-
razione del Siftem3 Partecipato. \26. fcriffe in difefa del fuo Mae-
ftro Bartolomeo Rami contro il Gaffurio , ed il Burzio 273. .
qua fieno1
15.;. 317. Stabili alterabili, o Mobili , quali fieno
1 .
317. .
Q_qq 2 nut>
,
del Tempio nell' anno primo di Ciro col culto antico, e (bienne
Rito dei Muficali Concerti, pag. 344. 545.
Tenore, vocabolo efprimente una delle Parti del Contrappunto. 377. varj
di lui lignificati . ibii.
Teorica Mufica o Ila Mufica fpeculativa, varie di lei divifioni . u. 12.
,
Terze , e Selle erano Diffonanti appreso de' Greci . 28p. per opera di Di-
dimo > e di Tolomeo alcune di effe divennero Confinanti . ibid. 29%. &
ne recarono però Diffonanti non poche nel Diatonico di Didimo .
30*3. nel Sintono, e Molle d'Ariiloffeno . 308. nel Molle, ed Equa-
bile di Tolomeo. 3\ò. furono ridotte tutte le Terze, e Selle, sì
maggiori , che minori all' elfere di Confonanti , per mezzo del
Temperamento. 268. 269. la divifione Armonica, ed Aritmetica delia-
Quinta ci dimoftra le Terze e Selle maggiori , e minori Confonan-
ti . 245. 250. La Terza diilingue , e denomina a' noitri giorni il Com-
temente fei . ibid. 6* 118. Tetracordi, altri fono congiunti, altri dif-
giunti pò. pi. di quattro Tetracordi è comporto il Siflema perfetto
.
do 1' ultima, e piti acuta Corda d'un Tetracordo ferve per prima ,
ed è la più grave del feguentc Tetracordo , fi dicono due Tetra-
cordi Congiunti pò. quando fra 1' uno e 1' altro Tetracordo trovali
.
Timpano, Strumento antico , come rendeva il Suono . pag. 437. era preffo
gli Antichi quello , che a' noltri tempi vien chiamato Cembalo rulli-
co 31. 438. vien defcritto il Timpano , in varie forme . 31. 43,0. deli-
.
e repugnanza dei Cantante nell' efeguirlo , iia per Serie , che per
Salto. 124. 125. nafce dalla Difgiunzioae dei due Tetracordi medj
del Siitema perfetto, gì. Proporzione del Tritono Greco, e moder-
no 25+. 255.
.
Tromba > dagli Ebrei chiamata Afofra . 35. di lei invenzione attribuita
all'
500 Indice delle Materie.
due d' Argento , acciò i Sacerdoti col loro fuono poteffero convocare
il Popolo nel muovere gli alloggiamenti , ne' Conviti , ne' giorni
Feftivi , e nelle Calende. 33. 66. fu accrefciuto il loro numero. 34.
e defcritta la loro forma da Giofeffo Ebreo. 35. 428. col loro Suono fu
atterrita 1' armata di Geroboamo , ottenendo la vittoria Abla Re di
Giuda. 5P. fu chiamata or Tromba, or Buccina. 425. ora Tuna dall'
altra diftinte , effendo la Tromba di forma retta > e la Buccina cur-
va 426'. 427. la Tromba retta degli Ebrei limile a quella de' Roma-
.
Tuono , vocabolo , che aveva quattro lignificati preffo de' Greci I. di Vo- .
della Muli ca Greca 212. qual differenza patii tra quelli due vocaboli
.
di Voci , che fi ettende per il corfo d' un' Ottava , ed ha per Finale
o Fondamentale una determinata Còrda > la quale ftabilifce , e deter-
mina il Tuono. 327. quattro fono le Corde accennate, cioè D la fol
re , E la mi , F fa ut , e G fol re ut , che fervono per Finali de' Tuo-
ni . 326. Cantori Ecclefiaftici diedero a ciafcuria di quefte quattro
i
ni de' Salmi 40 r. .
Variazione del Tuono , come praticata nel Canto Fermo , e nel Canto
Figurato. 373.
Varietà nella Mufica , forgente d'ogni dilettazione. 2p8. 320. 321. 525.
Ubaldo ( Monaco ElnonenjiT) > fuo Efempio de' Punti efprimenti il Canto
delle Voci 18 3. a qual numero riducelfe le Corde del Siftema
.
Mafltmo . 235.
Uccelli, loro Canto difficile da imitar fi 143. feq. . &
Velcovo d' Antiochia Paolo Samofateno Eretico condennato nel fecondo
Concilio d' Antiochia , fìngolarmente per aver banditi da quella
C'hiefa i confueti Salmi, e Canti Davidici , e fofhtuite in lor vece
Cantilene feiocche in di lui propria lode. 381. 382.
Vendemmie, qual Mufica in effe praticaffero gli Ebrei o"4. 6%. 66. .
non folo colla Parte Fondamentale ma ancora con una delle fuperiori
,
222. & feq. a qual numero riduceife le Corde del Siitema Mafflmo.
255. fuo giudizio come fia fenlìbile il Comma. 267. 2<?8. 2ó~p. ri-
duife a perfezione il Temperamento. 274. deferive il Cambiamento
degl' Intervalli detto Ro\'efciamtnto d'Armonìa da Monf. Rameau.
,
fia utile 1' ufo del Trafporto agli Organifti . 332. lua opinione di
qual Tuono iìa l'Intonazione dell' I« txitu . 410". 417. delcrive i
Suoni del Trombone. 424?.
INDI-
. .. . . .
INDICE
DE' PIÙ USUALI VOCABOLI
Antichi Coi loro corri/pondenti Moderni.
Rrr Dimi-
. . . . .
Elìenlione
o in un Suono.
Evovae - - - ----- Vocali nel S'cecilia rum Amen.
Intervallo dal grave all' acuto
Expanfum .
Figurato ~)
Florido
Fratto
Frigio
~Eormulj:
>
(
_--....-.
.......
- .
,,,...
Contrappunto vario
cantarli dì più
Parole nella ftelfa Voce muficale
Menfurabile --------
.
mi re acuto
Mefe
Mefon .-------- - -
Tetracordo II. genere di Canto, le cui
Corde fono E. F. G. a.
.
dovere
Mobili Intervalli Sono medij del Tetracordo , o fu
i
Quarta
----------
.
Rrr 2 ?ar«»
. . . . . . .
Pente - -
Diftanza di cinque Voci , o Suoni .
Pezia -
Vocabolo efprimente in Mulica i Salti
della Voce , o del Suono , frappofti
alle repliche in una Voce , o in un
Suono .
Thtongus • Tuono .
Pla^iiis Piagale , o Subalterno dell' Autentico .
Pneumatico Vocabolo efprimente ogni Strumento fo-
noro per l' Aria compreiik da un cor-
po folido .
Proslambanomenos A la mi re grave
Frotus j o Arcai Segno dell' Autentico , e Piagale in D
la fol re
Sintono Intenfo .
Siftema Serie d' Intervalli componenti un Inter-
vallo maggiore , fpezialmente la Quar-
ta ,
Quinta, e Ottava.
Siftema Perfetto , o Mafiimo. - Serie degf Intervalli componenti la Dop-
pia-Ottava .
Siile-
. . . .
Stabile ---------
-------
que Confonanza .
Strumento muficale di Suoni invariabili.
Stabili Suoni Suoni , o Corde eftreme del Tetracordo ,
o fia Quarta .
Synemmenon ------ - Tetracordo III. congiunto , genere .
Tenor ----------
tervalli .
fug. Un.
21 Annot. 6 Bucherus Brucienti
62 17 Tiblani T'ibicini
113 Chromaticum Enarmonicum
3
4 Emiì'moniium Croma tic Jtm
119 W/;»o?. io Doni. JAariam Nanni-uni X)om. Mariani MatttttUfn
128 itami. 11 ex Vcrf. \Fallis ex Verf. Meibomii
157 j4««of. 1 ex Fci/. Melloni, ex Verf. Wallh*
»S8
TT o o
-*-
379
'&?: '//?&///'<*'
STORIA
DELLA MUSICA
TOMO SECONDO
ALL ALTEZZA SERENISSIMA ELETTORALE
CARLO TEODORO
Conte Palatino del Reno, Arciteforiere ed Elett. del Sac. Rom. Imp,,
Duca di baviera, Giuliers, Cleves, e Bergen, Prencipe di Moeurs,
Marchete di Begen Upzoom , Conte di Veldenza,
UMILIATO E DEDICATO
DA FR. GIAMBATTISTA MARTINI DE' MINORI CONVENTUALI
Accademico nell' Infittito delle Scienze, e Filarm.
&
ALTEZZA SERENISSIMA
ELETTORALE.
Offèrta, eh" io vi fò
A. S. E. , di quefto Libro di Storia Mw
Jìcale , non è un tributo, che venga co-
me a ricono/cere o quella Mente ecce/'
* 3 Sta-
VI
è quel'
.
vìi
IN-
.
INDICE
wr
DE' TITOLI.
P.Refezione pag. i
Disz
.
#
Dissertazione Prima»
Disserta2ione Seconda .
Dissertazione Terza.
ffc
.
CUm a
Opus, cui titulus: Mujìcat
Storia
Patre Joanne Baptifìa Martini de Bononia
della
l. * S.
Vidi!
.. ,
mi
Vidir D. Aufelius Caftanea Clericus Regularis S. PauNi
& in Metropolitana Bononiae Pcenitentiarius
Ecclefia
prò Eminentiffimo ac ReverendilEmo Domino D. Vin-
,
IMPRIMATUR
Fr. Petrus Paullus Salvatori Jnquìjìtor Generali} Sancii Offrii
Mouonia
PREFAZIONE.
L comparire alla pubblica luce quefto fecondo To-
|
mente ho coraggio di biafimare come effetto di leggerezza
sì fatta ammirazione. Concioflìacchè 1' eflerfi fin' ora indarno
j
attefa la continuazione di quefta Storia per un sì lungo trat-
!
to di tempo interrotta che non folo aveva fatto concepire
,
a qui
, ,
li "Prefazione
qui ne potrei addurre ; ma piacemi unicamente in mia
difcolpa di efporre ai faggi, e difcreti jifleflì del Pubblico
e le molte , e gravi occupazioni indifpenfabili alla mia prò-
ferfione , e le moltiflìme brighe che non di rado o per con-
venienza , o per rifpetto convien addogarli , e quel che vale
per tutte , e da fé folo è baftevole a giuftificare ogni mia
mancanza , la poca fanità che non mi ha permeila quella
,
& Tauro, Syriae coeles & Cilicio montibus, ufque ad fiuvium Tanain. In Europa
vero ufque ad Gadira, nomina locis & gentibus relinquentes e quibus pofte: im-
:
mutata funt plurima, csetera permanent ut fuerunt. Sunt autem Gomer, Galata::
Magog, Scithae: Madai, Medi: Javan, Jones, qui & Greci: unde mare Jo- &
nium, &c.
.
Prefazione* hi
i iàgri è, che Javan uno de' fette fi-
interpreti (a) egli
gliuoli di Jafet padre de'Jonii, i quali poi ap-
fia flato il
bilire cofa debba intenderà* per Jonia e fin dove ella s' eften-,
'
" '
.
(1) Calmet in Genef. loc. cit. v. 4. Quoad Javan mira eft Interpre-
P. Augujl.
tum confenfio; illum effe Joniorum patrem unanimes affèmnt. P. Marinai Merfen-
nus obferv. &
emendat. ad Prime. Georgìì Venet. Probltmata pag. 119. Quartus eft
Javan à quo Grxci , feti Jones, ac proinde Athenienfes, licet fé uvróx^ "" feu ,
nominis pudebat. Sed antea nomen hoc ad Athenienfes tantum modo, illorumque co-
lonias pertinebat. Verum tamen eft olim fuiffe Achacis , Bceotiis & Macedonibus
,
commune Da ciò rìlevajì , come convitn diflinguere la Jonia degli antichi Greci,
.
« differenza della Greca, al dire del Magini ( Geograf. P. 1. pag. 157. ter'g.) riguar-
da il Mare Icario, e 1* Ifola di Chio, dalla qual Provincia hebbe l'origine la Fi-
losofia Jonica. Oltra che ( foggiunge il citato Autore pag. 156.) partorì molti huo
mini preftantiffimi all'età prifea , li quali moftrarono il fiore dell.i Greca lirgua,
che fu di tre forti, DORICA, JONICA, EOLICA, che l'altre lingue di que.ta
Penifola erano ftimate barbare . E quejli tre vocaboli diedero pur anche il nome »
tre de' Tuoni, Modi Greci, come a fuo luogo vedremo.
(4) P. Calmet loc. cit. Hefychius teftatur Achajx ,
_ &
Bceotise populos antiquitus
Jonios habitos fuiffe
(5) Lib. IX. pag. mihi 170. Antiquitus hanc regionem Jones habitabant , ut &
Atticam nondum conditis Megaris. Ideoque Homerum horum locorum mentionem
fcorfim non facit
, fed cum Athenienfes vocat omnes Attica: incolas , eo nomine
hos quoque compleclitur atque cenfet: ut in Catalogo ait,
Qui-
, , , , . .
iv Prefazione
Jonii gli abitanti di Delo (<5). In quefte ofcurità noi lafcie*
Temo ad indagare con più di ftudio 1* origine de' pri-
altri 1*
Prin-
ìntelligendi funt etiam qui mine Megarenfes dicuntur , una ipfì quoque tum ad bel-
luini proferii. Cujus_ rei fignum eft, quod prifeis temporibus dieta fuit Jonia & Jas,
& ciim Homerus ait
Bceotique, & Jaones
Illic
Athenienfes Hujus autem Jonia? pars fuit etiam Megaris Et quidem Pe-
lignifìcat . .
loponefii & Jones, cum diu multumque de finibus difeeptaffent, in quibns, &
Crommyonia fuit, convenerunt aliquando, & in loco de quo utrinque conftabat
eolumnam pofuerunt apud ipfum iithmum quae in parte Peloponneium fpectante
:
Prefazione • v
Principe de' Geografi (12) , che folto quefto nome di Heltas
o fia Grecia molte Regioni fi comprendono, come la Mace-
fu) Geograpb. Uh. 9. p.tg. mìhì 197. Phthiam quidam eandem cum Hellade five
Grida faciunt &Achaja : fcilicet partem erte totius ThefTalix auftrinam , in duas
divifae portiones. Alii diltingunt. Equidem Homerus diverfa videtur facere Phthiarfj
& Hellada , fic dicens :
Et Phthiam, claram formofifque Hellada nymphis.
Item: Inde fuga folus pervafique Hellada latam,
Et Phthiam veni .........
& alibi ....... per HeUadàque, Phthiamque.
Ergo duo facit Homerus oppida an alias loca incertum.
,
(13) Philip. Cluvtrius Introititi, in unìv. Geogr. lib. 4. cip. 6. Primù-m enirrj
Greciac nomine dicìa: fuerunt bina: terra*, qua* pofteà feparatim altera Theffalia,
altera Grada five- Heilas proprie dicìa. Dein Grada: titulo acceflìt Peloponnefus :
mox item Epirus, fimulque Macedonia tota : denique Creta infida , &
quidquid
infularitm Gra-cia: adjacet. Strabo Geograpb. lib. Vili.
(14) Mr, Ro'lin Star, Antica T. i. pag. 4<5o. V
Ifola di Creta, O di Candia è la
più grande fra quelle, che fono vicine alla Grecia. Elfa ha a fettentrione il Mar
Egeo , o Arcipelago , e al mezzodì il Mar d' Africa . Le fue principali Città erano
Gortina, Cidone, Gnoffò: i fuoi Monti Ditteo, Ida, Corico. E' a tutti noto il
fuo Laberinto. I Greci avevano delle Colonie quali in tutte queft' Ifole. Strabo
Geograpb. lib. X.
(15) Cluvcrius he. cit. Quin etiam in Italiani &
Siciliani, ut fupra dicium eft,
Grarcum nomen ufquequique tranfiit, ubi Gra-cia Magna: & item in Afiam, ubi
Gra*cia Afiatica. ©
cap. i&. lib. 5. Àfia minor five proprie dicìa. ... Regiones , in
quas dividitur, funt ha:; Pbrygia , Myfia , Lydia &
Caria: &
quas Graccae gentes
in litore ^Ega*o incoluerunt , Àiolis , Jonia , &c Doris Mr. Rallin lac. cit. Si ftabili-
.
rono anche nella Sicilia, e in una parte dell' Italia verfo la Calabria: che per que-
fta occasione è detta la Magna Grecia. Ma il loro grande fkbilinjeató fu nell'Aria
minore, e foprattuttp nell' Eolia, Gionia, e Doride: Le principali Città dell' Eolia
fono, Cuma Foce* , Elea. Della Gionia, Smirne, Clazomene , Teo , Lébedo^
,
vi Prefazione 4
e finalmente s'innoltrò perfino nell'Ada minore, o fia Alia
propria (16) , onde poi fa detta Grecia Apatica (17}- A
formare una giufìa , e diftinta idea della defcrizione della
Grecia, ficcome gioveranno di molto le Tavole Geografiche,
così abbiamo creduto di far cofa grata a' noftri Lettori col
prefentarne loro qui due (18), una della Grecia antica, col-
le annette confinanti di lei parti, e l'altra dell'Afta minore,
nelle quali potranno a loro talento rifcontrare le principali
Città , delle quali occorre far menzione in quefto Tomo
della noftra Storia .
Non è però
origine de' Greci , che involta fia
la fola
fra tanta incertezza, ma lo fono ugualmente
ofcurità, e
tutte le altre cofe ancora appartenenti alla Storia di que*
primi lor tempi. Per la qual cofa quanto ardua, e malage-
voi fia l'imprefa di chi fi fa a trattare o generalmente di
tutte, o anche folamente di alcuna di loro in particolare,
come appunto farebbe della lor Mufica , ce lo avvifa Dio-
doro
Europam lìta? funt infiala: quas diximus, extra quidem Columnas funt Gades, Caffi-
terides, &
Britanica: &
quae funt ante Italiani ufque ad Aeoli infulas Si- &
ciliani , circaque Epirum &
Graeciam ufque ad Macedoniam Thraciam Cherrone- &
fum . ATanaide porro &
Maeotide palude continenter jam partes Ah* fubfequun-
tur, qua: intra Taurum dicuntur , ac deinceps qua: extra. Cùm enim in duas par-
tes Afia dividatur à Tauro monte qui à Pamphylia: extremis ufque ad orientale
,
mare pertinet apud Indos & Scythas ibi degentes, partes eas qua: ad feptentrionem
vergunt, Gracci intra Taurum vocant , qua: ad meridiem , extra contigua: Ma:otidi
& Tanaidi partes, extra Taurum funt.... Verfus meridiem autem partim ab Hyr-
cano mari, partim toto qui inter id &
pontum jacet Euxinum ifthmo, maxima Ar-
menia: pars (ita eli, &
Colchis, & univerfa Cappadocia ufque ad Euxinum Pon-
tum , & Tibarenicas gentes item regio intra Halyn quae dicitur , continens ad Pon-
:
tum & Propontidem litos Paphlagones , Bithynos , Myfos , Phrygiam Hellefponto &
(ut folent vocare) imminentem, cujus eft etiam Troas ; ad Aegseum autem mare,
& quod deinceps eft, Aeolidem Joniam Cariam, Lyciam in mediterraneis autem
, , :
frefente Tomo, e delle quali dovrò ancora parlare nel terza Tomo.
. ,,
Prefazione, vii
doro di Sicilia , che per fentimento di Pli-
(19) , Iftorico
nio ('20) non racconta baje né favoleggia all' ufo de' Gre- ,
caufa eft ut hiftoriam lecìor adfpernetur. Dimcultatem narrationis hoc etiam auget,
quod quorum genus explicandum eft, heroum & femideùm aliorumque vironim in-
gens fit varietas &muItitudo. Et quod maximum tandem eft, omniumque abfurdif-
•fimum, qui res geftas veterum atque fabuhs in litterarum monumenta retulerunt
plurimum inter fé difeordant Ideo qui inter hiftoricos recentiores precipui funt
.
illi rem aftimantes ut fufeepto fcribendi labore ritè defungamur, omni vetuftatem
,
ftudio fumus complexi : plurima: enim res eaeque maxime ab Heroibus_ ac Semi-
,
deis aliifque viris illuftribus perpetrata: funt: quorum alios divino, alios heroico
,
(10) C. Bllnìat fecundus Ratur. Hifi. in Pr&fat. Apud Grecos deflit nugari Dio-
dorus
(xi) Philojlrxtus apud Jan. Gruterum Polyanthea . Pars 1. pag. 761. parlando
itile favole , Ego vero, inquit Apollonius , accommodatiores ad fa-
così fi efprìme :
pienti ìm cenfto Aefopi quam ceterorum fabulas. Qua: enim de Heroibus confitta
funt, de quibus tota eft materia poetaruin, audientiiiiii aures corrumpunt, ilhcitos
ac nefandos' eorum amores referentes , ceu fratmm, vel fororum nuptias, 111 &
Peos calumniam , & filiorum efus atque illiberales allus & mutuas altercationes.
, ,
Haec enim cum veluti geita proferanrur a poetis homines ad amareni & zelotypiain ,
jflexanirinus Stromatum Uh. IV. pag. mìbi SS 6 Regum itaque laudes fabuhs Theo- -
via Prefazione é
ra di Troja (23) nel qual tempo , per fentimento di Mf. ,
fatti, e le altre cofe de' primi Greci fono Poeti (24)» per-
fuafi non folo di poter frammifehiare il favolofo col vero,
ma ancora di doverlo fare per rendere più leggiadre , e di-
lettevoli le loro deferizioni ; onde poi ne viene che poco
curando la pura , e femplice verità de' fatti , le loro Storie
re-
mirum in modum cogniru difficilis, ecqux fit poetarum fenrentia. Idem de Republ.
lib. 1. p. 377. T. 1. . .. hi eiiim ( Hcfìodus Homerus& &
cuteri poeta. ) filfas quafdam
fabuhs effinxerunt quas hominibus proponerent, &
qua? jam olim invaluerunt, at-
que etiamnum obtinent. Quas vero, inquit , fabula? narras, &
quid in ipfis re-
prehendis ? Qiiod &
primum &
maxime reprehendendum eft; &
prarfertim quidem
quum aliquis non verifimiliter mentiatur . Quid iftud eft? Quando aliquis naturai
deorum &heroum importune &
perperam fìngit atque reprsefentat, nec bene de-
feribjt quales ipfi fint: veluti piclor qui nulla verifimilitudine ta pingit qua; infti-
tuit imitari. Et haec quidem meritò Aint reprehendenda . (ed quomodo dicimus &
qunlia ? Primum quidem, inquam , maximum mendacium in maximis rebus verfa-
tur: cuius commenti autor perperam &
ineptè mentitus elt : Hefiodus videlicet,
quum illa commemorat quse Carlo attribuir , ut ab eo gefta : quemadmodum Sa- &
turine de eo fumfit paenas : &
quid ipfe vicinili) &
fecerit & à (ìlio paflus fit . Quae
etiamfi vera effent , non tamen exiftimarem adeò facile effe commemoranda apud
juvenes &imperitos , fed porius premenda filentio . Laitantìus de falfa Religione
lib. 1. cip. XV. Idem feilieet de Joi/e, Liber, Pan, &
Mercurius. &Apollo, &
fecerunt, ac poftea de his ipfis fucceflores eorum . AcceiTerunt etiam poetse : &
compofitis ad voluptatem carminibus, in caelum eos fuftulerunt : ficut faciali qui
apud reges etiam malos panegyricis mendacibus adulantur: quod malum a Graecis
ortum elt: qitorus levitas inftrutìa dicendi facultate &
copia, incredibile eft quantas
mendaciorum nebulas excitaverit.
. .
Prefazione . ix
(15) Paufanias Mejfen. cap. ì. pag. rnihì 283. ThefTali vero Euboeenfes &
(ut omnis ferme eft de Grzcia: rebus controverfa hiftoria) iti inter fé diffident,
ut illi Eurytium ( vicus eft hic «etate noftra prope defertus ) Oechaliam prifcis tem-
poribus urbem dicant fuifle. Arcadie, cap. 53. pag. 707. Sunt fané Graccorum fcri-
pta quum in plerifque, tum in iis maxime qua? ad gentilitates pertinent, inter fé
diflìdentia. Baotic. cap. 16. p. 74;. DifTentiunt enim plerumque inter fé aliis iteni
de rebus plerifque omnibus Greci
(%6) Cenforinus de die Nat. cap. 1$. Varrò tria diferimina temporum effe tradit,
primum ab hominum principio ad cataclyfmum priorem quod propter ignorantiam ,
(17) Il Diluvio d' Ogige per pentimento del P. Petavio, (Rationar. Tempor. p. ir.)
P. Calmet. ( Cronolog. p. 3. , Ah. Lenglet du Frefnoy ( Tav. Cronolog. p. 1 S- ) , e della
)
comune de' Cronologi accadde nelV anno dalla Creazione del Mondo 1108. avanti V era
Cri/liana 1796. anni , e 551. dopo il Diluvio universale.
(18) Tommaso Lidiato nelle fue Annotazioni alla Cronaca del Marmo Arundeliant
Epoca 4. pag. 18. Jlabilifce il Diluvio di Deucalione nelV anno dalla Creazione del Mon-
do 1476. avanti la predicazione dell' Evangelio i?57. il P. Petavio (he. cit. pag. ip. )
però , e V Ah. Lenglet. nell'anno del Mondo M75- > e U
( loc. cit.) lo Jlabìlifcono
P. Calmet ( loc. cit. ) nel 1474.
(19) Ah.
Bannier Mytholog. T. 6. pag. 3. Pour faire mieux entendre cette divi-
sori, je dois y joindre quelques reflexions La premiere, -que par ce premier Dèluge
.
dont parloit Varron , le Grecs entendoient celui qui ètoit arrivé fous Ogygès , car
iis ne connoiflòient rien de plus ancien
dans leur Hiftoire que le regne de ce Prin-
ce. La feconde, que comme l' Hiftoire des Dieux regardoit les temps inconnus,
celle des Heros ou des demi-Dieux appartenoit aux temps fabuleux qui par cette
,
faifon étoient auffi nnmmès les temps hèroiques. La troifiéme, que j' avois déja fat-
te dans la Préface de cetOuvrage, tft que cette divifion ne reprdoit que la Grece,
1 Afie ayant eu des Eois, des Monaichies établies & une hiftoire fuivie dans les
,
temps que les Grecs nommoient inconnus, & n' avoient pas méme encore l'ufagedes
Lettres. On m'a obieété, che pour donner quelque vraifemblance à cette réfiexion
) aurois dù prouver que Varron ignoroit les Antiquités des Feuples de l'Afte; mais
j
e ^ P rouve'
P ar a finiple expofition,
' &
il ne faut que ce Dilemme pour le
démontrer. Ou Varron connoiffoit ces Antiquités, ou il les ignoroit; s* il les igno-
roit,
. . .
x Prefazione .
(30) Diodorus Sìcuhis Bìblìoth. Hift. lìb. IV. T. i. pctg. mibi 214. Quin Thyme-
licos etiam ludos hic invenit, theatra exhibtiit , & Muficorum acromatum fcholas in-
ftituit. Ad hxc à publicis etiam muneribus
abfolvit, qui in expeditionibus bel-
illos
licis aliquid Mufica: artis traftarent. Unde Mufìcos conventus pofteri inftituerunt,
& ftudiis hifee deditos immunes effe jufferunt
(31) Injiìt. Orat. lìb. 1. cap. io. p. mibi 64. Quamvis autem fatis jam ex ipfis,
quibus fum modo ufus , exemplis , credam effe manifeftum , qua: mihi, & quatenus
mufice placeat apertius tamen profitendum puto , non hanc a me praccipi quae rune
:
Prefazione . xi
queir Arte > che con diletto paffa al cuore per lo mezzo de IV ar-
monìa , per ri/vegliare le paffionì alla ragione o per acche- ,
orrore per tutti que' vizj , che e' inclinano alla durezza , e alla
crudeltà , e ci privano del bel carattere di Uomo
Ciò premerlo , verremo ora a dar conto a' noiìri Lettori
di quanto in particolare in quefto Tomo contienfi In elio .
(31) Appreso Mr. Rolli» nel Tom» XI. della Storia Antica pag. 44°-
(53) Los. cit. pag. 441.
.
xii Prefazione
i'int eorum quae de Satyris, Silenis Eacchis , & Tityris feruntur: tales quofdam
,
genios adminiftrofve deorum Curetes faciunt. Qui vero Cretenfes res tradunt Phry- ,
Jovis in Creta educationi puerili , & Mitris Deùm facrificiis in Phrygia ac locis
circa Idam Trojae montem Ingens eli diverfitas iftarum narrationum : aiii eofdem
.
cum Curetibus ponunt Corybantes Cabiros Idaeos , Dafìylos Telchines : alii co-
, , ,
gnatos inter fé, & exilibus diftinclos differentiis. Ut in lumma dicam, ab omnibus
furore quidam divino correpti & bacchantes deferibuntur , qui armata faltatione
cum tumulti! & ftrepitu, tintinnabulis, tympanis, armis tibia, & clamore in fa- ,
crificiis perterreant homines fub adminiilrorum fpecie atque haec facra quodaramodo
:
omnes ubique homines ipforum effe pietatem ; iEthiopumque facra omnium gratiifi-
ma effe Numini , exiftimari In teltimonium hujus rei adducunt omnium fere anti-
.
qurffimum & in fumma auctoritate habitum apud Grxcos , poétam, qui in Iliade
Jovem , reliqudfque una Deos in iEthiopiam ad facrum anniverfarium & commune
epulum, apud iEthiopes libi adornatum proficifeentes, introducit :
,
Prefazione xm
alcuni, come Mercurio, Bacco, Vulcano (37), e altri
fra Dei più celebri li pigliaflero dagli Egizj iteflì (38), dai
quali pure è ben facile il perfuaderiì , che apprendeiTero an-
cora tutta la loro Teologia flante il continuo fra di loro ,
le leggi le fcienze ,
, e le loro arti (39) Per far poi •
Cythera occupafTe Laconici finùs infulam inter Thaenarum & Maleam promemo-
,
feciffe. Cìemens Alesandrinus Stromatum Uh. 2. pag. mibì 394. Clarum eft ergo.,
omnes quoque alias virtutes , qua? fcripta; funt apud Mofem , praebuhTe Gratis prin-
cipium totius loci moralis magni, inquam animi virtutem & temperantiam, pru-
: , ,
-dentiam , & juftitiam fortitudinem & tolerantiam , & honeftatem , & continen-
,
Demonflr. Evang. Propof. IV. eitp. 4. ». 4. p. 110. Apellationem vero hanc ex iEgy-
pto tranfiiffe in Graeciam minime mirabitur, quicunque meminerit /Egyptiorum di-
fcipulos fumé Graecos , totamque Graecanicatn Theologiam ex JEgypto manalTe per
•frequenti! gentis utriufque commercia, & crebras Philofophorum Graecorum pere-
grinationes, &
manfiones in -Sigypto , condifeendae Philofophiae e a uffa . Id faepe fa-
tetur Plato, fatentur etiam Plutarchus, Proclus , Jamblicus, alii &
(30) Dìodorus he. cit. Uh. 1. pag. 86 recenfendi nobis funt qui prifeis illis
temporibus, fapientia &
docìrina celebres apud Graecos, peregrinationes in /Egy-
ptum , ad jura &
difciplinas gentis cognofeendum , fufeeperunt. Etenim Sacerdotes
iEgyptiorum Orpheum Mufeum Melampodem; Dsdalum; Homerum poetam;
; ;
xiv Prefazione .
nel primo della Mulica rapporto a' loro Semidei (41), nel
fecondo agli Eroi Argonauti , e nel terzo agli altri Eroi della
Storia favolofa , e agli Uomini più celebri, che fiorirono
prima del riftabilimento delle Olimpiadi .
fiffimas certe tenebr.is demerferint .... N. 18. Sed Grxci Chronologiam ad Myrho-
logiam fuam accommodarunt.
(41) Varie fono le opinioni intorno ai Semidei. Alcuni, tra i quali S. Ago/lino
riferito citi Giraldi , •vogliono i Semidei diverfi dagli Eroi. Hi quidem , così il Giral-
di Hifi. Deor. Sintag. 1. pag. 18. Tom. I. parlando de' Semidei , Hi quidem ab He-
roibus, tette Labeone apud Aurei. Auguftinum, diverfi, &
ante politi putabantur.
Altri lì confondono ajjieme , come VAb. Bannìer. Mytolog. li'?. 2. des Htros T. 6. p. 148.
Les Heros , comme nous .1' avons de'ja remarqué , n' ètoient point connus hors d«
-la- Grece, oii leurs noms étòient Synonimes avec celui.de Demi-Deux . On'avoit
concu de ces Homines illuttres 1' opinion la plus avantageufe , on les regardoìt &
cornine des perfonnes célebres par leurs belies adìions , comme des ef^eces de Gè-
arnts:, ou du moins des hommes d'un taille bien au-deffus de la faille ordinaire
Céft 1' idée qu' en donnent les Poetes; Homere fur-tout qui Ieur fait lancer des pier-
res que quatre hommes de fon temps n' auroient qu' a peine levées de terre. Les
Hittoriens en ont quelquefois parie comme les Poetes. Io ho abbruciata l' opinione
de' primi, e perciò ho parlato di loro come di perfonc diverfe , e gli ho compre/! in due
Capi dì/Unti
. . ,
Prefazione xv
biamo defcritte le Gare , e Giuochi Muficalì praticati con
tanta efattezza , e folennità da' Greci , e che furono loro di
grande incitamento a renderli sì celebri , ed eccellenti nella
Mufica. I più rinomati fra quefti Giuochi erano gli Olim-
pici, e per effere flati i primi inftituiti (42}, e per aver
data occafione e motivo all' inftituzione degli altri, partico-
larmente dei Pittici, dei Nemei , e degl' Iftmii di molto
credito anch' elfi preiTb de' Greci Gli Olimpici celebravano .
Paufanias Arcadie, cap. 1. pag. mihi 600. Nam Olympici ludi , in quibus
(41)
Jovem cuni Saturno luftatum, &
Curetas primos curfu certaffe memoria proditum
quiim ad ulrimas fere hominum xtates referantur , eorum ego antiquitatem oratio-
ne mea in dubitim non revocarim. Idem Eliacontm prior. cip. 7. pag. mihi 391. De
Olympicorum vero ludorum origine, inter Eleos ii, qui maxime prifearum rerum
Eiemoriam confecìantur hsec commemorant : Saturnum primum omnium cadi re-
,
eft , templum dedicaffe. poft hxc recens natum Jovem, Rheam matrem Daciylis
Idaeis qui Curetes alio nomine appellati funt , commendaffe
, veniffe illos poftea :
ab Ida Creta; monte in Elidem fratres hos fui (Te quorum etiam nomina produnt,
: :
Herculem Pseoneum, Epimedem, Jafium & Idam. Herculem, ut qui natu maxi-
, ,
mns erat , curfus certamen fratribus per ludum propofuifTe vifftoremque oleaftri ,
corona donafTe ... Anthor igitur iftorum ludorum Hercules Idrjeus cclebratur, a quo
.
funt Olympìi appellati & ob eam rem quinquennales effe pfócuit , quod fratres
.-
(43> P. Eduard. Cor/ini Differt. Agon'.fl. Oper. Argument. Synopjìs Difert. I. ». 2. &
Primam timen Olympiorum originem haftenus incompertam & obfcuram effe demon- ,
& he ludos fecit) Olympia intermiffa fijnt ufque ad Iphitum Illa vero instauran- .
(45) P. Cor/ini loc. cit. pag. 19. Veterum reftimoniis erudimur quod Pythia ab
Apolline, poftquim Pythonem live ferpens, , five tyrannus quidam ille fuerit, cr-
emerai», funt inftituta Ovid. Metamorph. lib. . 1. v. 446.
In.
. . . .
xvi Prefazione .
Nemeorum convenni, qui per bruma; dies celebratur. Ab. Bannier Mytholog. T. 7.
pag. 197. 198. T. 8. pag. 103. 138. Ab Declaujire DiClion. de Mythol. T. I. p_. no.
T. 1. pag. 47S.
pag. 51. Plurimi [ Schol. Pind. Arg. 1. ] tamen ejufmo-
(48) P. Cor/ini loc. cit.
Nemarum leonem occiderat, inftitutos effe putarunt; aut certe, cum veteres Ar-
chemoro confecrati fenfim obfoleviffent , Agones alios ab Hercule conftitutos, Jovi-
que Nemaro dicatos effe dixerunt, qnemadmodum certe Pindari aetate Ludos illos
Jovi confecratos fuiffe confpicimus [ Neme. II. verf. S. ]
Primum in Nemceo
Celeberrimo Jovis luco.
Vide Jo: Leonicerum , & Jo; BenediBum in Nemea Od. 1.
(49) P. Corfinui loc. cit. pag. 51. Pieri quoque fortaffe potuit ut Nemeaei Ludi
prifcis illis temporibus vel incerti temporis, vel pentaeterici folum fuerint ; atque
Olympisde LUI. decreti lìnt ; five potius cum ab Archemori , live, li
trieterici
malis Herculis aetate vel inglorii , vel infrequentes illi fuiffent , Olympiadis LIII.
,
Prefazione . xvn
intermedi furono , e poi riftabiliti da Tefeo , e dedicati a
Netunno (5 1) .
Tutti quelli Giuochi , avvegnaché in progreflb pra-
ticati anche ne' tempi certi , e di vera ftoria
foffero
maflimamente gli Olimpici , che ferviron poi di Epoca per
la Storia de* Greci , ad ogni modo benché tratterò la loro
origine da' tempi ofcuri e favolofi, per non ometter cofa
attenente alla Mufica di que' tempi , abbiam creduto conve-
nevole al noftro affùnto il farne anche di loro parola in
quefto ultimo Capo del Tomo .
Seguono ora le tre Diflèrrazioni annunziate di fopra per
compimento di tutta la materia di quefto Volume Nella .
ond' è che per elfo loro dov' era Armonìa eravi parimente ,
crea-
ni mi 1.^^^ 1 1 _ in 1 1
furore inipulfiim, flint qui dicant ita favifTe: alii vero ira vehementer incenfum,
quod uxofis nefario facinore immiflam refciffet Orchomeniis famem, ac fimul ab
illa de medio fublatum Phrixum putafet : atque omnino accidiife omnia non divi-
nità* , fed noverCae dolo, interpretaretur . Mani igitur tunc ajunt arrepta fuga fé
cum (ìlio in mare de Moluride petra abieciffe: puerum quidetn a delphine exce-
ptum , quum in Corinthiorum Iftmum fuiffet expofitus , mutato nomine , ex Meli-
certe Palaemonem appellatum : eique quum alios habitos honores , tura vero Ifthmicos
ludos decretos.
(51) P. Corjìnu: he. cit. Differt. 4. pag. 81. Cum Athamas Sifyphi Corinthiorum
regis frater Learchum filium furore percitus occidiffet, Ino Athamantis uxor dolore
correpta una cum Melicerta filio in mare fé praecipitem dedit. Melicertae corpus
ad Corinthiacum Ifthmum a Delphino delatum , atque a Sifypho tumulatimi fuit.
Tunc Melicerta fub Palaemonis nomine inter Daemonas, aut Genios; atque Ino
fub Leucotheae appellatone inter Nereidas haberi coepit: acurrique, Nereidum juflìi,
funebris Agon ille inftitutus fuit: qui, cum in ipfo Corinthi Ilthmo perageretur
Ifthmiacus eft appellati^. Deinde vero, cum Sinis Neptuni filius, ac latrones alii
confluentibus ad Ludos Graecis infetti forent , ipforum celebritas aliquandiu inter-
miffa fuit ; donec Thefeus fublato Sinide veteres Ludos illos inftauravit , ipfofque
non Ino , ac Melicertae, fed Neptuno potius Oceani, bimarifque Corinthi praefidi
dedicavit. Ac Ifthmiacos certe Ludos à Thefeo celebratos effe non modo Plutarchus,
ac Pindari Scholiaftes , fed Oxonienfis etiam Marmorrt auftor oftendit , qui varia
Thefei facinora fimul complexus ait Ex quo Thefeus lfthmiorum cer-
tamen conftituk, poftquam Sinin occiderat
(51) PUnius H:itur. Hìflor. Uh. z. cap. 109. Harmonica ratio, qus cogit rerum
naturarti fibi ipfain congruere.
.
xvin Prefazione .
(53) Jthen&us Delpnofoph. Uh. 14. cap. 8. Etenim Pythagoras Samius tam in-
clytus philofophus, ut multis indiciis patet, non perfundoriè operam impendit mu>
fica;, qui naturarli univerfi muficis rationibus fabricatam fuifle demonftret : atque
adeò in totum prifca Grscorum fapientia mufica? fuit addicliflìma : quapropter Apol-
linem ex Diis , Orpheum ex Semideis fapientiffimos fuifle, muficefque fcientiflìmos
autumarunt , & quicunque artem illam profiterentur , Sophilìas appellarunt , ut
iEfchilus in his
Deinde probe teftudinem pulfans SopTiifta
Studio mufices veteres admodum captos ex Homero, qui propterea
fuifle liquet
univerfam poefim fuam canebat certis numeris, atque rnodis.
(54) Vlutarcbus de Mufica ex verf. Herman. Cruferiì pitg. mìhl 744. (Jniverfita-
tis namque incitum fiderumque curfum Pythagoras, Arcfutas Plato, caeterique an-
,
tiqui philofophi haud ablque mufica fieri & confiftere afSrmaverunt Quippe cuncla .
Prefazione . xix
univerfalmente creduta d'un grande incitamento alla virtù, e
d' una fomma efficacia per imprimere negli animi fpezialmente
de' Giovanetti orrore al vizio e affetto all' onefto , e coftumato
,
e 1' autorità de' più gravi Scrittori non folo Greci , ma anche
Romani e ragioni tali fé mal non ci avviliamo , da per-
, ,
(56) Idem he. eh. Apud prifeos hortamentum ad virtutem mufica fult . Plutar-
thus àe Mufica ex Verf. Xilandri p. mihì 331. Porrò autem ex his planum fìt , pri-
icis Graecis haud iniuria id precipua; cure fuifle , ut adolefcentes mufica difciplina
imbuerent . Horurri enim animos exiftimabant mufica: opera fingi atque c'oncinnari
ad decómm poffe. quippe quòd mufica ut ad omnia, omnemque feriam acìionem
utilis eft , ita in primis ad bellica pericula Quim ad rem alii tibiis ufi flint : ut
.
XX Prefazione
quelli fono le guarigioni da varie corporali infermità attribuite
allaGreca Mufica , la quale era per loro una molto efficace me-
dicina Contra quelle fpeziaJmente come quelle che recano
. ,
STO-
.
CAP. I.
VArìeMufica
fono
la .
opinioni de' Greci fopra 1' origine del-
le
Platone crede, che il nome delle Mule
e della Mufica fia cavato da quello che dicefi
, cioè cercare , o fia dalla inveiìigazione , e
juwod-cu
dallo ftudio della Sapienza (i). Camaleonte Pontico, riferi-
to da Ateneo (2), preteie, che ad imitazione del canto
degli uccelli prendeffero gli antichi uomini ad efèrcitar la
Mufica . E di tal fentimento fu ancora Lucrezio (3) , il quale
A ag-
(1) Plato in Crat. ex verf. Vicini p. mihi 318. Mufarum vero &
Mufica? no-
men ab eo , quod dicitur fluitai , ideft inquirere , indagationeque <udio fapien.
tias traflum ett.
p.) Athen&us Deipnofopb. Uh. 9. cap. io. Chamaleon Ponticus ait , prìfeis
hominibus repertam ac exeogitatam muficam ab iis avibus, qua: in folitudinibus
canunt , ad eammque imitationem inftitutam fuifle mufices difciplinam
(j) hucretius de Rer. Nat. Uh. J. v. 1378.
At liquidas avium voces imitarier ore
Ante fuit multo , quam lajvia carmina canni
Concelebrare homines pofient» aureifque juvare.
. . .
aggiugne di più , che anche dal libilo de' venti elfi uomini
apparaffero il dar fiato alle mitiche canne (4). Alcuni ezian-
dio , fecondo che narra il Zarlino , hanno avuto parere , che
Jìa detta da Mwu
voce Egizia o Caldea , e da >)xoq voce gre-
ca j che rana vuol Jìgnijìc are Acqua , e V altra Suono, quiji
per il fuono dell'acque ritrovata (5). Il Padre Kircher lem-
plicemente dalla parola Egizia Moys ne ritrae l'etimologia;
e vuole che la Mufica forfè trovata, e rincorata lungo le (la-
gnanti paludi del Nilo, per occafione delle molte canne, e
papiri , che vi nafceano e da' quali formavano gli Egiziani
,
que-
(4) Idem he. eh. v. 1381.
Et Zephyri cava per calamorum libila primum
Agrefteis docuere cavas inflare cicutas
Inde minutatim dulceis didicere querelas,
Tibia quas fundit digitis puifata canentum
Avia per nemora , ac iilvas faltufque reperta
Per loca paftorum delerta , atque otia dia
(j) ìnflit. hxrm. p. I. eap. io.
(6 Mufurgu Uh. x. At vero polt diluvium -Sìgyptii primi fne-
cap. 1.. pag. 44.
runt perdita Muiìcs- inftauratores Hi enim à Chamo & Mefraimo filio ejus inftru-
.
&'. Muficam in tantum illuftrarunt ut vel ab ^Egyptio verbo Moys Mufica etymon
,
cèaeque fobolis (ex qua lituos fuos efformabant ) ibidem copiose repullulaleentis , in-
venta ac infamata fit
(7) Plato in Tim&o ex verf. Ficini p. mihi 716. Atqui & harmonia qua? motid^ ,
nes liabet anima: noftrae difeuruonibus congruas atque cognatas, homini prudenter mu-
fis utenti non ad voluptatem rationis expertem , ut nunc videtur eft utdis fed à , :
miUis ideo data eft ut per eam diitbnamoii circuitum anunx componamus ,
, ad &
concernimi fibi cqngrtuim redigamus*
,
Citp. I. 2
quella del paragone e mezzo dell' altra , come può vederli
pretto tanti Autori, e fpecialmente Boezio (8). Ciò poi che
riguarda l' unione delle Mufe colla Mufica , il vedremo in
appretto .
(8) De Mufica lib. i. cap. i. Mufica vero non modo fpeculationi , verum etiam
"
moralitati conjunfla fit.
(9) Star, della Mufica t. i. cap. i. pag. 9.
(io) No»
v' ha dubbio , che fra tanti Uccelli canori , il Canto dell' Ufignuolo non
Jìa il più grato [opra il canto di tanti altri Uccelli , come ce lo deferine Plinio ( Natur.
Hijìor. lib. io. cap. 19. Lufciniis diebus ac nocìibus continuis quindecim garrulus fine
intermiffu cantus , denfante fé frondium germine , non in noviffimum digna mirati!
ave. Primum tanta vox tam parvo corpufculo , tam pertinaxfpiritus. IDeiiide in una
perfecla mufica: feientia modulatus editur fonus : &
nunc continuo fpimu trahitur in
fongum , nunc variatur inflexo, nunc diftinguitur concifo , copulatur intorto, promit-
titur revocato, infufeatur ex inopinato: interdum &
fecum iple murmurat: plenus
gravis , acutus , creber , extentus , ubi vifum eft vibrans , fummus , medius , imus ._ Ere-
viterque , omnia tam parvulis in faucibus , qua tot «xquifitis tibiarum tormentis ars
hominum exeogitavit : ut non fit dubium hanc fuavitatem prsmonftratam efficaci
aufpicio , ìn ore Steficori cecinit infantìs. Ac ne quis dubitet artis effe, plures
cum
fmgulis fùrit cantus, nec iidem omnibus, fed fui cuique. Certant inter fé, palam-
que animofa contentio eft . Vifla morte finit firpe vitam , fpiritu prius deficiente
quam cantu. Meditantur alias juniores , verfufque quos imitentur accipiunt. Audit
difcipula intentione magna &
reddit , vicibufque reticent . Intelligitur emendata; cor-
recfio , & docente quaedam reprehenfio. Da una tosi minuta .e precifa deferitone
in
del /ingoiar merito che ha il Canto dell' Ufignuolo , fé ne rileva bensì che da effo ab-
,
biano potuto gli Uomini apprendere e imitare, non già la qualità degl' Intervalli,
ma bensì il modo di produrre e condur la -voce , fpecialmente in ciò, che chiamafi dai
Cantanti meffa dì voce, portamento di voce, fopra di che avvertì Pier Francefco
lofi [Opin. de' Cantori Ant. e Moder.p. 17.] Gli è però un torto manifelto, che fan-
no al Rofignuolo che ne fu l' inventore , da cui 1' umano ingegno non può total-
,
(li) Frane. Salinai de Mi/fica Uh. i. cap. i. ptf. i. parlando della Mufica in
generale dire: Quae fer.fum tantum movet , folo audim percipitur, neque ab in f e'le-
fìu confideratur ; cujufmodi flint caritus avium qui audiuntur quidem Cam volupti'e,
,
fed quoniam a nullo mentis fenfu profìcifeuntur non harmonica ratione confhnr
,
per quam ab intellecìu valeant confiderai . Unde nullas confonantias , aut diffraari-
tias efficiunt , verùm innata quadam vocum fuavitate dele-ftant. Quod fi in eis ali-
quando harmonica intervalla deprehenduntur , id cafu potiùs , aut ex aptitudine, "a^
imitandum fibi naturaliter infita provenire cenfendum eft , per quam afluefactx di-
,
feunt cantus hominum imitar! ; ut Ffittaci , qui ex nimia audiendi frequenta loque-
lam imitantur humanam . Veruntamen hxc Mulra irrationalis eft, ut ferifus ipfe
quoniam foluin ab irrationalibus animantibus conficitur nec proprie Muiìca dici po-
,
reiaitimi e del P. Gioanni Toro della Compagnia di Geiù Procuratore della Provincia ,
del nuovo Regno in America effervi in quelle pirti un Animale quadrupede della
grandezza d'un Gatto, chiamato Haut fia Pigrizia per la tarditi del di lui mo- y
,
lete refert; ita ut Hifpani , dum primo oras illas tenerenr, nocìuque hu'uf.nodi voci-
feratione:n perciperent, homines Muficce noftrje pr<ecepris imburos fé audire arbitra-
rentur. Ab incolis diclum eft HAUT, non alia de caufa , nifi quod per finguios
gradus intervalli fextae repetat hanc vocem, Ha, ha, ha, ha, ha, &c. Preflata
qualunque vogliafi fede a quanto vien riferito, non fé ne può dedurre al piìt fé non ,
che la Natura abbia dato a quefto Animale un Canto molto confimile , perciò che ri-
guarda la ferie iegV Intervalli, al Canto dell' Uomo, ma non già mai, che V Uo'iio
da un tale Animale il Canto abbia potuto apprendere
(IJ' Ger. Joan. Voflìus de 4. Art. Popular. cap. 4. 5. 4. Ac primum de Origine
{Mujicx) v.dendum. Nec enim degunt qui aves of:ines cenfeant nomini ad cantu:n
,
penas ìib. IX. Ac favet Lucretius iis, quae de Mufices origine cecinit lib. V. Neque
id magis eft alfiirdum, quam quod hirundini acceptam ferunt artem «dificandi:
arane* arte.n teAendi , &*C
. ,
Cap. I. 5
Juftri (14). Quefte per fé ftefle non fono fé non che il cor-
po fonoio, ed i venti col loro moto la cagione eccitante
l'aria in effe racchiufa , onde per mezzo del moto dai venti
cagionato s'eccita il fuono nelle canne. Dalchè fé ne può
dedurre non già l'origine della Mufica in generale, ma al
più della fola Mufica ftrumentale artificiale, iìngolarmente da
fiato (15), e rapporto pure a quelìa parte di Mufica la qua- ,
(14) L. Apulejus Metamorph, Uh. 6. ad ufum Delphini pag. 184. Sed inde de
fluvio Mufiae fuavis nutricula, leni crepitu dulcis aurse divinitus infp rata , fic va-
ticinano Arundo viridis . Interpret. Joan. floridi. Veruni canna virens jucunda nu-
-
trix touficae , aflata divinitus tenui fufurro lenis venti, fic loquitur ex ipfo flumine.
Gafp. Birtholinus ds Tib. veter. lib. 1. cap 3. Cafui potius fortuito inven-
(15)
tiorem hanc adf:ribit Lucretius lib. j. calamos nempe a ventis agitatos prius fibilum
emifilTe. ac poftea in locis paludofis id a paftoribus obfervatum deiiffe occafionetn
inventioni . Plutarco de Fluviis pag. HJ4. con un nitro confimile fitto, parlando del
fiume della frigia detto Marfyas , ci conferma il fin qui detto . Crefot in ilio fluviO
herba Aulus, ideft, tibia diefa, qu<e fi ad ventilili moveatur dulce melos refonat,
,
Ut refert Dercyllus libro primo Satyricorum Più fotto efporremo la favola di Pane ,
.
(17 1 Zarlino Infili. Harmon. p. 1. cap. io quafi per il fuono dell' acque ri-
trovata [ la Mufica ] : della quale opinione fu Giovanni Boccaccio nei Libri della
Genealogia dei Dei. E in vero non mi difpiace; perciocché è concorde alla opinion
j di Varrone, il qual vuole, che in tre modi nafea la Mufica; o dal fuon delle acque;
per ripercuffione dell'aria; o dalla voce.
. . .
m
apuB
Mhen
-£-
% f
g=s-
y^uanorurn.
*»
instar
P
m [
' egppgS
vara modi sunt cuccLnen - - di
Mu/t-
omnibus inclinati'onem ,
& 'familiaritatem ad & numerorum
percipiendos concentus ,
(ij) Zarìino loco cit, tup. 5. P. V. Ciò: Mar. Artufi Arte del Contrai- t- »•
, ,
C A P. II.
tano dai tempi del Patriarca Abramo (5). Tra le favole rac-
colte del terzo Giove figlio di Saturno, e di O^i ("chiamata
anche Rea, Cibele, Gran Madre, Midre degli Dei, Bere-
cintia (633 Giovanni Boccaccio (7) ci rapporta, che in un
medejimo tempo ìnjieme con Giunone partorito , acciocché dal
Padre non fojje ammazzato fecondo il patto fatto col fratello ,
loro ufanza , adunando/i /' api , Jì illavano nella bocca del fan-
ciullo il mele (8}
Da quelìo racconto, tralafciando tutto ciò, che d' iperbo-
lico polla elTervi frammifehiato quello che di certo rilevare ,
(5) Vedi gli Autori citati al num. (il e V Ah. Lenglet du Frefnoy Tav. Cronoì.
della Stor. Univ. Sacra Prof. p, I. trad. dal Francefe .
(6) Gyraldus Hiflor. Deor. Syi/tag. 4. pag. 131. Seq. Kieuport Rit. Rom. feS, 4>
tap. 1. i. 16.
fo: Boccutius Geneal.
1
(7 Deor. Uh. II. cap. 1.
{$) Genealogia degli Dei di Gio. Boccaccio trad, per Giufeppe Bctujji
. ,
Cap* 11, 9
Jcuola Bei genere (<j) a tanto però non giunfè , fé non
umano ,
nata fit . Diodoro Siculo Antiq. Hijl. fabul. lib. I. pag. mibi 8. Ovid. Fajìer. libi j.
(14) Fulgentius Mytholog. lìb. t. de Minerva. Pbornutut de Naturj Dtor. dt
Minerva. Julia». Aurtlii de Cognomi*. Deor. lib. $. cip. j.
. . , .
no
(15) G.xfp. Bartbolinus de Ttbiii Veter. Uh. i. eap. J quuii Perfeus Medufse
caput opePalladis aMcidiffet forores ejus Steno Eurvalis ipfam lu"ebant: Ex ca-
, &
pite Iugentium quod ferpentibus erat oper'u ri libili erumpebant fpeciem Ingentilirti
, .
deret. Omnia fuse a Pindaro decantante Pythior. Od. il. ubi artem tibiali Man-
di , dicit . Quam olim Minerva vibritrix h'ftr excog'tavft , audaciun lìvjrgo-
. . .
nun gemimm pemiciofiim contexens . Virgo ( Pallas ) tibiarum fabricata eft om-
. . .
Cap. IL 1
I
fontem venit , ibique cantans in aqua fé afpexit , &viditfe meritò irrifam : unde ti-
1 bias ibi abiecit ,& imprecata eft, ut quisquis eas FuMuuflet , gravi afficeretur fupplicio.
(14) fiutarmi de Ira cohìb. pag. mibi iji. Jocus fertur, Minervam cum fiftul*
I eaneret, Satyro his verbis castiganti
Non te decet forma iftacc, pone fiftulas
Et arma capette componens reflè genas
non obtemperafTe : cum autem in flumine faciem fuam effet contuita , indignatala
fuifie, ac mifTas fecifle fiftulas, quanquam ars deformitatem cantus fuavitate hic qui-
dem compenfabat ^
(15) Paufanìas Corintb.p.m/i/ 158. At Minerva; Tuba; cognomento a;dem He'^elaum
extruxiffe ajunt : fuiffe autem eum Tyrrheni filium ac Tyrrhenum Hercule & Lyda
,
muliere genitura, primumque tubam inveniffé: cujus poftea cantum Hegelaus Dorienfes
< eos docuerit, qui Temenum fecuti funt. q'uocirca hqriiiriàffe eum Minervam Tubam.
(16) Jul. Avreliì de Cognomi». Deor. Cap. 3. pag. ji. Faulanias quoque auclor
i eft Minervam ab Hegeleo saKirtyyct cognominatam . Sed videtur tubae inventionem
Hegeleo non Minerva tribuere .
(17) Ludovi Defprez in Odam io. Uh. 1. Horatii ad Mercurium pag. 41. Uni
;
Mercurio tribuuntur vulgo-, qua; plurium funt. Ires alii , alii quinque memorante
aut plures etiam Mercurios.
(%%) Cap. 1. pag. iS. 19. Cap. ti. pag. 80.
. . .
-—.
(tf) Inno d' Ornerà fopra Mercurio trai, da Anton Maria Sa/vini T. ». pag. 451,
°/_
(jo) Co» pari fentimento fi ffprejfe Oravo , Lauda Menarli Odi X. lib. ».
Mercuri facunde, nepos Atlantis
Qui feros cultus hominum recentum.
Voce formatti catus & decor*
,
More palaeftra: r
Te carum magni Jovis & Deorum ,
(3X Varia nelle circojlanze ci viert deferitta l inventori della tira ricavata dal-
1
Cap. II. 13
Or di Giove il figliuolo , Altìgiovante
Mirando ri/è e toflo fieo parola .
:
rietà , che incontrali tra Omero e gli anzi detti greci Scrit- ,
pre è creduto quello che a prima vijìa pare ejfer lontano dall'
opinione de gli uomini Per quefa ragione amplifica , et dal-
.
parole
In quefto fuo Inno confonde ancora Omero la Cetra
con la Lira, come nel profeguimento del medefimo da que-
iti verfi chiaramente rilevali.
E sì
(JS) Vedafi del plettro quanto fi è frritto nella Disertazione terza del primo To-
mo pag. 434. 435. a tempo opportuno riferb.indoci di parlarne piìt dijìintamente.
($6) Plutarco del Genio, e della Vita di Homero trad. in volgare da D, Grati»
Mar. Grati!.
,, . , , .
Cap. IL ij
E sì prendendo alla Jìmjlra mano
Col plettro Ji provava a far fonata:
E quella dalla man , forte fonava
Ridea godendo Febo Apollo (3 7) , e V fiuon»
Amabil per le vifcere pajfava,
E col cuore afcoltava . Ei fchitarrando
Amabilmente colla lira , franco
Stava il figlio dì Maja a man finifira
Dì Febo apollo ; e tojlo acutamente
Ceterando , cantava alteramente (38) ,
Ed amabile voce andava dietro
Mentr ei formava , gì' immortali Iddìi.
E dopo var; difcorfi , e contratti introdotti dal Poeta
fra Apollo e Mercurio foggiunge come quefti
AH' altro fece dono della Cetra .
Rifit Apollo.
(38Ì Oltre il fuono della Lira , -viene dal Poeta accennato in Mercurio anche il
Canto, onde convien offervarc col VoJJio Injì. Poet. Uh. 3. cap. 11. S. io. la differenza
de' vocaboli , coi quali veniva efprejfo il femplice fuono, dall' unirlo ìnjìeme col Canto,
Venio ad Cantum citharae quo pertinent ai -apis xiSapay oiS'aJ Carmina ad
jciS«/>ifix£ù ,
citharam cani Hoc eli carmina quae ad citharam cai erentur De his paflìm
folita . , , .
Hoc qui facerent, ditti xiS«f j»JW Ab his differebant. *&xpisaì Unde eos con-
. .
tius «
. . ,
Papinio nihil dicam, qui lib. 1. Achilleidos , & in detimo Thebaidos, prò eodem
ufurpat teftudinem , citharam lyram ; e'iam Arhenaus lib, 14. de Clinia Pythago-
,
rico fcribit, EiVort xnKiritirf tià rir òpyìiv ìxiSapitrt 7» *J,.«. Si quando ob irart» .
eflet faclus moroiìor , cirharizabat lyrà , Hxc res decepit Antonium Kajoragium
quando prafatione in Imdarum contendit, eos falli, qui lyram à cithara faciunt
diverfam: Etli & muitis idem argumentis probare adnitatur .n opufculo quodam ad.
Hieronymum Card.-mum: qund in epiftolicis qua:ltionibus , ab nepote editis, primo
loco collocatum . Philip. Cttfiuf , Calum Aflronom. Poet. pag. 186. Merita pero foprt-
d' ogn altra effer preferita l'autorità tifata, il quali efprcffaner.it difiingut la Ce-
tra dalla Lira, come dal eap. f. v. ix. Cithara, Lyra, &
tympanum, &
tibia, &
& vimini, in conviviis veftris.
(iifulian. Aureltus De Cognom. Deor. eap. 4. Natal. Corniti! Mjtbol.
. lib. 4. eap. 19.
Ab. bannier Mythol. Tom. I. pag. 18. &
Tom. 111. pag. ij8.
,
44») Ciceri de Natura Deor. lib. »• ». f°. Jan) Apoumis nomen eft Gra'Cum,
quem
. . ,
Cap* II* 17
tona in un parto ifteflb con Diana, e che ci viene rappre-
fentato per il Dio della Mufica , della Poefia , e delle Arti
£43} , o come vuole Platone , Dio della Mufica del vatici- ,
1
Jìatua , che gli è Jlata confocrata in Delo , ha nella dejìra un
arco , et nella Jiniflra le grazie , ogn una delle quali tiene qual-
che i/frumento Mufico Tiene una la Lira /* altra i Flauti con
. ,
quem Solem effe volunt . Macrob. Saturnal. lib. t. cip. 17. ci deferivi ì varj ito-
mi coi loro lignificati . Plutarchus de Ei apud Delpbox .... omnes autem fere Grscos
uno ore eundem cum Apolline Solem perhibere. Vinto in Cratilo. Macrobius Saturi-
lib. 1. eap. ai.
Homerus Orphei hymn. in Apoll. v. 16.
(43)
tu vero omnem polum cithara multum refonante
Adaptas , quandoquidem chorda: acuti foni fuper fines afeendens
Caltimachus in hymn. Apoll. apud Natalem Comitem he. cit. lib. 4. cap. 19.
Arte magis varius nullus , quam clarus Apollo
Sunt illi artifìces cantus cura: ille fagittas,
Ille arcus curat,
pariterque oracula vates,
Suffragia
Cyraldus Synt. VII. p. 110. Apollinem , quem Deum gentes exiftimabant , quatuor in pri-
mis artibus pra:fuiffe legimus , idque etiam ex Homeri Orphei hymnis colligimus» &
(44) Plato in Cratyl. Nullum profeclo nomen aliud unum quatuor hujus dei po-
tentiis reperiri convenientius potuiffet, quod comprehenderet omnes, & iplius &
quodammodo declararet muficam, vaticinium , medìcinam, fagittandi peritiam.&
(45) Vlutarct dell» Mitfic* trtfd. in yolg. da Marc' Ant. Gandini pag. miti ijf .
. .
ftola , o Sampogna .
(48) Paufan. lìb. 5. cap. 14. Succedit communis Apollinis Mercurii , ob eam &
precipue caufam, quod lyrae inventum Mercurio, cimare ApoUini Graecorum fer-
mo attribuii.
. .
Ccip. IL 19
fulla feorta non folo degli Eruditi (40) , ma dei primi Pa-
dri della Chiefa (50) , come i Mitologi ricavarono le loro
favole dai libri /acri , particolarmente dal "Pentateuco di Mosè ,
che ebbero per un inefaujìo fonte della loro Teologìa , e An-
tologia (51). Per la qual cofa appreflb i Poeti non era tut-
to finzione, il che fé fatto avellerò, fomtna vanità Hata fa-
rebbe, ma aggiunfero ai fatti accaduti in varie perfone qual-
che invenzione, o poetico ornamento (52). Vogliono per-
ciò, che lotto il nome di Vulcano venga figurato Tubalcaim,
e' lòtto il nome di Apollo Jubal (53), il quale, come ab-
biamo dimoftrato nel primo Tomo della prefente Storia (54)
dal Sagro Teiro vien dichiarato inventore della Mufica llru-
C a men-
(49) Monf. de Lavaur. Storia della Favola trad. dal Francefe T. 1. pag. 89. 90.
parlando del principio dui Mondo e degli Dei dice : S' è tenuto per cofa indubita-
, ,
ta , che il ripartimento favolofo dell' univerfo tra quelli Dii fofle ftato prefo da
,
quello che fece Noè di tutta la terra, dividendola fra fuoi tre figliuoli dopo il Di-
i
luvio .... Parte di quelli rifeontri e di quelle raffomiglianze è Hata additata da uo-
mini eruditi, sì antichi come moderni. Tra quelli Bocharto ( in Phaleg. ) , Votilo
{ de Idololatrìa ) , Monfìg. Uezio ( Demonftr. Evangel. ) , ed il P. Tomaffìno ( Metodo
di iludiare i Poeti), ne hanno fatta copiofa raccolta, ond' è facile perfuaderfi che
le Favole de' Gentili fon tolte dalla Sagra Storia.
(50) Jujlinus Mart. Orat. paraenet. ad Gentes Clem. Alexctndrin. Uh. 2. Stromat.
.
é* Orat. exbortat. ad Gentes. Origenes cantra Celfum Uh. 4. &* 6. Eufebius Uh. 11.
de Frétparat. Evangel. S. Amhrojius Serm. 18. in Pfal. 118. S. Auguflinus de Cìvit.
Dei Uh. Vili. Cap. XI. S. Cyrillus Jlexandrinus Archiep. centra Julian. Uh. 1.
(51) Htietius demonjìr. Evangel. Propof. IV. Cap. io. n. VI.... multi fuerunt
apud Grsecos fabularum artifices, qui confufa de Diis fuis, ac pugnantia fenferunt;
multorumque hominum gella tribuerunt uni, vel acla unius in plures partiti funt;
omnia vero , vel pleraque certe ex Codicibus facris hauferunt ac precipue ex ,
dam colorem. Non enim obtreclantes illa dicebant, fed ornare cupientes. Hinc ho-
mines decipiuntur : maxime quod, dum haec omnia ficla effe arbitrantur a poetis,
colunt quod ignorant. Nefciunt enim, quin fit poetica licentia; modus, quoufque pro-
gredì fingendo liceat cum officium poeta; fit in eo , ut ea, qua; gella funt vere, in
:
aliquas fpecies obliquis figurationibus cum decore aliquo converfa traducat. Soggiun-
ge però il VoJJìo {De Orig. Idololatr. cap. 19. pag. %6. ) Hic enim veterum rnos erat,
quo magis admirandae effent virtutes eorum, quos in Deos retuliffent, varios eximix
rirtutis in unum conflare, unique omnium gella attnbuere; quod difficile non erat
in rèbus ab state fua remotis , &
geftis in terris longè diflltis
(53) Huetius loc cit. Apollinem Mulìca; parentem ejufque fratrem Vulcanum
,
ferrariae & aerarix artis aucìorem, Jubalis, & Tubalcaimi fìliorum Lamechi expref-
fas effe a Mythìcis Scriptoribus imagines, jam obfervatum eli.
(55) P. Mtrfennu! Qiis/ì. in Genef. pag. 1514. Ipfe fuit pater canentium cithara,
& organo. Ne quis rnihi nefcio quem Apollinem aut Orpheum Mufìca; inventore!
,
objiciat, ciun hunc Jabelis fratrem Scriptura Sacra muficorum inftrumentorum patrem
afferat, ut antea Jabelem paftorum, atque tentoriis utentium patrem; quippe qui pa-
ftores docuit fua tugoriola in chiramaxiis, fìve arcuniis ftatuere, pecora in greges dì-
itribuere .... Muficam igitur aggrediamur, qua; non ab Apolline, vel Orpheo, aut
aliis, quas fabula:, &
hiftoria: prophanx commemoranr . Itaque Jubal nofter pa-
. . .
pter antiqiiitatem veri authoris nomen obfcuratum effet , quilibet fé hujus artis inveriJ-
torem dici voluit
(57) Philip. C&Jìus . Ce/. Ajiromm. pag. 186. In eiufmodi enim organis muficis
qua: cordis inrenduntur, veteres mox tres , mox quatuor, moxfeptem, moxnovem,
inox decem plus miiius agnovere chordas . Maerobiut Saturnaì. Uh. 1. cap. 19....
ut lyra Apollinis chordarum feptem tot coelettium fphacrarum motiis prarltat intelligi
quibus folem moderatorem natura conftituit. Idem irr fomn. [cip. Uh. z. cap. 3..,.
nam & Apollinem ideo MdateyÌTlw vocant quali ducem & prìncipem orbium cete-
,
rorum ut ipfe Cicero refert : Dux & princeps, & moderator lummum reliquorurre,-
,
CCip. II, 21
E tari-
($9} Cicero Tttfcul. Qutjl. Uh. i. 59. Commemorat ( Socrate* ) , ut cygnì , qui
non line cauffa Apollini dicati font, fed quod ab eo divinationem habere videan-
tur, qua providentes quid in morte boni fit, cum cantu &
voluptate moriantur.
(fio) Plato in Fh&dr<r, vel de Anima pag. mihi
50 J. Mi quidem {Cygni) quando
fé brevi prafentiunt morituros, tunc magis admodum dulciufque canunt, quam an-
tea confoeverint, congratulantes quod ad deum fint, cujus erant famuli, jam migratu-
ri.... Sed quia Phsebo facri\ font, ut arbitror, divinatione prsediti prasfagiunt alte-
rius vitse bona: ideoqtte cantant alacrius geftiuntque ea die, quam foperior-i tem-
,
pore .
rum genus fit natum, munus hoc à Mirfis naclum, ut alimonia non ind:ge:it , fed
abfque cibo potuque, quandiu vixerit carnet, poftea vero ad Mufas proficifeatur,
quam quis hominum Mufam hic colat, renunciaturum ..
(<5j) Nata/. Comitis loc. cit. Uh. 6. cap.i$. Fama eft igitur, Marfyam, ubi cura
Apolline decertans vitìus foilTet, de pimi arbore propinqua foiffe fofpenfom, exco» &
riatum , ut teftatur Nicander in his carminibus :
E
tanta pelle a la fua carne invola
Che tutto il corpo è una ferita fòla (66") .
primus Pythicum camum Delphis cecinit: quo placatus Apollo, rediiteum tibicinibut
in gratiam , quum ante eos male odiffet propter Marfya; , & Sileni , qui deum ipfura
provocarunt, certamina. Puronvl anche i Giuochi Pitii accompagnati da varj ftrumea-
ti , come appreffo Nat al Conti he. cit. lìb. 4. e. 1.
(71) Paufanias toc. cit. pag. mihi 187. Jam vero Phinta regnante, Sybotae fìlio,
Apollini primum Meflenii facrum , eum virorum choro, Delon milerunt. lis canti-
ami , quo Deum falutarent ( Profodium appellane) fecit Eunielus: hxc certe car- &
mina fola font qux Eumelum fecijTe prò comperto habetur.
. ,
Cap. 11. 23
f autorità di Giulio Polluce , dalla Cetra veniva accompa-
gnato (73).
Sarebbe qui opportuno il porre fotto degli occhi le varie
forme della Cetra, che ricavate dai più celebri Mufei ritrovane ,
(73) Ger. Jo: Voljìit: InJUt. Poct. Uh. j. cap. n. 5. io. Ea, quae accinerentur ad
eitharam , etiam -mpocruSicu vocantur ; ut fcribit Julius Pollux ( lib. 4. cap. 9. feci, j.)
Quare quifquis eft Tspotrufros , idem [ttKpìèt , &
xtSfappSis : quod ex Ariftophane
etiam liquet.
<74' 1
Mut. Comis Mytholog. Uh. j. tap. 15. Bacchus, quem Dionyfum etiam va-
earunt ; e quibus parenti bus ortus fìt , diverfae fuerunt antiquorum poetarum opì-
niones
<7<1 Gyraldi Hiflor. Deor. Syntag. Vili. Ger. Jo: Vefins de Orig. Progref. Ih. &
latr.Uh. 1. cap. 19. 17. &
alibi . Nat al. Cornei toc. eh. Ah. Bannier Mytholog. T. 4.
fag. xj8. Ab. Declaujìre DìClìon. de Mytholog. T. 1. pag. 140.
(76) Orphei Hymn. in Lyfium Lenujum V. 1. Audi beate Jovis fili Epilenìe,
Bacche, bimater. Hymn. Dionyfii v. 6 Jovis &
Perfephones ineffabilibus leclis
genite Hymn. in Semele v. 2.Formofam Semelem comam amabilem habentem
,
(So) Aìhrhl de Deorum imaginih, de Baccio. Bacchus fìlius Jovis_ Inter deos con.:,
.aurr.eratus eft ,
quem vinum , & vini deum effe dixerunt . Euripide; in Baechh
tpud Nata!. Comit. Mitholog. Uh. 5. cap. 13.
Sernele fatus
Potum racemi repperit mortalibus
Ac protulit : mceroris ille nubila
Fugat repletis vinese liquoribus ,
Somnufque fit mali diehus fingulis
Oblivio : nec pharmacum malo aptius
Tibullut Uh. %U%. 7. zi. 33.
1.
Hic docuit teneram palis ad ungere vitem: ;
ìnfanientium videre eft, qui non fua deliria Carmine & cantu enuncient. Vtdafi nel
Mufeo Romano de la Chaujfe T. I. la Tav. j8. con V efpqfii, pag. 4*.
(8l) Virgil. JEneid. II. v, 737.
A ut ubi curva choros indixit tibia Bacchi
fivid. Metani. Uh. 3. v. 518.
Liber adert feftifque fremunt ululatibus agri
:
ronati geftabant vites, hircos, phallos; perSylvas, montes, nemora furibundi falnbant;
«iiffono clamore, ululatu, tibiarum cantu, & cymbalorum tinnitu omnia replebant-
. . . . ,
Cap é IT. 25
Fortuito (83), dì teatrali fefte , e di conviti accompagnati
col Canto, e colla Cetra. Celebravanfi ancora alcune fefte
particolari in onore di Bacco chiamate Orgie, o T rieteriche ,
come appreflb Orfeo (84), e Virgilio (85), perchè celibra-
vanfi ogni tre anni, con Lire, Tibie, e Canti (83). Stra-
tone (87), Luciano (88), e Svida (89) aflerifcono , che
Bacco veniva accompagnato da varj miniftri , tra quali i
Satiri i Sileni
, le Baccanti ed altri
, alcuni efpreiTi con , ,
fhormitui he. cit. ... at illam ebriorum turbulentiam proprie exprimere videtur tin-
nitus Ale, & tympanorum fonitus, qui in eius Orgia afliununt. Utuntur multi etiaai
tibi.s,
quum frutìuum vindennam faciunt aliifque hujufmodi. ,
Servius in JEneid. he. cit. Innovabantur tertio quoque anno , unde Trieterica dicli
funt, ideft Triennalia. Jo: Ger. VoJJÌus Itijl. Poet. lib. j. e. 16. {. 1. dice che,
. ad
Lyram , vel Tibia-m canerent .... i. ì. Vocatur autem Dythyrambice ea poé'lis
qua Bacchimi ceiebrabant Bacchico furore concitati.
87; strabo Uh. io. Geogr. p. }n. Bacchi, Sileni, Satyri, Bacchi, Leni, Thyi,
Mimallones , Najades Nyniphi Tityri
, ,
(90 Gyraldus Hijlor. Ceor. Syntag. 1$. pag. 41$. Vocati etiam funt (fauni Sa-
tyri) à filtula Cicuticìnes. VirgìV.m Ed. 1. v. }6.
Eft mihi difparibus feptem compacu cicutis
F:ltula
(pi) Lucretiui de Rer. Natura lib. 4. v. 584.
Hic loca capripedes Satyros , Nymphafque tenere
Finitimi fingunt, &
Faunos effe loquuntur; ,
^
Quorum nottivago ftrepitu , ludoque jocanti
Aafirmant volgo taciturna filentia rumpi;
Chordarumque fonos fieri, dulceilque querelas,
Tibia quas fundit digito- pulfata canentuiu;
. .
Cap, IL 27
con fco). e Angolarmente Callimaco Cioo). Calliope»
altri
dice egli, inventò il Canto in lode degli Eroi ; Clio la Ce-
tra ; Euterpe la voce dei Mimi, dilettandoli della Tragedia;
Melpomene diede l' inftrumento chiamato Barbito; e Terpfi-
core la Tibia ; Erato manifelìò gì' Inni ; ai Canti Polimnia
aggiunfe 1* armonìa ; i moti del Cielo e degli Aftri deferita
furono da Urania ; e Talia fu Maefìra e direttrice della Co-
mica. Ebbero parte le Mufe fecondo Pitagora (101), feguito
anche da Platone (102) nella celefte Mufica , ed efìendo el-
leno l'anima de' Pianeti, e proffime alla prima sfera, che,
fecondo Efiodo, è vicina al Firmamento, tripudiano attorno
Giove ; e quindi unita vollero gli anzidetti Autori al Firma-
mento Urania, a Saturno Poiimnia, a Giove Terpficore,
D 2 Clio
No» convengono i Poeti nell' attribuire t,d ognun.i delle Mufe-, quanto deferire nelP
efpojìo Epigramma Callimaco, come con abbondanza d' erudizione ci descrive Geo/redo
XJnocerio nella fua Mitologia delle Mufe . Vedi Gyr.tldi Syntag^ VII.
,
unum quodvis iftorum pars eli , atque portio , Mnemofyne ipfi audiebat . Jo: Erider.
Weidlerìus Hifior. Afironom. cap. 5. n. XV. Multa quoque Pyttugoras differere folebat
de Harmonia fphxrarum caeleltium. Putabat feptem ftellas inier folem terrain va- &
ga"; , motum habere ìupuSfio» , &
intervalla muficis daftematis congrua , fonitufque
varios reddere, prò fua quemque altitudine.
(101) Mar/il. Eicìnus in Conviv. P/atonis Orttt. J. cap. 13. Préeterea velociffima
illa & ordinatiffima carlorum converfione mulicam nafei confonantiam arbitramur
atque odo circulorum motibus tonos odo : ex cunclis autem nonum queniam produ-
ci concentum . Novem itaqite cxlorum fonos , à mufica concordia Mufas novem co-
gnominamus
. . . . .
Urania. e. Firmamento f
Folimnia. d. Saturno
Terpficore e. Giove.
Clio. *• Marte.
Melpomene. a. Sole.
Erato G. Venere .
Euterpe. F. Mercurio.
Talia. E. Luna.
Calliope D. Terra
E quc'
(ioj) tlularchas Sympojìacon VII. Quajì. 14. Macrob. in fomno Scìp. Uh. x. cap. y.
Untai. Cor», liythoì. lib. 7. eap. 1 5. Communior tamen fuit opinio quod Mufa: efient
fphaerarìim anima: : Urania feilieet ftelliferi coeli ejus fpherae , &
qua: vocatur apla- ,
nas : Polymnia Saturni Terpfichore Jovis, Clio Martis , Melpomene Solis , Erato Ve-
,
neris, Euterpe Mercuri! , Tnalia Luna?: qua: ficuti magis recedunt a medio mundi,
ita diverfos fonos efficerent .... Sunt igitur ocìo Mufa: commemorata:, totidem fphe*
rarum toni, ex quibus redundat illa, qua: nona addita eft, Calliope: quali bonum
«oricénfani dixerim. Ha: cum firn propinqua: primo corpori, quod movetur: cui fe-
des Dei proxima creditur , dicìs funt circa aram Jovis tripudiare , ut ait Henoduj
in his :
H.t teneris pedibus vitrei nam fontis ad oras
Uique choros ducunt Jovis omnipotentis ad aram.
. .
Cap. IL 29
E per i/degno il feron cieco »
ijueftt
E
Jpoglìaron del canto divino ,
lo
con eflb, per rìimofrrare che dieci fono le parti con le qua- ,
de' quali, nafce più tofto un libilo , che voce j due labbri
CQ-
Lira folle collocata dalle Mufe fra gli Altri per la ragione ,
Sp»r
GrfC-
feE
_j
Pe
mm
-Q-. -m- n Q
?*m
mannum. Deum Ji-polUnem
-W"
Ca.no a. - na. .
De-
(107) Hygùms Foet. Ajlron. Lynx. Lyra autem inter allra conftituta eft , liac
uti Eratofthenes alt, de caiifa , quod ìnitio à Mercurio fcfta de teftudine , Orpheo
efl tradita , qui Calliope* &
Oeagri filius fuit , ejus rei maxime itudiol'us
,
C A P. III.
(4) Visto Cratyl. Confentaneum quoque, amice,^*?» biformem filium effe Mercurii
Hys'nu! Fai: 1x4. Pan Mercurii & Penelopes fìlius. Herodotus in Euterpe lib. t. ». CXLV.
A Tane autem Penelopes; ex hac enini & Mercurio Pan genitus dicitur a Graecis.
(5) Gyraldut Hijìor. Deor. Syntag. XV. pag. 43 j. T. 1. Quidam porrò tradide-
runt, Pana Jovis & ìi^ptms, idéft Contumelia: filium, alii Mercurii & Penelopes, alii
Penelopes quidem, & omnium procorum, & inde 111! nomen Pan.
(6) Oviiìus Faflor. lib. X. Lupercxl. zi. J.
Pana Deum pecoris veteres colulffe feruntur
Arcades Arcadiis plurimus
. ille jugis
Vìrgilius Eclog. X. z>. 16.
Pan Deus Arcadia; venit quem vidimus ipfi :
compererit Pan Fuit & in Parthenio monte Panos delubrum ubi & teftu- ,
dir.es conficiendis lyns peraccommodas haberi proditum memoria: eft, quibus tamen ,
Gap. Ili, 33
gà » e abborrendo ella il fuo amore , e fuggendo da elfo
quelli , che fino guidati con tanto ordine e con tanta maejlrìa ,
E a un
(9) hietamorf. d' Ovid. rìd. da Ciò: Andr. dell' AnguitLtru ih ottava rima lib. i.
(il) C. VUnius Hijlor. Natur, Uh. 7. cip. 56. Fiflulam & Monaulum Pan Mer-
Curii [ invenit ] „
(13) 4. Dtipnofoph. rap. 14. Quod rune vo^atur x-t\a[i*v\Li<
Jthenius Uh. Monau- ,
illud quod eli fub arce. Quòd (i igitur' Athenas veaer.s, cognofees' qutatum ibi fit
no'.nen Fanos ...... at ego* tair.en &
cum Echo tic cum Fy i rem haLeo. pneterea
& cum omnibus Bacchi Mxnadibu'; , atqae admodum ftudiosè ab illis oliervor.
(rf Vìrgììius', Ecfog'. X.- Nata/. Comes Mytbaloy. lib. J. cap. 6. de ì.,1,1 . Anton.
$ranc. Gorius Mufeì Elrufr. Qlajjìi 1. T. i. pug. 147..
(16) Vtatonij Ctrmint upud Nat. Corniti /oc cìt.
Conticeant. TryaJuiu colles , fontefoue perennes
Ipf'aque conticeant pignora' parva gregis :
Fiftula clulce canit quia Fanos . labra canoris
KumiJa ut illius addita funt calamis.
Jlunc circa ftat'uere chorum molli pede Nymphar
Hydriades, poter Nymphx & Hamadryades.
. , . .
Cap. III. 35
A Pane fuccedono i più vecchi, fe-
Satiri, de' quali ì
(17) Paufanias Atùc. Cap. XXIII maximos enim natii Satyrorum Silenos
nuncupant
(18) Inno d'Orfeo di Sileno Satiro trai, da Antonmarìa Salvini.
(19) Atken&us Deipnofoph. lib. 4. cap. zj. Edit. Cafiub. Euphorion hexametrorum
fcriptor libro de poé'tis lyricis tradit, Mula: qua: multis eft compacìa calamis,
Sìlenum [ inventorem ] : illius autem , qua: cera glutinatur , Marfyam
(io) Cer. Gio: VoJJio rileva una tale diverjità d' opinioni in attribuire a varj ,
naulon, reperit Pai! Ifidorus vero Kb. III. Orig. cap. XX. tradit, quofdam
Mercurii .
hanc lauderei tribuere alios Fauno , nonnui'os Idi , paftori Siculo. De Mer-
Mercurio,
curio non longè abit à Plinio, qui Pani Mercurii adfignat. Nec Faunus Latinorum
alius eft à Pane Grscorum : ut ibidem aenofeit Ifidonis. Pro Idi vero lubens [quod
Antonio Auguftino non improbatum ] Daph'nidi reponam : quando is paftor Siculus
fuit, & Carmen reperit Birolicon, ac eo , &
fiitula alios oblecìavit: ut de fingulis
iftorum tertis eft Diodorus Siculus pene extremo libro IV. bibliotheca;
(il) Paufanias Corintkiac. cip. 11. XX
placatus Apollo, rediit cum tibicini-
. . .
bus in gratiam , quum ante eos male odiffet propter Marfiac Sileni , qui deum ip-&
fum provocarent , certamina .
(ix) SvUns Hi/lorica. BaxX 1" Bacchar , Satyri, Panes , Sileni, flint Bacchi co-
•
mites . Straho lih. io. Geo'r. pag. 313. fra ! mìni/Iridi Bacco numera: Bacchi, Sile-
ni, Satyri, Bacchae , Lenx , Thide, Mimallones, Najades , Nymphae , Tityri.
(13; Horatìui lih. X. Ode XVI. vel XIX.
Bacchum in remotibus camina rupibus
Vidi docentem [ credite poileri ]
Nimphafque difeentes : & aures
Capripedum Satyrorum acutas-
Evoe recenti mens trepidat metu
,
debellatis fòrtiter gigantibus rev'ertentem Juppiter ile affatus eft: su tijì, euge fili.
(,*4) Tarn. 1. Tav. XV. pag. 8*. feg.
. ,
Cap. III. 37
F'giìs al fiume Acheloo che fi trovato
Cogliendo i fior con molte altre donzelle ,
Quando /' eterne tenebre ìnvolaro
La figlia di colei , eli ancor commovc
Col pianto , e con parole il cielo , e Giove
Vili. pag. 830.], ab Hebraico & Punico idiomate prndit ; nam T» Sir, eli can-
tici, camicum Inde libro Salomonis titulus BTartl "W Sirhaffirim, eft canticura
.
ut. air. S. Hieronymus, deemones autmonftra, aùt dracones magni, criftati & vo-
, ,
Ambrofius & Bafilius. Ab. Bannier. Mytholog. T. 4. Liv. z. Cap. X. p. $85. Ab.
Veclauflre Diition. de Mytholog. X }.
(17) Hyginus lab. CXLI. Sirenes Acheloi fluminis Melpomene Mula- fìliae. &
(18) Gyraldtti Syntag. Deor. V. Sirenes filix dicuntur Terpiicores, feu Melpome-
nes , &Acheloi. Servius tamen Calliopes ait. Nat. Comes Mythol. lib. 7. cap. 13.
Kas igitur [ Sierenes J finxerunt antiqui Acheloi fluminis .... Terpfichores fuifle &
fìlias . ìiicander lib. 3. Mutatorum Melpomenen Sirenum matrem filine fcribit , alii
Steropen, olii Calliopen . Ab. Bannier he. cit. p. 381. I_es uns veulent qu' èlles fulfent filles
du jjeuve Acheloiis & de la Nymphe Calliope , d' autres pre'tendent qu' èlles fortirent
du lar.g de la play.e qu' Hercule fit au Dieu de ce fleuve , en lui arracham une
Cv me
(19) Ab. Bannier eòi. loco . . . . Ovìde dit qu ellés accompagnoient Proferpine
lorfqu' èlle fut enleve'e , & que les Dietix Ieur accorderent des ailes pour aller cher-
cher cette Princeffe . Ovid. Metani. I. V. fab. IX. v. 558,
Folle fliper flucìus alarum intiltere remis
Cptallis facikfque Deos habuiftis ,
: artus &
Vidiiiis veftros (ubitis flavelcere pennis.
Vojfius de Orig. Idololatr, libi 3. cap. 99. Sirenes praeterea in ficlitiis Plinio avibus
ha-
. . . . . , ,
ri a-
Jiabentur. Id miretur qu'fpiam, qui cogitet, vulgo à piclnribus , quia rraris monftra
credantur , effingi faperiori corporis parte virgineà, inferiori autem pifcium . Sed tale
quid apud veterum legas neminem . His eniin fupernè formofa; erant virgines , infer-
me aves. Unde Ovid. loe. cìt. zi. jsi.
....... Vobis Acheloides , unde
piuma, pedefque avium , cium virginis ora geratis ?
Atque etiam fenlentiam legas apud iElianum lib. XVII. de Animai, cap. XXIII.
liane
item Servium in VI. J£ne. & Svidam
(30) Ab. Eannicr loe. cit.pag. 3S4. Cependant, pourne rien dlffmuler, je crois
que M. Huet s' eft trompe', &
jamais l'Antiquité n' a regardé les Sirenes comrne
des ppifions ni Homere : qui les peint feulement fous la figure de femmes volu-
,
Anciens, que je ("cache, n' en a jamais eu cctte ide'e Ah. Declxuftrt Die. Mithoì. T.3. p. 31;.
.
Que!que< Auteurs Modernes ont pre'tendu que les Sirenes avoient la forme de poillbn
:
& L'giam. alii .duas tantum & fine nomine, ut Euftathius notat alii quatuor:
, .
Cap. II L 39
riano anche i monumenti nella qualità , e nel numero degli
Strumenti Appreilo del Gori fé ne vedono tre , 1' uno petto
.
una delle tre Sirene canta, e le altre due fuonano 1' una la
A Si-
(37) Ant. Francifc. Gorius Mufe. Etrufr. T. i. C/«"". i. pag. 179 Etrufca Urrà
quie in fronte horum librorum propòfita eft e<tat Florentiae in l\;uieo Marchionali
.
labefacìata. Quae >en proponitur num. 1. in hac Tab, CXLVII. Volaterris cori.ici-
tur in Aedibus KobililTìmi Equ ris Ludovici Maffeii ; altera vero prola'.a run il. .
Florentiae apud Nobiles Eonnarrorios adfervatur . ptig. 180. rrin um igitur in his
. . .
monumenta omnium vetuftifTinis obfervandum e(t, Tufcos hoftros tres tantum propo-
fuiffe Sirenes, lon e pulcherrimas feininas: & quidem omni cui ti & verniate corpo-
xis inltruclas ornatatque in auribus , ara illis
. torquibus & peplo, quod e capite
,.
ear.im pender, virgir.ea tunica & palla aivicìas: qui bus nec crura nec pedes galli- ,
naceo* adfìer.arunt uti apud Grarcos & Romanos in Sculpturis facìum viden.us.
,
V3S) Gromjvius Thefaur. Gnc r Antiq.- T. 2.. Tub. 7. Multis quidem forfan feculis
»n'.e jam in faxo ilio degebam Slrer.es , utpote vel a:quales Mulis, quibufcum cer-
taviìfe cantu leguntur, vel ex earum aliqua [ Meipomer.en plurimi, fed alti Terpfi-
choren tradunt nonnulli Calliopen j natie ut proxime ad eas accedant, etiam Hi-
,
gino eas ad froferpinae raptuni referente. Quidquid de his etiam Argonauta; jaclare
voluerunt on nino quem ver.erari debemus ob eas palam cognitas, Ulifles eli, qui fp-
,
lus potuit earum cantus' "udire,, ita ut non ad definendun illuc appelleret fed prxldmì,fià ,
veh*retur, & quum pjiire.nus omnium cantantes eas audivilTet [ qnippe poft quem zi-
fidue cont.'cuerunt non a.i plius viventes] fimul dodrinam earu 11 per populos ferre
dn.ui faciftn earu'ii magno rerum fuarum prìecon'i Homero informare. Quod ut alns
enam fieiet,>- no.tro propolito iaprimis faverem, iptas tres [in lume enr.u numerum
conveniunt omnes, em varianfes nomina, egregie prorlus ex monumento \ eceri Ro-
mano .0, gazsWufei Puteani exfubitas nuper 0. vulgatas huc applicui, quo nume- &
rus ipfe conltaret, & apparerent piuma pe^elque aviuui Cam gereient tamen virsi- ,
ris ora, ac pariter til iis l fic enim loquimr ^ervius, non tibia, ut video temere ex
ilio piufquam femel c.tari, eth ita unam inflent in nummo] cithara. voce moduan>
ics con.ordiam luam. P. Montf.ucon Ami}, expliq. T. I. P. 1. Cap. 9.
(}j) Uamitm OdiJl'. Uh. Xll.
, , . .
A Sirene
,
Primieramente ghignerai, che tutti
Uomini incantan capitati a loro.
Chi fconjìgliat amente accojìerajji
2T la voce udirà delle Sirene
JL lui non donna, e non fanciulli figli «
A e afa ritornando
attorno (tanno ,
,
Hojnsr.
Odtf- JiaBys.
De-
(40) Traduzione di Antonmaritt Salvini Uh. XII. Odi/K d' Omero
(41) Paufanias Bottica Uh. j. e *p. 34. pxg. 778. Acheloi enim filias [Sirents]
aarrant Junonis fuafu in cantus certamen Mufas provocare aufas : vicìis Mufas pii»-
Has ex ahs convellile, deque illis coronas fibi feriiTe.
.
<^i
Degli Eroi.
C A P. IV.
d' innoltrarci uopo riflettere , che ne' primi
PRima appretto
, fa d'
antichi Greci non vi era cofa più
tempi gli
frequente fra i Partorì e le Paftorelle pafcenti il loro
gregge, che di ricrea rfi , ed efprimere i loro vicendevoli amo-
ri col canto di rozze canzoni , accompagnate dal fuono d' un
ruftico Zufolo, e d'una stridente Fittola (i).
E Duri-
Agricola &
minio fuffufus, Bacche, rubenti
Primus inexperta duxit ab arte choros:
Huic datur à pieno memorabile munus ovili
Dux pecoris hircus : duxerat hircus oves
tkìlifpus Sìlvìus in hunc loc Agreiles nempè cantilenas, aut aliquod Carmen ìn-
conditum . Saltationem a paftoribus &
rufticis initium duxifle pluribus probat Scali-
ger in tua Poetica. Cantum quoque fuifle à paftoribus ait Lucretius imitationc
ssnceutus avium.
. , ,
.
'.
Dunque profìratì
Non lungi al dolce mormorar d' un Rio
Tra molli erbette i Vajìorellì alV ombra
Di falvatiche piante , il proprio corpo
Tenean co 7 poco in allegrezza e in fejla i
Cap. IV. 43
Cantore (4) per una certa fomiglianza , e conneflione , co-
me ofierva Arifìotele C5) , che fcorgefi nei Ritmi e Melo- ,
antichilfimo fra gli iludj anche più feri quello della Mu- , ,
F 2 Eròi
(4) Idem he. clt. cap. i. 5. 6. Unde Febraeis poeta dicitur VTW3, mefchorer, id
eft cantor, ac poema 11» , Schlr , hoc eft, canticum : riempe à "W, Schur, quod eft
car.ere . Similiter Grarcis «irò ànS' hv « , canere , eiìàoifòs , Poeta, & «o»JV, Carmen.
Poeta: etiam Latini canere fé dicunt : Mufxque ìis Camenae , qua: prius Cafmena:
& Carmenac ; ut monitum Varroni [ Lib. 6. de L. L. ] nempe ab antiquo cafno :
(5) Ariflot. lib. 8. Pulitìc. cap. j. Sunt autem in rhythmis melodiis fimilitudi- &
nes maxime penes veras naturas irae & manfuetudinis ac fortitudinis & temperanti*,
& contrariorum his, & aliorum omnium qua; ad mores pertinent Mufica vero ex . . .
his eli , qua; funt jucunda fecundum naturam Et videtur cognatio quaedam effe no-
.
lis cum hannoniis ife rhythmis, quapropter multi fapentum dixere, alii idem animara
effe harmoniam alii vero habere harmoniam
,
(6) Fab. Quinttilianus lnffl. Orator. hb. 1. cap. x. Nam quis ignorat, Muficen,
[ut de hac primùm loquar] tantum jam illis antiquis temporibus non ftudii modo,
veruni etiam venerationis habuifle, ut iidem Mufici, & vates & fapientes judicaren-
tur?.. & Timagenes auflor ett, omnium in literis fludiorum antiquiffimam Mufi-
. .
cen extitiffe : & teftimonio funt clariffìmi poeta; , apud quos inter regalia convivia
laudes heroum ac Deorum ad citharam canebantur.
Cicero de Orat. lib. 3. Rum. 95. Nani ha:c duo mufici qui erant quondam
(7)
iidem poeta;, madrinati ad .yoiuptatem funt, verfum atque cantum : ut verborura &
numero, & vocum modo, delectatione vincerent auream fatietatem.
. .
Eroi Argonauti .
diti alla tanto famofa imprefa del vello d'oro (8}, eb-
bevi Orfeo figlio di Apollo, e di Calliope fecondo Afcle-
piade (9), ° di Oeagro celebre Suonator di Cetra, e di
Calliope fecondo Igino fio), >1 quale ci racconta, che eflen-
do fiata collocata fra gli Aftri la Lira formata d'una Te-
stuggine , fu confegnata ad Orfeo , come ftudiofiflìmo di
tale ftrumento , e fecondo il fentimento di molti difcepolo ,
Poe-
(8) Ab. Banier. Mytbolog. T. 7. Ih. 111. cap. X. pag. 143. Orphe'e eft un non»
des plus fameux, comme des plus anciens dans la Poé'fie & dans la Mufique des Grecs.
Sa reputation étoit floriflante des le temps de 1' expedition des Argonautes e piì*
,
Avanti dice il cit. Autore pag. 141. D' ailleurs on trouve fon nom dans toutes let
Xiftes de ceux qui ont parie des Argonautes, &c.
(9) // Ciraldì [de Voet. Hifl. Dia!, i. pag. JJ. ] dopo di averci accennati varj,
the col nome di Orfeo vengono dagli Antichi deferì'tti , foggiunge pag. 53. Fuit vero Or-
pheus Apollinis &Calliopes, id quod Afclepiades comprobat: alii vero Polyhymmae
dixerunt
(io) Hygìnus Voet. AJlron. lib.%. Lyra autem inter aftra conftituta eft, hac, uti
Iratoftenesait, decaufa, quòd initio à Mercurio facìa de teftudine , Orpheo eft tradi-
ta , qui Calliopes &
Oeagri filius fuit , ejus rei maxime ftudiofus
(1 1) Svidas Hiftor. Orpheus ex Libethris , Thraciae urbe fub Pieria , filius Oea-
gri &Calliopes Ajunt etiam difcipulum eum fuiffe Lini , & vixiffè^ aetates no-
Tem: alii dicunt undecim. Gyraldu: loc. cit. Hunc [ Orpheum ] ipfum Lini difcipulum
prodidere .... pag. $1. Eam vero Orpheus novichordem primus inftituit , cum an-
tea feptichordis fuifTet a Mercurio conftituta . Igino pero loc. cit. dice : Apollo Lyra
accepta dicitur Orphea docuiffe.
(ix) Diodorus Siculus . Biblioth. Hifl. lib. 4. pag. mihi 131. Quoniam vero in Or-
phei mentionem incidimus , pauca de ilio referre , non alienum eiTe arbitramur Is
._
miro quodam aufu penetravit. Ubi Perfephonen fuavitate cantus illeclam permovit,
ut deriderlo ejus morem gerens , conjugem nuper defunclam ab inferis reducendam
«oncederet. Vide Hyginum Fab. iji.
(13) Albricus de Beorum Imaginib. de Orph. Orpheus vir fuit magnus ingenio,
3: eloquio perfulger.s , eruditiffimus philofophis: , &
artium difciplinx : qui homin^s
k-
. . , . ,
Cap. IV. 45
Poema mirabile , ed eccellente per la dolcezza dei Modi Giun- .
Poi-
Vedafi fingolarmente Palefato de Fab. Harrat. lib. 1. de ofbeo, che /piega il fenfo dì
quejla favola .
(14) Ovidius Metamorph. lib. XI. Fab. 1. tradu%. di Gìo: Andr. dell' Anguilla™.
Horat. de Arte Paet. v. 391.
Sylveftres homines facer interprefque Deorum
Coedibus , &
viflu fccdo deterruit Orpheùs
Didtus ab hoc lenire tigres, rabidofque leones.
Chrifloph. Landinus in hunc loc. Oftendit Orphei &
Amphionis exemplo quantum
utilitatis ad humanam focietatem confervandam quandoque attulerint poetae boni.
(15) Hyginus Fab. 173. Qai primi ludos fecerunt.... Orpheus Oeagri fìlius
cithara vicit
(itf) Idem Poet. Afiron. lib. z. in verbo Lyra. Itaque exiftimatur fuo artificio
feras etiam [Orpheus] ad fé audiendi caufa allicuifTe , qui quereus uxoris Eurydices
mortem, ad inferos defcendifle exiltimatur, & ibi deorum progeniem fuo cannine
laudante
(17) Virgil. JEneid. lib. 6. v. 119.
Si potuit Manes arceffere conjugis Orpheus
Threi'cia fretus cithara fìdibufque canoris
(18) Hyginus loc. eh praeter Libenim patrem : hunc enim oblivione duflus
f raetermifit .... dicitur ei Liber bacchas objecifle , qua: corpus ejus decerperent in>
lerfefli Vide Lambert. Hortenfium Ennarat: in lib. 6. £Lneìd, Virgil.
.
,
(19) Ovidius Metumorfb. lib. XI. Sub, 1.
.
(10) M. Gabriel. Symeoni Vita fa Metamorf. d' Ovid. fig. pag. 148.
.
tefte Diogene, Deomm genealogiam verfibus perfcripfit: jure igitur merito inter poé'tas
ille primus interrogari debebat, qui poetarmi] primus extiterat. P. Jo: Ludov. de In
Cerda in eund. loc. Vis Lettor aliud Mufaei elogi u m ut ne mireris p se'ermirTum , ,
Homerum, illum fubltitutum ? Certe à prarftantia hujus vatis credi pofTuit dicla Mu-
faca loca Mufis facra , non fortaffe à Mufis, quod vugus credit. Movet me Paufa-
niae aucloritas, qui lib. 1. celeberrimum Atticum Mufjcum & ad cujus imaginem ,
reliqua omnia dicìa, ad huncvirum refert, nonadMufas: ait enim De.netrius prse- :
fidio, &munitionibus eum locuin fìrmavit, quem Mufseum appellant. Servio in que-
llo luogo nota: Humeris extantem fufpicit altis &c. Quali Philofophum , ac li diceret
Platonem . _ Alludit enim Poeta. Nam Plato ab humerorum diclus eli latitudine.
Athleta enim fuit qui poft omnium vicìoriam fé philofochiae dedit.
:
(13) Svidai Hijìor. Mufxus VoJJtus de Pottit Crucis cap. IX. Mufeum, qui amo-
.
Cap. 1 47
di Orfeo i di cui fu difcepolo e al quale dedicò il di lui ,
(24) Serviui in he. eund. Virgil. Muleus ante omnes Theologus fuit ipfe pofl
Orpheum : &
funt varia: de hoc opiniones . Nam eum alii Luna; filium alii Orphei
,
volunt , cujus eum confiat fuiffe dilcipulum. Nam ad ipfum primum Carmen icripfit,
quod appellatur Cratera
(15) Pbilofiratus Heroi. in Vrotefil. apud Jo: Meurf. Biblioth. Attica lib. 4. Or-
pheum vero in multis, qua: ad theologiam, fuperavit; Mufaeum vero in cantileni»
Oraculorum .
nus nomen poeta: fit lugubria canentis vedafi quanto fopra ciò fi ì detto cap. XI.
.
pa°. 79. del Srimo Tomo. Mufaeus abfque dubio à Mufa five Màcrct, quod à IQlfl ,
mofar, ars, difciplina^ ut pauùo ante dicebamus. Orpheus itidera a Scientia nomea
habuerit. » Orfeo.
(}oJ idem he. tìh
. . . . .
Eroi Tebani
rendettero celebri fra i Tebani i due gemelli Zeto e Anco-
SI quali fecondo Omero (31), e il Poeta citato da
ne i ,
(54) Apud Hat. Comìt. Mytalog. Uh. 8. cap. 15. Diophanes libro primo Pontica-
t iim hiftorianim , ubi fcripfit de Antiope matre iEeta: , Amphionem Zetum non &
Jovis, fed Theoboontis filios fuiffe inquit , quod etiam reftatur Zezes hiftor. 13.
chil. primae
1
(35 Gyraldus de Poet. Hìfl. Dia!, ». pag. 51. Sed nos in_ praefentia Gracorum
de Air.phione fententiam fequimur, qui eum & Zetum Jovis & Antiopes filios
prodiderunt: licet alii non Jovis, (ed Mercurii filium fcripferint, à quo & lyram
jirimus acceperit.
(36! Hygìnus Fab. IX. Amphion Zetus Jovis & & Antiopes Nyflei filii, Julia
Apollinis Thebas muro circumcinxerunt
(37> Palephatus de Fab. Harrat. Uh. 1. de Zetho . Cum plerique alii , tum ma-
ximè Hefiodus quòd Thebana meenia Zethus & Amphion citharae fono ftruxe-
tradir,
runt. Exiitimant vero quidam illis iplis citharizantibus lapides fponte liu moenia
infeendere folitos fuifle . Propirtius Uh. 3. Eleg. x.
Saxa Cithaeronis Thebas agitata per artem
Sponte fila in muri membra coinè ferunt.
(jS) Hgralìiij de Arte Poetica v. 394.
Diclus & Amphion Thebanac conditor arcis
Saxa movere fono teftudinis, & prece bland*
Pttcere , guo vellet ,
.
Cap. I V. 49
le pietre 1* una fopra dell' altra (39). Palefato però esponendo
il fenfo metaforico di quella favola dice , che eflendo Zeto
e Anfione perfetti Citaredi , a quelli che bramavano d' af-
coltare il fuono , , vece
di cui in que' tempi
in d' argento
gli Uomini erano chiefero per mercede , che
affatto privi ,
ti?) Solìnur cap. 15. apud Ludov. Defprct.. in Art. Poct. Horat. toc. cit. Non quod
lyrà faxa duxerit, feci quod fuaviter affatus homines rupium accolas, incultis &
moribus rudes ad obfequii civilis peilexerit difeiplinam.
(40) Palepbatus he. cit. Revera tamen hoc ita res habet. Citharxdi Zetus &
Amphion perfetti erant , artemque fuam mercede invitati oftendebant argentum :
autem illis temporibus homines cum minime haberent jubebant Amphion Ze- ,
&
thus , quod fi quis eos citharizantes audire vellet prò pracmio ad murum con- ,
audiruri fb.bant nec fine ratione aliqua homines etiam dicere confueverant , lyra:
,
cultu barbaras vel faxi inftar nullo affé ..'tu mobiles ad fenfum voluptatis canendo
traxerunt. ita denique omnis habitus anima; cantibus gubernàtur ut & ad bellum pro- ,
greffui & item receptui canatur, canm & excitante rurius fedante virtutem &c. &
diverfamentc pera penarono gli EgÌT.j ,- come efprime Ludov. Calia Rhodigina Liti.
Antia. Uh. ir. cap. zi. Fuiffe vero -Sigyptii putant magica; peritum Amphiona: Fro-
pterea petras illi in Thebarum moenibus fuftruendis viws obtemperare , ficuti Orphe®
ratiorre eadem fera; obediverunt.
(4t) Horatius EplJÌ. 18. Uh. i. v. 41.
Gratia <:c fratrum geminorum Amphionis atque
Zeri ililfolvit : dor.ee fufpefta leverò
Conricuit Lyra . fraternis ceffifle putatur
Moribus Amphion
Divi;!/. Lttmbinut in bum locum. Zetus & Amphion gemini ingollo,
fratres
, &
in-
ftituta ratiore vita;, & fttidio, multum ir.ter fé' dilTLiìiles fuiffe dicuntur. hic enim
fuit phiLofyphus , iderrque muficus : paitor à Mufis ,
ille & philofophia alieniffimus :
hic comis, fuavi.f, commodus: ille feverus, irfuavis,
agreftis, inhumanus, & qua
ex dirtimilitudine faclum eft , ut amicitia., caritìfque illa fraterna facile intet eos
riiflblveretur.
. . ,.
to ignorante (43).
E ritornando ad Anfione , leggeri in Plutarco (44! che ,
(4}1 Athtn&us Deipnofopb. lìb. 8. cap. X. pag. 351. Zethum cithariftam de mu-
ficadiiTerentem , de arte illa Ioqui maxime dedecere inquit , nomen à Mufis alie-
niffimum iibi quia del^giflet , quòd Zethum fé , non Amphiona voluiffet appellari
Dalccampius in butti- /oc Amphion mufices
gloria fuit clari(IImu< Zethus vero eju» :
Epimenides CorcyraeuS apud Nata!. Comitati Mytbol. lib. 8. cap. 1$. Am~
(46)
phionrm lyne fidibus Mercurio uium fu'.iTe magiftro
fcripfit traclandis
(47) Panfitttar Botot. cap. j. At enim qui carmina in Europam fecit , is me-
moria prodidit, Amphionem Mercurio magiitro fidibus didicifle, cantu vero fax*.
& feras duxifle
(4S) Horatiui lib. $. Ode t.
nam te docilis Magiftro
Mercuri (
(49I Paufatt. loc. cit. At Myron Byzantius heroici carminis & elegorum fcriptor,
Amphionem tradit pri/num omnium Mercurio aram dedicante & ideirco lyram ab eo ,
tccepùTe. Aiunr. eriam ap'id inferos Amphionem ob eas contumelias plecìi , quibus
Latnnan & ejus filios afrecit. Ac de ejus quidem poena in ea poefi mentio eft, cui
Minyas nomai: eit vero communi argumento de Amphione & Thamyri Thrac*
confcript» ..
, . ,,. , .
Cap. IV. $l
un'orrida pefte , che tutti fece miferaraente perire (50). Ovi-
dio però (51), e Giovenale (52) non già ad Anfione, ma
alla di lui moglie Niobe attribuifcono la colpa della perdi-
ta dei figli, ammazzati per comando dell'irata, e provocata
Latona da Apollo coli* arco e le freccie, per la qual cofa
Anfione fi diede difperatamente da fé la morte
Archemoro , detto anche OfeJte , o Ofite , figlio di
Lieo Re di Nemea, e di Euridice, fu confegnato ad Ipfirìle
figlia di Toante, acciocché lo allattale, con un avvenimen-
to, che ella non lo deponeffe mai in terra, fin a tanto
che egli non folle in ifiato di camminare da fé. In occa-
fione, che i fette condottieri, Adrafto, Polinice, Tideo, An-
fiareo, Capaneo , Ippomedonte, e Partenopeo (53) lì porta-
rono per la prima guerra all' afledio della Città di Tebe,
paflando per Nemea, s'incontrarono in Iplifile, a cui chie-
sero che loro accennalTe un fonte , onde poteflero dilTetarfi ;
efla temendo di pofarlo in terra lo depofe fu d'un alto Ap'o
vicino al fonte., dove condulfe i fette Condottieri, e rei
mentre che loro porgeva 1* acqua , il Serpente cufìode del
a G fon-
(jo) Hat. Cornei Mytholog. lìb. 8. cu. XV. At quoniam felicitatem arquo animo
jerferre non minùs difficile eli , quam adverfos fortuna: eventus , ideirco crfeclum
eft , ut nirnium gloriaretur Amphion ob artis praeftantiam , &
in Latonam , ejùfque
filios contumelias conjecerit: quòd Dea nulla re hominibus praeftaret , atque ejus
filii rudes habendi fint &
imperiti , fi fecum conferantur , cùm ipfe multo fit peritior
Apolline . Dicunt his contumeliis iratas Deas pellilentiam in domum Amphionia
excitafle, qua ipfe cum tota familia deletus eft.
(J«) Ovidìut Mctamorph. lib. 6. v. 17».
Nampater Amphion , ferro per peftus adaflo
Finierat moriens paritercum luce dolorem.
Heu Quantum hxc Niobe Niobe diftabat illa
! , J
nijjà
($4) Hfgìnrti F.ib. LXXII1I. Hypfiphyle. Septem duclores, qui Thebas oppugna-
tum ibant, devenerunt in Nemeam ubi Hypfiphyle Thomas fiìia in fervitute pue-
,
rum Archemorum, five Ophiren Lyci regis filium nutriebat. Cui refponfum erat,
,
runt ; ut eis aquam demonltraret Illa timens puerum in terram deponere, apiuni
.
ifolfirnum erat ad fontem in quo puerum depofuit, qua: dum aquam eis tradit,
,
draco fontis cuftos puerum exedit. At draconem Adraftus & canteri occiderunt & ,
Lycum prò Hypfiphyle deprecati flint , ludofque puero funebres inftituerunt , qui
quinto quoque anno fiunt, in quibus vicìores apiaciam coronam accipiunt.
(Jj) Jb. Bxnnìer Mfthol. Liv. 7. cap. 7. p. 138. T. 8. Ces Jeux, au refte
caoique renouvellés a des temps marque's, e' eil-à-dire, 011 tous les trois ans, fiii-
vant quelques Auteurs ou plutòt tous les cinq ans , tenoient beaucoup des Jeux fu-
,
Cap. 1K 53
nife a qucfto grand* Uomo (57). Paufania accenna anche il
luogo , ove fu feppellito il Padre del bambino Archemoro (58).
V vi-
„|, Il II II
Athermut Deipnofoph. Uh. il. t*p. I. ex verf. Delecampii Ego vero fic
(rfj)
Daniel Crifpinui in bunc loc Chiron perfecit Achillem puerum citharà atque emol- ,
livit dulci arte animos ejus fervidos. Non tutti convengono nell' edutaiioae di jtciìl-
I* , vedafi perciò Bayle Ditìion. nell' Artic. Achille.
1,6 y) Antich. dì Ercolano T. 1. pag. 59. Tav. Vili. pag. 43..
Cap. TV. %%
delia Mufica , fi , come
ce Io atteftano Fiiolrri-
refe celebre
to e Plutarco (<5a) . che avendo Agamennone
Riferifce Igino ,
(<9) Philoftratut apud Lttur. Crajfum Ijìor. de' Fotti Greci pag. 6. Hic autem
.
[Achilia] nuilo labore & harmonias edidicit, & ad Lyram cecinit. Canebat au-
tem antiquos coaetaneos Hyacinthum , at Narciffum , & fi quid Adonidis . Cum au-
tem de Hyla, atque Abdero ephebis recente* adhuc efiTent luctus : quorum alter
ad fontem profeclus evanuit , alterum Diomedis equar difeerpferunt abfque lachry- ,
mis hasc minime canebat. Audivi autem & illa, ipfum quidem Mulìcem , ac Poè'ti-
cam vim petentem Calliope facra facere: Deam vero dormienti adltitifle : &, O
,
Tuer [dixifie] Mufices quidem, ac Poè'tices do tibi quod fatis fit, ut & fuavioret
reddas epulas, & dolores, ac folicitudines fopias. Poftea quam vero mihique, &
Palladi videtur, ut ftrenuus fisBellator, atque in Caftris acer, Parcxque ita jubent,
tu. quidem in illis te exerce, & illa dilige. Poeta, autem poftea erit , quem ad rei
abs te geltas Carmine celebrandas exhortabor Haec ipfi de Homero praedifla funt
.
(70) Hyginus Fab. CV1. Agamemnon Brifeidam , Brifar facerdotis ftliarn , ex Mor-
da captivam', propter forma: dignitatem , quam Achilles ceperat ab Achille abdu-
,
Cap. IK $7
Quefti fu Re d' Itaca , e di Dulichio figlio di Laerte , e
d" Anticlea figlia d' Autolieo. Si fa che Ulifle fu un Princi-
pe eloquente, fino, attuto, e artificiofo , e che contribuì
di moito coi fuoi artifizi alla prefa di Troja (79) e batta ,
leggere 1' Odiflea d' Omero per efler informato de* fuoi fatti
eroici. Aflerifce Tolomeo Efeftione, che Ulifle combattè con
la Tibia Tirrenia , e reftò vincitore Cantò ancora, il Poe: .
gS
.
±3z
M™
m Jiym-Tiujn. cantwt 'dem.ulzeritque natio - nes
12=£
Jw - rru niLm.
H Eroi
(79) Ah. Bannier. Mythohg. T. 7. Liv. 6. Cap. 5. pag. 3S5. Ulifle, Roi de deux
CAP. V.
A Ti
volofa
farà il
nel
primo , di cui fra gli Eroi della Storia fa-
faremo menzione . Ma
preferite Capo
fìccome egli è quajì imponìbile, come accenna 1' Ab.
Bannier (i) parlando di Ati, di trovare dell' uniformità Jò-
fra lftorìe tanto antiche , eflendo la Storia di quelìo Eroe
fecondo Amobio frammìfchiata con molte falfttà (2), così
non efporrò fé non quanto fpetta alla Mufica rimettendo ,
Cap, K $9
già (5) e perciò , come dimoftra il Voflìo
, ftfovafene uniti
infieme con quella di Cibele la ftoria e il culto (6) , che fu ac-
compagnato col canto, e col fuono di var; finimenti , de' qua-
li dilettoli! la Dea , e Angolarmente dei Cembali (7) come
dimoftrano varj Scrittori e Poeti (8) , tra i quali Omero
che in un Inno a Cibele così fi efprime (9) .
Alla madre di tuttìquanti i Dei,
E
degli uomini tutti , Maja , fammi
L' Inno , canora , del gran Giove figlia .
Cui de' cròtali , e timpani il rumore ,
Ed infieme il tremor de' flauti piacque
E r ulular de' lupi , e de' lioni
Antri Jelvoji , e rimbombanti monti.
Così , e tu Jalve , ed ogni Dea al canto .
Ha E la
(J)
cap. XVII.
Lttltanthts de falfa Relig.
Deum
mater &
amavit formofum adolefcentem
Cvìd. Mttamorpb. lìb. X. Fab. i. v. 104.
Grata Deum matri fiquidem Cybelejus Attis : ,
John». Farnabius in butte loc. Fuer a Cybele amatus Fuìgentìus Mythohg. lìb. 5. .
de Berecyntbia , &
Àtì. Berecynthia enim mater Deorum Attili puerum foriT.oiìffi-
mum amalfe dicitur Ab. Declaufire Dittìon. de Mythohg. Atys. Ily a des Auteurj
qui difent qu' Atys ètoit un jeune Berger de Phrygie , dont Cybele dèja vieille
devint amoureufe.
(6) Vojfms loc. cit. In Fhrygia Cybele , &
cum ea Attis colebatur Unde Ser- , .
vius in VII. Rn. Virbius eft numen conjuncìum Diana: , ut matri Demi) Attis,
Minerva: Erichthonius Veneri Adonis ,
(7) Pitture antiche d' Ercolano Tav. XXIX. T 1. pag. 175. num. X. L' invenzione
di quello iftrumento dagl' Indiani fi attribuiva a Bacco che 1" usò il primo in guer- ,
ra come riferifee Diodoro II. jS. All' incontro da' Frigii fi attribuiva a Cibele
,
the l'adoperò pel divertimento, e pe' balli, al dir dello fteflb Diodoro III. 58.
Forfè potrebbe diriì , che Bacco inventò il tamburo e timballo, e Cibele il cemualo
o tamburello fé fpelfo fi vede ne' monumenti antichi Cibele col cembalo in
mano , fpeflìflìmo anche s' incontra quello frumento traile mani delle Baccanti e :
comunemente il cembalo in mano a donna altro non dinota che una miniitra di
Bacco, qualora non abbia altro particolar (imbolo, che alla dea foltanto convenga.
(8) Vide apud VoJJìum loc. cit. Matal. de Comitibui Mythohg. Uh. I. cip. 1. 6c
lìb. IX. cap. V. Gyraldum loc. cit. Micb. Ang. Caufeum Mufeum Rom. Seti. II. Tab.
Dea, il qual culto dicono eflere collimile alle qui fopra de.
ferine Orgie di Bieco (15) Altri vogliono che il giovine Ati, .
placar 1* irata Dea i di lei Sacerdoti con gli Iteffi riti onoraro-
no 1' amato Ati (16) Altri in fine vogliono che mal volen- . ,
e la
(1 1 Nata!. Cmr.es toc. cìt. Kuius ambitinnis praedarum habeo teftimonium Atti
caderci, qui cum Phrygjus paftoreiret,_ inter pafeendum Matris Deorum laudes &
canta-et, &
ab illa mirificè amari, ideirco diceretur, id juppiter aegrè ferens palam
quide'Ti occidere ob matris reverentiam devitavit; at aprum per dolum i 1 11 didus eft
in fibulis immilifle, à quo Attes fuit dilaniatus, ut ait Nicandri interprcs, quod eft
iu Alexiphannac> ;
!,'/_! Ti Vhk<
hofifiujs SoiKafiitTi , »,' ipyusi'pM A'ttiu
Hic PhejE ubi funt
Lobrina thalarnique, Attaque trgaiìula prifea Quia-
. .
Cap. V. 6t
e la Dea poi in un
trasformare Ci 8).
Fino lo facefle
Corebo fu Cetra per 1' avanti com-
il primo, che alla
porta di fole quattro corde , aggiuntevi la quinta Aiierifce .
Boezio (io.) che fu figlio Corebo di Ati non già dell' Ati
, ,
Dopo Corebo
efporremo quanto trovafi defcritto di
Micia a cui prima il buon poeta Orfeo
,
poft cateros Mythologos legatur Gyraldus Syntag. 4. Catulli Galliambicum , & &
Arnc-bius 5. lib. &
Diodorus Siculus lib. 4.
(19I Loetius de Mu/ica Uh. 1. cap. zo. Quintam vero cordam poft Chorebus Athis
filius qui fuit Lydorum Rex.
(10I
Herodotus Cito lib. 1. cap. 7 oriundi a Lydo Athys fìlio , a quo to-
tus is populus cognom'natus eft Lydius. Conrad. Cefnerius Onomajìic. dopo d' aver
parlata d' altri due Ati /aggiunge: &
Tyrrhenum , à quo Tyrrheni appelliti funt
M. Rolli» Storia Antica &c. tr^d. dal Frane. T. 1. cap. 4. pag. 100. Erodoto [ loc.
cit.) appella Atia.di, cioè difeendenti di Ati, i primi Re che regnarono preno i
Lidj. Dice che tnev'ano li loro origine da Lido figliuolo di Ati, e che Lido diede
il none a queiti Popoli per lo innanzi detti Mernj.
Attic. cap. 4. pag. mihi il. Eim uroem ( Ancyram ) Midas Gordii filius condi-
derat
(
1 3ì Byginus Fab.- CXCI. Midas rex Mygdonius , filius Matris Dex et fab. .
fouo Lino era prima Jìato chiamato , pofe nome Elego . Il per
che
Cap. V. 63
thè da ìndi per lo'nnanzi indifferentemente e Treni, ed Elegi
fatte poejie furono nominate. Ritrovali anche un Epi-
le così
gramma Mida
nella Vita d' Omero fcritta da Ero-
fatto a
doto 1 Cleobolo da Diogene Laerzio (31).
e nella Vita di
Jagnide padre e maeftro di Marfia , per teftimonio di
Aleflandro riferito da Plutarco (32), fu il primo, che fonò
la Tibia, o fia Flauto. Secondo però Apuleio (33Ì, viven-
do Jagnide nei tempi, in cui il fuono di tale ltrumento era
ancora molto femplice e rozzo, talché non udivaii, al dire
di Virgilio ("34), che un fuono ftridolo perciò accrebbe Ja- ,
che
(}l) Herodot. in vita Homeri , apprejfo Lorenza Craffo . ljlor. de' Poeti Greci . p. J47.
iEnea fum Virgo, Mida; qua: incumbo Sepulchro :
& harmoniam diflam juxta Phrygium modum primus ribiis cecinit, alios nomos &
magnae Marris , Dionyfi, Fams , &
illum deorum patriorum Heroum anni &
MCCXLII.
Hyagnis fuit , ut fando accepimus , Marfya? tibi-
(33! Aputejsu Floridor. lib. I.
cinis pater &
magifter, rudibus adhuc Muficae feculis, folus ante alios cantus cane-
re: nondum quidem tam flexanimofono, nec tam plunformi modo, nec tam multifo-
ratili tibia, quippe adhuc ars ifta repertu nova commodum onebatur. Nec quidquam
omnium eft quod poffit in primordio fui perfici : fed in omnibus ferme ante eli
fpei rudimentum , quam rei experimentum . Frorsùs igitur ante Hyagnim nihil aliud
plerique callebant, quam Virgilianus upilio feu fublequa . [$leg. 3. v. 17.] Stridenti
miferum fi; pula difperdere Carmen. Quod fi quis videbatur paulò largiùs in arte
promoviffe ; ei quoque tamen mos fuit una tibia , velu; una tuba , perfonare . Primus
Hyagnis in canendo manus difcapedinavit : primus duas tibias uno fpiritu anima-
vir: primus la;v;s &
dextns foraminibus , acuto tinniti!, gravi bombo concentum
muficum mifcuit
(34) P. Ludov. de la Cerda In he. eh. Virgil. Notat Germ. Virgilium alludere
ad flridulos quofdam calamos quod Arift dicit effe puerorum , &
effe TiT^vmtiiims : teretratos , atque in fuperiore ora pelliculac ambitu obtura-
tos obduClofque . Nam videtur paitor traducere mufam alrerius ut ridiculam , Se
puerilem
(35) Julia». Floridus in Apul. he cit. Flexanimus fonus eft qui animos flettere
*
Talet ad hot vel iilos aftetfus, prout cantori, vel hbicini vifura fuerit.
. ,
Satiro (41). Igino però vuole che egli fofTe figlio di Oea-
gro ("42^ e c ^ e come afferifeono alcuni, egli non folle che
»
tri
(35^ Idem he. cit. An in ;:!ura eiufiem tibiu foramina ambarum -manui-im digi-
tos diftribult? an vero m.-Mius duabus tibi s applicust iìrnul , dev.rx riempe & fini-
itrse , quas , ut inox ait, uno fpiriui animarer ; h">c veriii:ni'ius , q^iod lì i'.a fiebat
non late patere oportait fyftema ra' tilenarum , quas ejufmodi tibiis rnoi.;!are-nur
nec diapente, aut diateffaron cum dicono [ quod interval'um noftri Mufici fextam
vocant] excedere... Hinc intelligi poilunt qua; de tibiis dextris & finiftris in ca-
. ,
pi-te Terentianarum Comocdiarum legitur tibiis iinparlbus, dextris, & finiftris, &c.
:
37) N.it.:l. de Comitibus. Ve Mtrfyx lib. VI. cip. XV. Hic Hvagnidis fiat fl-
(
lius ,ejus qui priinus omnium mortalium leges mulicas ad hudes Deoram, quibus
in folemnitatibus Oraci ufi funt, accommodavit. G.tfp. Bzrtholìnui . De Tibiis veter.
lib. 3. eap. 1.
(38I Athenaus lib. XIV. eap. V. Inventionem Fhrygiorum numerorum Ariitoxe-
rìus Hyagnidi Fhrygio affigliar.
(39) Eoetius Mujìc lib. 1. eap. i. Hyagnis vero Phrix fextum his appofif t ner-
vum .
fìt o'tJ 'S.iKnvì Mctp^uao «Vxos . Sileni Marfia; peilis Nec mo et me , quod Marfyam
.
hunc aliqui non Silermm , fed Satyrum, appèllent. Pitture une. d' Ereol.no tnv. XIX.
T. 1. p. 111. m:m. %. Erodoto nel e. I. chiama Marna SJeno: così an:lie Paufania
I. 14., e II. 7. All'incontro Ovidio Fall. VI. 703. e Me-. VI. 383- lo chi 'ma Sati-
ro. Quella divertita fi offerva anche nelie gemme, e in altri avanci dell'antichità,
dove talvolta in figura umana, talvolta in fuma di Satiro li rspprefenta.
(41) Hyginui Fab. 155. Marfyas Oeagri filius paltor unus ex Satyris . Vedi Vit.
£ Erto!, lor. cit. &
tom. I. pag. 45. ». 3. Non fon d' accordo 1 Mitologi nel padre di
Marfia. Igino Fab. 165. chiama Marfia figlio di Eagro. Plutarco de Mulìca p. 1133.
lo vuol figlio di Jagnide. Apollodoro Bib. I. lo nomina figlio d'Olimpo.
(431 Gyraldui loc. cit. Fuit autem ejus Hyagnidis lìlius, vel (ut alii fcribunt)
«lifcipulus
, . . .,
Cap. V. 65
Frigio (44^» e 'fecondo altri Lidio (j.0- Fiori nel tempo
dei Giudici degli Ebrei (40") Fu inventore della Tibia (47} , .
(44) Tzetzei apud Farnabium in Fiib.VI. Uh. Vi. Metarn. Ovili. Mdpauxs $/>!?£.
(45)Gyraldns eod. toc. Marfyas Lydlus filit., forjì perchè la Lidia è vicina ali»
Frigia: Gefnerus Onomajl. Phrygia Caria: , Lydia:, &c. finitima.
. . . .
(46) Snidai Hijìor. Marfyas, vir fapiens , temporibus Judaicorum judìcum vixit.
(47) Pit. d' Ercol. T. 1. pag. 4J. n. J. ove fi deferivi la diverfità delle opinioni
circa l'invenzione della Tibia,
(48) N*f. Comes Mytholog. Uh. 6. cap. ij. Fabulati funt autem illum Marfyx
cafum apud fluvium M^andrum coritigifle, veluti atteftari videntur Illa carmina Phi-
lipp!. Fabula de Lotis refonabat dulce foratis,
Audiit hoc Phcebus talia difla dedit ,
[proh nefas!] cum Apolline certavifie: Thedìtes cum decoro , agreflis cura erudi-
to, bellua cum Deo.
.
Cap. V, 67
Mufica. II citato Diodoro (62) fra tutti gli Scrittori ci rac-
conta più minutamente quefto fatto, efponendoci che nella
prima provoca venne dichiarato vincitore Marfia dai Giudi-
ci forprefi , come di cofa nuova, dal fuono delle di lui Ti-
bie; altercando però ambidue fopra il valore d' ogn' uno
nella loro arte, vennero al fecondo cimento, in cui unendo
Apollo al fuono della fua Cetra il canto della voce e poe-
fìa, fuperò e vinfe il fuo competitore Marfia; il quale rim-
proverando ad Apollo l' inganno d' avere unito il canto al
fuono, fi dolfe del torto fattogli coi Giudici (63), a cui
I 2 rifpo-
(61) Diodor, loc. cit. parlimelo di Marfia compagno collante di Cibele Cumque .
negari, auditores docet. Non enim vocis, fed artis comparationem inftitui debere,
& juxta hanc harmoniam & Carmen cithara: ac tibia: examinandum effe. Iniquum
pratterea eiTe, duàs artes cum una conferri. Ad hoc refpondiiTe fertur Apollo, nihil
jibi plus effe. Marfyam enim idem facere quod ipfe, dum tibias infpirat. Conce-
dendam igitur utrique eandem judicii poteftatem; ut vel neuter oris adminiculo
utatur, vel manibus duntaxat artis fua: praeftantiam oftendat. Vifus tum auditoribus
fuit Apollo xquiora poftulare. Ideò conimiifò tertium certamine, Marfyas vincitur.
Ibi viflor , contentione nimium exacerbatus , vivo pellem detrahit
(6j) No» convengono gli Scrittori , come ojferva V eruàitijftmo Autore ielle fpiega-
zioni fopra le Pitture d' Ercolano [ T. 1. pag. ili. ] , quali fojfero i Giudici nel decrit-
to mufico combattimento tra Marjìa e Apollo Si è veduto nel p'efente Capo pag. 6i.
,
n. (17) come Igino e Fulgenzio vogliono che Mida e Tmolo fusero i Giudici s al con-
trario Diodoro, come dall' antecedente Annotai., n. (61) dice e/fere flati quei di Nifa ,
Città in cui vuole fuccedeffe tal fatto ; Apulejo pero ajfmfce , che le Mufe con Minervn
furono i Giudici, il che pare più verijimile , efTendo le Mufe compagne ìnfep arabili di
Apollo loro capo e condottìere . Eccone deferitto il fatto da Apulejo [ Florid. pag. mihi 761. ]
con alcune diverfe circoflanze da quelle di Diodoro Mufa: cum Minerva diftìnuila-
.
menti gratià Judices adftitere, ad decidendam feilieet monftri illius barbariem nec ,
de fé & Apolline quidam deliramenta barbare effutivit: laudans (e{e, quòd erat &
coma relicmus, & barba fquallidus, pecìore hirfutus , & arte tibicen,
& &
fortuna
egenus contra Apollinem, ridiculum diflu, adverfìs virtutibus culpabat: quòd Apol-
.
lo elfet &
coma intonfus , &
genis gratus , fa corpore glabellus, fa arte multifcms,
& fortuna opulentus. Jam primùm, inquit, crines ejus praanulfis antiis, &
promul-
fis caproneis anteventuli &
propenduli corpus totum gratiffimum
: membra nitida,
,
lingua fatidica; feu tute oratione, feu verfibus malis, utrobique facumdià arquipa-
\
ri
. ..
che egli penile , per aver voluto farli tenere , e adorare per
Dio fon)
Di-
ri.... Rifere Mufk, cùm fapienti exop'anda
audirent hoc genus crimina
, Apollini ,
fecìo, nudis & laceris vifeeribus reliquerùnt. Ita Marfyas in pcenara cecinit, & ce-
cidit. F.nimverò Apollinem taro hunnli': victoriae puditum eft.
(fi4^ Heroriottts Foly >m. Uh. VII. np. 16. In qua urbe [ idejl Celòma] & in qua
foro viiìtur fufpenfa Sileni Marfya: pellis in utrcin formata: quam à Fhrygibus fer-
tur Apollo illi detra^.i!.! fufpendiffe.
(65 1 Metamorph, Uh. VI. Fxh. 6.
(£ó! M. Gabriel. Symeoni Mètamoff. d' Ovidio Uh. fi. pag. 91.
(67 Pitture A' Ere ol uno 1. 1. pug. 113. num. 11. Apotìodoro I. 4. $. ». Filo-
ftrato L'i. 1. Luciano in Tragc-p. v. 314., ed altri dicono, che T'albero, a cui fu
legato Madia, era un pino. Altri lo vollero un faegio, come nna il Munhero ad
Igino Fav. ifi$. Plinio però XVI. 44. fcrive: Auiocrene' plaranus ofceiditur, ex qua-
pependerit iVia fy.JE victus ab Apollme, quee jam magnitudine e.e:ii eit
l<58> Puufunias Corìitth. cup. 7. p. mikì nS. In eodem etia .1 .e nolo [JpoUinis ]
dedicar s :.i:e Marfyx tibias . Vedi T. 1. Pitt. d' Ercol. lue. cit. ». 17.
(fi 9 Sniditi hijloric. Errore mentis affeclus 3
fé conjecit in tìavium : qui ab
eju inceriti! diflus eli Marfyas. Fabula ferìur, eum pèriiffe, quod fé deurn fe-
cilfet.
. .,
Cap. V» 69
Difcepolo, e innamorato dell' anzi detto Marfia fu Olim-
po (70), quegli, che per teftimonio di Suida fiorì avan-
I.
Glauco Poet;? che 1' Armazio (77) Nomo, che dal carro pre-
fe il nome , è opera del primo Olimpo j Clemente Aleflan-
dri-
Gordii fìlii.
(73 Lvrento Crafb ijlor.' de' Poeti Greci p. 371. Narrali , che 1' Opere d' un . . .
ille maxime amavit Olympus Ehrygius. La Verjione di Gioirmi Serrano e più efprejfi-
•va dell' ttccenn.no, di Marjilio Vicino: T. x. p. 318- Nonne Marfvas dicitur, & ipfilis
aiiores , Olympus Phrygius ? . . . . Horum enim tibicinarii cantus diviniffimi funt, &
foli hominum animos movent: ac hujufmodi liomines qui tantas generi mimano affe-
runt uùlitates, in derruni numerimi collocandos effe ilemonitrant.
haec quidein &
inventa, ut divina , etiamnum fuperiiim .
176- Pluttrcbu! de Mujìca Hunc Olympum cioè il fecondo ajunt unum fuìlfe
. , ,
eorum qu, defeenderunt à primo Olympo Marfya: difcipulo , qui nomosin deos fe-
di, is enim cum amafius fuiflet Marfyae, &
ab eo artem tibia emendi didiciifet,
har.iionicos nqmos in Greciam intulit
,
quibus nunc Greci utuntur in feriis deorum . .
Hannatium auiem npmurn , cui à curru nomen vide'ur effe, dicitur primus feciffe
Olympus; Marfyae difcipulus . . Olymp- autem effe harnutium nomum, ex Glauci
.
al
Cap. V. 71
al giuoco della lotta , de gli Sthenlonl (87) detto da loro , Jì
valevano del pijfara, o Tìbie. Quefia Jòrte di conte/a fu intro-
dotta , come fi dice , al principio ad honore di Danao ; dapoi
dedicata a Giove Sthenìo (88) . Nondimeno anco a giorni nofiri
Jì cofluma , che nel pentahlo fi fuoni il piffaro ; ancorché non
fi Jenta Juonare alcuna coja certa overo antica , ficcome a , tem-
pi d' allhora fi fole a fare; come era quella compofitione di Hie-
race fatta ad ìfianza di quefii giuochi , la quale iv^pop.^ , cioè
Endrorae (89), o correria fi nominava.
Oltre 1' Olimpo , di cui abbiamo di fopra difFufamente
parlato ebbevene un' altro , del quale Jafciò fcritto Plutar-
,
Crate (91), con tutto ciò rilevali chiaramente che tutti quefti
fono polteriori di molto all' anzidetto da Plutarco chiamato
difcepolo d' Olimpo
Fa menzione Suida d' un terzo Olimpo di Frigia ("92)
fuo-
(87) P. Cor/ini Fall. Attlc. Dijf. 13. pag. 371. indica i Giuochi Sterili, che po-
trebbero ejfer Jimili agli Stenioni indicati da Plutarco .
(88) Gyraldus Hiflor. Deor. Syntag. X. p. 88. T. 1. StheniuS, ffSmos £ivs , hoc
eft, potens &
robuftus Jupiter apud argivos cognominatus eft.
(89) Così traduce Xilandro de Mujìca Flutarchi . Endrome, quod incurfus dicebatur.
(90) Fiutare, de Mujìca. trad. dal Gandini pag. 137.
(91) Laertius de Crat. Athen.
(91) Svìdas Hijlorictt, itopiros . Olympus Phryx, junior, tibken, temporibus
fait Mid* Gordii filii , •
. .
(93) Gyraldus de Poet. Hìji. Dia!, i. T. 1. p. 64. Prxter himc Olympum [ti. I.
Myfìum] & alii fuere ejus nominis, unus quidem [ti. [scimi- J notnorum ac lyrica-
rum iegum icriptor lìmul &doflor: alter [ti. 3.] eo junior Phrygius tibicen, qui
Mida: Gordii fìlii temporibus floruit
(94) Biblìot. Greca Uh. I. cap. 17. num. 3. T. I.
(95) Mànf. Langlet dn Frefaoi Tav. Cranolog. iella Star. Unherf. Parte 1. Dìfc.
Prelimi 17. pag. 3.
' (.96) Platone nel Times Dial, intitil. Crititf trai, di Dardi Bembo T. l, p. 506.
jog.
.
Cap. V. 73
dono," maffimamente l'ultimo (97)» non poco artificio. Al
più potrebbe fupporfi, che coli' efercizio del Genere Diatonico
datoci dalla natura nel nafcere il quale procede per due ,
e e a 4~J
ri 'S e
oW E 1 £4
ì fi
« -0 C3
% -a O m <« -^
P 1 w Q u Q Q
«3 ra Bj « U
RI n w t« pj
Ti O •u T3 T3 T3 T3
l*
** O O O O
u U u u U u
**p T
*
— A-
,
E V .._, .
x*.
- A-
9 -#A
$V $ "
a B
u à O
t« rj
Q O
3 Q 4-1
u
<« e
Q
rt a. «
Q. S*, J3 c2
>> |M u ai
E Pi 1-1 2
K Do-
(9?) Mufica T. 1. Dilfert. I. pag. no. 117.
Storia della
(98) De Mufica: Sufpicantur au'em Olympum iic inveniiTe aim verlaretur in -
in his loco fpondeum ponunt in quo nulla diviìionum proprientem foam indicat :
:
nifi quis in contentiorem fpondei ufurpationem refpiciens , eum putet effe diatonicum
genus. Qui vero hoc ponet eum liquet eum falfum, tum àbfonum à canni ponere.
Falfum, quia diefi inferior tono erit eo, qui principe ponitur loco, à cantu aiienum
quòd etiam fi quis in poteftate tonici ponat contentionis fpondeorum ufarpationis
proprietatem eveniet ut duo deinceps (Ita ponantur diatona
: conpoiitun alternai, ,
alterum incompofitum. nam denfum illud enharmonium quod in mediis fidibus col- ,
locatimi hodie in ufu elt non videtur efle poetae . Facile autem hoc animadverti
,
poteri, fi quis aliquem prifeo more canentem tibia audiat. nam etiam mediarum
femitonium vult effe incompofitum. Atque tale fuit initio genus enharmonicum
poftea temporis divifum eft femitonium in Lidiis & Phrygiis
(99' Hyginut F.ih. XIV. Argonauta; convocati Polyphemus Elati filius ,
Hic media fronte unum oculum habebat, & cameni humanam epulabatur. Ab. V
; er deferire V
Ba»n iftoria dei Cirlopi Mytbolog. T. 7. liv. 6. ch.tp. V. pag. 367.
(101) Idem ìoc. eh. pttg. 371.
(101) Omero Odijf. lib. 1. trad. dal Salvini pag. 3.
(103) Nata!. Comes Mytbolog. lib. IX. cap. 8.
(104) Tbeoeritus apttd Jo: Ludov. de la Cerda in lib. 3. JEneid. Virgil. V. 661.
Cyclops idem a pud Theocritum ardens Galateam
u> ài tilt ì'nlsotf/.ai à<Tt KuxXa>ya»v
'^jtiaS'ty ."
Cap. V. «7$
che convenga bene alla rozza lira del nojìio polifemo che qui ,
K_^ nel__
(107I Natal. Coma Mytholog. Uh. 9. cap. 8. Fama eft Galateam fuiffe amatam
ì Polyphemo , ut Theocritus in Cyclope. Iftud autem contigit quia Philoxenus
ait ,
ignorans, Polyphemum illam amalTe credidit, .& idcirco templum illud ei erexiffe,
ut fcripfit Alcimus lih. 3. rerum Sicularum, &
enarrator Theocriti. Ad huius amoris
remedium & fiftula, & Mufarum cantibus ufus eft Polyphemus, ut teftatur Theocritus
(108) VirgUius Mneid. lih. }. zi. Sjj. ex edìt. Ven. apud Junt. IS4».
fummo cum monte videmus
Ipfum inter pecudes vafta fé mole moventem
Paftorem Polyphemum, & litora nota petentem.
Monftrum horrendum , informe ingens cui lumen ademtum
, ,
mare litus fefe in longum porrigit vos ne afpexerit quidem : at ego omnium una
,
vifa firn formofiffima, eòque in unam me coniecerit oculum. Ea res vos male ha-
bet: nam argumentum eft me forma pra;ftamiorem effe, ac digniorem quae amer :
vos contrà faftiditas effe exterum Polyphemus ( ut alia ne dicam ) edam ca-
nendi peritus eft.... Quinto igitur Dori, tuum ipfius amicum nobis commonftra,
,
tap. XVI. pag. 1508. Fuit autem Ardalus hic Vulcani lìlius, quem tibiam adinve-
nilfe opinantur.
(114) Paufc.nias Corìnti, cap. 31. Non longe abeft Mufarum cella, fecifle eam
dicitur Ardalus Vulcani fìlius : a quo tibiam putant
inventari)
(115) Jul. C&f. Scaliger Poet. lib. 1. cap. xx. p. 31. Antiquifiìma tibia eft : ac
ftatim poft fiftulam inter paftores.
(116) Hiflor. Deor. Syntag. VII. p. 157. Ardalides adhxc Mufe cognominatx
ab Ardalo Vulcani filio , qui cùm ad Troezenios tibias Mufas detuliffet , eas &
ita à nomine fuo appellavit , auctor Flutarchus in Sympofìo, & Stephanus, qui ita
fcribit: Ardalides & Ardaliotides in Troezene coluntur Mula;: ficab Ardalo diete
quopiam , vel a loco .
(117) Flutarchus de Mufica. Eadem temperiate [ qua Ampbici>] Linum ex EB-
feasa oriuodum alt {Htradìiti} lugubri* carmina fecilfe.
,,
Cap* V. n*j
di
ne Lorenzo Graffo [ Ifior. de' Poeti Greci p. 313. 314. ] ,Jla»te tanta diverfità d'opi-
nioni circa i parenti di Lino , fé d' un fola debba intmderfi quanto dicono gli Antichi
e pure di tre [otto V iftefjo nome. In ctfa tanto o/cura, e appoggiato all' autorità di
Fiatone riferita alla pag. 71. il quale dice, che i Greci non avevano alcuna cogni-
zione di antichità, e che i di loro racconti fono poco differenti dalle novelle; ma an-
che all' autorità di Monjig. Langlet riferita nel luogo ifleffo , e fingolarmente dal Vojfìo
ejpojla nel cap. 4. annot. n. (19, pag. 47. che pone in dubbio fé i nomi di Orfeo , Mu-
feo ,e Lino Jiano ideali, di perfine in que' tempi ejìjlenti : Perciò ho penfato di non
prendermi alcuna pena in far efilta diflinzione di quejìi tre Lini, contento di efporre-
elianto della Mufica ritrovo fcrìtto fiotto il nome di Lino .
illi proxima Lini
-
(np) Paufanius Boeotic. cap. 19. Eli ftatua e parvo faxo in
fpeluncs rrodum cavato prominens: huic parentant quotannis antequam facra Mufis
faciant. Genitura Linum Amphimaro Neptuni filio ex Urania vulgo proditum eft :
è Pamphi verlibus Cetolini nomine Adonim ipla lìmul & Oetolinum decantavit.
, ,
(110) In feguito della gara accaduta tra Apollo e Lino, Cenforino , dopo averci de-
ferita la ferie delle Voci fiuoni componenti il Sifiema Scala de' Greci , ci dà qualchi
indizio di ciò che da Apollo aveva Lino apprefo Cenforin. de Die Hat. de Modul. e. XXVI»
.
Quas {vocer) animadvertifle cum refonantia fuavitatis in arai fororis (Di.tn'k) Apol-
linem tradunt , &
intendiffe , potius dytarantium notalTe , quod fi aiiricliora fila
nervorum m acumen excitarentur gravibus refponderent remifla: inde fecifle tres
:
primos (ideft Modot feu Tonos): de quibus fupra ditìum eli. Hanc excepilfe intenlìo-
nem Linon quem quidam Apollinis filium tradunt
: &
Niinphas Paramela: Chryftenidi
reliquuTe, ab ea adjuntìum modum: qui fynenmenas dicitur.
. . . .
ed a Oetolino
Aflerifce Igino ^123), che nei giuochi o gare di Mufica ,
[di cui parleremo a fbo luogo], Lino vinfe e fuperò gli
altri nel canto; e Diodoro (124) dice, che tre furono am«
maeftrati nella Mufica da Lino, e quelli furono amira, T
Orfeo, ed Ercole, il quale perchè tardo nell' apprendere le
regole dell' Arte , eflendo ftato gravemente dal Maeftro ca-
stigato, s' accefe di tanto fdegno , che con la Lira l'uccife.
Fu fepolto Lino preiTb i Tebani fecondo il Giraldi , e nel
fuo fepolcro leggevalt quello £pitafio (125).
Di
(ut) Veda/i dì quejlo Egizio Lino quanto Jì è descritto nel primo Tomo e*p. XI.
f*Z- 79-
(ut) Ci tvvertifee però eit. A Lino etiam hymni fpecies quaedana
il Giraldi he.
Duncupantur Linus hac de re apud autores opinio : perperara
tametfi inconltans
,
i 'genlum ejus tardius aliarti difciplinam non caperet plagifque aliquando incuflls,
,
Cap, V. 79
Di poetica fronde adorno , e cìnto
Giace il figlino l di Urania
Lino Telano in quejìa Tomba ejìinto
Gflerva però Giraldi (126) fu
il 1' aflerzione di Paufanla O27)
effervi flato per fentimento dei Tebani , un* altro Lino po-
steriore quale da Ercole fu uccifo
, il Egli però riprova .
Loc. cit. p ag. 47. Idem Thebani [appreso de' quali fu fepolto Litio] _& al-
(116.'
terimi Linam pofteriorem fuiffe perhibent , qui lfmenii vocatus fìt atque hunc ipfum :
t non damnare non poffumus. Sed hoc quo pailo fieri potuit, fi Linus fulmine eli in-
teremptus , ut eft a nobis diligentius in noftris Poeris obfervatum etfi non defunt :
qui rem in allegoriam referant, quod Hercules magiltri nomen fua dotìrina aefa-
pientia obfcurarit
(119) Plutarchus de Mufica Comment. Et Anthem Anthedone Boeotia natum
hymnos ( fecifé )
(13J) Ovid. Metamorph. lib. J. pah. 5. Gyraldi he. eh. pag. 47. frane. Putriti
he. cit.Lor. Crafi lfior. de' Poeti
(134) Paufaniai Attic. cap. 38.... atque111 proximum Zarecis , quem tradunt I
Muficam apud Apollinem didiciffe : ego vero Attica; inquilinum fuifle, patria Lacede-
monium , & ab eo maritimam Laconia; urbem Zaraca appellatatn exiftimo. Quod
fi quis fuit Attica; indigena Zarex, de eo quod dicam piane nihil habeo. Ab. B.:n~
Pyth. III. v. 80. Flures Chironem hunc habuilfe difcipulos, quos artem militarem,
Medicam , Muficam , Tuftitiam docuit , &c.
(136) Apollonia! lib. 1. apud. Nata!. Comitem Mjtholog. Uh. 4. cap. il. parla»'
do di Filira
mus, rr.uficae fimul, & juftitia: & medicina; docìor.-' Nat al. Corner Mithol". lib. 4.
cap. 11. Nam praeter cognitionem herbaruTi
, rerumque cceleitium, fertur Chiron
mirifica fuifTe cithara; pulfaiiua: peritus, qua etiam rauone nonaulios niorbos feda-
vit, ut a't Staphylus lib. 3. rerum Thefalicaium , B^etius in Mulica. &
(138) Paufan. Laeon. cap. 18. Jam Peleus Achillem Chiioni aiendum tradit; qui
doflor etiam ejuflem , 6l magiller fuille dicitur . Ptolemnus Uephsjl. Hijhr. Apud
Phot. Biblìoth. Cod. 190.
(139) Inferno Canto XII. n. 14.
. . . , . 1
Gap. K 8
E
medicine lenitive afpergt
Buone , che -dicon, eli Achille infegnajfìti
Il quale già ammaeflrò Chirone
De" Centauri giuftijjimo C x 4 2)
Nelle antiche Pitture d' Ercolano (143) fi rapprefenta il gio-
vanetto Achille , che apprende dal Centauro Chirone a fuonar
la Cetra o Lira che dir fi voglia
, .
L Che
(140) Ovidius de Arte amand! lib. I. ti. 17.
JEacidae Chiron , ego fum praeceptor Amorls
Saevus uterque puer : natus uterque Dea
Aratus Pbanomen. Centaurus
Hic Chiro tutiflìmus omnis
erit ille plus
magni doclor Achillis.
Inter nubigenas, &
Germanicus C&far in hunc loc. Centaurus dicitur Saturni & Phillyrx fiTus .... Inter
homines equiffiinus à quo ./Efculapius medicina, Achilles cithara, in aerologìa
:
(149' Gyraldus de Pott. HiJÌ. Dia!, x. p. 60. T. i. Inter hos {Poetai) vero
primi Demodocus &Phemius. Hic Pifo : Ifta , inquit, mihi muficorum nomina apud
Homerum èffe videntur, qui apud reges in conviviis caliere foliti effent. Cai ego:
Reflè tu quidem , inquam Pilo loqueris : nani in Ithica alterum ,
, apud Phsacas
alterum canentes Homerus induclt
(150J idem he. eh. pag. 61. At vero Phemium, quem modo Ithacenfem, modo
Smyrna^um fuifife legimus
4l Ji; Homerus Odifi. Uh. 1. circa Jìnem .
(iji) Plut:trchus de Mujìc. in princ. Sed & Phemium Ithacenfem de reditu eo-
lum qui cum Agamemnone fuerant ad Trojam profeti verfus fecale. Neque vero
jam commempratorum poematum fohitam fuilfe dicìionem aut quae menfura care- ,
ret, fed Stefichori aliorumque veterum Lyricorum poematis fimilem, qui verfibus
modos quibus canerentur adjecerunt
(153) Plato de Pur. Poet. ex Verf. Picini . Atqui nec in tibiarum flatu utarbitror, ,
nec in pulfu citharae, nec in ilio ad citharam cantu neque in rhapfodia virum in- ,
tuitus es, qui Olympi opera, vel Thamyrae , vel Orphei , aut Ithacenfis Phemii
rhapfodi exprimere poflìt.
(15V Hy±inus Pah. CCLXXW. Tyrrhenus Herculis fìlius tubam primus inve-
sit, lue ràuone, quod cum carne humaiu comites ejus vefeerentur, ob crudeiitatem
in-
. . ,
,
Cap, V. 83
da Dionifio AlicamafTeo è chiamata Onfàle^i^)] fu il pri-
mo inventore della Tromba, e per quello la Tromba dicefì
fuono Tirreno. Igino ci racconta il modo , e le circoftanze di
tale invenzione in quella guifa . Eflendoii , die" egli fparfa ,
Incolae circa regionem diffugerunt. tunc ille quia ex eorum Munck, quuin quis ex (
eorum numero decentrati * deceflerat, concha pertufa buccinava & pagum con- ,
vocavit, teftatique furit, fé mortuum fepulturx dare, nec coufumere. Ùnde Tuba
Tyrrhenum melos dicitur. Quod exemplum hodie Romani fervant: & cum aliquis
decelTit , tubicines cantant , & amici convocantur , teftandi gratia , eum neque vene-
no , neque ferro interiifle
(1J5) Kunìus in hunc lac. Hic a Paufan. lib. II. cap. ti. pag. ij8. vocatur Her-
Culis & Lyàx mulieris filius , quam Omphalen fuilTe docet ex Dionylìo Halicarnafs.
(ijtf) Paufan. Corìnth, cap. ti Tyrrhenum Hercule & Lyda muliere gè-
tlitum ,
primum tubam invenifle . Vide Hot. in Tyrrhenum Ed.it. ab Augufl. Van-
Staveren.
(157! Vidi Diodoro di Sicilia , Apollodoro , Paufania, Plutarco, Mcur/ìo, Ab. Bas-
nicr , &c.
(158) Poetic. Agronomìe. N. VI. lib. t. Kngonicjìn Hac etiam de caufa nonnulli
Lyram ,
quae proxima eft ei figno conlocata , Thefei effe dixerunt : quòd ut erudì»
,Us omni genere ardimi , Lyram quoque didicifle videbatur.
(ijy) Tu/cui. lib. 1.
. .
patrie abbìn detto eh' ella fojfe , e dì molti anni fojfe dopo la
guerra Trojana , nondimeno, perche ella predìjfe la diftruzìont
di quella Città per man de' Greci chiaro argomento è, ch'ella ,
fojje avanti. E
ciò fu ne tempi di Orfeo, e de gli Argonauti
Co/lei molte co/è profetò in virfi , e fece poejia parimente del
battimento del cuore e Meli e dicono che ella trovò una Li'
, :
(itfol Mlìani Varili Hifior. lib. XIV. cap. XXI. Poeta quidam nomine SyagruS
extit.t poft Orpheum & Mufsum, primus Trojanum bellum ceciniffe,
qui dicitur
iriaximn ilo argumentn occupatus idque etiam aufus aggredì,
,
(161) Poet. Dee. Ifior. lib. I. p. i6. tf. Le«%afi però quanto fcrive fopra Eritriti
Lorcnio Crafi, il quale riferifce varie opinioni ad effa Sibilla [penanti, e fpccialmen-
le V autorità di Svida , che dello finimento inventato da ijfa così parla. Eadero
etiam prima Trigonon Lyrae genus inveniffe fertur.
, .
(;6i Gir. Jo: Vo/Jius lnfl. Poet. lìb. 3. cap. 8. i. 3. Apud Diodorum SiculurB
lib. IV. legereeft, Daphnin, Mercurii & Nymphae filium atque a Nymphis edu. ,
carminis alii ob aliam cauffam ferunt. Sunt enim, qui etiam à Lacedxmoniis pafto-
libus Diana? primum Carmen hoc redditum dicant .... Alii Apollini Nomio, pafto-
rali feilieet Deo : qua temperiate Admeti boves paverat. Alii Libero, Nyrapharum,
& Satyrorum , & id genus numinum, principi; quibus placet rufticum Carmen.
Alii Mercurio, Daphnidis patri, paitorum omnium principi, & apud Theocritum ,
et
. .
Cap. V. 8*
Paiìorale ; alcuni vogliono , che gli inventori foflèro Sici-
liani, ed altri Lacedemoni . Donato però ftima probabilifii-
mo che tale Poefia abbia avuta la fua origine molto pri-
ma , e che debba fiflarfi ne' tempi del fecol d' oro , in cui
eiercitavafi dagli uomini la vita paflorale , come molto con-
forme alla femplicità di quella vita , e di quel fecolo
P^
,
m !3E
DuL -
-rr-
cu
Tlos - uro runwr-t
o -re ccuztus.
Val
& apud hunc ipfum (Maronem). Alii in honorem Panos fcribi putanr, peculiariter
eaftoralis Dei, itemque Sileni, Sylvani, atque Faunorum. Qua: cum omnia dicuntur,
illud erit probabiliflimum , Bucolicum Carmen originem ducere à prifeis temporibus ,
quibus vita paftoralis exercita erat ; & ideo velut aurei feculi ipeciem ia bujuiiaod»
(perfonaxum firaplicittte cognomi.
XX altri Muftcì, che fiorirono ne tempi o/cu ri Jino
'.
al principio delle Olimpiadi
CAP. VI.
(l) M. t. Ellhs iu P/«. Biblìoth. Vnìverf. dei Hiflor. liv. I. $. 8. De 1' an-
cienne Hiftoire fabuleufe des Grecs. Varron divifoit, .... tout le temps en trois
ìges. Le premier, depuis le commencement du monde jui'qu' au déluge arrivé fous
Ogygès, temps entierement inconnu. Le fecond, depuis le temps d' Inachus jufqu*
a la, premiere Olympiade, temps fabuleux, parce que' l'_ hiftoire eft rrièiée de fa-
bles ;& le dernier, depuis la premiere Olympiade, qui eft un temps hiftorique.
Diodore de Sicile n' étend ce temps fabuleux quejufq' à la guerre de Troie; & en
effet, depuis la guerre de Troie les chofes s' eclairciifent davaatage,& la verité fé
peut plus facilement découvrir: mais tout ce qui la pre'cede <& tellemeut mèle' de
fobks, <ju' il eft difficile de difeerner le vrai du faux.
. .
. ,
Cap, VI, 87
ci (2), che tali furono chiamati, perchè alla Poefia unirono
il Canto
1 per lo più accompagnato dal fuono della Lira , e
qualche volta anche da altro ftrumento da corda , o da fiato ;
giacché , come fi è in più luoghi dimoftrato , era folito il Poe-
ta a cantar i propr; poemi . Alcuna volta però o per qual-
che impedimento, o per qualche altro motivo lo faceva da
altri cantare , fempre però da elfo era comporto e determina-
to il Canto, che elfi Poeti chiamarono, come fi è dichiarato
qui fopra , Nomo o Legge del Canto , che polliamo per no- ,
(1) Ger. Jo. Vojfiut ìnjl. Poét. lib. j. cap. ti. 5. 3. Quamvis vero iidem fìnt me-
Jici , tU non tamen melicum Carmen ad lyram femper canebatur. Duplicia
lyrici:
enim initrumenta erant, quibus cantaretur melos: alia flatu complebantur quae ,
tur r.ervis, quae hiata , vel ì-yxof>£* difla funt ; ut lyra , cithara
(3) Humphridus Vrideaux Hot. Hiflor. ad Cronicb. Marmor. p. 170. Ktù ihXiÉt
Nof-t*f. Nomos etiam in verfione retinuimus , non fine virorum dodorum exemplo.
Idem ipfum eli vocabulum quod Leges live Civiles, five alias qui ad adminiftratio-
nem publicam attinent, iìgnificat Sed heic ad Muficam fpecìat: tiifiat autem Mu-
.
ficorum notio plerunque duplex eft ; aiterà ex aiterà, ut rit, nata. Interdum , idque
primario prxfcriptae regulae fonorum phtovigoruin , chordarum , -retati feu intenfio-
,
ni, iosa , SfcVH & diafiematis quas uitra progredi citrave regredi non licuit, No/uoi
,
dicebanmr. Et tum fingula inftruniema mufica_, tum ipfae cantiones fuos habebant
prarfcriptos Nomos , quorum unicuique erat c'ixh* tkiis feu intenfio propria , ut do-
eet Plutarchus. Cimar* prafcripti vipoi x<5*/ p-S'ixoì dicli , tibiis «u>9»<Tixoi . Ita _
liftoi Kvpiwi . Et Jwufica inde legltima erat , de qua re vide Boetii initium , Athe-
Bsrum Plutarchum libro de Mufica
lib. 14. .
(7) Leggejì nel tejlo pv$//.ir , Nicolò Perotto, ìnfieme con Giacomo Cifaubono tradu-
cano rhythmos, rhyunum mit
: io fenfe fari megli» ietto usila frefente verfaue it»-
iìnn» e i Riunì.
Gap: FI. 89
perche quefio appreffo dì loro è riputato copi vergogno/ìffima .'
quello , che da natura era troppo duro negli animi loro , per
ufanza fi placajfe , *2? più piacevole [i face/fé Però i Cìnethefi .
quegli , che dimoravano nella, più fredda parte d' Arcadia , ri-
volti al defiderio, "& alla ambìtiom , in breve tempo vennero a
tanta befììalità, che in ne/funa Città della Grecia fi facevano
ribalderie maggiori , ne più Jpe/fe crudeltà quejìo ancora. Ma
è chìariffimo tefìimonio della malignità loro . Perciò che nel tem-
po , cheCinethefi dopo quella gran difeordìa mandarono am-
i
ttvS'px, virum adeo lerium & rebus feriis deditum n.tm ho: voluit Strabo. non
, .
dubitabunt periti de rettitudine hujus judicii & elogii meritate, qui diligenter expen-
derint. ineft fané in hujus fcriptis gratus quidam line ullo fuco veritatis color, &
quod 3ncci Critici appeì alt tò lairpx.v.Tyv xj tò intKrfi' t»x tvviiant . idem pxg. 11.
Polybius , &
à generis fplendore, &
ab inftruflu difciplirtarum , à rebus geftis &
& ab ingenii monumentls, vir &
philofophus nobili ffi nus: idem pacis , idem belli
artibus , idem ftadioru.m laude longe clariffinus Politicis, belliche rei ftudiofis,
vera? &
legitimx hiftoriae amantibus, dum fu.is literis hon >s ;labat , uni'"e dileclus
& probatus . Cer. fo. Vofius de Hiffor : c. Crucis lib. 1. cip. XIX. Marcus quidem Bru-
tus , pru.lens rerum aetimator, ac prrterea a:ris aieò verboru n cenfor, ut nec Ci-
cero ei fatìsfàceret , tanti Polybiutn fecir, ut edam ultimis, atque adriaci ffimis tem-
poribus , panini ad foiatium partim ad vita; inftituttone n
,
non modo eum legeret
,
Hiflor. Uh. x. cap. 39. Cretenfes lufferunt liberos fuos cum quodim conventi! leges
perdifeere, ut ex muiìca obleifarentur, &
ita faclllus eas memoria compleclerentur
& ne, fi quid vetiti adm iìifent , per ignorantiam fé fecilTe poflent excufare. Secun-
dum ,
difeendum proponebant, erat, ut hymnis Deorum difeerent. Ter-
quod eis
tium , virorum encomia. Servirono d' efempio ad altre Nazioni i Cretenfi.
fortumi
jrifloteles Politic. lib. x. cap. 8. Videtur enim & dicitur Laconica in plerifque imi-
,
Cap. VI. 9r
della Tibia,
Cretenil della Lira, e i Lidj delle Fittole, e
i
Ma fu
(il) Idem Uh. 14 rap. 6. FortifTìmi quidem Lacedemonii cum tibia fub fignis
funt: Cretenfes cum Lyra: rum fiftulis tibiis Lydi , ut &
fcrihit Herodotus. Ex
barbaris multi legatos ad hoftes cum tibiis &
cithara mittunt ( D.ihcamp. De facien-
da pace, aut dandis induciis ) ut enrum infeftas mentes emolliant. Tlieopompus li-
bro quadragefimo fexto hiftoriarum tradit GePrum legatos citharas pulfan'.es adve-
nire , unde verifimile eft, Homerum prifcum illuni Gwrije ttatum & morem con-
fervantem , dixifTe =
Citharae quam fociam epillarum dii fecerunt =< tanquam utilis
etiam convivantibus ars mufica fit. Fuit autem ut probabile eft. veluti lege id fan-
,
rariam non fojurn cohibct, & mitigat, feJ etiam difcufla triftltia lenitatem afFert,
liberalemque la-titiam quapropter Homerus in prima parte Iliadis poli ambitiofam
:
Sic enim par erat jurgia & feditionem placari , ut antea diximus . Videnrur ergo
multi in hominum conventibus illam fcientiam mufices approbafTe quod ad motus ,
animi fedandos profit: at prifci homines confuetudine legèque deoruin hymnos &
laudes in conviviis ab omnibus cantari juflerunt ut reverentia numinum ejus quod
, ,
honeftum ac moderatum eft fines non tranfilirent Adiunda namque muficis nu- .
meris de diis oratione, magis compofiti fiunt, & gntves cujufque mores: Philocho-
rus aucìor eft, non femper veteres, cùm libarent, ufos fuiffe dithyrambis ( D.ilecamp.
de concitatis & tumultuofis verfibus), fed vino madidos , ac temulentos, & Liberum
patrem fi invocarent : fin Apollinem, placide & ordinate ceciniife. Itaque Archi-
lochus ait :
niter iEropes
_ &
Atrei exiftimabantur
, fed revera erant Pliftheni filii , ut cutn
,
multi alii, tum Porphyrius fcribit in fuis Quaeftionibus. Sed quoniam Pliftenis juve-
nis adhuc mortuus. eft , nihil memoria dignum poft fé relinquens, parvull ab Atreo
avo educati, ejus etiara filii dicìi funt.
, . .
lur exemploque illarum honeili ac boni defiderium excitaret deinde ma; confuem-
, ,
Cap. VI. 93
ne (to'). Appreflb di Admeto fu coftretto Apollo di rifu-
giarli, e dopo d'aver
Ciclopi, di fervirlo in qualità
uccifi i
(17) Byginki tab, XLIX. Apollo quòd Jovi noce! e non potuit, eos qui fulmi-
na fererunt, ideftCvcfopes in'erfecit. Quod ob factum Apollo datus eft in fervitu-
tem Adneio regi leff-dia. Nata/. Comes Mytholog. Uh. IV. cap. io. Hic idem Deus
.
[ Apollo ] poprer inopam rerum omnium victui nereflar'arum mortalis omnium mi-
lerrirrus facili»:, operam fuam Adireto Thefialiae Regi pafeendis armentis concefTìt.
(igl Hyrn. Fab. LI. Itaque Admetus ab A polline petiit , ut fé adjuvaret. Apol-
lo autem quòd ab eo in fervi'urem literaliter eMet acceptus, aprum & leonem ei jun-
tìos tradiditi, quibus ille Alceliim avexit: Et illud ab Apolline accepit, ut prò fé
alius voluntariè morere'ur, prò quo quum ne.'ue pater, neque mater mori voluiffent,
uxor fé Alceft's obtult, & prò eo vicaria morte interiit, quam poftea Hercules ab
inferis "evocavit.
Athensuts Uh. XV. cap. ij. Admeti cantionem , amice , ubi didiceris
(19) Eraf. .
mus proverbi Admae nania Conrad. Gefnerus Onomajlic. verbo Admetus . Perpetuas
defuncìar uxori nxnias inftituit
(10' De Mujica . Alii Torebum principem ea [barmonìa Lydia ] ufum dicunt:
de quibus elt Dionylìus Tambus.
Torrhebus Tcp'pnfiof , urbs Lydia;, à Torrhebo , Atyis
(zi) Onomafticon verbo
fìlio Gentile lorrhebius, feemin. Torrhenis. In Toirhebide regione mons eft Ca-
.
fius [ feu pothts Curius ] cum tempio Cali , [ Cari] , qui Jovis Torrhebia: filius &
perhibetur , qui circa lacum quendam obambulans , Torrhebiam ab eo dictam , vo-
ce nympharum audita, quas Lydi Mufas vocant , Muficam edocìus eft, Lydis tra- &
didit canendi modum vel carmina, tu ufo.» , ideo Tonhebia vocaba:ur, Steph.
(zìi Jul. Ctf. Scaliger Poet. Uh. i. cap. XIX. p. 30. Ajunt Lydios modos à
Cario Lydo inventos, qui Jovis Quare Torebum
hibitus eft fìlius & Torebia; .
(15) Stromat. Uh. i. p. 313. Edit. S.tliiburg . Quod fi quis dirat Phemonoen
primam Acriiìo refponfa ceciniffe ; fciat , quod vlginti feptem annis poli Phemo- &
noen fuit Orpheus, &
Mufaeus, &
Linus, praeceptor Herculis.
(14) Fabricìui Bibì. Cric. T. 1. Uh. 1. cap. 15. n.W. Phemonoe Apollinis filia.
Lor. Graffi Iflor. de' Poeti Greci p. 1*5. Habbiamo da diverfi Autori , e papicolar-
mente da Plinio, che Femenoe, overo Femonoe Poeteffa e Profeterà inlieme ve- ,
riffe chiamata figlinola d' Apolline: Phcemonoe Apollinis dida filia. Però fcrivefi,
che foffe figliuola di Lamia Sidonia di Fenicia .
(zj) Proclus Chrejiomatb. apud Photium Biblìoth. Cod. CCXXXIX. Melos [Forte
Eirof legen. ] primo reperii Phemonoe Apollinis facerdos , Hexametris oracula
reddere folita.
(i5) Serviti! in v. 445. JEneid. Virgil Uh. 3 s Qualunque in foliis defcripfit
carmina Virgo := virgo vero Phemonoe dida eft, nam Sibylla appellativum eft
nomen. Jfcenjiui in eund. he... unam e Sibyllis Deiphoben nomine, quae Cumana
dicitur : infanam , ideft , divino furore raptam .... ideo autem finguntur rapi divino
furore gentilium -vates.- ut non de fuo, hoc eft, humano praefagio , fed ex deorura
oraculo vaticinari judicentur : ita ut non ipfì , fed deus per ipfos locutus putetur.
vide Jo. Albert. Fabri ium Bìbl. Gru. Uh. I. e. 15. n. IV.
(17) Faufaniat Pb.cic cip. 5. Maxima vero fuit nominis celebritate Phemo-
noe ; ut quae dei interpres prima fuerit , prima etiam fenariis longioribus oracula
decantarit. idem cap. 6. Quare -quinti jam iterum adfuturus cum infetta latronum
manu expeclaretur, Delphis de vi repellerla conf ilentibus aelituam, internunciara
. &
dei Phemonoen Senariis hifee longioribus refponfum dediffe:
Pha'bi miffa manu lìernet lethalis arundo
Parnaffi vaftatorem. tunc caede piabunt
Hnnc Cretes; facìi nec fama abol-ebitur unquam
P. Quadrio Star. Poe/". T. 1. P. 1. lìb. X. Difl. 3. cap. 6. Partii: 1. Lìì. Greg. Gyraldus it
Poet. Hifl. Diahg. x. p. 4$. Ejufdem (Pbemon.) practerea meminit Donatianus in 'Poe-
tica: Hexametrum , inquit, Carmen, quod Ennius longum vocat, Graeci deliacon,
quia hoc genere Phemonoe Apollinis vates vaticinata eft
(z8) Biblìoth. Grxca T. 1. toc. eh. Quando vixerit Phemonoe , diverfas vete-
rum fuiffe fententias notavit Scaliger ad Eufeb. p. 41. etlì in hoc conveniunt , quod
Homerum aetate preceflerir
(Z5>) Hi/lorica àhliù . Olen , five Dymatus , five hyperboreus ,
poeta heroicus :
fed verius eft Lycium effe Xanthium , ut Callimachus indicat , & Polyhiflor in hifto-
na Lyci*
>s
. , ,
Cap. VI. 95
Paufania fu nativo di Licia Di lui così feri ve Erodoto (30):
.
Dicono anco gli JìeJJi (di Delo}, che Argi ed Opi altre due
Vergini degl Iperborei vennero in Deh , nella fltffa età , ed
'
(30ÌImprefe de' Greci trai, di Giù!. Cefire Uccelli Uh. 4. cap. jy.
* (31) Paufaniai Pbocic. cap. V. Boeo tamen indigena mailer Delphis hymno
comporto, advenas ab Hyperboreis profeclos , oraculum Apollini dedicale tradidit,
tum alios , tum Olena, qui primus vaticinatus eo in loco fuerit, primufque Senarios
longiores repererit. Hi funt quos Boeo fecit verfus:
Hic pofuere tibi juvenes penetralia Phoebe,
Olim ab Hyperboreis Pagafufque dius Agyieus.&
Enumeratis Hyperboreis , in ipfo hymni fine Olena nominavi! ;
aliis
Atque Olen, primus cecinit qui oracula Phcebi
Et veterum primus modulari carmina ccepit.
(31) Fabricius Bibliotb. Gr/tca Uh. 1. cap. 17. «. 1. Olen antiquiffìmus vates & ìt»~
veiòs ,
quem hymnorum vetuftorum qui in Delo canebantur auclorem, & primum
hexametros verfus commentum nonnulli prodiderunt.
(33) Paufaniai Attic. cap. 18. Ac Delii quidem Lucina; divinam rem faciunt,
& ad ejus aram hymnum Olenis cantant . &
Beotic. cap. 17. Lycius vero Olen ,
qui antiquiffimos Graecis fecit hymnos , in Lucina; hymno, matrem effe Cupidinis
Lucinam ipfam dicit. Corintbiac. cap. 13. At Olen poeta eo Carmine quo Iunonem
exornat , ab Horis educatam Iunonem fcriptum reliquit
(}4) Poetila Deca Sjlar. Uh. 1. p. 10.
. .
(35) Jul. Céif. $. cap. in. Didymus enim author eft hymnos
Scatiger Poet. lib.
cum Cithara, cum
ad aras ab Athenienfibus cani fotitos
npotrréS'ix tibia Fabricius loc. .
cit.. . Ad quem locum fcholiaftes Q.\iiv yap ri? ti.in.its ìupe ree vf&roi/ rlroy Nofior
. : .
prò hymno poni notarunt pra-ftantiflìmi Callimach. interpretes Anna Daceria Ez. &
Spanhemius elfi proprie ac fkpius ir'urpamr prò modulatione Mufica, five prò lege
:
fici, ac poeta:, ut auclor eli Tullius lib. 3. de Oratore, Fabius lib. 1. cap. x. &
Quìppe antiquiffìmi illi Mufici religionis ac natura myfteria heroumque gefta , ac
, ,
Umilia , poè'ticis condiebant numeris ; eaque ipfimet vel affa canebant voce vel or- , ,
gana fociabant; quod Homerus plunbus oftendit locis Ob eandem cauffam eft, . . . .
quod &
Mufici, &
Poeta:, aoipoì (fipientes) & olirai ( fophiltse ) diiti flint
(37) Jul. Csf. Scsligcr Poet. lib. t. cap. 44. Ger. Jo: Vojfius Ittji. Soft. lib. 5.
c*p. li. Jo: Baptijla Doni us de PrxJìant. Miijìc. Veter.
(38) Iidem qui fupra .
(391 Paufanias Bteotic. cap. 17. Et qui pori Olenem carmina fecerunr ,
Pamphus & Orpheus . cap. 19. At Pamphus ,
qui Athenienfibus hymnos anti-
quiffimos fecit. Fabricius Biblioth. Grxca T. 1. cap. 14. Pamphus Lini a;qualis, Pall-
iami- Il«|Up<vr, Philoltrato waftpai Athenienfis, ante Homerum fon ic vpvtis com-
pofuiffe dicitur, quos Lycomedi cum hyinnis Olenis &l Orphei inter Sacra Eleufy-
nia decantarunt
(40) Faufan. Attic. cap. 39. Altera ab Eleufine via Megara ducit : per
eam qui ingrediuntur, puteum offendunt, cui nomen Florido . fuper eo Pamphus
veriìbus mandavit, Cererera poft raptum Proferpinse, anus f.cie fumta, confediffe.
(41 Lorenzo CraJJi Iflor. de Foet. Greci p. 399. Filoftrato negli Eroici fé di Pan-
1
(43) Idem Arcadie, cap. 35. Primus antera quod feiam , Pamphus Dianam,.
accepio ab Arcadibus nomine , veriìbus Caliilten appellavi!.
. . . . ,,
Cap. VI. 97
di Amore (44) , di Proferpina (45) » Copra le Grazie ([46)
e in morte di Lino (47)
Di Melanopo Cumeo riferifce il Patrici (48) che P anfanici ;
iopo parole che della menzione de gli Iperborei fatta da Okno
le ,
ra (53)- E
per così fatti rìtruovi, fu da Greci cognominato
N il
(45) Idem loc. cit. cap. 35. Pamphus omnium [ quos ipfi novimus ] primus
carmina in Gratias cccinit : earum tanien neque numerum definivit , neque nomina
tradidit
(47
1
Eod. loco cap. 19 increbrefeente ob Lini mortem luclu Oetolinum,
,
tra V uno e /' altro "& piacimento di Omero che fojjono man'
, , ,
dati male (57). // che fembra ajfai detto a ragione, poi eh'
Omero in due sì lunghi poemi fuoi di molti molto indegni
fece memoria e di Palamede , che fu il più favio dì guerra
,
niam fapientia , quam tunc habuit, nihil ei attulit adjumenti, neque Homerum lau-
datorem fortitus eli , a quo multi longe deteriores nomen , gloriam ingentem funi &
confecuti , &
ab Ulilfe , cui nihil attulerat injuriaCj fuperatus eft.
(59) Phocic. cap. 31. Nam Palamedem , quum pifeatuw iflet, ab Ulyfle Dio- &
mede demerf'.im in aquis periifle, ex iis carminibus cognovi qua: Cypria dicuntur.
Diverfamente pero vie» deferitta la morte da Dite Cretefe , come riferisce Lor. Crajft
he. eit. p. 393.
(60) Dite apprejfo il eit. Crajfo . Igitur a cunclis Gratis , veluti publicum funus
ejus crematimi igni , aureo vafculo fepultum eit
(61) Pihflrato appreso il /addetto Grafo he. Achilles vero iram protrahebat,
eit.
Cap. VI. 99
Riferifce Svida fj5i), che difcepolo del detto Palamede
fu Corinno Troiano Poeta eroico il quale fecondo alcuni ,
mente che Omero da lui prefe tutto 1' argomento de' fuoi
'Poemi Il Fabricio però nota in quefto racconto di Svida
.
gonas : ut ex hoc Homerus totum fuae poefis argumentum fumpferit , inque fuos li-
bros retulerit.
(63) Biblìoth. Gr&ca T.
i. p. zi. Corinnus Ilienfis, Palamedis difcipulus Iliadi
ante primus concinnaffe traditur a Svida & Homero totum poématis fui
Homerum ,
argumentum praebuifie .... Videtur autem perfpicue inter fé pugnare quod affirmat
Svidas Corinnum ftante adhuc Trojà fcripfiue, & Homerum totum poemat's fui ar-
gumentum ab eo accepifle . Idem an alius Corinnus fuit cujus pi<rir de Orione ,
( de quo videndus etiam Diodorus Siculus libro quarto extremo ) afferre fé putat
Scholiaftes Nicandri ad Theriaca p. 18. edit. Aldina: Certe f.illirur Vir Clariffi- .
mus , qui in judicio de Scriptoribus Troiani excidii , quod tomo tertio Obfervatio-
num Hallenfium eft infertum hunc Corinnum Ilienfem p. 8. confundit cum Corin-
,
{64) Svidas Hljlaric Palaephatus , Athenis verfificator , filius Aclxi & Eiùs:
aut, ut alii dicunt, Joclis &
Metanitae: alii, Mercuri!. Fuit quorundam 'fententia,
poft Phatmonoen : aliorum vero, etiam ante Ulani
(6j) Ger. Jo: Voffius de Hìjloricis Crucis Uh. 3. p. nubi 183. Unus (Palephattis ì
erat poeta epicus Athenienfis .... Nam Athenieniem ìnrmoiot fupparem fuilìe Phe-
monoa: ait , vel fortalTe etiam antiquiorem . Vedi Frane. Patrici Poet. Veca ljlor.
Uh. 1. p. %).
(66) Biblìoth. Gmca 136. Palarphatus Athenienfis quoque non pnetereun-
T. 1. p.
dus ,
quem Homero antiquiorem olim habitum fuiffe à nonnullis, patet ex Svida.
(67) Svidas he. eh. Scripfit Cofmopceiam, id elt mundi fabricam, verfibus circi-
ter
.. . . .
ter quinqules mille: Apolliuis & Diana; partu.n verfibus ter mille: Veneris Cu- &
pidinis voces & fermones, verfibus quinquies mille: Minerva: &
Neptuni contentio-
nem , verfibus mille : La'onx comam
(<S8) Lor. Graffo Iftor. de Poeti Greci p. }f6. $97. Neil' Antologia ( lib. J. ) evvi
quefto Componimento in Palefato:
Lauro quidem comas Palaephatus eminebat Vate?
Coronatus videbatur vero fundere fatidicam vocem .
:
Giovan Brodeo , chiofando quefto luogo , dice : Is eft fortaflìs quem Thalise filiura
effe, ac de plantis libros emififle volunt.
(69) Atbentui Uh. 14. e. 5. Agias muficus dicebat, Styracis, quem in orcheftrlt
per Bacchanaìia fuffiunt odorem Phrygium olfacientibus effe
, ,
(70) Apud Cafaubonum in e. 10. lib. }. Athen. Invenio inter antiqu'nlmos Grar-
cix fcriptores eos qui Athenaro nominantur , cum fcribit A'yixi S~ì Jesi \ipxv\ot ir
,
Kpy°*mì< Clemens Alexandrinus hos pariter conjungit in hiftoria capti Ilii, libra
.
primo Strom.
(71) In Athen. loc. cìt. Acriorem
(71) Cafaubonus in e. j. lib. 14. Athen.... venufta translatione a fenfu audituJ
ad fenfum olfacìus, dicitur odor fuavis &
mollis, qualis eft Phrygia harmonia.
(73) Fabricius Bibl. Gr«. T. 1. p. 159. Pronapides Athenienfis , ita enim hoc
nomen fcribitur apud Diodorum Sicuium & Theodofium Grammaticum , etfi in edi-
tis Tatiani codicibus eft Profnautides , apud Eufebium Protarnides, prò quo Gyral-
dus dial. 1. de Poetis p. 58. apud Tatianum legit Profmantides probante hanc le-
,
éliorem VolTìo libro & capite primo de Hiftoricis Grarcis. Eidem tamen Gyraldo p. 89.
(74) Biblioth. Hijìor. lib. } p. 140. Pronapides Homeri prarceptor, folertis in-
genii Melicus Legge Lor. Graffo IJior. de' Poeti Greti 43 j. nel feguente modo: Prono-
.
teftatus. T?etzes Chil. 13. v. 634. AiJWxoeKoi' 0'(inpv S~ì ròy TlpontTriS'iir roti.
(77) Vedi appreso il Fabricio he. cit.
(78) Svititi uiftoric. Creophylus Aftyclis Filius. Chius aut Samius poeta, quem
quidam Homeri filiam in matrimonio habuifle , alii tantum ejus amicum faille di-
eunt, atque hofpitem, ab eoque accepifle poema de Oechalix captivitate. Strab»
Ceograpb. lib. 14. pag. 439. Samius fiat etiam Creophylus. Kunc ajunt Homero _
(79) Jpud Strabonem he. cit. Callimacus contrà quodam epigrammate indicat
«utorem ftiiffe Creophylum, fed Homero ob holpitium mille attribuHim.
Me Samius fecit, qui quondam excepit Homerurn
Hofpitio cafus , Euryte, ploro tuos,
.
anteriori ad ;
, Omero ma fi fono
quefti da noi
configliata-
mente tralafeiati , e perchè non abbiamo potuto fcorgere
in efll cofa fpettante al noftro propofito , e perchè non è
credibile , almeno di alcuni di loro , che fieno itati pri-
ma di Omero (81).
Da
(81) Fabrìcìur Biblioth. Grata Uh. t. Leo Allatius de Patri* Homeri e*{. 4- Lìl.
Greg. GyrttlAus de Post. Hijl. Disi. 1. (è* multi ali).
.
CAP. VII.
ABbiam fin qui parlato dì
que' Mufici Poeti , o Poeti
Mufici , fecondo
le la più comune opinio-
cui opej-e
ne a noi pervenute non fono, o non ne fono pervenuti iiì?»iì?
plura cxtitilTe credere par eli. Jt: Alb. Fabricim Biblioth. Gn. lib. i. cap. ì.p.i. In-
ter Grsecos fcr'ptores nullum antiquius monumentum ad nos pervenirTe Homero, cer-
tuni elt atque exploratum Idem jam olim de fuis temporibus fallì funt veteres , non
.
Jofephus modo Judarus, & Scriptores Chriftiani , fed Gra?ci ipfi. Cicero Tufcul. Qtixjl.
lib. 1. ». 64. Credamus igitur Panaetio , à Fiatone fuo diflentienti ? quem enim omni-
bus locis divinum, quem fapiemifiìmum , quem fantìiffimum, quem Homerum phije-
fophorum appellai &c.
,
di JEIian. Var. Hìjìor. lib. IX. eap. XV. Argivi poetica; totius primas Homero
Tribnebant, fecundos ab co reliquos omnes ponebant. Fabricius toc. di. IH. ». cap. t.
f. xSi. Gisbertus Cuperus precipue in docìifiìmo Commentarlo ad Lapidem antiquum ,
qui in Marinenfi Columnenfium Principum ditione in villa Claudii Imp. repertus 8e
erutus, Confecratioriem Principis Poétarum pulcherrimè imagiue expreffam fiftit.
Amft. 1883. extat etìam apud Gronov, Thef. An'iq. Gr&c. T. 1.
(ji Apud Leon. All.ttlum Homeri Clariffimum deinde de Patr. Home. eap. 4. Veli.
Patere, lib. 1. illuxit in^enium, fine exemplo maximum: qu magnitudine operum 8t
;
1ti€rilì"t folgore carminum folus appellar! poeta meiìÉS. In quo hoc maximum eft, quod
•
Iieque ante illuni, quem ille imitaretur, ncque ante illum qui eum imitari poflet.*
inventus eft: neque quemquam alium, cujus oper s primus author fuerit, in eo ptr-
fectiflimum, prarter Hornérum, &
Archilochum, re;eriemus.
(41 ]anm Parrafiui in Poet. Hor.itìi v. 139. Homerus concenti! prope divino
mirabilique quada m mufica praeditus , cuniìos poeticos modos attigit . Omnes poeta*
ea virtute qua quifque ipforum eflet eminentiflìmus fuperavit. Pliaiut Natur. Hijlor.
lib. 7. cap. 19.
(j! Leo. Allatto he. cit. Velleii judicium amplexatus eft
1
&deofculatus Tuftu»
Lipfius Animadverf. ibidem: Utrumque verum eft. Nam & Homerus, pr^iius doctri-
flarum &
antiquitatis parens, nec poft eum natus, qui gi-rmanius exprimeret , aut
referret. Non er^o ipfe Virgilius ? Non Vellejo quidem judice: atque etiam acri ilio
Fabio, cujus hsec verba: In verbs, fententiis, iìguris, human ingenii modum e<cc-
dit, ut magni v ri lit v.rtutes ejtis, non imulatione, quod fieri non poteft, fed intel-
leclu fequi. Et profécto ita eft. Omnium rerum, emni-im artium Omnis non pru-
,
_(£) Fabricius he. cit. e. 1. n. X. pag. tòt. Nullus denique fcnp'.or eft, qui ai
Omni astate tanta.11 ingenii, doctrinx , fapientia: laudem retulert, atque unus Ho-
merus, qui ut feitè de ipfo eft apud Propertium lib. III. Eieg. I.
Pofteritace fuum credere lentit opus.
Atque ut ait Platar-hus lib. de garrulitate p. $04. u.tt->< tìk t/Zu irretiva* i^ mi pia
vtpiyiyM/ Quicquid cairn fere eft daCturuin, imtque, in eu ceiekaiUo , <x iin.
.
dU
. . . ,
ne (8J .
co O
dibus ad cslum efferendo adeo confpirarunt inter fé ut certarent Quorum inte-
, , .
grum &
bene longum Catalogum texere hoc loco Iiceret , nifi precipua Homerl
elogia Alphabetico ordine digefta jam extarent à Grecanti (lìmo ilio & Homeri imi-
tatore felicifiìmo Jacobo Du Porto Anglo in Appendice ad Gnomologiam Homeri-
cam & ad calcem Clavis Homericae Georgii Perkinlì, quibus alia nuper adjunxit
,
Joannes Scherpezelius ante Iliadis libros duos primores cum Mofchopuli fcholiis à
fé editos
(7) t. p. mìhì 367. Videntur ergo omnia , quae
Clem. Alexanàrinus Stromat. Uh.
priùs diefta funt , dogmata à magno Mofe
Graecis effe tradita
, Htietius Demonf. Ev.tngeL .
Propof. IV. cap. 8. ». 1. Cum enim Grarci primaèvaè rerum originis notitia aliqua à
Phoenicibus
;
&
iEgyptils effent imbuti, à quibus univerfos homines Theòlogiaa &
fuae principia petiiffe affeverat Philo Bvblius, egregios Mofaicse difciplina? fatus &
ab iis accepiffent, hxc puerilibus fabulis ad fin tempora coxvos (Ibi ho.nines ac- &
commodatis ita implicuerunt , quas nova fubinde figmentorum acceffìone confequens
Etas cumulavit, ut veritatem pene totam extinxerint , in denlìffìmas certe tenebrai
demerferint. Et toc. cit. cap. z. n. 3.
(81 Aitatiti! is latria Homeri cap. Vili. Homerum etiam Meletem, Melelìge-
Bem , Auletem , Tigranem vocntum
(9) Hieron. Carerà Lufit. in Nonnum Panopolitan. apud Allatìum loc cit. cap. 1.
Smyrna, Rhodos , Colophon, Salamis , Chios, Argos, Athenas,
Orbis de patria certat, Homere , tua.
Martialis Monerius Lemovicenfis Ep.'gram. de Patria Homeri apud eundem Allatìum,
Smyrna Rhodos Colophon Salamis
, , , , Chios , Argos , Atherue
Natales magni cedite Maeonii.
At quia vettrum juratis alumnum
vir fuerat ,
Deum
clamat ubique fauni :
Jupiter effe
Mens Jovis eit, patriam probet his ex Urbibus una:
Vindicias, dum jus non Ilquet, Orbis habet.
(io) Aulus Gelimi Noci. Attic Uh. 3. cap. XI. De Patria quoque Homeri multò
maxime diffenfum eft : Alii Colophonium alii Smyrnxum : funt qui Athenienfem : ,
randolo di Chio .
(n) Ve Homero liber. Homerum ergo Pindarus & Chium & Smyrnaeum fuilfe'
art: Chium Simonides Antimachus & Nicander Colophonium i Ariftoteles autem
,
luenfen] . Se debbi* a Plutarco attribuir]! il citato libro,, veda/i Èabrich- Bibl. Gr*.c.
Kb. t. e. 1. ». w. T. 1. p. 15?.
(15) Apud Laur. Craffum Ijl, de Poet. Greci p. 371.
(14) Lìb. 1. cantra Hxrefes t. 111., apud Leon. Allatium loc. eh. eap. I.
(ij) Svidas Hiftorica ofiupos . Fabritius loc. eh. p. 158..
(16) De Patria' Homeri per totum .
(17.) Loc. eh. Pattern Maeonem aut fluvium , matrem Melinopen
Lydiinr, , aut
aliquam nympham ; fiquidem humanum
genus ignoratur.
(18O Ve Homero lib. Filius à nonnullis. dicitur Mseonis Critheidis ab & : aliis,
Meleti? flavi!..
(19) Pbocic. eap. XXIV. Monffrant Jeta: ih infida Homeri fepulcrum, & feor-
fùm Clymenes ; Homeri Clymenem matrem vero ( nam
fuiffe didtitantes. Cyprii
& hi fibi Homerum vindicant) Themifto indigenam feeminam Homeri fuifle matrem"
dicunt-
(io) Ve vita Homeri" apud" Allatium Toc. eh. Qui" eunt Smyrnaeum effe aflerunt,
Msone patre prope Meletem fluvium natum affirmant.
(11) Loc. eh. Homerus poeta , Mele'is fluvii Smyrnaei, Critheidos : ut alii, &
Apollinis &
CalliopesMufe filius : ut Charax hiftoricus,. Maronis aut Mitiac Eu- &
metidis matrisr ut alii, filius Telemachi Ulyflìs, Polycaftes Neft'oris filiar . Ordo &
generis illius , autore Charace hiilorico , hic eft. AethufW T Thraciae mulieris , filius
fuir Linus: hujus Pierus, hujus Oeagrus , hujus Orpheus, hujus Dres hujus Euclees, ,
hujus Jamonides , hujus philoterpes, hujus Euphemus, hujus Epiphrades , hujus Me-
fanopus , hujus Apelles , hujus Macon : qui una cum Amazonibus Smyrnam venit, &
ducìa uxore Eumetide Evepis Mneftgenis filli filia , procreavir Homerum
,.
(Il) Jo: Spondanus Prolegomeni in Homer.. De Homero Leo Allatiut Ite. lit.cap.l.
(15) Apud Allatium loc. cit. eap. X.
ì»4) Dt Homero lìitr. Hmdttut Aliffiroafì. Vita Htmeri,
Cap* VII. ioj
Non m' eftendo a riferire i Maeftri di Omero ("25). ne
la di Jui cecità (26) , né i viaggi (27) , né tampoco il nu-
mero delle di lui
Je quali opere
benché non poche fìa-
, ,
no ad eflb attribuite
£28) a giudizio però de' critici
, fi ,
(15) Alla pag. 100. abbiamo fatta menzione di Vronopidc , e alla pag. 101.
di Creofiìo creduti Maeftri di Omero. Nel principio della Vita di Omero attribuita,
*d Erodoto Alicarnajfeo fi nomina Femio come Maeftro di Omero . Plutarcbus in lib.
de Homero Huetius Demonftr. Evangelica Propof. 1 V. cap. 8
. Prajceptor Ho-
meri a nonnullis Ariftaras creditus eft, juxta teftificationem Strabonis & Eufta-
thii. Femio qui fopraccennato è quello, fecondo il Eabricio Bibl.Grt. p. 153. di cui ab-
hiam parlato alla pasr. 8i.
Paufanias Corinthiac. cap. 33. Plutarcbus he. cìt. Svidas O'fMpis. Vroclus ,
(16)
Jtnonymus, fy Autt. Incert. in Vita Homeri.
(17) Plutarcbus apud VoJ/ium Inft. Poet. lib. 3. cap. 7. -Dlcfione autem varia
ufus , &
ab omnibus petità dialecìis Graecorum , dicendi formas permifcuit è qui- :
bus cognofeitur, Graciam univerfam omnefque eius nationes , obiviffe. Proclus irt
,
Vita Homeri muìtas eum Ortis partes luftralTe ingens Iocorum esperienza teftatur.
Illud etiam animadvertendum eft, divitiis -eum abundaflfe. Longae namque peregrina-
tiones multis expenfis indigent, & illis temporibus precipue eum fine periculo quo-
,
cunque adnavigandi facultas non effet nec Inter fé homines facili ne.sotio coirent.
,
Vita Homeri Flerod. JLlicarnafs. Non -convengono altri' Autori , ebe Omero fuffe uomo ric-
co, e particolarmente Svida , loc. cit. eum ipfe libros fingulos fcripfitìet often- &
taffet, eo quod quarendi viclus caufa uvbes <ibibat , in iis illos reliquit.
(18) Sono di varie forta le Opere ad Omero attribuite e fono gì' Inni
,
gli Epigrammi
,
e varj Poemetti , il combattimento fra Omero ed Efiodo , l'Iliade , e V Odiffea ; oltre non
foche altre, che a noi non fono pervenute , delle quali Ciò: Alberto Fabrizio fa men-
zione nella Bibl. Grxca lib. x. cap. X.
(19) T.ìnaquillus Faber [ le Vette ] Viti Poet. Grétcor. apud Gronovium Antiq. Gr&c.
T. io. p. 750. Pra-ter Poemata Iliada &
OdvfTeam , quac duo cunfli prò veris &
genuinis Homeri fcriptis agnofeunt, &c. Jo: Henricus Boeclerus de Scriptorib. Grs.. &
Lati! apud Gronovium loc. cit. p. 911. Indubia funt ejus opera, Ilias, Odyflea. &
Vita ex Auciore Anonymo apud Allatium loc. .cit. NihiI illi prster lliadem , Se
Odyffeam adferibendum eft &c
(.30)Flavius Jofephus cantra Apio», lib I. Edit. Havercampi T. ». p. 4}S- Neque
tu fcriptum omnino apud Gra-cos ulium , cujus de fide modo conllet , Hon.eri Poé'fi
«ntiquius invenias. at eum poft Troiana tempora natum elfi; nemo non fatetur: imo
Ile ab ipfo quidem literis fuam illam poèfin mandatam «ffe ferunt , fed polterorum
memoria propagatam aliquandiu , vanis ex cantilenis collecìam demum context.im &
fuifTe , ac propterea tantum in ea vulgo dilcrepant's reperiri. JElianus Var. Hijlor.
lib. 13. cap. 14. Veteres Homeri carmina in certas partes prius diltributa cecine-
runt Sero autem Lycurgus Lacedafmor.ius univerfam Homeri pociin primus m
Graciam importavit. Eam autem mercem fecum ex Jonia, quum peregrinaretur ,
retulit. Poftmodum vero I'ififtratus, collecìis omnibus, lliadem Si. Odyfieani con-
ie-
. . .
tri
fecit. Cicero de Orat. Uh. 3. Quis doilior iifdem temporibus . aut cujus eloquen-
illis
nermi , Phocyhdis Pitto Dialog. ex verf. Joan. Serrani T. 1. p. 530. per totum.
.
des lib. 3. Olim partes Homerici carminis in theatralibus circulis cum bacillo, ideft
virga, pronuntiabant, qui ab eodem Homero dicìi funt Homeriftac
(33) Tertullìanus de Prufcrìpt. Hureticor. cap. 39. Homerocentones etiam vocarì
folent, qui de carminibus Homeri propria opera more centenario ex multis hinc inde
compoiitis in unum farciunt corpus lrennus Uh. I. ad verf. H&res. .
(34) Amhrojìus Calep. Dici. Centonem vocant carminis genus ex diverfis carmi-
nimi fragmentis , hinc atque illinc accerfitis contextum quafique confutum ,
,
.
(36) Dionyjìuj Longimts de fublim. feti. IX. Edit. Veron tota Homeri Ilias
afliva lit &pugnax; quippe quara in ipfo flore ac vigore compofuit ingenii at
xutis.
. . . . ,
itris ficculis iam a pril'ca illa confuetudine defeiverunt utrumque enim munus raro
:
in uno rej.erias, fed miferè in varios difeerpitur, immò pene utrumque jam prò
re lud'era, & quifi fuperflua habetur, atque in homines nihili & in fecem populi
cadit, quod non folum prò re honeftifiìma fed etiam facerrima & fancìiffima ha-
,
bebatur, adeò ut piaculum effet , in eorum capita, qui illa proffterentur fsvire.
Ita^ue ptimè facit Poeta qui tantam labem Ulyffi non inur X ut manus huic Phe-
1 , ,
mio inferat; med ante Telemacho, qui ea de re patrem alloquitur à quo etiam ,
impetrai vitsm Ili prsconi Medonti. Fabricius loc. cit. n. XXII. p. 176. I)e Home-
i
riiiis five Rhapfodis Homeri poemata decantantibus, quos à premio laboris agno
«fi jrfb'r etiam diclos conftat è fcholiis ad Pindari Nem. Od. 1. diligenter fatis ege-
runt viri dofli Jul. Cxfar Scaliger I. i- Poé'tic. e. 41. Salmalìus ad Solinum p 867.
feq. & Kuìlerus Hiftor a Critica Homeri pag. 85. feq. &c. Silìci du Fin. Bibliot.
Vniverf. Hiflor. lib. ,. $. X.
(41) Gè,-. Jo. Voffius de Hiflor. Gr&cis lib. 1. cap. 3. Kerodoto etiam tribuitur li-
ber de v ta Homeri. Qui tamen arc genuinus fit, nondum fatis convenit inter em-
ditos. ( Vide Xilandri annot. in Plutarch. de Vita Homeri). Meminit ejus Stepha-
cus in Ns'oy thx^s 0,\ H'póS'oroi tv O'fiiifu 0t'ct (Ut Herodotus in Homeri vita).
Mea fententia eft, non elle antiqui illius Herodoti Fabriciui loc cit. p. 154- Alte-
.
rius tamen Scriptorfs videtur viris doclis, Tanaqifillo Fabro de poetis Gr:ecis p. j.
& p. 199. ad Longin. edit. Tollii , ubi hunc libellum non magis Herodoti effe quàm
Ciceronis aut T. Livii affirmat
(41) Apud A/latium loc. cit. Vita Homeri AuClore incerto . Vagus ac erro per
urbes Poemata cantitabat.
14.3) Fabriciui loc. cit. ». IV. pag. i$J. Nihil autem ex iis , qua; inde profert,
{Gellius l. IV. e. 11.] in ifta, quam habemus Homeri vita legitur , unde Jonlius
j. 137. Plutarcho eam falfo tribui coucludit, qus etiara fententia eft Joaunis Huakil
«1 rimarchi viti e. a».
, . . ,
Cap t VII. in
jìffòmiglia ì vecchi alle cicale , che fino animali di acuta voce J
Le corde de gli infìrumenti , le quali fono fittili , *QJ continva-
mente fi muovono T facilmente fendono V aria *2£ per quejìo ,,
Jam vero & ipfer (Jlyffo non prìus' fé Phiacibus cognofeendum praebuit, quam De-
modocus &
virtuiem viri doniiffet,. &
perfuafionc modulata amorem cognofeendi
Sapientem excitaffet. Inquit igitur ipfum adiens:
Quin age nunc. immanis equi canito decus omne.
tdditquey
Quem ftatuft fùmma arce dolo divirms Ulyffes,
Hacc enim quodamtnodo ad priorem feopum refpiciunt, Illos enim , qui inique alienos'
toros violarint, pcenas luere deferibit . Videnius autem , quomodo Sapiens ex necef-
fitate quadam, abfque auditorum invidia, tanquam de alio quodam loquens , laudes
fuas à Mulìco recitari prius velit . Qaare velut defiderantibus deinde ipfìs eum co-
gnofeere, &magis; peifuadet &
duldor evadit r inquiens:
Sumi Laertiades Irfncus , mortalibus artes
Ob' cunclas curac , nomenque ad fiderà fertur ..
(4«) litui'. Uh, IX.. V. l8<f..
Illum autem (Jchiììem) invenerunt animum obleftantem cithara dulcifona.
(47) O'dijf. iìh. ìix. v. 83..
Illa fané cantor ( Dsmoiotus
) cantabat inclytus csterùm Ulyffes .
fui lido. Quivi avvenne che Omero fu prefò da una grave ma-
lattia , onde ufcito di nave giaceaji nel lido ammalato e fenza,
1
1
Storia della Mujica .
cco) Varis Hijlor.llb. XIII. cup. XXII. Ptolemarus Philopator, extruens Home-
TO templi! m, ipfum quidem decorè fedentem collocavit: circa ftatuam vero undiqiie
civirates pofuit omnes, qua; certatim Homemm fibi vendicane Galaton vero piflor
Homerum quidem pinxit vomentem , reliquos autem poetas ea, qua; ipfe evomuifTet,
haurientes
(Si) Jo: Schefferus in he. ftipra cit. Tx\bth>v. Puro corruptum effe piftoris hu-
jus nomen Cadius profetìo lib. XXI. cap. 44. fcribit Palatoli, quod jam Hartun-
.
gus obfervavit
(61) B'Moth. Unìverf. ies tìijlor. $. X. Qjoique 1' antiquitè d' Homere foit cer-
tame , il y a eu une grande varieté entre les Auteurs anciens, fur le tems pré"cis
dans le quel il a vécu. Crates dit qu' il a fleuri avant le retour des Heraclides , 80.
ans après la guerre de Troie ; Eratofthene 100. ans après; Ariftarque vers la tranf-
, ,
migranon Ionique , c'eft-à-dire 140. ans après la prife de Troie; Philochorus 180.
, ,
Apollodore compte cent ans depuis la tranfmigration Ionique, e' eft-a-dire, is°-
ans depuis la prife de Troie; Euthymene dit qu'il a fleuri avant Hefiode fous Aca-
fle ,100. ans après la prife de Troie Archemachus elt du mème fentiment
. Caf- .
fius Hemina dans Gellius, 160. ans après la prife de Troie. Cornelius Nepos, fulvi
de
. .
P 2 e non
de plufleurs Latins, ifio. ans avant la fondation de Rome. Vellei'us dit qn' il a élé
plus éloigné du lemps de la guerre de Troie, que quelques-uns ne croient, qu' &
il a vécu 950. ans avant le Confulat de Vinicius , qui a éte' Conful 1' an 785. de la
fondation de Rome. Pline, 1' an 8?o. de la mème epoque, dit qu'il y avoit près
de mille ans écoulez depuis le temps d' Homere Tuvenal vers 1' an 850. affìgne le
:
mème temps . Sofibius Lacon rapporte Homere à la huitiéme anne'e du Roi Chari-
fus , dont lycurgue fut tuteur; ce Prince a regne' 64. ans: arrès lui fon fils Nican-
der 37. ans, & 1' on tient qu'en la 34. anne'e du regne de celui-ci fut inititue'e la ,
tofthene compte 168. ans depuis la tutele de Lycurgue. D' autres dilent qu' Homere
fut peu de tems avant les Olympiades d' Iphitus, 407. ans après la prife de Troie.
Enfìn quelques-uns prétendent qu' il a été comemporain d'Archilocus ani a Henri vers
la »j. Olympiade du temps de Gygès de Lydie 500. ans après la prife de Troie.
,
Nof* Hijlor. ai Chron. Mjrmor. pag. 194. de tempore, quo ille {Homerus) & He-
fiodus floruerunt, legas notas Chronologicas Lydiati Seldeni notas ad Canonem,
,
Chronicum , & eos Autores, qui à Seldeno citantur , quibus addas etiam Dominum
Johannem Marshamum ( pag. 49. & feq. ), qui in Canone fuo Chronico, multa de
utrifque Poetis è variis autor bus magna cum induftria conge/Tìt.
^4) Fafltf Attici Olympi.u LXX1U. an. | t. 3. p. 157. Herodotus (lib. II. ) de
Komeri ac Hefiodi aetate loquens ait. tVaioSov , tua' O'(uipov HMxiV rirpatcaiotat
ìrtai Sn'.to [ih tr[.i?l3bTÌpH? ymiaSai , Hefiodum , &
Homerum quadringéntis non am-
plius annis an'.e me upmor extitille; ab Homeri nativitate ad Xerlis tran-
alibique
fitum pugnamque Salaminiain 611 annos enumerat: «V « £ì Cfftupor iyivtro, Iti*
tri e'^eocoVi* limai Sbo fiixi" rr "' Sspgf» Six0àaia<r ab Homero auiem nato anni funt
fexcenti vigiliti duo ad Xerlis ulque in Gr-tciam trajeclum. Ibi non f^oomi* fed ,
Ttrpxx.ónx relcrilendum elfe viderat Scaiiger Ad Chron. Euf. pag. 95- Ergo Ho-
( )
merus annis 100. ante Olympiades fbruiffe debuit; ut mirari certe quis poffit Dod-
vellum ( De Cyclis differì. III. ) utruinque ex principibus Poetis illis ad Olymp.
XXX. revoca (Te.
(tf$) Trai, il dui. Cef. Beali! Uh. 1. n. 53. T. I. eiiz. Vero», p. IH. F. Eduftrd,
Corfinì Bajl. Atti. T. 3. p. 157- Oliinp. 73. 4. ( ante Chrift. an. 485. ) Heiod. Halicarnafs.
hoc anno in lucem euitus vidstur
6 . .
in tripode fcriptum eli qui in monte Helicone ab Heiìodo pofitus traditur lib. III.
Antholog. p. 389. & apud Dionem Chryfoltomum orat. i. de regno ftatim fub ini-
tium, &in certamine Homeri atque Hefiodi p. 317.
'Ht/o^o; MtVcyf Ehtxvyi&t tcii <T«Vs£/7Xf
T'fijTt) iHKijtrxf in X«\jt/iTi Shop O'jj.npo> '
Sequ'tur Fabrìcius: fed ab admiratoribus Helìodi hoc conficlum effe contendit Salma-
fms p. S69. ad Solin.
(71) Fabrìcius loc. cit perinde ut alterum quod refertur ab Euftatio ad Iliad.
à p. J. & Scholiafte Pindari ad Nemeonic. Od. i.
EV Af/'\;tf tote mpòùTov lyù xut C>*ptKpys cSot^òt
MeVsto^ei/ ìi> vtttpoìs vfiit'Ois px^avris àoiS'iiv .
Cap. VI I. 1
7
tempi portavano vanto in ejfer favìi
il Alcidamante fu un' .
doli di provale ejfer e flato della fua patria , dice, che felle , A
Meone et Dio, traffero da Cuma /' origine loro, ~& che Dio
,
(73' Queflioni Convivali lib. J. Qriejl. 1. trai, di Marc' Anton. Ganiìni T, !>
f. 1J5-
(74) Vita di Omero trai, di Grati» Maria Gratti t. 1. p. 13.
8 ,,
re , pofta ad una fonte , nella quale era fcritto quel poema Jìef
per eh' in/è g nava a combattere e qttejìo per che mofrava a la-
,
E (lodo , e di Omero .... quelli furono ì quali jet ero a' Greci
a Teogonia ovvero genealogia degì' ldJj e agli Jìeffi Jddj die- ,
dero
(75I Paufttnìas Baotìc. eap. ji. trai, dì Frane. Patrie! Post. Dee. Ijlor. lìb. i.
p. 55- 3<-
17S) Svi da; Hìjlor. imiotos . Fabricius Eibl. Gru. lìb. t. eap. 8. n. XVII. pag.
579. Fr.mc. Patrie! loe. eh.
(77) Patria loe. cit.
(78) Ml'tenus Var. Hiflor. lìb. XIII. eap. XIX. Cleomenes Laconice fecundum
patrium moretti dixit, Homerùm Lacediemonioruiii etfe poétam, Hefiodum ver»
Helotarum : quoniam die belli^erandi , lue agros colendi rationem doceret.
(7?) Traditi,, di Cini. Cef. Eccelli T. 1. ìib. ». eap. JJ.
.
Cap. VII. 1
19
\dero cognomi , e gli onori loro e le arti fepararono , e di&
fegnarono figure le .
quum alius vitiaflet, in ftupri fofpicionem falfo Hefiodum vocatum alii dixere: ali»
Vero illum haud dubie culpa non vacafle.
(84! De Superflittone trai, dì Marc' Ant. Caudini t. I. p. 134.
(Sj) Antologia Uh. 3. cap. »;• »• l6 -
proprio nome
chiamandolo Scindapfo
, e 1' autore citato lo ,
Nacque Taleta
in una delle tre Città dell' Ifola di Cre-
ta o Eliro, o Gnoffia , o Gortinia (gì). Narra Boezio,
,
(90) Problem. Sili. 19. ». 18. Cur leges pleraeque cantilena appellentur? An
quod homities prius quam literas feirent, leges cantabant, ne eas oblivioni man-
darent? quod etiam noftra «etate Agathyrlls'in morem eft. Ergo primas quoque
pofteriorum cantilenamm eodem appellaverunt nomine, quo omnes fuperiores vo-
cabantur
(91) Jo: Alb. pabricius Bìblìot. Crxc. lib. 1. cap. 35. p. i}«. Nam in hoc quidem
convenifie videtur antiquis, quod Cretenfis fuerit ilte Thales live Thaletas , alii vero
patriam exiftimabant Eiyron, Cnoffon alii, alii Gortynam tres Creta; civitates.
(91) De Mufica lib. 1. cap. 1. trai, manoferitta del- Cav. Ercole Bottrigari
(93) Pratinas apud Plutarch. de Mufic. circa fin. Et Thaletam Cretenfem , quern
Pyth'u Apollinis oraculo accitum à Lacedxmoniis , mulìca peftem tum graffantem fe-
dafle Pratinas fcribit.
(9$) De Nuptiis Pbihlog. lib. IX. p. 178. ex Edit. Marci Meibomii. Thaletem
pretenfem citharae fuavitate compertum morbos ac peltilentiam fugaville
(qȓ Attic. cap. 14. Quod ipfum apud Lacediemonios, fedata peftilentia feci't
Thale* . .
che Taleta cavajje quefto dalla Muftca di flauto , che s' ufava
in Olimpo, onde acquijìò nome di Mujico eccellente. Quefto
dubbio di Plutarco, a mio parere non merita molto rirleflb ,
Méurfms lib. II. e. 1. Mii'cellan. Lacon. nec defunt preclari fcriptores, hoc faclum
ajentes annis circiter XXX. ante pritnam Olympiadem Vide Dodwellum in An- .
Della
Q_*
eft In Cbroniris
(soi) Gir. Jo: Voffiu, d, Po». Gru. Olymp. XXIX. an. ». ut
Bufcbii, Arehifochus,
Archilochum Parium ,
& Simonides , &
&
Tat anus orat. contra Gracos,
f^^^'c^ì
Ariftoxenus,
Cynllus Ub. i. contra ju
Ju-
CAP. Vili.
vi fu occafione , in che i Greci dettero maggior
SE mai
contrattegno della loro fingolar inclinazione , e quali
dirò dell' eccefiìvo trafporto per la Mufìca , certamente
fu quella de' Sagrificj , delle Felle, de' Con viti, delle Nozze,
e de' Funerali, talché convien dire, che quello fotte quel mez-
zo per cui tanto eccellenti in etta fi rendettero . Un naturale
inftinto dal fommo e vero Dio dato all' Uomo di riconofce-
re un principio, ed un ettere, o Ente fupremo regolatore di
tutti gli avvenimenti dell' Univerfo (i) , e per tale ricono-
feru-
ti) Pfa/m. 4. v. 7. Signatum eft fuper nos lumen vultus tui , Domine. Ugo Card,
in hunc he... ita per rationem fimiles fumusDeo, & Deum cognofeimus Origene! .
Uh. 1. cantra. Celfum . Nifi omnes haberent communes quafdam de moribus regendis
notiones in animis impreffas ; etiam qui indura in fé Dei judicium accerfunt atque
attrahunt, Ili debitam fuis peccatis poenam declinarent. Quare nihil mirtini Deum,
i
qui per Prophetas & Salvatorem docuit, eadem in omnium hominum animis im-
prellìlfe
: ut Deo judicante nullus excufatione uti poffit Eufebius Cétfarienf. Epifc,
.
Srs.par. Evang. Eximium illud, ac falutare imprimis quod Dei nomen eflentiam-
que lignificat, iplìus natura: ducìu , impreflìfque animo per fé fé notionibus, vel divi-
nihis potius infpiratis, nemo non intelligit. Hoc enim omnes populi communi quo-
dam rationis fenfu percepere, cum id omni animo ratione &
intelligentia prardito,
idem hujus umverlitatis artifex naturalibus quibufdam cogitationibus infeverit
. . , . . . $ . ,
.
Cap» Vili. 1
2
fciuto dai Poeti che erano i maeftri , e gì' interpreti della
,
(j)Dan. Huethis Dcmonjlr. Evang. Prof. IV. cap. 8. ». I. Cum enim Grar-
Petr.
cl primxvae rerum originis notitia aliqua a Phxnicibus & iEgyptiis effent imbuti ,
à qjibus & univerfos homines Theologiac fuae principia petiifle affeverat Phylo
Byblius , &
egregios Mofaica: difciplìna; fatus ab iis accepifient,- hxc puerilibus
falulis ad fua tempora &
coaevos fibi homines accommodatis ita implicuerunt quas ,
tur, vel audiantur cum admiratione : fed omnium accuratiffimè, divinitus religione
imbutis animis Eleufinia initia
, , &
Olympia ludi celebrantur. Lattantius de vero cuttu
lìb. 6. cap. io. Nam ludorum celebrationes , deorum fetta, funt : fiquidem ob natales
E la terza defanciulli :
Noi ci farem più valorofi affai .
variis Atticae regionis Populis excitata fuerant, fimulque plurimos, facrofque ritus ,
quibus Dii , atque Heroes flato, legitimoque tempore colebantur; praefertim vero
Ludos, feftofque dies, qui maximo, atque incredibili fplendore celebrari confueve-
rant , a Paufania , ceterifque Graecis Scr ptoribus memoratos accurate perfpexerit , is
cum ceteris Graeciae Populis conferens nitide, diferreque teflatur quod àyuai pìr
saprai $~mXtto-iiss ci ahhot [De Rep. Ath. ]
"1
duplo plures , quam alii , Feitivitates
celebrant , ut optime proinde dixerit Maximus Tyrius : tctiirà (iirì fopriis ia AV-
tixx travia 9ufiiiìtv.t [ Serm. 81. J omi.ia Attica piena feftivitatis, oiiinia hilaritatis
,
fuiffe -
(5) ASI. Apofl. cap. 17. v. zi. Stans autem Paulus in medio Areopagi , ait:
Viri Athenienfes per omnia quali fuperftitioiiores vos video
(7 Euripide! in Troadibus . Sopbocles Tracbin. Statini Tbebaid. Uh. 8. ttpud Cafp,
Bartbolinum lib. 1. cap. 6 de Tibiir veter.
(8) Plato de Leg. Dial. 3. ex ver]', ficìnì pag. mihì 78J. Fuitque una fpecies
cantus ad Deos precibus placandos, quos hymnos vocabant
( 9 ) Plutarcbui Adverf. Colotem . Macrobiia in Somn. Scip. lib. 1. cap. 3.
(io) Plutarch. Laconica Infiitula. Trai, da Marc' Ant. G andini . T. 1. £. 184.
(iij Idem Qua/I. Gru. ». 35. 36.
. .
(11) Microhìiis Saturimi. Uh. 7. cap. 1. At vero Alcinoi & Didonis menfa.,
quali folis ap f a deliciis , habuit ha;c Jopain, Illa. Demodocum cithara c.inentes.
(ij) OdOT. Uh: 1. (rad. dal Salviti pag. 6.
(14) OdifT. trad. fui. Uh. 4. p. 45.
(15) Athen. Uh. 14. cap. 6. Nam & inter faltandum , & fnter ambulandum ptil-
cutn vita
Jucunda? cithara; , choreas , &
convivia femper .
(17) Plato de Legib. Uh. 1. ex Serrani T. 1. p. 6jl. Convivales IegeS
verf. Jo:
fint deferibenda? , qua? poffint eum qui vino inflammatus fpes audaciores gerit , &
-pra?ter id quod decet , impudentius efFertur , nec vult ordinem legirimafque partes
filentii , fermonis , potionis , cantus fervare illum , inqnam , eò revocare ut iis piane
:
Per
gnaturum opponens, ad juftitiae reflam rationem introni i. rat, quam verecundiam &
pudorem , divinimi videlicet timorem, nominavimus. Atben&us Sympoji>:con lìb. 7. q.%.
Enumerò cithara antiquitus, & jam inde ab Homen temporibus eo nomine nota
fuit, quia focia convivii elTet ac tam diuturnam amicitiam atque fodalicium non
:
cantu definens per aures tranlit, jucunda eas perfundens voces, qua; tranquillitatem
ad aninium penetrantem efficit : ut fi quid triititia: curarum mero non iit difeuf- &
fum , id venuliate &
manfuetudine cantilena circumventum conquiefeat , iìquidem
modum tibia non excedat, neque niniios animo adferat motus, eunive exagitet at-
que extra fé rapiat multitudine fonorum atque moJulorum emollitum , ad erran- &
dum proclivem redditum .
del calore del vino. Volendo egli intendere con quefo che ella ,
più del dovere ; la mujica con l' ordine , ~& con la proportione
li ritorna in contrario fato, "€? // acqueta. quefofne dun- A
que vuole Homero, che gli antichi quaji per rimedio valejjero f
della mujica E di fatto , ficcome il diletto che cagiona la
.
(ìt) Apud Athtn. Uh. 14. cap. 6. philochorus autor eft , non femper veteres,
cura
uni libarent , ufos fuifle dithyrambis [ concitatis &
tumultuofis verfibus ] , fed vino
niadidos , ac temulenfos , &
Liberum patrem fi invocarent: fin Apollinem, placi-
de & ordinate ceciniffe. Itaque Archilochus ait :
Bacchi regis canticiìm elegans dithyrambicum aufpicari feio,
Vini fulmine percuffii mente :
Epicharmus vero in Philocfete :
(13) Froditi Creflomatia apud Fhotium Bìbliot. Cod. 139. Eft au'em Dithyramhus
incitatus, & multum furoris cuna (aitinone oftendens ad vehementiorefque affeflus
,
Qitando
gente a menfa fìando
la lieta
Ode il Cantor\ che V addolcijca il petto
L' ifteflb conferma pure Ateneo parlando dello irato, e del
coftume degli antichi Greci da Omero deferitto, iòggiungen-
do che comandarono , che fi cantaffero da tutti i Convitati
gl'Inni, e le lodi degli Dei (27), affinchè per loro rifpetto ,
e venerazione non eccedettero i limiti dell' onefto e modera-
to ; imperocché cantando in lode degli Dei fi facevano i
coitumi d' ognuno più comporti e più gravi (2,8} . Perciò
Elia-
(15) Athen. Deipnof. lib. 14. cap. 6 tanquam utills etiam convivantìbus ars
mufica fit Fiut autem, ut probabile eit veluti lege id fancitum , primùm quidem
. ,
Cap. Pili. 1 3 r
jufTerunt, ut reverenda numinum ejus quod honeftum ac moderatimi eft. fines non
,
eft, magnifice decantavit Kuic vero non unus prsefto erat cantor, qui ad c.-enam
.
ipfius cantaret, &ipfum obietta ret fed multar aderant mulieres cantatrices
: tum ti- ,
etiam cum Nicocle Cyprio quoniam & Hic cum Ilio. Erat autem ilia contentio de
-,
nulla re feria, fed de iis , quae jam dicla flint. Et feifeitantes uterque ex iis qui ,
adventabant, qua: apud alterimi fierent, ita uterque alterum vicillim fuperare con-
tendebat. Neque tamen in perpetuimi in illis perftiterunt : uterque enim violenta
morte interiit.
(30) Plato Poeta Comic, apud Athen. Uh. 15. cip. 1.
(35) Varie fono le opinioni circa il numero de' convitati, come Ji'può vedere
io
Fiutare. Sympof. V. quift, 5. Athen. Uh. 15. cap. 3.
Quem Deum ?
pa-
traditam fuifle aj'unt, fed à leflulo in lecJulum tranfmiffam : ita ut qui primus ceci-
niflet ,
primo in fecunda menfa eam mitteret, is primo tertiaei eodemque modo
lecundi fecundis. itaque ob varietatem & fluxuum multitudinem in circuitione Sco-
lion fairTe dicium.
(40) Caf.tubonus in cap. ij. Uh. ij. Athen. Ver'iTimum eft quod paulo ante
dicebatur, Scoliorum argumenta fuille vita: prsecepta: quin etiam exiftimamus ple-
raque illorum facla de feptem fapientum diclis &
refponfis; quae, ut probavimus ali-
bi , ùìópiva olim diefta lunt , quia moris erat e.i cantare in conviviis
(41) Iliade Uh. 18. verf. del Salvini pag. $96. Atben&us Uh. 14. cap. 14. Lace-
dxmonios . . . . uxoris adventu in nuptiis epulames, &
curii laudes ffoiifk virginis
parato encomio cantaturi lunt in chorea faltantes affecla: , eas circumferre
(41) Biblioth. Hiflor.lib. j. p. mihi 311. 313. T. 1. Cadmus Agenore rllius ad in-
veftigandum Europam eò divertit, & particeps facrorum faclus, Harmoniam uxorem
duxit, Jafionis fororem , non Martis filiam , ut Grarci fabulantur. Haique niiptias
omnium primas Deorum prxfentià celebratas, perliibent. ubi Ceres, Jafionis amore
fuccenfa, fruges prò munere exibuit; Mercurius Lyram, Minerva celebratimi illud
monile ; peplumque & tibias ; Electra magna: Deùm matris l'aera uria curri cymbaf ,
lis & tympanis , & orgia ducentium choris , donavit Apollo autern Citharam pul-
.
favit ; Mulkque tibias inflarunt ; ac Dii esteri lu;tà nuptias aedamatione fecundà-
flint
134 Storia della Mufica.
(43) Metamorpb. Uh. 4. v. 756. triti, di Fabio Muretti nella Raccolta dei Poeti
ami. ìat. trai. T. 16.
(44) Froditi in Cbrxflomathia apui Vo/Jìum Injìit. Foet. lìb. $. cap. 13. $. J. Hy-
menarus in nuptìis canebatur. Praeterea Carmen trìplex erat iittSxhxfJtov a juveni- .
bus , & virginibus canebatur, Sponfo Sponfàque thalamum ingre/Tìs. Quo tem-
,
pore etiam nuces fpargebantur. Cauflam adducit, prxter abos, Muretus au Catulli
carrnen nuptiale quod perperam vocant Eprfhalamiuni cùm-potiùs fit Hymenarus:
: ,
(45) Flutarcbus Quafl. Romana n. 31. Cur in nuptiis canitur ifte omnium fer-
mone notus Talafìus ? An à lanifìcio , qua? Gnxcis eft talafia , talafuiT) prò talaro di-
centibus? nam fponik introduca: vellus fubfternunt , ipfaque fecurn colum fuium &
importat , ac mariti jaruam lana coronat , . . . morem introduxerunt alii quoque .
(45) Vrocìus Cbr&fi ornati a apud Photium Cod. 139. Epithalam'a vero novis nuptis,
thalamum jam ingreffis iuvenes iimul , &
virgines 'iioro aiiantes accirebant. Lui. Ci!.
Rbodiginits Lecl. Anticj. lib. 18. cap. 15. p. 1569. Helenes Epithaian.ium cecinit Stefi-
chorus , &
ab ec nonnulla mutuatus Theocritus. Jul. Cttf. Scalìgtr Uh. 3. cap. 101.
pag. 1 50. Epithakmium Carmen igitur eft , quo nuptia- celebrantur : à Thalamo
dicìum . eit autem S«À«(to* cubicu'lum nuptiaie primo ilio lignitkatu , ira^à ri
SàKKtiv SjMi. quod eli limul gemalem vitam agere. Hoc 'Poematis genus a 'Jrèrcis
eli etiam y«ft«Kav appellatum . Dicas eniin jxu.111 nuptias , irxfx tò yaiaàcu ofix.
Ide:n igitur fonat quod &
illud : Nifi inavis vxpx tò yti/vxr «(Ut, Ejus carmims ar-
gunientum coniìftii è Spoiilì Sponfxque delideriis.
. . .
E
le Tibie per voi cantar vìvaci
1 coniugali Carmi
Corron le Turbe , ergon le voci al Cielo
Ripetendo Himeneo
Di due forta erano le Tibie che furono ufate da' Greci
nelle Nozze , una chiamata Monaulo £52) col quale canta- ,
vano 1' Imeneo, l'altra erano due piccole Tibie inlìeme uni-
te, e diflimili di lunghezza fecondo Polluce (53) , e Scali-
.
g e>
Mneid. lib. 4. v. 59.
(47) Virgilius
Junoni .ime omnes, cui vlncla jugalia cure.
Dionyjìui Halic. apud P. Jo: Lud. de la Cerda in hunc loc. Juppiter enim & Juno
funt primi conjungentes & copulantes atque hic quidem vocatur omnium pater,
:
,
(4S) Hercules Furenf. -v. 9.
Creon vero pater eft huius Megan
Qjam oliin omnes CaJmei , ( ideft Thebani ) in nuptiis
Tibia concelebrarunt quum in meas
,
(54)/"'. C&f. Scaligar Poet. Uh. i. cap. io. Alii binas (Tihias) ajunt , junflas,
impares ac placet omeri com'ugii fpecie.
:
(55) Jlpuleìus Metamorphof. Uh. 4. pag. mìhi 138. Et fonus tibia; Zygia: muta-
tur Sic. Julia». Floridtis in hunc he. Nuptialis jugalis: ^vytof ctv\ó< , Grarcis
,
Hipponax . Olophyrmum quoque numerant imer poemata qua: à lugentibus aut ali-
qua fortuna mceliis canerentur Qux ad.rogum dicerentur, erant Nenia. FeJltisNX'
.
(65) Scalig. ubi fupra p. 51. Threni autem fonant Latine luctus Ajunt
primum Linum poetato Threnos feciffe
(66) Va/Jìus Infi, Poet. lib. 3 cap.'. zi. $. i. EVir«p<»>' 3t[ix ficvocatur- vulgo,
quia infcribitur bri <r$ ràipa , in fepulchro Sed uiìtatius anti^uis ìtmàipio; Kayos ,
.
1
Oratio fìve fermo fepulcrahs nominabatur, qui diceretur ad tumulum , five fepul-
chrum Ut liqueat , vocem knriTxtfiìts natura f.ià non rnirlus orationi folutae convenire.
.
167) Lui. Cui. Rbodiginus Lcll. Antia. libi 17. cap. 11. pag. 934, Parentationes
Gl'Eci KTipi^iif.TX vocant. Ovid. Trifi.' lib. 4'. Eleg. io. -u. 87,
Fama pareatales fi yos mea còtitigìt umbr (e
. , . , .
S 2 per
(78) Servius in Mncìd. Virgil. v. 139. Inde ubi clara dedit fonitum tuba &c.
lib. V.
Sed feiendum majoris aetatis funera ad tubam folere proferri. Perfius, Hinc tuba
candela;. Minoris vero ad tibias ut Statius de Archemoro : Tibia enim teneros
:
fic appellata: Ma: tibia: à Phcenicibus, ob lamenta quibus Adonin deflent Vos enim .
Phcenices, ut refert Democlides, Adonin Gingren nuncupatis. Pollux he. cit. Sed
Fhcenicum lingua Adonim Gingram vocant. , &
ab hoc tibia nomen defumpfit.
(87) Cafp. Bartbolinus ile Tibiis veter. Ub. 1. cap. 15. Querulus Lydii modus
ferali Tibia cantatus funeri conveniebat, ex Apulejo lib. 4. Miles. fonus Zygiac &
Tibia:, mutatur in querulum Lydii modum. Ita ex Ariftoxeno tradit Plutarchus
lib. de Mufica primum Olympum funebre Tibia Carmen in funere Pythonis Lydio
ritti cecinifle
. a
•.
"
//. I4I
mBmì- i4f
^$5Sk gBaaàwaffil
70ÌWW
J~d.-la.~ri me-rumbi-bentesBromiurri pa.- trem ca.na--m.us co. - ria. - - - - rrutr
J#i lari me- rum Siéen : ces Mro-mi - um p-ttrem ca. - un.- -' - - musca.ncumis
1 Velie
(SS) Pollux he. cìt. Segm. Si. Paratretae (Tibia) luflui conveniebant, acute
& lente inflatar .
GAP. IX.
loro Fefte , e ne' loro Con!»
Greci nelle
SE moftrarono
i
quanto veemente
viti loro paflìone per la Mufi-
fotte la
dar contezza de' Giuochi della Mufica , l' ufo de' quali fu
appreflb de' Greci molto antico (3) , e a mettere in viltà
tutti coloro , che in quelli fegnalaronfi col reflarne vinci-
tori , e quindi agevol farà il comprendere quanto eccellenti
foriero i Greci in quella fcienza
E primieramente confiderar dobbiamo la Mufica de'
Giuochi e per rapporto al canto , e in riguardo al fuono
11 canto alle volte era folo , e alle volte dagli finimenti
accompagnato, Angolarmente dagli finimenti da corda, flan-
tecchè , come fu di già accennato (4) , i Poeti chiamaronfi
Lirici , quelli cioè , che accompagnavano il canto de' loro
Poemi con Lirala .
(3) Pttufanìat Mejfenic. cap. 33. Ludos etiam prifcis temporibus^ Muficos infti-
tutos fuiffe, & aliunde, & ex Eumeli veriibus licet conjicere, quos in Delum pro-
lufit
Grata etenim femper tibì , Jupiter incola Ithoraes,
Mufa fuit, puro qux gaudet libera cantu.
Vìdetur ergo mihi Eumelus verfus ipfos fecifle ,& muficum cert*men a MeffeniB &
inftitutum nofle.
(4) C*f. 6. ì»g. %6. 87.
. , ,
che face/fero ancora altre pruove : quanto alla no/cita , non era-
no ricevuti che i Greci; quanto ai cofumi , dovevano ejpre
Jenza taccia; quanto alla condizione, bifognava effer lìbero.'
Non ammettevaji alcun forejìiere tra quelli che dovevano com- ,
Ago-
(j) Tuu[af>i.-,s Elide. Ptifler. cap. 14. Secundum liane porticum ad forum acce-
denti , ad kevam , circa extremam porticus partem , eft Bellanodica:on , medio calle
à foro divifum. In eo perpetuos decem menies habitant ludorum pixfecti, totumque
illud tempus in cognofcer.do de legum confervatoribus , omnique agonali jure confu-
nmnt. Frideric. SylbuYgìut in himc he. (ludorum prarfecti ) ii qui ad ludorum pra:-
fecluram funr delecti; totoque eo tempore a legum cònierva tori bus (quos nomophy-
lacas appellant ) edocentur de omnibus qu^e ,
, m
ludorum celebratone fieri ab ei$ 1
convenir
Li) Star. Antic. T. $. Hi. io. Arde. 3. 5. 1.
. .,
T ra-
illos, quos in celeberrimis quatuor Graeciae Ludis, Olympiis nimirum Pythiis Ne- , ,
meis, atque Ifthmiis virtutis ardor, pilrnaque nobilis Terrarum_ dominos evexerat
ad Deos , aureis carminibus celebrandos fufciperet, non aliunde libi, quam ab Olym-
picis, incipiendum effe putavit.
(8) Hatal. Comes Mjtholog. Uh. j. Conveniebat igitur ex univerfa Grecia ingens
ad certamina partim fpe Victoria! partim fpeflandi defiderio , multitudo
,
ubi poft :
perafta certamina de rebus civitatibus utilibus & ad falutem vel gloriam totius , ,
Gra-ciae fjeclantibus confultabatur. Ab. B.tnier. Mytbohg. lìb.S. T. 8. p*g. 96. 97. ._. .
en un mot, ces Jeux faifoient la principale attention 1' occupation la plus ordi- &
nale dcs gens dillingue's ou par leur naiffance, ou par leurs aalons ; fur-toilt parmi
la JenneffeT On s 'y rendoit en foule, non-feulement de tous les quartiere de la Grece
mais encore des pays voifins , & rien n' e'toit fi magnifique que ces fortes d'Affemblées
. , . ,
nobil Palma
Ergon a i Numi Onnipotenti un* Alma (12)
e che
O s' erge Quei, che divi in patria adduce
lì Elea palma ,
celebre
O pur Je loda un Alma
Che in lottar , in giojlrar chiara riluce ,
E
fé offre lor co' carmi
Pregio miglior di cento Statue in marmi (13).
Se tale e tanto però era V onore che veniva predato
da tutta la Grecia ai Vincitori , inferiore di gran lunga
era il premio che ne riportavano Ma i Greci che più .
, —,
(9) Xertophanes Colopbonius apud Nata!. Comìt. loc. eh. cap. i.
(11) Pro Fiacco , num. 14. Olympionicam effe, apud Grarcos prope nujus
fuit & gloriofìus , quàm Roma: triumphaffe
(Il) Ode 1. Uh. I. trad. di Frane. Borgì anelli
(13; Ode l. Uh. 4. trad. dello Jlejfo .
. , . ,
'
derabili dell' efercito di Serje avendo udito parlare di ciò che
, ,
T 2 te.
(14) Epigram. Grxc. aputi Joxn. Leonicerum in Pìndari Op. latin, donata pag. 4.
Ot Suo
[jAv SvtiTàv , oi Suo S'aSuvctTPut .
(15) Herodot. Uh. 8. cap. 16. apttd Rollin. Stor. Ant. T. J. Uh. io. cap. J. Art. 5.
(16) Cap. z. pag. ri. cap. J. p. 66.
(171 Hyginus iahul. 173.... Olympus Marfyae difcipulus tiblis, Orpheus OEa-
gri fìlius ottura , Unus Apullinis rìlius cantu , Eumolpus Neptuni fìlius ad Olynnpi
tibias voce
(18) Quefi. Conviv. Uh. J.
Qu/tjl. i. pag. 155. trai, da Marc' Ant. Candini,
, . ,,
chi fu tra coloro , che sfidarono" al canto d' un' Inno in onore
d'Apollo, e in cui il primo di riportarne la vittoria ,
tutti a
e il premio fu Crifotemi di Creta figlio di Cai manore eccellente
nella Poefia , nel Canto, e nel tuono della Cetra (21).
Reftò vincitore in fecondo luogo Filammone di Delfo £22)
nel canto. Igino lo vuole figlio della Ninfa Chione , o Fi-
lonide , e di Apollo (23) , non già di Crifotemi fuddetto
co-
Cap, IX. 1 49
come leggeri nella traduzione latina di Paufania (24) feguita
dal Patrici (25), e da altri (26), ma bensì dopo Crifote-
mi fuperò ne' Giuochi Pittici gli altri competitori col can-
to (27) , nella cui arte accompagnata dalla Cetra meritò
quefto Elogio da Ovidio (28).
Fu detto Filammom , e con la cetra
Rendea sì raro, e sì Jòave il canto
C
havrebbe intenerito un cor di pietra ,
E
mojfo in ogni cor la pietà e 7 pianto £20)
Cantò Latona Diana e di Apollo , e fu il primo
i natali di
che inftituì Cori delle Vergini appreffo il Tempio di Del-
i
philammon, [ que le fcavant Traducìeur, trompé par la verfion latine, fait fils de
Chryfothemis ]
1
Mii/è s incontravo le
(38) Sirom. Uh. 1. pag. mihi 307. & Dorieam Thamyrim Thracem exeogitaffe.
(39) Plutarchus toc. cit. Fertur lamen ( Thamyris ) poema fcripnffe de Titanum
bello adverfus deos.
(40) Sviici! toc. cit verfifìcator ante Homerum oflavus : fecundum alios
quintus .... Extat ejus Theologia verlibus 3000.
(41) Homerus lliad. Uh. x. v. 697.
(41) lliad. trai, da Antonmaria Salvini Uh. 1. p. 44.
(43) IJlor. de' Poeti Greci pag. 493.
(44) Paufaniai Mejfenic cap. 33. In hac Urbe Thamiridi oculorum calamita-
te m
. . . 1
Cap. IX. 1 5
perchè osò dire , che avrebbe Jùperato le Mujè nel Canto nar* . E
ranjì ancora le pene dategli nello Inferno per tanta sfacciataggine.
Non la/eia però Polifonia di narrare , che dì morbo fojfe accecato ,
e dopo la di/grazia degli occhi non avejfe fatto più verji ....
Il medefimo Paufania (45) in altro luogo narra.... il nome
di Salirà dato a un Fiume, per avervi Tornirà gittato la
Lira , ejpndo accecato
Sono così varj gli Scrittori nell' aflegnare i Parenti , e la
Patria di EumoJpo , che mi fembra non
cofa facile effer
il decidere , quale delle diverfe opinioni debba abbracciarli ;
tem contigilfe, verftbus tettatimi fuis Homerus reliquit, quod feilieet Mufas ipfas
cantu fé fuperaturum fuiflet gloriatus . At Phocaeniis Prodicus [ huius modo fi funt
in Mìnyadem confcripta carmina ] poenas Thamyri fila: in Mufas petulantise apud in-
feros propofitas fcripfit. Ego vero ex morbo luminibus captum Thamyrin credide-
rim , quum idem etiam pori Hoirero acciderit ; qui tamen infortunio non fuccubuit,
neque ideirco qua: inftituerat non perfecit. At malo vidus Thamyris, prorfus deiiit
carmina facere.
(45) Loc. cit. Abeft a porta fladia ferme xxx. Balyra amnis. Nominis eam pu-
(46) VoJJÌus de Qrig. ldololatr. lib. i. cap. 17. p. %X. Eumolpus Thrax, qui in
facris inftituit Athenienfes , intelligendus junior Eumolpus.
(47) Frane, latrici Sonica Dee. ljìor. lib. 1. p. 15. _
(48) Faufanias Attic. lib. 1. cap. 38. Eumolpi vero tumulimi , & Eleufinii &
Athenienfes agnofeunt. Venite Eumolpum iftum e Thracia , fìliumque Neptuni &
Chiones fuifle , traditum eft. Jofepb Barberini dt Mifer. Foet. apud Crorìov. Antiq.
Crac. T. io. p. 816. Eumolpus Chionides. Ovid. de Ponto lib. 3.
At non Chionides Eumolpus in Orphea talis
Hyginus Fab. 41S. In eo tempore Eumolpus Neptuni fìlius
(49) Svidas Hifior. Eumolpus fìlius Mufsei poeta:. Frane. Patrici he. cit.
(50) Ab. Deelauflre DiClion. de Mythohg. T. I. fag. 4*4'
(51) Svidas loc. cit [ut quidam tradunt ] difcipulus Orphei.
(51) Svid. eod. loc. Sive Eleufmus, five Athenienfis. Vide Jo: Alb. Fabricium
Bìlliotb. GriLC. T. 1. lib. I. cap. 6. tnim. 7. pag. 38.
(53) Hyginus lab, 173. Eumolpus Neptuni fìlius ad Olympi tibiasvoce (vicit).
. . '
(54) Gyraldus de Poetis Hijl. Ditti, t. p. 58. Claruit vero Eumolpus in Poetica
ìnter illos qui ante Homerum poemata fcripferunt , &
viclor in Pythicis certamini-
bus fuit : ea enim erat antiqu.'s confuetudo , ut ad lyram poeta: certarent , cujus &
alibi meminimus
(55) Frane. Patrie, he, cit.
(56) Paufanias Pbocic. cap. 7. Tuliffe narrant Eleuterem Pythicam palmam vo-
els caula , quum alioqui cantilenarci non filari) decantaffet . Ab. Bannier Mythohg.
lib. 8. e. 6. T. 8. pag. 135.
144. Longe ante Pythiades numeratas.
($7) Dijfert. Jtgonift. Pytbì. pag.
(58) Marmar. Oxonienj. Arundellian. Epoeb. 35. A quo Terpander Derdenei filiuS
Lesbius. Svidttsflijfor. Terpander, Arnì-us nut Lesbius ex Antiffa, aut Cymacus.
Àlii, oriundumab Helìodo effe fcripferunt: alii, ab Homero Ajunt enim eum Eoei .
Cap. IX. i $
3
tarco (61) , che Terpandro , il quale fu Poeta maejìro delie
leggi della citar a , cantava i fuoi verjì ,
"^3 quelli a" Homero
con mifura determinata nelle battaglie ; ^3 che egli fa il primo
a porre i nomi alle regole , *2? alle corde della citara La .
liffe, qui'illam in iEgyptum fecum delatam & exquifìte elaboratali! JEgyptiis Sa-
, ,
cerdotibus monftrans , primum ejus inventorem fé geflit Atque ita lyram Terpander .
inveniffe dicitur
(63) Jid. Cdf. Scaliger Poet. Uh. 1. cap. 4S. Citharae figura fuit apud Grseeos
primùm concinnata Cepionis tempore, qui Terpandri fuit difcipulus : appellata &
Alias , propterea quòd à Lesbiis fuiffet importata. Modos certos ante Archilochum
primus Terpander inftituit, &
leaes , quas ab fé &
à difcipulo vocavit ximlura &
Tipirayìpiav A' regionibus Doricis duos , BsiWioi/
. &
utóhiov : iifcirco quia in Boeotia
extitiffe creditus ett primus citharoedus Amphion, Jovis Antiopes filius . A' tem- &
porum autem celeritate duos, £ox«mj< &
ì\h , qui multis conflato pyrrhichiis, Se
feptimum TtTptxoiìóir ,. qui erat ex horum quatuor compofitus, iEolio, Terpandrio
Cepione , Bceotio Leggafi il P. Quadrio Stor. della Poefia T. 1. Uh. 1. Dijl. 3. cap. r.
.
pag. 717 , il quale alcune cofe del citato Scalìgero [piega diversamente . Vedaji par
anche il Zarlìr.o Infl. Harm. P. 1. cap. 6.
(64I Scaliger loc. cit. cap. %&. P. Quadrio he. cit. Dijl. z. pag. 417. [piegano
quejli Proemiì .
(55) P. Cor/ini Difert. Agor.ifl. pag. 147. Thercander citharoed. Quatuor conti-
nuis , fed incertls , PythiaJ. Pinta re bus de Mufica .
. ,.,
così fili ietta Perche non era lecito a ciafcimo , come hoggidì
.
(fili) Atheneus Deipnofoph. Uh. 14. cap. 9. Anacreonte vero Terpandrum effe ve-
tuftiorem , hoc argumento eft, quod in Carneis omnium primus vicerit, ut fcribit
Hellanìcus in fuis metris, (ìngillatim recenfens in Car neis vicloriam affecutos . Jacob.
Dalecampius in hunc he. Apollinis fefto . Carmini vatem interfecérunt Heraciida*
Peftis invafit. Ex oraculo inftituto fefto Apollinis Carnei ceffavit peftis
(6y) Atheneus he. eh. Sunt autem Fefti dies illi v cefima fexta Olympiade-infti-
tuti , ut ait Soiìmus Libro De Temporibus Ora lafciati ì te npi ofeuri e incerti , che
.
per V avanti non ci hanno dato campo di fiabilire alcuna certezza di quanto fin ad
ora abbiamo efpoj/o , fegniremo V ordine delle Olimpiadi compofle ognuna di quattro
,
anni compiti , epoca fiabilita da' Greci , non foto per le Felle, Giuochi e Vincitori , ma ,
per tutti gli altri fatti Iflorìci . Cade la prima Olimpiade nell'anno del Periodo Giulia-
no 393S. , avanti la fondazione di Roma 13. , e avanti Gesù Criffo 776. feguendo il
computo del P. Eduardo Cor/ini , che a me fervirlì di guida per iflabilire in apprejfo i
tempi di quanto fono per efporre Se dunque Terpandro refìo vincitore nei Giuochi Car-
.
nei V Olimpiade 16. , il primo anno dì quefla Olimpiade cade V anno del Periodo Giu-
liane 4°38. , avanti Gesù Crijìo 676. , e della fondazione di Roma 78.
(68) P. Corfini Fajli Attici Olymp. XXVI. T. 3. pag. 41. Afncanus hac Olym-
piade Carnia , hoc eft citharoedicum certamen , in Carniorum feito Lacedaemone in-
ftitutum effe fcribit, K«'on« ìriSn irpàrov tv AaKtS'aiaoyi xiSxpyS'iv àyàv Carnia citha-
roedorum certamen, Lacedaemone primum conft.tutum fuit.
(69; Vedi pag.
149. del prefente Capo.
(70) Ferecrate Comico , riferito da Plutarco nel cit. Tratt. di Mufica dimojìra , co-
inè Frinico fu uno di quelli che corrupero la Mufica Greca .
(71) Thomas Lydiatus Notd Hijlor. ad Chronic. Marmar. p. 170. Kcù ct\*xs Nc^zss.
Nomos etiam in verfione retinuimus , non fine virorum docìorum exemplo Idem .
_
ipfum eft vocabulum quod Leges five Civiles , five alias qua ad adminiftrationem
publicam attinent, fignifìcat. Sed heic ad Minicain fpecìat. Nè^u» autem Muficorum
notio plerunque duplex eft; altera ex altera, ut fìt, nata. Imerdum , idque prima-
rio pneferipta; regula* phthongorum , chordarum
fonorum, <ràea feu intentioni ,
dicebantur*. Et tum fingula inftrumenta muuca, tum ipfac cantiones fuos habebant
praferiptos Nomos, quorum unicuique erat emaci Taais feu intendo propria , ut docet
Plutarchus. Citharx prseferipti vfytoi m^apaS'mol dicli, tibiis àuxaì'ixoì. Ita v°f*<» * u -
H-
.,,
,
2 V
affé-
pinot. Et Mufica inde legitima erat, de qua re vide Boetii initium , Athenarum lib. 14.
Pliuar>"hum libro de Muftea. Atque hujufmodi Nomorum aut.ires precipui dicuntur,
qui chordas &
tonos adiiciebant . Inde Terpander ( de quo plura infra ) cum citha-
ram feu Lyram feptichordem primo , ut volunt nonnulli , fccifier Nomos etiam , ut,
necefie erat . fimul fecit chordarum numero accommodos ; & k«t« népov ìk«soi> toìs
ÌTeat roì; ìawrì , xj' to'h O
pópH (iéhti wipir tòimt , fecundum quemlibet Nomum ,
'
&
Homer! , &
fuis carminibus heroicis modos aptavit, quod alt Plutarchus.,
(71I Euclide: Introduci. Harmon. cum Verf. Meihomii pag. 19.... (J.iipKvS'ioi $~vo
Mixolvdii duo; nelli traduzione italiano, fembra meglio detto Mi (foli dìo , che Mezoli-
dio : vedi Ciò: Battiti* Doni degli obblighi ed offervazìone de' Modi Mu/t'cali X 2.
pag. 117. , anzi V'ncenzo Galilei Dia!, della Mufica Ant. pag. 91. , e Luigi Dentice
Dia! 1. traducono Mixolidio s e il Zarlìno Injlit. Harm. pan. 4. cap. J. traduce Mi-
Jlolidio .
lib. 13. pag. inibì 415. Terpandrum quoque ejufdem mufica: artificem
(73) Strabo
Lesbium predicant qui primus Lyram ante quatuor contentam fidibus>, feptem nervis
,
B
O
n G
u
a s
• e a a tuo
B 3
<a <2
u ILI
to
3 N
U
u e s •
• •^
H N -O
<u «0
* U U
O •a u
a
rt CU s u
4»»
R
Cu >> J3 pj c«
9-1
X 3 ^ Diezeugmenon . (S H t2
zz~zzz;zxzzzi$:zz|'
ZZ1Z$Z_IZZZZI__ZZZ
~$~"z£z'~ _ "z: ~—
quattro corde della Lira tre corde aggiunte da
antica. Terpandro.
La corda d. e la Nete del Tetracordo Slnemmenon , e la Pa-
ranete del Tetracordo Dìezeugmenon . L'aggiunta poi del Tuo-
no Mijfolidio , effendo quefto 1' ifteflb che 1' lperdorìo , che è
quattro corde fopra verfo l'acuto del Dorio, viene a cor.
rifpondere al Dorio nel modo feguente .
Do-
(74) Bacchila Senior lntroi. Arti: Mufir. p. io. eie Vtrf. Marc. Meibomii . Quid
eft Diazeuxis ? Diazeuxis eft , cum Inter duo tetrachorda tonus fuerit medius Vedi .
il primo Tomo iella preferite Storia Dijfert. 1. pag. 90. pi. feq.
(75) til. Grcg. Gyraldus de Poet. Hijì. Dia!. IX. p. 311. 313. Hoc idem & Boe-
tius Severinus meminìt & Cleonides (feu potius Euclidei ) , qui lyram ipfam heptato-
non ideo vocat , meminit & Cenforinus, qui dieieumenon à Terpandro additum ait,
& primus à gravibus in acumen avertit.
— , . »
Cap. IX. M7
§
C R
o tu
r
u
R 60
n «2 «2 a 3
«2 cu
60 cu
N
CU
cu
s
5 •
di
N
£
O «2 •-
cu
R
E R
è b -g ^ «
Diezeug- g «
C £ >J £ menon.£ H (Vi
li
Dorio. : -
t-"»"^ :$:zii:
Diezeug-
menon.
0-
Iperdorio
o Miflòlidio
^rlEEEE^
R R
# O O
R R R R
O cu
O O R tu
R O O
R
u
&
E
R
cu
cu cu OM
E cu 6 E O
R 60 X) a.
E & D tu
tu
R U cu
N Di,
R su
,>»
<*+ u
cu
tu
3 -R
<u
cu
U
4-i
R cu cu tu
i—
R
*J3 tu ti
H P-l 3 H
"Baftetamml [ fegue Plutarco ] raccontar dì Terpandro , cAé ac-
quetò un tumulto nato in Sparta. E altrove foggiunge (76):
Et
(75) Lucanie. Infiìt. trai, da Marc' Ant. Ganiìnì pag. 184. P. 1. Joa». Seldenut
fjdppttr. Cronolog. ad Epoch. Marmar, p. 146. Terpander Lesbius nomos Lyricos primo
invenit, & tibiis cecinit , &
Lacedemone in jus vocatus , quod antiquati tetrachordi
Lyrae tres nervos addidifTet, populi fuffragiis abfolutus fuit, Archonte Athenis Dropilo.
Efparrò il pentimento dell' eruditismo P. Corfini [apra la contrarietà di quejìe due auto-
riti , V una di Vintane , che apri/ce efftre fiate condannate Terpandro per l' aggiunta
del-
\
. . .
delle tre corde, e VMarmor Arttndel., che lo vuole affoluto: dice egli ( Fajlì
altra del
Attici Olymp. 34. Itaque Terpander quum Lyr.im quamor folum chordis haclenus
) ,
Auclor abfolutum dicit Ac certe quidem feptichordis Terpandri lyra femper a La- V
.
cedaemoniis recepta, ipfeque Lyricus maximo in pretio habitus fuit; ut proinde La-
cones ipfi fevero decreto, quod a Boetio [de Mufica] coniervatum fuit, Timothei
audaciam comprelferint qui Terpandri Lyrae quatuor nervos alios adjecerat. De
,
Terpandro ipfo, ejufque lyricis legibus videndus Frideauxius ( Marm. Oxon. p. 197. ),
qui ve:erum teftimonia diligenti Alme expofuit.
(77 Vària. Hlfiorìét Uh. XII. cap. 50. De Lacedsmoniis nul'am operam liberali-
1
bus difciplinis impendentibus. La^edxmonii Muricce imperiti erant. Ipfis eniin cura:
erant gymnafia &
arma. Si quando autem Muiarmn auxilio, vel morbo laborantes,
vel mente capti, aut aliud quid limile publice paffi , indigerent , arccflebant ho-
mines peregrinos , tanquam malorum iftorum medicos, aut ex oraculo Apolbnis.
Arcefuverunt autem Terpandrum, Thaleta, Tyrtaum, Cydoniatam Nymphsum, &
Alcmanem , tibicen enim erat
(78) In he. eh. Intellige in aliorum Grxcorum & Athenienfium inprimis com-
paratone Nam alias certuni
. , literis intantum operam dediffe , in quantum iis (ibi
ad virtutem exercendam opus effe putarum.
,.
Cap. IX. i
$ p
In prova di ciò arreca J' autorità di Plutarco (79) , che ab-
bastanza dimoftra effere flato in ufo appreflb gli antichi La-
cedemoni la Mufica Attendevano , così egli s' elprime par-
.
ìmpeto furio/o , alle co/è della guerra E' d' avvertirli quanto .
trappajjjti per una vita mifra, *©* infame. L' ufo della Mufica
predò gli antichi Lacedemoni ci vien pure confermato da
Polibio, il quale come abbiam veduto qui fopra nel Capo
feiìo(8i), riferifce che i Cinetefi erano per la loro ferocia,
e crudeltà dagli altri Greci affatto diverfi benché per uni- ,
Qiioniam vero Arcadum gens quandam apud omnes virtutis famam habet , non
folum propter humanitatem erga peregrinos & benignitatem erga quofvis ho-
,
eis accidiffe, quia id quod à majoribus fuis fapientifiìmè , ac ductu natura circa
cunclos Arcadia incolas fuerat inventum , & primi , foli omnium Arcadum reli- &
querunt Muficam enim [ de vera nunc Mufica loquor ] univerfis hominibus utilem
.
effe conftat, Arcadibus vero etiam neceffanam Neque verum eft,_quod Ephorus .
nato queir Adagio quando 5' ode alcun dolce concento ; Quejìo
,
trigefimum annum neceffariò exerceri vellent , homines alioquin vita; difficilis atque
Haud enim eft obfcurum, apud folos fere Arcadas pueros ab ineunte actate
aufterar.
fecundum Ieges, hymnos canere, & Pa;ana quibus finguli juxta patria; morem ge-
:
cti <Tè xpivny S'vvttvTdJ. KotKùii Ttiv <rkyviìv y è^ioK'ìyHTWt irap ultùìi . xcu ojoiai Tpis
r/S~u cnacoxivat S'ionpSupo^tvlu/ airfiv ; Lacedaemonii equidem quod didicerint Mufi-
cam non dicunt, quod autem bene de arte illa judicent , in confeffb apud illos eft,
ajuntque jam tertiiim eam à corruptelis vindicaffe : At in fine capitis demum ire/)*'
fé
TM^das in genere mentio fit : His adde illa Ariftot. Iib. Vili. Polit. cap. 5. 01
Aaxa^Er i {/.aìiSupovrif , i/taf Sùvav'-) Kpi'mv òpdùt , às jowi T« Xf" T!" T® ' pW»** , , 1
(84) Clemens Alexandr. Strom. Iib. 1. Modos autem Poematibus primus adjecit
& LacedsmonioruiTi leges nmnerofis verfibus fcripfit Terpander AntiiTscus. Marc.
Meibomìus Not. in Ariflox. p. 76. Male interpres numerofis verlìbus fcripfit . Leges
:
Lacedaemoniorum, à fé, vel jam ante ab alio, verfibus inclufas, modulandas exhi-
buit
(85) Ifior. de' Poeti Greci p. 5 IO.
(86) Athen. Deipnof. Iib. 14. cap. 9. At ignorat Pofeidonius Magadin antiquum
effe inflmmentum, cum difertè Pindarus fcribat, à Terpandro excogitatam fuiffe
lìarbiton, cujus fonus Lydia; Pettidi aequiparandus fit :
Barbiton , inquit , Lesbius Terpander invenit primus :
Cum in carnìs audiviffet fublimis Lydix Pecìidis
Canturri fuo Barbito parerà
(87) toc. ci',.
. . . , 1
Cap. IX. 16
Neil' Antologìa greca leggefi ancora un' Epigramma in di
lui lode (88).
.1 Benché,
.
come abbiamo dimoftrato, follerò da molto
tempo, prima frati initituiti Pittici Giuochi ciò non ottante
i ,
celebrata fnit nono poft primam anno .... Coronae laurea fecundum vetus inftitu-
-
(90) P. Corjìni loc. cit. Ludos ìpfos, qui jam (ere obfoleverant, inftaurarunt,
eofque clariores , nobiliorefque reddiderunt ,
vicit Glauci?s Crotoniata, anno temo', certàmiha inltituerunt A' ph-Cìy')'es ; cantus
ad citharani ut pridem cantus item ad ribiirn , ipf.irum eti.va per fé tibiarum
, : .
gio , *S? la terza nel Lidio ; °^S que/ia regola da una tal»
varietà fu chiamata tripartita. Soggiunge Paufania (98.)»
che Sacada fu il primo che cantò ne' giuochi Pittici accom-
pagnato dal fuono della Tibia , col qual fuono Apollo
irritato da Marfia e da Sileno, che avevano ardito di provo-
carlo, fi placò, e rettimi la fua grazia a' fuonatori di Ti-
bia. A lferifce ancora 1' ilìelTo Paulonia , che fu eretta a Sacada
una ftatua contigua a quelle di Adone e di Tamiri C99) •
Pi-
(93) Paufanìas ìoc. cit. Teftlmonio m.'hi fuerit Echembroti donum , sneus tripos
Herculi Thebis dedicatus , cum hujuiinodi infcriptione :
Echembrotus Arcas dedicavit hoc fimulacrum Herculi, quum premium ludis
Amphiclyonum meruiflet , decantata Inter Grarcos modulis , & elegis
(94) Pan/amai he cit. Idem vero polìea Sacadas birus deinceps Pythicis ludi»
prxmimn nieruit
(95) De Mujìcatraduz. de! Gandini pag. i;8.
(96) Cafiubonus in Athen&i Dìpnofopb. cap. 9. Uh. 13. Conftat enim Sicadam
Argivum poetam fuilTe , qui & odas, & elegias icr.'pfit.
(97) Paufanìas Eliacor. 11. cap. 14. Sacadas vero ludis iis, quos Amphi&yones
inftituere, neque dum effent coronarli; ac deinde binis coronariis vicit. P. Corfini
Differt. Agonìfl. p. 146. Pyth. 1. & 1 Sed vicerat 'etiam Ludis praccedent. Am-
phicìion. idem Pafli Atti. T. 3. pag. 89. Olymp. $0. anno 4. Sacadas Argivus iterum
auloedia hac Pythiade II. vicit exPaulana. It.ique, quum Ludis etiam Amphiclyonum
vicerit, a Plutarco ter Pythiorum vicìor vocatur.
(98) Corint. cap. 22,. Qui paululum à Cyhrabi gymnafìo, & ea porta quas
proxima eri, diverterint, Sacada; monumentum inveniant, qui primus Pythicum
cantimi tibi.i Delphis cecinit, quo placatus Apollo rediit cum tibicinibus in gratiam
,
quum antea eos male odifiet propter Marlke , & Sileni , qui deum ipfum provoca-
rant, certamina.
(99) Boeotic cap. 30. Poetarum etiam, & aliorum Malica: laude infìgnium vi-
rorum , illic ftatuas videas : inter eos Thamyrin jam carcum fraclam lyram attreclan-
tem: Arion Methymnaus delphino inlidet : Sacada vero Argivi qui effigiem fin-
xit, quod Pindari de eo carminis exordium non intellexit, corporis magnitudine ni-
hilo tibicinem tibiis grandiorem fecit.
, .
(100) P. Cor/ini Dìffert. Jgon. pig. i }8. Pythocritus Sicyonius auloedia fex incer-
tis Olympiad. Pauf. Eliac. II. e. 7. &
14. Sed circa Olympiad. 50. cum vicerit etiam
Pythiadas $. 4. J. 6. &
7- 8. Fuflì Atth. Olymp. ji. pag. S9. Anno |. Pythocritus
Sicyonius Pythiade III., quae hoc Olympiadis anno celebrata fu.it , fimulque aliis
quinque inox infequutis auloedia palmam in Fythiis Ludis ohtinuit ex paufania
Cade l'anno 4. della Ji. Olimpiade nell'anno del Periodo Giuliano 4141. avanti
Cesi Crifio 573., e dalla fond.iz.ione di Roma 181.
(ioì) Eliac. II. cap. 14. Pythocritus deinde poft hos tidejl Sacadam &c.). Si-
cyonius Pythicas tulit palnias fex, folus tibiis qi.um ceciniffet. Satis conftat eundem
Olynipiae in quinquertio fenis ludis prascmuifTe. Honoris ergo pila "ei erecìa cum
titulo: PYTHOCRITI CALCINICI TIBICINIS MONUMENTA.
(ioi) Paufan. Phoc. e. 7. Oótava Pythiade, lege ludorum comprehenfi qui affis
f dihus canerent : coronam cepit Tegeates Agelaus [ kyìhuas ] p. Corjini Dìffert. Agoni,
f. 14}. Agefìlaus Tegeates affis fidibus, hoc eft citharoedia fine cantu. Pythiade 8.
hoc elt Olymp. 56. Pauf. Phoc. e. 7. &
Strabo lib. IX. pag. 411. Cade l' ottavx
Pitiade nell' anno del Periodo Cittì. 4-itfi. avanti Gesù Crifio 553.. e dalla fondai..
di Rema 101.
(103) P. Cor/ini he. cit. pag. 145. Midas Agrigentinus auloedia. Pythiad. 14.
& 15., hoc eit Olymp. 71. &
73. L Olymp. 71. cade nell'Anno del Periodo Gìuì. 4111.
avanti Gesù Crifio 491.. e della fondai., di Roma 161. Idem Fafii Attìc. pag. 15».
Pindarus utramque victoriam Pythiaca XII. celebravit idem pag. 157.
(104) Pyndar. Ode.
Peto a te, ó fplendoris amica,
Pulcherrima mortalium urbium,
Proferpinae fedes
Quae in collibus pecudes alentis
Aeragantis
Habitas bene ftrucìam molem, ò regina,
Propitia,immortalium
Et hominum cum benevolenti.!,
Accipe coronam hanc Celebris
Midae ex Pythone,
Atque illum ipfum, qui GrEciam fuperavit
Ar-
. .
queflo: Verum enim vero fuit & alter A.idas recentior, cujus ìr.oitem ad Olymp. XX.
commemorat Eufebius in Chron. il che è molto contrario a quanto afcrifce il P. Cor-
finì ,
quando non tiogliafi, che quello di cui parliamo , fia un terzo Mida diverfo dati
Antico ,e da quello rammemorato da Eàfehto .
(105) Johan. Benediifus inYiivXùpov TlspioXot . No/.* ^.479. Vicit etiam (Midat)
Panathenaicis ludis. Pìndarì Scoli afte) ..'pud P. Lorjimim . Fafli .'Itti. P. 1. DifTert. J.p. 51.
oleum vero Athenis efferre , nifi vicloribus, non Lcet. Itaque dicit (Pindarus in lau-
derà Tbiaei Argivi) hydriam oleo plenam Athenis Argos detuliffe Thaeuni, qui vi-
cerat. Atbletis enim, qui Panathenaea viciflent, hyUria oleo piena dabatur. Coel.
Rodiginiii 1. 11. cap. 17. ubi plura .
(106 Jo. Benedir, he. cit. Ajunt autem huic peculiare iftud accidifTe, ut dum cer-
taret , invito fncla fit lingula, & palato adhaefent : ita ut fola arundine tanquam
fiftula cecinerit. Qua foni novitate obllupefafli fpecìatores, adeò delegati funt, ut
eum viflorem declararint , ut reftrrt Schol.
(107' Gyr.ildus Jtr.igmata T. x. pag. 459. Panathenaea, ingens illa celebritas,
ab Athrnienfibus celebrabantur
(108' P. Corjìnus he cìt. Id innuere primum videtur Pindarus ipfe, dum in
laudem Ihiaei Argivi, qui Panathenaea jampridem femel iterumque vicerat, ita
cecinit
fua-
vefque Athenienfium voces
in ritibus facris hymnos choreales
Ei decantarunt bis imeriecìo certo
temporis fpatio
fio<>) Valer, Maxìmtts Uh. 4. ca$. 3. Pericles 3
Athenienfium princeps.
.
Fin qui de' Vincitori ne' Giuochi col canto, e col fuono
della Lira, della Cetra, e delle Tibie. Ora parleremo di
coloro , che col fuono della Tromba o Buccina reftarono ,
dera annunciai, inducias irdicit, & Certatores defignat Et fuit quidem tuba; pes- .
madvertentes propter fpiritus longitudinem, & multorum qua: circa tempia habitantj
fxpenfaiTij aliqua claritate opus effe
. ,. ,,
(115) F. Corfini Fafli Attic. Olymp. t>6. an. I. pag. 183. Ver. fui. 4318. ante
Chriflum 395. Urb. Con. 358. Tirraéus etiam Eleus tubken , & Crates ipfe Eleus &
praeco duplici rimirimi certaminis genere rune inftituto , vifloriam reportarunt.
,
AfricanuS': tlpovc? iSn craKiriyxrit! , »,' iri'x* Tiftatoi H*«o; Tlpoa(Ti$it xj t.ripv\ , .
ces, live praecones; ifque omnium peregrii orum Cerycum primus fuit. pag- 143. &
Archias Hyblaeus praeconio. Pyth. incerta.
(117) Jul. Bollux. lor. cit. feg. 91. Prius quidem Inquilinis Praeconem agentibus
iis qui facrificia adminiftrabant primus peregrinorum in Olyn'piis decertavit Ar-
,
chias Hybla-us. tribufque continuis vicit Olympiadibus, Pylhio vicit Apollini. &
Erat etiam ei Pythica quidam imago, Epigramma tale: &
Hauc ab Hyblro Archia praeGone, Euclei fìlio
Imaginem lietus accipe Apollo, ob incolumitatem
Qui ter in Olympiis certaminibus Pra?conem egit
Neque tuba fuccinens , nec habens infignia.
(118) P. Corfini Quefi. Agonìjl. pag. iji. Kerodorus Megarenfìs cantu In per'odo
Olymp. incerta Demetri! Poliorcetae aetnte, adeoque circa Olymp. no. Is
penfi , che il Canto in cui reflò vincitore Erodoro debba piìt lofio intenderfi del fuono
dilla Tromba in cui fu fimofo, che del canto della voce umana; in fatti Giulio Pol-
luce, e Ateneo non ci deferivano Erodoro per Cantore, ma per Suonatore d: Tromba:
de profiliti attribuito, in luogo del
rifeontrafi però molte volte ne<li Scrittori ti fagri
fuono, canto a varj finimenti Hum. io. io. Canetis tubis fuper hjlocaufta. Eze-
il .
certaminibus perihodon vicine dicitur, qui Pythia Ilthmia Nemea Olympia vi- , , ,
cit :à circuitu eorum fpéclicu'orum. Eft igitur wtplaSot rixùi/ , orbem implere ludo-
rum facrorum : qm in Graxia erant quatuor.
(110 Jul. Pollux Onomafl. lib. IV. cap. XI. fegm. 89. Caeterum Megarenfi He-
rodoro tubam intianti difficile erat appropnquare , ob vocis horrends rluporem.
.
tudine , firmis lateribus , efitafle panis iextarios fex carnis libras viginti quàlem- , ,
cumque reperiret : vini congios duos bibifle, duas lìmul tubas inflafie. Jul. Pollux
toc eh. magniiudine quatuor erat cubitorum , . fex autem panis cheenices come-
. . .
loc. cit. Subiungitur huic epuloni accuratior narratio de Herodoro Megarenfe tubici-
ne . Dicitur hic ftaturam habuifle cubitorum trium femis ita norter ( Atheneus ) ex :
Amaranto: alii dicunt quatuor ipforum cubitorum. in his Pollux lib. IV. cap. XI.
Sic &
in cacteris multum difcrep.mt Amarantus Julius Pollux. Verbi grat.a ; ait&
Amarantus comedifle Herodorum npiùv KÌrpxt àwai. carnium libras vicenas . ille
duodecim minas c»t«5 V fivxs xptuìy . Amarantus
: virut 5 X?** ^ u0 bibifle con- .
gios vini binos. Apud Pollucem itaferiptum, oieu "iitiittn x° as - corrige, Wo hrm
X°*s.
(iti) Jul. Pollux loc. cit. Et urfinam fubrternebat pellem, & leontina indueba-
tur . Atheneus ubi fup. . . eundem perpetuò dormire folitum fuper leonis pelle Ca~
. .
faubonut loc. cit. Amarantus, tot/iàoSai '-JìSos àyi" *"t kiovtìs fiiviis & hoc Julius .
aliter. Solitum riempe prò culcitra pellem urli habere: prò verte itragula qua tege*
retur pellem leonis . ihtfcpafio *f Spu."]» S'opti > xj ximthp ivt/3i0\n1o
(ujì jul. Pollux l»c. cit. Sono autem fuo etiam maxima replebat caftra, lipet
à longinquo caneret
. .
(114) AthentMs ubi fupra.Cum igitur Demetrius Antigoni filius Argos obfide-
ret, nec milires poflent ob immane pondus machinam Helepolin Daleramp. A ca- (
piendis urbibus diflam) moenibus admovere, duabus tubis canens amplitudine font
exhilaratos & incitatos milite? ad muros ufque propellere coegit. Jul. Pollux eoi.
,
he Commendat autem hunc his maxime, urbium expugiiatof Deoietrius. hic etenim
aliquando muro applicuerat quandam machinam, qua: & contumax, & moietta erat
tunc fané Herodorus duobus arreptis telis, fortiffime fua inflavit organa, tantoque
milites animi robo're replevit ut impeto forti & curfu ad machinam hanc ferren-
,
tur. Cuftiubonus loc. cit. Quod addit Amarantus, Demetrio Argos obfidente, cum
ad trahendam helepolin machinam robur mditibus deelfet, per Hermodorum ( He-
rodorum) duabus (imul tubis canentem rediiffe illis v'rtutem in praecordia
, de eo :
ibPtum Herodorus <Wo alyavà Xaftàr , rtpiòti ùirìirtoiTt toìs ipyxvoic •roìaS'e. hoc eft,
duo caprina cornua arripit, atque ea fuper illis machinis irflat. aìyavà appellat t«
eiytùu Kipttra. &
fortafle alytCa fcripfer'at.
(115) Athen/ius ibid. Decjes in canendi certamine fuit aliis fuperior. Jul. Pollux
loc. cit. Septem vero &
decem coronatorum certaminum circuitus [wì^icSous j per-
folvit
(n5) Fifli Attiri T 4. p.ig. 71. Olyp. CXX. Per. Jul. 44'4- ante Xpùm joo.
Urli. Cond. 454. Huic ipii Olympiadi Victoria adferibi potent qua:n Herodorus ,
Megarenfis cantu in periodo reportav.t. Etenim Atlienaeo , & Polluce tettibus De-
metni Poliorcetae aetate ille fioruit palma. nque ipfarn ex Athenaeo quidem de-
,
Jul. 4504. ante Xpum ito. Urb. Cond. 544. Pylhiade XCIV. quae in tert ,im hujus
Olympiadis annum ineidit, Pyiades Megli -polita, us citharoedia vifloriam obtinuit:
certe ante Philopoemenis vicloriam adverfus Mach.uiidam , quae 3. fequentis Oiym-
piadis anno parta fuit. Vide Differt. A:>onijl. Differt. ili. num. 11.
(118) Vide job un. Benediìlum in YlitSuf-ou irtpioSfii De l indori Nemeoritm titulo.
pttg. 487-
'119) Nel Cap. 4. p. Jr. JI. fi e parlato non fole di Archemoro , ma anche di
Pilade ; ciò non oftante nel prefente Capo teffendo la ferie dei vincitori del Stiano e del
G.'.n'-T> ne' Giuochi Pittici pari.'- di Pilade più fingolarmenle .
3 fi
,
(ijo) Arcad. cap. Non multo vero poft Nemea celebrantibus Argivis,
jo.
quum ludis intereflet tamibus citharoedis Philopcemen
cei ac tunc forte Fylades
,
Megalopolitanus , homo magni Inter citharecdos nomims [quippe qui Pythicam pal-
mari} tulerat] Carmen illud Milefii Timothei pronunciare!, qui Perfa: appellantur
canticum exorfus : coniecerunt in Philopoemenem Gntci univerfi oculos, & planili
ingenti edito, certam lìgnificationem dederunt, eum verfum illi maxuvie convenire,
& ad unum omnino effe referendum .
Libertate fruì licuit tibi Grecia per quem .
federe a canto gran pezzo della notte ; tale che egli ancora
cominciò a poco a poco ejercitandofi a comporre . Né lajciava
a fi re alcuna cofa che i maeftri di queir arte dì fare ufajffè-
,
(ijj) M.xrc. Anton. Sabellìcus Comment. in hunc toc. Sed quorfum hjec ut noli
folum non reprehenfibile {ed neceflarium etiam , maximeque probabile id ftudium
,
(158) Sabellicui he eh. Haec omnia per parenthefim legenda: bombus vox fìcti-
cia eft, qua: uno modo propria apium. Varrò: fi intusaluum bombos faciunt. Plinius
docet: una excitet omnes gemino aut triplici bombo, ut buccio aliquo bombos ab
ipfo fonitu quem plaudendo imitabantur appellava ; rie imbrices & teftas : ab limili
quodam imbricum & collifarum teftarum itrepitu.
(139) Quadragena millia Seftertia. Tra ì molti Autori che hanno ferino del va-
,
lore dei Sefiercii vedi : Dittionnjire abregé des Aniiquités par E. 1. Monchablon. pag. 380.
,
(140) M. Sebafliano Erizzo. Difcorfo fopra le Medagl. Jinti. pag. 177. La Meda-
glia di Nerone, piccola, di buon maeftro, in rame, in età giovenile, con lettere
tali. NERO. CAES. AVG. IMP. Ha per riverfo una tavola, in forma di un tripo-
de, fopra il quale è un vafo, et una corona, con certi animali fotto, et lettere
tali intorno. CER. QVINQ^ ROM. CO. & S. C. Quefta Medaglia fu battuta in
tempo , et per memoria del giuoco quinquennale , ordinato da Nerone in Roma il ,
quale fu il primo , che inftituì , che ogni cinque anni tal giuoco iì celebraffe , fe-
con-
. ,
.
(141I Dìo». Uìjlor. Roma»* lìb. Si. Quin etiam ipfe Imperator dixit: Domìni
mei auuite me libenter. Et Augiiftus cecinit Attin quendam & Bacchas
, , coram
magno militimi numero, & univerfo populo , quantum fedes capiebant: f ut
etfi
traditum eft 1 tam parva obfcuraque voce erat, ut rifum fletumque fimul omnibus
txcitaret
(141) Beroaldus ubi fupra Peritelo profeoenio pulp'to preparato
. de quo fupra
: :
diximus. Alii codices & fideliores habent peraclo principio: ut fit fenfns, Neronem
pronunciate fé cantaturum fabulam Niobes polì peracìum principium : quo cy'haredi
mi folent emerendi favoris sratia, antequam legitinium certamen inchoent, id pro-
hemium greci nominaverunt latine principium dicimus , unde prohemia oratorutD
:
Jua
(145) Idem
toc. eh. Ferunt Neronem, cum per hunc Cluvium Rufum pronun-
Niobem cantaturum, cantarfe in theatro Pompeii. inox Lticamim poetam ex
ciaflet le
tempore Orpheum recitavirfe quo audito judices coronarti Lucano dederunt, quod
:
adeo egre tulit Nero ut theatro interdixerit Lucano: prohibueritque carmina orien-
tare , haec potiflìmum caula accendit poftea extimulavitque poetam Cordubenfem ut
in piiòrrana conjuratione confpiraret in Neronem
(144 idem qui fupra. In privatis fpeclaculis : auclor eft Philoftratus in quinto
Apollonii cantafTe Neronem in taberna cauponaria nudum &
femoralibus duntaxat
amiiSum : non fecus ac li effet fordidilTìinus cauponum . Tacitus quoque auclor eft
fxduni fullTe in Nerone ftudium cytharae ut ludicrum in modum caneret: qui etiara
claulus in valle vaticana squos regebat haud promifcuos fpeclaculo mox ultro voca-
re ceptus eft populus Romanus qui videret aurigantem ficut v.derat cytharizantem
(145 1 Filo/Irato Lemniit iella vita di Apollonio Tinnì» trad. pr Meffer FrancefcQ
Baldilii lib. 4. caf. 8.
. ,
,
lib. IV. e 14. Sveton. cap. tt. & 14. Dion lib. tfj. Zonar. Annal. XI. Bythionicat
pag. 14 j. Nero Auguftus tragoedia, citharoedia , piaeconio; anno j. Olymp. tu.
hoc eft Pythiade 16J. philoftr. Vit. Soph. lib. IV. e. 14. Eufebius. ljlhm'.onicae &
pag. 156. Nero Auguftus citharoedia , &
praeconio. Olymp. tu. ex Eufeb. ad
annum t. Olymp. tu. &
Philoftr. Vita Apoll. lib. IV. e. 14.: Lucian. in Ne- &
rone. Svet. e. ti. 14. Dion lib. 6j. &
Piutar. in Flamin.
(147) P. Corjìnì Fa/li Attici T. 4. pag. i$<5. Olimp. tu. Per Jul. 4778. poft
Chrift. 65. Urb. Cond. 818. An. f. Hoc tertio Olympiadis anno Ludi, qui ineunte
primo ceiebrari debuerant, poft Neronis adventum in Graeciam celebrati funt. Afri-
canus in Olympiadum ferie de hac loquens ait . celebrata non fuit, Nerone plam
. .
in adventum fuuin differente. Quum vero ea poft annos duos acìa fuiflet . . Nero . .
interpretatur 3 . .
, . Eadem fere Eufebius in Chronicis ad annum hunc adnotavit;
.
fed utroque tamen accuratior Philoftratus [ Vita Apoll. lib. 4. e. tj. 14. J , qui
Pythiis, atque Ifthmiis Ludis Neronem viarie memoravit, quod a Xiphilino quoque
faclum conipicimus Qui plura de ridiculis hifee Neronis vitìcriis dehdeiet, Sveto-
.
nium [In Nerone e. 14. Xiphil. pag. tpj.J aliofque adire poterit. ,
ft^yDio» lov. cit. Hic ( Nero ) coronarti obtinuit citharardorum , quos ipfe non
vicerat, csteris omnibus, ut indignis vicloria [ publicè pronunciatis ] judicatis: ita-
que reliquie citharardorum corona? ad eum ex omnibus certaminibus, quafi folus vi»
tìoria dignus eflgt, poftea mittebantur
,
m 1 1
'
1 1
(149! C. Cornei. Tucitut Armai. Uh. XVI. Primo Carmen in feena recitat : mox
flagrante vulgo, ut omnia fìudia fua publicaret [ harc enim verba dixere] ingredi-
tur theatrum , cuncìis citharae legihus obtemperans : ne feflus refideret_, ne fudorem
nifi ea quam indutui gerebat vefte detergeret : ut nulla oris , aut narium exeremen-
ta viferentur. Poliremo flexus genu, ccetum illum numi venerams, fententias judi-
eum opperiebatur fitìo patffjre. Et plebs quidem urbis, hiftrionum quoque geftus
juvare folita , perfontbat certis modis, plaufuque compofito . Crederes lattari, ac
fortalTe l«ctabantur , per incuriam public! flagitii. Sed qui remotis è municipiis, fe-
veraque adhuc , &
antiqui moris retinente Italia , quique per longinquas provincias
lafciviac inexperti officio legationum , aut privata militate advenerant , neque afpe-
flum illum tolerare , neque labori inhonello fufficere : cum manibus nefeiis fatifee-
rent, turbarent gnaros, ac farpè a militibus verberarentur , qui per cuneos ftabant,
ne quod temporìs momentuìn impari clamore , aut (ìlentio fegni praeteriret . Con-
ftitit plerofque equitum, dum per ai.guftias aditus, & ingruentem multitudinem eni*
con danari quelli che e vedeva , che in tale arte gli altri
,
a giudici con dire, che da! canto fuo non aveva mancato dì
,
tanto che un certo adulatore gli difie che per le grida , fefieg- ,
ca-
(Ijo) Philip. Benaldus in lune he. Baculum : Ita ent fabula; argumentum ,
ut
cum bacillo prodiret in profeenium . Ob delitìum : quo baculus eìapfus erat e mani-
bus. Summoveretur : repellerete. Certamine : a rauika contentione.
. ,
parte del muro della Città , come era co/lume di farjì in onore
di quelli , che in tale gareggiamento rimanevano vittorìojì Nel .
diverfì luoghi , con titoli , dove , con chi , e con che maniera
di canti , e con quale argomento di favole egli Je le avejfe
"Zm g'-la '
(iji) Beroaldus he. eh. Se pronunci abat ' contra morem ritumque facrorum cer-
taminum : Nero fernet fua voce viflorem pronunciabat : cura hoc praeccmis officium
Ut : qui pronunciat magna voce nomina vitìorum : fìcut docet Cicero in epiftola ad
Lucium Lucejum : hinc a Marone diflum viclorem magna pracconis voce cloantum
declarat. Preconio contenda: hoc eft cum praeconibus deceitavit de praeconii peri-
tia & vocis magnitudine & de nomine vicìoris pronunciando : unde fatìum eft , ut
Nero coronas acciperet non folum cytharedorum , fed etiam praeconum ; Coliti enim
erant praecones ludorum gymnicorum coronas imponere vi<fk>ribus : eorumque nomi-
na magna voce pronunciare: deinde ipfi ante ludorum miffìonem corona donaban-
tur : qua; imponehatur illis ab alio prscone , ne fua voce ipfi praecones fé viflores
praedicarent . Praecones a pra: ideft valde & cadendo dici autumat Prifcianus qui :
facit praeconium ventur effe in decurionibus : cum quae jam fecerit non vetetur.
auftor Cicero in epiftola ad Leptam : elius ftilo vocabatur praeconius propterea :
quia pater ejus fecerat praeconium : quod autem Nero contenderit cum praeconibus
eofque preconio fuperaverit tetìatur Philoftratus & docet Eufebius Chronographus
qui ait a Nerone ctrycas fuiffè certamine fuperatos ceryx enim graece dicitur
:
latine pneco & caducenor. corrigenda eft obiter mendofa diflio apud Orofium
de Nerone lcribentem , fic enim in codicibus impreffis legnur: affumpto varii ve-
ftitus dedecore ceritos cythariftas tragoedos & aurigas faepe libi fuperaffe vifus.
Tu dicìionem illam ceritos obelo jugula & cerycas fubftitue .-
& praecones in-
tellige
. ,
i
78 Storia della Mujìca.
(151) Idem he. eh. Cytharedico habitu : quo cytharedi peruliariter utuntur:
eft illis fuus proprius habitus : olim Alexander Romanus in animo habuit om-
enim
nibus officiis genus veltium proprium dare : ut a veftitu dignofeerentur : Nero cum
magis cytharedus effet quam princeps ftatuis fibi erexit habitu cytharedico : qui cy-
tharam de collo fuo fufpendit: ut innuit fatyrographus ilio verfu : res haud mira
tamen cytharedo principe natus
(153) M. Sebajìiano Er!z,z,o . D!fr. [opra le Medtg!. Anti. p. 179. La Medaglia
di Nerone piccola, di buon Maeftro , di metallo corrlnthio , molto giovanetto, con
lettere tali: NERO CLAVDIvS CAESAR GERMANIO. Ha
. . . per riverfo l'opra
un palchetto una belliflt.na Apollo, che ha una cetra in mano, & let-
figura d' un
tere tali intorno. PONTIFEX . MAX
IMP. P. P. S. C. Ojeftì medaglia &
fu battuta à gloria di Nerone, à tempo che egli cantando foiava di cetra,
, an- &
dava comparendo fopra i palchi , & per le feene dinanzi al popolo , quando gli fu
da i giudici donata la corona fopra il fonare della cetra, per fuo onore, come
rende teftimomo Svetonio.
(1J4) Marmor. Oxon. Ni III. pag. 70. C. Ant. Septimii Publii Citharcedi Vi-
Floris .
r Ai-1. 2W)i (iio< Xlów\ios C. Ant. Septimius Publius, Per-
'
YlipyàfMvos xj 2
ptupvcciot x," A$W«ÌM gamenus, Smyrnìcus, Athenienlìs
X)' ^.tpioiof xilxpaS'òf [j.ci-01 &j Et Ephefius, Citharoedus,
ir/JWTo? tòov av'uiàtvos vmnaocs folus & primus ,
qui poli homi-
T»s vieoyiypxu.fiivss àyùvtts nes natos vicit fubfcripta cer-
2/L4L pvxv OhUUTllX c-J H
APpiofWoC tamina. Smyrnar Olympia H
"Pai.iiy B', n^rioA». B, Niatf!rà 7
S Adrianalia Roma: II, Pu-
1 ,
hiv T't 'Aktix B'j 7ws| A'pyv; «V- teolos II, Neapolim III, Adia
II,
,
Z 2 e che
irìSa , \iìfiia T', iray(as xaSifyìs • II, ex Argis clypeum Nemea III, ,
quam diximus in patria pofuifle, quod ei rupta in ipfo certamjne fide cicada prae-
iìò fuerit, lonumque nervi expleverit.
enim
. 1 ,
Cap. IX. 1 8
una corda della di lui cetra , volò fopra la ftefla cetra una
cicala , e col di lei canto fupplì al fuono della corda rot-
ta Qi6o~). AiTerifce lo fteifo Strabone, che in memoria di
tal fatto, molrravafi appreffo dei Locrefi la ftatua di Euno-
mo Citaredo, con una cicala porta fopra la di lui cetra.
Nota il Cafaubono fopra Strabone (161) , che di quefto
fatto o vero , o favolofo che fia , molti ne hanno fatto
,
menzione .
ges cicadarum fecuta eli atque ea eft caufa cur nulla; ilio roto tradii ne hodie
:
quidem repenantur ricada: inquit Diodorus quàm vere ipfe viderit Plinius idem : .
cum Strab. fcribit. Cicadae ait, in Rhegino agro filent omnes ultra flumen in :
Locrenfi c.inunt
(159) Egli e verifimile , che Ariftone di cui fi fa menzione in quefto luogo, fia
,
diverfo da quello di cui fi è parlato alla pag. 165. perche di quefto non fi legge d' aver
,
ottenuta la corona, ma bensì dell' altro d' averla ottenuta fei volte ne' giuochi.
(160) Rapporta V iftejfo fatto Canone riferito da {ozio Biblioth. Cod. CLXXXVI. Con 011*
narrat. j De Rhegino quodam, & Eunomo Locrenfi citharoedis Refert hos venifle .
Delphos Rheginos autem atque Locrenfes flumine cui nomen Alex, feparari
: illos , : &
quidem mutas, Locrenfes vero vocales h.ibere cicadas Cum Rhegino item conten- .
dentem Eunomum , ricada: cantantis auxilio vicirTe adverfarium. Cùm enim feptein
fidibus cithara eflet inftrucìa, unàque chordarum rupta diffiiuifTet , citharae advolans
cicada reliquum cantus fupplevit.
(161) Comment. loc. cit. Hujus live hiftoria: five fabula: multi meminere , Cle-
mens Alex. Lucianus, Julianus & Epigrammatarii poeta-: In nominibus citharoedorum
non convenit inter omnes: Strabo (qui non tantum ex Timao hac habet qua: ait,
fed ipfius etiam verbis utitur ut patet ex Antigono ) Ariitonem Rhegium & Euno- ,
mium Locrum vocat: Lucianus Arionem illum hunc , poeta incertus Epig. Gracor. :
Eunomon
ó Apollo, tu quidem nofti
, me, quomodo olim vici
Spartin , I.ocrus ego :
(161) £' incerto il tempo in cui fiorirono i tre combattenti Evangelo, Tefpi , ed
Eumelo, come nota il P. Corfini Differt. Agonift. Pythion. pag. 144. Eumelus EJeus ci-
thara , & cantu , & Pyth. incer. fuperavit Evangelum Tarentinum .p. 147. Thefpis
Thebanus cithara, & cantu. Pythi. incerta Eumelus tamen Eleus mne folus
Vtcifle yidetur.
. ,
Dìalog. adverf. indofliim Ape vero nnrraho tibi cuod PytMis geflum memo-
(i<5$) .
rami Tarentinum quendam Evanselum apud Tarentinos non ol-fcii'o loco natum ,
-
.
nec incelebrem, invafit cupido vincendi Pythia ubi in iis, qua: nudi certamina
:
ineunt , non poffe fieri ut fupedor evade et, qu'ppe qui neque robjre, neque pe-
dum velocitale effet pfaeditus, facile cogiravit. Veruna cithara & cannine omnibus
prxmia praerepturum effe, perfLrferant peftes illse quas apud fé fovebat, laudantes,
& applaudentes ad exiliffìmum quenque cantus ftrepitum Itaque venit Delphos ve- .
fte auro infigni & corona aureis lauri foliis plexa fplendens : hxc vero etiam fma-
,
ragdis Iaun frutìui ajqualibus variegata erat. At cithara, vifu mirabile, apparam
dives , ex pu'iffirno auro fabricata , annuiis, &
gemmis pallini ornila, fuifqtie lo-
cis, Mufarum , Apollinis &
Orphei imaginibus fculpta, fpeftatores fufpenfos animis
tenebn. Jam autem venerat dies. quo in theatrum erat def-endendum , conveniunt
tres certaturij obt.gitque fors Evangelo ut fecuffdo loco caneret ; procedit ille poft
Thefpin Thebanum , qui non male fuis partes egerat, auro, fmaragdis, beryllis,
hyacinthis tottts collucens , ipfa purpu r a , qu£ auro contexta vifebafur , commenda-
bat hunc cultura minficè : quibus cum jam ftupentes reddidiffet, ac nova quadam,
& incredibili fpe repleffet fpeflitores, cum omnino jam citharam pulfire, & &
adcinere effet neceffe , perfbnn agreiie quiddam, inérfcfue incompofitum :_ fimul &
dum immodicè citharam increpat, rumpit tres fides : cantus autem piane ineptus
erat , & ita ut ab hominibus , qui aderaut , rideretur
(biutus , fed luaorum prxfe- :
diftimum erat fteflculum aureus ille Evangeius, cum per mediana fcenam trahere-
tur ab his , qui verberi infligebant, lacrymans crura plagis cruen'us, humi inte-
,
rim colligens delapfos dum uni vapulat citharas annulos Exiguo autem tempor's
, .
fpatio interpoùto prodit Eumelus quidam Eleus, pervetultari ciiuaram affeiens, cu-
jus lignei erant clavuli, ipfe veltem indutui -ix uni cun ferto decen denariorum
preti! At ille
. &
beìlum eiebat Carmen, & ri'è ficut ars pofcebat , chordis feriens
modulabatur: itaque &
vicìor abibit prasconis voce prbclamatus , ridens interim
Evangelum qui nequicquam cithira ac anndis ittis fefe oitemaJet Et ajunt fic
, .
fuifle allocutuai: Aurea l'uro redimitus es E angele & quid ni ? opibus enim va-,
lts .Me vero quia pauper fura, Delphica oportet effe contentini. Veruntamen hoc
commodi tuus tibi ornatus peperit, quòd cum nemine n tu miferea f , oderint omnes
iftas t.im ineptè fupetìuas delicias. Mirum vero ni pulchrè tibi cum hoc Evangelo
conveuiat, quatenus ne tu quidem fpecfatorum cachinnos quiequam moraris
,
'3m
U- ìi-nam jiulchm. jìam ebur nea. Lyra.
D1S-
DISSERTAZIONI
ti
- -
DISSERTAZIONE PRIMA.
Delf Unìverpilità della M.ujìca
apprejjo de Greci.
Incertezza
, e ofcurità , in cui ritrovali la Storia de' Gre-
(l) Per formare una giufla idea , come rate e crefciute ne' primi Uomini fien It
. Favole , leggafi la hreve sì , ma dqttiffìma Differtazione dell' origine delle levale di
Mon\. de Fontenelle , ove egli dimojlra (in dove iia giunta la follia umana, hfcr.ndofi
f.durre dalla fantafia, e conculcando la ragione, parte la più nobile e diftinta, di
cui 1' Uomo vien dotato .
(li Vlutarcbus De Cltria Athenienf. Enimvero poefin fabularum Compofitiore 0C-
cupatam elfe, etiam Plato docuit. Eft autem fabula narratio falla, vetx iimilis , lon=
gè itaque abeft a rebus. Lucretìui Uh. 4. v. 594.
Citerà de genere hoc monftra, ac portenta loquuntur,
Ne loca deferta ab divis quoque forte putentur,
Sola tenere; ideo jatfant miracula diciis ;
. .
(j) Gir. ]o: VoJJìus Ars H'ijlor. cip. IX. Quintilianus etiam lib. 11. Or.it. Inft.
tap. 11. fcriliit , Gntcis liiftoms pkramque poetici- fimilem effe licentiam . &
Tulliu^ rr° Fiacco, &ad Q^fratrem, Grìcos negai cóluilfe telHmoniorum verita-
tem. Idem primo de Legibus : A pud Herodotum , inquit, hiftorix patrem , apud &
Theopompum, funt innumerabiles fabula: .... Quod fi quis harc in dubium
vocare volet , at illud lane non poteft, Diodorum Siculum fabula» plurimas hiftoria:
rnifeere in quinque primoribus libris, quibus ea exponit , qua; ante bellum Troja-
num cornigera nt. Ovili. Eleg. kilfiiit 11. v. 41.
E.xit in immenium fcccunda licentia vatum :
che tutto ciò , che è Mufica , a' medefimi Dei fotte fommamente
grato ; e che perciò convenientemente ufar fi dovette ne'Sagrific;
Ciò prefuppofto, ragionevolmente divifero la Mufica in
Umana , Mondana, e Strumentale (8). E cominciando dalla Mu-
fica Umana dell' Anima etti coni' eran privi del vero lume , e
,
te mobile da
fé JìeJJa, e agitata fecondo il numero fonaro (io),
e Dicearco effere V Armonia dei quattro Elementi (11). E
paf-
vedere dell' udire fanno manijefìa con la voce , '©' col lume
, e, ,;
i' harmonìa ;
fj§
gli altri fenjì compagni dì quejìi , in quanto
fono fenjt a", harmonìa fono compojìì (12). Soggiunge Boezio:
,
gli; Elementi ,
; frapponen-
e nella varietà de* Tempi (14)
do elfi non poterli movere i Cieli fenza fuono , né poterli
unire la diverfità degli Elementi e de' Tempi fenza Armo-
nìa- £15).
Qui però , lafciando per ora da parte la Mufica Stru-
mentale , oggetto principale ed unico della prefente Storia , fa
d' uopo diftinguere il doppio lignificato di quella parola Ar-
monìa j come altrove fu notato (16), a fine di meglio di-
chiarare le due forta accennate di Mufica Umana , e Mon-
dana .
(ni Plutarco della Mufica, trai, da Marc' Ant. Gxndinl T. i-pag- ">ibi 142.
<i}! De Mufica lìb. 1. cap. t. trad. dal Cav. Ercole Sottrigarì
.
(14) Boetius loc. eh. Ea < Mufica) quae mundana , in his maxime perfpicien-
eft
da eft, quac in ipfo cacio, ve!
; compage elementorum , vel temporum varietate vi-
funtur.
(H) Macrokìrts in Som». Scip lìb. i. cap. J. Boetius loc, cit,
(.i«) ljìer. Mufic. T. l. Dijjirt. *?/>W. I7j.
. . ,
ne , accordo , convenienza
difpolìzione che palla fra le
, ,
(18) Cicero Tu/cui. qufijl.. Uh. i. 34. Harmoniam. autem ex fonorum interval.lis
noffe poffumus , quorum varia corripofitio haràionias etiam efficit plures
(19:) Stanlejus Difa'pUP'ytag. T. l. pag. 379. •..-. de cetero quoque folida confiftunt
;
corpora , nempe
aqua , aer ignis , te , ut femel dicam
terra , &
mundus . quem. dicunt ,
tineri veteres dixerunt. Tbom. Stanlejus loc. cft. p. 33S. Mufica inquiun-t (Pytbagor.ici .)
cqcisnius rerum & univerfi Ariftocratia continentur. Quod enim in mundo har-
monia eft, id in civitate eli bona legum conftitutio , in -ramifia temfer-antia.
(n) Plato. Epinomìs vel Pkilofopbus Ita necefle eft omnino numerum praefup- .
cìe nunc ratione hac oftenditur quod csetera; artes , quas omnes paulo ante enume-
,
ravirrus fubhto nurrero penitus evanefcunt.
,
(xi) Tbom. stanlejus loc. cit. />.. 314. Numeri genera duo funt, intellecìualis vel imma-
terialis, & fcientificus(Nicomac. Arithmet. ) Numerus intelle.:ìualis eft fubftantia alter-
na numeri ,
quam Pythagor^sin fermonede Diis [ lambì.. VitaPythag. e. 18. n. 164. ]
principium effe dixit Univerfi , cadi atque terra: , & i 'termediae natura; . . . 1 Hoc
«ft quod principium [Theon. Smyrn. cap. x. fin. conf. Meurf. Deus.:, e. 1. P. 8. feq. ]
• 1 . vo.
. . . ,,
(44! Compojli dì tre figure 100. 100. 300. &c. , centinaia . Di quattro figure luco;
lOoo. ;ooo. &c. migliaia. Di cinque figure 10000 toooo. 30000. &c. , decine di
migliaia. Di fa figure 100000. iooooo. &c. centinaia dì migliaia. Di fette figure
1000000. ioooooo. &c. , milioni.
(45) Humeri {ari ». 4. 6. 8. IO. II. 14. Numeri impari}, j. 7. 9. IX. 13. IJ.
8 4 *
due uniti — .
(17) Numero 7 fi divide in — ; e qui deve notar/! , che febhene V Aritmetica pra-
impari
(jj) Il primo num. tra i Perfetti è il 6 , il quale e compoflo della futt metà J ; del
terzo 1 . e ile! feflo i. e della fomma — . Il fecondo num. tra ì Perfetti è il iS compoflé
de! 14 iti
7 )na ta parte
A fui tinta parte
a ne wiajuirti parte I
(54)
Sun Qua- Cubi.
j
li.. iti.
I
— ,_ -—— . ——.— —
4 8 .6 3,- 64 12S 256
— —— ,- — -r - — . -.
.6 64 256 I024 4ot,6 163S4 6553 fi
._ .. — —~- — '
— ». —— . . —— —
= 5 I-i 6:53 3'?5 156.5 78.25 3906:5
IOOOO
590-19
100000
—531441 .
000000
47821,69
ICOC 000
43046721
ICOOCOOOO
—
._— —
I
— : — ~ — 1
Second Terza \
Qu<>rt,i 0"!- t.i Sella Settima Oliava
Potetti. Potejtf. Pott,f}à . Voteli à. Potelìi. Potejli Poli/là-
.
d' ognuna fia contenuto due volte dal Confèguente , ciò non ojtante il Confèguente della
prima Proporr, che i 4 non è nel!' iffleffa Proporzione con il 16 Antecèdente della fecon-
da Proporzione , perchè 4: 16 è quadruplo , 2 4 è duplo < :
Tripla 3 9 17 81 : : :
Quadrupla 4 16 54 xjtf. : : ;
196 Dìjprtacnone Prima.
do minore , è contenuto dal Confeguente due , tre , quattro
voice, chiamali Sub-dupla-, Subtripla Sub-quadrupla &c (40); ,
me-
' ~ """
,
~~ -2-: lf'. S' "ltì-. 32 T
,
: ?&£i3£ ^~ '
Stfqiùqnarta 5 : 4 : : 10 16 :
Sub-fejquiquurta 8 . 10
Sub-jejquiquinta IO : il.
(43'* Super'nparzhnteterza 5:3
Supe/tr':parzientequarta 7 :
4
Superquadriparzioiteqiunta 9 :
S-
(44) Sub-fuperquìntap.rrzier/te/ejla 6:11.
Sub-fuperfeJlapArzìentefettima 7: 13.
Snb-fuperfettiiuaparzientf ottava 8:15.
. .
(45) Dup'a-fefquialtera 5 : 1
10:3
Tripi a-fefquiterza
Quxdrupln-fefquiquarta 17:4.
(46
1
Sub-duplx-fefquixhera 8 : io
Sub-tripU-fefq-.i terza 18 : fio
Su't-quadrupU-fefquiquarta 8 : 34.
(47 Dupla fuperbiparzient eterza 8:3
Triplt-fupertriparzientequarta 15 :4
Quadrupla-fuperqu idripxrzientequinta 14 : 5.
(48) Suk-duplafuperb?pitrzient eduodecima II : 3X
Sub-triplxjupertriparzienteduodecimx il 4S
Sith-quadruplafuperquadrip.irzientedecima io : 48.
Due fono
modi , co' quali polliamo rilevare la Pro-
i
a 4 avvertendo che comporre una Proporzione con un' altra fi fa col moltiplicare lì
I :
Antecedenti e Confeguenti
ìnfeme al contrario per detrarre una Proporzione da un'
;
Ultra
1
X 2 iu ld
t
ftftuialtna
•
re così viceverfa - l
.
1 :
4 fejquiterxa .
aS 21 14
(53) 1 7 :
9 75 g
Proporzione Tripla 7 : 18 — j - Proporzione Sub-quadrupla.
r
,
mifura dei due termini , tali numeri fi ranno del terzo Ge-
nere di Proporzione , che è il Superparzìente £5 5} .
3
9 «
(55 1 9 ' 1 ~ Proporzione Superquadrip.irzientequinta li: J} — Proporzione S:<i«
fuperbiparzienteundaimA •
io 6 30 14 8.
plafef'juiierztt .
n 8 s
plicejuverrorzìente (63) .
Per compimento del prefente compendio della Dottrina
dei numeri, di cui fi ferve il Mufico , non farà difutile,
che io efponga una ferie dei più neceflarj Intervalli Mufici ,
Greci (64) Moderni (65) , e ad ambidue comuni , difpo-
,
Del
81 11
(59) il : 8 '— Proporzione Sefquialtem .
(Si) 8 :
S - Proporzione Supertriparzientequinta .
(54) Vedi la Serie degV Intervalli Diatonici Diatoni Greci nei Comment. Seientiar,
Itifl. Bono». De ufu Progrefi. Geometr. in Mujica T J. pan altera pag. 371. feq.
(6j) Vedi il Tomo primo della prefente Storia Differì, 1. pai. 143. feq.
. . . . . . .
nona
Del Secondo Genere Superparticolare
81: 80 Comma moderno. 25:24 Semituono minore.'
16:15 Semituono maggiore. 10:9 Tuono minore. 9:8
Tuono maggiore 6.5 Terza minore moderna 5:4 Ter-
. .
C e Duo-
. .
*<S
notato cJ :i > [opra alla p. 194. Annot, (33), non ammetta tra eli il 36 ; 7
'fc'hl' j
Tf. om \ ,
non ho ftputo rilevarlo, quandoché queflo tal num.ha le condizioni , che _£
richieggónfi per effer perfetto; in fitti fé paragoniamo il num. 496 da lui 36
follo il terzo dei num. perfetti col }6 ,
quejlo ha piò condizioni per efer più ragione-
volmente ammejfo tra ì num. perfetti, che non ha l' altro **8 »*/*•
124 quarta parte .
62 ottava parte .
434
61
Plutarchus de Iride
((58) &
Ofiride . Tetraclyn , qua; celebratur , iJeft , quater-
nionem myfticum XXX
Vi- ùhitàtib'us coriftantem , loco jurejunnJi maximi ft.it,
,
cioè il —
r$
; e la fomma dei loro Cubi , cioè il -- efpri-
#
35 *
mono proprietà feguenti • li 5 (69) vien chiamato dai
le
Pitagorici Trop/10 (70) , cioè fuono , perfuaiì che fra
r
gl Intervalli dei fuoni , la Quinta è il primo dei Confo-
ni (71); il 13 è detto Limma (72), cioè la differenza che
Ce 2 tro-
;
(159) Macrohius in Somn. Scipionis Uh. i. cap. 6. Hic ergo numerus ( Quinarius )
fimulomnia & fupera & fubjefla defignat, aut enim Deus fummus eft, aut mehs ex
eonata, in qua fpecies rerum continenmr, aut mundi anima qua; animarum omnium ,
fons eft, aut coeleltia funt ulque ad nos, aut terrena natura eft: fìc quinarius &
rerum omnium numerus impletur. Stanlejus loc. cit. pag. 333. Hic nnrrerus primus
complexus omnis numeri fpeciem, parem
eft &
imparem , binarium & ternarium.
De Jnims. procrear. De his enim Pythagorici quinarium trophon ,
(70) Plutarchus
ìdeft fonum appellaverunt, rati de tonorum intervallis quinrum ptimum effe, quod
fonari poffìt
(71) Varie fono le divijìonì dai Greci afjìgnate agi' Intervalli generalmente detti
Confoni , come di paffdggio fé ne è fatta menzione nel Primo Tomo della preferite Sto-
ria , Dìffertaz. 1. pag. 171. dova però qui al noflro cefo la divi/ione efpofla da Ciò:
Battifia Doni nel D'ifcorfo 1. fopra le Confonanze da elfo diretto a Parigi al P. Mari-
no Merfenne Jìampato nel MDCXL. in Roma nel fuo Trattato intitolato: Annotaz. fo-
pra il Compendio de' Generi de' Modi della Mufica Divide Egli (pag. M5- *5*- )
.
gì' Intervalli in Unifoni , Equifoni , e Confimi , detti anche fingolarmente dai Greci
Parafoni - I primi fono per fé Jle/Ji quei fuoni , i quali benché più d' un foto , non
ammettono alcuna diverfità di acutezza graviti, ma fono come varie corde d' una
ftejfa ftefijfimx t enfiane , groffezza e lunghezza detti perciò Unifoni perchè d' un me- ,
folo equivalente all' Unifono, La Quinta e la Quarta chiamarono non folamente Con-
fane , ma Parafane in latino, dice il lodato Doni, le chiamo Fenx'quifooe dova
;
hanno cogli Equifoni. Ed ecco dimoflrata la ragione, per cui la Quinta nel prefente
cafo viene chiamato il primo dei Con foni.
(71) Petrus Bongus Numeror. Myjler. de Hum. XIII. pag. mihì 399. A Pytha-
goreis quidem dicìas eftLeimma, live Diefis quali defeftus . in fatti eompofia effendi
la '
304 Differiamone Prima,
trovali neir Intervallo del Semituono, o fia Supplemento, che
refta al compimento d Quarta comporta di due Tuoni,
Ila
--6
D
di fette punti o piccoli qua- I
8,
X 64
la Quarta di due Titani Sefauìottavi 8l : 6± ciò che vi manca è ..
'3 Oìffirent4$,i
(7Jl Bongus he. eh. de Rum. XXXV. pag. 49J Cum igitur nuinerus Trigefì-
Sius quintus conftetur Tenario, o&onario , novenario, duoJen.irioque, ad o imeni
s
9
concentum apt!ffimis ,
jure merito à Pythagoreis Harmonia fuit nuncupatus — . J»
appreffo vedrajfi come queflì numeri formino tutti gì' Intervalli Confoni, il Tuono,
ìe PrjgreJJsoni aritmetica e Armonica ,
.
4 .'.'.*. pio che ciafcuno di effi tre lati ha per bafe il numero 8 egual-
s mente: poi la feconda fchiera dal 7 , la ter/.a dal 6, la quarta
6
dal 5 , la quinta dal 4 la fefta dal 3 , la fettima dal z ; e co-
,
»
.'.' '.'.'.'.". sì parimente in ciafcun' altra fua parte, efTendo fempre la uni-
- ,
210 jommn
.
*
abbia quelle
J
qualità
*
,
'
(he U rendono perfetto*
*
. — —
Il
P
IM
— —
* — — •*
u .
pari
ximus denanus eft, qui & quaternarius eft & rati.mes tutti numera- ,
3
4 les tum hannonicas oranes continet. Pltitarcbus de Plucit. Pbilofopbor.
,
To' Uh, 1. cnp. 3. ex edit. P. Ediiard. Cor/ini pag. 9. io. Porro numeri
na-
. .
pro-
naturam dicebat ) effe denarium
( Siquidem ad denarìum ufque vel de-
Pytbagortts . ,
P- »4- )
243 8 8 "8
1
xcix. xl.s. xxxv: 1. XXXII. XIII. . XXVII. X
XXIIII. Differenze.
xix.s.
(83) I presentì vocaboli non fono altro che Jinonimi indicanti la ferie delle voci
dal Grave all' Acuto , dall'Acuto al Grave. Fred. Beurhujìus Erotem. Mujìc. Uh. 1.
cap. 8. Ha;c clavium &
vocum Gradano Scala a fymbolorum gradibus dicitur. De
la Voye Trait. de Mufiq. cap. x. pag. 3. Pour ne m' arrelter point aux curiofitez
inutiles touchant le mot de Game, je dis qn' elle fert particulierement à connoiftre
les propres noms de toutes les nottes , qui font les èlements de la Mufique vocale,
& qu' elle eft cornine une Eichelle pour monter defcendre aufdittes nottes , felon &
qu' elles fé preferitene en obfei'vant neannioins la pofition des Clefs . Claud. Ptale-
m&iis H.>rmonie. Uh. x. cap. 5. In ilio autem quod eft revera Perfecìum Syfte.na ,
ni mini 11 Dif-dia-pafon ; fonis qui illud conftitiumt Quihdécim Daniel Barharus in
Uh. j. cap. 4. Vitruv'i de Architeli. Ordinano igitur afcenfionis vocis a Grxcis Sy-
ftema , a noltris Scala nominatur. Vl'allis Append. de Veler. Harmon. ad hodier. com-
parata p. ij«. col. x inter fé confentiunt, Hodierna Scala, Veterum Dia- &
gramma .
. .,
(84 1
4:3 Ottava ; 8. li Quinta; ix. 16 Quarta; 4 : 1 1 Ducile e ima ; 4:1$ 22».
cimaquìnta . /
(85) ' (8tf) 3 J Differènze
g II . 9 . 6 Numeri in proporz. Aritmetica .
27
(88) . 6 -,
I r'T I
II » j 18
14 4 9 J4
4» S 17 16%
,
(90) . -1
I
Ditono |
*4 . -7Z . 81
•
8 • 8
"»'.•
. . Limma.
191 . 116 . 143 . 1. 5<4
Quarta
~~3
«..
. ,
- i 143
» 9
Quarta 9
(93) 4
3
V
^>
3
1 Quinta
9 : 8 Tuoni
(94) Dalla feguente compojtzione di due Limma rejltt i<6 143 Limma
dimojlrato , come ognuno d' elfi bob ì la metà del Tuono , 256
.
,
143 Limma
e dimojlra il foprappiìt che vi manca al compimento del
Tuono. 6 1M 6 59049
9 S8J54-
. . .
(9S) Wullh Append. de Veter. Harmon. pag. 154. Confonorum fpecies , dicìas
item Confonantias ( avfiipmUi , ) enumerabant fimpliciores quidem atque imperfe- ;
tìiores duas; Dia-teffaron, & Dia-pente, ( quas auriu.n tintimi judicio aeftimabant
ambas Ariftoxeni Pythagorei vero, illam ratione Sefquitertia terminabant, five
;
(
perfeflioiem Diapafon (cui itaque Pythagorei rationem Duplam affignant, propter
)
*Xf=3i): &, magis adhuc compofitas, Dia-pafon & dia-teffaron , ( cujus ratio
& Dif-dia-pafon (cujus ratio Quadrupla, propter >XlS(|: & fi quas alias ve-
lit quis ad)icere; ut Dia-teflaron , vel Dia-pente, cum binis pluribufve Dia-pafon
compofitas. Fttl. cap. j. lib. 1, aHie/ut
.
(96) Plutarco della Creaz. dell' Anima trad. da Marc''Ant. Caudini pag. 194.
(97) Macrobius in Somtiì, Seif. lib. I. f«p« 6.
(9S) Plutarco he. cìt.
. .
Disertatone Prima 1 1 $
Enti Jèmplìci : la connejjìone delle partì del Mondo dipende duh'
que dalla connejjìone degli Elementi , che n è il fondamento , e
la prima origine Così lo Jìato di cia/cun elemento inchiude
.
XUL
pag. 11 16. Sunt vero quatuor elemento, ignis, aé'r, aqua, atque terra.
(104; Slutarco iella Mujìca trad. dal Qandìni ]>ag. 141»
. . ,
il 6 DìJJèrta^one Prima *
"che (105).* due fino gli Elementi fra dì loro contrarj ,
uno Jèmplic emerite grave che è la Terra ; /' altro femplice*
,
nario , che Ji oppone air Unità , come primo dei Pari , è per
Je JìeJJo imperfetto , mancante, è infinito; così al contrario il
numero impari è definito perchè terminante e perfetto At-
, .
(105) Apui Brucker. he. eh. eaf. 7. pag. 819. Duo flint dementa, fibi invicem
contraria, unum fimpliciter grave, terra; alternili fimpliciter leve, ignis, quae in
partes tendunt contrarias. Inter h«ec media interjacent, &
ex utriufque extremi na-
tura participant, aer aqua &
(jo6) Arijlotehs apui Brucker. P. x. Uh. ». cap. 7. ile Leti. Verip. T. I. p. 81$
fi. XVlL. Tefnpus eft numerus motus fecundum prius &
pofterius , quse teniporis
partes momento prefenti conjunguntur, ficuti punito linei- partes . Plutareb. Vl&to-
meét Qu&ft. ». VII.
(107) Plutarchut Qutjl. Rom. ». XXV. Omnino autem tempus quidam eft nu-
merus . numeri autem principmm Unitas facra habetur , binarius , qui eam excipìt,
principio opponitur , ut parium primus . Par autem numerus imperfecìus eft man- &
cus, atque infinitus: fìcut contra impar defiintus, finiens , atque perfeclus.
(108) Apui Mtibom. iloti in Arijlìd. Quintiìtan. p. 334. Anonymus in Ptolemjct
Tetrabiblum Qua: enim, ajunt, ab impari numero menfurari poiTunt, ea funi
mafcula ; quae à pari, feminea. Etenim hujufmodi aliquam rationem proferre fo-
lent Pythagorei : parem numerimi diviiìoni & paffioni effe obnoxium ; iinparem
minime , (ed efle aclivum .Quare ille feniina ; hic mas adpellatur
. ,
narium & feptenarium , fecundùm triplam. Ha_c autem alii quod anima numetis ,
natura: fic dieta ajunt; accuratiores vero, tum potentia: tum eflentia: ipfius exhibe-
re inquiunt proprietatem Etenim qua: in numeris fiunt expofitiones quorum natu-
.
,
ra eft extra corpora, incorporeum ipfius principium monftrant at qua: per rationes :
& proportiones fiunt augmenta motionem ad profundum . Scilicet qua: per b'na-
,
rium quippe cubus à binario eft octonarius: corporalem profunditatem, quam na-
:
turalem vocamus . corruptioni enim hscc & divifioni eft obnoxia led qua: per ter- :
Ternario , vigintifeptem . Nam & corporali ipfam uti profunditate , una cum ilio
demerfam & ei qua: ad animam fpeflat faepe adverfa pati
, haec quippe vehemen- .
tior. Atque interdum in meliora verti qua: placuit effe apud imparem ,
eò quod ,
dividi nequeat; cui adfimilia funt incorporea: interdum in contraria, quorum par
eft natura, &, uti corporum, divifibilis. Quin & maxima bonorum ipfis illis expo-
fitis terminis adfimilia dixerunt. quatuor nimirum virtutes nihd aliud elfe quam ad
numeros fimilitudines Et quidem Frudentiam reffondere Unitati. Unica enim &
.
fimplex cujufque eftcognitio . Binario refpondet Fortitudo , etiam fecundo loco adfi-
milem impetum ab aliquo ad aliud , &
tramìtum commonftrans. Ternarius, Tem-
perantÌK , medio & abundantise temperationem adhibens
inopia: in Quaternarius .
ftans
,
(no) Pìutarcbus Anima procreat. e Timeo. Harmonia porrò è fonis & interval-
lis componirur ac fonus unum eft & idem, intervallum fonorum
: eli differentia &
diveffitas hlfque commixtis cantilena conficitur. ile pars ànima; aff&ftionibus ob-
:
1S* 9 9 9 2(,6
9_ £ "5
8 8 143 8 8 , 243
C D E F G a fc|
c
485 431 384 314 18S Ì43
CE
485 3S4 Terza mag. Di/fonante
364J
C
48(5" 188
a
is<5
Ne
contenti di foiìenere quella loro opinione in tutte
le cofe fullunari, la vollero anche ftendere fu '1 giro de*
Cieli, e de' Pianeti (112J , al qual fentimento fi unirono i
Romani (113), ed alcuni Scrittori de' fecoli a noi vici-
ni (114), ftantechè elTendo un' effetto del moto l'eccitar il
fuono, ogni qual volta il corpo agitato dal moto fia atto
a produrlo , ed effendo i Cieli in un continuo moto fra di
loro e fecondo ellì capaci di fuono
, quindi vollero , che ,
tal moto non potelfe farli fenza qualche fuono ; per la qual
cofa non potiamo difpenfarci dall' efporre in quella DilTerta-
zione V idea da lor conceputa della Mufica celefle .
ali) Plutarchus de Mufica in fine . Etenim motus rerum , ftellarum circui- &
tiones Pytbagoras, Archyta , Plato, reliquique antiqui philofophi fine mufica neque
fieri neque conftare aflirmaverunt : omnia enim a deo fecundum harmoniam fuifle
inftituta.
(113) Cicero Somn. Scip. ex lìb. 6. de Repuhl. Macrohius Commentar, in Som».
Scip.
lib. 1. cap. z. Francbinus Gafurius Tbeor. Mufic.
(114) Boetiut de Mufic. lib. I.
cap. 1. Zarlino Inftit. Harmon. far. 1. cap. 6. Luigi Dentice Dial. pr. della Mufica;
Gio. Keplero Harmcn, Mundi lib, 5. nega però quejli che 'vi fia ne' Cieli il Suono , ma
folamente vuole, che vi fiano le jlejfe proporzioni degli Intervalli muficali. Non con-
viene però in quejlo fentimento Arijlotele al riferire di" Ger. Gio, VoJJio ( de 4. Art.
Popul. de Mufic, cap. 4. 5. 3 ) Ex Ariftotelis tamen fententia , hoc de ^alorum
concentu a Pythagora ì^!ii\à! (ih m'jitcu , xj (ivanùi àSuycttov Sì rhroy ì^ny <rbir
Tpìirov . Concinne quidem , muficeque dicitur : at fieri nequit, ut fé res ita habeat.
Vide eum lib. 11. de Carlo cap. IX. text. SS- ubi totus eft in opinione eà refellen-
dà P. Merfcnnut Ou&jì. in Genef. cap. 4. verf xi. Artic. 3.
.
(115) Thom. Stanlejus Hijl, Philof. P. 8. Difcipl. Pytag, P. IX. cap. i. feti. t.
pag. 340. tom. %. Hoc Pythagoras primus omnium Graia: gentis hominum mene
concepii: &
intellexit quidem compoiitum quiddam de fpharis fonare propter ne-
celTit'.tem rationis ,
qua; à caleftibus non recedit, Calcidius in Tims.um Platonit
fogl. 16. Confentit Alexander Milefius dicens :
ita
Sortitos celfis replicant anfracìibus orbe?
2 20 Differiamone Prima.
grande per la loro eftenfione , e velocità, il che ci vienfr,
fra varj Scrittori (nò), defcritto da Boezio ne' feguenti ter-
mini : Imperocché come fi può fare , che la macchina del Cielo
così veloce Ji muova con cor/o tacito , e Jilente , ancora che
tal Juono non arrivi alle noflre orecchie Il che è nectfjario » .
che Ita fatto per molte caufè Non per tanto movimento velo- .
(ii(S) Calcidiur lor. cit. fogl. JI. Septemque circulos inftituit planetum [Plato]:
eofdemque adverfum fiat intervallis muficis
fé dittare ut juxta Pythagoram motti :
(117) Della Mufiea lìb. I. ca-p. ». Traini,. MS. del Cav, Ercole Bottrigari p. 17,
(118) Laertius de Vita &
moribus Philofopb. lìb. 8 Solem itein & Iunam & re-
liqua fiderà deos effe. Laftant. Divi». InSi. lib. 1. cap. 5. Sed quid mi'um , fi aut
barbari, aut imperiti homines errant ? cum etiam philofophi Stoicae difciplin^ ili
eadem fint opinione ut omnia coeleftia
, qua? moventur in deorum numero ha-
, ,
henda effe cenfeant ? Siquidem Lucilius Stoicus apud Ciceronem fic loquitur Hanc :
igitur in itellis conftantiam hanc tantim in tam variis curfibus in omni sterni-
,
lio : quae cum in fyderibus effe videamus, non poffumus ea ìpfa non in deorum
numero reponere. Item paulò fuperius: Retiat, inquit ut mo'us aftrorum fìt vo- ,
luntarius : qua qui videat , non indoilè folùm , verum etiam impiè faciat , fi deos
effe ne ;et
(H 91 ìiìcomachus Harmomc. Marmai, lib. », p. 6. Sonorum Itaqite nomina ab
illis in ccelo verfantibtis leptem ftellis terramque circumeuntibus, effe adpellata
,
ed probabile. Omnia enim, inquiunt, quae cum (tridore circumaguntur corpora , ce-
dente aliquo, & ficillime fluttuante, neceffario f.icere ftrepitus magnitudine ce- , &
leritate vocis & loco inter fé diverfos qui aut propter fuos fonos aut propter
,
; ,
perfkitur, magis fìnt fluctuantes ; aut contra, magis reluclantes. H.-e vero tres diffe-
rentia; manifefte videntur circa planetas tum magnitudine, tum celeritate , & loco
,
Inter fé diftantes : qui per aethera circumnifum perpetuo inconftanter cum ftrido- &
re circurnaguntur. Unde & nomen «V«/>, ftella, quilibet eft confequutus quafi Sub- .
Itone privatusj femperque currehs. à quo Deus Se xther nomina accepère. &
— . ,,
Tofcia dal mezzo , cioè dal movimento del Sole , che tiene il
quarto luogo da una parte, e daW altra Me/è ala, mi, re,
acuto Difiante dai due e [tremi , che fra di loro Ji corrifpon-
.
efjen-
e,
unicum, Nicomachum accurate hic explicatum damus Ex innumeris aliis, qui fe-
, .
ftae inftituto Muficam in primis excolentes, egregiis quoque eam operibus ad pcfte-
ritatem tranfmittere ftuduerunt hic folus ad noftra tempora pervenir.
,
(in) Nicomacbus he clt. Porrò à Saturni rnotu , qui longiffime à nobis abeft,
graviffimus in diapafon confonantia fonus, hypate eft appellatus hypaton enim idem .
eft quod fummum at à Lunari rnotu, qui omnium inrimus eft, & terra: proximus,
:
acutiflìmus dicìus eft nete. Etenim neaton idem eft quod infìmum Ab iis vero, .
qui ab utraque parte exiftunt, nimirum à Jovis rnotu, qui fub Saturno eft, parypa-
te ; & qui fupra Lunam eft nimirum Veneris
, paraneate Deinde à medio,
hoc . ,
inter Jovem & Solem fpharram confecuto, hypermefe, qua? lichanus; a Mercurio &
vero, interftitium Veneris & Solis obtinente, diéla eft paramefe, ut àccurafiils, tara
linearibus quam numerorum demonftràtionibus pleniflìaie tibi confiYmabitur in iis,
,
qua: ante tibi promifimus &c. Il [eguents efempio porrà in chiaro V efpofla dottrina .
e
e ~ —© _£=: «-
1 ^i
-*
S»
Si
-«
54
! *
Si »
? ?
• ?*
L Quarta
J L
Quxrta
, . . . ,
1. f? E. Hypate.
2. lf F. Pirypate
3- </ G. Hypermefe , quae & Lichanus
4- a. Mefe.
5- 2& fc]. Paramefe.
6. 2 e. Paranete .
?' 2) d. Nete,
Si-
(ili) Flutarchus
de Placitis Fhilofephorum Uh. 1. de ordine Jlellarum cap. IJ.
P. Edward. Corjìni in hnne loc. in Differt. I. pag. XXII. &
(113) Era cojìume de* Mujìcì greci antichi il collocare al di [opra il Grave , e al
di [otto l'Acuto, come dìmojlra il Wallis ( Appendi x de Veter. Harmon. pag. 159.)
col tejlimonio di alcuni Scrittori, /ingoiarmele del citato Nicomaco , Num. (Ili), che
parlando dell' Hypate , dice ; Hypaton enim idem eft quod fummum , ( idefl gravijjì-
mum) . . . . qui omnium
infimus eft, &
terra: proximus acutiffimus diftus eft; il
che fu poi mutato e refo fimile al nojìro cojìume ponendo al di [opra (' acuto , e il ,
grave al di /otto . In feguito di ciò , è piacciuto al Volpo , ( De Natura Art. , Jìve Ma-
thcjì. Uh. 3. cap. lo. $. 3. ) di uniformar]! al nojlro cojìume e/ponendo il Jìjìema di
Briennio con ordine retrogrado , come nel feguente jìjìema :
fio Jìjìema di Nicomaco. In una fola corda però jì slontana il Vojpo , ponendo, in luo-
. . .. . .
7. f? a a. Nete hyperbolacon
6. lf e. Nete diezeugmenon.'
5. o* d. Nete fy nemmenon
4. t|. Pararaefe.
3. $ a. Mefe.
2. 3
2. 2) E. Hypate mefon.
7. f? d. Nete .
6. lf e. Paranete .
qual mutazione Nicomaco ce ne aduce la ragione: ( Harmon. ManuaU lib. I. pag. 17.)
Meminilfe autem oportet , triten iplum mine vocare illam , qua; in feptem chorda-
rum lyra erat paramefe. antequim disjunclivus tonus interponeretur in ofto chor-
thrum fyftemate. Hax enim aberat à paranete, triemitonium incompofitum : à quo
intervallo interpolila deinde chorda tonum abftulit. Reliquum vero hemitonium,
inter triten &
paramefen , ablumptum eft in disiunclione.
(114I Ascoltiamo dal Voffio dal VVallìs ì motivi , che indugerò Tolomeo a feo-
, e
Jìarfi dal fiflema Pitagorico Il . , dopo il qui [opra riferito fiflema efpojìo da N/Vo-
Voflio
maco foggìunge ( loc. cit.) . In quo tamen à Pythagora abiit Ptolemsus. Qui fub
finem libri tertii ile de Planetis conftituit
1. ì) E. Hypate mefon. Soggiunge pofeia: Eò autem attendi! Ptolemxus,
1. 9 n. Mefe. quòd quanto motus phnetx proprius eft tardior;
5. <?> \. Par.imefe. tanto celerius planetes rapitur à primo mobili : ut
4- $ C. Trite diezeugmenon Saturni fonus fit acutiffimus , quia diurnus ejus
5. 6 d. Paranete diezeugmenon. motus eft velqciffimus. Luna: autem fonus gra-
fi, if e. Nete dieieugmenon. viffimus lit , quòd tardiùs planetis carteris rapia-
7. lt) a a. Nete hyperl o'.KOn tur à primo mobili. Dobbiamo però avvertire
col Wallis da un' Annotazione ritrovata in due degli undici codici da ejfo confrontati,
come e/fendo reflata mancante T opera di Tolomeo dei Capi 14. 15. 16. del terzo libro,
•vtrifimilmente per la di lui morte , foggiunge At docìiflìmus Gregoras , animum_ at-
:
error, qui adhuc in Harmonices Enchiridio confpicitur pag. 7. v. 3. hic fuit, quod
Venerem infra Mercurium poneret , proxime Lunam. Corrigit hunc interpolate^
fed &
Bryennius quamvis tacite. Ita enim fimpl'citer fcribit xeerà ròn ip/AÙr
,
xaì : .
wahiv ti/i' fieV iiriffjLiaw xtu' Xi^acòi/ x«r« ibv àpice itiv S~i irapxptiam , xmtù ria .
atppobÌTiv . Ex his autem Bryenmi verbis , & adpofito diagrammate, patet hic in
Nicomaco v. x8. pio ròn £1 iripìaij.itrmi , fcribéndum eiTe, rinvi virtp^ianv . Hy-
permefen. Marti -
ì> V 6 © 9 9 5
Hypne. Farypate. Hypermefe. Mefe. Trite. Faranete. Nete.
(n<5) Nicom. loc. cit. pag. 9. Porrò omnium primus Pythagoras, ut ne in con-
junftione medius fonus cum utrifque extremis idem comparatus, differentem tan-
,
fé luavillìmam fimul efficientibus confonantiam hoc eft ipfam diapafon qua: ra- , , ,
tionem habet duplain quod ex duobus III s tetrachordis cornigere nequibat inter-
: i :
pofuit oclavum quendam fonum quem , cum inter méfen paramefefi coaptaffet
;
&
difiunxit a mefe, tono integro; à paramefe hemitonio Ut prior, qua: in feptem .
chordarum lyxa erat paramefe, trite jam à nete appelletur , (ita quoque re- & &
periatur : interpofita autem , quarta quidem fit à nete ; ad illam vero confonet dia-
terTaron conf manti un , quam ab initio mefe ad &
hypaten habebit. Porrò tonus
qui in:er ambas eft , mefen & &
interpofitam ; quje prioris loco paramefe eft ap-
pellata ; utricunque tetrachordo adponatur quod eft ad hypaten , ultima- ; live illi ,
Differiamone Prima. 22
ma da Plinio ( ia 7)> e da Cenforino (128),i quali, non
F f Si-
(117) Plinius Hatur. Hijìor. Uh. i. cap. ti. Sed Pythagoras interdurn ex mufica
ratione appellat tonum , quantum abfit a terra Luna . Ab ea ad Mercurium , fpatii
ejus dimidium : &
ab eo ad Venerem fere tantundem . A
qua ad Solem fefquiplum.
A Sole ad Martem ,. tonum ; ideft, quartum ad Lunam a terra. Ab eo ufque Jo.
vem , dimidium : &
ab eo ad Saturnum dimidium , &
inde fefquiplum ad iìgnife-
rum. Ita feptem tonos effìci, quam diapafon harmoniam vocant, hoc eft, univerii-
tatem concentus
(n8) Ctnfarinus cap. 13. pag. 8i. A
Luna autem ad Mercurii flellam , quae ftil-
bon vocatur dimidium ejus fpacii , velut iifiiTÓnor . Hinc ad <poio-<popoir , qux eft Ve-
neris ftella , fere tantumdem : hoc eft , aliud lifiiririoi' Inde porrò ad Solem
. ter
tantum, quafi tonum & dimidium, quod vocant Suttavri. A Luna autem duos &
dimidium, quod eft S'iuriaaxp^y A Sole vero ad ffellam Martis , cui nomen eft
.
pyrois tantumdem intervalli effe , quantum a terra ad Lunam idque facere tóvov .
,
Hinc ad Jovis ftellam qua: phaeton appellatur dimidium ejus , quod faciat lifitrinov
,
Tantumdem a Jove ad Saturni ftellam, cui phanon nomen eft, idem aliud Semi-
tonion Inde ad fummum caelum ubi figna funt perinde Semitonion. Itaque a cado
.
fummo ad Solem diaftema effe diateffaron , ideft duorum tonorum & dimidii. Ter-
ra: autem fummitate ab eodem cado tonos effe fex In quibus fit diapafon fympho-
.
nia . No» poffo trafcurare i' avvertire alcuni sbagli, che s' incontrano , verifinilmente
per colpa degli amanuenfi nelle due riferite autorità. Legge/i in Plinio: Ita feptem
tonos effìci , quam diapafon harmoniam vocant . A
qualunque femplice pratico ì
noto , non effer l' ottava compojla , che di foli fei Tuoni , per meglio dire di cinque
Tuoni, e due Semituoni, perciò dee leggerjì: Ita fex Tonos effìci &c. , come fpiega
Clemente Jleffandrino ( Strom. Uh. 6. n. XVI. ) [opra quelf antico verfo :
Seprenvnoftra tonis pulchros Lyra perfonet hymnos
Docens veterem lyram habuiffe feptem fonos In Cenforino pofeia , ove Jla notato :
.
Inde ad fummum Cxlum , ubi figna funt perinde Semitonion, dee leggerjì: Semi-
ditonon e dove Jla fcritto .
, A .Carlo fummo ad Solem: leggajì ad Martem. Per :
prova di fi confronti quejìo paffo con quello di Plinio, e facilmente fcoprirajji ( ee-
ciò
eettuatone lo sbaglio accennato in Plinio), lo fvario che vi corre; imperocché , Jlantt
la dottrina data nel primo Toma della prefente Storia ( Dlffertaz.. 1. pag, 140. ) , la
prima corda grave di quejìo Tetracordo , che è k mi affegnata a Marte di fua na- ,
tura effendo flabile , efTer dee pur /labile anche l'acuta eia, mi; onde , fé tra la
prima corda e la fecondi, e tra quefla la terza vi corrono due Semituoni , neceffa-
e-
Sole >
ni
a __ n HMefe
4-1 i
4-J
Venere o C9
G Lychanos mefon
a
S-l
Firmamento r— r— e
Saturno
ri
S = 3
Giove o>
« r-
<& —o -}
-53
Marte > ^ '.
O
3
Sole 6 — "i
e _J
£2
Venere hf
8 E «
Mercurio F re
.t; s
E 5-1
Luna E
o
Terra D H
a
—
Non
. ,
Alexandrin- Stromat. lib. 1. pag. mihi 311. In his autem latronés & fures fuerint
qui funt apud Graecos Fhilofophi, qui ante Domini adventum , à Prophetis Hebrajis
partes veritatis id minime agncfcentes fumpferunt , fed (ibi tanquam propria dogma-
ta attribuerunt, &
alia quidem adulterarunt, alia autem fupervacanea quadam di-
ligentia fophifticè interpolarunt , alia autem edam invenerunt. Huctiut Demonjlr.
Evang. Prop. 4. cap. io. ». VI. Jib. Banìer. Mytholog. lib. 1. cap. 1. de havaur.
Stor. della Favola confront, colla Star. Santa.
(130) Job. cap. 38. v. 37. Quis enarrabit coelorum rationem , & concentuni
«celi, quis dormire fnriet ?
(131) P. Calrnet in hunc he. Senfus hic facillimus equidem eft . Veteres plura
difTeruerunt de hac caelorum harmonia , quam il ii compara-runt partibus- ìnufices»,
numeris exquifitiffimis elaboratac, vel modulis fidium ad concentum concordem tem-
feratarum. Hebrseus Quis feite narrabit ea omnia, qua: fiunt in Ccelis, & quis
:
quiefeere faciet utres Cceli? Hi Cceli utres nihil aliud effe credimtur quam nubes,
qua: velati aquis refertas exiftimabantur. Jo: Bapt. du Hamel. Chald. Utres Cceli an
ceffare facies? Pluvias , ventos, tempettates aeris .Jo: Mariana. Tbom. Malvenda.
Jo: Steph. Menochius. Jacob. Tirinus Jacob. Gordonus ,
. & alii in hunc loc.
(131) Lyranus in Job. loc. cit. Confiderandum autem quod Pythagorici dixe-
runt, ex proportione motuum cadeftium fonimi harmonicum caufari fed hoc im-
;
probat Philofophus (1. Caci. tex. 5».) Carli & Mundi, probans quod ex illis moti-
bus non caufatur aliquis fonus ; & ideò per concernimi Carli non intelligitur hic
aliud quam convenienza motuum csleftium
. . . ,,
,
Canon SSDinpasòn, etlhifionvwiftim.. 7ottcmpara., tocsuru voccs
DIS-
de dio cxp. }y. T. ». pitg. 70. Pythagoras, Ut rationum
(1J3) Frane. Pìceohminì
eonfonantiarum Mufìca: fertur inventor, ita prafertim fertur auclor huius fententiac,
quod ex Gali motibus fonus & harmonia confurgat, quam & ipfum & Apollonium
Thianautn audiviffe plurimi viri graves affirmant
(154.) De Culo iìb. i. eap. 8. Tex. 54 Sed rationabiliter neque audimus,
neque pati videntur corpora violentarli ullam palTionem, quia nullus fìt fonitus
fimul autem erit & caufa horum manifefta, & teftimonìum di&orum a nobis fer-
monum , quod fint veri Id autem , quod dubitatum eli , fecitque Pythagoreos dice-
.
re fieri confonantiani illis latis , nobis erit indicium quajcumque enim per feipfa fe-
runtur, faciunt fonum & plagam : quaecumque autem in eo, quod fertur, infixa
funt , aut infunt , ut in navi partes , non eit poffibile fonare : neque ipfam navim
£ feratur in liuvio
DISSERTAZIONE SECONDA.
Qualità Jtngolari della Mujtca
de Greci.
L' Ora-
(4) Cer. Jo: VoJJÌui I/iJÌ. Poet. lib. i. cap. i. i. 3. Sermo ( ìd. oratio ) conftat vo-
cìtms ex inftituto fignifìcantibus. Harmonia eft in concenti! tum vocum , tum inftru-
mentorum. Rhythmus eft in dimenfione temporis
(5) Idem he. eh. lib. 3. cap. 13. $. 3. Open vero precium fuérit videre, quo-
modo & Proclus poè'matia omnia Melicorum in quatuor genera partiatur in Chre-
ftomathia fua . Vel, inquit , referuntur ad Deos , vel ad Homines , vel ad Deos
pariter, &
homines, vel ad fortuitos rerum eventus . Verba ejus habemus apùcf
Photium CCXXXIX Tlipì ^ [tiXixiis Tfomoias fxcriy , ùi isa~
in bibliotheca cod. :
Kui^epf{arn te 1 Xj Aixficpss ìyefi to/xìs • a (ilv yàp «Ctìh tttftiptrtu S10W a 3 ùtSpuiroit '
et 3 Swjf , Kj' tlyUpoTOts a V Hf npooirmlìaui 3T6ptraV«f.
'
(6) Idem lib. 1. cap. 7. $. 1. Grxci id' ragie k«Ì avfifitTptùir ordinem & aptara ,
membrorum compofitionem vocant. Cie. 1. Offe. Nam & ordinem fic defìniunt,
,
compofitionem rerum aptis & accommodatis locis Vìtruvius lib. 1, cap. 1. Symme- .
(7) Ariflótelis Poetica cap. 4. Quarto fermonum dicìio, appello autem , queniad-
modumdiximus à principio, Dictionem , per verba fenfus explicationem id quod :
piena, nec quivis eam dignofeit. Idem ex Verf. Cer. Jo. Vofliì hifl. Poet. lib. 1. cap. 8.
$. 4- Apud Platonem de Homero ait Socrates ( ex Verf. Serrani T. 1. pag. 147. )
Verborum involucris etiam hic tegit rei veritatem ac poeti alii prore omnes.
,
Univerfa vero poetica eft natura fua migmatis involuta; ut non fit vulgaris homi-
nis , notitiam ejus habere .... Hinc Tullius in Oratore Grandis , & ornata vox :
fic Petronius Arbiter Effugiendum eft ab omni verborum , ut ita dìcam , vilit.ue ;
:
nerale cofa fia quefto Ritmo per indi pofcia dimoltrare qual
,
fia
(9) Jul. Cxf. Scaliger. Poer. Uh. t. cap. l. pag. jfi. col. i. Metron enim five
menfura Jaxior eft : quippe eft quantitatis in materia . Rhythmus autem compofitior
& aftriciior : nempe qualitatis in difpofitione translatis enim verbis , menfura verfus.
non mutata, Rhythmus mutabitur. Itaque nobis Latine Rhythmum concinnitatem ap-
pellare cura venia liceat: quam non à Cinno ut vulgo omnes utuntur, fed à con- ,
cinendo. Quare quemadmodum Varrò audiendus fit, perfpiciendum eft: qui [ilrpor
& puèfiin hoc dittare fcripfit: quo regulam & materiam . Neutrum enim materia
eli, fed in materia. & {J.Wpov quidem regula eft. puìftb; autem etiam modus re-
gula; Ifaac Vojfus de Poem. Cant. (9* Virìb. Rhythm. pag. n. Haec vocabulorum con-
.
fufio nata, nifi f'.llor, ex diverfa acceptione metri; cujus tota ratio cum verfetur
foTum circa quantitateni &
menfuram fyllabarum, à multis tamen latiori lignificati!
refertur ad pedani totiufque carminis qualitatem dum nempe perperam metro tri- ,
buunt id quod foli convenit rhythmo. Melius itaque quam esteri mihi definivilfe
videntur illi, qui dicunt rhythmum effe fyftema feu collecìionem pedum ,
quorum
tempora aliquam ad fé invicein habeant rationem feu proportionem
(io) Ij'aac VoJJìus loc. cit. pag. n. Quanta fit numerorum potentia in movendis
& fedandis affectibus, feiunt qui aliquem rerum habent ufum , qui veteribus hi- &
ftoriis non omnino funt hofpites, ut opus non fit vel exemplis , vél rationibus id
ipfum confirmare
(il) Plato piai. 5. de Rep. pag. mihi 555 rhythmus & harraonia interiora
animi penetrant, puilanrque venememiffime animum. lfaae. VoJJìus he. eh. pag. 64.
"Quod iì manifefta adeo fit potentia eorum motuum , qui à rudi & fimplici prove-
niunt natura , ut non homines folum & caeteras animantes , fed & inanima quoque
corpora veheinenter adeo aflìcinnt, nemo utopinor negaverit, quin longe etiamrium
major fit virtus motiuim rhythmicorum, quorum tanta eft poteitas, ut abfque voce
& fono quidvis lignificent, :.ffectus vero longe excitent majores , quam ulla vox,
aut ulla poflit oratio
alle Opere di Giamhat. Doni T. z. pag. VII. Arinotela Politieor.
(lì) Prefiiz..
Uh. 8. cap. Sunt autem in rhythmis & ìvelodiis fimilitudines maxime penes veras
5.
•naturas irx, &
minfuetudinis ac fortitudinis & temperanti;»: , comrariorum his &
& aiiorum omnium qus ad moies pertinent
. . . ,
fi 3) Introduci. Art. Mufic. ex Verf. Marc. Mcìbomit pag. il. Quid eft Rhythmus?
Temporis commenfuratio, fafto quodam certo moni. Secundum Phsedrum vero,
rhythmus eft fyllabarum aliqua ratione inter fé conftiuitarum metri particeps pofi-
tio Secundum Ariftoxenum Tempus divifum in unoquoque quod rhythmum fu-
. :
cìatorum . Secundum Dìdymum : Certae cujufdam vocis figura . Vox itaque certo
quodam modo figurata rhythmum efficit. Atque ita [hic] fieri amat aut in verbis
[ diclione ] ; aut in cantu; aut etiam in corporis motu
(14) Arìfl. Qutntìlianus de Mufica lib i. p. Ji. ex -verf. Marc. Meibomì! Uni- .
verfim igitur rhythmus tnbus hifee fenfibus percipitur: Vifu , ut in faltatione; Au-
ditu , ut in cantu; Taciti, ut arteriarum pulfus.
(ij) Calenus l. i. de Uff. puìf. e. 7. Khythmus , puSpòs , dicitur proportio pul-
fuum ,
prioris cum fubfequentibus
(itf) Ars [ph-jgmica , feu Fulfu. doBrì, Uh. I. cap. IX. p. 14. 1 J. Rhythmus no-
men eft Muficis ulitatum , inde vero ad Medicos delatum eft ... . Rhythmus ejt eo-
rum, quae in pulfu funt temporum ad invicem proportio. Idem Traci. 3. pag. 43L
Cum pulfus rhythmus nihil almd fit, nifi comparano & proportio temporis dilata-
tionis ad tempus conftric'Honis , ut proportio fit vel in celeritate, vel in tarditate
dilatationis & conftriclionis
. . ,
P »-
(17) Jul. Cs.f. Scaliger. de Cornai. & Tragced. cap. XIV. T. 8. Aptiq. Grecar.
Gronov. Saltatio . .' . . Eft autem motus compotìtus , niimerofus, cum geftu effingens
rem, aut perfonam vel quam canit, vel quam tacet Ita habes definitionem cum .
divifione &
vocalis, tacita: faltationis. &
(iS) Monf. Burette Memorie per fervire alla IJÌor. del Ballo degli Antichi trad.
dal frinc. in itili.
% ivo 3 tùv òpyviaivv <tm x.ctKàp àS'n xct]tstau]o . tò (tty voKefuxbii , Trùppì%ny , ri
5 tt'pHVixiv , tfifiixaxp , ex«W/>&> tò irpìtror ti , tuli àppórlov ìirìSet; ovovia. . Dua: ho-
reftarum faltationum fpecies funr: una bellica quam Pyrriciien ; altera pacis pro- ,
nomen. AthtniMS Uh. 14. cip. 7. Gymnopjedice (in qua nudi pueri faltabant) affinis
eft faltationi tragica: quam ì^^iKua» nuncupant. Dalecampius in hunc he. Nu-
,
(11) Athtntus loc. cit. Scamon libro primo de inventoribus rerum, ait, Sicinnin
diclam filine , «Ve roù aeifaSai , à corporis fuccufiu
loc. cit. Siccinis autem dicl.i
(13) Scaliger ut aliqui voluére, à Sicinnio quodam ,
(14) Athenstus ihid. Hyporthematice et non abfimilìs eft Comica: quam appet- ,
lant Cordacem : utraque eft jocofa ac ludicra. Lud. Cxi. Rodiginus Lea. antìq. lib. J.
delle Tibie , delle Cetre , e d' altri ftrumenti per lo più ve-
nivano accompagnati i Balli (27). Grande era lo ftudio de'
Greci nell'arte del Ballo (28)» non tanto per V ufo del
Teatro, quanto per ben comporre, e dirigere gli atteggia-
menti del corpo in qualunque azione, e fopra tutto per per-
2 fé- Gg
(16) Oltre i fopraccìtati Autori , vedanjì anche Ger. Ciò: Vojjìo Injl. Poet. lib. i.
e»}. 9. 16. i8. libi $. cap. 14. Jfac. Cafaubono Animadverf. in Athen. lib. 14. cap. 7.
(»7) Hefiodus Scut. Hercul. v. 17$.
Tal $' «yXttiyi Ti$a\ij<a
tates, quifquis ille fuerit nominava duafque honeftac filtationis conftituit fpecies,
, :
flra : cujus etiam difciplinae ufus in noftram ufque aetatem fine reprehenfione de.
feendit
(33) Lucianus de Saltatione pag. mihi 405. Lacedajmonii quoque, qui Grseco-
rum prasftantiffi.ni effe cenfebantur, cum à Caftore &
Polluce Caryatiffare perdidi-
ciffent, qua: faltationis fpecies à Caryis urbe Laconiae duéta erat, omnia cum car-
.minibus facere foliti funt, adeò ut ad tibiarum quoque modulos rhythmum , & &
moderanim pedis ingreffum , pralium committere illi genti moris fuit. Cicero de
Orat. lib. 1. Quis neget opus effe Oratori in hoc oratorio motu , ftatuque Rofcii
geftu &
venultate ? Tamen nemo fuaferìt ftudiofis dicendi adolefcentibus in geftu
difeendo hiftrjonum more elabori re. Ved.xjì la 1. Memoria del Ballo di Monf. Buret-
te, ove rilevafi in qual pregio foffe da Greci tenuto il Ballo, e con quanta premura
fojfe da fanciulli imparato.
(34) Ger. Jo: Voljìus Infl. Foet. lib. z. cap. XXIX. 5. J. Diomedes lib- J. Mi-
mus eft fermonis cujuslibet, motùfque fine reverenda , vel facìorum turpiiim cum
lafcivii, imitatio . A
Grsccis ita definitus M/ftos tri fiifuiais /Sia, Tare ovyxixv
.
fucina., unì ào-u-yy^ùpitra ^stfii^av Mimus eft imitatio, qua; conceffa , quxque in-'
.
me
(3$) Sidonius Apallìnttris Carm. XX
III. apud G. J. VoJJÌum he. cit. cap. 36. $. 4.
Claufìs faucibus, loquente geftu. &
Cyprìanus de SpeClaeuh's .... verba manibus expedire .
(5«) Ger. Jo: VoJJìus ibt'd. $. 3. Pantomimus fic vocabatur , quafi wùvtM (llfiOi-,
Omnium imitator. Ut qui non folum i;es , perfonafque viles , imitaretur; ficm an-
tea de mimis dicebamus : verùm, ut nomen indicio eft , omnia prorfos , etiam
facìa Deonim , ac heroum , ducumque gefta.
(37) Cajjìodorus Variar, lib. 1. Epijl. XX. Hanc partem mufìca: disciplina: , mu-
tarci nominavere Majores , ore claufo manibus Iequitur
feilieet qua: quibufdarn , &
gefticulationibus facit intelligi, quod vix narrante lingua, aut fcriptura: textu ,
- poflìt asnoM .
_ VitruvietS
commoduique v
(38)^*1? Arcìilt. Uh. 1. cap. x. Eurythmia eft venufta fpecies , in
compofitiombus membrorum afpetìus . Hkc efficitur, cum membra operis conve-
niente font altitudinis ad latitudinem , latitudinis ad longitudinem , & ad fommam
omnia rcfpondeant foae fymmetria:
(39) S. Jo.- Chryftjf. Homil. 14. ad Ephef. Propterea tibi os , & lingua dedit
Deus, ut Deo agas gratias, ut proximum ardifices. Plutareh. de Mujìea init. Pium
ehim-eft, ac prscipLium hominum hoc ftudium (.Mujìea), laudes canere Deorum,
qui foli ipfis articulatam vocem font largiti
. .,
qual cofa ebbe a dire l' iftelTo Cicerone , che il Poeta s'accorta
di molto all'Oratore, che è ai numeri alquanto più legato,
ma con più di licenza riguardo alle parole , e nei molti e
varj generi d' ornare a lui compagno , e quafi uguale (44)
Ciò non oftante è differente il Numero Oratorio dal Poetico
in molti modi. Il Poetico per tutto viene ferbato 1' Orato' :
rio meno vien praticato nel mezzo più nel principio , fu> ,
g°\
ìffèrta^lone Seconda.
Biffe 239
golarmente nel fine. Il Poetico è collante , e flmile afe lteffo,'
l'Oratorio convien lìa vario, e diffimiJe ; talmente che co-
nofeiuta la di lui fimiglianza , partorifee noja e difpregio >
e toglie tutta la fede all' Orazione (45) .
(45) Ger. Jo: Voflìus Infl. Orat. lib. 4. cap. 4. ». II. Differunt autem nume ni s
Oratoritis , &
Poeticus multifariam. Poéticus a-qualiter nbique fervatur: at Ora-
torius minus curatur in medio, magis in initio , maxime in fine. Item Poeticus
fui Oratorium fui dilTìmilem effe convenit
fimilis eft; alioqui : , fui fifnilitudine
agnitus , contemtum parit, fidemque abrogat orationi
faftidium ac
(4Ì; Horatius Epiflol. lib. 1. Ep. I. ad Augujlum v. 140.
Agricola; prifei, fortes, parvoque beati
Condita poft frumenti levantes tempore fefto
,
Cantat, &
appulfo tela fonant latere.
Ipfe quoque inter agros interque armenta Cupido
Natus, & indomitas dicitur inter equas »
(47) Lucrttius lib. 5. zi. 1378.
At liquidas avium voces imitarier ore
Ante fuit multo , quam larvia carmina cantu
Concelebrare homines poflent , aureifque juvare.
Et Zephyri cava per calamorum fibila primum
Agrelieis docuere cavas inflare cicutas
. . , ,
(Jl) Apud Cufp. Bartholimim de Tibiis Veter. lib. I. cap. 4. CointlUS SmyrnxUS
Derelitf. lib. <J.
Pan docuit
.,
(Jl> Troppo prolijjo furti , fé volejfi qui efporre le qualità, e proprietà ielle Lette-
ti vocali, conformimi , mute, e liquide; abbaflama he hanno parlato i Gramatici , i
quali patranji confultare , contento di riferire in queflo luogo il fentimento dì lfaact
Voflio, che in brevi , ma fojlanliali termini, ci addita, dopo aver dimojlrato il valor
delle vocali, qual ufo facevano i Greci delle Confonanti: dice dunque il citato Vo]p»
{de Foemat. Cantu pag. 55.) De confonis literis nihil dicemus, nifi id unum ea-
Tum dignìtarem longe fubfiftere infra dignitatem vocalium , omninoque eos re<3e
fentire, qui exiftimant, prout qua:que lingua pluribus abundet vocalibus , tanto ea iti
cultiorem erte cenfendam , nec quidquam ornami &
eleganti* arque eberte , quam
frequemiam confonarum. Non tamen propterea putandum eam demum praftantiilì-
mam fore linguam , qux tota i diphtnongis aut vocalibus fuerit compunta ; quis
«nitri non offendatur, fiquis tam arcìis limitibus humanum adftrinxerit fermonem)
fed vero neminem fore arbitror, qui non libenter admittat iJlam erte laudatirtìmaiii
linguam, qua: cum varietate conjuncìam hnbuerit facilitateti), cum quod unifoime
fit diu piacere non poitìt, &
varietas femper afferai deleflnionem . H«c ut adfit,
jungenda: funt vocalibus confonantes literae ; nec perinde fuerit qusenam ite lint ;
etiam hic deleftus habendus eft, cum ut in vocalibus, ita quoque in confonis lite-
ris alia: aliis locum teneant digniorem . Vitandi itaque impriinis funt non Joi.acifmi
tantum, fed &
(tvTitoì , &
ciyftoì , &
Xttj2Sitìito-(ioì , &
infuper ftantute^oi . Notum
eft quantum antiquis Atticis difplicuerint Euripidis o-iy(tctr« . Notum quoque quam
hacc ipfa litera S, &
praeterea M,
quibus complures Latina: terminantur difliones,
adeo ingrata: vifae fint ipfe quoque Romanis , ut hanc velut fibilaritem , illam velut
mugientem , elidendo terere &
expugnere è lingua Latina conati merini faepiilìme
Sed &
in Spartana dialecto , magnifica alias velut majori ex parte Dorica, quant
odioias fuerit R literac fonus , qua: in fine omnium pene vocabulorum perfonabat,
fatis teftantur veteres , &
adeo quidem , ut caniniim potius quam humanum gens
ca aemulari fermonem , &
hirrire potius crederentur quim loqui . Vidafi fopra ciò
quanto dice Merfennio Quxft. in Genef. eap. 4. verf. il. Articul. 4. pag. 1565.
il P.
(JJ Arìflid. Quintilian. de Mufica lib. 1. pag. 43. ó* feq. ex verf. Marc. Mei-
1
(58) S. Augufl.de Muficit . Jul. C&f. Scaliger Poetica . Ger. Jo: Voflìut de Art.
Toet. ,
Oratio Tefcanella Arti Metrica . prancifc. Salina* de Mufica
Inflitut. Poet.
lib. J. 6. &
7. P. Jo: Bapt. Ricciolius Soc. Jef. Profod. Reform. apud quem -vide Cut-
talog. AuBor. Hebr. Cric. &
Latin, qui de Profod. Metri/ve fcripferunt .
(59) Pah. QuinBilian. Injl. Orat. lib. IX. cap. 4. pag. 853. eiiìt. Barman. Jil. &
tilt. Comi». Quidquid enim fupra tres fyllabas habet, 'id ex pluribus eft pedlbus.
Ifaac VoJJius de Poem. Cant. (£• virìb. Rhythmi pag. 7. Reliqui quatuur trifyllabi
pedes, quamvis non femper commode fuperioribus mifceantur, infignes tarrìen &
ipfi habent effectus. Earius tamen frequentantur, quod impedita;!) raagis diffici- &
lem temporum &
plaufuum habeant rationem . Quapropter rari flint , qui iis uti
fciant
(60) Ifac,. VoJJius loc. cìt. pag. <f. Pirrichius ut primus ordine, ita dignitate po-
ftrsmus, cum è dtiabus brevibus conftet fyllabis , volat potiusqunm currit. Nullum
ex eo alicujus momenti conftitui poteri Carmen , cum numero & pondere pene ca-
reat Aptus duntaxat ad celeres motus exprimendos , cujufmodi erant armati faltus
.
Corybantum apud Graecos , & Saliorum apud Romanos ; nude etiam à mobilitate
d'ictus creditur quali totus igneus. Arijl. Quintiliano de ÌAufic.lib. i.pag.n. Proce-
leufmaticus , qui & Pyrrichius quod cum in bellicrepis faltationibus, tum in certa-
,
minibus eoutantur. Con lo flejfo nome vie» chiamata una certa forte di Ballo da Pla-
tine commendata Dial. 7. de Leg. p. m/ii 841. dunque in aliis multis nominibus bene
.
& fecundum naturam politis laudanda antiquitas fit, in hoc quoque probanda eft,
quod faltationes cuncìas moderatorum hominum in rebus fecundis temperate gau-
dentium, recle admoduit) muficèque & fecundum rationem concinnitates, quifquis
l'Ile fuerit nominavit : duafque honefta: faltationis conltituit fpecies
, & belli qui- ,
dem Pyrrhichen , p^cis commode Concinnitatem ypcayit Athen. Deipmfoph. lib. 14. .
io.
. ,,
1* Afckpiadèo
, V Epicorambico , 1' Epiconio , il Fejcsnnino ,
V Efametro , e il Pentametro (ji) *
Efpo-
roico Carmine praecipiuim poflìdeat locum. Nam fi ex folis fpondeis fìant hexame-
tri, proifiis invenufti font, nimioque laborant pondere. Adhibcntur itaque dacìy-
li , ur teretes . volubiles, magifque fonori fiant. Adhibendus tamen deleflus ; nam
fi verfus ex folis fiant dacìylis , unumque in fine tantum habeant fpondeum , om-
nino erunt faltatorii , feu potins iritSnrixol , cujufmodi aliquot funt apud Homerum
& plures , nifi fallor, apud Virgilium. Magnam fané in canta pes ifte prac fé fert
hijaritatem, quod gravitati non ufquequaque convenire videtur. Nec tamen eft re-
miffus aut effeminatus , quemadmodum trochacus , qui ftatim frangitur deficit ; &
hic quippe bis refilit, &
magis arquales habet numeros, cum totidem in elatione
ac pofitione poffìdeat tempora . Clarone però vuole che il Dattilo fi* nel numero d.tì
piedi eroici Hb. 3. de Omt. Quare primum ad heroum nos Dactyli Anapa>fti Se &
Spondei pedem invitat. r Ger. Gio: Volpo che ejprim* anche In celerità InJÌ. Poe*.
Hb. 3. c»p. f, $. 7. Dadylis multis utemur ad deferibendam celeritatem. Ut io,
curfu equi incitato. Virgil. 8. iEne. v. 556.
Quadrupedante putrem fonitu quatit ungula campimi.
(58) Ifac. Vofiius toc. pag. 7. Bacchius, qui incipit à brevi,
cit- terminatur &
duabus lpngis ,
gravem & cum
majeftatc conjuncìum habet incelTum Frequens eft .
di Gir. Jo: VoJJìus Inftit. Poet. lib. 3. cap. XIV. 5. 14. ij. Ac
primitus quidem
uniufmodi erat metrum : velut totiim Glyconium, aut Sapphicum.
Afclepiadeum ,
Huiufmodi carmen dixere fiomnatov , five uniforme Poftea verfus miiceri coe-
perunt, quii varietne illà aures magis demulcerentur . Itique à rpoipn, five verfu
eo ,
poli quem ad primum genus verfuum rediretur, Carmen S'intitoli , rplnotoy ,
vel Ttr panatoti , dixere.
(73) Idem de Arte Poet. Nat. cap. IV. 5. 1. Diffcunt autem poema, poéfis, &
poetica; quod poema proprie fit materia, live opus ;_ut comeedia, JEneis poéfis fit ;
operano, ftu ac"tio, qua poema contexitur : poè'iice vero fit habitus ipfe prajeepta
ad poèfin difponens Sed licet natura fuà fic dittcnt: nec poemi unquam prò poéfi
.
fumatur : non raro ta i.en poéfis legitur prò poemate Quomodo Tullius in Tufcu-
.
•jto'maii ìiroiroiia iti»,. Epoparia eft carens fabula poéfis. Ac fimiliter Rabbini ufur-
pant , iuxta quos Poèìis eft oratio nobilis, (vel geneiofi) cuius partes funt
coliigata? nientem loquentis manifeftans verbis brevibus
, fu. ivibus ,
, libratis , five
ìfipiirpou . Modulatis Prefsè vero non Anftoteles mod) accepit : fed Pofido-
nius etiam apud Laèrfium ( in Zenone ) , cui ira'maii in anfj.avrix.ov iro'mpi.t (tlfiiitrtv
iripiixov Snicov */ ctvdpìmu'tnv . Significativum figmentum, divinarum humanarumque
rerum imitationem complccìens Ubi interpres panini commodè iroinpa vertit poe-
.
ma, cum laxà notione fumatur pio opere, vel figmento Diomedi (lib. 3.) Poè'ti-
.
(75) De Arte Poet. v. 361. Ut pitìura, poefis erit quejlo argomento vien
trattato con grande efattezza , e dottrina del celebre Ab. du Box nella fua opera intitoli
Rtfiexions critiques fur la Poejìe fy fur la Peinture
(7«) Plutarchus de Audiend. Poetis . Magis quoque adhuc cautum eum redde-
mus , fi fimul atque eum ad poémata applicamus , ìpfam poéticam ei defcribamus :
artem nimirum eam effe imitatricem , pingendique arti quaii eK altera parte refpon-
dentem . Neque id modo auditum habeat omnium fermonem tritum , quo loquentis
pieìurac nomine poefis, piflura tacentis poefis afficitur.
(77) Horatius loc. cit. v. 338.
Jul. G&f. Scaliger Poet. Uh. 3. cap. XCVII. pag. 145. Res autem
ip-fx ita de-
ducenda; difponendaique funt ; ut quamproximè accedant ad veritatem. neque enim
eò tantum fr edandum eft , ut fpecìatores vel admirentur vel percellantur : id quod
iEfchyl irci fa elitarie ajunt Critici : fed docendi &
movendi, &
deleclandi &
C78) Arifiot. Poetica. Jul. C&f. Scaliger. Poetici. Ger. Jo: Vogus Inflit. Poet,
(79) l»jl. Poet. lib. 3. cap. 1.
, .
" !
d* Inno cantato in lode d' Apolline, per aver uccifo il Drago
cìs pìxi dicitur; quàm quia f*«Xoj idem fit ac canneti; & ut Carmen ad od'S, fic
(ii^ai quoque ad Carmen lyricum reftringitur , ob fingularem venuftatem Jroclus .
apud Pholium Biblioth. Cod. 139. apud he cit. cap. 13. 5. 3. Melici carminis multa
Vujf.
effe genera dicunt , variafque divifiones . Quidam enim referuntur ad Deos, quidam
ad homines , quidam ad Deos & homines quidam ad fo'tuitos rerum eventus.
,
(81) Vofius he. t!t. cap. 13. 5. 4. Hyrcnus eft tifi tìsSiir . Carmen in Deum ,
ut etiam ait Menander Rhetor lib. 1. cap. 1. item Sophoclis Scholiaftes Eum ex- .
cogitaffe cieditur Stefichorus Himerius; ut eft apud Clementem ( Alexandr. > lib. 1.
'Zrptofi .Apud Eufeb. lib. 1. Pnparat. Evangelici, dicitur ex Phcenicum Theolo-
gia, primam Sidonem reperiffe hymnos. A'to ^) vìvts ylrtTat SifaiV • i xad' ùnrtp-
ffiHni luparia! irpàm iptor «JJ»« eJ/js . A Ponto generata Sido : qua: , quadam vocis
excelltntià, prima re(.erit morem Carmine pangendi hymnum
(8») Idem he. cit. Tlpos^l'ur canebatur ad tibias , curi ad aras aut tempia,
,
I i Al
(84I Conrad. Gefnerus Onomttjlìc. Paean. tuaxv , Hymnus in tandem A pollini*
Seul Dithyrambus in laudem Bacchi
Interfecìo enim Pythone , laudibus &
•earminibus laudatus fuit , qua: Paeanas dixerunt Virgil. 6. iEneid. v. 657. Laeturo-
:
que choro parana canentes. Orphei Hymn. Apollinis v. 1. E'*Se fiàxup X\euàr
itT\i(r*.TÌvt Hi(Si AiWpty . Veni beate Pai.in, avium occifor, rha.be Lycoreu. Svi-
1 das pag. mibì 739. muaìas . Paranes duo fuerunt: bellicus, cura incipiebant , qui
;
ante pugnarci canebatur : &
alter, cum viciflent. Duos paranes cecinerunt veteres:
! ante bellum poft bellum Apollini.
Marti ,
(85) Ger. Jo: Volpiti he. eit. Nòftof vocatur, v«lut norma qiurdara , lex canen- &
ì
di. Profluxit à parane: fed in eo abit , quòd hic canatur ad averrucindum malum :
tò(ios fimpliciter ad laudandum Apollinem Macrobius SaturnaL lib. 1. cap. 17.
.
rat, unde non unii» generis fed omnium pecorum paftor canitur.
(SS' Voff. he. eit. Referebantur in honorem Adonidis. Uti ode Anacreon- XXX.
ti* , qua: in mortem Adonidis . Eiivi anche un' Inno in onore dello Jìejfo Adoni , che
va fra gì' Inni attribuiti ad Orfeo, lui. C*f. Sealiger Poet. lib. 1. cap. 4. pag. f.
dopo d' aver parlato dei Canti Poetici Pajlorali in universale e in particolare , dice :
Haud fané hute abfimilis, quem Adonima, Adoniafmon , &
Adoniaoeden voca- &
bant apud iEgyptios in Adonidis memorìam, cujus fabula nota eft, confuetudo, &
tum ex Theocriti poematiis, tum ex aliorum monumenris.
(8,7) Vojf. ubi fupra. Iobacchus canebatur in feftis, facrifìciis Bacchi, inge- &
minando io , io item Eacche , Bacche Bacche unde & nomen ó* cap. XVII.
, io : . : :
fi.
J. Ex Latinis de cannine hoc ( lthyphallico ) fic Terentianus Maurus
Ithyphallica porrò dicarunt Mufici poé'tx .-
numeris &
«antiooibus poetarum faltarent.
. . ,,
co'
(89) Idem VoJfius he. eh. %. j. Harc genera refert Proctus in Chreftomathia •
Encomia qua: dicarrtur , fatis eft apertum vel è nomine ipfo . Primo enim hxc ap-
pellatio orta eft, ctim b xn'fta»? [ in vicis ] , audieniibus tribuiibus, alicujus laudet
referrentur, fic ut longius procederei ontio
(90) Idem lue. eh. Epiniciis, ficut vox indicai, landem vicìnris celebrabant ut .'
Dalecampltts in burle he. «nriKÌa triumphales epular celebriti prò pacta Victoria.
: :
(91) Jul Cétf. SeaUger Poet. libi I. eap. 44. Canehantur Scolia meonviviis, ficut
alibi diximus, in quibus poculum circumlatum ùi'c! appellabatur, quod non liceret
abfque cantu vel propinare vel excipere : eius meminit Trypbon grammatici^, ir
imfutrmoi s . Vofjìus he. eìt. o-hoXwì fic elfe dièta, quia fenfuum inftrumentis jam
prceoccupatis atque auditonbus vino exf ilutis
, fumere barbitum foleant, feffque,
ad canendinn avyKuTrltidcti [fic legendum J hoc eft, incurvare. Vide Jtlen. lib. io.
Cafaubonum in AtbétnSLum lib. 15. eap. 14. IJ. Platon, in Gorgia Giraldum de Poet. .
ingreffis Quo tempore etiam nuces fpargebantur Cauffara adducit, prarter alios,
. .
quoque anno in Apollinis fanum a facerdotibus S'aerai , hoc eft, buri, inferrentur:
ac x'P' 1 vapSùc/n , hoc eft chorus virgineus hymnum illuni parthenium cantaret •
. . . . •
Ufarono inoltre
i Greci per ogni Arte alcune particolari
poetiche Cantilene. Per li Mietitori, per li Mugnai, per li
(97) Loe. cit. Q<sx°<P >?>*-'* [prò quo alii fcribunt, tS^pp °P ix-<* ] erant carmina, in
!
quibus adolefcentes duo Athenis muliebri culto , isxmr , live palmitem uvis matu-
,
ro huc pertinent Heliodi , vel Maronis ywpytxù. Sed odae, qua; ruris, vel agricul-
turx laudationem continent ; ut Horatii fecunda libro Epodón
(104) Voflius loe. cit. EVk-«\t«x« vocantur , quar dantur alicui ad obeunda man-
data. Atque haec ex funt genera, qu«e Proclus in Chreftomathia apud Photium re-
eénfet.
. ,
veramente parte più principale dell'Aria, che non è il Melos, cernie nella pitturi
il difegno predomina al colorito ; e perciò da Marziano Capella con dottrina de'
Pitagorici vien riferito alla parte mafculina come il Melos alla feminile.
,
(109) Arifloteles Frobltm. Seti. 19. ». 38. Sed enim numeri propterea raulcent,
quia ratum ordinatumque computandi numerum hnbent, moventque nos prò fu»
,
arquibiii ferie ordinate. Motus enim fimiliarior natura: cft ordinatiti, quam inor-
dinatus: itaque fecundum naturam hic magis effe probatur- Argumentnm quod cum ,
<jue de fuo ftatu dimovemus morbos enim naturali: ordmis corporum effe motio-
:
Scmtfiijèa .
Sila H3 kIs S = =r= = = -' S. — =r
= =:'=:'=?= -=?=
= = =: = = —.=:=;
'=-":=
= :
:.:'.-'
i _^
'
i i
' "
'-^/^^^u a^— L> h^J —
* kit. Lj^' —7 k^t- _l^' — .—iJ >^j 1^1 L1J L^'aM
——
r^r^^r'-^T—r'r^
Semicroma _ p—È£ -
:
't=~^t- Ea
4 ^_^ =t=g:=!t=p:=8:-fc=;:=grr ^r=ft^:à zf:=^z»:^:-g =3;= t=K=g:=g:^r t i
q:-E= =F=F
Semimiiùma ;
•1 ; — ;
1 5E=E
Minima. — :r:rzrr =b 1
Semibreve, ES^=== == == ?
FIGURE MAGGIORI.
---m~ z z^=— .
—*-*-•-•-•-•-•-• *-*:£.£^:.z .-»-m-.-p-^.-w**-+~ :
~fzìt:fzf_* *z*'fif "•"!•"• !*~S1?:itS:*"tP"PiS:/tEr£*'S:tf •*f"S."!tt-*"f -?~* £P' :
** * * * * TT * ^~
"Mas ÉÉ SSeh
•
O ©— —» —
^M^M^h^^
— -O
Semibreve
*
S
-O - -: o
-r-r~f=tz -y-»— f— r—
. . ... - • »~* • Fppnf . ... — •-- • m~-
-t-t-r-r-r-t—r— ì— t— r— i-
A B 1—
o_ a —o —p— - rr
Breve . E, ;_ -; «j <a -e -o ^ g-^
~th— i^- -•- —
'
'
1
'
-TT— •-
^= =P=
i^ii^^^^
Longa « _=-r=r:ir=: e 7 _
-
^=5==^=^5:==?!^:^ f=g= =sE= ~q~z: ^5HTf£E£^^
'
1 i i i
Majfima .
B ===== =z:== :=z^eri ==—
:
—r=- z ir :
_ —©•-=-
— — . — . . — - — — — ;
->?=
•«
Modo ..|(«
. .,(»,,„
.mpe.f.t ., M°d. erferto,' Tempo
mn^r ppeifeito
M-vìn m..o, lempo perielio,
perfetto, e
"
,
,j, J ^rw«i™
Prol.rion perfetta
j j_^j j j _d j ._ «JJ^jU.ej e^^^^Ift^
0- fl^Hl Modo <n. K .°i imperfetto, Min» itr,p«|-«.o .
Tempoo perfett.
petfetlo ,
,
e Ptolazion perfetta
--d^ejj^gj^g^r^rjj
G '
il3^==E=Elb=£=EE^«^
zAi i=aàs=sts^tt=.
ffiS===E£=^3ie Modo m»B8 it,r P rfeno,
1
Minor imperfetto, Tempo imperfetto, e Prolnion perfett
o éJ-é-4~ -tSJ—fi--
Egicr pi
e
„.:.,
o— ci---
^2-
e Qzè—
© e'-d
e>
— e-^-ó
o o
°-èzz—' 6
.r—
. '
SÌS=
Modo miglior Impcrfeilo, Minor perito , Ttmpo perfetto, e Prolaelonc imperfetti.
P*r maggior* intelligenza della prefmte Tavola, tre maniere con le filali gli Amichi efprimevano il valor delle Figure, cioè Modo, Tempo, e Prolazione.
fino te
2.iMa ma(Ti , e la Longa frano le Figure del Modo; la Breve, e la Semibreve del Tempo; la Semibreve, t la Minima della Proiezione.
La Ma (lima era la prìncipal Figura del Modo, e la Longa la fecondarla ; Quando la M-ifiima era compofla di tre Longhe , chiamavaji Modo M'ggiorc Perielio; fé la
Longa era compofla di tre Brevi, il Modo era chiamato Minor Perfetto, fé di due Brevi, Minor imperfètto.
Qw.iw.j'o la Breve era compofla dì tre Semibrevi, chiamava/i Tempo pei fìtto ,./* dì due Semibrevi, Tempo imperfetto.
Quando la Semibreve era compofla di tre Minime, cktamivafi Prolazlon perfetta, fé di due Minime, Prolazione imperfètta.
Nella prc fmte Tavola le Colonne I. II. Iti. indicano te varie maniere con cui venivano -.dagli Antichi efpnjji f Modi , i Tempi , e le Piol.i7.ioni con le loro Perfezioni , e Imperfezioni.
ter altro nnn /i è prtte/ò di dare che un fmplice abbozzo della diverfa manieri di fognarli, non (offrendo uta Jemplice Tavola di e/porre una materia troppo per
fé vafla, e
per la vanità dilli opinioni, e delle Scuole , Jingolarmtnte dtlle due Nazioni Italiana, e Francejc; chi fra dì loro furono in non poche parti della Mtfìca vane , e discordanti.
n
,,
" '-'
(in) Zarlino In/lit. Harmon.
qualità, che fi ritrovano nella Battuta
1
Gre-
1 1
Btit. Doni Tran, della Mufica Scenica cap. 40. T. ». pag. 117. Ma che gì' Iftrio-
ni fi moveffero a tempo di Mudca , e che fi ufaffe la battuta ne' Teatri oltre ,
molte prove , che fé ne potrebbero addurre [ come dall' ufanza che avevano i ,
Sonatori di farla col piede j fi può anco conofcere da un luogo di Quintiliano, che
morirà , che gli Attori avevano in pratica ogni varietà di gefto , ed efprimevano
con le paufe efattamente le distinzioni de' loro ragionamenti. Non enim [dice
Quin-
2*4 Differì'cagione Seconda,
Greci la Battuta , ina non abbiamo però alcun' indizio , che
averterò tanta varietà di Tempi , come abbiamo nella noftra
Mufica Qualche forta di Tempi fa d* uopo che elfi avellerò
.
non già tanti altri Tempi dai Mufici dei fecoli XII. XIII.
XIV. e XV. praticati (115). A noftri giorni fuori della ,
|
s
I l
p;É*$
~. IZÌ"ÌJZÌZ'A" Ifcli"! tCZÌl' IIZX-
Sogna
^^ps pi
- A-Ì-+
caccia tor
'wmmmm
il guerrier le fchie re le felve il .
.
do: Butt. Doni pirciò in quejio profofito ci dà un beli' avvertimento del feguente tc~
nore (Tratt. della Mufica Scenica cap. 41. pag. ili. T. l. ) . . . . bifogna avvertire,
che ficcome nel recitare un verfo , per efempio :
virtù della conneffione locutoria, tre foli fé ne fentono, nella prima, fetta, e de-
cima, facendoli gli altri gravi; così avviene anco, che nell' ittelfe fitlabe fi fenta
qualche piegamento di voce, proferendoli le altre con un tuono uniforme, che
Quintiliano , e Fortunaziano Retore con nome Greco chiamano Monotonìa
(ii7)
l::f_t--t*--*ii"3-:
4$ Dìffèrtaqione Seconda.
fu già primo Tomo della preferite Storia dimoftrato
nel
in cui per fupplire alla mancanza delle Figure appreffo de*
,
animi. Per formare una giufta idea del Canto, e del Suono
de' Greci , fa d' uopo fpogliarll affatto dell' idea delia noftra
Mufica , affine di concepire qual foffe il valore , e qualità
della loro , eflendovi fra di loro una notabile differenza , e
avvegnaché d'ogni una grande fia la forza per movere gli
affetti umani » diverfi però fono ordinariamente i mezzi
per cui ottengono l'intento.
Tutto Io ftudio de' Greci era di efattamente confor-
marli mediante la Mufica alla natura umana coli' ufare i ,
mezzi più efficaci per muovere gli affetti , fecondo 1' oppor-
tunità , ora Ter; , ora vivaci, ora metti, ora allegri, ora pa-
cati ,
the di effa trovafi fcritto , ma del modo di pronunziarla , dice: Latina quidem verba
me in iis agnofcere prnnuntiationem autem veram , germanam, ac veterem ,
minime ufquam gentium : fed aliam omnino , corruptam , infraftam , fordidam, ac
barbaram, atque eoufque a prifca ilh rmjeftite degenerameli, ut in abfonam
piane, ac fervilem fpeciem commutata fit,& ut ii teftmtur qui hac de re diligen-
ter, ac fubtiliter commentati fiinr (quorum optimos quofque non ofcitamer evolvi )
vix ullum Latinitatis veitigium in iis deprehendas . E Jìccome non è pojjihili guflare
la perfezione della pronunzia perfetta della Latina lingua , fenza la -viva voce dì
un latino di que' tempi così lo fleffo dohbiam dire rapporto itila perfezione del Cam»
,
alibi. &
(,1141 Manuel Bryennius Harmonica lib. 1. feti. 7. Sciendum enim eft, quod
genus Diaronuin gravem, robuftam &
firmam indolem oftentat. Vide Meibomiì
Hot. in Arifloxen. pag- 9».
(115) Manuel Bryen. loc. eh. Chroma vero, magis infinuantem, & patheticam.
Meibomius loc. cìt. femineum .
Chromaticum autem molle ac
(116) Meibomius ubi fupra Hmc genus enarmonium feverum fuit habitum,
.
V Eolio e
, il Jaflio ufi ti da Cantori ugualmente che u* Suo-
ti 53
1
D
teche fi è for.prc più avanzato alla perfezione il Canto figurato e /' arte
dei Contrappun'o , infenjìbilmente diminuita fi è la cognizione e l'ufo degli otto Tuoni
del Canto Eerleji. Jlico che nel nafrere dtl Contrappunto ne furono la bafe e il fonda-
,
mento .Alla fine , nel fecola prcfen'e , Compofiitori di Mufica Ecclefiafìica , o per mo-
;'
tivo ( come ejfi vogliono ), ci. e lo filar legati a tali Tuoni , privi le loro Compofizionì
del buon gufilo , vocabolo, quanto facilmente tifato, altrettanto difficile a fiabilirne il
fuo vero fignificato; o fia perchè, come è più verìjìmile , troppo grandi fono le difficoltà ,
che incontra il ad uniformar/i alla natura di tali Tuoni
Compofitare hanno perciò ,
za maggiore della Nota fondamentale ed il Minore dalla terza della fuddetta Nota.
,
Non è piccolo certamente il vantaggio da quefilo nuovo Sifiema di Tuoni ricavato ; mtt
maggiore fempre farà dalla perfetta cognizione ed ufo dell'uno e dell'altro Sifiema.
(134* Effendo la Modulazione una delle più grate qualità della nofira Mufica,
the confifte nel pajfaggio continuo da un Tuono ad un altro ne viene perciò a non ,
paterfi gnjlare la proprietà di ciafeun Tuono , perchè poco vi ci Jì ferma In oltre pren- .
dafiì fiotto gli occhi la Tavola dei i J. Tuoni de' Greci pofila nel primo Tomo alla feconda
Differì azione pag. 109. e ji conjideri in una Compofizione a 4- voci .
, Sia quejìa per
efempio del nofilro primo Tuono autentico degli Ecclcfiìafiicì in cui il tenore fi efilenda ,
nelle corde del Tuono Dorio \ il Baffo efilenderfii deve per necefifità nelle corde dell' Jpodo-
rìo corrifipondente al nofilro fecondo Tuono piagale ; il Contralto s' ejlenderà falle corde
deli' lperfr gio i e il Saprano ju quelle dell' Ipereolio , Iperlidio . Ed ecco la nofiref
:
acciocché V dia un Juono , che fierva tanto per T>t, che per Et) fa duopo
ifilejfo tajlo
accrejeere il $ verjo V acuto , e diminuire il verjo il grave tanto che Je ne formi
un filano jolo- Lia ciò ne viene , che il crefeere più del giufilo iti e H calare jimil-
mente i 0, quefili Ji rendano più languidi , e quelli più incitati . Ed ecco perciò carne
anche nella nojlra Mufica gli Strumenti filabili ci Jomminijlran» un mezza pir ejprì-
mere diverjìtà & affetti
. . .
raggio , fatti eroici &c. , era ufato da loro nella Tragedia Col .
Marenzio Gio: Maria, e Gio: Bernardino Nanini, Claudio Menilo, Filippo di Mon-
,
te ; e nel fecola XVII. Claudio Monteverde , Marco da Gagliano , Pomponio Nena , An-
tonio Cifra, il Principe di Venofa , Domenico Mazzocchi , Gio: Bvnoncini. Anche nel
noflro fecolo V Ab. Stefani, Pietro Torri, Antonio Lotti, il K. V. Benedetto Marcello,
Giorgio Feder. Kandel, Tommafo Carapella , Francefco Durante, Carlo Clarì , ci hann»
tafeiato dei Madrigali, che diconfi anche Duetti, Terzetti, ì quali all' arte , e all'
efpreljion degli affetti hanno aggiunto quei vezzi , e quel buon gufio , che fempre più
fendono grata la nuflra Mufica .
(137) Manuel Bryennius Harmomca Uh. 3. UH. io. pag. foj. Modi autem Me»
lopoejéc funt generatim tres ; Nomicus, Dithyrambicus, Tragicus. Quorum quidem
Nomicus eft Netoeides (id. Acuti); Dithyrambicus, Mefoeides (.id. Medi a); Tra-
,
HlJJìrtanione Seconda . 26
Non v* ha dubbio , che abbiamo a noftri giorni il Canto e ,
che non può JuJJìflere il Canto Je non Jìavì delle Jillabe V e/atta
,
aliam Mediani ( feu temper.itam ) per quam animati] ad quietem perducimus . Vo-
cabantur autem Mores ( feu gerii ) quod per hos anima; flatus ( feu temperamenta )
inde perfpicerentur &
corrigerentur ( etiamfi
: non ex his folis ) Eft utique & Me- .
maxime utitur Tragcedia ; cseteraque quar hunc participant charaeferem . Mos con-
traftus (fyfblticus ) eft, quo ad pufillanimitatem conducitur animus, & difpofitio-
nem minus virilem . Congruitque hacc conftitutio affecìibus amatoriis , lamentis,
miferationibus , &
horum fimilibus. Pacatus Melopceje mos eft, unde confequitur
anima: quies & pacifica . Huic congruunt Hymni , Paranes , ( feu tranquillitas ; )
eftque_ conftitutio liberalis & pacifica. Huic congruunt Hymni, Paeanes , Encomia,
Confilia, &horum fimilia.
(139 Merita a" ejjer Ietto fopra quanto fi ? efpojlo Vincenzo Galilei Dialogo della
1
Mufica ant. e moder. p. 87. 89. , ed altrove. Così pure Gioì Batt. Doni de Frxjlant.
•vet.M tifica Uh. 1. pag. 11 J &
/«? T. 1.
(140) Manuel Eryenn. Harmon. Uh. 3 leti. IO. p. 501. Eft igltur CantUS ( Me-
los ) & quidem perfectus, illud quod ex harmonia, &
rhythmo, & prolatione con-
ftat : Sive acumine &gravitate, celeritate &
tarditate, longitudine ìtein & bre-
vitate.
(141) Ifaae VoJJÌus de Poemat. Cantu &
Virih. Rbytbmì pag. 19. Camus non
poteft fubfiftere
, fi fyllabarum non conftet quantitas, hujus vero nullam vulgo ha-
ben rationem, apud plerofque in confenb eft. Uno enim ore omnes fatentur, ne-
gligi hoc tempore veram &
naturalem fyllabarum quantitatem , fed hunc defettum
commode fuppleri cenfent accentuimi obfervatione
2 , ,
deve avere gli intervalli non filo de fuoni , ma dei tempi an-
cora , talché ognuno dei Piedi , e dei Membri dijììnguer Ji
pojpi ; altrimenti facendo , prefjo gli Antichi non erano riputati
Cantori ma /empiici Parlatori
, Per la qual cofa fé fi . . . . ,
che la fila lezione dei Poemi farebbe invidia all', odierno Can-
70(143). lodato Autore a dimoftrare
Palla di poi il difetti i
(141) V
Autore del Teatro alla Moda parlando ironicamente a' Mufìci pag. xj.
fa conoscere chiaramente qual maggior pregio ubbia un Cantante ogni qual volta Jìu- ,
dìa , agli ornamenti e pajfaggi piti fcelti di unire la pronunzia fchietta ed efatta delle
parole .
(143) ld. Vojfìus loc. cit. p. 30. Cantantium autem vox debet habere intervalla ,
non fonorum tantum, fed & temporum, ita ut finguli pedes & fingila membra
e.xaflè distingui poffint; aliter enim olim fi fieret, non canere, fed loqui diceban-
tur, At vero fi antiquos revoces accertus , convenientes verte antiquae &
fyllab.irum q.iamitati, tantam numerorum fenties fuavitatem, ut vel fola carminami
Icilio cuicunque hodierno cautui invidiarli poflit facere.
,
(144) Cicero de Oratore lib 3. ». HJ. 116. In omni voce, inquit Craffus eft
,
quìddam medium, fed fuum cuique voci: hinc grdatim accendere vocem utile &,
fuave eft. Nam à principio clamare, agrefte quiddam eft: fed illud idem ad fir-
m-ndam vocem eft falutare. Deinde eft quoddam contentionis extremum, quod
tamen inferius eft quàm acutiflìmus clamor: quo te fiftula progredì non finet & ,
tamen ab ipfa contentione revocabit. Eft itera contrà quiddam in remiffione gra-
vlflìmum , ad quod tanquam fonorum gradibus defcenditur . Haec varietas , & hic
per omnes fonos vocis curfus , & fé tuebitur, & anioni afferet fuavitatem.
(145) Fab. Quintili nus Infl. Orator. lib. 1. cap. io Nam quis ignorat, Mufi-
cen (ut de hac primum loquar) tantum jam illis antiquis temporibus nen ftudii
modo, verum etiam venerationis habuiffe, ut iidem Mutici, & vates & fapientes
judicarentur ? . . . . &
Timagenes aucìor eft, omnium in literis ftudiorum antiquiffi-
mam Mufìcen extitiffe r & teftimonio funt elariflìmi poeta:, apud quos inter regalia
convivia lmdes heroum ac deorum ad citharam canebantur. Jopas vero ille Vir-
gilil nonne canit.
errantem Lunare , folifque labores ? &c.
Quibus certe palam confirmat auftor eminentiflìmus, muficen cum divinarum etiam
reru.n cogrtitione effe conjuncìam . Quod fi datur , erit etiam ontori neceffiria-
Siq iidem (ut diximus) haec quoque pars, quae ab oratoribus relifla, a. philof >phis
eft occupata , noftri operis fuir : aC fine omnium talium feientia nort poteft effe
perfetta eloquenti*.
Mk.
(i4«> Cicero de Oratore lib. 3. Ani. Gellius Noli, lib. l. ta£. XI. Quinti"
lianus injlit. QrSf* Iti' t. ca£. lOt,
.
ma ancora del Canto, dimq/lra , che anche a' fuoi tempi, benché decaduti i Greci,
e foggiog 'ti dai Romani poffedevano la perfezione di tal Arte
,
(149) Injì. Orat. lib. ti, cap. io. Latina mihi facundia, ut inventione, difpolì-
tione , con^lio , ceteris hujus generis artibus fnnilis Graeca," ac prorfus difcipula ejus
videmr: ita circa rationem eloquendi vix rrbere jmitationis locum . Namque eft
ipfi tìatim fonus durior ,
quando & jucundillìmas ex Gra;cis literas non habemus,
vocalem alteram , alteram confonantem , quibus nuli* apud eos dulcius fpirant :
quas mutuari folemus, quoties illorum nominibus utimur. Quod curri contingit, nefeio
quomodo velut hihrior protir.us renidet ondo ut in Zephyris
: , &
Zopyrs, qua; fi
noltris literis fcribantur, furdum quiddam, & barbarun. efficjent , fed velut in lo-
cum earum fuccedunt trirtes & horridi- quibus Grecia caret.,..,. Sed accentus
,
quoque cum rigoie quodam tum iimilitudine ipfa ininus fuaves habemus : quia ul-
,
tima fyllaba nec a:uta unquim excitatur, nec rìexa circumducitur , fed in gravem,
vel duas graves cadit femper. Itaque tanto eft Sermo Grsecus Latino jucundior,
ut noftri poetae , quoties ditke Carmen effe yoluerunt , illorum ìd nominibus exornent.
,
Niente meno
1
inferiore al Canto de Greci, convien di-
re, che fofle il fuono de' loro Strumenti, Col quale o il
loro Canto accompagnarono, o da fé folo 1' ufarono . Erano
gli Strumenti, come altrove lì è dimoftrato (150), di tre
Generi, cioè da Corda, da Fiato, e da PercuJJtone Di tutti .
delle più nobili parti della Poeiìa; lei vollero collocata fra
gli Aftri (i6oj; e per fino al Cielo appropiò Varrone il
di lei nome, chiamandolo Lira degli Dei Qiói'). La Cetra
fu Strumento celebre fra Greci (162), ma molto più fra
gli Ebrei, come fu già dimoftrato nel primo Tomo (163).
Di efla , e del Salterio laiciò fcritto il Profeta David: /'/
Cetra Joave col Nablo (1653 Iiaia pure chiamò dolce il fuo- :
tatem & afperitatem fambucam autem natura: femineac; utpote qua; ignobilis fìt,
: ,
na
(167) Cafp. Birthoìinus de Tibiii Veter. Uh. 3. cap. 6. Fiftula: Latinis dieftac
funt quii filli calami, vel quod vocem emittant , ut placet I fiderò lib. 1. e. 10.
,
Graró a-dpiyfin nominant à fìbilo, ajpiyi, enim non fiftulam folum fed fibilum de- &
notat , &
ovpì'(«v feu avoW\m fiftula canere &
fibihre. Unde Martiano Capellae
lib. 19. iìbilatrix enodis Aduli. Et in Gloffis Ifidori , Fiftulator , Sibilo. Quippe
fìbilus feu fibilum proprie dictus eft fonus ille quem fiftula inflata emittit. idem
he. eit. circa, finem poftea nonnulli pandorium vel panduram nuncuparunt
quemidmod'im Ifidorus : Pandorium ab inventore vocatum, de quo Virgilius: Pan
primus cala:nos cera conjungere plures mftituit. Fuit enim apud gentiles Deus pa-
ftoralis , qui pri.nus difpares calamos ad cantum aptavit, ìtudiofa arte compo-&
fuit
(168) Ovidius Uh. 13. Metxmorph. v. 785.
Sumptaque afundinibiis compacìa eft fiftula centum ,
Senferunt toti paltoria libila rnontes,
Senferunt unda:
C.ifp. Bartholinus he. cit. Paftoria libila, hoc eft, fonos quos paftoritia fiftula red-
debat Hinc . &
Cicero lib. 1. ad Attic. Epilt. 11. paftoritiam fìft ihm prò libilo
pofiiit, quemadmòdum dofli viri eum locum expheantes nonrerat . Àriftopkani fiftu-
la dicitur , o-ùpiy% x*\xfiìi>i. Polluci lib. 4. aùpiy\ ìx. r.aKupiuv . Facla enim eft è
calamo concavo, quem Syringiam Theophr'.ft.is vocat . Et cu n eo Plinius lib. 16.
cap. 16. Calamiti vero alius , inquit , torus concavus , quem fyringiam vocant
utiliflìmus fiituhs, quoniam nihil eft cartilag.nis aut carnis
(159) Cafp. Sitrthilìnus he. cit. lib. 3. cup. 7. Tranfeo ad aliud genus organi >
Tibia m ne.npe, quam utricularem vel utriculariarn ex oonformationis modo appel-
lare lice", lllam deferiptam reperio in epiftola ad Dardmum , qua; Hieronymo
vulgo tnbuitur : Autiquis temporibus fuit chorus quoque fimplex , pellis cum dua-
bus cicutis arreis , <k per primam infpiratur, fecinda vocem emittit: Ubi Salmaiius
ita legeridum exiftimat : antiquis temporibus dorus quoque fimplex pelìis. Nata
fropòi Grarcis eft pellis. Plures poftea calami ad utrem accedere. NauHa live nablia,
dimimitivum à nabla, quae organi fpecies eft apud Svidam, ad hujus Tibia; figni-
ficaiionem nonnulli trahunt.
(170) Pìutarcbui Sympejìac. Uh. VII. Qunfl. S. Nam ficut pecora orationem ho-
minis non intelligunt, iibilis autem &
palpationibus accuratis, fiftulis aut conchis &
excitamur, ac fopiuntur à paftonbus. Siliut Italicus Uh. 14. apud Bartbolin. he. eit.
Nec mora terrificis fa-va: ftridoriDus arris
Per vacuimi late cantu refoninte pr^fundum
Incubuere tuba; , queis excitus aequore Tnton 3
Expavit torva: certami» murmura concliar
. . ,,
Je fpecie
Diltìngne Ariftide Quintiliano, ficcome negli Strumenti
da corda, anche in quelli da fiato il fuono, dichiarando vi-
rile quello della Tromba, feminile quello della Tibia Frigia ,
e della Corica per la fua acutezza , e medio fra 1* uno e
l'altro quello della Tibia Pitica (172,). Ebbero fra le Tibie
di fuono acuto i Greci il Monaulo , la Citariftria la Giti' ,
fé li-
77) Tra gli Strumenti da fiato in ufo ne' due fecali andati , benché "varie j7a*
ft
Ho le da noi chiamate Flauti , non giungono però mai alla diverfità delle fpe-
Tibie
eie , e fono non poco inferiori al numero di quelle dei Greci , e dei Romani , come fa-
cilmente ogn' uno può da fé rilevare , confrontandole con quelle, di cui f inno menzione
Silveflro GanaJJì dal Fontego , Ottomaro Lufcinio , Aurelio Virgiliani , P. Artufio ,
P. Merfennio , P. Kircher , ed altri , col deferiverne la natura , e le varie fpecie , coli»
ferie de' loro fuoni . A
giorni nofirì , fé non ne abbiamo perduto l' ufo , fi è pero perdu-
ta la diverfità de' gradi delle voci, e fuoni di Soprano, Alto, Tenore, e Baffo, che effi
praticavano ne' Flauti , Cornetti, Pifferi, e Traverse. Sono in oltre anche andati in
oblivione alcuni altri Strumenti da fiato, come il Tonante, V Alt amira , V Armili»
t
ed altri , di cui fanno menx.ione gli Autori accennati .
(17SI Gi.xmbatt. Doni Trxtt. della Mufica Scenica cip. 37. pag. ?0$. iofl. T. 1,
Che poi gì' Inftrumenti da fiato fiano più foavi, patetici, e fimili alla voce umana
degli altri , 1' efperienza fletta lo dimoftra negli Organi, e ne' Cornetti, che quando
fono ben fonati , non lì può fentir cofa più do'ce : e Ariftotile anco afferma ne'
Problemi unificali, che è piu foive il fuono della Tibia, che della Lira, e che
ella ha l' iftcffi proporzione con gli altri Inftrumenti , che 1' armonìa frigia con le
altre armonìe; la qual corrifpondenza confitte in avere grande efficacia in muovere
gli affetti col fuono, che ha dell'attrattivo, e paietico. Dice anco, che fi unifee
meglio con la voce umana , per la fimiglianzi , che ha con lei , e che ricuopr
molti errori de' Cantori : tutte qualità molto confiderabili per quello che fi cerca e ,
ays Disertatone Seconda.
fenza poterli fpiegare . In tanto numero di Tibie egli -e
per fé chiaro, che ve n'erano delle grandi, piccole, e
mezzane Le piccole per fé lteffe atte a dar un fuono acu-
.
non fu l' ufo eh' efsi ne fecero Ogni loro funzione o fa* .
fi 79) Doniui de Pnftant. Mufìc. fot. P. j. T. t. p. tjtf. Quis enim eft adeo fert-
fuum hebes, ut iis vel mediocriter inflatis non capiatur five dulcem ac fedatum ,
(180) Lucìanus Adverf. Indoli. Quaffo te, fi quis tibia canendi artis ignarus
prorfus ,forte fit nadtis Tirnothei tibias aut quas Ifmenias feptem talentis emit
.
Corinthi &C. Varie furono le fpecie dei Talenti come nota Monf. Monchahlon ( Ditiion.
,
abreg. d' antiq. ) e perciò varie anche le opinioni nello flabiììrne il valore . lì paccìo-
,
lati (Calep.) dice: Si ad pecunia: Venetae eftimatinnem rediga , valeb't fere mille
ducatos argenteos. Il Nieuport ( Rit. Rom. Seul. VI. cip j. 5. 6.) palam eft Talen-
timi valuifie florenos Hollandicos 1800. Qualunque fìajì il valore ,
ferve però di gran
prova a dimojlrare in quanto pregio tenute fodero le Tibie .
(181) Ifa. VoJJiu! de Poem. Canti* p. 117. Hyiiuiis vero & Beorum facris adhi-
bebatur tibia Doria , & ipfa quoque gravem emiticns fonum , fed denfum & plenum.
Julf-Iollux Onoin. lìb. 4. e. io. Seg. Si. Ad Hymnos autem , idonea: erant Spondicaci.
(18.) Horatim lib. 4. Carm. Od. ij. v. ij. Noi-
,
Nofque &
profeftis lucibus, &
facris
Inter jocofi munera Liberi
Cum prole , matronifque noftris
Rite deos prius apprecari
Vìrtute funflos more patrum duces,
Lydis remiUo Carmine tibiis ire
(185) Jul. Pollux loc. cit. Seg . 80. Paroenii vero, parvae erant [Tibia] utfxquei
& iquales , Jul. Ce/. Scaliger Poet. Uh. x. cap. xo. p. 33. Conviviales erant pares &
sequales , eaeque pufilii ad fignificandum aequalitatem conviviorum . Iccirco rotundi
olim menfa , ne quem (ibi pradatum quifpiam conquereretur . Ita ìais tinti ab Ho-
mero àpartiendo. Et Ceres iccirco non folum fpicifera, fed etiam legifera appel-
lata, cui ob eam rem agerent Sto-uotfipig : ut eadem fit &
ciborum &
juftitia: in-
ventrix. Has epulonum tibias irapoiyiss appellabant . propterea quod vinum effét
anima conviviorum /o: Bapt. Doniti: de Prufiant. Muftc. veter. T. t. p. 170. Paroe-
.
major effe debeat , fua feilieet tixore , ut uxor inferior fuo marito . Scttliger loc. cit.
Aliac (Tiói&) diflar Nuptiales. has moniulos fuiffe fcribunt : ad quas csnerent Hy-
menios : alii binas aiunt juncìas, impTes : ac placet omen conjugii fpecie . Apu-
,
lejus lìb. 4. de Afino aur. apud Barn. Brijfonium de Rifu Nuptiar. T. 8. Tbef. Rat».
Antiq. Grevii pag. 1045 &
fonus tibia: Zygia: [ea enim recla eli, quam &
Beroildus amplecìitur , leflio] mutatur in querulum Lydii modum . ]o: Bapt. Do-
nius de Prdjltxnt. Mufic. veter. T. I. pag. 170.
(18$) Gafp. Bartholinus de Tibiis veter. I. 3. cap. 7. Varrò apud Nonium in Ra-
mices : Priufquam in Orchettra Pithaules inflet Tibias, domi fua: ramices rumpit.
Ciò: Batt. Doni della Mufica Scenica cap.
37. T. t. pag. 104. Diomede.... dice.
Quando enimChorus canebat , Choricis tibiis, ideft Chor.uilicis , artifex concine-
bat : in canticis autem Pythaulicis refporifabat quod paribus, aut imparibus tibiis
,
dicitur ; e altrove pag. 1 56. coli' autorità dell' ifleffo Diomede . Indicio funt quod tibiis
panbus, imparibus, Serranis agebantur Comoediac. idem de Pmfiant. Mufic. veter.
T. 1. p.tg. 170. Hibebant iidem Choraulicas, quas Choris &
Dithyrambis aptarent;
Pythaulicns cantibus Scenicis ac Pc-anibus.
(18S) Dor.ius loc. cit. Embaterias Profodiis.
, (187} Scaliger loc. cit. pag. 31. Spondiacis vero ad hymnos deorum. Vide Cap. 6.
I. l. Bartholini.
(l88> Statili! Thebaid. Uh. 6. apud Bartbolin. Uh. 1. cap. Jj.
Cum fignum luclus cornu grave mugit adunco
Tibia cui teneros fuetum deducere manes
,
Et te faepe vocanti
Duram diflìcilis inane.
Afcenf. in hunc he. Sub cantu , i. inter cantum Tibias querulac , i. querentis quod
du-itia tua, &
mane difficilis, i. inexorabiiis , juveui, vocanti,
ipfi i. compellanti
te fa;pe dunm ,
quod s. non flecìaris , nec fores aperiis amanti.
(191) Cicero 1. de Legib. 37. Jam ludi publici , cùm fini cavea, circòq'e divifì,
flint corporum certationes, curfu, &
palliatone, lucìatione, curriculilque equo-
rum ufque ad certam vittoriana circo conftitutis : cavea , cantu, voce, ac fìdibut
& tibiis : dummodò ea moderata finì, ut lege prsd'cribitur
(191) Arifiophanes in Acharnenf. AH. 1. Scena 5. v. 66.
r\ù\ùi> , x-iKit/Tàv , viyhApm , iruptyftuTav .
Plenum celeufmàte, tibiis & nautids
MoJis ac libilis , .
Caft. Bar'holinus de Trbiis veter. lib. 1. cap. 16. traduce il predente verfo di Ariflofx-
ne nel [cruente modo: Tibiarum , hortationum, carminimi navalium , fiftularum,
rr/Axp-ii Ihtérprès genus muliciE modihtionis elle dicit , quo remiges exhortaban-
.
tur. Qjid ideili Pollux inter genera cantionum Tibiarum retulit, lib. 4. cap. io.
(195' Jul. C&f. Sraliger Poet. lib. I. cap. 4. Cafp. Bartbolinus loc. cit. cap. 17.
(104) Polybius Hijlor. lib. 4: n. 7. Neque exiftim indum , veteres Creienles Lì- &
ce emonios, loco tuo* Tibiam &
rhythumm [auKÓv if.nl puSptcv ] ad bellum iìnecau-
fa ufur alfe.
(195) Atben.ms Deipnofoph. lib. 4. cap. 13. Eratoftenes libro primo Olympioni-
ciruni lyrrlienos fcnbit ad tibiam pugiilatu contendere.
(196) Pollux lib. 4. c-p. 7. fegm. $6. Tyrrheni vero, ut Ariltoteles tradit, non
folu.n pugnant ad tibiam, (ed euam flagellis caedunt, coquuut. &
.
(197) Lattr. Vìgnorius de Servi s . Cafp. Bartbolinus de Tibìis veter. Samuel Pitifrus
Lexie. Rom. Frane, de Fìcoroni Mafcb. Scen. frane. Bianchini de' Trib. Gener. lnjìrum.
1/lich. Ang. Caufetts Rom. Mufe.
(19S) Differì. 3. pag. 437. feq.
(199) Frane. Bianchirne he. itti cap. J. ». 1. Paffim occurrunt tympana inter
fymbola Matris Deum in nummis, anaglyphis, aliifque monumentis Graecorum, &
Latinorum .
na-
lur lib. XI. Metani, obfervante Pignorio de Menfa Ilìaca p.ig 54.
(105) c&lius Rbodiginus Leti. Antiq. lib. 19. cap. 4. Crotalum vero dofliflìmi
l'nterpretantur calamum fciiTum proprie ac ftudioftus comparatum , ut efficere fonum
que.it, fi quis verfet manibus.
(io* Hhiacbinus he. cit. ». 9. Crotalum, ait Sponius Mifcell. fed. 1. art. 7.
1
pag. 11. Tab. 14. proprie fcilTa arundo conftrucìa ftudio, ut fonet , fi quis ipfam
,
(X07) Athenans Ddpnofoph. lib. 14. cttp. 14. Didymus fcribit quofdam folitos ly-
rae vice conohis & tellis complofis, numerofum fonum faltantibus excitare ut teftatur
in Ranis Ariltophanes Acì. 5. Scen. 1.
ubi Illa teltulis
Crepitans ?
(109) Samtt. Pìtìfcus Lexic. Ar.ilq. Roma». Calmata vocabantur tettili* &
Oilìcula, & crotali ufum praeftabant . Mart. VI. 71. 1.
Edere lafcivos nd Bxtica cromata geftus
Et Gadicanis ludere docìa modis
Hifpmi, &
Maxi. ne Gaditani etiamnum iis utuntur in filtarionibus ca- , &
ftagnetas vocant aliifque ; ad nos eorum pervenit uius
,
Nec tamen Gi*cis incogni-
.
ta erant. Ariitophar.es Ranar. Adi. V. Se. 1. n. 49- Ubinam eft Illa, quac oftreis,
ideft cnimatis , pulfabat ?
m
,
t
(110) Vedi qui [opra V Annet. (107), così pure If». CJjauhon. Animadverf.
Aihermum ili. 5. cap. 4.
fui) Appresi il Ugnarlo de Servis pag. mibi 161. itfj. vedonfi effigiate le due
formi di Trigono, Jui Sillro .
278
...
DiJ/èrta^tone Seconda.
forma , e I* ufo di tali fìrumenti , le quali qui di buon gra-
do tralafcio, per non recare colla fover.chia proliflità a' miei
leggitori increfcimento e faftidio
, Solamente aggiungerò,/
.
Ma e con qual prò mai , dirà forfè tal' uno , aver po-
tevano parte nella Mufica Greca , e a lei recare qualche or-
namento e decoro gli accennati Strumenti da battere , valevoli
folo a produrre del rumore, e dello ftrepito, e non già
mai alcun determinato fuono? Qualor però egli richiamerà"
alla memoria quanto fi è detto del Ritmo, chiaramente ve-
drà , che avvedutamente tali fìrumenti introdotti furono da
Greci nella lor Mufica , mentre col loro regolato percuoti-
mento facevano comprendere agli Uditori , come avverte
S. Agoftino (215), la mifura delle Sillabe, de' Piedi , e dei
Ver-
(ti}) Bartholìnus di Tìbiii Veter. Uh. 3. r. 4. . . abfimili loquendi modo ufus (eft)
Sidonius Apollinaris, apud quem lib. 1. cap. ». Mefochorus , qui in choris apud
Veteres pedum fupplofione fignum canendi dedit, non minus canere dicitur, quam
lyritìes , choraules , rympaniìtria , &pfaltria
(114) Lue. cìt. Ad itìum horum fcabellorum Tibiarum incentiones moderatx
funt &una etiam alia inltrumenta , ut eodem numero atque tempore omnia fimul
concinerent. Atque haec mens fuit Vopifci in Carino: Item & centum Salpiftas uno
crepitìi concinentes , & centum camptaulas , choraulas centum etiam , Pithaulas
centum Ubi apparet tot fimul Muficos ad unum crepitum aequaliter concinuiffe,
.
qui quidem perpetiuim quendam &certum numerum dedit , fed in quo , fine Ti-
biis, nullo modo diftingui potuit connexio , nimìrum ubi finis vel ubi initium, cum
unus &idem ubique femper tenor eflet
(115) 5. Auguflinus di Mufica. Uh. 4. apud Cafpar. Bartholìnum he. cit.
Quaero ex te , utrum poflìnt copulati pedes, quos copulari oportet , perpetuimi
quendam numerum creare, ubi nullus finis appareat . Veluti cum Symphoniaci
fca-
. . . . ,
fcabilh & cymbala pedibus feriantur, certìs quidem numeris, & his qui fibi cum
aurium volurtate jungnntur fed tenore perpetuo: Ita ut il Tibias non audias
,
nullo modo ibi r,otare poffis , quoufque procurrat connexio pedum , & unde rurfutn
da caput redeatur
.
DISSERTAZIONE TERZA.
Pregi della Mufica de'Greci, e maraviglìqfì
effetti da ejjà prodotti
V uno fi è V Idea
Invenzione ,che pisce anche di chiamare col vocabolo diffi-
fia ,
9 voci contemporanee Quefta per fé ftejfa maneggiata con arte , ha una forza ben
.
,
grande per muovere V animo noflro a qualunque affetto , ed è talmente a lei connatu-
rale , che non foggiace a vicenda , o mutazione di tempo ,ou varietà di genio al- . V
tra ha le fue vicende confimili a quel 1 e del veftire , che mutanfi al mutarfi della
Modi Di pili è quefta per fé fteffa rifpettiva , fecondo il genio e V idea degli Artifici,
.
the la producono , e degli Uditori che V afcoltano ; così pure delle Nazioni , come ve-
di-imo accadere fingolarmente tra la Mvfica degl' Italiani, e de' Franctfi nel guft»
non poco dìvirfi , accadendo fpeffo , che un' idea , quanti piace ni una parte di ehi
(.' afcolte , altrettanto difpiace all' altra , >
.
Cui enim eft illud ignotum . quod Pythagoras ebrium adolefcentem Taurominitanura
fub Phrygii modi fono incitatum fpondeo fuccinente reddiderit mitiorem & fui coni.'
poterci . Nam cum feortum in rivalis domo effet claufum : atque ille furens vellet
domum amburere : cumque Pythagoras ltellarum c.irfus ( ut ei mos noilurnus ) ia-
ipiceret: ubi intellexit fono phrygii modi incitatum multis amicorum admonitioni-
bus a facinore noluiffe defiftere : mutari modum prarcepit, atque ita furentis animum
adolefcentis ad ftatum mentis pacatillimac temperava . Quod feilieet M. Tullius com-
memorat in eo libro : quem de confiliis fuis compofuit : aliter quidem : fed hoc
modo. Sed ut aliqua fimilitudine adduclus maximis minima conferam : ut cum vi-
nolenti adolefccntes tibiarum etiam cantu (ut fit ) inftincì;i mulieris pudica: forei
frangerent: admonuiffe tibicinam ut fpondeum caneret, Pythagoras dicitur. Qjod
cmn dia fecilTet : tarditate modorum &
gravitate canentis dlorum furentem petu-
hntiam confedalfe . Vedanfi ancora Thom. Stanlej. WJlor. Philofoph. P. 8. Difcipl.
Pythag. P. 1. e. 8. feci. T. 2. pag. 346. Zarlino Ifiit. Harmen. P. ». cfp. 7.
. . .
(4) Boetius he. cit. Sed etiam Empedocles cum ejus hofpitem quidam gladio
furibundus invaderet : quod ejus ille patrem accufatione damnaffet inflexifle modum
dicitur canendi : itaque adolefcentis iracundiam temperale. Thom. Stanlejus lo r . cit.
jpag. 416. Cum item adolefcens quidam in Empedoclis hofpitem , Anchìtum , qui
patrem ipfius, publico judicio, capitis affecerat fupplicio, prac ira atque animi im-
potentia irruiffet , ftricloque enfe parentis judicem, tanquam homicidam jamjara
tflet percuflurus, fubito is mutato tono, Homeri iftud fidibus cecinit.
Nepenthes lblvens iram , atque oblivia menti
Inducens
Atque ita Anchìtum hofpitem fuum a morte , adolefcentem vero ab homicidii cri-
mine liberavit, qui ab eo tempore difciplinam ej is amplexus , inter clariffimos
ipfius difcipulos extitit.
(jl S. T. t. Edìt. Maur. pag. 180
Bajìlìm: Homi!, de legend. lib. Gentil.
Contra Thimotheus cantu dimifTo , in non degebat. Neque enim ita om-
palacftris
nibus muficà przfiitiflet , cui feilieet tanta ineflet artis peritia , ut & animum per
eoncitatam aufteramque harmoniam ad iram excitaret, &.rurfus demulceret, emolli-
retque per remifiam, cum veilet. Hac item arte, cum aliquando Phrygios modos
Alexandre incinuifTet, incitane eum dicimr ad arma inter carnandum : & rurfus
reduxifle ad _convivas , cantu remiflo Vim adeo magnano & in ronfici
. & in eym-
,
no
(6) Cenfirinut de die Natali Pytbag. opìn. de Partu. Afclepiades medici» frene-
ticorum mentes morbo turbatas , faepe per fymphoniam fuae natura: reddidit . Alex.
nb Alexandro Genia!, die. lib. 6. cap. 5. Afclepiades vero publico fertur prseconio,
quod phreneticos &
mente imminuta laborantes , concentu fonorum , mirabili ex-
perimento ad fanitatem revocarit. Cmlius Aurelianus Chroni. lib. i. cap. 5. dr
furore five infanta. Afclepiades autem fecundo libro adhibendam prarcepit canti-
lenati] .
Boeotiorum pluribus, quos fciatici doloris tormenta vexabant, modis cunclas fertur
abfterfifle molettias
(8; Athen&us dipnof. lib. 14. cap. j. Morbis auxiliari muficam Theophraftus
libro de Enthufiafmo fcripfit
?
& qui vexantur coxendice , eo cruciatu liberari , fi
quis , dum urget dolor , tibiis Phrygiam modoruin harmoniam canat , quam primi
repererunt Phryges , & exercuerunt. Vide Cafaubonum in hunc loc. DaJecampium, &
(9) Tutorie a Mufica lib. I. cap. 1.
(io) Eleni. Mufic. in princip.
(Il) Inflit. Harmon. P. x. cap. 7.
<ix) Dial. della Mufica Ant. Moder. pag. %6. 90.
(13) Melopeo lib. 2. cap. xj. pag. X53.
(14) Quanta certezza abbia la Mufica pag. 34. feq.
Uj) -D? Huptiis Pbilohg. lib. IX. edit. » Marco Meibomia T- »•
. , . . ,
(ti) Apud Georg. Franct Sittyrs Media Differt. Medi, di Miijìca J. 19. pag. 480^
Hadr. Beverland. in admonitione de cavenda fornicatione p. 14. ait Cum maxima :
fit menti cum corpore affinitas, ideo ad difeutiendas lafcivas cogitationes prodeft
quoque Mufica . Pythagoras , ut phantafma hilare imprimerei phantafia; , folebat
cubimm petimrus lyram pulfare, &
cogitationes fpicare chordis: Matutinus Toxvxpp-
for fumfit in manus, perturbationefque ex fomniis colleitas ejus modulazione expia-
vit , eoque in divini amons adfeendit defiderium.
(17) Geograpb. Uh. 1. pag. mihi 11. Neque hoc foli Pythagorei, fed Home- &
rus cantoribus vitac ad modeitiam formando munus tribuit ; ut curo de cuftode
Clytimaeftrac fcribit:
• . multis tutelam coniugis illi
Cum Troj^m peteret verbis mandarat Atrides,
ncque ea iEgifthum ante potitum
Cantorum in vacuam quàm deportavit adulter
Infulam : ita affenfam proprias perduxit aedts
(18) tìnta Tim*. Locr. de Anìm* Mundi ex ver/. Jo; Serrani T. 3./. ioi. Vox
au-
. . —
.,
aurium meatus procedentes ad jecur ufque contingunt, in his cft ipiritus , cujus ino-
tus eft auditus. Vocis vero &
suditus alia velox, alia acuta, alia tarda: gravis
media , nullis tamen
menfurae terminis definita
certae alia quidem multa dif- : & &
fufa , magna eft : alia panca contraila parvi &
alia vero ad rationes Muficas
,
:
perata .
QuiiitManuf ìnfl. Orat. ìib. n. ccip. 3. Cum fit autem omnis aclio
(19) Fab.
ut dixi, duas divifa partes, vocem, geftumque, quorum alter oculos
in alteri ,
aures movet , per quos duos fenfus omnis ad animum penetrat affecluj , prius eft
de voce dicere, cui edam geftus accommodatur . In ea prima obfervatio eft, quilem
habeas: fecunda, quomodo utaris Natura vocis fpecìatur quantitate
. qualitate. &
Quantitas fimplicior eft. In fumma enim grandis aut exigua eft: fed inter has ex-
tremitates medi«e funt fpecies, &
ab ima ad fummam , ac retro, multi funt gra-
dus Qualitas magis varia eft, nam eft & candida & falca,
. piena exilis , & & &
lenis &_afpera, & contraila & fufa , dura flexibilis, &
clara obtufa &
fpi- & & :
Diftributio eft in contentione oratio frequens cum raris brevibus intervaliis acri &
vociferatione
tu) Cicero he. cit. Sermo eft oratio remiffa, & finitima quotidiana; locutioni.
di) liem jui fupra Dignitas eri oratio cum
. aliqua gravitate & vocis re-
miflione
. .
carceris, ab extremo complexu liberùm exclufae quae nihil aliud orabant , nifi
:
mortem filio tuo ? quid dabis ? ne diu crucietur ? ne fiepius fenatur ? ne cum fenfu
doloris aliquo, aut cruciata fpirims auferarur ? etiim ob hanc caufam pecunia
licìori dabatur. O magnum, atque intolerandum dolorem o gra/em, acerbamque :
fortunam non vitam liberùm, fed mortis celeritatem pretio redimere cogebantur
,
parentes &c.
(14) JEncii. lib. 6. v. 883.
Heu miferaude puer (I qua fata afpera rumpas
, !
,
Tu Ma'celkis eris. manibus date lilia plenis :
Purpureos fpirgam flores, aninumque nepotis
His laltem adcumulem donis , & fungar inani
Munere
la vita. Virgilii fitb nomine Doniti Sed hunc precipue ob OctHviam qux , :
cum recitnijni imen-Jet, 'ad illos de (ìlio fuo verlus Tu Marcellus eris, defe-
,
dile fertur : atque segre reìocillata , dena feilertia prò fingulo verfu Virgilio diri
julGt
,. . ,
E
più fpleniore , e pia fortuna avrejli
Datemi a piene mani , ond' io di gigli
E
di purpurei fiori un nembo Jparga ;
Che Jebben contra al già JìJJb dejìino
M' adopro in vano ; almen con qucjìi doni
L
ombra a" un tanto mio nipote onori (25).
Svenne ella , e pofcia riavutati dal deliquio , fece regalare dieci
fefterzj per ciafcun verlo al Poeta (26) Sappiamo in fine .
Maro. Ad Seftertios quod attinet: primo fciendlm ed, Seftertios mafcul ino genere
lignificare fingulos nummos feftertios : Seftertia vero neutro genere quando lubau-
ditur vox pondo, lingula miilia nummorum feftertiorum , exempli grana, centum
feftertii funt floreni feptem cum dimidio ; centum feftertia funt 7500. fio reni ; fi-
che dena feftertia vengano a formar la fomma di 750. fiorini.
(17) Cicero Orai. 31. prò P. Sefiio . Non fum tato ignarus , judices, caufarum, non
tam infjlens in dicendo, ut omni ex genere ortionem aucuper, & omnes undique
flofculos carpam, atque delibem Scio quid gravitas veftra , quid haec advocatio ,
.
quid iili conventus, quid dignitas P. Sextii , quid penculi magnitudo, quid aetas,
quid honos meus polhilet. Sed mini fimpfi hoc loco dodrinam quindam juventuti,
qui eflent optimates in ea explicanda demonftrandum eri, non effe populare s omneis
.
eos , qui putentur. Id facilhme confequar , fi univerfi populi judicium verum &
incorruptum & fi intimos fenfus civit.it. s exprefiero. Quid fuit ìllud, quod re-
,
centi nuncio de ilio S. C. qu.jd factum eft in tempio Virtutis, ad ludos feenamque
periato, confeffu rcnximo, fumm.is artifex, & mehercule femper partium in Rep,
tamquam in leena , optimatium flcns , & recenti laetitia , & mixto dolore , ac de-
,
siderio mei egit aperte multò gravioribus verbis meam caufam , quàm egomet de
me agere potuillem ? fummi enim Poetae ingenium non £ lum arte fua , fed etiam
dolore exprimebat Quàm enim certo animo, qui Remp. adiuverit, lieterit cum
.
ab univeriis Re dubia , nec djbitarit vitam offerre , nec capiti pepercent . Haec
.
quantis ab ilio clamoribus agebantur ? cum jam , omilTo geftu, verbis Poetae, &
Itudio aCtoris , & expecUtiom noftrae phuderetur. Summum amicum fummo in bel-
lo . { nam illud ipfe acìor adjungebat amico animo : oc fortaffis homines propter ali-
quod deliderium approbubant ) : Summo ingenio prxditum. Tum Illa quinto cum gemi-
tìi Pop. ilom. ab eodem paulò poli in eadem fabula l'unt atta O pater Me , me ?. .
ilio
. ,
& afta& fcripta videmur effe, ut vel à Catulo , fi revixiffet , preclare poffe dici
vidertnrur ( is enim libere reprehendere & accufare populi nonnumquam temerita-
tem folebat, aut trrorem Senatus) O ingratifici Argivi, inanes Graii , immemore*
beneficii. Non erat illud quidem verum non enim ingrati, fed miferi', qui bus red-
:
dere falurem , a quo acceperant, non liceret : nec unus in quemquam umiliami
gratior , quam in me univerfi . fed tamen illud fcripfit dil'ertiifimus Poeta prò me,
cgit fortiffimus aftnr , non folum optimus, de me, cum omnes ordines dèmonftraret
Senatum , Equites Rom. , univerfum populum Rom. afcufaret. Esulare finitis, fivi-
flis pelli, pulfum patimini . Qua: turi! fignifìcatio fuerit omnium, quae declaratio
voluntatis ab univerfo Populo Rom. in caufi hominis non popuhris , equidem audie-
bamus : exiftimare facilius poffunt, qui adfuerunt. Et qùoniam me huc provexit ora-
tio , hiftrio cafum meum toties collacrymavit , cum ita dolenter ageret cau'am
iream, ut vox ejus illa praeclara lacrymis impediretur. neque Poene quorum ego ,
femper ingenia dilexi , tempori meo defuerunt : eaque Populus Rom. non folum
plaufu, fed etiam gemitu fuo comprobivit Utrum igitur haec Aefopum potius prò
.
me, aut Accmm dicere oportuit, fi Populus Rom. liber effet an puncipes civita- ,
tis? Nominatim fum appellatus in trino, Tullius, qui libertatem civibus ftabilive-
rat, miliics revocatum eft. Parumne videbatur. Popul. Rom. indicare id a me, &
a Senatu effe conftitutum , quod perditi cives fublatum per nos criminabantur?
(18) Manuel Brycnnìus Harmomc. edit. VVallis Uh. 3. Sect. IO. p. $ox. Eli auteiu
Melos ( Cantus ahud Sermocinale, aliud Muficum. Sermocinale enim elt iflud,
)
quod componimr ex Vocum profodiis naturale enim eft vocem inter loquendura
: (
intendere & remittere ) Muficum autem melos, de quo agit h^rmonica eft diafte- ,
maticum illud ex Phthongis & Diaftematis compofitum Oportet enim in hoc dia- . , ,
ftematicum effe vocis motum , multafque effe ftatior.es. At non folummodo ex dia-
flematis & phthongis conftare debet harinonicum melos ut coi gr uim habeàt ordi- ,
nem ; fed item opus elt debita quadam pofitione non utcunque fortuita. [ Nam ,
,
cantus conftitutionem recte fcier.dam defpiciendum eft [quod eft hujus propnum ]
,
cutìonis cantu differt ihuIÌlus, quod vocis unotu utatur diaftematico: Ab incongruo
& depravato , divergiate cumpohtionis diaftcmatum .
,
giorni dall' addotto precetto di Cicerone , [opra tutto in que' Recitativi esprimenti di-
vertita d' affetti contrarj che fogliano accampagnarji con tutti gli Strumenti , ogni qual-
,
volta [appiano frapparvi fra un fentimento e V altro il precifo fpazio e paufa di tem-
po , per paffare da un' affetto ad un altro tutto iiverfo . Fra tanti pezzi /ingoiar! di
tal natura fparjì nelle Opere Drammatiche del celebre, e non mai abbajìanza lodato
Ab. Metafiafio , ofervinfi le Scene 4. 5. 6. e feg. del terz' Atto della Clemenza di Ti-
to. ove il Componitore di Mufica ha un bel campo per fare fpiccare il fuo valore e ,
perizia dell'Arte nel frapparvi gli Strumenti fra un fentimento e V altro , con li dovuti
intervalli e fpazj , per dar all' Attore , e agli Uditori il precifo, e opportuno tempo di
affetto all' altro tutto oppofio
f affare da un'
.
o 2 O fat-
(3») Plutarcbut de Mufica. ex -.'erf. Caroli Valgulìi lijt. Venet. 1531. p. 60. Et
magnam fané Plato operarti mufica; fcientiae dedit , auditorque Diacontis Athe-
nienfis atque Metelli Agrigentini fuit. ]o: Bapt. Donius de Prsfi. Mufic. Veter. T. 1.
pag. 161.
133 Tratt. della Mufica Scenica cap. 38. T. %. pag. 109. In conferma di ciò,
1
Tomajo Stanlejo ( Hiflor. Phìlofoph. P. 5. cap. 16.) fra le opere perdute di Arìflotele
nota nella ferie dei Matematici dello jleffo Autore un libro ile Malica , ed un altro in-
titolilo Pythonica; Muiìces.
(34) Rollin. Storia Antica trad. dal Frane. Tom. 11. pag. 433. Per quella ra-
gione li pili celebri tra' Filofofi , che ci hanno lafcinti de' Triniti fopn la Politica,,
come farebbe a dire Platone, e A ri Itotele , raccomandano in modo particolare 1 che
s' impieghi ogni forta di attenzione per fare infegnare la Malica a' Giovanetti . In
fitti quella formava una porzione eflenziale della educazione tra Greci . Oltre l'elTer
ella necelTariamente legata a quella parte di Grimatica , che fi nomina prrfoda,
la quale tratta delle (illabe lunghe , e brevi della pronunzia , la quale ìnfegna la
mifura de' verfi , il ritmo, o ila la dtlìne<za, e principalmente la man era di ac-
centuare le voci, erano perfuafi gli Antichi, totcr quella molto contribuire alla
iftr1.17.ione del cuore de' Giovai etti , nel quale introduceva una fpecie di armonìa
bai'ante d' induigli ad operare tutto ciò, che era onello . Leggafi nel citato Autore
un fitto narrato da Polibio Storico, come egli dice, prudei te elatro, e che merita
,
tutta b fede, ove egli dejcrive gli ejjeiti maraviglio/i della Mujica operati apprejfa
degli Arcadi .
. .
(J?
1 Politica trai, da Bernardo Segni lib 8. cap. 5. Galenus ex lib. 9. «pud
il. Meibotnium Not. in Quintilian. p. 301. 301. Modos quoque exercirationis
Arijl.
re;:erta pertui'batiov.um c.iufa nobis prsefcripht H ic enim cognita curabimus ex Pia- .
effertum eft , obfecro ; ita eni 11 Ghryfippeos percontabor, ut final ac Damon mufi-
cus tiblcinae , qja; adoìefcentibas quibuldim tem.ilentis infanaque agentibus Phry- .
petu deftit.rint ? Non eni 11 rationalis facultatis ooinio:ies deiocere ac mutare canti-
lenis valenus; fed affeclibus obnoxia anima: pars, cum fit irrationalis , ipfa fané
motibus qjibiifdam irr'tionalibus & excitari , fedari poteft. Ita enim natura com- &
pantum eft, ut irrationale ab irrationalib ts , rat.o.iale a (cent a , infeitia , & &
utilità e 11 &
detrimentum adipifeatur. Atque hoc ex agnita perturbationum caufa
emolumen'um elfe ait Pofidouius.
3<S Flato apud Meibomium he. cit. Annon igitar, inquam ego, è Glauco,
( '
his de cuiis pracclpua educatio in Mufìca confiftit, quoniam maxime in anim.e in-
teriori p^netrant cuai rhythmus tum harmonìa
, vehemenriflìme eam tangunt. , &
Prarterea adferilnt decus , o£ decoru.n faciuat fi quis recte educetur; fi minus, con- ,
trariu n .
Segai he. cit. In conferma di quanto dice Ari fiatile , [o? "iunge Carlo Valgu-
(,•7
t
ìio in PI ut archi Mufìca p. 516. tergo) Nemine.11 autem elTe puto tam ftupidum tam-
(
que plurnbeufn , quod cantu non moveatur. Predare Theophraftus in fccundo Mufi-
£ee inquit naturili mulics elle inotum anmi* invela a perturbationibus mala ab
ea de^eùeiuein
. ,
difpoflo quando e' n ode certe altre come par che faccia foto
, ,
(38) Segni loc. cit. Rolliti , Storia Antica trad. dal Fr.tne. Tom. XI. pag. 440.
riferisceun pajfo di Fabio Quintiliano , parte del quale io efpongo , che ftrzie di con-
ferma a quanto dice Arijlotile. Quando 10 per tanto raccomando la Muiica, intendo
parlare di quella , di cui gli Uomini
coraggiofi ed onorati fi fervivano per cantare
le lodi de' limili a loro. Non pretendo né meno
di parlare di quegli ftromenti ma-
lefici , li quali con le languidezze del loro fuono introducono la delicatezza , e 1»
impurità negli animi, e che debbono averli in orrore da tinte le Perfone ben na-
te. Intendo io folame.ue di quell'Arte, che con diletto pafla al Cuore per lo mez-
zo dell'armonìa, per risvegliare le paflìoni alla ragione, o per acchetarne fe-
condo il bifogno tumulti Soggiunge Rollin. Qjefta è quella forta di Mufica
i .
di cui i più illuftri F.lofofi , e li più prudenti Legislatori fra Greci ficevano tanta
itima, perchè addomeftica gli (piriti più felvatici , addolcifce la rozzezza, e ferocia
de' temperamenti, purga i coftumi, rende gli animi più cap'ci d- disciplina unifee ,
(40; Dial. J. dell ti Repubblica pag. 414. T. $. trad. ili Dardi Bembo. Arflide
Quin-
, ,
Quinti!, Ai Mufica Uh. i. pag. 108. Porro in fermone Je inftrumentorurn ufu hac
nobis deebrant veteres. Noxiam enim & fugiendam melodiim , ut in nialitìam
ac corruptelam fubducenrem , Sirenibus ferina forma, ac ìr.ortalibus mulierib.us ad-
tribuére , quas & Mufa vincunt , fugitque cilato curfu fapiens Ulyffes. Cum autem
duplex fit utilis Mufires exercitatio, quartini altera ad hohéilprum utilitatem ; alte-
ra ad idiorarum , & fi qui his funt huaiiliores , innoxiam reròiffionem, utilis exi-
ftat ; Ulani qua' in cithara eft , eruditivam ac virilem exiftentem , tribuére Apolli-
ni ; hai e qua: jucundum neceffario perfequitur, quia ad mu'.tos refpiaat, ex Diis
femina , Mufavum uni, Polymniae adtribuerunt . Porro Mufica opeiationis, qua:
per iyr'm fit, alteram ad erudiendum utilem , tanquam viris commod.im , adfigna-
runr Mercurio : alteram , qua- ad relaxandam mentem eft idonea , ut qua- anima;
partem femineam fape ac concupifeentem demulceit, Erato adtribuerunt . Rm-fus
in tibiis , alteram melodiam , qua virorum multitudinem voluptati defervientem ,
animaque pariem demulcet, ipii Euteipe, qua cum honefto jucundum, fecundum
nomen, penequi hoititur, adtribue're : alttram, qua juvire raro poteft , ob mul-
tam fcient.am & pudicitiam, non tanien omnino ab ingenita recedat natura femi-
rea, non àrnplius ex Diis m.TÌ, fed feminse quidem per genus, calìa vero ac bel-
licofa per morem , Minerva tribuunt .
(41) Ifiac VoJJÌus de toem. C.mtu ir Virih. Rbytb. pag. 71. Nam certe cum tota
mufica poieftas in rhythmo conliftat, & abfque eo 011, nis cantus fit inconditus , il-
lud omnino demonftrar.dum erat , non in Amplici fono fitam eiTe viin iftam qua
anunos e* affccìusmoveat , fed foli propemodum rhyihno hanc iueffe efficaciam ,
& verum elfequod jam fuperius monuimus, rhyihmum effe tì tùv nrapi. ^.vmxjiìs,
nec polfe nuuicum dici , qui rhythmum ignoret
. .
(41) 11 Serrano al Didl. }. della Rep. dì Fiat. trai, del Duri! Bembo ». I J. T. 5. p. 4«*-
Parla del Ritmo in quanto fi poffà adattare alla fnr.naz.ione dei coltumi degli uomi-
ni , al qual fine folarrente inoltra di aver introdotto queito ragionamento Prende
.
lato nel Timeo , e nel Lacheie . Ancor qui deferivo la forza di quella confonanz.a
nell'animo, nel parlare in tutta la vita, e vuole che tutta lì difponga in modo
che la concordanza medeiìma non venga in maniera veruna turbata. E così vuole
che la ile Ha temperanza nelle veiti , nelle fabbriche, ed in ogni altra sì fatta cofa
e dappertutto a llan temente lì mantenga.
(43) Idem ubi jupra .Petr. Gaffendus ManuduCi, ad Mujìc. pag. 657. T. J. Oper.
lift ameni modus èligendus , congruufque ufurpandus ; tum ne res Ists modo lugu-
bri , lu=;ubres lano exprimantur , ac universe ut orationi lit cantus confentaneus ,
tum ut agnofeatur quibus chordis vocatae cadentiae accommodandae fint , &ad quas
ufque excurrere liceat
(44) Plato toc. clt. pag. 417. 418 Renat. Cartejìus Compend. Mujìc. de Numero
•DelTempore. Non omittam tamen t unni effe vim tempons in Mufica, ut hoc fo-
lum quandam delecìationem per fé polfit afferre ut paet in tympano inltrumento
,
bellico in quo nihil aliud fpecìatur quam menfura quae ideo opinor ibi effe poielt
,
non folum duabus, vel tnbi.s partibus conHans; (ed etiam forte quinque aut feptem
aliiique; cum enim in tali inlìunento fenlus nihil aliud h beat advertendum quam
1
tempus , ideirco in tempore potelt elle major diverfitas ut magis fenlum occupet
(45) Il Serrano .nell' Argom. al DJul. 1. delle Leggi di Platone così Ji ejprime Platone .
diftgiia tal coi.vemenzi coi nomi x°P HUi > P^C- m t^i^'us , di b Ho, cadenza, e canto;
>
ed elpone una dottrina lemplice e nuda. 11 ientni.ento e l'ordine del piacere fi iede
principalmente nel canto , nel giuoco , nel bado , nella gimnadica , nei conviti ; ed
296 Dijftrt a gioite Teresa.
Ariftotele poi profeguifee a dimoftrare Je altre due for-
te di Mufica , dicendo: E' chiaro adunque che tutte l'Armo-
nìe fi debbono u/are , ma non già tutte in un modo : ma l'Ar-
monìe affettuoje per dijciplìna ,
"& /' Attive , *& le Aflrattìve
Ji debbono tifare per mezzo a" altri, che le cantino , ^3 fuonino :
perchè quello affetto che veementemente accade in certi animi,
quefìo ancora accade differenti pe V pia , "Cf
in tutti , ma fin
fé V meno Jiccome è la Mifiricordìa , e il Timore , "& anchora
:
/'
A/fratti one Conciojtachè per tal moto alcuni diventino divoti,
.
giugne d' affitto Che tutti per tal mezzo Ji purgano , ^S3 ah
.
in altre occupazioni di ni gerere introdotte per la quiete dell* animo Tali rilafla- .
menti e fono affatto neceffarj per follevare le miferie della vita umana: ma
rifofi
non per quefto devono effer troppi , o immndefti .
(4<) Segni cap. 7. pag. 117. nS. Leggajì V tfpofìùone , che fa il citato Segni [opra
ilprejcnti Capo a" Arijlatile .
I47) Segni cap.
f. p..g.
ili. Ariflctcles Vrohlcm. Seti. 19. ». }8. Cur numeris,
moduiis, cartiris, denique omnibus concinendi gei;e r ibus obleclin omnes confueve-
re ? An quod motibus naturalibus obletìan datum a natura omnibus eli? Indicium ,
quod puen ideo nuper editi his 'pfìs moveri , oblettarique polfunt modis tamen :
idjecritiis eanticorum ut deleflemur, efficere afuefeendi ratio poteri. Sed enim nu-
meri propteiea mulcent, quii ra um ordinatumque computandi numerum habent,
,
rroventqi.e nos prò fua tequabili ferie ordinate. Motus enim fimiliarior natura: eft
ordinatus , quatn inordinatus itaque fecundum naturam hic magis eiTe probatur.
:
Argumentum quod cum ordinate & laboramus, & bibimus , & comedimus, natu-
,
xam, vireique noftras & fervamus, & augemus. Contra inordina:e cum agimus,
depravamus naturam , atque de fuo ftatu dimovemus morbos enim rrtur'lis ordi- :
flis corpoium effe motiones nullura dubium eli. Confonantia vero demulcere ide»
. . . .
poteft quod mixto, live temperatici contrariorum eft iunclorum apte inter f'efe,
,
portionemque invicem cuftodientium . Portio igitur ordo eft, quem modo natura
fnavem effe propofuimus. Et temperatimi quoque omne fuavius quàm intemperatum ,
eft: pratfertim fi cum fenfibile fit, pariter vini habeat utriufque extremi quem'd- ,
Reiic ìendae
S Lydia: mixta: , & Lydia: acuta:, ceteraque ejufmodi
'
j ) Jonicae , Si Lydia: laxa:
Harmonia:
1 Recipiendae )
r ( Qualunque multai
multarum chordarum , multorumque con-
j Rejicienda ) centuum funt
tnftrumenta ) £ Tibia.
) . .
r Lyra.
I Recipienda } Cìthara .
L
i Fiftula.
(49) Vedi il fatto di Apolline e Marfia al Cfip. %. p. XI. , t tap. J.
f. 66, [tq,
(\0) Segni Cap. 6. pag. iftj, %tS.
,.
m.nte vietarono V ufo di lui alli Giovani , ~Qf agli huomini li'
beri: febene imprima e' /' havevono ufato Et quefio nacque , .
J <
la Mufica de" Flauti (5 0* Di che né e 'empio che in Sparta ,
un certo Capo del Choro egli fiejfo meffe in atto tal Mufica :
onde poi in Athene V ufo d' ejfi vi venne in confuetudine : che
quafi la maggior patte degli huomini liberi gli volfòno tifare
Qjiefia ci fi manifefia per la Tavola , che pofe Trafippo , quando
ei fu Capo del Choro per la Tribù Effrantide tal Mufica . Ma
fu dappoi riprovata dalla ftejfa esperienza quando e feppon mi
giudicare quelle cofe che tendono alla virtù : *& quelle che
,
'Ji) Senni (in butte loe.ftl. 117. ) rosi commenta. Il Fbuto, o fimili inirrumenti
Iinn fono di tal natura, che in effi fi debba far difriplini : anzi che piuttofto e' deb-
bo; efler tifati per purifìcatione de l'animo: che vuol dir qui per dilettarlo, per &
farlo quieto dalle perturba/.ioni . Il qual diletto, & purificano!! d' animo mediante
tah muramenti ferve piuttolto al vulgo che agli huomini virtuoli : perchè li così
fatti piuttofto purifica 1' animo per via di fuori più morali, cosi come ancho nel- i
le Scene &
negli flettaceli con differenti poemi puritìc.in gli animi li virtuo, , il &
Taiga.
,
quei, che fono in ciò Jagaci, *£? per altre ragioni: *£? perchè
Uloy^no havendo tentato di fare il Poema Ditirambo nel medo
Dorico , non potè condurlo : ma dalla natura ifleffa fu tirato
di nuovo nella armonìa F rigia a tal' Poema convt nir nte Et .
gli eccejji , *©" affermando noi, eh' e' Ji debba feguìre ; *& il
modo Dorico con l'altre Armonìe havendo Jìmìl jpi or ottiene :
feto è manfejìo a tal' modo dover efjere iujftuiti li Giovani.
Et due fono li fegni ai quali e' debbono in ciò ejjer indiritti , al
,
eonjijìenti in tughe, Imitazioni del Canto fermo, Rovcfci , Contrappunti doppj , Ca-
noni Compojizìonì a più Voci, e a più Cori, altrettanto lontana dal mover gli affet-
,
ti, tentarono d' introdurre Jingilamente nella Drammatica, tutte le qualità della
,
Greca Mujica. La Monodìa, Jìa Canto di una jota Voce , fu une de' /involar! mez-
zi, con cui penfarono più facile per ottenere il loro intento, onde lo divijero parte in
Recitativo , e parte in Arie. In fatti, effendo il Recitativo un difeorrere cantando, un
cantare decorrendo , egli è più atto per je Jleffa a mover gli aj/etti, di quello /;..»<> le
Arie
,
nell* animo degli Uditori . Nel progreffo del tempo , fingolarmcnte nel fine del paffato fe-
eolo e nel principio
, del preferite fu ridotto ad una grande perfezione il Recitativo
talché* effluito da periti Cantori, eccitava mozioni d" affetto firaord : narie . Si refer*
celebri in tate fitte il nobil' Uomo Benedetto Marcello , il Baron d' Ajlorga , Gìacoman-
tonìo Perii", Alefjandro Scarlatti, Leonardo Vinci, Nicolò Porpora, Francefco Gafparì-
ni , Gìoanni Bottoncini , e tanti altri, che per brevità tralafcio Pereto che fpetta alle
.
Arie , fé fi conjìderano in riguardo all' arte della Mujica , fu 7 principio furono molti
languide, ma nel progreffo del tempo fempre più ftudiarono i Profejfori d' introdurvi
nuove invenzioni, varietà d'Idee, e fopra tutto , come praticafi oggi giorno , ornamen-
ti di Strumenti , talché il Cantore, che dovrebbe pur ejfere la parte più principale t
refi. enon poche volte jepotto e come joggetto alla varietà delle idee , fé non vogliami
,
dire al rumore degli Strumenti Se ji conjìderano pofeia in riguardo all' efprejjione del
.
fentimento delle parole ogni qual volta i Compojitori non fi applicano a ben compren-
dere , e penetrarne il loro pentimento , così pure a dijlinguere le partì della Mujica ,
che fono aite ad efprimere più un fentimento , che un' altro , mai non avranno V in-
tento di eccitare alcuno degli effetti fingolari prodotti dalla Mujica Greca . Non v* hit,
dubbio , che molte p~*rti di ejfa Mujica, non poffono efcguirjì nel lor ejfere perfetto nella-
nojlra Mujica, come Jone li tre Generi Diatonico, Cromatico, ed Enarmonico, con le
loro bperie\ così pure i Tuoni o Modi, tante diverjìtà di Strumenti , e il Ritmo con
quella efatiezza , che li praticavano i Greci , perchè II nojlro Contrappunto ce lo ìm-
pedifee , non ejfendo con efjo combinabili i abbiamo però altri mezzi, come Jono l(t
Modulazione , la jeeita degV Intervalli , la proprietà delle Confonunze e Dijfonanze, e
la natura de' nojìri Tuoni, che acquijlano diverjìtà di proprietà dalla particìp azione
degli Strumenti jl abili . Abbiamo il Recitativo , il quale forji potrebbe rìdurji a mag-
gior perfezione ; ma al giorno d' oggi , non fo fé più per pigrizia, che per imperìzia'
de' Compojitori e de' Cantori ji trascura talmente , che ji e ridotto a non efjer in nìun
7nodo curato nei Drammi , eccettuatone alcuno accompagnato dagli Strumenti . Le noflre
Arie conjijiono in una unione eterogenea d' idee , e di varj pezzi uniti injìcme più dall'
accidente , che dulia ragione, jenza unità, e fenza ordine, la quale unione eccita per
io p ù negli ani t*i degli Uditori un mcjcuglio di affetti fra di loro oppojti , che in niun
modo pojjuno né dilatare , né muovere, £' dejider abile , che rinajca qualche Profejfqre
di raro talento, e ben ìnjlruìio di tutte le parti della Mujtca , e fopra tutto del valo-
re e della proprietà dell'armonìa , e della Meiodìa , il quale poco curante delle dicerie
degli altri Pruf-ffori , che impegnati a foflenereil loro Stile , deprezzano tutto ero, che
ett.epajfa la loro limitata cognizione , faccia rinafeere ad imitazione de' Greci , la ve-
ra e giujla mozione degli affetti , e follevi gli animi degli Uditori già annojati dalla'
frefenie Mujica , e fuppl fca al difetto di quei Compojitori , che troppo jidandoji di quel
primo, e momentaneo poco dell' Idea , e ninna premura prendendoci d' impofjejf^rji dell'
Arte che perfeziona la natura , in breve tempo ji riducono aridi , e perciò da tutti ne-
,
gletti. E jteco-ne la fcuola Romana fece rinafeere nella Mujica la perfetta Armonìa,
e- 'a fcuola Napoletana la vivacità delle idee , così è da fperarjt , che alcuni Profejfori
y
de nojlri giorni , che già d^nno gran Jaggio de. la loro dijlìnta cognizione Juperiore alla
comune degli altri 3 poffano procurare quel predio alla nojlra Mujica , che aveva quella
de vrecì .
. :
vita: incrementum . Mufica enim tunc in certas quafdam formas fuas diltribuebatur :
& una erat illius fpecies , Precatio ad deos, qua: hymnorum nomine notabatur. &
illi fpeciei alia erat contraria
,
qutm Threnos, alia, quam Pxanas nuncupabant
& alia, Liberi pjtris inventum , Dithyrambi nomine: &
alia, citharcedica: ieges _
appellata:. His aliifque hujufmodi carminum formis conftitutis, non licebat cuiquim
aliquo verfuum genere alterius vice abuti. at illorum robur norie, &
fimul de &
iis judicare , & eum qui non pareret, mulclare , non erat ilhid filtula: munus, nec
hac in re dominabantur imperita: quasdam voces &
exclamationes multitudinis _,
cabat vetus illa Grada longe pro\ iderts , quàm fenfim pernicies ìlhpfa civium ani-
,
mos malis ftudiis, maliique dodrinis repente totas civitates everteret : liquiderà
illa fevera Lacedsemon nervos juffìt , quod plures quam feptein haberet , in Timo-
thei fidibus inde demi Idem Uh. 3. de Ltg. 19
. Piatemi noftro placet , qui
mulicorum cantibus air rnutatis, mutari riviratimi flatus.
(57) Diodorus Sìcului Bibliotb. Hìflor. Uh. 11 pag. 7». T. 1. Sed mirum contra
omnium expectationem bello eventum fortito nona difcnmine t.mtum ilio Gnecorum
gens liberata elt , led ingentem praeterea gloriam obtinuit , & tantis unaquarque
Graecia; civitas tunc opibus repleta fuit, ut cimeli rebpfas in cuntrarium fortunx
vices demirarentur. Ex eo namque tempore per annos L. Grascia prolixa ad feli-
citateti) incrementa fecit Interim enim bonae artes
. propter opum abundantiam ,
,
in ejf non vi ,
f
sforzi dentro per fine alcun virtuofò , ma per
dar piacere a chi ode , *Cf che quefo piacere anchora vilmente
vi
($8) Cìcno Tufe, Qusfl. lib. i. 4. Summam eruditionem Greci Etani cenfebant
in nervorum vocumque cartibus; igitur & Epnminondas ,
princeps meo judicio Gras-
cia:, fidibus preclare cecimffe dicitur: Themiftod'efque aliquot ante annis, cum in
epulis recufafi'et lyram, habitus eft indocìior. Ergo in Grecia tnnfici fliruerunt,
difcebantque id omnes, nec, qui refciebat, f tis excultus doclrina putab'.tur.
il traduttore Bernardo Segni
(59) Pclit. lib. 8. cap. 6. pag. 117. [opra di che nota
Ove dice [Perchè gli fpectatori eliendo huomini vili] conviene tal luogo con quel-
lo, che è nell'ultimo della Poetica, dove (i tratta della medefima materia: an- &
chora conviene con un luogo nel terzo della Rettorici , dove e' dice del fonatore
del flauto , che è fienile alla Bertuccia : perchè così come la Bertuccia per natura
fua fa affai giuochi , così tali fonatori per piacere al vulgo mentre eh' ei fuonano ,
ufano di fare affai giuochi deila perfona loro. Plutarco riferito da M. Roìlin Stor.
Antica trad. dal Frane. T. 1 1. pag. 4S}. dimojlra come a' giorni fuoi fojfe ridotta
vitàofa la Mufica • dice egli : La Mulica depravata , eh' è in ufo a' dì noftri facen-
do ingiuria a tutte le Arti, che da lei dipendono, ha fatto danno maggiore alla
danza che a verun' altra Eflendofc unita ad una certa forta di Poefi triviale
, . e t ,
volgare, dopo d' effe r fi (eparata dalla antica, che era tutta divina, fi è fatta pa-
drona de' noftri Teatri, ne' quali fa che trionfi 1' ammirazione la più ftravagante
talmentechè, efercitando una fpecie di tirannìa, è giunta in iftato di renderli log-
getta una Mufica di tenuirfinio prezzo. Ma intanto nel medefimo tempo ha vera-
cemente peiduta tutta la eitimazione di quelli, che per il loro fpirito , e per la
loro faviezza fono confiderai Uomini divini. E qui /aggiunge M. Rolltn. Io lafcio
a' Lettori il penfiero di adattare a' tempi noftri le cofe dette da Plutarco del fuo in
propofìto delh Mufica, e del Teatro. Dimojlra in jeguito tpejl» Autore comi difet-
tosa fi rtndeffe la Mufica de' Greci
. . . ..
fiaclis c.mtilems abllinuitfe. Ncque hoc mirum eft ; cum multa alin vite inftituta
non ignorentur ab iis, qui ea non uf.irpant : ufuque denipto ea ab ipfis atalienan-
tur, quod in quibufdam aliquid indecorum animidverfum fuit . Sed Fiatoni neque
ignorantiam neque imperitiam in c.mfa fuifle ut quaedam rejiceret: verum id eum
fec.ffe, quia indecorum Relp. judicaret ea effe:... At enim apud antiquiores Gra>
Cos ne not un quidem ajunt mulicam quae theatris inferviret : totam feientiam illara
deorum v enerationi, adoi. lcemuuique irllitutioni impenfam fuifle: quòd tum non-
dum tlieatro uiio apud mos homines edificato, mufica adhuc in templis veriaremr,
deorum yeuerationi f &
laudibus bonorum virorum inferviens
. .
bat. Quamumque per vocem utilitatis capitur ex mufica totum hoc conftat homi-
,
num generi propter harmoniam tributum . Quia juxta rationein harmonicam ani-
mam in fupenoribus adificaverat naturalefque ejus aclus rhythmis modifque con-
:
iare dixerat: Sed haec exolefcere anima; ob confortium corporis neceffario obti-
ricnte oblivione : proptereaque immodulatas effe animas pkirimorum Medelam hu- :
jus vitii dicit effe in mufica pofitam : non in ea qua vulgus dekcìatur: quxque ad
voluptatem facìa excitat vitia nonnunquam fed in illa divina, qus nunquam a ra..
:
funt, moribus firmles fefe exhibent : fapoies vero, aut colores , aut odores rutilarli
ejufmodi fimilitudinem gerunt? An qu. d numeri mufici, & moduli motibus conti-
nentur quo modo etiam acfiones> At omnìs eflìcientia moralis res elt , morefque
,
condere poteft : fapores vero, aut colores hoc idem acque conficere non queunt.
Vlutarchus de Auditione Neque iniucundum piito tibi erit audire de fenfu audi-
.
,
,
tus , quem Theophraftus omnium fenfuum maxime ad motus animi ciendos facere
ait: r.eque enim quicquam eorum qua; vifu, quar gufrntu, quae tatìu percipmntur,
tantas mentis alienationes tumultui , confternationefque adfert , quanta: animum
,
quòd dottrina , & fapientia auribus percipi polTit , oculis foiis non poflit
.
ca q 2 zio-
(65) Georg. Eranci Differt. medie, de Mufica 5. n. pag. 473. In difponenda vero
Miantalia multum praeftare Muficam fequentibus probabo. Cum enim v^ri* hic
dentur proportiones , confonantiae , difibnantiaj , toni, varii hinc in Phantafia effe?
ttus . Sic veteres Greci fecere Dorium melos prudentiae larg'torem ciftitjtis
, &
effettorem ad vitla fcilicet depellenda virtutem inftillandam . E dopo dì aver dima-
&
grata la proprietà degli altri Tuoni Modi foggiunge : Omnes tamen illi prò fua di-
veltate animum noftrum tam multifariam flettere dotta nunc iram excitant, niinc
mifericordiam, nunc gaudium , mox triftitiam &c. per quos deinde affettus ìd obti-
net divina Mufica, ut vel humores, fanguis praefertim &
fpiritus congelafcentes &
fìxiores antea fundantur, expandantur, &
quod inutile erat excu'iant, vel nimis
pxpanfi &
fufi figantur, contrahantur , ad tranquiìlitatem reducantur; quo tan-
&
quam càuft obtento ipfo mox etiam potitur fine optato, finitate.
,
So-
(67) Georg. Baglivus Prax. Med. lib. i. cap. IJ. apud Georg. Francie loc. eh,
pag. 47J. Mufica , ait , eft de genere eorum qiue aérem acute feriunt ,
,
& in vi-
vidas quafdam undulationes difponunt; motus hi feu veloces undulationes fanguini
& fpiritibus per contacìum communicata: in ls diverfas excitant aftecìiones nunc
,
mos, quas ex mlnutiffimis fpiritus corporeis , feu particulis vigentibus conflari dica-
mus ? ita ut voces , & foni ccrtam in fé muititudinem atomorum contineant , quas
dum illam fìguram , aut corpus efformant , cui figura? atomorum in auribus, vel
imnginarione exiftentium correfpondent , placeant difpliceant vero cum minime
;
congruunt at fine atomis idem per figuras geometrica , quas omnes acliones cor-
:
porea: imitpri videntur, exponere polfumus quippe qua; fecum congruunt, vel in-
,
ter fé diferepant. Georg. Francie loc. cìt. pag. 471. $. io. Illa (Mufica) mirifice affi-
cit ferfum. Tsnfius porro cum in eo fint toti, ut quod exterius acceperunt , ad
Phantafia: deferant tribunal; non poteft non fieri, ut notabilis in noftro corpore
eboriatur alterano , cum imaginatio praepotens in animi pathemara exerceat domi-
nium , hacc vero quantum valeant in alterandis noftri corporis humoribus , & vel ad
ianitatem vel ad morbum dilponeniis, quotidiana ubertim nos tdocet experientia.
(69) lfac. Vojfius de Poem. Cant. p. 64. Quamvis vero fonus in omnes partes diffun-
datur, illud tamen precipue obfervandum, non omnia corpora , neque omnium homi-
imm fenfus aqualiter ab lis affici , fed prò ratione &
differenti.-» foni, variare quoque
effeclus qui producuntur, cum experientia docuerit , in ea duntaxat corpora, quac
£miles tremores aut motus pofiunt concipere , fonum propagar! , alia, vero penitus
inv
. ,
.
fon h ,
quar-um imam fi tetigeris , ilico fonabitquoque altera; licet multe alia: di-
verrà* tenlionis intercedant chorda" ,
quas immotas perftare omnibus eft notiffimum
Quod fi etiam in inanimis corporibus iftiufmodi intelligamus motus , ecquis dubitet
quin idem quoque in fenfuum contingat organ's pntfertim cum & ratio , ,
quo- &
tidiana id ipfum evincant exempla ? An non paffim obfervire eft fi quem cantan- ,
tem , flentem , faltantem aut ridentem videa nus proti nus nos ad idem agendum ,
invitari , idque non occulta aliqua, ut vulgo exiftimant, potentia fed cogente ,
quodammodò ipfa motuum natura & fimilitudine qux tanta eft ut vix ofcitantem , ,
videre poffimus , quin mox id ipfum f.icere compellamur? Quod fi manifefta adeo
fit potentia eorum motuum , qui à rudi &
Amplici proveniunt natura , ut non ho-
mines folum & cateras animantes, fed &
inanima quoque corpora vehementer adeo
afficiant nemo ut opinor negaverit, quin longe etiamnum major fit virtus motuum
,
Confuli merelur docìiffimi viri Joh. Cafp. Scaligeri Exercit. 301. ad Cardanum
art. 1. quem allegat Joh. de Mey Comm. Phyf. in S. Scripturam p. 95. feq. ubi ita:
Creditur Muficam finitati multum conducere & ad confervationem ejus plurimum
facere Movent enim foni fpiritum mediante aé"rt* , motus autem propria fpiritus
.
acìio eft, qua confervatur in fua fubtilitate- Soni nimis acuti, quoniam fpiritum
dividunt , nimis quoque graves & magni difpfcent quia fpiritum obtundunt, im- ,
nes tamen fed fibi confonantes , id eft, ad menfuram fui editi, omnes enim in
natura confoni funi fed non nobis foni
,
(71) Fab. Quiiitil. Infi. Orai. tib. XI. cap. 3. Prarterea ut fint fauces integrai,
ideit
. .
3 io Dìjprta^ione Ter^a.
La fperienza e' infegna , che il fuono delle Trombe
perchè forte , e lo ftrepito dei Tamburi , e dei Timpani
de" noftri e rozzo eccitano negli fpiriti
tempi perchè afpro
dei vivacità, alacrità, e prontezza ai pericoli, e
foldati
furore nel calor del conflitto, e ciò in virtù del moto ve-
loce , e della forza e afprezza , con cui vien prodotto in tali
occaiìoni il fuono (72)
C
infegna pur anche la fperienza, che il moto veloce,
e il fuono alpro della Lima e della Sega Q quanto r ^id duri
fono i corpi contro de' quali operano), per la difgradevole
ondulazione dell' aria , eccitano la moietta fenftzione e fìri-
dore nei denti , e un certo ribrezzo nel fangue , e molti altri
effetti al corpo e all'animo moleftiiumi, e ciò perchè eflen-
éo il moto di tali meccanici ftrume.ntj imnroporzionato al
moto p'on^Ètófe radici dei denti
delle particole dell' aria , ai
uniti , li tormentano , fmuovono , e perciò ftupidi li rendo-
no e dolorofi ; fconvolgono pure , e turbano i moti del
,
<
be'.Iis gloria carteris praeftat. Georg. BagUvus Dijfert. de Tarant. cap. 13. pag. mi hi
«38. Tympani & fiftulae bellica: dum fonant quàm vehementer excitent motus
,
,
ché rare volte ecciti effetti sì fenjibili in noi la Mujica de' noftri tempi ; ciò n»n os~lan~
te.
,
buiti ?
gì Differiamone Tcr^a.
genere di Scienze , e d' Arti , e renderfì in tal guifa fupe-
riori a tutte le altre Nazioni . Egli è poi tanto vero fog- ,
femplice fempliciffima
, noi di buon grado l'accordiamo;
,
no-
dopo di aver elpojìo nella, fua Opera Adverfus Ma'.hemitic ! pregi della Mufica fon- ,
dato fu d' uno de' princìpi della Setta Pirro/liana di cui e^ìi era feguace, che Omni
, :
rarioni ratio oppofita reperitili", combatte e fi oppone , ficcarne egli pratica in tutti
le altre feienze ed arti , a tutti i pregi della Mufica onde fa d' uopo con molta mode- ,
razione concepire il dì luì fentìmentò Fr ineefeo Bocchi letterato Fiorentino che fcriffe
. ,
nel Secolo XVI. prende la Mufica da (e fola e fep irata dilla forza delle parole e del
.
Ritmo, così .pure Monf. Barrette celebre Medico, e agvreiato nelV Anno 1707 .di'
Accademia Reg. di Belle Lettere di Parigi (Giorn. dr Letter. Fiorent. 1750. T. 6.
J>ag. 184. feq. ) benché parli anche della forza del Ritmo alla Mufica unito , fem-
' bra che parli pia
tojìo relativamente alla Mufica de' nojlrì tempi , che a quella de'
Greci, la quale, quanto dalla no/Ira fia lontana, abb tfi inza fi è dìmofir to. P. Mer-
fennui Qus.fi. in Genejim cap. 4. v. li. de VÌ Mvfic. Art. I. pag. IJ31 In primis
vero non defant egregi! Mutici qui credant id falfum effe
,
idque ex Uricoruin ,
jacìantia ortum habuiife, qui fuas artes ad caelum ufque tollerane, & partim in
faniàm qua; vires acqurit eundo
, referendum effe. Alii Gracco de fua Mufica
.
1
;
tiam , & mendacium Gnrcorum led in illius statis homines qui adeò Itupidi
, , , &
rudes fuerint , ut quidquid audirent, atque viderent, adm rarentur , unde a quali-
cunque melodia facile, quo velles movebantur, qui proinde negant Grjecos ita
,
prjeftantes in Mufica fuiffe , quales eos praedicamus , imo noltros ja.n lo -gè peri-
tiores effe, tam quia credunt eos nunquam pluribus parribus, leu vocibus limai
Con unentibus ufos fuiffe, tum quia negant eorum inllru nenn noltns squilla, quìp-
pe qui fola 4,7, aut 8 chordarum citharà vel teitudine ufi fuerint , tura quia
,
feientia: , & artes quotidie perficiuntur rune igitur Mulic ,perfecìior effe debet, '
quàm apud Grscos , dum adhuc effet in cunabulis , & pruni rudimenta a fuis in-
vffntoribut reciperet.
.
Biffeei\tastone Teresa .
313
noiìra, come
in apprelTo vedremo'. Né
gli effetti, che in
quelle Genti cagionava, attribuir fi debbono in conto alcuno
alla loro ignoranza, e rozzezza, poiché fé vi fu Nazione,
che tanto rifplendelTe nella cognizione , e feienza di tutte le
facoltà ella fu per univerfale confentimento la Greca ; on-
,
accepimus non enim me hoc jam dicere pudebit, prsefertim in ea vita atque iis
.
rebus geftis in quibus non poteri: refidere inerti» aut levitatis ulla fufpicio
, nos ,
ea quae conlecuti fumus, iis lludiis & artibus effe adeptos, qua; lint nobis Graeciae
monimentis difciplìnifque traditi. Quare praeter communem fidem , quae omnibus
debetur, prseterea nos irti hominum generi precipue debere videmur ut quorum ,
praxeptis limus eruditi, apud eos ipfòs, quod ab iis didicerimus, velimus exprome-
re. ]o: Ludov. Vives de Caufa corrupt. Artìum Uh. i. pag. mihi 7. Gr<£C'a parens
fuit difciplinarum omnium , ingeniis fcecunda acutis , fubtilibus , vividis Angelus .
certo che fé loro mancava una tal arte , avevano poi altre
,
inftrumenta quae fidibus multis tenduntur, in ulum tardius venerint , quo pacìo
Anacreontis laeculo Magadls nota fuerit Ems enim fi:: meminit poeta:
.
(79) Onomaflicum lib. 4. cap. 9. feg. 59. Epigonium , ab Inventore nomen ha-
bet.
,,,
Dlfferta^ìone Ter^a .
315
ne £80),
il quale nélf afTegnare la qualità della Mufica
che voleva s'ulaife nella fua Repubblica non ammife che
gii Strumenti di poche corde vietando gli altri di più cor-
,
bet. Epigonus vero, genere Ambraciotes , honore autem Sycionius erat, primus
abfque plettro pulfans . Sed Epigonium chordas habet quadraginta quemadmodum .
mus-: ideòque_ & genera aliquot proportionum amifimus & magnas illas vires.
,
atque admirabiles , quas de prifca harmonia memoria; traditur &c. idem de cnuf*
corrupt. Artium Uh. j. p. 181. Muficam etiam ferunt vehementer mutatimi , propierea
quod vicìores invaferunt Europam , qui harmoniam , quam non intelligerent , afper-
nabantur: ita intelligentiam carminum videmus penifle, nifi in paucis quibuidam
notiifimi concentus, & genera proportionum, qua? aperte teltantur obefiorem effe
nobis , & tardiorem aurem , quam illis prifcis Et hac de caufa admirabiles effe-
.
flus illi mufica: , vel ad fanitatem corporum , vel ad motus animorum exc tandos
fedanddfve , de quibus magni authores prodiderunt , jam olim nulli iunt : vicel-cet
fubtilifTìma: atque abfolutiffima: illi anima: noilrae harmoniac minus congruit exte-
rior hic noftrorum temporum craffus concentus ac rudis , quàm ille veterum eru-
di-
. , ,
ditus ac fubtilis ideò minus habet nunc virium ad aliquid efficiendum in nobis
,
gravis &
odiofa iftsc fit futura adfertio apud eos pratfertim , qui praefentia tantum
mirantur tempora, qui preterita qusvis quanto minus intelligunt , tanto magis
afpernantur , qui denique hac demum noftra state aries plerafque ad fummum di-
gnitatis graduiti provecìas elfe arbitrantur; proindeque amentiam vocant, fi quis
omnibus adverfari &
cum univerfo velit rixari feculo : fed fi iftiufmodi verborum
moveamur ftrepitu , valeat ratio, &
alfentemur, fi ita placet, feculi morìbus, qua-
lefcunque demum ii fuerint , viderint tamen qui fic fentiunt ne illa ipfa ad quae
provocant eos fruftrentur fuffragia . Plures quam centum &
quinquaginta effluxere
anni , ex quo plerique fuorum temporum aeftìmatores adeo magnifice de fua fenfe-
rint mufica, ut nihil quidquam huic addi pofle exiftimarent Qui medio tempore
.
idee e quegli frumenti che iìen più perfetti , e più atti ali*
,
ef-
(84) Qua/I. in Genef. cap. 4. v. zi. De vi Mu/ìc. Art. 3. pag. 1563. Plurima
funt, qua; mufica: noftra: deeffe videntur, quominus ea vi polleat , quam apud an-
tiquos habuiffe legimus , qua: fi reftiiuantur , fimiles effetìus expeftate poffumus
CÙm a fimilibus caufis eodem modo fé habentibus fimiles effectus oriantur . Primum
autem quod fieri debet, ad ipfas dicìiones attinet , qua:, dum canuntur , optimè
,
». Ut non folum diftinflè audiant, fed prarterea verborum fenfum probe intelligant.
3. Dicìionum quantitas , feu menfura diligenter à canentibus obfervari debet . 4. Ver-
fibus diverfis uti debemus , prout res tulerit, &
cantilena, atque- auditores poftula»
verint. 5. Optima: voces , & apta inftrumentomm eligi debent, &
qui canunt
vel ludunt, effe peritilfimi atque adeò exe rota ti filmi in arte Mufica: . 6. Canentes,
vel pulfantes aliquo geftu , vel motu corporis, five capitis, five digitorum , ma- &
rmimi , five pedum uti debent, quibus ad vivum exprimant , qua: canuntur, ut fic
ipfa voce, verbis , cantu., &motu rem ipfam propemódum oculis fubjiciant , quan-
doquidem mufica debet effe quidam veluti rhetonca, atque poé'fis fonora, har- &
monica ; idetfque perfonam illam , quoad fieri poterit, mufici etiam ipfo habitu re-
ferre debent, qua: apta judicatur , ut id fuadeatur, quod cantilena compiexa fuerit,
quanquam forte non ita neceffarius habitus futurus fit , dummodo is,. quo utentur,
noneftus fuerit , &
virum optimum deceat . 7. Ut ea canantur , quibus auditores
affici poflint ; quapropter ipfa cantilena, &
canendi modus illorum monbus, humo-
ribus, temperamentis , patria:, &
Itatui accommodentur , quos excitare volueris.
8. Ut auditores iis attendant, qua: canuntur, alioquin quomodo diftracìos , aliud &
omnino diverfum animo revolventes , commovere poteris ? 9. Ut tandiu canat mu-
ficus, donec is commoveatur qui attendit. io. Ut- modum varient, &
immutent,
quoties ad commovendos animos necelfarium fuerit. 11. Ut modis utantur, qui ad
paffiones, ad quas collimaverint, movtndas aptiffimi iint , quo rhythmum , ary- &
thmopoejam referre poflis. 11. Ut Mufica: genus eligatur, quod fubiefto , feu can-
tilena:, &
auditonbus aptum fuerit, quanquam iioftrum diatonicum nunc sdeò
perfe#um effe non paucis videatur, ut prò chromanco, &
enarmonico fufficere
pò flit , praefertim cum in diatonio quidam femitonia minora, &
ipfas diefes Mu-
tici non raro collocent. Unumaddam, quod 13. loco numerare poflis nempe
nolìri ,
muiicum non foiurn in praxi & tlieoria vocalis & inltrumentalis mulices infirucìum
, ,
effe debere, led etiam in metrica, & rhythmica, deinde in Medicina, & Philofophia,
queiii plurimum Hittonae, Chronogi aphia: Geographia: & totius Coimographia: cogm-
,
tio juvabit; prodent, & Agronomia, licut & cscterae mathematicarum partes, &c.
gì Dlfferta^tone Ter^a.
efpreffione , e che gli atteggiamenti e movimenti del corpo,
e gli abiti fìano talmente fceJti , e regolati, che corrifpon-
dano al fenfo delle parole. Che fi fcelgano le cantilene più
atte a muovere gli uditori fecondo i loro vari coltumi , ge-
nti , temperamenti , paefi , e diverfità di itato . Che gli fteffi
fint toti, ut quod exterius acceperunt, ad Phantafiae deferant tribunal; non poteft
non fieri, ut rotabibs in noftro corpore oboriatur alteratio cum imaginatio prae-
,
potens in animi pathemata exerceat dominium , ha:c vero quintum valeant in al-
terandis noftri corporis humoribus , &
vel ad fanitatem vel ad morbum difponendis,
quotidiana ubertim nos edocet experientia.
(87) Clemens Alexandrìnus Iti. 1. Padagog. e. 13. Ipfa enim virtus eft animse
concini', & congrua ;ffecì.o, qus rationi fubiicitur.
(88) EpiJI. Cathol. cap. 14. ij. Unufquiique vero tentatur a concupifeentia fua
abftractus, & iUcAus: deinde concupilcentia cum conceperit , parit peccatum : pec-
catuiTi vero cum confunimatum fuent ,
generat monem.
(89 LaCi,:ntius Uh. 6. upud Andr. hborei/fem Sentent. &
Exempla T. I. Mortis
eft fabiicatnx voluptas
^ 20 Differiamone Ters^i.
Kell' animo fuo per mezzo de' Sagri Cantici della Chiefa
fé non fé il folo fpirituale .
(90) ConfeJJiones D. Aureli! Auguflini lib. Io. cap. 33. Efpongo il Tejlo del Santo
fecondo V Ediz. pubblicata dal P. D. Giacomo Martin della Congregazione di S. Mau-
ro infieme con la traduzione francefe , ed annotai,, in Parigi V anno 1741., il cui
egli dice nella Prefaz. Quoique nous foions bien éloignés de vouloir etablir nósre
Traduction fur les débris de celles qui ort pam , nous ne pouvons nous empècher
de dire, qu' elle a 1' avantage d' avoir ere' faite non feulement fur 1' e'dition mème
que nous avons donne'e mais encore fur des Manufcrits d'Angleterre & de Flan-
,
dres, & fur une ancienne e'dition Latine, qui avoient échappé à toutes nos recher-
ches , lorfque nous fìmes imprimer tous les Ouvrages de S^int Auguftin Comme .
ces nouveaux fecours nous ont fourni quantite' d' excellentes lecons qu' il a fallu in-
ferer dans le texte originai, flótte Traduction fé trouve differente des autres en
bien des endroits . Ainfi elle eft nouvelle à toutes fortes d' e'gard La Traduzione .
Italiana è del Sig. Canon. Paolo Gagliardi di Brefcia Accadem. della Crufca Vo- .
.^— ^_ — ' 1
—~*-— '
(a.) Gislen. prò fònorum diverfitate ; optimè Ulìm- melìus prò fuavi diverfitate.-
Differiamone Ter%a. 321
le tue parole
, quando fi cantano con voce fibave , e con bella
maniera non che: a quejìi io abbia un grande attacco ma ,
ammetta nel mio cuore, e loro dia lungo degno in qualche manie-
ra (01) e cosz
S^e ^0 appena qual fi conviene Imperocché
>' - .
alcuna volta parmi ch'io troppo più gli onori del convenevole,
allorché da quejìi fanti detti fintò muoverfi più r eh giofi ménte i
fpirituclle y mettent cette difference, que la louange part du coeur , le cantique- &
de 1 efprit Incagnit. in PS.
.
322 Dìjfirt astone Ter^a.
cui non hifogna che diaji in -preda la mente, onde s' infiacchìfca t
Jpejfo tri inganna , mentre il feiifò non fegue la ragione , in modo
che con fijferenza contentili gir dopo di ejfa ; ma pereti" egli è
Jiato fatto meritevole dì ejfer ammejjb fol per cagion di lei , ad
o^ni modo Ji sforza poi anche dì precederla , ed ejferle guida
Così pecco in quefle cofe Jènza che io me ri accorga , ma ben
me n'accorgo poi dopo (92). Tal volta all' incontro fuggendo
cotale inganno altra il dovere , giungo ad errare per troppa
Jèverità , e talor Jìno a Jegno di volere , eh' ogni melodìa di
canto /bave , con cui fov ente Ji cantano i Salmi di Davide venga ,
(91) Rammemora il Sunto Dottore in quejlo luogo gli effetti perniciojì della cort-
fuetudìne , di cui farla in vari luoghi delle [uè Opere , particolarmente (tuffai. %&•
v. 8. ) Qua: flint etiam neceffitates vincendarum vetuitiffimarum cupidita-
tum , & annofarum malarum confuetudinum ? Vincere confuetudinem , dura pugna
nofti .
che Ji cantano quando fon cantate con chiara voce e con ma-
,
Ncc fatiabar ili ts diebus , dulcedine mirabili, confiderare altitudinem confilìi tiri
fuper falutem generis fiumani. Quantum Aevi in hymnis &
cariticis fuis, fuave
fonantis Ecclefia: fuse vocibus commotus acriier ! Voces illa: infiuebant auribus
meis , &
eliquabatur veritas tua in cor meum ;. &
exseftuabat inde affetìus pitrta-
tis , & currebant lacrymx, &
bene mini erat curri eis. Neil' efporre che fa il Santt
la dolcezza delle lagrime eccitata dal Canto de' Salmi e degfoleni, ci dimoflra come
zi diletto fpirituale fi comunicava anche al fenjihile , in maniera tuie però 3 che quejti
non eccedere ì limiti , ma Jìeffe fuhordinato e [oggetto alfa ffirituale , il quale , come
puro umano , e naturale, è quelle di cui parlano i Greci, no» ejfende ejji difpof.i a-
gujlare del foprannaturale
324 Jì'tffèrt astone Tersaci,
nimium & pa rum à bruta animi parte profìcifeemes. Neque enim dicendnin eft quam-
vis virtmem in mediocritate confiftere : cùm f.ipientia, nihil indigens bruta? pirtis,
inq. fìncera mente & pemirbàtionum vacua ìocnm habens , ration's qua:dam fit
excellentia in fé ipfa perfecl:onem habens : qua vi feientiam confequimur, rem di-
vinilfìmam atque beafWìmam Ea autem virtus, qua; propter corpus neceffaria no-
.
bis eft, ejufq^e gratia apperitus tanquam inftrumenti minifterio opus habet, non
internecio bruti partis animi, fed ordinatio ac moderatio, facultare quidem ac qua-
Iitatis fux ratione excellentia quoque eft: qumtiute autem
ipf.i rìicdiocritatis fìt,
quod nimium eit auferens , & quod deelt impkns.
Differiamone Ter^a 325
di eccitare V anima a fcguire il lume della ragione , e la
femplice umana morale virtù
Fa d' uopo in fine avvertire, che il Canto, di cui parla
S. Agoitino, era Amile fimiliffimo a quello de' Greci da elfi
chiamato Dìatono diatonico compofto di un Semituono detto
Limma , e di due Tuoni maggiori fefquiottavi e uguali , ,
(9S) Marc. Meibomius nota in Ariflox. p. 91. Porro obfervatum majora inter-
,
valla animum magis dilatare ac robuftiorem reddere ; minora contra illum con-
trahere
{^9) Arifloxenus Harmonicor. Elemento?. Uh. i. pag. 19. Primus itaque , an- &
tiquifiìmus illorurn ponendus eft diatonus . primoque ipfo prior natura exiftit. Boe-
tius Mujìca Uh. 1. cap. ir. Diatonicum quidem aliquanto durius naturalius . &
Manuel. Bryennius Harmon. Seti. 7. Uh. 1. ex verf. ]o: VVallis pag. 387. Ex his
( Cenerihus ) magis naturale eft Diatonon ; ut quod eft omnibus , etiam indoflis
caniaptum .... Sciendum enim eft ,
quod genus Diatonum ,
gravem , robuftam &
fìrmam indolem oftentat
(100) 17» effetto /ingoiare prodotto dal Canto Corale unìfono Ecclefìaflico de' nofiri
tempi fu fperimentato da uno de' più eccellenti Canteri de' nojlrì tempi Antonio Ber-
nacchi al quale fuori d' ogni dubbio poffiamo preflar tutta la fede , ejjendogli noti , e
,
da ejfo eccellentemente efeguiti gii artifici più reconditi della fua Arte Mi raccontò .
egli adunque , che in un Juo •viaggio pajfando^ verfo un Monijìero della Trappa volle ,
Canto di tutti, per V efatta unione , fem brava una Jola voce i perciò mi afferì egli,
che in vita fua non avea mai fperimentata una mozione d' affetti fpiriiuali fieli'
anima sì penetra?;te ed efficace, come quella del Canto di quei Religioji Se adunque .
INDf-
3*7
INDICE
DEGLI AUTORI.
ratii Poemata .
Grsc. Lat. juxta Ifaaci Cafauboni recens Lugduni i6$7. Ka. Ca- .
B
Bacchius Senior. Introducilo Artis Muficas Grec. Lar. apud Marc. Mei-
bomium. Et Graec. apud P. Merfennum Quaeft. in Genefim.
Bacouus Francìfcus de Vemlamio De Augmentis Scientrarum libri IX.
.
J
Bercali us Philipput Commentar, in Svetoniurn Bcnon. \-\93. Venet.
• .
Venez. 1544.
Beurhufius Fredericus . Erotematum Muficae libi-' duo". Norimberga 1585.
Bianchi mis Fraucìfcui Veron. utriufq: Jìgnat. Rcfer. Ò Protlat. Dome/I. De
1
Bulìi Co: Giulio . Epift. d' Ovidio traci nel Tomo 24. della Raccolta
de' Poeti antichi lat. con la Veif. Italiana. Milano 1740.
Delphini . Paritìis
ìffì^. Carmina Lugduni 1534. cum obfervat.
Jo: Ant. Vulpii Patavii 1710. .
J
Gruterus Janus o)yanthea novilfimarum nuviffima. Venet. 162%.
. l
H
Haller Albertus. Elementa Phyfiologix Corporis Humani. Laufannre x^Si.
Kandel Gvorge Fteàeric ( di Haliti in Sa.jfonia ). Chamber-Duettos , ( twel-
ve made ar Hannover, and two after he carne to England.J Duet-
ti da Cannerà ( dodici fatti in Hannover , e due dopo che tornò
in Inghilterra ) .
Bafilex 15 4P'
K
Kepplerus Johannes Harmcnices Mundi libri V. Lincii Auflrias i5ip,
.
Kuhnius Joacbim, Notje in CI. Aeiiani Var. Hiitor. Lugd. Batav. 1731.
Laert us D'to^enes.
!
& Moribus Philofo'phcr'. libri X. reftit. •&
De Vita
emend. Oper-à Sambici Ainuerpire i5<J5. Dal Grtco rid. in
)o: .
Lucretius Titus Carus . De rerum Natura libri VI. Patavii 1751. Trad.
da Aleffandro Marchetti . Laufannae 175P.
Lufcinius Ottomani; Argentimi! . Mufurgia feu praxis Mufics. Argen-
torati 1556".
JLydiatus Thomas. Nota; ad Marmora OxonienCa. Oxonii e Theatro
Sheldoniano 1676.
M
Macrobius Aurei. Amhrof. TbeodoJ. Interpret. in Somnitim Scipionis Iib. II.
Saturnalior. Iib. VII. Venet. 15*1. Patavii 1736.
Maffei Gio: Camillo da Solofra. Difcorfo Filolofico della voce, e del
modo d'imparar di cantare di Garganta, raccolte da D. Valerio
de' Paoli da Limofìnano. Napoli 156"$
Magini Gio: Anton. Padovano. Geografia, Detenzione univerfale della
terra. Venezia 15^8. Man-
Indice degli Autori. 337
MaiicinelH Antonius. Interprete in Horat. Poem. Venet. 15157.
Marcello Benedetto Nobile Veneto Accademico Filarmonico di Bologna Can- .
Bologna 1717.
Marchetti AleJJandro Traduzione della Natura delle cofe di Lucrezio.
.
Laufanna 1759.
Marenzio Lucca da Bergamo Cantore della Cappella Pontificia . Nove libri
di Madrigali Venezia 15*10. 1581. 1^83. 1584. 1585.
a 5. voci.
1586. 1587. 1594. 1595- Riftampati in corpo da Pietro Phalegio.
Anverfa 155.?. Sei Libri di Madrigali a 6. voci . Venezia 1582.
1584. 1585. 1591. io"op. Un Libro di Madrigali a 4. veci. Ve-
nezia itfo8.
Maretti Fai/io Metamorfofi d' Ovidio trad. nella Raccolta dei Poeti
.
quiflìmi, ha&enus non editi. Nunc primum vulgavit > & notas ad»
didit . Lugdunl Batavorutn 1616.
Mirabelli Gominieus Naniu atque Bartholom. Amantius . Polyanthea
celebr. fentent. tam Grsc. quam
Latin. Venet. 1592.
Monchablon E. J. Ditl-ionnaire abrégé d' Antiquités . Parifiis 1750.
de Montfaucon Bernardin Congr. S- Mauri. L' Àntiquité expliquée &
repréfentée en figur. 2. hdit. Parif. 1722. Supplement au livre
de_l' Àntiquité . Parif. 1724.
di Monte Filippo. Madrigali a 3. voci lib. 1. Venezia 1582. A4, voci
Jib. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Venezia 1^,69. 1581. 1588. 1590- A 5. voci
Jib. i. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9, io. 11. 12. 13. 14. 15. io". 17. Ve-
nezia 1570. 1573. 1575. 1581. 1584. 1586". 1588. A 6. voci lib. 1.
a. 3. 4. 5. 6. Venezia i5<5>. 1585. 1592.
1574.
Montevefde Claudio Cremoneje . Madrigali a 3. voci lib. 1. a. 3. 4. 5.
6". 7. 8. 9. Venezia 15S2. 1584. 1607. 16*51. Madrigali a 4. voci
lib. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Venezia 1559. 1583. Madrigali a 5. voci
lib. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Venezia 1607. iò*n. 10*15. 1620. 16*21.
i5i3. 1S41. Selva Morale e Spirituale a 1. 2. 3. 4. 5. o". 8. voci.
Venezia ió"40.
Montecatinus Antonius Ferrarienfis . Politica, hoc eft in civiles libros
Progymnafmata. Ferrari» 1587.
Ariftotelis
Moreri Mr. Lovis Grand Didtionnaire Hi fiori que . . Paris ( Venife )
Dix-neuviéme edit. 172.J.
Muffchenbroek Petrufuan. Eiementa Phyficx in ufus Aeademicos . Ve-
net. 1752.
N
Nanini Gio: Bernardino . Madrigali a 5. voci lib. 1. 2. 3. Venez. 1579.
1585.
Nanini Gio: Maria
Annibal Stabile. Madrigali a 5. voci . Venez. 1581.
, e
Madrigali a 1. 2. 3. Venezia 1579. 1580.
5. voci lib.
Nafòmhenius Nafcimbenus. Enarrationes in Septem Virgilii primos li-
bros . fcxtat in Virgil. JEneid.
Nena Pomponio. Madrigali a 4. voci lib. 1. Venezia 1631. Madrigali
a 5. voci lib. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Venezia 1609. 1612. 16131
i6"i7- ió"i8.
Nicomatus Gerafenus Pìtbigoricus . Harmonices Manuale. Extat in Mar-
co M^ibomio Antiq. Mulica? Autì. VII.
Nieupoit A. G. H. Rituum qui olim apud Romanos obtinuerunt fuc-
cinta explicatio. Venezia 1749.
Ori-
Indice degli Autori. 339
laia.
Orphei . Hymni ab Antonio Maria Salvini in Italam linguam transl»
Patavii 1747.
Ortelius Abrahamut Theatrum orbis terrarum Antuerpi-E 1574.
. .
Ovidius Publius Nafo Opera cum interpret. & notis Danieli* Crifpini
.
nii 1676.
Propertius Sextus Aureliut . Elegia; interpret. & notis Philip. Silvii ad
ufum Delphini. Parifiis 10*85. Carmina cum obfervat. Jo: Ant.
Vulpii Patavii 1710. Lugduni 1554. Cum Mureto. Venet. 1558.
Extat in Choro Poet. , 8t in Colled:. Pifaur.
Pfellus Michael. Arithmetica, Mufìca, &
Geometria Elia Vinato San-
sone interpr. Turoni 1592. Compendium Mathematicum : Qua-
dri vium , id. Mutici, Geometria, & Aftronomia
Arithmetica,
Gulielmo Xylandro interpr. Lugduni Batavor. 1(5*47.
Ptolemrns Claudiur JE^yptius Pelufienfis Harmonicorum five de Mufica ,
libri tres Ant. Gogavino Interpr. Venet. 1552. Et nunc dentimi fum-
tuo Jìudio , ingentique labore , ae vigiliit ab Hercule Butrigario Eq.
mendis innumerubilìbus , quibus /catene , (y penitus fere deformati eh'
cumferrinttir expurgati ad legitimam formarvi funt rejìituti MS. Ex
Cod. MS. undici m. Nunc primum Grucce editus ÒX notis illuft.
a Joan. Wallis. Oxonii 1582. Et in Tomo 3. Oper. Mathematic»
ejufdem Wallis. Oxonii icTjip.
Ptolemaus Hepbeflionis Novi ad variam . erudit. Hiftoriae libri III.
apud Photium Bibliòth. Cod. CXC.
Quadrio Francefco Xaverio. Della Storia e della Ragione d' ogni Poe-
sìa. Bologna 1725. ìkc
Quin-
Indice degli Autori. g^r
Quintilianus Ariflìdes De Mufica libri III. Marcus Meibomius rcftir.
.
R
Raccolta de' Poeti antichi latini con la verfìone in Italiano . Mila-
no 1740.
Rodiginui Ludov. Cmlius . Le<3iones Antiqua libri XXX. Francofur-
\666.
ti
Babilonefi > de' Medi , de' Perfiani , e de' Greci trad. dal Frane efe.
Edizione 2. Venezia 1740.
Rore Cipriano. Madrigali a 4. voci libri 1. 2. Venez. 1550. 1550. 1582.
Madrigali a 5. voci libri 1. 2. 3. 4. 5. Venezia 1544. 1500. Ma-
drigali Cromatici lib. 1. Venezia 1544. Il primo libro delle Fiam-
me Madrig. a 4. 5. voci. Venez. ijtfs. Tutti i Madrigali a 4. voci
fpartiti . Venezia 1577.
AUvbrogum 1614. n .
Spon-
342 Indice degli Autori.
Spondanus Joannet. Homeri Opera Gra;ca cum vcrf. & notis. Bafi-
lex %6o6.
Stabile Annibal . Madrigali a 5. voci vedi Gio: Maria Nanini . Vene-
zia 157P-
Stanlejus Thomas. Hiftoria Philofophia; ex Anglico in Latinum transla-
ta, emendata, &
audla. Vcnetiis 17,51.
Statius P. Silvar. Thtbaid. Achilleid. Venet. 1570*.
Papiiiiui
. Extat in
Choro Poetar. &
in Colltd. Pifaur.
Stefani Agojìino Ab. di Lepfing. Quanta certezza abbia da Cuoi principii
la Mutica. Amfterdam 16P5.
StifeliusMtchad Arithmerica Integra. Norimberga; 1544.
.
Balilea; i<5o2.
Svetonius C. Tranquilla! De XII. Imperatoribus cum not. Beroaldi ,
. &
Sabellici Venet. 1500. Cum Erafmi ,
. alior. adnot. Balìleae 1518. &
Tradotto in volgar Fiorentino da F. Paolo del Rollo Cav. Gerofol.
Venezia 17,58.
Svidas Hiltorica Gra;. in Lat. converfa j emendata ,
. & au&a a Hiero-
nymo Wolfio . Bafiles 158 1.
Sylburgius Fridericus Annotation. in Gra2C. Defcriptio.
. Pau Tania; . Li-
pfìae 169$.
Symeoni M. Gabriello . La Vita MetamorK d' Ovidio figurato & &
abbreviato in forma d'Epigrammi. Lione 155P.
Teatro alla Moda, o fìa Metodo per ben comporre efeguire l'Opere &
Italiane in "Mufìca all' ufo moderno Q Venezia 1720. ) riitamp.
( Milano ) .
Terentius P. Afev . Comedi* cum notis Donati , &
Calphurnii Pa-
riliis 152.0. Venet. 1575. extant in Choro Poetar. Collecl. &
Pifaur.
Tertulliano Septimius Florens Carthag. Opera. Colonia; Agrippina: 1517.
Opera cum not. Nicol. Rigaltii , Phil. Priorii , Jac. Pamelii , Ju-
f et , &
Havercampi Venet. 1744. .
V '-'.) '
X
Xilander Gulielmut . Interpretetio &
nota; in Plutarchum . Parif. 1570.
Nota: in Paufaniam Lipfia; i6pG. Compend. Mathemat. Quadri-
.
IN-
INDICE DELLE MATERIE.
345
ACcaJa, vedi
Accenti,
Hellas.
loro ufo nella Mufica, e come debbano ufarfi dai
Compofitori p. 254. 255. Quali foffero appreiTo de' Gre-
cie de' Latini ib'td.
,
$ P a S- *5P-
Achille , fuoi Genitori , Difcepolo di Chirone che lo infimi nel fucno
della Cetra pag. 54, Cetra di Achille defcritta da Omero ibid.
Celebre nella Poefia, e nella Mufica p. 54. 55. Col fucno della
Cetra, fi ricreava per fcllevarfi dalle fatiche , e fi confolava per
efTergli fiata rapita la fua amata Brifeide pag. 55. 56. Fu uccifo
da Apollo p. 55. Pianto delle Mufe per la di lui mcrte p. 56".
Admeto Re di Fere in Tenaglia , uno degli Argonauti, cugino di Gia-
fone pag. s>2. AppreiTo di elfo rifugioffi Apollo, che lo fervi in
qualità di Pallore pag. 93. Alcefìe moglie di Admeto li efpofe
alla morte per liberarne il marito ibid. Compofe alcune Canzoni
lugubri chiamate Nenie in memoria della fua amata Akefie ibid.
Adonida , forta di Poema cantato in onore di Adone j ag. 248. 24p.
Agamennone, di chi fcflè figlio pag. pi. Fratello di Menelao, e Re
di Micene , fu condottiere dell' Efercito contra Troja pag pi. pa.
Lafciò la moglie Clitemneftra in cuftodia di un Cantore pag. 02.
Agatemero C. Elio Cittadino di Efefo , di Smirne, e di Pergamo, ce-
lebre Citaredo, vincitore ne' Giuochi , e chiariflimo ccrrpcfitcre
di Modi , o Tuoni di Mufica , che fiorì ne' tempi di L. Settimio
Severo Imperatore Remano pag. 17P. 180.
Agelao , o Ageiilao con la fòla Cetra reiìò vincitore nell' ottava Pitia-
de pag. 16}.
Agi Mufico, quando fiorine, e fuoi detti pag. 100.
s. Agoftino , quali effetti eccitane nelP animo fuo il Canto p. 319.
feq.
Quello Canto era il Diatono Diatonico, di lui proprietà p. J25.
Alcatoo nel fabbricar le mura di M
egara fu ajutato da Apollo pag- 22.
Alcelte moglie di Admeto, per farvare il marito il elpofe alla morte
pag. 93.
Aleffàndro , vedi Paride
%X Alef-
34* Indice delle Materie.
Dattilo comporto d' una lunga e due brevi p. 242. Sua proprietà p. 244.
Decaulione di lui diluvio, vedi Varrone.
,
i Modi o Tuoni del Canto ibid. Canta nel Convito de' Preci p. 128.
G
Gal a tea , di lei difpregio per Polifemo, che ardentemente 1' amava
pag. 76.
Gamma , vedi Voce .
pag. 257. Loro fpecie pag. 258. Proprietà d' ognuno de' tre Ge-
neri pag. 257. 258. Frammifchiati fra di loro pag. 258.
Georgici Poemi, loro ufo pag. 251.
Geti , loro Ambafciatori accompagnati dal fuono della Cetra pag. 84.
Gingrine , forta di Tibie quali follerò pag. 140. Ufate nelle Fette di
Adone ibid.
Giove , Strumenti per occultare nel nafcere i di lui vagiti p. S.
ufati
Giuochi Olimpici , Nemei , ed Iftmici furono i principali e
Pittici
,
primi da' Greci inltituiti pag. XV. 142. Canto e Suono in elfi
praticato , e come > e con quali Strumenti pag. 143. Mufica in
effi praticata pag. 147- Difpofizioni preventive ai Giuochi p. 144.
145. Onore che ricevevano i Vincitori pag. 145. L'Epoca de'
Greci comincia da' Giuochi Olimpici ibid. Concorfo grande dei
Greci , e circonvicini ai fuddetti Giuochi ibid. In quanta ftima
folfLro i Vincitori pag. 145. 145. Premio dei Vincitori pag. 146".
147. Pittici inltituiti da Apollo pag. XV. 148. Accompagnati da
varj Strumenti pag. 22. Nemei per chi inltituiti pag. XV. 52.
Accompagnati dal Canto , e dal Suono ibid. Olimpici inltituiti
da Ercole pag. XV. E da Ifìto reiKtuiti ibid. lltmici da chi
inltituiti pag. XVI. Riftabiliti da Tefeo pag. XVII. Oltre i
quattro principali, altri Giuochi quali foffero pag. 14J.
Gnomologici , forta di Poemi, loro ufo pag. 251.
Gracco teneva feco un Suonatore di Flauto per regolar la voce p. 2G3*
Greca origine, e di lei Storia quanto ofcura pag. II.
Greci furono prima chiamati Jonii pag. III. Apprefero da' Fenici
Affini , Caldei, e dagli Egizj loro Maeftri le Leggi, le Scienze,
le Arti , la Religione , e addogarono alcune fai fé Deità cantando
Inni accompagnati dal Suono per dar loro lode pag. XII. _/f^. , et
pag. 125. Loro pubblici Sagrine j , e Fefte ibid. Nelle quali
tifarono il Canto e il Suono p. 126". Cantavano Inni ai loro Dei
e agli Eroi ibid. Stabilirono per legge che tutti i mali d'Animo
e di
Indice delle Materie, 3$$
e di Corpo curar dovettero al fuono della Lira p. 284.
fi Quan-
to rifplendeffero nella cognizione e fcienza di tutte le facoltà p. 313.
Quanto debba valere 1' autorità di Platone 1 e d' Ariftotele nel!"
efalt3re i pregi della Mufica Greca ibid. Origine delle loro Divi-
nità da chi T apprendellero pag. XIII. Si attribuirono a fé ftefll
1' invenzione delle Scienze ed Arti pag. XIII. XIV.
Grecia viene bagnata da tre Mari , che fono 1' Jonio, Egeo, e Libi-
co pag. V. Verfo il continente ha i Monti > che feparano la Ma-
cedonia dalla Tracia, dalla Milla fuperiore , e dalla Dalmazia ibid.
Fu detta altra Teffaglia , ed altra Grecia propria ibid. Si eftefe
il nome Grecia al Peloponefo , all' Epiro , a tutta la Macedo-
di
nia, all' Creta, e a tutte le Ifole adiacenti ibid. Si eftefe
Ifola di
ancora ad una parte della Calabria che poi fu chiamata magna
Grecia ibid. Siccome pure a una parte dell' Alia minore , che fu
pofcia detta Grecia Afiatica pag. VI. Riduffe all' ultimo grado di
perfezione le Scienze e le Arti pag. 8. Aveva poche notizie d'An-
tichità, e de' loro avvenimenti prima del viaggio degli Argonau-
ti , e della guerra di Troja pag. 72. Solita efercitarfi nel fuono
della Lira o Cetra pag. 84.
Guarigioni de' mali dd Corpo attribuite da' Greci alla Mufica pag. a8,j.
205. Qual fede debba ad effe preftarfi ibid.
H
Hellanodìei'on , fabbrica in cui abitava il Magifìrato che prefiedeva al
Giuochi pag. 144.
HeUpolìn y macchina di cui fi fervevano i Greci per abbattere le mura
delle Città pag. 167.
Hellas , o Acaja , nome col quale fu chiamata la prima Grecia p. IV.
Sotto tal nome li comprendono la Macedonia j V Epiro, e il Pe-
loponefo pag. V.
Jonia > nome col quale fu '1 principio chiamoffi la Grecia pag. III.
Cofa debba intenderli per Jonia ibid. Furono anche chiamati Jonii
alcuni popoli dell'Alia minore ibid. Anticamente chiamatomi Jonii
gli Ateniefi , gli Achei, i Beozj , e i Macedoni ibid.
Iporchema Poema qual lia pag. 248. 240.
Ifmenia 'l'ebano , di elfo narrati , che col Canto e col Suono guari-
va i dolori della Sciatica pag. 284.
Ifocrate maeftro di Eforo Cumeo pag. VII.
Mimici Giuochi per qual motivo infatuiti pag. XVI. 148. Riftabiliti
da Tefeo pag. XVIL Crifotemi fu il primo a riportarne la vit-
toria, e il premio pag. 148.
Lacedemoni militavano al fuono della Tibia pag. 00. gx. Se s' appli-
calfero alla Mulìca pag. 158. 150.
Licurgo celebre Legislatore apprefe dagli Egizj la Teologia , le Leggi j
le Scienze, e le Arti pag. XIII.
Lidj militavano al fuono delle Fiftole , e delle Tibie pag. pi.
Lidio, Tuono o Modo querulo per fé iteiTo, e lamentevole pag. 140.
Di
lui proprietà pag. 258.
Li m ni a
intervallo mufìco fu chiamato il numero tredici p. 203. Come
folfe rilevato da Pitagorici pag. 205. Di lui proporzione p. 210.
Cofa fia Limma pag. 21 1.
Lima, Strumento meccanico, proprietà del di lei afpro fuono p. 310.
Lingua Greca, fua perfezione fopra la lingua latina) e quanto più
adattata alla Mulìca pag. 26"4.
Liao figlio di Apollo, e di Terpfìcore, e fecondo altri di Mercurio,
o di
Indice delle Materie. 357
di Amfimaro , e di Urania pag. 76. 77. Di luì Statua , alla
quale facevano Sagrificii pag. 77. Fu celebre > e a tutti fuperiore
nella Mufica ibid. Ne' giuochi e gare di Mutici vinfe e fuperò
nel Canto gli altri pag. 78. Fu maeftro nella Mufica di Tami.
ra , Orfeo , ed Ercole ibid. Con la Lira fu uccifo da Ercole ibid.
O pure da un fulmine pag. 79 Fu fepolto preffb i Tebani con
Epitafio pag. 78. Canto lugubre per la di lui morte chiamato Li-
no dai Greci e Manero dagli Egizj ibid. Altra canzone chiamata
,
M
Magade Strumento Mufìco de' Greci comporto di venti corde pag. 314.
Manero Canto lugubre cantato dagli Egizj per la morte di Lino p. 78.
Marfia, detto anche Maffén o Majfes , Sileno, e Satiro, figlio di Jagni-
de, o di Oeagro pag. 6"4- Celebre Poeta e Suonator di Flauti ibid.
Nativo di Frigia fecondo alcuni , e fecondo altri di Lidia pag. 0*5.
Fu inventore della Tibia pag. 6$. Vogliono alcuni che ricevette
le Tibie rigettate da Minerva ibid. Si fece un legame di pelle alla
bocca per poter fuonare con maggior forza ibid. Fu inventore
delle Tibie doppie , dei Modi Frigii , e del Canto detto Matroo
pag. 66. Fu cattigato da Apollo per averlo provocato pag. 21.
66. e feq. Atterrì col fuono delle Tibie i Galli , che tentarono
d' invadere la Frigia ibid. Fu fcorticato vivo , e la di lui pelle
gonfiata in forma d' otre fu fofpefa in Cilene pag. <S3. Altre di
lui circoitanze ibid.
Matroo Canto inventato da Marfia pag. 66.
Medicina era la Mufica appreffo de' Greci pag. XX. 283. 305. e feq,
Medietà o Mezzo Aritmetico e Armonico quali fiano pag. 208.
Medio, forta di Canto, di lui proprietà pag. 260.
Melampo fi portò in Egitto per apprendere le loro Scienze ed Arti
pag. XIII.
Melanopo Cumeo cantò in lode di Opi , e di Ecarge pag. 57.
dizioni che mancano alla noftra Mufica per operare gli effetti di
quella de'Greci pag. 31S. 317. Condizioni necettarie v acciocché la
noftra Mufica , fecondo il P. Merfennio , polla produrre gli effetti
prodotti dalla Greca pag. 317. feq
Mufico , e Poeta anticamente fecondo Arittotele e Fabio Quintiliano
giudicati la ittetta cofa pag, 43.
Muta Mufica qual foffe pag. 23J.
Mutazione di Tuono appretto de'Greci quando e perchè alata p. 259. i6a
N
Nerone Imperatore , fua paffìone per la Mufica Angolarmente Greca
pag. 169. Di lui Maeftro nel canto, e nel fuono della Cetra Ter-
pino Citaredo pag. 170. Diligenze praticate per conservar la vo-
ce ibid. Prefentoffi nel Teatro di Napoli col Canto , e colla Ce-
tra pag. 171. S* invaghì del Canto di alcuni Aleftandrini capitati
in Napoli ibid. Fefte Neronee da etto inftituite p. 171. Sf efpcfe
in Rom» con gli altri al gareggiamento del Canto , e del Suono,
e cantò Niobe pag. 172. 173. Cantò pur anche in Mafchera al-
cune Tragedie, come Canace , Orette, Edipo accecato, ed Er-
cole matto, e furiofo pag. 173. Si portò in Ac;ija , e in Grecia
fottomettendoii ai bandi de' Giuochi Olimpici , de' Pittici , e degl'
Ifthmii pag. 174. Corone a Nerone mandate ibid. Arrivato alla
Città detta Cafiope , cominciò a cantare pag. 175, Mentre can-
tava era proibito a chiunque 1' ufeir dal Teatro ibid. Efattamente
offervava le leggi de' Gareggiamenti p. 176". Avvi fava per fé fletto
il Popolo edere iettato vincitore pag. 17G. 177. Gareggiò ancor»
coi
Indice delie Materie. 361
coi Trombettipag. 177. Per invidia procurò di distruggere la
memoria degli
altri vincitori ìbid. Ritornando di Grecia ripafsò
per Napoli con folenne ingreffo ibid. Pafsò per Anzio , e per Al-
bano, e con trionfò e pompa entrò in Roma ìbid.
Nemei Giuochi inftituiti per la morte' di Archemoro dai Capitani Ar-
givi fecondo alcuni, e fecondo altri da Ercole pag. XVI. Rin-
novati nel!' Olimpiade LUI. ibid.
Nenie inventate da' Frigj , erano Canzoni cantate coli' accompagnamento
delle Tibie da certe Donne chiamate Prefiche ne' Funerali p. 137.
Kiocle, vedi Stratone.
Nomico forta di Canto, qual foffe pag- 20*0.:
Nomo, Legge del Canto, o Inno, o Aria dui Canto pag. 87.
Nomo, Poema qual fia pag. 248. 24$.
Nozze di Cadmo, e di Armonìa accompagnate dalla Mufica di Mer-
curio, Minerva, Elettra , Apollo, e le Mufe pag. 133. ,Di Per-
1
Omero ilpiù antico Scrittore de' Greci , fue qualità e doti {ingoiar}
p. 10$. 104. Incertezza della di lui Patria, e Genitori p. ioj. rotf.
Di lui Maeftri , viaggi , e opere pag. 107. Apprefe dagli Egizj
la Teologìa , le Leggi , le Scienze , e le Arti pag. XIII. Come
ci fiart pervenute le di lui Opere pag. 108. Soliti cantarli i di
lui Poemi ibid. Come follerò riuniti e difpofti i di lui Poemi
l'Iliade, e Odiffea; contenuto dell'una e dell'altra p. iq8. 100.
1*
Omero vivente era folito cantare i proprj Poemi pag. iop. Qual
flima facefTe Omero della Mufica pag. ìop. Jeq. Dsttq d'Aleffan-
dro Magno in lode de' Poemi d' Òmero pag. 112. Di lui narra-
zioni come debbono intenderli fecondo Plutarco pag. 14. Morte
d'Omero, e onori predatigli dopo morte pag. 114. Tempo in
cui vilfe ibid. Disfida tra Omero ed Eli odo pag. 116. Dipen-
denza d'Omero pag. 117.
Onfale o Tirreno figlio d' Ercole fu il primo inventore della Trom-
ba pag. 82. 83.
Orazio Poeta vuole che la vifta fia più efficace dell' udito nel mover
1' animo, come debba intenderli pag. 306.
Orazione è una delle tre parti della Melodìa pag. 230. Quattro fono
le di lei parti pag. 231.
Orfeo celebre Suonator di Lira, e Difcepolo di Lino, di chi fofTe
figlio pag. 44. Apprefe dagli Egizj la Teologìa e altre Scienze ,
1
apprefe moke cognizioni e ijeftò vincitore, nei. Giuochi o Gare
,
muficalì-' ibid. Col Canto, e col Suono riconduce feco dall' Inter.
no la moglie Euridice ibid. Difprezzando le Baccanti fu da effe
barbaramente fatto morire pag. 45. 46. Dubbio fé Cavi mai flato
Orfeo pag. 47. ;
Ori-
Indice delle Materie, 363
Origine de' primi Greci quanto ofcura, e incerta pag. IL
Ofcoforj , forta di Poemi, loro ufo pag- 250.
delle Proporzioni numeriche per ifpiegare non folo tutto ciò che
fpetta alla Mufica > ma
ancora alla creazione dell' Anima > de'
Corpi celefH) e terrelhi pag. 202.
Profodio comporto , e cantato da Eumelo con la Cetra in onor d' Apol-
lo pag. 22. 23. 248.
R
Ragione , Vedi Proporzione
Rapfodi quali fodero pag. 108.
Ritmo qual fia p. 231. 232. Qual fia la di luì forza, e virtù p. 232.
Cofa fia Ritmo ibid. Varie definizioni riferite da Bacchio Senio-
re pag. 233. Per mezzo di tre fenfi fi comunica all' animo no-
ftro ibid. Ritmo del Ballo ibid. Dell' Architettura in che confi-
da pag. 237. Dell' Orologio ibid. Oratorio ibid. Poetico p. 239.
Ritmo o Metro Mufico qual fia pag. 252.
Mr. Rollin > di lui fentimento fopra 1' invenzione della Mufica p. XI. XII.
Rombi , forta di Strumenti , de' quali fi fervevano i Sileni , e i Sati-
ri pag. 36.
Sacada reftò vincitore due Volte colfuono della Tibia ne' Giuochi Pit-
tici pag. ió"2. Fu inventore delle Odi
e delle Elegie pofte in
,
Var-
Indice folle Materie* 371
V
Varrone divife i tempi in tre Epoche , la prima dal Diluvio di Ogige
fino a quello di Oeucalione ch'amato tempo ofeuro , e incerto;
la feconda dal Diluvio di Deucalione fino alla prima Olimpiade
chiamato tempo favolofo ; la terza dalla prima Olimpiade fino
agli ultimi tempi , che chiamò tempo Iftorico pag. IX .
1
A a a 2 IN-
37 2
N
NERONE Imperar. Romàno p. 169. 1
I TALETA è\ Creta pag. xtt.
'TALIA pag. 27.
o ITAMIRA pag. i 4p.
TERPANDRÒ pag. 132.
OLENO pag. *4. [ TERPNO pag. 170.
TER*
374 Indice dei "Perfònaggl.
TERPSICORE pag. 27. URANIA pag. 17.
TESEO pag. 83.
TESPI pag. 185.
TIMEO pag. iffd. Z
TIRRENO pag. Zi
TORJEBO pag. s,3. ZERACE pag. 8o»
ZETO pag. 48.
u
ULISSE pag. 5 <y.
Erro-
li
Errori Correzioni
p*g. ttH.
64 31 16 31
198 Ann. (51) ...... 48 64 9« : : 48 : 64 : 96
414 14 allignando allignando
137 Ann. (38) i De Àrebìt. Vitruvius de Archil.
»43 Ann. (61) 4 Spodeds Spondaeos
309 9 agittto agitato (la
310 15 ai pori delle radici ai pori dei nervi alle radici
18 e in confequenza dei e in confeguenza ancora i
}Ji 8 lii>. . Rom. itìij lib. 6, Komac 1613.
- V*
STORIA
DELLA MUSICA*
.
O Pv I A "V^Vi^V*****-
MUSIC
TOMO TERZO
A SUA ALTEZZA REALE
DON FERDINANDO
D I
SORBO NE
Infante di Spagna, Duca
di Parma, Piacenza,
Guastalla, &c. &c. &c.
umiliato, e dedicato
DA FR. GIAMBATTISTA MARTINI DE' MINORI
CONVENTUALI.
IN BOLOGNA MDCCLXXXL
Per Lelio dalla Volpe Impreffrre dell' Inftituto delle Scienze.
Co» licenza de' Superini .
^*
•»^»xvv.*»ì,.
V
ALTEZZA REALE.
rio-
VI
be l' A.K R. }
che non altronde fa mijura-
re il Juo e/fer grande, che dal fuo grandif-
Jimo operare . Le parti tutte , che render
pon-
VII
go*
Vili
Di V. A. R.
IN-
IX
INDICE
DE' TITOLI.
T. IlL b Degli
X
Degli Uomini illufìri Greci, che Maeftri fu-
Dissertazione.
Degli effetti prodigiofì prodotti dalla Mufì-
TRM
PREFAZIONE.
finalmente alla luce quefto Terzo Tomo della Sto*
ESce ria della Mufica , del quale fu già incominciata la
Stampa fino dal principio dell'anno 1775. Chi fa le
moltiilìme opere di vario genere di letteratura , per
le quali fono impiegati i torchj di quefto Stampatore
non addoflerà sì di leggieri all' Autore la colpa di un sì
fmodato ritardo.
Ripigliali per tanto la Storia della Mufica de' tempi
non già favolofi
, de' quali fi Tomo antece-
è parlato nel
dente , ma di que' tempi , che hanno cominciamento dalle
Olimpiadi , vale a dire avanti la venuta di Gesù Crifto
anni 775. giufta 1' Epoca da' Greci rifiata per iftabilire la
loro Storia de' tempi certi
Viene fu '1 principio indicato lo flato , in cui ritrova-
vafi la Mufica nel principio delle Olimpiadi ; fi efpongon
pofcia i varj generi di Poefia Melica praticata da' Greci
alla quale andava fempre unita la Mufica , o Vocale , o
ti 2 Stru"
xii Prefazione .
(1) Vedi nel Tomo fecondo della preferite Storia pag. 13. feg.
(il Lib. Greg. Gyraldus de Poet. Hì/l. Dìttleg. VI. pag. 131. T. 1. . . . Ari-
ficteles in Poetica: qui &
in Rhctoncis hoc annotatone dignum fcribit, an-
tiquiflìmos videlicet poetas non hiltrione , fed per feipfos Tragcedias pro-
nunciale •
(3) Diomede: de Arte Gram. lib. 3. Capi 1. Vedi in appreffo pag. 93. An-
noi. N. (7) .
(4) P ut.irchus de Homero liber. pag. miai 37. ex V.'rf. Guilermi Xilandri
edlt. Venet TragoHia fui principi'im ab Homero arcedìt rerum
,
tiones, óratjohes ab elato animo profeclas , & qtiibus quarvis ingenia, qui-
vis mores exprimantur
(5) Polybius Megipolit. tlilìoriar. lib. 2. N. z6. p. mi hì 153. Neque enim
eft idem hiftoria: atque tragcedia; finis , fed piane contrarila ,
qujppe in hac
elaborandum , ut verifimili oratione audiéntiùrri animos in fpem , metum ,
folic'tudinem voluptatem, aut alinm huiufmodi affettimi trahamus
, ,
iìlic au-
Philoxeno Choros longe fui (Te vetuftiores At iidem Arcadibus etiam totius
.
Mufices attribuunt primordia . Chorus fané res adeo vettifta fuit , ut olim aftio
l
faryrica in Tragcediis folo Choro conftiterit .
,
fpeflator inter res tragicas feriafque faryrorum quoque lufibus
, & jocis db- ,
leflarctur, ut & Horatius (de Art» Poet. v. 119.) fenfit bis verlibus:
Prefazione . xvii
vaife T animo , e dalle fatirefche buffonerie prendere dilet-
to : come ce lo attefta Orazio fcrivendo i
Chi gareggiò co' [mot tragici accenti
Tel premio a" un vii Capro , e tojlo ìndujje
Satiri nudi in [cena , maldicenti
E i Saliti giocojì afpro introduce
/
Salva la gravità , perchè tenuto
V afiante attento con lujìnghe fujfe
Da
grata novità (19)
Furono chiamate Satire dai filveftri Satiri , i quali da' Gre"
ci collocavano" fra gli Dei , febbene fconci foifero e petu-
lanti , né altro efprimelfero , che detti ridicoli", ed infami
(20). Le Scene del Teatro, ove rapprefentavanfi tali Satire
venivano ornate di Alberi , Spelonche , Monti , ed altre cofe
rufticane (21).
La Mimica è un Poema, che imita con il folo gefto
qualunque genere di Azione a fine di eccitare le rifa
(22);
e quindi rapprefentante appellafi Mimo , come quello che
il
fcw in 1—
Carmine qui tragico vilem
I
*
certavit ob hircum,
-^ La-
__
(n) Janus Parrhafiui in Poet. Horat. lor. cìt. Cum in theatro agebantur
Satyra: , frena ornabatur arboribus , fpeluncis, montibus, reliquifque agrefti-
bus rebus
(n) Jul. Cxf. Scalìger Poetica pag. n. Efl igitur Mimus , poema quodvis
genus actionis imitans ita, ut ridiculiim faciat.
(13) Cyraldui de Poet. H:!l. Dia!. V. T. *. ptg. 135. Mimus dicìllS eft ì
diuturna imitatione viliurfl rerum & lovium porfonarum .
(14) C:fp. Barthalinus de Ti^iis Veter. p. 111. edìu Arr.fi. Primis autem tem-
poribus Iuftriones hi atqne mimi, &
cantsbant ipfi & faltabanf, poftea taciti
fpltabant &
ad Tibias ab aliis inflatas geftus rrioderabantiir j Caflioiorui Uh. It
Var. Epifl. XX. Hanc partem unifica; disciplina:, murani noniinavére Majores;
fcilicet qua; ore claufo manibus loquitur , & qu bufdam' gefticulationibiis ;
facit intelligi , quod vix narrante lingua > aut fcriptura: textii j poffit agnofci *
xvin Prefazione.
Poeti di cantare , e rapprefentare i loro
Lafciando
i
ITYQArOPHC CAMIflN
MErAPEcy
STO-
(28) Get. Voffus de Natura Artium ìib. Y. Cap. XXI $ 8. Cavendum in-
terim in Crifi, ne vel putidos Psedagogos , veJ etiam ventofos HIos Criticos
feclemur, quibus nih ;
uicimdiùs quàm fatyrico fale veteres pariter ac junio-
l
CAP. I.
Ludis illis veluti cardine deduci debet in quibus Coroebus Eleus Stadio vi-
,
Olympicus autem Agon quo Coroebus palmam obtinuit , & a quo veluti
,
cardine Olympiades alias, live annos Olympicos numeratos effe jam diximus,
in annum Per. Jul. 3938. ìncurrìt, ut perfpicuis , certifque rationibus Scaliger,
Petavius Dodvellus accuratiffiine demonftrarunt
,
(3) P. Petavius Ratian. Temp. P. r. lib. 1. e. 5. de Do(lr. Temp. lib. 9. 44. 45. 48.
Ab. Vallemont Elem. della Star. T. 1. /. J. e. 11. Ab. Lenglet Tav. Crono!. P. 1.
Eujl. Manfredi Elem. della Crono!. P. 3. e. 1. p. 117. P. Corjìni loc. cit. p. 1. xxvi. &
(4) Servim in Vìrgil. Mneìd. lib. 1. verf* 1. Arma virumque cauo, &e.
Cap. I. 3
univa il fuono degli Strumenti da fiato (5). Il terzo il
fuono degli Strumenti da corda (6) Il quarto il fuono .
quando divino, ut, Ipfa canas oro. Aliquando canto, ut in hoc loco.
Nani proprie canto fignifìcat , quia cantarrda fun-t carmina . Ger. Jo: Voljìui
lnfl. Poet. lib. 3. cap. iz. 5. 1. Significano vero ea , qua nsXas universe
prò Carmine ponitur, inde eft , ut puto , quod fte\of primaria fuà fignifica-
tione notet membrum ; Carmen autem ratione dimenfionis harmonica: , teM/- ,
ìii> five membratim , dividatur . Atque hoc ornili quidem eft carmini com-
,
mune Unde , ut Athenseus lib. XIV. teftatur , poeta: omnes fiia poemau
.
vocarunt /i/e^w .
(5) Idem loc. cit. §. 3. Duplicia enim inftrumenta efant, quibtis cantare-
tur melos: alia flatu complebantur, qua; ìftirnusa, Athenseò etiam Éupvfai/usrt»
vocabantur , ut tibia fiftula , .
(6) Idem loc cit. Alia intendebantur nervis , qua: ìvrara , vel \yyj>?$&
elicla funt , ut lyra , citliara .
vel elegiaco, infervire tum etiam lyrico : quod quandoque tam belle facit,
,
fervatam fed fono & ipfa modulatone ducente quem vulgares poeta: necefle
; ,
:
trici:
(11) Cafp. Bartholinus de Tibiìs Veter. lib. z. cap. 19. Varrò de vita Pop.
!Rom. lib. 1. apud Nonium
In conviviis pueri modelle ut cantillarent car-
:
mina antiqua, in q-jibus laudes erant majorum aut affa voce aut cum Tibicine.
(11) Plato de Legib. lib. 6. ex verf. Serrani pag. -]6i,. T. z. In Mufica ve-
ro , alii quidem in Moj-^^/a , ideft lugubri canni quoties e choro prodit ,
unus, qui defuncìi memoriam , nulla adhibita imagine , nude fimpliciter, &
lugubri Carmine celebrat
(13) Pratinas apud Athens.um lib. 14. cap. 2 calamo facra ille
prorfiis
Loqultur , vultu gravi incedens verfus rhythmo
Concinnos profatur: Adeft nunc terebro formatum corpus.
tibi
Arando dextera , olili) pracftans virgo :
(14) Deca lfluriale lib. io. pag. 313.
(15) Cafp. Bartholinus loc. eie. lib. 1. cap. 1. Graecis eluxèi Tibia dicitur,
cujus etymon nos optimè edocebit Euftathius qui in Iliad. lib. 17. in ha:c
,
ideft clamo. Vincenzo Galilei Dial. della Mufica Anti. e Moder. pag. 14$. Ve-
nendo a trattare dell' origine degli Strumenti di fiato ficcome vi ho promef-
fo dico; che tra quelli de' Greci fi trova primamente l'Aulon; il quale è
J'ifìefla cofa della Tibia de" Latini, &
del jioflro Piffero.
(.16) Loc. cit.
Cap. I, 5
£4)
(17) Vedi Tom. %. della- preferite Storia $ctg. 71.
(18) hoc. cit. pag. 147- 148.
(io) Loc. cit. pag. i6z.
(io) Loc. cit.
(11,) Virgili» s Bucolica Edo. V. v. 1. ex edit. Camiti.
Cur non, Mopfe boni qaoniam convenimus
, ambo y
Tu calamos ego dicere verfus
inflare levis ,
quam Anthippus invenit Modulario autem , Caftoria eft qua Lacones in pu-
. :
gna utuntur , fub modo faltatorio . Theracia vero , Argolica eft , quam in
Prcferpinae feftis , in vere cantant Modi vero , Olympi , & Marfii flint Phry-
. ,
gii & Lydii . Sed Sàcads modus, Pythicus eft. E vii vero, fune circirlares -
6 Cap. I.
Et Olympi font Epithymbii modi. Modus etiam eft Hieracius unus . Hie-
, , ,
rax vero Juvenis mortuus eft, fed Olympi fuerat familiaris difcipulus , & ,
ticum aliud autem Neniatum vocabis. Eft & Phrygius modus, cujus Hippo-
,
nax meminit
(14) Su l' efempio dì Giufeppe Z urlino, dì Vincenzo Galilei, del Citv. Ercole
Sottrìgari di Gìozmnnì W'allìs , Lemme RoJJì , ed altri, ho creduto meglio ritte-
,
tiere , come più ufato, il vocabolo greco Sintona efprelTo nel Teflo del citato Auto-
re , che quello del Traduttore latino Continua E /' annotazione di Gioachino .
(2.5) Merita d' effer rilevata V annotazione fatta in quefto luogo da Gotofred»
Jungermanno xaì Ai/JVtì, » À'v9nriros ÈgeOSMS. x«/ A.vS'uti Hi' Kvriqflt irpoatitOar.
.
Antiphus itaque vocatus ille fecundum MS. qui hanc harmoniam invenit , cu-
jus inventores alii , ut Grarculi in his fecundi funt, alios faciunt : ut Olym-
pum , Melanippidem , Torebum , uti apud Plutarch. Tipi /j-ouo- , videre potes.
(z6) Plutarch. de Mufica pag. mihì 331. Quam ad rem alii tibiis ufi funt:
Ut Lacedatmonii , qui comporto agmine in hoftem vadentes , Caftoreum Car-
men praxini tibiis inftituerunt . Lud. Ce/. Rhodiginus Leti. Antiq. lib. 9. cap. 8.
J"*g\ 45*. Caftorium melos Laconicum erat , quo utebantur in prsliis ut
fortiter & audenter agerent , mortemque contemnerent
(17) Gotophr. fungermanus in hunc he. Oipc/Kiìv MS. iipxx'ov , non 5ipax.ion
& reclius puto . De Hierace paulo poft Pollux . QipcÌKtor qui noverit alias,
prarter vulgatos codices , haud novi
(28) Per uniformarmi ai teflo greco , ed evitare qualunque equivoco , ho cre-
duto meglio nel prefente luogo fervirmi più lofio del vocabolo , Nomo , che di quel-
lo del Traduttore , Modo poiché con queflo vengono comunemente intefi i Tuoni
,
Dono , Frigio , Lidio ire , e con quello di Nomo , vengono efprejfe le leggi
oet Canto, varie forta' dì Cantilene particolari dì ciafeùn degli accennati Tuo-
ni . Vedi fu queflo propofìto quanto
fi è efpojlo nel fecondo Tomo cap. 6. pag. S7.
(19) Vedi l' annotai., del cit. Jungermano i così pure quanto fi è fcritto nel
fecondo Tomo Cap. 5. pag. 64. feq.
.
loc. Kì^oi eft ille tibiarum inflandarum modus quo utebantur quando ibanB
comeUatum .
iìthyros etiam dicitur, Cnifmon , Mothona, quae. omnes curri faltatione ca-
nebantur Dalecampius in hunc he. Hedicomos, fuavis comelTatio
. Gin-
gra acclamano comeiTantium
, Epiphallos quae ad Phallum canebantur: Te-
•
,
fula . Sic nobis, la canaria: Tyrocopicos live Croufothyros, qui fores pul-
,
grafia ufurpemus ) erant ergo mi Oneficrates , nomi quibus ili £ uterentur ti-
,
cos in magno prauio , atque adeò celebre , ut non humanum inventum , fed
pUrique divinum «ile cenferent , authore Plutarco in libello de Mufica .
(41) Pag. 2.48. é" feq.
(41) De Legibns Dial. 3. ex iierf. Marfil. Fìcint pag. mibì 78 5. Erat alia. &
cantus fpecies, quam leges citharcedicas nominabant . His itaque aliifque qui-
bufdam Iege ftaflitis non licebat alio genere cantus prò alio abuti. Aiuontas
autem cognofcendi hac judicandique , & damnandi li quis contra feciflet, nee
Cap. I,
p
Piacque pure al citato Platone , come riferifce Giulio Pol-
luce (43) nominare le cantilene accompagnate dalla
, di
Cetra, Trofodie , fona di Canto, come altrove fi è detto
(44) comporto da Eumelo in onore di Apollo, da Plu-
,
fìbilo , nec ineptis clamoribus multitiidinis ut modo tribuebatur ree rurfus lau- :
erat conceffa dabaturque ipfis ad finem ufque magno cum filentio audire.
:
bantur H«c cum ita ordine fierént', multitudo civium libenter parebat , nec
.
quifqnis eft ifpoa^is , idem & (likuS'oì , & x.iSxppS'òi quod ex Arillopha.ie etiam
:
liquet Non foto dalla Cetra veniva accompagnato tal Poema, ma ancora dalla
.
Tìbia, il che, come fu accennato nel fecondo Tomo Dìffertaz.ione feconda pag. 148.
•viene aderito da Proclo Chreflomathia Cod. 139. apud Pholium Bibliot. Profudion
dicebatur, cum ad aras, aut tempia a.ccederent, & in acceflii ad tibiam cane-
batur At qui propiè Hymnus vocabatur , ab aftantibus ad citharam conciue-
.
batur
(47) Noie. Atti lib. 13. cap. 6. Quas Grxci TpoaySias dicunt , eas veteres
docli, tum notas vocum , tum moderamenta , tum accentiunculas , tum vocu-
Jationes appellabant
(41) Ammonius libello de fimilibus, ac difFerentibus vocabulis ( apud Voffìura
lnfl. Poet. lib. 3. cap. u. J. io.) Cithariftes , qui folum pulfat citharam ; cithax-
roedus, qui &
canit ipfe, &
citharam pulfat.
io Cap. I.
(49) Dì quefla varietà d' opinion! fé ne è parlato nel primo Tomo pag. 43 f.feq.,
9 nel fecondo pag. 1 4. fé q.
(50) Commentar, de Lyra cap. 1. p. n. Tom. 1. In tanta rerum vetuftarum
caligine, difficile eft quod nam proprie_ fuerit Lyrae, Citharaeque difcrimen
ex antiqiiis iconifmis , aucìorumqnc locis deprehendere ; q.iandoquidem per-
funcìorie tantum, ac levirer expreflìfle iconas artifices videntur: fcriptorum ve-
ro loci non flint ita multi, ut tenebras,_quae hic (eie nobis offundunt , pror-
fus difctttere valeant . Nihilo tamen fecius utroque teftimonii genere utemur,
ut quid tandem certi colligi ex his poflìt , ingeniofior aliquis maiorique iudi-
«io praeditus diiudicet
(51) hoc. cit.cap. i,.pag. 17. Ex haftenus allatis , iifque, quae mecum
Ipfe aliquando animo agitavi , Lyrae Citharaeque difcrimina praecipue heic
adnotafle videor , quod Lyra longior fuerit, Cithara latior potius, ac proind*
craffioribus , & prolixloribus nervis ili» iuilrucrttur, baec brevioribus.
Cap, I. il
fiato j e da corda, del qual genere ne fa menzione Ora-
zio (5 2 )» e il Poeta Tragico Sofocle (53):
Ecco di nuovo il Flauto
Che dolce rende armonio/o il fuono
E 7 diiiin canto della Lira agguaglia .
, . ...
(5fi) AtbèntMs lìb. 14. cap. 1. De communitate & confenfiqne tibiarum cut»
lyra, quandoquidem fepius nobis voluptati fuit ea conjuncìio, Ephippus ia
Mercatore ait :
(57) Idem he. cìt. cap. 9. Philochorus libro tertio Atthidis fcribit Lyfan- ,
(58) Strati Qsograpb. Ut. 9. fag, mìbì 190. Adiecerunt autera citharoedk
12, C cip. I.
tibicines, & qui cithara Iuderent five cantu, modularenturque Carmen, quod
nomen five modus Pythius dicebatur
(50) Atbent'ts Uh. 4. cap. 14. In tibiarum lufu , quem precipue caLIenr ,
non eanun i\ilùm quas Virginales &
Pueriles nuncupant , fed illarum etiam
quas Viriles nominanti &
Citharifterias cap. XXV. Haud me latet effe quoque
alia genera tibiarum, nempe Tragicas , Lvfiodos, Citharifterias, quarum me-
minit Éuphorus libro de inventis , &
Euphranor Pythagoricus libro de Tibiis.
(60) Idem lib. 14. c.tp. 1. Quii lam autem trtwatvKt*» nuncuparint , docuit
Semus Delius libro quinto Deliadis, his verbis Quidnam atwiaikiat fuerit,
:
(61) De Tibiis veterani lib. ì. cap. io. Synaulia Athena;o dicitur lib 14.
lyra? cantus conjunclus cum tibia —
De conjuncìione autem tibiarum cum ly-
ra , quia farpe nos &
ipfa utriufque o-vrauxia demulcet £= Scilicet ex Ephippo
de Tibiarum & lyra; canni mufico refert, cum probe concordant voluptatem ,
dalle Nazioni più colte non folo de' Greci, come di La-
cedemone , di Teflaglia , di Creta (70) &c. , ma ancor*
dell'India, dell'Etiopia, e dell'Egitto.
Ab-
Diana fagittis gaudens , educata fimul cum Apolline
Ubi rurfus cum his Mars & bene fpeculans Argicida
,
Pulcrè &
fublimiter , fplendor autem illum circumlucet,
Micatioque pedum ac fplendor bene concinna: veftis.
Hi autem deletìabant animum magnum infpicientes,
,
(70) Fab. Quintillanus lofi. Orar. lìb. 1. cap. 11. Nam Lacedaemonios qui-
dem etiam faltationem quamdam , tamquam ad bella quoque utilem , habuifle
ìnter exercitationes accepimus. Lucianus de Saltat. Tom. 1. ». 8. pag. 171. ex
iierj. Tiber. Hemfterbujìi
, &
lo: Matth. Gefneri Amftelad. 1743 Cretenfium
fortiffimi quique , operofo ftudio hoc agentes , faitatcres optimi facli funt
neque de plebe modo homines &
privati , fed regibus proximi , & qui ad pri»
matum adfpirarent . . . . idem he. cit. n. 14. pag. 176. InThefialia tantum au-
fla fuerat faltatoria%exercitatio , ut fuos duces & propugratores Praefules di-
cerem : indicantque illud flatuarum infcriptiones , quas viris fortibuj ob mot
Cap. T. 15
Abbiamo data la definizione , "e indicati i tre
già
principali generi Ballo nel fecondo Tomo (71) , e
del
come fé ne ferviflero nel culto dei loro Dei , e nei Con-
viti Convien però riflettere prefentemente con Giam-
(72).
battiftaDoni (73), che nella Melica Poefia, qualunque
forta di Ballo non poteva praticarfi, perchè, ejfendo flato
ne primi tempi, come nota il citato Doni fu '1 reftimonio
di uno medefimo quello che cantala , e balla-
Luciano (74) ,
bene geftam pofuere , Elegit enim alt una , Praefulem civitas : & rurfus , Ila-
tioni ftatuam dedit populus bene
Et quid faltata pugna.. .. ». 17. pag. 178.
Graecos tibi commemoro, cum etiam Indi, poftquam mane furrexerunt, ado-
rent Solem non ut nos ,qui ubi manum fumtis ofculati , perfeclam putamus
,
nobìs effe adorationem fed ftantes in orientem converti faltatione Solem fa-
:
autem eft, cum Indiarti & Aethiopiam narraverimus, etiam in vicinam illis
Aegyptum oratione defcendere Videtur enim mihi antiqua fabula Aegyptium .
Protea nihil aliud quam faltatorem quendam fui/Te dicere virum imitandi fa- ,
quei palli , e figure che poffano fare migliore effetto , e adattarfi a quello ,
,
che fi canta avvertendo, che le danze batfe poflbno accomodarli ad ogni co-
:
fa; ma quelle in aria eie ùfàno falti , e capriole, folo in cofe liete poflono-
,
aver luogo benché le capriole vere , e fintili falti forzati appena ci fi poflb-
:
vero Ballo , con V azione ijlrionica : non folo per effere il Bal~
lo confort e della melodìa , e fimilmente parte della Mafie a ( la
quale ha per oggetto, oltre il fuono , anco il moto numeroso ,
fondamento del Ritmo), ma eziandio perchè è l' ifleffa propor-
zione tra il camminare , e'I ballare, che tra il parlare , e'I
cantare. E perciò dillinfero il deferitto Ballo , da quello,
che da Latini è detto Saltatio (77) , il quale follava da ter-
ra il corpo , che fi fa col falto , e comunemente conteneva an-
co il gefto , cioè il moto variato , e numerofo delle mani , e
delle braccia , che fi diceva propriamente Chironomia , e in»
rioltre movevano tutte le membra del corpo con mirabile mae-
Jlria e agilità . Di quelle due forta di Ballo qui accen-
nate , era più frequente appretto gli Antichi la prima (78)
perchè facile ad unirfi col canto e col fuono, che la fe-
conda, la quale riabilita non fu pienamente fé non dopo
introdotta la Poefia dramatica del Teatro ; e fé pure que-
fta leggafi qualche volta praticata , egli fu in occafione
dei Ditirambi (79) , forta di verfi cantati aflìeme col fuo-
no di varj Strumenti in onore di Bacco (80) colla mente
rifcaldata, e offufeata dal vino (81).
Traj
(77) Doni he. cit. p. 93. Jul. Cxfar Scaliger lor. cìt. Latini non habuere
propriam vecem , fed ccmmiinem hujus legibus aftrinxere ,Nam falire eft .
meveri in fublime , vel tanquam medium , vel tanquam metam ejus trequen- .
(79) Proclus Crefiomatla anpd Pbotium Biblioth. Cod. 230. Dithyramblls ve-
ro in Bacchimi confcriptus, à quo nomen accepit , vel quod apud Nyfan in
.antro Dithyrambo, hoc eft, bifori , Ut educatus , vel quod KuSivrav tù> pttfi-
fia-Tur , hoc eft, apertis futuris Jovis ,repertus iit : vel quod bis genitus vi-
deatur, femel exSemele, iterumque ex femore Eft autem Dithyrambut
incitatus , & multum furoris cum faltatione oftendens , ad vehementiorefque
affecìus comparatus ; ad eos prafertim , qui illi numini funt congruentes : &
concitatus eft numerisi & dicìione utitur fimpliciori
( o) Vedi il fecondo Tomo iella predente Storia pag. 23. feg.
(81) Atbene lib. 14. cap. 6. Philochorus autor eft, non femper veteres,
cum libarent ufos fuilTe dithyrambis, fed vino madidos, ac temulentos &
, ,
!
lo , di cui ne abbiamo lotto degli occhi le prove fingo-
larmente ne' fanciulli , e nelle fanciulle, i quali condotti,
;
e per così dire forzati da quel fuoco , che col fangue lor
'
bolle nelle vene , eccitati vengano ai Balli , e ai Salti ;
',
ego gymnaliis pulcherrimum , & maxime omnium conducibile haud dubiè di-
xero , quòd corpus emolliant , & membra flexibiliora juxtà ac leviora eflì-
ciantj & ad omnem mutationem promptiora inftituant, nsque mediocri robo-
18 Cap. 1.
Col
re corpora folidius confirment. Qui ergo faltatio res erit non omnium elegan- an-
-
tiffima , qua? &
mentem acuat, &
corpus exerceat, fpeclantes obleclet, multas
Itas
res prifcas homines doceat , tibiis cymbalis numerofo carminimi concenti»
, ,
moribus quoque emendaris multò evades melior, crebro hil'ce utens fpeétacu-
]is quoties videris theatrum abominari
,
&
odio prufequi malefacla , contrà la-
crymis deflere innocenter alfeclos iniuria : in fumina, totani fpeclantium vitam
emendari
(S4) Jul. dfar ScaUger Poetìc. Uh. 1. cap. iS. pag. 16. Graeca origo verbi
iWiécu. Eum motum rudem inter paftores primum fuifle credere par eft, quem
cum certis legibus & variaflent & compf.fuiflent , ìpyntriv privato nomine vo-
cavere. Latini rudem illuni veterem , Saltum hunc,Saltationem cura appellaf-
:
fent : non habuere verbum feparatum , ficut Grseci , Ìpx^M » eo quod fue« &
rat àhn^ta .
in due fpecie , /' una de' corpi più belli , mentre con i geflì
imitano cofa onefla , l' altra de' più deformi, imitando alcu-
1
na cofa rea (92). Di queita fpecie furono appreffb de
Greci / Balli di Bacco , e li feguenti a quefli ; i quali, come
Ji dice , chiamandofe Ninfe , Pani , Sileni , e Satiri , imitano
gli ubbriachi in fare le folennità, e ficrijicj intorno alle mon-
dazioni (93) . Divide in oltre la prima fpecie del Ballo ,;
._ ^i_
ris debuerat Poeta; faltationes liberis aiTìgnabant
. & figuris faltationum ute- :
bantur tantum prò fignis eorum qua: voce canebantur : femper in iis animum
fervantes virilem & generofum quam ob caufam ùwopyjìfteera appellarunt y
:
non fervato modo, & cantionibus congruens nib.il diceret in faltatione , eura
ìmprobabant . S i*ti'$£<t3«i ri'm ayji ualoii ottxp , ut libro primo $~iuTÌSt?Sai ùircp-
"X>\j.!>.
Venuflè dicìum eft
. \ì-)hp xj.tù tìiv ò?x miv 1 prò exprimere aliquid
,
faltando congruentia faltationls cum eo quod voce canitur Hoc vocat "kì-juv;
, .
ut apud poetas indices animi oculorum nutus dicuntur loquaces Quas nomi- .
efpoflo , flantechè ficcarne i Greci fervivanfi delle loro lettere dell' Alfabeto per ef-
,
ptimere ì fuanì , e le voci [ vedi il prima Tomo della predente Storia pag. lo J.
10^. ] così ancora è probabile avejfero alcuni j'egnì
, a figure per esprimere ì va~
,
rj movimenti e atteggiamenti del Ballo in qualche modo confimili alle figure del
,
Ballo de' noflrì tempi chiamate Choregraphia . Vedi Mr. Fevillet Chorégraphie
ou-Part da d'e'crire la Danfe par caracìeres , Figures , &c.
(91) Storia Antica T. 4. lib.' io. cap. 1. $. io. pag. 578. S79. <
(91) Dialogo Settimo delle Leggi trtid. da Dardi Bembo Voi. 3. pag. 1S0.
(j>3) Loc. cìt. pag. iSj.
Cap. T. li
che è 1' onefto , in "Pacifico , chiamandolo Emmeleia , cioè
J
Concinnità (94) , di cui fi iervivano nell onorare i loro
Dei ,
gli Eroi , nelle allegrezze moderate , e onefte ; in
Guerriero, che chiamarono Pirrico (95), ii quale imita i
piegamenti del corpo, co' i qualt fi fchfvano i dardi, e le fe-
rite, decimando , e ritirandofi , sbalzando in alto, e chinan-
dofi a terra , ed i contrarj a quejli , onde fi getta alcuna
cofa contro ad altrui faettanào , a<v<ventando dardi , e percor-
rendo (gó) Che però conchiude il lodato Platone
. la imi- :
ci,) De Legib. lìb. 7. ex ve'f. Jo: Serra»! T. ì. p ng. 8i<5. Quum vero mul-
tis aliis de caufìs laudanda fit antiquitas , inftitutis ex natura ratione confor-
matis in hoc certe commendanda eft
, qnod faltationes omnes moderatorum,
tem ) vocavit utrique conveniens atque congruens nomen ftatuens . Hxc de-
.
bet LegislatQr fìguris quibufdam exponere : Cuftos vero qusrere & inventa
curri alia unifica conjangere atque in folepinibus Sacrirìciis diftributa, lìngula,
,
,
m
fingulis dedicare, & ita conftituta ordine firmare, ut nihil eorum poftea ne-
que in faltu neque in cantu fiat
, fed in iifdem voluptatibus Civitas eodem.
,
ticos dici, quidam vero non ab Pyrrhicho Crete nominatam fuilTe Pyrrhicham ,
ufum effe, quam apud Cyprios dicit Prylin dici j ut ab pyra nomen ponere-
tur Pyrrhichx .
» W)Trai, del D.irdì Bembo /or. eh.
2,2, Cap. I.
exprimendos , cujufmodi erant armati faltus Corybantum apud Grxcos , & Sa-
Jiorum apud Romanos ; unde etiam a mobilitate ditìus creditur quafi totu»
igneus
(100) Vtdì V Annotai. 95. pag. ti. Mufoniut Pbilof. de Luxu Grtcorum&c.
ab Stephano Nigro CongeJÌ. exiat T. 8. Tbefaur. Antiq. Grtc. Cronoviì.
(101) Jo: Meurfius he. cit. -verbo K.OPTBANTIA. Scholiaftes Sophoclij
Ajace . ... Saltationum aliae qjidem funt Bacchica, aliae autem Corybantix.
Nimirum a Corybantibus appellata ,
qui primi eam faltarunt
(iox) Apud Meurf. loe. cit. verbo AAK.TIA02 .... Diomedes Gramm. lib.
3. Dadylus quem Gracci X\ok,pìkò» appellant , conftat ex longa , & duabus
,
O03) Meurf, he. eh. ut veri» OPMOS . . . . Hinc «ft nimirum, quod Ap*.
Cap. 1, 23
praticato con gravi rimbombi di fuoni acuti prodotti
dalle Tibie imitanti il fuono forte, e infinuantefi delle
Trombe
Sotto pofcia del Ballo pacifico eravi la Gimnopediit
(104) , nella quale ballando , cantavano verfi di Taleta
o di Alcmane ; e quefto Ballo era affai in ufo appreilb i
Lacedemoni nella celebrazione di una lor fella folenne
in onore di Apollo. Il Comns (105) Ballo e Canto ac-
compagnato dalla Tibia ne' Conviti. Il Tetracomos Canto
e Ballo per celebrare la vittoria di Ercole (106). Il Thal-
licon Canzone e Ballo in onore di Bacco (107). Il Cala-
li* Ballo con Inni cantati nel Tempio di Diana (109).
L' Eplinios Canzoni e Balli in onore di Bacco in occafio-
ne dello fpremere le Uve al tempo delle vindemie (109).
La
lejus Bellicofum appellat. feti Metarmoph. io. Pone tergum tibicen hormurn
canebat bellicofum, & permifcens bombis gravibus tinnitus acutos, in modum
tubae , faltationis agilis vigorem fufcitabat , Neil' edizione ad ufum delpbini ì»
luogo di hormurn leggefi Dorium .
(104) Apad euni. he. cit. verbo .rTMNOTlAIAIA
Athenaeus lib. XV. . . .
Chori autem funt in anteceiTum puerorum , poftea vero optimorum virorum
qui nudi faltant , canuntque Thaletae aut Alcmanis cantilenas, Dionyfodotì &
peanas .... Hefychius VufiroTrxtS'ìx . . . Nuda difciplina . Monf. Burette 1. Afe-
mori* per la Stori* del Ballo trrtd. in Italiano .
(105) Idem he. cit. -verbo KQM02
.... Etymologici AuiSor .... Coma-
zein , comelfare , certo modo faltare , unde &
comus , genus faltationis : alii
vero cantilenai . Vedi V Annotai. 34. pag. 7.
(106) Meurfius he, cit. verbo TETPAKfìMOS
Hefychius Te-
tracomus , cantilena quaedam cum faltatione , facìa in Herculem ad cantandam
vidtoriam : vocabatur autem quadruplex comeflatio .
(107) Idem verbo <tAAAlK.ON Eaccho facra erat. Pollux
. lib. 4. cap. 14.
K*ì paK\miii Ip, tiu.it ivi ùuotòan) . Et phallica faltatio in honorem Bac-
chi . Ita fcribo ; non refle editur , $x\h,x.óv Corruptus quoque hac de re
Hefychii locus .... Phallicorum faltatio quaedam alii vero cantum ; alii can-
, :
num. 40. Siquidem Melampus fuit qui Grsecis Dionyfi , id eft Liberi patris vel
Bacchi , nomen & facrificium , & pompam phalli enarravit , non tamen ornnetn
piane rationem complexus . Veruni ii qui pori hunc extiterunt fophiftae , rem
in majus explicaverunt . Itaque phallum Dionyfo miiTum narraudi Melampus
autor extitit : à quo edofti Graeci faciunt ea quae faciunt.
(108) Meurfius he. cit. verbo K/iAABIS . Hefychius ... in tempio Dianse
Dereatidis cantati hymni
(109) Jul. Pollux lib. 4. oap. 6. fegm. 53. Poemata autem.... Bacchica,
Saltatoria, Thriambi, Autumnalia . Volgane Seberus in hunc he. Autumnalia
EVAima (tiKn vel ia'^MTa . cantilena! quae inter premendum uvas cani fole*
bant . Idem apud Meurfium verbo EniAHNUS
. . . Ithyphalica , ofchophorica ,
vinalia , Bacchi , fubfaltationes s triumphi , ad toicular • • • . Sed «uui cantut
24 Cap. I.
La Chironomia ,
con certi artificiofi gefti delle ma*
in cui
ni ballavano, cantavano
e Imenei ne' Sponfali (no).
Baucifmtts Cantilena e Ballo veemente inventato da Bau-
co (in).
Di molte altre forta di Balli appartenenti fpecialmen-
te ai Baccanali, tralafcio di farne menzione, o perchè
non confacevoli al mio propofito , o perchè molti di
eflì, abbenchè accompagnati dal Canto e dal Suono
erano talmente indecenti, ed immodefti, che fé giufta-
mente meritarono d' efler deteftati, e abborriti da Plato»
ne, e da altri Filofofì , tuttoché Gentili, molto più me-
ritano d'averli in abbominazione da noi Criftiani, e quin-
di d' elTere a tutta ragione fepolti in un profondo , e
perpetuo filenzio
Jjcken..
CAP.
tibia: ad torcular , quum racemi premuntur . Vedi Monf Burette feconda Memi-
ri* per la Storia del Ballo trad. in Italiano .
(no) Meurjius loc. cit. verbo XEIPONOMI A .... Ariflsenetus lib. i. Epift.
io. Sed virgines «eqiiales operofum hymenacum canebant , non dilatum amplius,
nec morbo interpellatimi . Et magiftra refpiciebat deviantem ab cantu , ad &
cantilenati» commode reftitnebat, manibus gefliculans modum .
(in) Idem loc. cit. verbo BATKI2MO.S . Scholiaftes Ariftophanis initio
Equitum Eft & genus faliationis vehementis ; alii vero cantilenarci ; &
baucifmus .... Hefychius. . Baucifnius , Jonica faltatio ; & genus cantilena:
. .
"P- M &
Baucifmus, Sauri Saltatoris.
Dei Poeti Afelici, Lirici , Afuficì , che fiorirono
dui principio delle Olimpiadi Jino allo Jìabi-
limento della Drammatica Poejia .
C A P. II.
r. 777. D orion-
Co
lo Cap. IL
oriondo di Naute (2); compofe due Poemi, l'uno inti-
tolato 1' Etiopica , o fia dei fatti di Meninone di Etio-
pia , il quale preftò ajuto ai Trojani ; V altro chiamato
Ilioperfi , o fia la diftruzione di Troia (3) Varie fono le .
(1) Svìins Hìfiorìc» Arftinus, Telci Alias, a Naute oriundi, poeta. £«-
.
auxilium tulit Trojanis : & Illi ( Ilii v<p-i five excidium , ut refert Eufebius.
)
D 2 Poe-
(14) Falli Attici T. ì.Ólymp. I.pag 3. Ego vero Svidae, five potl'.is Arte-
monìs Clazomeiiii, quem Svidas exfcripfit verba fic explicari pofTe putave-
,
rim , at Arcìinus Homeri imitator , non auditor, fuerit adeoque ilio longe
;
[18] Idem he. cit.... ad Olymp. III. annum x. adnotaverit Eufeb. Cronic.
Olimp. 4. anno 1. & Arcìinus qui /Ethiopicam & Illiacam vaftationem compofiiit.
[io] Idem he. cit. pag. 7. Olymp. III. Anno x. Eumélus Amphilyti filius
Corinthius hoc anno floruilTe dicitur ab Hieronymo, quamvis hunc iterum ad
Olymp. IX. an. 4. memora verit . Ac certe Cleme".s [ Strom. lib. i.J Eume-
lum ipfum ad Olympiadem XI. pervenire demonftrat Eumelus Corin-
thius ,
qiium antiquior elTet, pervenit ufque ad tempora Archiae, qui Syracu-
fas condidit . . pag. S. De Eumelo plura Scaliger ad Eufebianum annum 1150.
.
V ifteffo confermi Ger. Gio: VaJJio de Poet. Grxc. cap. 3. Olymp. ;. anno 1. Nelli
Cronica perì di Eufebio fra le Opere di S. Girolamo T. 8. dell' Ediz. di Verona ,
trovafi pojlo Eumelo nell' anno 1. della 4. Olimpiade . In tal dubbio ho creduti
meglio [esultare V opinione del citato P. Cor/ini , e del Voffio perchè oltre le ra-
,
gioni da loro adotte , per ijlabilire F-ttmelo nell' anno fecondo della terza Olimpiade ,
Monfìgn. Arnaldo di Pontaco Vefc. di Sazas nella Guafcogna ci dimoftra d.:lla di-
verjìtà dei Codici da elfo rlfcontrati ,
quinto "vario fia molte volte il tempo degli
Autori in ejfa Cronica ajfegnato , come fopra di Eumelo egli così lajcio fritto : pag,
m/iz 111. Eumelus.... Ego in fitti affigliando, prout varia fuade.it libri in
Varia diilrahor. Nam in Piihoeanum MS. ad an. 0. Phacea; : in Lodonenfe MS.
ad an. io. Joathan , ut edam in vulgatis in Petavinum MS. ad an. 14- ejuf-
:
dem in Fuxenfe MS. ad an. 16. in Vicìorinum , Oifellinum Mi. ad au. 17.
:
[io] Paufaniai Corinthiaca cap. io. pag. no. Nam Eumelus Amphilyti filius
e gente Bacchiadarum , qui carmina dicitur feciffe .
28 Cap. Il
Poeta , e Storico , e compofe alcuni Poemi , uno intito-
lato , o Bugonia , che tratta della generazione
l'agonia
delle Api (21); l'altro che chiamò Europia (22); com-
pofe pur anche , come fi è accennato nel fecondo To-
mo (2}), un Cantico, che veniva accompagnato dalla
Cetra in onore di Apollo detto Profodio. Quella è l'u-
nica cofa , che a giudizio di Paufania (24) fi pofTa con
certezza affermare elfere fiata da lui comporta , abbenchè
egli poi in appreilb lo faccia Autore ancora di certe ifcri-
zioni in verfi polle nell'Arca di Cipfelo (25) , ficcome
per 1' oppofito dubita, fé la Storia di Corinto, che gli
viene comunemente attribuita , fia veramente Opera fua
(26) Su di quello fi polTono confultare il Giraldi (27) ,
.
nos, quando de ejus vocis vera lecìione nondum conftat retinuimus cum ,
F-ontaco Pagoniam P. Corfini lor. cit. pag. 7. Ceterum Eumelus ille Bugo-
.
[n] E'ifebins Oìymp. 4. art. 1. Eumelus Poeta qui Pagoniam & Europianv ,
( Profodium appella.it) fecit Eumelus & hxc certe carmina fola funt quae Eu-
:
(15) Eììacorum prior cap. 19. pag. mihi 41 5. 417. ArCX (Cypfelii) opifex
quis nam fuerit , coniicere nunquam ego utiqtie potui. Infcriptiones vero alius
fortaffe fecit; ego tamen facile adducor, ut ab Eumelo Corinthio faftas pu-
tem Hanc ego tum ex aliis ejus operibus tum vero maxime ex eo Carmine,
. ,
quod in DeLim fecit, coniecìuram duco. Vile P. Corfin. ad Oìymp. 3. T. i.p. 7..
(16) Piufan. Corimbi tea cap. 1. pag. mihì in Corinthiaca hifto- no
ria fcriptum reliquit (fi modo Eumeli illud opus eli).
(17) Lyì. Creg. Gyraldi de Post. ìlìfl. Dialoga 3. pag. mihi S9. T. 1. Eumeli
in primis niftoria celebratur, quam de Corintho patria Carmine complexus eli ,
ili qua Ephyren Oceani filiali) ea primum loca incoluifTe prodidit in quibus- ,
poitea condita eft Corinthus, qua de re tum Paufanias, tura in quarto Argo-
nauticon Apolk.nii commentatores mentior.em faciunt .
(iS) LeClion. Antìq. ììb. 11. cap. 15. pag.. 1191.
(19) De Hifloricìt Grtlcì: Uh. 4. cap. r.
(30) Eufsbii Cronìc. Olymp. 3. Cynarthon Lacedemonius Poeta, qui Tele-
goniam fcripfit, agnofeitur . Editerei Veron. in bunc he. Cyrrsthonis Laceds-
Cap. IL ig
(andò in fatti di Telefono figliuolo d' Ulifle , e di
efla i
monii H'/3«xa«'«j' laudat Scholiaites Apollonii quod opus non aliud videtur ab :
hoc ipfo quod Telegonia infcribitur. Meurfms IV. 17. Mifcell. Lacon. legen-
,
poft adhuc annos novem periocham hanc diftulir , live ad quintse Olympiadìs
annum tertium , refragantibus , ut extera bene habeant , mi", libris plerifque
omnibus
($1) Jo; Vojfius de l'oetis Greca . Olymp. V. anno 3. ut in Chronicis eft
Eufebianis. Cinxthon Lacedemonius Poeta, qui Telegoniam fcvipfit , agno-
,
feitur . .hoc eft de Telegpno quo nomine fuft Qlyfles ex Circe filius , conditor
.
,
Tufculi in Italia. Hygini Fabula CXXVI1. Telegonus Ulyflìs & Circes filius,
miffus à matre , ut genitorem quarreret tempeftate in Ithacam eft delatus : ,
ibique fame coacìus , agros depopulari coepit. Cuna quo Ulyfles, & Telema-
chus ignari arma contulerunt . Ulyfles a Telegono filio eft interfecìus : quoti
ei refponfum fuerat , ut a filio caveret mortem.
[31] HordTius Epodon Ode 1. v. 19.
Nec ut fuperni villa candens Tufculi
Circea tang.it masnia .
(33) Frane. Pittrici Poetica Deca Ijlor. lìb. 1. pag. 41. Lorenzo CraJJh Ifiorix
de' Poeti Greci pag. 114.
[34] Paufanias Corinthiaca cap. 3. pag. 119. Cinarthon Lacedaemonius [ nam
& is Gentilitates verfibus mandavit] fvledum Eriopin fìliam fufeepifie Jafo- &
nem ex Medea, fcriptum reliquie , ncque amplius quicquam quod ad pueros ,
pertineat , Idem Me/fenica cap. 2. pag. 2S2 omnia pra:terea qua: verlibus
Cinxthon &
Afius de Gentilitatibus perferipferunt
(35) PaufaniarAchaica cag. 4. pag. J30. Afius filius Amphiptclemi Samius
carminibus mandavit, Phoenici ex Perimeda Oenei fìlia genitas Aftypalaran &c
Europen : Neptuni Satu ex Aftypalaca natum.filium Ancasum hunc populis,, :
Gio: Voffio pollo tra i Poeti d' incerta età (40) , fu 1' efem-
pio del citato Paufania , che ne fa menzione affieme con
Cinetone, ho creduto bene di collocarlo immediatamen-
te dopo l' iitelTb Cinetone .
live regnante Romulei ut Cic. 1. Tufc. hoc eft circa Olymp. XV. quo tem-
pore à Pariis colonia deduéta eft, cui dedutìioni praefuiffe certe interfuilfe Ar-
chilochum conftat . P. Corjìni Falli Attici T. 3. pag. 31. Archilochus etiam Pa-
rius Teleficlis filius floruiife dicitur a Tatiano Orat. I. adv. Graec. Archi- . . .
lochus vero floruit circa Olympiadem tertiam ac vicefimam; Gygis Lydii re-
gis astate, quingentis annis poft Iliaca. Ac certe quidem quinti ab Ila exci- ,
to
Itaque quum Thafus condita vel potius inftaurata fuerit Olymp. XV. exinde
,
lifeono all' Olimp. XXIII. Il Fabricio cita altri Scrittori che riferirono Archiìoco ,
all' Olimp. XXVII. Eufeb. Cron. interpr. S. Hieron. all' Olimp. XXVII. ,
, fecondo
il Vojfio XXIX. Ofservijì però in tanta varietà d' opinioni quanto hanno lajciato
fcritto il Baile ( Dicìion. Hijior. Crit. T. 1. pitg. mihi 196.), e Gio: Alberto Ea-
brìcio loc. cit.
(43) Vellejus Patercului lib. 1. Neque quemquam alium , cujus operis primus
autìor fuerit , in eo perfecìiflìmum praéter Homerum Archilochum , reperie-
,
&
mus Aului NocJ. Atticar. lib. 17. cap. 11. Archilochum autem Nepos
Gelliui
O.rnelius tradit Tulio Hoftilio Roma: regnante, jam tunc fuiffe poematis cia-
nuri &
nobilem . Athen/iui lib. 14. cap. 6. pag. mihi 467. Archilochus eximius
poeta. Perizoma! in JEliani Var. Hiflor. lib. io. cap. 13. pag. 66^. Archilochus
veteribus fuit laudatiflìmus Poeta, leu, ut ait Valer. Maxim. VI. 3. Maximus,
aut certe fummo proximus
Laconica Infittita pag. mihi ni. Archilochum Poetarci cùm is venifiet
(44) ,
teilexilfent ,
preftare arma abjicere ,
quam mori.
Nunc aliquis noltra fé ex hoftibus afpide jaclet
Sub vepre quam reliqui invitus integram .
quidem valeat nunc ipfe à clade fuperftes
Illa ,
Emam
fuo non deteriorem tempore .
dia commotus Deus, cura abire in Tanarum juffit ubi Tetrix ( Cicada ) fe-,
pultus efTet, ut Teleficlii filli animam leniret , & inferiis placaret. Cui man-
dato cum paruiflet , indignationem Dei evafit.
ille
(50) Vellejui lib. I ncque quemquam alium , cujus operis primus au-
tìor fuerit , in eo perfediflìmum , pra-ter Homerum Archilocum reperiemus. &
(51) Le Opere citate in varj luoghi da ateneo fono le feguentì: ìhtyoi , Eie-
gi; TiTfiu'i^iTpii , Tetrametra; tiìki$os, Telephus.
(51) Job. Meiirjìus Bìbliotheca Gr&ra p. 1141.
(53) Loc. c!t. (54) Olymp. Oda IX.
(55) l"Ji. Orat. Uh. X. cap. I. Itaque ex tribus receptis Ariftarchi judicio
fcriptoribus jamborum , ad è*»» maxime pertinebit unus Archilochus . Summl
in hoc vis elocutionis , cum validie, tum breves vibrantefque fententia:, plurì-
mum fanguinis atque nervorum , adeo ut videatur quibufdam , quod quoquam
minor eft, materia: elfe, non ingenii vitium .
(56) Dìonyt. Longìnus de Subì, dìcendl Genere.
(57) Dio Chryfoflom. XXXIU. p. 399. upui Fabrlcìt. T. I. p. 573. Vedi
tncira l' Annottnitiie dì ftpra (41) .
3 4 Cap. IL
che i Latini dicono Xanthut , Poeta Meli-
J&JA.NTO ,
È
co cantava i proprj verfi accompagnati col fuono della
Lira. Ateneo (58), ed Eliano (59), lo fanno più an-
tico di Steficoro , e vogliono che quefti dalle di lui Ope-
5
re molte cofe abbia tolto , e le abbia inferite ne fuoi j
(5S) Athentus lìb. XII. cap. I. pag. mìhi 381. Xanthus lyricorum verfuum -
(59) Varia. HiftorU Uh.' IV. cap. 16. pag. mìhi 388. Xanthus, pinéta Melicus,
qui fuit antiquìor Stefichoro Himerseo AthensLus he. rit. Multa q lidem ex Xan-
.
(66) Plutarchus de Muficx pag. m'bì 318. Clonas vero tibicinum modos
qiu fecit, paulo pofterior Terpa idro , fuit patria Tegeates fi Arcadibus credi-
tnus , Thebanum enim Bceoti affirmant
Cap. IL 35
teto , e Schenione. ; anzi al riferire dello fteflb Plutarco s
nel Catalogo de' Poeti che trovali in Sicione leggefi In-
ventore ancora del Nomo Tripartito (67) , benché però non
manchi a detta del Voffio , chi gli contralti quello bel
vanto , e unicamente lo riconosca Autore dell' dpoteto , e
Schenione (68) Viveva egli poco dopo la XV111. Olim-
.
lo, unde Mufx funt Ardalides diete, repertas putent (-vedafi fopra di rio nel
Tomo fecondo cap. 5. pag. 76. ) . Sed nihil impedit quo minus v'ondi alii ab
,
hoc, alii ab altero reperti. Quicum convenit , quod aliqui à Clona folum
Apothetum &. Schoeniona repertos prodiderunt
,
(69) Plutarchus loc. cit. Eodem poematis ( ideft Cloni ) ufum genere Polym-
neftum Colophonium qui aitate pofterior . . .
,
FuiiTe etiam Polymneftum poe-
.
anco-
(75) Pier. Bayle DiCiiur.. Hìflor. & Critiq. T. 1. pag. 1S1. Edi*. 5. Il faut
avouer que l'iutarque B eft point un bon guide de Cronologie ; il tranfpofe
!
Polymnefti mentionem Piiidarus & Alcman Lyrici faciunt .... Eo poli Ter-
pandrum ufi funt deinceps Polymneftus Theletas Sacadas , ,
(79) Paufanias Me/fenica cap. 15. pag. 316. Erat Athénis Tyrthaeus quidam
ludi magifter, qui ncque fatìs mente valere credebatur altero claudicabat &
pede .
(80) II Langlet col Simpfon flabilifcono Tirteo nell' Olìmp.XXV. , Svida nell'
Olimp.- XXXV. , Vofio ridi' Olìmp. XXXVI. , Eufebio nella XXXVII.
(81) Nota Hijlor. ad Chronìc. Marmar. Oxon. Arundel. Ep. 44. p. 196. Cura
annus Ep. Mar. 418. incidat in tertium annum 14. Olympiadis cb prarlia in-
ter Lacedemonios & Meflenios accerrimis animis commiffa & Tyrthxcum ,
facto opus effet edocebat. Juflinus Hijlor. lib. III. Cap. V. Lacedsemonii de
belli eventi! oraculo Delphis confulto, jubentur duce belli ab Athenienfi-
bus petere Porrò Athenienfes
. curri refponfum cognoviffent , in contem-
,
ptum S partano rum Tyrtaeurfi poetam claudum pede mifere: qui tribus pradiis
ufus, eò ufque defperationis Spartanos adduxit , ut ad fupplementum exer-
citus, fervos fuos manumitterent hifque interfeclorum matrimonia pollicen-
,
tur ;ut non numero tantum amilforum civitim , fed & dignitati fuccederent
Sed reges Laced;cmoniorum ne contra fortunam pugnando
, majora detri- ,
(86) Svìdcts WJlor. Tyrtaeus .... ferunt carminibus fuis incitale Lacedae-
monios , & effeciffe ut bello Menenio vifloria potirentur fcripfit Rem-
pub. Lacedarmorìiorum , & prsecepta vita veriìbus elegiacis , & carminimi bel-
licorum libros 5.
(87) Jo. Jlb. Fabriciur T. 1. pag. 541. Videntur autem leges à Spartanìs
decantari {olita; , modulos muficos adoptantibus Thalete Cretenfi , Terpan-
dro, Tyrtaeo aliifque .
rò) De Mufica pag. mìhi 319. Figura etiam citharse primum facta eft fub
Cepione Terpandri difcipulo & vocabatur Afiatica, quia Lesbii cithara;di ad
:
pandrium Tetraoedium
, .
(pi) TzetiLe vpoh in Lycophr. riferito da Ger. Gìo: Voffìo ( Infl. Poet. Uh. III.
Cap. XV. ) descrive in pochi verfi ì nomi dei nove Poeti Greci , che fra i Lirici
ettenero il principato .
Lyrici poetae funt novem : Sappho puta ,.
Stefichorus Ibycus , Bacchylides , Simonides,
,
labrìcius Biblìoth. Grac. T. 1. pag. ^66. Nomen hujus PoetK cum Alcmaeone.-
fubinde confunditur à librariis ut docent Scaliger ad. Eufeb.. pag.. 81., Me— &
nagius ad Laertium Vili. 83.
(93) P. Cor/ini Fafli Attici T. 3. pag. 50. Olymp. XXX. an. 4. Alcman!
hoc anno ab Eufebio memorantur . ... Ac de Alcmane quidem confentit Svi—
das , qui ipfum levi difcrimine Olymp. XXVII. memoravit. Svida; loco ci't..
Vixit autem Olympiade XXVII. Ardie Alyattis patre in Lydia regnante;,.
Vide VoJJìum dt Peetis Grucìs cap. 3.
40 Cap.II.
celebre Poeta , foffe da Spartani dichiarato loro Concit-
tadino (94) Compofe Alcmane, chiamato da Plutarco (95)
.
(94) Vedafi quanto [opra ciò hanno fcritto Pierre Bayle liibion. Hiflor. Ccrìtìq.
T. J>ag. ,145. il P. Corfini loc. cit. , il P sbricio loc. cit., e il Perigonio in JEli*-
1.
netm in Uh. XII. cap. jo. pag. Sio.
(95) Plutarchus de Mujica pag. mihi 330.
(96} Svidas loc. cit. Curii autem effet magnus amator & fervili genere or-
tus fcripfit carminum libras 6.. &
Natantes (Virgines).
(97) Athennus Uh. XIII. pag. mihi 448. Archytas Harmoniacus fcribit, ut
alt Chamadeon , amatoriis verfibus condendis omnium principem & ducerti
Alcmanem fuiiTe, erga mulieres petulantifiìmum & ante omnes in vulgus eam ,
Jacob. Perizonias in hunc loc. Dein neque ab aliis Alcman AuKofròt dicìtur,
fed vel Alipedi , ut a Svida , vel Mt\àr irownìi ut a Plutarcho neque opus
, ;
erat Tibicir.es aliunde arceflere quum ipfi Lacones difeerent omnes auhàr, te-
,
ftp Athenajo IV. cap. ujt. Quid plura? Manifeftum. puto , altius & gravius vi-
tium in corrupto hoc vocabulo federe. Legendum cenfeo xai A\n./ttà:« *ù t ,
(vel w ad) Ai/Jof yàp li. Joachim. Kubnius in eod.hc. fcribo , MeXjiiTof , non,
ut Scaliger , *v\ovSU .
(joo) Athemus lib. X. p*g. 310. 311, Alcman poeta effe fatetur fé edacio-
Cap. II. 41
cioè di morte pedicolare (iói) In lode di quefto per al- „
aliquos fceditate obiifie proditum eft, ;ut Alcmanem poétam Vlutaychus irt .
llo tal Poema non devefi confondere con altri , che furono
comporli , e pubblicati con lo ftelTb titolo da altri Auto-
mi (ni). Vuole Fania citato da Clemente Aleffandrino (.1 jìJL
che Lefche combatterle con Artino, e ne reilaue vincitore ;
sna ficcome quella tal aiìerzione difcorda troppo dal tem-
po in cui fiorì Artino fino al tempo di Lefche , ftanteche
vi pa(Ti uno fpazio più di 110 anni, ptrciò è meglio
xiniformarn al fentimento di Paufania riportato da Gio:
Alberto Fabricio , che lo fa emulatore , e non competitore
<!' Artino (1*3). PISAN-
(io<) De Paet. Hifl. Dìalog. 9. pag. 313. Ufus vero eft Ariftoxenus ante
silos omnes , eodem Hepha-ftione autore , primum ar.apaeftico metro . Fuerunt
& hoc nomine duo alii ,
quod recordor : unus. quidem Tarentinus Philofo-
phus & M u ficus &c.
(107) Storia della Poejta T. 1. pag. 6%-j.
(10S) E'blìoth. Graca T. ». pag. 158. Diverti a noftro ( AriJIox. T&rcnt..') ,
ut Jonfio pridem obfervatum , Ariftoxenus Selinuntius poeta, &c.
(roo) Aa. Olimp. XXX. a». 4. &
Leiches Lesbius, qui fecit parvam Iliad.
(irò) Paufaniai Phocica eap. 15,. pag. 8óo» Frope Helenum Meges eft,
brachio faucio ; quod iis verfibus mandavit Lefcheus Pyrrharus , iEfchyleni
iìlius , qur.s de. Ilii populatione fecit .
(ni) Pabriciur Lefchem Pyrrhzcmn Lesbium. par-
Bill. Gr. T. 1- pag. 180.
va; Iliadrs auclnrem facit Vetus tabella Iliaca illuftrata a Raphaéle Fabretto . . .
cjufi. Ad-not. Ilii Perfin fcripfit etiam Acatus Argivus laudatam Atheneo lib.
XFV. &
Stefichorus Joach. Kubnìus in Paufan. toc. cit. Non folus Lefcheus,
.
Quefto. tfteffo
,
perchè tu 'l fappia , il popolo
Fece dì bronzo ; ed a flar qui lo pofe
Appreffo molti mefi , ed anni molti,
ARIONE dì Mentina Città dell' Ifola di Lesbo (121),
Ciglio, di Cicleo , e difcepolo di Alcmane , Poeta Lirico,
e. Citaredo nobìlilnmo (i22),fiorì nell'Olimpiade XXXVIII.
Gompofe Cantici chiamati Vro&mia di due milla verfi in
circa (123). Vogliono alcuni, che egli fofle il primo In-
ftitutore dei Ditirambi nelle felle Dionifiache (124), altri
però attribuifeono tal invenzione a FiloflTeno (125). Accreb-
be di molto il Homo , o fia legge del Canto (126); e per
teftimonìanza. di Svida fu riputato l' Inventore del Moda
Tragico r di edere flato il primo, che introducete il Ca-
ro , e cantaile il Ditirambo , e nominalle ciò che doveva
cantarfi dal Coro , e inducefTe i Satiri a cantar Verfi , dal
che
fVflt Àrionis , ejus quem Herodotus Delphino veflum. in Taenarum evafilfe fa-
bulatur. Idem ^.1^^414. Atqué ibi e& Methymna Lesbiorum ùrbs , LX. Stadiis
a. Litore qjod eft. inter Polymedium Affiliti-. &
. (nr)i Svìdas MJhr.. Arion.. Methymnjeus Lyricus Cyclei filius, Olympia- ,
cantica,, ,qu«e Procemia. dicuntur, verfìbus circiter 1000. Fertur & tragici modi
inventor extitiffe , & priraus chorum inftituiffe & d.ithyrambum ceciniffe: ita-
,
que nominafle. id quod a choro caneretur : & Satyros induxiffe , qui verfìbus
Joquerentur . Eufebiur Cron. ai An. 1400. Olymp. 41. Arion Methymnaeus cla-
rus habetur &c, Vide, in hunc loc, Domìn. Vallarfium Lìl. Gr,eg. Gyraldi de Poet.
.
Hifl..D!-tl.. IX. T. x. pag. 317. Arion Methymnxus Lesbius-. . . . lyricus & ci^
tharcedus nobilìffimus habitus &c,
(115) lì Voffìus dePoet.Gr. cap. 3 fcripfit cantica, fpoaluut diclajverlìbus mille .
•(114) Jottti.. Meurfius Bibl. Gru. Uh. 1, Arion Metymnxus . . . Hunc ut .
1.11.6) Voff. he eh., cap. xiu, i, 4. Poftea nomiim non parum auxit Ario»
Methymn.. Ita de his. Proclus, -. .•
Gap. IL 45
che alcuni hanno dedotto il principio del Dramma Tragico ,
flito di tutti gli ornamenti fuoi nei. fedili della nave cantar
potè ffe alcun poco , e di poi immantinente prometteva d' ucci-
de rfi Ora coBoro (pofeiachè incredibile vaghezza' aveano di
.
'
— "-"*»'
" "(12.7) Differì, 3. pag. 1S4. _.
.
' ,>
1
, ,, ; ,j;; .
(ixf>)Taufanias Boetica cap. 30. pag. 767. 7S8. Poetarum etiam , &
alio-
rum Mufica; laude infignium virorum , illic ftatuas videas : . . . Arion Methym-
n«US delphino infidet , &c. Lueianur Vira Hijlor. lib. 1. ». 1 J.
Ci 30) Jtlianus de Natura Animai, lib. XII. cap. 45. Carterum hymnus,
quo fé Arion gratum Neptuno declarare , & (ìmul delphinorum in muficara ftu-
dium teftari voluit, ranquam & illls mercedem prò fé fervato & fuperftite-
exolvens , ab eo conditus ejufmodi eft .
** Neptune deum maxime , Obleftat hofce mufica ;
Qui rex maris profundi Amant eos Nereides
Tridente clarus aureo Suum pecus puellae ,
Complecleris undique terram : Quas Amphitrite peperit.
Te branchiis & pinnis Vos me vagantem Siculo
Infigne pifcium genus In aequore ad Taenarium
Mutae colunt natantes : Litus tulhìis ecjiitem ,
Prae ceteris te pandi Veclumque dorlìs veftrls ;
quoque fuit legislator , e poco avanti dice : Lycurgus autem multis anm's poft
Trcjam captarti , qui fuit centum &
quinquaginta annis ante Olympiades
tulit leges Lacedxmoniis e Giac. Bruckero Hi/ìor. Crit. Philof. P. i. Uh. i. cap. i.
,
'
pofpone a Zahuco , a Caronda e a Tritolemo , il legislatore Dracone dicendo : Eas
,
j
48 Cap. IL
STESICORO nacque nella Città d'Imera in Sicilia (137)
aell* Olimpiade XXXVII. Padre fecondo
(138), e il di lui
la più comune opinione fu Efiodo (139). Narafi da Pli-
nio, che fopra la bocca di lui bambino un' Ufignuolo , o
fecondo altri , una Lodola , chetamente fi pofafle , e dol-
cemente cantafle, prefagiendo così che farebbe flato quel
gran Poeta, che poi riufcì (140). Ebbe nella nafcita il
nome di Tifia , che pofcia li fu mutato in quello di Ste-
ficoro (141) , perchè fu il primo a flabilire il eboro cantante
la Jlrofa, e l' antijlrofa , e momenti)? in due contrari) giri in-
forno ad altare , od altro , nell' Epodo il fé /lare fermo , e
perciò Stejtcoro quajì flabilitor di choro fu cognominato (142) .
Si refe chiaro nell'Olimpiade XLII. (143), in tempo in
cui Falaride fitiranno della fua Patria, cui egli va-
fé
lidamente fi oppofe , benché fenza profitto (144). Viene
attribuita a Steficoro l'invenzione dell'Inno (145)» e fu,
al
clidis, five Hyeti , five Hefiodi fìlius Siculus Himeraeus Sic ettim dicitur
.
Alii tradunt eum Matria Italia:, alii Pallantio Arcadia: profugum &c. ,
(140) Plinius Natur. Hiflor. lib. X. cap. 19- fé Lufciniis .... in ore Ste-
fichori cecinit infantis . Anthologia lib. 5. ». »j.
Metro .
runt pag. 319. tum hoc Stefichorum Himerxum neque Terpandri fu l'Aie imt-
,
tatorem neque Antilochi, neque Thaleta: fed Olytnpi: ufum Nomo harma-
, :
teo , & ea fpecie qua; Dactylo procedit quam alii de orthio nomo effe vo- ,
lunt .... Sunt & alia ab Alcmane & Stefìchoro novata fed ita, ut à pul- :
chro non difeederetur modo Dubito che nel prefente tejlo vi pojfa ejfer qualche
.
sbaglio dell' amanuense che in vece di Antiloco, che fior) fecondo il VoJJio nell'
, e
Olimp. 94. debba più lofio , ogniqualvoltache pero non
leggerfi Archiloco vi foffe fia-
to un altro Antiloco anteriore a Steficoro . In oltre convien dire , che Plutarco
farli di Talete Cretenfe , di cui fi è fatta menzione nel fecondo Tomo , non di Ta-
itte a Steficoro .
Milefio pofieriore
(147) Plato in Phedro ve! de Pulchro lib. 16. pag. mihì 449. ex ver:. Tici-
ni ... . Stefichorus . Oculis enim privatus oh Helense vituperationem non
ignoravit csecitatis caufam ut Homerus , fed utpote muiìcus eam agnovit . Ita-
<jue flatim illacarmina
fecit :
Non
verus fermo ille fuit , nec navibus altis
Exifti fugieus, nec adifti Pergama Trojas
Atque ita sedito poemate , quam •scCKitaiS'utv , ideft recantationem , vocant,
confeftim vifum recuperavit amiffum. Vide etiam Paufan. Laconica cap. i9.
pag. 160. Svidas pag. mihi 8S4.
5 o Cap. IL
Dorica (148) regimate dal Fabriccio (149), e dal Pa-
tricci quale così fcrive Cantò un poema, che in-
(150), il :
(14S) Svidas he. cit. Fuit Iyricus ejufque poemata Dorica dialefto libri
:
16. extant. Thom. Lydiatus Norx Hìfìor. .>d Còro». Marmar, p. 118. Lyrìca
hic fiia Dorice fcriplìt, Doricus emm ille fuit e Sicilia. Paufan. in Corin-
thiacis Arcadicis, Eoeoticis
, & Phocicis &c. ,
(149) Jo: Alb. Fabricìus Bibliotb. Ortica lìb. 2. cap. 15. ». 57. X. 1. pag.
596. feq-
(150) Deca lfìor. Uh. 1. p. 57. 58.
(151) Athens.ii! lìb. 3. cip. 15. pag. 71.
(151) Paufan. Arcad. cap. 3. pag. 601.
(153) Vide Fabrìciiim Ite. cìt.
(154) Paufan. Phocicis cap. 16. pag. 861.
(1J5) Athensms lib. 13. pag. mihi 44S. Stefichorus autem amori non me-
diocriter deditus , eum canticorum modum compofuit, qaae olim oriuhxx &
vcuSià vocaverunt , adeò certatim hoc de Amore fcribendi negotium obibant,
nec fuit rum aliquis moleftos effe qui putaret amoris ft'idiofos viros .
,
loc. Sapphonem & Alca:um Scaliger ante tres annos retulit huc vero cura :
plerique alii editi libri, rum vetuftiores _mu". Parmenf. & primus Palatinus , in
quo & legitur referente Scliurzffeifchio Sappho Poetria & Alca:us Poeta
, ,
clari habentur Re etiam ipfa huc fpecìare Alcari ajtatem , difcimus ex Dioge-
.
ne Laertio ubi Pittacum Poeta: conviciis laceratum refert difcimus & e S tra-
,
:
bone lib. XIII. Ariflotele Politic. lib. 3. cap. io. Valerio Maximo, at-
que aliis .
(166) Dìog. Laert. de Vita Pbilofopb. lib. i. in Pittacum. Hic una cum
Alerei fratribus Melanchrum Lesbi tyrannum profligavit. Et cùm de agri Achil-
litidis pofieffione inter Athenienfes &
Mityleneos armis decerneretur, impera-
tor ipfe exercitns, cum Phrynone Athenienfium duce, qui pancratiaftes & &
olympionìces fuerat, fingulari certamine pugnare inflituit . . . Heraclitus au-
tem Alcxum afTerit habuiil'e captivum , liberumque dimififfe , veniamque fup-
plicio meliorem dixiife .
(167) Lil. Greg. Gyraldus de Poet. Hijl. Dial. IX. T. z. p. 319. De juvenum
amore fcripfit Alcscus: Lycum enim puerum ardenter amavit , ut Flaccus
lib. 3. Carm. Ode
19. canit , nigrisoculis, crinéque decorimi; cujus pueri
naevus in articulo, ut fcribit Cicero, illum deleftavit.
(168) Pauf-xnìas Acbaìca cap. XX. pag. 574 in hymno quem in
Mercurium fecit , docet Alcarus , boves furreptas Apollini a Mercurio
memorans.
(169) Idem
Phocica. cap. Vili. pag. S17. Hoc Alcseus quoque verfibus man-
davit , prolufione quadam fuorum in Apollinem verfuum . Plutarcbus ds
in
Mufica pag. mihì 530. Manifeftum hoc eft è choris facritìciis qusc tibiis in- &
terim canentes deo (Apollìnì) adferebant; quod alii , Alcsus in quodam & &
Jiymno narrat
(170) Horztius Carmi», lib. i. Ode 13. v. 16.
Et te fonantem pleniùs aureo ,
(174) Atben&us Uh. io. pag. nùhì 310. Alcafus profetò verfuum lyrico-
rum fcriptor , &
Ariftophanes comicus, poemata fua poti condebant . . . .
pag. 311. Hic Cam&'leon Ponticus aperte monftrat Ignarum fé faifl'e quàm bi-
bax Alcajus effet : cjuem quovis tempore ,
quovis ftatu coeli vinofum fuifle
conftat &c.
(175; Horatitts Epifloì. Uh. 1. epiftol. 19. v. 18.
Temperat Archilochi mufam pede mafcula Sappho :
Afcenjìus in hunc he. Nam Sappho mafcula ideft virilis animi , temperat
, ,
Lesbicus temperat Mufam Archilochi, exiftens difpar rebus & ordine, nec
,
fimìle al Salterio , Lira , Cheli , Fenice , Pectide &c. Callimaco , come abbiamo
accennato alla pag. 27. del fecondo Tomo, ne attribuire invenzione aTerp/ìco- V
re , una delle nove Mufei P uffiionio , come alla pag. 160. attribuire a Ter- V
pandra i Neante Cizìceno riferito da Ateneo (lib. 4. pag. 131.) ne dichiara in-
y
ventore Anacreonte . In tanta varietà d opinioni , prodotta dalla lontananza de
tempi , è in libertà di chiunque lo feiegliere quella , che piti gli aggrada .
Cap. IL 55
dal Gronovio (180) diamo qui imprefle , che ferviranno
per dimostrare in quanta ftima folle tenuto Alceo dai
Greci, e Angolarmente dai Mitileni, che le fecero conia-
re per conservare la memoria di un loro concittadino
tanto benemerito della Foefia
(196) fui. Pollux lib. IX. cap. VI. feg. 84. pag. io<?4. Mitylenaei quidam
Sappho moneta: fuae infculpferunt Wolfgang. Schernii in hunc loc. Mithylenaeo-
rum Sapphonis imagine Tignati nummi extant vani : &
binos quidem , ut lu-
cei» acciperent atque autìoritatem ha:c Pollucea , ad pingendos curavi, quo-
rum primus antiquior ipfam nobis ab una parte Sapphonem eredam atque
ftantem reprasfentat , addita hac infcriptione : SAll^Ù AE5BI2 . Alter vero
fub Julia Procula cufus eandem exhibet fedentem cuni hac fa typxQ !i , Miti/*
uvaJav. Si de Myiilenads nataque apud eos Sapphone legere geftiat animus,
confulendi funt , qui nummos illuftrarunt veteres , Btgerus Nonuius ad Golt-
zium , aliique
(197) Thef. GrtLC Antiq. T. 1. ». 34.
(198) lmxgir.es ir Elogia Virar, lllufir. Csr" Erudii, p. 3S EjlIS ima-
ginem nummis fuis fignalfe Mytilenaeos fcribit Pollux lib. X., & Ariiloteles
lib. ì. Rhet. Mytilenaeorum ameni elle argenteum noiiiifma, indicane literac
in eo imprelTae . Silanionem quoque Sapphoni ftatuam ex aere feciife , refert
Tatianus in libro tdverfus gentes , cujus in oratione centra Verrem memi-
tlit Cicero , fuifleque in Priitaneo pou'tum id fignum fcribit , &
a Verre fub-
latum : Paufanias tamen Athenis in arce prope Anacreontis imaginem Sappho-
nis ftatuam collocit , eam fortaffe , quam fcribit Plinius a Leonte factaq»
fuifle
58 Cap. IL
nelP Antologia due onorevoliflìmi Epitafi 1' uno di Pini-
tOj l'altro di Tillia Laurea (199).
(100) Sfidai Hifior. pag. mìhi 381. Erinna .... fuit amica , & ajqua-
lis Sapphus.
(101) Antbnhgia Antipatri Theffali Uh. 1. cap. 67. n. 8.
Has divinis linguis Helicon nutrivit mulieres
Hymnis & Macedon Pierias (copulili ,
Praxillam , Myro Anyta? os
, feminam Homerum ,
,
(103) S-vìdas he. cit. . . verlificatrix, fcripfit verfu heroico tl\aK«hr!uj Colum,
verfibus CCC , Dorica lingua
Aeolica & . Fecit & Epigrammata .... Vcr-
fus ejus pares judicati funt Homericis
(2.04) Fctbricius lue. cit.
(100) D/of. Laertìus de Vita Philofoph. pag. mihi 6,6. Pittacus Mitylensus
Hyrradio patre ,
quem Thraca fa (Te ,
ì Duris auclor eft Svida Hiftor. pag. mihi 759.
.
Pittacus Mi'ylenaeus , Filius Caici , vel Hyrradii Thracis , Matris vero Lesbia:
(no) Pag. jt. Aiinot. (161) .
(ni) Diogene Laertio Vite degl Illuflri Filofofi trad. d.ii Routini da Prat'
'
(zi 3) Dio'i Lxen'ms he. cit. pag. mihi n. Sapientes autera habiti funt
Thales , Sqlon , Feria. :der , Cleooolus , Chilon, Bias . Pittacus.
(114) tufebìus Cronich. Olymp. 43. Pittacus Mityle aeus , qui de VII. fa-
pìentibus fuit, cum Phryiione Athe .ieafe Qlympionici. congrefTus etim inter-
fecit. Dio']. Laertìus loc. cit. p. mihi 37. Hic (Pittacus) una cum Alesi fratri-
bus Melanchr.im Lesbi tirannam profìigavit
(xi ,) i'. Co'finus Fajli Attici T. 3. pag. Si. Olymp. 47. Itaque , quum an-
riis decem tyranaidem (Pittacus) occapaverit , tntidemqae prorfus illa depo-
rta privatam vitam degens faperfres fuerit , (ì Olymp. LII. anro 3. e vivis
exceilìt, tyrannìdis initium ad animili 3. Olyin. XLVII. referendum erit .
Dìog. Laertìus he. cit. Hi e igitur Pittacum in fummo henore Mitylenaei ha-
bucre eiqje principatuiri tradidgrunt
,
(11S) Laertiut eod. loco pag. 47. . . . quem {Principatum) ille cum decem
annis tenuiifet, ac Rempublicam. ordinaflet , pofuit , feipfum fponte magiftra-
tu abdicans
(119) Cornei. Nepor Vìts. Imperiti, in Thrafybulo eap. 4. Bene ergo Pittacus
ille, qui feptem Sapientum numero eft habitus, quum ei Mitylenad multa
millia jugerum agri muneri darent Noi ite , rogo vos , (inquit) mihi dare quod
:
fueverunt.
(110) Laertiut he. cit. Sed &
Croefo pecunìas ad fé mittente, fufeipere
noluit , duplo plura quàm ve'let fé habere ccnteftatus
,
(in) Idem ubi jupra . Heraclitus autem Alcajum afferit habuiffe captivum.j.
liberumque dimififfe venmrhqùè fupplicio meliorem dixiffe .
.
na ffla notato: tèrbio an.o LII. Clymp.adis. P. Corfini Fajìi Attici pag. <?o.
Olymp. ii'. iMeurlìus tarren (De Arch,. Ath. lib. 1. e. 14.) ac Mena-
gius Ad Laert. loc. cit.) referibendum aflerm t c-Jm»t« tfloginta, quunj
1
Laertius ipfe & Cyrillus ( Adv. Jul. Libr. I.) Pittacum Olymp. XLU».
,
(131) pabrìchis Bibl. Gr&.f.is,^'). Solonis arqualis hic (Mimnermus) fuit . Latr-
tius in Vita Solonis pag.$i.Edit. Plantìn.Yertm & Mimnermum increpaffe curri ìcri-
pferit, fexagefimum annuiti fatalem effe , monuiffeque ut ocìogefimum fcriberet .
(133) De Poet. Hifl. Dial. 3. pag. 118. Natus quidem Mimnermus dicltur
duodequadrageiima Olympiade , ea qua fapientes state flomiffe traduntur
(134) Strabo Geografi), lib. 13. pag. 441. Colophonii viri, quorum memo-
ria vivit , fuerunt Mimnermus tibicen juxta, et elegiae fcriptor .
(135) Harmefianax Colophonius apud Athen.. lib. 13. pag, mihi 444. 445.
Mimnermus, qui gravia multa perpeffus , dulces reperit
Sotios , & mollis pentametri cantum .
(136) Svidas pctg. 596. Vocabatur antera Ligyoftades, ab arguto, &
fuavi
cantu . Scripfit libros , hujus generis complures.
(z37) Paufanias Baotica cap. 19. pag. 766. At Mimnermus, qui elegis
pugnam Smyrnaeorum contra Gygèn, &Lydos confcripfit , in ipfa operis in-
greffione prima , antiquiores Mufas Cadi, alias illis natu pofteriores Jovis
Elias mernorat.
(138) Propertius lib. 1. Eleg. 9, v. 11. n.
Plus in Amore valet Mimr.ermi verfus Homero
Carmina manfuetus lenia quaerit Amor .
(139) Atbens.us lib. 14. pag. 461. Chamadeon in libro ie Steflchoro fcribit,
non tantum decantari folitos Homeri verfus, verumetiam Hefiodi , Archilo-
chì , Mimnermi , Phocylidis.
_
(140) Idem lib. 13. p. 444. 445. Omifi quoque Mimnermi amicam Nanno
tibicinam
(141Ì Lil. Gre^. Gyraliut U-fl. Dia!. 3. p. 118. Eorum feclatUS eft ( Mim-
nermus) fententiam , qui irdolentiam & animi tranquillitatem induxerunt :
nihil enim, ut ait Horatius in Epiftolis , fuave effe cenfebat fine amore jo-
cifque, & ut ìcribit Pomponius Porphyrion ,«v*h->>ialxv Hieronymi commendavit.
(141) Horatius Uh. 1. v. 6j.
Si, Mimnermus uti cenfet . fine amore jocifque
Nil eft jucundum ; vivas in amore jocifque.
Vive : vale
Kuhnius in eap. 3*. Itb.ix. Milani Var.Hifl. ... ad intelligendos hos verfus fa-
cem allucebir fragmentnm Mimnermi, quod extat apud Stobaeum ferm. 184.
?crphyrius in h. 1. Mimnermus inquit, elegans feriptnr f.iit quidam ecloga
,
quam Gra'ce Sfe i\y naia» nominant , moleitias amores plus quam gaudii habe-
re demoi;itr.it &c.
(143) tran Borgianelli Fijlole di Orazio trai. Uh. 1. Pifl. 7. p. mihi 41.
(144) Diogene Laertio Vite degl'Ulivi, Filof. trai, dai Rojìtini 15. terg.
(14?) F. Corfini F.ijli Attici T. 3. pag. 78. Epi'r euides Cretenfis Phaeftii
five_ Dofiadae vel Agefarch!
, five, ut Dionyfius Dyfcolus
,
Cap. 1.) ait,
Beli fìlius Athenis moram ducens Solonem in condendis Atherienfium legi-
bus iuviire dicitur .
(j.46) Svidas Hiflur. pag. mihi 3t4. Epimenides Phx/ti , aut Dofiad.-e , aut
AgiaUrchi F. & matris Blaftae : Cretenfis, Cnolius verfificator .... , Hic
JuftravitAthenas à Cylonio piaculo , 44. Olimpiade, jam fenex.
Cap. IL 6$
Città ; Svida è di parere (247) , che ciò fofle nell' Olim-
piade XLIV . . . ritornato poi a cafa fra poco tempo rendè
la n>ita a 'l Cielo ,
già fendo di 157. anni , come ferine Taf-
go ne 'l libro di quelli di longa <vita , e
Jì come dicono i Cre-
tenjt gli mancala uri" anno à
300. anni: recita Senofon~ effer
te Colofonio , che udì à dire
454 (248): Co/lui fcriffe la ge-
neratione de Cureti , e Coricanti , e la Teogonia in cinque mi-
la carmi (249). Scriffe ancor l' apparecchio e la fattura de
'l Arponave e la nanjigation di Gi afone m Coleo 63^0. <ver-
(151) Idem ut fupra pag. 38. Itemque Epiftolàm ad Solonem de eodem ar-
gumento five de Rep. quam apud Cretenfes Minos condidit, etri hanc propter
Atticum idque recens dicendi genus iuppofìtiiiam effe putavit Demetrius Ma-
gnes lib. de homonymis .... Aliam Èpiitolam Epimenidis Doricè fcriptam
Olymp. LIV. 4. tyranno Pififtrato ad Solonem fervavit idem Laertius lib. I.
Se<3. 113. Sane Solone familiariter ufum multaque ei clam pra'flruxifle
, & ,
Athene , &
diventato amico di Solone , lo aiutò in molte co-
fe a far le leggi. Perciocché egli fece i Sacrificii motto pili
efpediti , &
circa il corrotto affai più piacevoli , aggiungnen-
do alcuni Sacrificii ali ' effequie , é?* levò via ogni (Irana , &
barbarefca ufanza , la quale era prima ufata dalle donne :
& quello , che fu cofa molto maggiore , con placationi , efpia-
tioni , cb* dedicationi di fiat ne ordinando la città alle cofe
fiacre e alla religione , la fece fuggetta alla giuftitia , &
molto più difpofia e inclinata alla concordia L' Apoitolo .
«les Poeta inlìgnis e Creta oriundus, qui Concivium fuorum nomini minime
parcens illos mendaces, improbos , inertes helluones vocavit. Hunc autem
,
Prophetam ironice appellat; Grxci enim & generatim Ethnici eodein ferme
,
mine afflatos effe putabant, Sacrum illis enthufiafmum , & nonnumquam futu-
ro rum etiam cognitionem elle tenebant. Oracula nonnili verfibus prodeban-
tur ; & Poeta: Divino furore repleti, & peculiari lumine perciti exilfimaban-
turj Cicero Orat. prò Archia Poeta x=. noiter Ennius fanctos appellat poe-
tas , quud quali Deorum aliquo dono, atque munere commendati elle vr-
«leantur ;=;.
Cap. IL 67
pretto gli Ebrei . In fine quanto dice Platone (255) in
lode di quello celebre Poeta . che Epimenide fia flato uo-
: . .
I 2 po-
(155) Dialogo primo delle Leggi trai, da Dardi Bembo T. 3. pag. 31.
(156) Nafce grande controverfia tra gli Scrittori fu quefla afferzione di Pla-
tone , perchè tra Epimenide , che fecondo Svìda nell Olimpiade 44. era già vec-
'
chio , e la guerra Perfiana accaduta nell ' Olimpiade 71. un troppo lungo corfo
d' anni; perciò vedafi il P. Corfini dalla pag. 71. fino alla 75., <; dalla 14S. fi-
no alla 1 50. del 3. Tomo de' Pafli Attici , il quale dopo efaminate le opinioni di
varj Scrittori fu quello fatto , fi fludia di feiogliere ogni difficoltà , e dìmojlra ca-
rne poffan concigliarfi due opinioni tanto fra di loro lontane.
(157) Diog. Laertius toc. cìt. lib. 1. pag. mihi 41. Biar.ti Prier.zo pater
fuit Teutamus fahricius Eibl. Gru.. T. I. pag. gì 5. Bias Prienenfis ex Joniae civita-
te , acqualis Halyattis ejuique filii Croefi , urus è VII. Sapieiitibus . .. fcripfit de
Jonia patria fua . . . qua maxime ratione felix effe poffit, Poema Heroicum.
Cer. Jo: Voflius de Hijlor. Gru. lib. W. pag. mihi 195. Bias Prienenfis unus e
feptem fapientibus , prema fecit de Jonia ; tefte Laertio . Ex quo etiam fei-
mus , Halyattis tempore vixifTe ; hoc efl , arca tempora Pherecydis Syrii , &
Epimenidis. Idem de Poetis Gru. Olymp. 44. Epimenidis etiam ac VII. Sapien-
tum tempore claruìt Bias Prienenlis , ipfe etiam unus è VII., fapientibus.
Poema de Jonia condidifle , auflor nobis eft Laertius .
(158) Dei dett. &Salti wemorab. (rad, da Giorgi Dati lib. 7. taf, }. $ag..
mihi 145. terg.
58 Cap. IL
poco troppo dell ' afiuto &
che e fia nimico della, fincerità ,
la quale principalmente tra gli amici fi ricerca , ma quando
noi lo •verremo piti Sottilmente confiderando , troiierremo quel'
lo effere utiliffìmo Diogene Laerzio ci defcrive le fue An-
.
ten%a . Qui è afeofo Biante , /'/ quale canuto d' ogni in torna
Mercurio l'ha condotto à l'inferno. E più avanti foggiun-
gè : anchor Hipponace fa mention dì Biante , e 7 dìffua've
. . .
(159) Dtog. Laertio trai, dai Rojìtini lib. i. pag. 19. tng.
(*?o) ftufaniat Phocicacap. 14. p. 857. Pro Delphici templi forihus leguntur
perutilia vita; hominum documenta, ab iis hominibus confcripta quos Gricci
,
iapientes &
habuerunt , &
appellarunt . Fuerùnt £111 , ex Jonia quidem , Tha-
ìes Milefius, &
Prienen.fis Bias .
(161) Svidas Hìjlor. pag. miht 180. Biantis Prienenfis judicium ( Bixvro?
t&.ùjjìus y,xn). Hic Sapiens unus de VII. in agendis cauiis excelluilTe fer-
tili-.Sed dicendi facilitate reelè atque utiliter utebatur. Hipponax: Caufidicus
Biante Prkrenfi prarftantior .
poter flar dieci anni fuor della Città Perciocb' egli fperava , .
che in quel mezzo le fue leggi per ufanza per efperienza &
doveffero piacere ogni dì più a cittadini. Prima dunque arri-
vò in Egitto ,
.
&
quivi Bette un tempo , com' egli dice in
quejlo fuo verfo .
Dove
rifuona il Nil preffo a Canopo .
Ter alcun tempo anchora fi trattenne con Pfenopbe da He-
liopoli , &
con Sonche da Sdis Sacerdoti eloquentiffimi fa- &
vi molto , imparando Philofopbia , da loro udendo il par- &
lare Atblantico , fi come fcrive Platone <b* quejlo parlare fi :
(169) T. Livìus Hìflor. Decm prima Uh. 3. pag. mìhi 68. Curri de legibus
conveniret, de latore tantum difereparet: miflì legati Athenas Sp. Pofthumius
Albus M. Manlius , P. Sulpitius Camerinus
, juffique inclytas leges Solonis
:
deicribere : &
aliarum Graecia: civitatum , inftituta, mores jura—que nofeere.
(170) Laenius deVìta Phllof. Uh. 1. edit. Amfl. p. 31. Conftat einn fcripfiiTe
leges, conciones quoque, & ad fefe quaedam exhortatoria Elegias; praete- .
gelimo, hoc fuis mandans, ut Salaminam ejus offa transferrent , atque in ci-
nerem ioluta per provinciam difleminarent . . . Extat de ilio & noftriarn
Epigramma . . .
(171) Fulvi»! Orfinus . Imagines t£r Elogia Virar, pag. 49. Solonis SepillcrO
Epigramma incifum in nane fententiam fuifie fcribit Cicero Tufcul. lib. 1.
Mors mea non careat Acuì linquamus amicis ,
Ejus ineminit etiam in fenecìute his verbis Solonis quidèrn fapientis elogium
:
eli, quo fé negat velie lua morte dolore amicorum , lamentifque vacare:
vult fé carum credo
, fuis effe , .
1171) Svidas Hìjlor. pag. mìhi 7-Si. Plato . genus a Solone trahentis ,
. .
Jfexta enim fuit ab ilio, fìlia Dropidis poeta;, fratris Solonis. Laertius de Vita
Tbilof. lib. 3. ex ptiit Vlant. p. n5. Solonis quippe frater Dropides &c. Flato
Tìmuus ex Verj. ]o: Serrani T. }. pag. 10. . . liciti Solon è Sapientibus fep-
.
tem Sapie itiifi nn dixit, cura ilio enim magna intercedebat familiaritas
is oli
atqiit; nect/fiudo &
Dropidae proavo noftro .
(17 j) e. Cor/ini Fa/li Aitici r. 3. pag. 78. Olymp. 4'). an. ? Dropides Athe-
nis Archon XCI. Dropidis Archontis annus ac dignitas perfpicuo Philoftrati
<Sophift. Lib. I. in Critia) teiiimonio confìrmatur. . . veruna quum optime infti-
rutus fuerit, fententi.ifque plurimas ipfe fermone protulerit, ad Dropidem &
genus referret q'ii puri Solonem Athenienfium Archon
,
fuit Dropidem au-
lem hunc Solonis fratrem , Critiaeque patrem fuifle Laertius , Sviclas , libai
eiusj Plato 3 aliique prodidere .
Cap. II. 73
febbene testimonio del Giraldi (274) 5 e del Vof-
per
fio (275) fia chiaro, ed egregio Poeta, nondimeno
itato
perde molto di grido a confronto della gran fama , e
gìoriofa rinomanza del fapientilfimo fuo fratello, come
rilevali da un Dittico Trocaico riportato da GiofetFo
Barberio (276) .
TALE! E Milefio , molto più celebre, ma più gio-
vane di Talete Cretenfe (277), di cui fi è fatta menzio-
ne nel fecondo Tomo della prefente Storia (278). Nac-
que neir Olimpiade trigefimaquinta al riferire di Laerzio
(279) S. Cirillo AlefTandrino (2*0), ed Eufcbio (281) Fu .
T. III. K Duri ,
(174) Lil. Greg. Giraldnt de Poet. Hifl. Vialog, 3. pag. 01. Atque lisce qui-
dem nunc de Solonls verfibus , à quo in tabulis non longè aberat Drnpides,
cujus & frater fuitTe perhibetur, à quo, ut eft à Gratis aiitoribus traditum ,
niaternum genus duxit divus Plato . Fuit vero egregius poeta Dropid^s , fed
illius nomen ac famam fratris illuftris gloria obfcuravit
(175) Vojfnts de Poetis Gru. cap. 3. Solonis frater Dropides fuit, cannine
olim ciarus, Solone licet interior. Ad eum Plato referebat genus maternum
(176) Jof. Barberini de Miferia Poet. Grac. apud Gronov. Tbef. Antia. Gr&c.
pag. Su. Dropidas , vel Dropidts , Solonis frater. Fuit egregius Poeta; fed
illius nomen ac famam fratris illuftris gloria obfcuravit. Ditìichon Trochaiciim
Ipfe fratre proprio , vel omne perdis
Nomen . An dari poteft mifer magis te ?
(177) Jo: Alb. Fabricius Bibl. Grx. T. i. pag. 238. Fuit &
alter Thales
Examyi Filius longe quam Cretenfis ifte celebrior, fed junior sctate .
(178) Temo fecondo Cap. 7. pag. 111.
(179) Laertìus de Vita Philofopb. pag. mihì li. Ortum primo anno tricefì-
mscquiiitac olympiadis Thalem, Apollodorus in Chronicis tradit. Vedi il P.
Cotjinì Fajl. Att. Olymp. 35. pag. 56. T. 3. Ma fpecialmente la Dijfert. feconda
Agoniflica ». 3. 4. pag. jj. fea. ove con fingolar diligenza ricerca del tempo in
citi fiorirono i fette Sapienti della Grecia .
(180) Contra Julianum lib. 1. pag. 11. T. 6.
(xSi) Eufebius Chron. Olymp. 35. pag. 443.
(181) Vojfius de Poet. Grst. Cap. 3. ifdem temporibus ac Solon fuere Chi-
lo, Thales, Pittachus , Periander: qui &inter VII. Sapientes numerantur .
U83) Laertius loc. cit. pag. mibi 14. Thales itaque, ut Herodotus , Duris,
ac Democritus ajunt, patre Examio , matre Cleubulina natus eft, ex Theli-
darum familia , qui Phoenicum nobiliffìmi , à Cadmo &
Agenore originem
ducunt , Platone quoque tette . Primufque fapiens vocatus eft , quo tempore
Damatìus Athenis princeps erat ,' quando &feptem Sapientes adpcllati iunt ,
Ut fcribit Demetrius Phalereus in Catalogo principimi . Milèti autem civis
adferiptus eft, profectus cum Ne'leo qui è patrio folo Phcenicia excide-
latj feu ut pluribus vifum eft, indigena MileUus, &
claro genere natus.
74 Cap. IL
Duri, e Democrito, fu figlio di Efamio , e di Cìeobu-
lina, della famiglia dei Teleidi nobiliffimi di Fenicia,
che ebbero origine da Cadmo , e da Agenore , e per te-
ftimonio di Platone fu ancora il primo cui folfe dato il
cdoriofo titolo di Savio della Grecia , nel tempo in cui
Damafio fignoreggiava in Atene , (otto del quale 1' ebbe-
ro poi anche gli altri , come fcrive Demetrio Falereo nel-
la defcrizione dei Principi Venuto con Neleo dalla- Fe-
.
P. Corfinut he. cìt. T. 3. pag. 83. Olympiade 48. an. 2. Damafias II. Athenis
Archnn IC. Secondo I' affèrzzónc di Laerzio qui deferitta , avrebbefi dovuto fio*
bìlire Talete nel! Olimpìade 48. , ma ho creduto meglio ftabìlirlo nella 4'>. nel
'
ìlle Philofi 'phiam iiT-hoaffe ,atque ab ipfn Junica Secla denominata eft
P. Cor/ini in bune lai. Quod Plutarchus hic afferit Thaletem àptai-ri/s ntKoo-otpla^,
lìc etiain intelligi fortaife poteft ut ilìe inter Philolophos excelluerit princi-
,
penique locum occupaverit : undé Budaens , Cruferius Xilander ambigue
,
Jlle nimirum ut Laertius ait libr. I. %. 24. arpvTOf Tipìtpvaiw; Sn>iy^n primus
,
eontra Julianum Lib. I. limplic. in I. Phyf. text. 6. Themift. Orat. 15. &
Stani, e. 6.
(2.S8)JtheniLus lib. XI. pag. mihì 369. Phoenix Colophonius in Jambie
prò phiala , id nomen ufurpat, his verbis
Thales enim , qui civis patria: fuit utiliflìmus
Eoque fa-culo inter multos homines longè
Probiffimus
(189) Laertius he. cit. pag. inibì 15. Jo: Albertus Fabricius T. 1. pag. 23?.
(190) Laertius he. cit. pag. 11. Porro de Aftronoinia qua: ab eo (cripta
font, ad ducentos verfus pertingere Lobon Argivus auflor eli ; ifcrlptofque
imagini ipfius verfus hos
Hunc , qua; nutrivit Milefìa terra Thaletem ,
Aftrologum primi nominis ipfa tulit
Qua: autem ejus nomine circumferuntur, ha:c flint :
annis imperium tenuiffe videtur Certe Herod'itus (lib. V. pag. 369.), & Ari-
.
ftoteles i
Polit. lib. V. e. rz. Cypfellum hunc Periandri patrem 30. annis
)
regnale tradit; licet Eafebius (lib. 1. pag. 40. nonnifi iS. tyrannidis annos
)
ipli concedat idem pag.61. Olympiade XXXl?lll. Periander Cypfelli filius mo-
riente patre Corinthi tyrannidem arripuit. Laertius (lib. 1. legni. 9;. 98.)' &
quidem perfpicue tradit Periandrum ipfum ài irpì t~s Tiaaxpx%iaTfis tV«T»f
Ù\unTnai'o< anno uno aite quadragefimam nonam Olympiadem obiiffe, quinti
quadraginta annos in patriae tyraniide exegifTet ideoq.ie tyrannidis hujus
;
quadraginta quatuor, Pfainineticiis antera Gordii annis tribus. Cauta vero da»
Cap. II. 77
anni Viene da tal' uni annoverato fra i fette
(296).
Savj facilmente da quello racconto di Plutarco
moffi
(297) ne' feguenti termini: Perciocché quejli favii , nomi-
vati da alcuni fofjli , vien detto , che furono cinque Cbilone , .
rationis eadem fuit, cimi enim prpularis efTet Cypfelus , ac gratia apud mul-
tituuinem pravaleret , line lilla corporis cuftodia in dominatione perlevera-
vit .Periandrus autem ejus filius, ir.agis tyrannicè fé geflìt , fed vir erat
bello egregius
(100) Clemeni Alexaniirin. Stromat. Uh. i. pag. 199. Dìog. Laertìus it>
troum. jeg. 13. S. Augvjiinus de Civit. Dei Uh. 18. cap. 15. C<r ali!
(197) De Ei infcripto forib. templi Velphicì txad. di Mar»' AoU itoiìoì.
T. 1. pag. 13S.
(198; Lamini lìb. 1. fegm. 99.
78 Cap. IT.
v. nte
j
non vollero contraftare a faccia fcoperta, come
abbiamo dalla relazione di Plutarco , fi unirono poi af-
fieme , e tutti convennero di non accordarli giammai il
titolo di Sapiente. Inoltre Platone (300), Paufania (301)
nominando fette Savj, di lui non fan parola, e l' iìreifo
i
quos Gra;ci Sapientes & habuerunt & appella rilrrt. Fuerunt illi ex Jonia qui-
, ,
aem , Thales Milelìus, & Prienenfis Bias ex eolica vero natione, e Lesbo
:
(303) Cicero de Finibus . . . feptem autem illi , non fuo, fed populo-
rum omnium fuffragio nominati flint
(304) Laertìus in Periandrum fegm. 97. 98.
(3° S) Joan. Stobui fentent. de Temferànt. Sermo 3. pag. 3.
(306) Pl.ito Tbeage:, vel de Sapienti* ex Verf. Vicini pag. IO. Periandrurn
.
Socrates Ndnne eisdem in civitate fua dominatus eft ? The. Certe ....
.
eodem modo conare ut invenias quo cognomine Hippiarn & Perìandrum pro-
pter eundem principatum nomines. The. Qui vncem quàvn tyrannos ? Soc.
Ergo quicunque cupit more iftorum univerfis fuis civibus imperare tyranni-
dem appetit & effe tyrannus ftudet ? The. Ita videtur Laerzio, e Svida de-
, .
Scriptor , &
ex caeteris omnes qui modos carminibus fuis non admoverunt,
,
(309) Laertiui In Ferìandr. feg. 98. Porrò Sotion , atqne Heraclides , &
Pamphila quinto Commcntariorum , duos ajunt fuille Periandros; tyran-
in
nuni alterum alterum vero Sapientem , eumque Ambraciotem .
,
quidem Cypfeli filio in libris Politicorum ita multis in locis Ut eos afferre
,
pientes, Periandrum pra?terit. Paufanias in Atticii cap. 15. & i6> dicit Grx-
cos non folum Periandrum , fed etiam Lesbium tyrannum in fapientibus nu«
meravifie
(315) Xgidiut Menagittr in Laert.fegm. 98. T. 1. pag. $7. Etiam .ffilianus Var»
Hiftor. lib. XII. cap. 55. duos fuifle Periandros ait, Philofophum , alterum ; aite-
rum , Tyrannum . Uterque Periander Tyrannus fuit : unus , Corinthius , è numero
VII. Sapientum : alter, Ampraciota , qui quidem Sapiens nufquam appellatur.
Quare hic refcribendum olim exiitimabamus , ror pi» Hopi'rStor xaì aapòr , ror <Te ,
A'fxirpxx!vT>rr . Sed (ortafle alia fuit fententia Sotionis , Heraclidis Pamphìlx , &
Neantis Cyiiceni, quos in hanc rem teftes adducit Laè'rtius : quod ex feqiiert-
tibus conjicere eft ; xeù A'puttotìms flit Tir 'KopMióy pwii» tìvai toh ao^t» .
X\\xTot foù pnei. Periandri Ampraciorac meminit Ariftoteles Politicor. lib. V.
Cap. 10. . . . Infidiati funt etiam Periandro Ambraciac Tyranno ... &
eap. 4. ubi de feditione, quac ex parvis rebus nafcuntur ... Et Ambraci*
rurfum eodem modo populus , Periandro Tyrarino , una cum iis qui cum eo
juncli civitatem invadebant, exacle, ad fé ipfum Reipub. adminiftratiunein
.revocavit.
(514) Maximut Tyriut Serme 8. Periander Ambraciotarum tyrannuf.
(315) Jac. tcriloniut in Mliani Var. Hijlor. lib. 3. cap. 17. N. io. p. 13».
Plutarchus tipi «ri E I , ad quinque redigit, Chilonem , Thaietem , Solonem ,
Jianta, Pittacum , quali reliqui duo,_ Cleobolus fcilicet , & Periander, mi.
gis proptcr potentiam, & opes additi illis cflent , quam quod vere fuerint
fapienres
(316) Plato Protagora/ vel Sopbijla pag. mìbi 141.
(517) Laertiui lib. 1. fcgm. 106. Mylon Strimonis fìlius , Ut ait Soficrates,
Cbeneus genere, Hermipp» auitorc, traditur, k vico Geixo fiye LacQiiie*
8i Cap. II.
rmnc tempus eft , illumque refpondiffe, Imo fatis tempeftiyum , ad illud prac-
parandum &c. Ti ..
(318) Clemenf Alexandr. Strom. Uh. il fag. mihì 1,99. Septimum autem
'
ali! quidem dicunt effe Periàndrum Corinthium , .alii vero Auacharfim Scy- 1
(.3x1) Stob&wt de Temperanti Sermo 3. pxg. mihi 55. Chilon filius Pagetis
aut Dam ag'eti ; :!
Lacedóemonius Vide Meuagium in Chilon. fègm. <58.
.
(311) Lxertiui loc. cit. fegm. 71. Erat in loquendo brevis, atque ob <eam
rem Arìftagoras Nlilefius , huiic loquendi morem Chilonium appellat. Svid.it
foc? cit. . . . breviloquus" fuit.- tlilde Ariftagofas Mi-le'fius, breviloq.uentiam,
lationem Chiloniam vocat itttùfx piv -,a-wu p.x\a Xiyia<
:
'.-.--
(313) Laertiur fegmi 68. Hic (Chilo) fcripfit elegiarn ad vérfus fere
ducentos -.- . :_...- 10 1
(314) Idem he. cit. Fuit autem Ephorus circa quinq.iagefimam. & quin-
tali! Olympiadcm Porro Pamphila circa fextam ait ipcimumque Ephorum
.
,
fuiffe fub Eutydemo, auflòre Schierate. Vii* Jldobr.indinnm , Merhum C«- &
faubonum in bunc loc. :.,...
Cap. IL 83
ftaOlimpiade fu fatto Eforo in Lacedemone (325) . Sdegna-
toli un fuo Fratello per non edere ftatcegli pure eletto
Eforò dopo di lui, e rammaricandoli col Fratello di que-
fta da lui creduta ingiuftizia , Chiloné acche ttollo con
quefta memorabile rifpofta , e ben degna d' un vero
morale Filofofo: Sai perche io fono flato creato Eforo , e
non tu ? Perche ma non già tk (%z6).
io so foffrire le ingiurie ,
(315) Laert.lìb. i. fegm. 68. Fuit autem Ephorus circa quinquagefimam &
^rintani olympiadem. Porro Pamphila circa fextam alt primumque Ephorum
,
2biffe fub Euthydemo, aucìore Soficrate Vide Egìd. Menagìum in hunc loc.
.
(}i6) Laertius /or. eh. Indignanti fratri quod Ephorus ipfe non iìeret
cum ille fuiffet, Ego, inquit , pati injurias feio non tu.
,
(317) Idem toc. cit. fegm. 71» Ajunt illum cum jam effet vetulus, dixiffe
aliquando , (ibi non effe confeium in tota vita praeter rationem quidquam egif-
fe , una tamen re fé modicè moveri ,
quod cum femel ir.ter amicos ili ju-
£
CHER-
mine vicror evaferat . Defundum alTcrunt immodica Iaetitia , & fenii imbe-
cillitati: .
(3}o) Fajl! Attici T 3. pttg. 107. Olympias LVII. Chilonem hujus Olym-
piadis initio obiilfe putaverim . AlTerit enim Laertius lib. 1. feg. 71. Plinius
lib. VII. e. 31. Tertullianus de Anima e. 31. ipfum in filii qui Olympia vi-
cerat , amplexu i.biilTe , quum Olymp. LII. jim fenex foret . Idem dijfertm.
Agonfl. Olymp. Anonymì pag. 141. . . . Chilonij Lacedemonii fil fortalfe Da-
magetus nomine, fi avo tognominis fuit, pugilatu . Ol. incer. Sed poft Ol.
56. qua Chilo Spartae Ephorus fuit ex Laert. I. feg. 68. Itaque facile Olym.
57. cum Chilo ipfum viÀoriae pctitain amplexatus obierit. Laert. feg. 71. &
TertulJ. de Anima e. 10.
(331) Laertius toc. cit. Omnes autem qui ad celebritatem convenerant
hononficenti/Iìme jufta perfolvcrunt
(331) G. Plinio 1. Hijlor. Rxtur. trai, per M. Lodav. Domenicbì lib. 7«
cnp. 31.
(333) Laertius he. eit. frgm. 73. Eft & in hunc, noflrum Epigramma.
Phofphore reddatur Pollux tibi grafia, quod fert
Chilonis natus tempora cinefta pugil
Serta videns nati genitor , fi lartus obivit
Murtcni , non iniium, mors mini talis eit
Cap. IL 85
CHERSIA di Orcomeno Poeta , di cui alcuni verfi
riportati da Paufania (334) furono riferiti da Callippo
neir Orazione da erto compofta fopra gli Orcomenj , dai
quali gli viene attribuito un' Epigramma fcolpito nel Se-
polcro di Efiodo . Fiorì nell' Olimpiade XLV. (335) ai
tempi di Periandro , e degli altri Sapienti ; nel Convito
dei quali viene introdotto da Plutarco (336) dopo d'ef-
ferfi riconciliato con Periandro ; il che feguì per opera
di Chilone.
ANACHARSI nacque in Scitia , e il di lui Padre
fu chiamato Gnuro, o Gniro , e la Madre di nazione
Greca, perito non folo nella nativa lingua, ma nella
Greca, fu fratello di Caduida , o come vuole Erodoto di
Saulia Re de' Sciti (337). Abbenchè di nazione barbara
(338), dopo di aver apprefo la lingua, e le fcienze de'
Greci , fi refe sì celebre , che da alcuni , come abbiamo
detto di fopra , fu annoverato fra i fette Sapienti . Fu al-
tresì infigne Poeta , e fcrille delle leggi de' Sciti , della
Guerra, e della frugalità della vita umana in ottocento
verfi
.Sitate certe mea Cherfia: carmina jam vetuftas aboleverat hos tamen ipfofi
:
(339) Laertius fegm. 101. Anacharfis Scyta Gnuri quidem filics , Cadvidae
vero Scytarum regis trater, matre Grarca fuit ; quamobrem & utriufque lin-
gua: peritus erat . Ifa. Cafetub. in hunc he. Svidas paulo aliter hunc locum
profert. Haber enim Tyùpou & Kxìovta, fortafle fcripferat Laértius IUJViJV* .
Svidas pag. mihi 79. Anacharfis Gnyri Filius Graeca nutre natus, Scyrha ,
philofephus, Caduiae Scythamm regis frater. Thom. Aldobrandìnur in Laert.
ice. cìt. Hoc janr non' ex Herodoto, queir! fi àuflorem fequamùr, Anacharfi-
dis fratrem Scytharum regem Saulium , non Cadtiidem dicenìus . Herodotus
cap. (Si. a. L.xertiur he. cil. Scripfit autem& de Scythirum legibus, & rie his
qux apud Grxcos legitima & folennia flint, ad frugallorerh ac viliorem vi-
ctum , itemque de re bellica, ad ocìingentos verfusT Svid.tr he. eh. Verfibus
icnpfit leges Scytharum . De frugalitate humana: vitae verl'us DCCC.
(34°) Mitximi Tyrì Ehìhf. SlutQ», Sermon. i une. iti Li», verfi Sema XV.,
Gap. IL 87
fon Binato Sàvio , ehi farà mai , che pojfa d'trjì non ejfer
faiiio ?Anacarfi ammirò in quefl buomo Greco due cofe t '
(341) Difc. di MaJJìmo Tirio lr.nl. da Pietro de Bardi Ragionavi. 15. pag.
76. feq.
(341) Litertius toc. eh. Eum Soficrates Athenas conceflìffe quadragefim^
feptima Olympiade, fub Eucrate principe tradidit
(343) Jo: Albert. Fabricius Bibìiot. Gru. T. 1. pag. Su. Anacharfis Danace-
tac Filius Scitliarum Regis frater , ;equalis Solonis circa Olimp. 47. 1. Athe-
nas adiit , vir egregius Se qui opibus ac Tyrannidi ltudium fapientiae pra:-
ferret &c,
(344) P. Corfini Fafii Attici Olympia; 47. an. |ì Quamvis autem Sofìcrates
iile , five Laertius, Olympiadis annum non expreflerit facilius hic priir.us
quam alter, Olympiadis annus intelligi debet, quum folo Olympiadis cujuf-
dam nomine primus ejuidem annus frequentius defignari confueverit, ut più-
ribus- exemplis aliis oftendi poflet
(345) Luciànur in ,./e« Hofpes pag, mihi 173. Neque enlm mediocri
Scpa
l'alide 'Ariacarfìs virtu-tesfolebat extollere Solon . Idem de Gymnafiii tametft
oriundus eff ex ScytHia-, ! vir ta'men milita ornatus fapientia . Mlianu; Var,
Hìfi. hb.^ 5. cnp. 8. Anacharfis vero , tanquam vir fapiens . . , Venit enirn
jn.Grarc.iam , &
SoLoivadmiratus -eft eum.
-'•''
(346) Laertiu: fègm. iot 'Porro' Hermippus , Sòlónis ìvlfle domum 8?
Clitdam ex familiS jiiflifle , nuatiarèt ei , Anacharfim ade/Te prae foribus
'
miamo dunque in e afa l' amicitia fra noi. Coti Solone lo-
cando molto lo 'ngegno di lui , humanamente &
con grande
amorevolezza lo raccolfe , (& poi lo ritenne feco in compagnia
ter qualche tempo , bavendo egli già incominciato, a trattare
i negocii publici , e a fcrivere le leggi , &c. Dopo varj viag-
gi, eflendo già morto Solone (348), fece ritorno alla pa-
tria Anacarfi, e come alTerifce Erodoto (349): Avvegna-
ché Anacarfi avendo molta parte del mondo cercata , e molta
ritrattone di filofofia e fapienza , andava nel paefe fuo di
Sciita. E navigando per l' Ellefponto e venendo tn Civico ,
fece voto alla madre degli Iddj (perche ritrovò i Ciziceni
che a lei faceano fefla veramente con magnifico apparato ) che
T. III. M Ap-
(351) Clcmcns Aìexandrìnut Admonit. ad Cenles pag. inibì 14. Multa bon»
regi Scytharum eveniant , quicunque fuerit Anacharfis. Is civem fuum, qui
Matrts deorum facra qua: fiunt apud Cyzicenos, in Scythia imitabatur, &
tympanum perftrepens ,_ & cymbalum refonans , ut Menagyrtes aliquis , culle
appe'ufum habebat fagittis confodit
, ut qui & ipfe effoeminatus evahflet apud
:
funt , ad ipfos reverfum occiderunt , quod vifus fit morum Gra:corum plenus
ad eos venire .
/'« Lacrtìum l. r.fegm. 101. . . fuifle quidem occìfuin
(353) If. Cafetubonut .
facile coniponam : non enim hacc unquam Clementis fuit mens: fed fcriptoris
qui gloffam in textuin loco alieno receflìt Legendum aio , tu t&ii 2xi/-o>>
.
£ai<n\H , òfTif itoti h induéta voce A'r«xàf-o-ic , qua: perperam huc intrufa eft :
quum prius annotata effet , non illa òo-tis irort h , ut putavit librarius; fed
ad illa , rèe iro\ÌTiir tìì» ieuroìi . Vide Herodotum Melpomene .
(3 54) Svìdar pag. mìhì 79. . . cum autem in Scythia Grecanico ritu facra
.
facerct, fratris infidiis eft interfectus. Sed quidam eurn tradunt extrenu seta.»
te , cum ad C vixiffet anuos deceflìffe
( 35 5) To. 1. P*g- <54-
w
Oman aò 1)wpiison.
Q_,i
Novas dare leges pntrix tentans,
Occifus eft .
CA P. III.
~"1
E ebbevi Poefia , che da' Greci tenuta fofTe in gran-
difiìmo pregio , e con maggiore ftudio , e diligenza
coltivata, certamente fu la Drammatica, i cui com-
petitori, per avvifo di Platone (i), d'uopo è, che d'una
piena cognizione di tutte le Arti , e delle cofe tutte di-
vine , e umane tanto fpettanti al vizio, che alla virtù,
lìano a dovizia forniti (2). Dell'alto credito, in cui era
2 - M rref-
(1) Piai. X. jie Rep. vel de Juflo ex Verf. Vicini ptg. mìbt 003. Ira&KOS
pretas artes omnes intelligere , humanaque omnia tam ad virnttem quàm ad
vitium pertinentia , nec non & divina
(i) Brune. Roburtellus in Arte Poet. Arìjlot. pttg. 3, Ex attentiflìma ìgitur
optimorum poè'tarum meditatione fatis licet cognofeere difficilimum effe alie-
,
_b
s his homines multum deterrentur ; majoréque quadam vi reppelluntiir \
quàm fi alia quavis hortatione utaris . Quod li horribilium rerum , &
pericu-
lorum imitano. & recitatio in feena fiat; commiuuitur nominimi amens au-
dacia, & temeritas Sin autem commifer-anda fuerint afta ; eòrum , qui au-
.
tis? imitano omnis , & recitatio poetica cum anione coujun<3a hominum
animos pervellit, emollit , urget incirat , frangit infiammai
, ,
hinc ìQot vocatur. Nec tamei argume-.tinn totum ab hiftrione agitar; fed
res panini agitur, partim refertur. L/..de Hurai.is in Arte:
Aut agitur ics in feenis, aut ada refertur.
Cap. III. $$
tante chiamato Iftrione (<S) coli' azione refprimeva. Di
quattro forta era prelTo de' Greci il Dramma al dir di
Diomede (7), cioè il Tragico, il Comico y il Satirico , e il
Mimico , i quali dalla diverfità delle cofe , e delle Perfo-
ne ». che vi fi rapprefentavano , e dal diverfo modo di
rapprefentarle, il loro è, che fé nome traevano. Quindi
il Poema defcriveva i avvenimenti di qualche illu- triiii
ftre Perfonaggio con un dir forte, grave, e fevero ecci-
tante affetti di compaffione , chiamavafi Tragedia (8). Se
con iftile popolare, giocofo , e motteggevole contrafface-
5
va le azioni de Cittadini , e del Volgo , dicevafi Come-
dia (y). Se con egre,, e pungenti parole riprendeva i co-
ftumi viziofi non lo lo in generale , ma in particolare , e
non tanto i paffati , quanto i prefenti , Satira appellava-
fi
Sed ea quoque pars, qui acfta referuntur infestimi) eft; quia refertur ab iis ,
qui agunr : qjemadmod.im & in epopoeja quaeJam narrantur à poeta; qui-
dam ab iis, qui loquuntur. Qua: pars non eo minus eft iifiyii\iìà (Narrativa;;
quia poeta eft qui narrat eos lic locutos
, Illa igltur non variant naturam . ,
poématis S~p/(tx'\tx.i , vel Hnyii'lrKè Non defunt qui, ut Graccis eft f^àfiK airi.
.
,
£ ipàir, quod eft agere ; flc Latinis à f.icieudo fabulam dici putarint
(6) Lucianus in Menìppo apud Vojjium loc. cit. cap. io. $. 4. Exiftimo ali-
terà, etiam in (cena vidirfe te plerumque hiftriones iftos tragicos qui, in fa- ;
fornum imitatus ;
paullò poli fervus ,
poeta jubente ,
progreditur . Cumque
jarh fabula: finis adfuerit, & ipforum unufquifque veliera Ulani auratam exue-
rit perfonam depofuerit
, , & ex cothurnis defeenderit pauper & humilis,
, :
obambulat . Idem loc. cit. $. 11. Apud Gra:cos feenici fabularum aclores
magno in honore erant , dr $. 1*. Romani in eo à Graccis abiere; quod
acìores fabularum nullo honore dignarentur.
(7) Diomed.es de Arte Grammttt. lib. 3. cap. x. PoematOS Drammatici vel
aftivi genera funt quattuor apud Grascos : Tragica Comica Satyrica : : :
Mimmica .
(8) Vofjìu: In/f. Poe?, lìb. i. cap. 11. J. 1. Tragcedia eft poema dramati-
cum , illuftrem fortunam fed infelicem , gravi & feveià oratione imitans .
,
(io) VoJJìus loc cit. Uh. 3. cap. ix. $. 8. Eft vero fatyrici reprehendere
mores non tam generatim, quàm fingulatim non tam praeteritos quàm fui
; ,
fed Lupum , Mutium , atque alios fuse aetatis . Quo igitur actas vitiorum fera-
tior , hoc tempus f.ttyris aptius Unde illud Juvenalis fatyra 1.
.
ter atque is , qui verfum facit , ditìus ttohit'hs cùm tamcn artifìces , qui
,
arquè quid faciunt , non dicantur poèta:. $. 5. Imitano h;ec tum fermonis eft,
tum facìorum nec moratur pudorem
: dum cieat rifum Unde non difficile
, .
MArt"» 5 eft extruere definitionem Mimi. Diomedes lib. III. Mqniis eft fermoniscu-
juslibet , motùfque fine reverentia, vel facìorum turpium cum lafcivia, imi-
tano. A Grxcis ita definitus M/'fios Stri (ti'utitrìs /?/»', ToVt av^KtX'oi"^'"' >
.
koX a.auyyàftndt. mpiiypv . Mimus eft imitano qua; conceda, qua-que incon-
,
ceffa compleclens. Scaliger lib. 1. de poet. cap. x, Mimus eft poèma,
,
e Comedi a (15).
Abbiam pur anche da Maflimo Tirio (16) , che la
Poefia o la Mufica antica degli Ateniefi altro non era ,
,
tico
qui needum depolìto puìvere, quem ex agro nuper, vel fato vel arato,
contraxiffent , carmina tum primum compolita canebant: à qua animus pali-
latini ad aliam artem dedinans, quum propter dulcedinem , ejus fitim ex-
plere non poterat, in theatris ac feenis corrumpendae reipublica: principimi»
fecit
Uvanthii <& lionati de Tragcedia
(17) &
Comadia Commtntatiuncul* apud
Jacob. Crano-vium Thef. Gruc. Antiq. T. 8. p. 1^83. li itium Trafccdiz &
Comcedia: a rebus divinis eft inchoatum ; quibiis prò fruclibus vota folt/entej
operabantur Antiqui. Nam incenfis jam altaribus, & ad moto hirco , id ge-
nus carminis , quod facer chorus reddebat Libero patri , Tragcedia diceba-
tur , vel taro rUa x/jk'j* */ ri fìiis , hoc eft, ab hirco, hofte Yinearum, a &
«antilena .
(18) idem he eit. Ejus ipfius rei apud y'irgAìnva plen» fit mencio: »«1
Cap. III. $7
tico veniva donato un Capro ; perchè un otre pieno
di molto era il folenne premio de' Cantori; o perchè ì
Recitanti , prima che follerò da Efchilo ritrovate le Ma-
1
fchere , tingivanfi il vifo con feccie da Greci chiamate
Triges , n' è venuto il nome di Tragedia. Rapporto poi
alla Commedia , foggiunge , che gli Ateniefi prima che fi
radunaffero nella Città , effendo l'oliti nella Fetta di can-
tare un folenne Carme in onore di Apollo Nomio, o
Agieio Dio de' Pallori (19), e delle contrade, fabbricati
degli Altari per celebrarvi i Sagrificj intorno ai Borghi.,
Caie di campagna, Ville, capi di Strada, è verifimile
nalcefle laCommedia, foprattutto in occafione di portar-
li conviti cantando, il che veniva praticato dai Poeti
ai
ne' giorni folenni , o pure dai Cori cantanti delle Can-
zoni amatorie , edifonelte. Per tanto a tenore di quanto
richiede l'ordine delle cofe , e dei tempi, fi conofce effer
nata prima la Tragedia della Commedia . Imperocché fic-
come dagl'incolti, e afpri coftumi, a poco a poco fi per-
venne alla manfuetudine , fi fabbricarono le Città , e la
T. ///. N vi-
ideft ,
paftorum vicorumque prarfidi Deo , conftruclis aris in honorem di-
vina; rei circuii! vicos , villas , pagos ,
Attica; &
compita, feftum car-
nieri folenniter cantarent : orti eli Comcedia «Vi ràv Y.uy.ù> k,' <£ $S>>s
compolito nomine, vel ira tì jca>f<«£f<j< xj àSuv , quod eft commeffatum ire
cantantes: quod a Poetis folenni die, vel amatorie lafcivientibus choris co-
micis, non abfurdum eft. Itaque ut rerum, ita etiam temporum ipfo ccepto
ordine, Tragoedia primo prolata effe cognofeitur . Nam ut ab incultis , &
feris moribus paulatim perventum eft ad manfuetudinem urbefque funt con»
dita;, &
vita mitior atque otiofior proceflìt : ita res Tragica: longe ante co-
micas inventa;.
(19) Not.i.J» he. dt. ApoI,lini Nomio, vel Afya-0.J. Ha;c eft fcriptura
prifeorum Codd. qua; refingenda videtur hoc modo : Apollini Nomio vel
Agyeio , de Apolline Nomio Serv. IV. Georglcorum , ad illa verba: Audit-
que vocatus Apollo. Agt/i«'s autem Elei appeliarunt , tefte Paufania in Elia-
cis, T*f ùito hSnvttiui/ x.«\!f,«Éj'BS ^ivairv; . Et hinc Apollo Agyeius , de quo
fufe Gra;ci, Horat. Carm. lib. IV. Od. VI. Lenis Agyeius. Et ibi Porphyr.
Macrobhis Saturnal. lib. i. cap. IX. pag. ioz. ex edit. Comi». Etenim , ficut
Nigidius quoque refert , apud Grarcos Apollo .... &
k'yueC; nuncupatur ;
quali viis prarpofitus urbanis, Il li enim vias qua; intra poma;ria flint, à^nùi
appellant - Pauftnìas Cerìiithiaca Cap. XIX. pag. m;h! 154. PrKter ea qua:
enumeravimus eft ibidem Apollinis Agyei ( id eft, viarum praefidis) fignum
,
Sed quia fot pafeit omnia qua; terra progenerai, unde non_ujiius generis k<l
omnium pecorum paftor canitur
p8 Cap. III.
vita fi refe più mite , e oziofa ; così le cofe Tragiche
molto prima delle Comiche fonofi inventate (io)
Diverfamente però Ariftotele riferifce l' invenzione
del Dramma con dire (n), che i Doriefi difendono per
fua &
I(t tragedia iff la comedia , concio Jìa cofa che i Me~
garejì ( difendano per fua ) la comedia , quelli che fono di&
qua quajì come Jìa nata al tempo del reggimento poptlarefco
che era appo loro , &
quelli che fono in Cicilia , poiché Epi-
tarmo il poeta fu quindi , /'/ quale fu molto più antico dì
Chonnida e di Magnete . Et alcuni dì quelli che fono nel Te-
loponnefo ( difendono per fua ) la tragedia producendo per
fegnale i nomi. Percioche quejli dicono di chiamare le circo-
lanti mille Comas , ist che gli Atheniejì ( le chiamano ) Di'
rnos , &
che i Comedi non furono detti da comazein ( cioè da
far conmiti &
fejle ) ma dall' andare errando per le mille ef-
fondo fcacciati mituperofamente dalla città Et ( dicono ) che .
(10) Vofsiut Inflit. Poet. Uh. i. Cap. XII. $. i. Tragediam effe vetuftio-
rem ,fententia eft veteris Grammatici , cuj'is de TragoeJia Comcedia libel- &
lus Donati in Terentium commentario prsemittitur . Evanthium vi rieri antea
dixiinus. Hujus funt verba; Ut ab incultis, &
feris moribus, paullatim per-
ventum eft ad manfuetudinemurbefque funt condita:; & vita mitior atque
;
otiofior procelTìt : ita res tragica: longè ante comicas inventa:. Sed cùm lìm-
plicior fit comoedia : veriiìmilius eft ex comoedia ortara effe tragcediam .
,
Qua: & Julii Scaligeri fententia eft lib. i. de re poet. cap. V. Interim priùs
excultam effe tragcediam, quam comeediam , non diffiterar .
(ri) Poetica d Arinotele volgariz. da Lodov. Cafielvetro pag. ;i. terg.
'
(zi) Paul. Benius in Arifl. Poet. Coaament. pag. 114. Qnare Tragce- &
diam , inquit , &
Comeediam fibi vendicant Dorienfcs Sed cum Dorienfes
.
bipartiti effent , atque alii, in Attica, alii in Sicilia degerent, vel certe ex
Sicilia profeti effent, qninam Comeediam (de Tragcedia enim poftea ) fibi
adfeifeunt ac vendicant ? Utrique, rtfpondet Ariftoteles, narri & ex Atticit
Dorienfes, hoc eft qui hic funt Megarenfes eam fibi vendicabant, quod di-
,
garenfes dicunt apiid fé pagos feu vicos appellati xup*! non vero .SVio^f
quemadmodum apud Athenienfes : ac proinde factum elTe ut a x^i hoc eft
a pagis Comoedia nomen invenerit , Quod arguuiento
Doricniibus in»
elfet ,
ventionem deberi , quorum proprium elt x.vaà> nomen . Ex qao etiam fie-
ret, utperperain a xofta a £«e quod eft lafcivire, Comaedia: tonici tribaermt
aliqui , quafi vero lafciria atque licentia Comoedia nomen dedilTet Et lan« .
tibiComoedia «Vòt»/ K«fi«c , propter errores illos & pervagationes quas per ,
pagos feu vicos facerent, dum urbe pellerentur , inveuiifet nomen; fieri po-
tuiffet ut ob lafciviam pellerentur illi quidem aut nimiam dicacitatem, i'ed
tamen adhuc a *.<»pù> feu pagis , qu»s pervagari cogerentur, nomea invenir»
potuiflent
(ij) Cafielvttrt Uc. cit.
ioo Gap. III.
(15) Paul. Beniuslec. cit. pag. 136. Perglt Ariftoteles, ut Homero in Ie-
viore imitatione ac poenate fummam conciliet gloriam , nam iìgnificavit ille
quidem Homerum effe primum , ex quo in praefens levioris poStnatis exem-
plum defumi poffet , cum itlius argumenti poema ex prifeis Poétis fupereffet
nulium fed propter excelle.itiam quoque in eo coryphaeum ac ducem effe ha-
;
za di parole , &
di cofe riconosce da Homero il principia
(17) Dialog. X. de Jujlo ex verf. M.irf. Ticini rnihì 66-t,. Nonne poil hac
tragoediam difeutere decet ducemq'je ipfius Homerum ?
,
(18) Del Genio , e della Vita dì Homero trad. di Grati* Maria Gratti T. ti
fag. 51.
(10) Pag. <58.
(30) Fabricìus Bìblìot. GrAca T. i. pag. 791. Sufarion . . . Comoediam ver-
(ibus docuit Athenis Ojymp. LIV. Joan. rei.rfòn in Vindiais S. Ignat. P i.
e. 1. p. 345. Ante autera Pifìitrati tyrannidem Strforionem hunc Comoediam.
invenilfe ex ipfo marmore Arjndelliano conftat
(31) Vojfius de ?§etis Gracis Cap. VI, Eodem zc EmDedocIes (idefi Olimpi
,
(11) Fabrìeìut he. cìt. pag. 7J1. Chionides Athenienfis , veteris Comoedise
Pce;a, memoratus Aristoteli e. 3. Poetices , & Vitruvio praefat . Libri IV.
ab Anonymo Scaligeri Olympladum deferiptore five Scaligero ipfo refertur
ad Olympiadem LXXIII. Vide Sviti, pag. mihì ioti.
(33) Cer. Jo: Vofsius de Poetis Grxch eap. V. Ars etiam temporibus claruit
Magnes Athenienfis, antiqua: Comcedix.. Poeta : ut qui adi lefcer.s attigerit
fenem Epicharmum ; tefte Svida .
(34) // Mìnos , della Legge trad. di' Dardi Bembo T. 3. pag. 11.
.(35) Pauli Benii in Arijl. Poet. pag. 191. Cujus rei eam afferui't rationem quia
antequam perfona ( larva inquini ) inveniretur atque acìores larvati ac perfnnatì'
,
(39) Vincent. in Horut. Uh. de Arte Foet. interprete pag. 3Ji?._ Ori-
Madins
ginem Tragoedia: veterifque Cornatila; , quomodoque crcverit Tragoedia po-
,
rit Horatius: & legem illam extoilit , qua prEcipitur, ne quis in Comoediae
choris maleditìis aliquem laceffere ftudeat ; damnat vtro clioros à Comcedns
novis effe fublatos. Refpondere autem videtur haec pars XVII. Poetices Ari-
flotelis particola; in qua fic fcriptum legitur Sa Quamobrem Tragoediam ,
,
Ed
ogni luogo om' è prefente il Nume (44) .
Cantavano" in oltre dagli antichi Greci Inni in lode
de'
mus à/xn -rao a'ox.11 ajss ab utre caprino: Romani vinalia appellarunt. Sta
,
tuebantur itaqtie utres hircini in prato inftar theatri efformato, iridati atque
,
uiicti oleo: faltabant per hos rullici unico tantum pede nam alterum fuble :
vatum habebaut libratumque in aere qui cadebant (q.iod figliato verbo di.
, :
matum . Bacchus Icarium docuerat plantare vites Hìc in Attico agro hircum
.
choreis &
cantilenis Dei lartitie datoris vindiclam celebràrunt Religiofe ìl-
.
lud etiam quotannis vindemiarum tempore fieri placuit tum in pàgis , tura
fubinde in urbibus . Mox carperunt fcribere certatim poeta: rpaybS'ìy , ideft
Carmen hirci , vel de hirco quod à choro decantatimi
: Poftea illis carmini-
.
etiam dialogi inter duos aut plures Hincque natum Drama tum comicum ,
.
Marmont Oxonicnfìx pag. 169. Ep. 44. A quo Thefpis Poeta è plau-
(•>)
ftro primus docuit Alceftin, & hircus prò. proemio vicìori proponebatur an- ,
(49) Litrtius in Vira Plutoni; lib. 3. fegm. 56. p.ig. 197. Cactenim ut olirti
tragcediam prius quidem chorus folus agebat poftmodum vero Thefpis unum ;
Ac primum fuco 111 ita facie tragoedias egit : deinde portulaca illam texit, 1
poli, lineis larvis ufus eft.
(%o) Svidat he. cìt. Phrynicus . Athenienfis tragicus. Thefpidis
. pri'- , ,
troduxit feenam ,
i 1 &
inve tr r tetrametri fuit Jo: Alb. Fairhiu; Bìbliotb. .
Gr&. T. 1. pag. 687 & oclonariis Jambis in Tragcedia ufus eft tefte Svida in
fbpilrtXoc , ut idem Svidas ia Tirpapi.
(51) V.ir. Hi/lor. Cap. Vili. Quod Phrynicus propter Poema quoddam
Pr3ftor eleclus eft. Phry icum Athenienfes belli ducem creavenmt, neque
fludiis pattinili neq.ie propter generis dignitatem , neque vero quod dives
,
«fiet . ssepe enim etiam pr< pter ifta Homines colebantur Athenis, alii^ue
praeferebautur. Sed quiim Pyrrichiitis in quadam tragoedia convenientes fecif-
fet & bellicos modulos adeo occupavit tneatrum,
, prarfentium animus ce- &
pit , ut continuo eum ducem eligerent , arbiìrantes , eum bellicis rebus pul-
chre & utiliter prsefuturum , quandoquidem à viris armatis non abhorrentia
cantica &
poemat» Dratnatis illius fecciat . Fide Hot. Jae. ÌPtriiMii in buon '««»
Cap. Ili, iop
qualità erano venerati, e preferiti agli altri. Ma avendo
in una certa Tragedia compofte alcune Canzoni guerrie-
re convenienti ai Balli Pirrichj , talmente commoffe il
Teatro , e fi guadagnò gli animi degli uditori , che V elef-
fero Duce , fperando che foffe per eflere eccellente , ed
utile nelli affari di guerra ; poiché fatto aveva nel di lui
Dramma Cantici, e Poemi cenfacentifi ad Uomini d'arme.
Venne pofeia ESCHILO, il quale al dire di Arifto»
tele (52) in luogo di un Perfonaggio ne ftabilì due, e
diminuì il numero dei Perfonaggi , de' quali era compofto
il Coro; di più, come dice Orazio (53):
bus confedhe erant cum racemis & corymbis quafi umbracula qmedam } qu^J
,
Tofìeà cafae cum cellis effefla: poftremò magnifice exornata: flint. Hanc de-
;
mani perfecìionem contulit iEfchylus ... & primus feenam ornavit picìuris,
machinis, aris , fepulchris , tubis , fpeftris Divis , quar omnia in aiterà vi- &
ta -ffifchyli MS. Oxoniensi
, &
editioni Robortelli prsfìxa enumerantur .
Machinis ufum fuifle tradit & Euttathius in Iliad. 2 ubi clypeoratn infignia
ait in ìwt'x ìiri Qn/Scu' defcripfilfe ,
quafi eflent animata, q^iod & feceratan-
teà Homerus in Achillis clypeo Tumulos etiam adhibui(Te
. ex principio ,
(59) Mlìanus de Natura Animai, lib. VII. cap. 16. Terrenas teftudines a
fé comprehenfas , ex alto dejicientes aquila; ad faxa allidunt , & ita ex con-
tritis earum teftis extratìam carnem exedunt. Sic Eleufinius yEfchylus , tra-
gicus poeta, de vita migralTe dicitur. Cum enim is in faxo fedens ex con-
fuetudine inftitutoque fuo , & philofopharetur nimirum & fcriberet , ejus ca-
put a pilis nudum aquila faxum effe arbitrata , teftudinem ,
quam in fublime
extulerat, in iuipfum dejecit , & fine aberratione icìum dirigens virum
interfecit
(<5o) C. Vlìnius fecundus Naturali! Hijlor. lib. X. cap. 3. De aquilis . . .
teremit poetam .Sfchyluin, pra:diclam fatis (ut ferunt) ejus diei ruinam fe-
cura cadi fide caventem .
(61) Valerio Ma/fimo Detti (è* Fatti memorab. trai, da Giorg. Dati Fiorent.
iib. 9. cap. il.
(6i) flmarchur de Exilio pag. rnibi 311. Audivifti (puto) etiam hoc tfpi*
gramma .
nia , &
dolcezza (75). Et per féparatamente ciafcuna fua m
tem, & prorfus captus illius Sirene, non folum a certando tane deftitit , fed
in totum. etiara fcribendarum. tragoediarum ftudium abjecit , & Philofuphiae.
fé. devovit..
(74) Poet.. d' Arinotele, trai', de Bernardo Segni cttp. J. p. 190.
(75) Vitìc. Mudìut in Arili. Poet. Comment. pag. 74. Rhythinum, & armo
niam effe nobis infita natura, teftatur Dionyfius Halicarnaffeus , cùm ait ::
" vere dicam , teltem. experientiam adhibebo Id enim negare- non oportet
.
" autem turbatur. Jam ego quoque in frequentibus theatris, quae turba va-
" ria, & expers Malica; replet vifus funi edidiciffe, quòd naturalis quaedam
" eft omnibus nobis familiaritas ad bonam melodiam & congruum rhythmum ..,
" idem ipfum perpeffum faille, quòd diffonum inflavit ; quandoquidem non
" repreffit os, atque ita ftridorem quendam prster ipitihiiu appellatam
" hoc eft cantum incongruum edidit. atquè fiquis idiotam , eorum quip-
" piam , quae veluti peccantibus artificibus objiciebat , accepto inftrumento
" facere juflilTet , non utique pòtuiffe: cur nam ? quod hoc quidem feientiar,
" cujus non omnes participes fumus illud autem paflìonis eft, quod omnia
,
" bus tradidit natura Idem etiam in rhythmis accidilfe vidi Simul omnes
. .
" aegreferentes vidi, quando aliquis aut pulfationem aut motum aut vo-
, ,
,
" Oratore: Omnes (inquit) tacito quodam fenfu line ulla arte, aut ratio-
" ne, quae funt in artibus ac rationibus recìa ac prava dijudicant. idque ,
'
" cum faciunt in pifluris & infignis, & in aliis operibus, ad quorum ititeli
,
" ligentiam à natura minus habent inftrtimenti; tum muha oftendunt magis
" in verborum numerorum vocumque judicio quod ea funt in eorum in-
, , , |
" iixa fenfibus neque earum rerum quemquam natura voluit effe expertem
,
;
" itaque non folum verbis arte pofitis qui teneat artem numerorum? At in.:
S his , fi pauluui modo offenfum eft , ut aut contrazione breyius fieret „
,
Cap. HI. 115
fpetie intendo ilcondurvìfi à fine certe cofe folamente per -via
del Verfo ; & certe altre anchora per 'via della Mufica . Et
conciofia che l '
Imìtatìon fi faccia dagli agenti ,
però di ne'
cejfità fia apparato una principale parte d' effa Tragedia ;
l'
Ù" nome agli agenti . Difcorfo tutto quello , onde chi parla
dimoflra non dìmoflra qualche fentenza Onde è di necef-
; .
E fìt in vocibus ? Eandem fere fententiam Quintilianus habet libro nono cap.
" de compofitione, & de Muficae laudibus libro primo.
(76) Bernardo Segni Efpojìt. foprtt il cit. Capo pug. 194 la Trage-
dia purga gli affetti noftri non per via della narratione ( ficcome fa il Poema
Heroico ) ma per via della mifericordia , &
del timore; cioè, rapprefenta-
toci da' negocianti . Imperochè il Poema Heroico anchora egli mediante le
due cofe dette ci purga l'animo, ma narrando, & non negociando . Ma
che vuol dir' il Filofofo per purgar' gli affetti ? Vuol' dire , che nel confide-
rare fimili imitationi, ove fuccedono caiì terribili, è compaflìonevoli, noi
1 6 Cap. HI.
Ogni qual volta dunque dimoftrafi , che per mezzo
dei quattro accennati Poeti , Tefpi , Frinico , Eichilo , e
Sofocle fi fono introdotte nella Tragedia tutte quelle
qualità da Ariitotele attignatele ; e in oltre il Ballo, on-
de fecondo Atteneo , veniva da elfi accompagnata (77) ,
e che da Aditotele vien comprefo fra le parti dell* Imir
tazione (78) ; faremo perciò forzati a ftabilire , che da
loro riconofcer debba la Tragedia tutta la fua finezza
e perfezione (79).
E che ella fia così , coli' introdurre che fé' Tefpi
nel-
li, che incontrano à chi è ne' vitii rinvolto, & à chi è fitto nelle pertur-
bationi dalla qual' confideratione è forza , che ne rifulti piacer' grandiffi.
:
della Politica. Onde à chi parelfe cofa difconvenevole quello, che più. di
fotto afferma il Filofofo , cioè che '1 piacer della Tragedia rifultalfe dalla
mifericordia , & dal timore ;
perchè tai cali non par' eh' apportili' piacere :
lì può rifpondere , eh' e'
1'
apportano nel modo detto di fopra.
(77) Lib. 1. cap. 19. pag. mìhì 17. Veteros poetas Thefpium Pratinam , ,
dia ,
cuti quoque & acliones aliquas effe tales dicimus : manifeftum eft harum aftio-
num duas effe caufas , l'eatentiam , & mores per quas piene vel voti cero»
:
n8 Cap. HI.
dia, fecondo le feì accennate parti da Arinotele, Sofo-
J
cle , accrefcendo numero degli Attori , de componenti
il
tateli! aut infelicitatem in fola virtute aut vitio ac proiiide in animi h;'bitu
Se qualitate pofitain effe ; fed pc tiùs in operatione fecundùm virtutem pra:-
ftantiflìmam: ita ut revera in acìione verfeturj ac propterea finis locum ob-
lincat .
<8 5) Poct. d' Arìjttt. trai, di Ber»ardt Segni Ci{. ». p*g. *8j«
i%6) Idtm Ite. ,it. Cut. ì' fi' »**•
Cap. IH. li g
& tal' cofa principio, fu Crate ; il quale lafciata la forma
della Poefia Jambica , cominciò generalmente à finger le fa-
vole 4$ i ragionamenti (87) .
j
(87) Vive. Madius in hum loc. pag. 00. Qui Tragcedia: mutationum aucto-
res fuerint non ignoratur . De Comoedia vero ( inquit )• quoniam a princi-
pio ftudium ei non adhibebatur, eadem indicare non poflumus . Quod' vero'
ab initio Comoedia: ftudium: non adhiberetur oftendir Ariftoteles
, eo quòd ,
magiftratus fero Comcedorum chorum dedit hoc eft multo poft Comcediae'
,
admodum paucos. Natn Diogeues Laer. de Socrate ait (lib.i: fegm: 36.)
Dicebat expedire, ut fé fé ex induftria comicis exponeret. Nam liquide 111 ea di-
xerint qua: in nobis corrigenda fint , einendabunt
,
fin alia, nihil ad nos .
:
Haec res etiam effecit fortaffis, ut pauci poeta: in fcribendis operam ponerent
fuam , auòd fatis populo non piacere animadverterent. Id vero facile perfpi-
ci poteri, vel ex eo
,
quòd fero admodum chorus dari Athenis caepit à Ma-
giftr.Uu;' Cum enim viderent Athenienfes malum hoc latius in dies ferpere
ncque alia ratione maledicentiam illam cohiberi pofTe , legem fanxerunt, qua.
cavebatur, ne ullus comicus poeta Fabulam populo daret ; nifi prius eam
Magiftratus, penes quem erat fumma potelhs omnium rerum in civitate,
approbaflet j.idicafletque ejufmodi effe ; ut neque legibus adverfaretur; neque:
mores corrumpcret
(89) Plato lìb. Vii. de Le%ib. apud Ger. Jo: Voffì'um de ìnjiit. Poet. Uh. 1..
<«/>._17. i. 8. Nunc igitur, ó pueri prognati mollibus Mufis, ubi priùs often-
deritis magiftratibus cantiones veftras , ut comparentur cum noftris: fi ea: no-
ftrisvidebuntur meliores tum demum vobis chorum dabimus : fin minùs ,.
,
amici, nequaquam id facere poterimus. Idem Plato in' IX. de Legibus fic :
no Cap. III.
to fempre più di giorno in giorno dilatarfi la Maldicen»
za nella Comedia ; per porvi riparo , fece una Legge ,
con la quale fu proibito , che niuno Poeta Comico po-
tette in pubblico far rapprefentare alcuna Favola Comi-
ca, fenza che da eflfo folte prima efattamente efaminata ,
e approvata (90) . I Cori , che prima dell' introduzione
degli Iitrioni rapprefentavano le Comedie , erano volon-
tari j e ' n privato a loro arbitrio rapprefentavanfi ( non
già nel Teatro, e nella Scena) fempre ridondanti di Ma-
ldicenza . Da tutto ciò rilevali , che non abbiamo al-
cun' indizio certo, e chiaro, come Ila Irata inventata, e
accrefciuta la Comedia Imperocché gli Scrittori della
.
tum , latuit, quibus verbis generatim caufam nobis obijcit, unde in'telligamùs
cur incrementa feu mutationes &
progreffiones obfervare quidem licuerit in
Tragcedia , idque authoribus etiam notatis ; in Corncedia vero obfervare haud
liceat. Atque huic rei ea nonnihil ferviunt qua: de Corncedia dicìa funt . fa-
cile enim credi potei! eius mutationes &
progreffiones latuifTe, cum viliores
imitaretur acìiones. quantum enim mortalium ftudia ob fui dignitatem St
praiftantiam excitavit Tragcedia tantum par eft Comcediam ob fui obfcuri-
,
liam iacuilfe . Quamvis enim antea quoque uteretur choro , hunc tamen non
jmpertiebat Magirtratus ex quo fiebat ut minùs exercitatos haberet acìores ;
:
«eque enim dubitandum eft quia publicus chorus qjique a iTugiiìratu alere-
tur , & pubìicis fpecìaculis exerceretur , longè navus &
ind iftrius effet
.
Deni-
que voluntanj quique hinc inde coalefcerent , tumultuarij facile apparebant
& imperiti Hoc inquarti figno confìrmat primum Arinotele} Comoedis ltu-
.
éiuru iacuiflc
re ,
cote (91)
1 Prologhi
.
, i\
Prima però d' inoltrarli , non farà che utile 1' espor-
re come varie lono le definizioni della Commedia riferite
Cap. III.
numero
...
degli Iftrioni ,
ili
ed altre varie
docet his verbis Doriatus vel quifquis aucìor irpoKiyoitìvw in Terentium Cc-
,
meedia fere vetus, ut ipfa quoque olim tragcedia, fimplex Carmen fuit : quod
chorus circa aras fumantes nunc fpatiatus , nunc confiftens , mine revolvens
gyros , curri tibicine concinebat Sed primo una perfona fubftituta eft canto-
.
<iifcitur quid fit in vita utile, quid contrà evitandum. M. Tullius Comoediam
•effe ait imitationem vita: , fpeculum coniuetudinis , imaginem veritatis : id
quod eft vifus accepiffe à Livio Andronico qui Comoediam ante Ciceronem ,
<ffe dixerat quotidiana; vita; fpeculum nec iniuria nam ut intenti fpeculo
: :
(93) Idem
pag. 135. Sunt igitur tres Comoediarum differentiz ,
toc. eìt.
«mas ita recenfet Platonius: unam inquit a re lucani effe, hoc eft, prifeam: al-
teram n'w , idett novam: tertiam itisay , ideft , mediam quarum unaqua:que :
proprias quafdam virtutes habet . Paul. Bcnniut in Arìjlot. Foet. pag. 167. Et
tanè hac de caufa vetus, media, nova (nam hsc jam Arirlotelis tempore
extiterat) Comoedia numeratur, ac modo in plauftris, modo in cavea, modo
in triviis , modo in urbe & in Theatro habita ac mira diu varietate agitati
tft. Ideo autem figuras dicit naflam, quòd Comoedia, ut dicere cceperam ,
«nultiformis adhuc effet ita ut alii convicia , elfi nominibus parcerent , exer-
,
aetates , una vetus , quo tempore fu m munì imperium penes populum fuit
Iccirco licuit Poetis rifum aucupari ex quocunque genere jocorum
illius (acculi
five ii fale, five acerbitate afperfi elfent . non enim aequo fohìm, fed etiam
liberiti animo audiebat populus, quar in iudicum iniquitates , praetorum mala
vel facinora , vel eventa, pravorum civium corruptos mores difla iacerentur.
Id tum impune fuit maledicis poetis : quafi mal* farnae metu deterriti coni-
ponerent animos auios à virtutibus atque appellerent ad frugem bonam
Graffabatur ergo ea lkentia in omnes ordines , aitates , fexus, condìtienes
impune : idque ron in tranfcurfu tantum , fed integro fabularum tracìu , ac
primario ftudio . Quod in Ranis, &
in Nubibus conilat Ariftophanis . Vexatio
autem illa tametfi fparfim , atque ut fefe res daret, exercebatur, ipfi tamen
choro potilììmum ed attributa .
(yS) Thomas Lydiatus Notti Hiflor. adChronìc. Marmar, f. 103. Comoedia: enim
antiqtiitus erant Cantilena: in honorem Bacchi poli comefTationes compo- &
tationes à paftoribus &
rufticis per Attica; <5V|U3? feu vicos decantata: , maxi-
me vero in Icario oppido , ubi fecundum Athenaeum lib. 1. , tum Comoe-
dia , tum Tragoedia , ab ebrietate , &
temulentia, ^ Tpóym , ideft vindemise
tempore originein habuere , atque ideo utrasque communi nomine antiquitus
rpu-}uh'ea dicebantur. Et prorecto in initio non tantum nomine, fed aliis
etiam multis conveniebant Comoedia &
Tragcedia , utraque enim tum erat
Carmen uvto^ìS' ivsikòv , &
fimplex , fine perfonis aut fcenarum ornatu decan-
tatum , utraque erat convitiis piena, &
in hoc tantum antiquitus difcrepa-
bant , quod Comoedia Mimo, Tragcedia Satyrae propius accedentes, hsec fe-
vere, illa ridicule civium primorum vitia perftringebat . . . Haec tamen Co-
moedia, utpote jam in primis incu abulis , valde rudis erat, ex folo enim
ehoro fine hiftrionvim perfonis conltans uec fcens ornatum , nec ullius fabu-
Cap. IH. 123
Dell' eccefllva libertà di quefta vecchia Commedia lafciò
fcritto Orazio (96)
Poi l antica Comedia
'
ufcì con 'vanto ,
Ma nacque
la licenza pafsó in 'vizio , e
Ter porla
fren , rigida legge in tanto ,
in
Fu quefta legge ricevuta , e piacque ,
E il Coro , a cui l arbitrio fu negato '
lae argumentum habuit fed in ea civium res gefte , cum eorum nominibus
,
qui gefierunt ,
palam in confpeclu popiili incondite decantabantur .
fonis conftans nec feenae ornatimi , nec ullius fabula; argumentum habuit> fed
in ea civium res geltx, cum eorum nominibus qui gefferunt , palam in con-
fpeclu populi incondite decantabantur .
(io<5) Vedi {opra pag. 98. Vincent. Madius in Poet. Arijl. Particula XVII. pag. 69.
Ix iis , qui intulit in antecedentis particula: poftremo loco , aliud hic infe-
rendi captar occafionem , ac pauliìm digreditur, oftendens Dorienfes quorun-
iiam vocabulorum etymologiis innixos , tam Tragcediam , quàm Comcediam
lanquam earundem inventoribus, (ibi vendicare, fed prius feorfum quomodo
t\ Dorienfibus Megarenfes tam ii, qui bic , id eft in Attica regione, quàm
Gap. III. 115
tefero d' eflere flati i primi inventori della Commedia •
perciò tralafciando quella queftione indecifa nella fua of-
curità, verremmo ad efporre i primi Poeti Comici, che
fiorirono nell' una, e nell' altra delle due Nazioni, co-
minciando da' Greci , come da quelli , de' quali princi-
palmente ferivo la Storia
SUSARIONE, come qui fopra fi è riferito, vien da
Clemente Aleflandrino (107) dichiarato inventore della
Commedia ; il che viene più circoftanziato dalla Cronaca
Marmorea Arundeliana (108), nella quale leggefi , che
per la prima volta fu rapprefentata la Commedia nella
(cena di tavole da Sufarione, e da Dolone , e che per
premio ottennero un cofano di fichi , e una botte di vi-
no , che fu da elfi afportata fu di un carro tirato a quat-
tro cavalli. Sufarione, chiamato anche Sifarione figlio di
Filino, fu nativo di Icaro, o pure di Megara (109), e
fiorì
dia: Poeta, memoratus Ariftoteli e. 3. Poetices, & Vitruvio praef. libri VL-
ab Anonymo Olympiadum
Scaligeri deferiptore live Scaligero ipfo refertur adi
Olympiadem LXXIIl.
(11 5) lflor. de Poeti Greci p. n
Ir
(116) Lil. Greg. Gyraldus de Poet. Hifl. Dia!. VI. pag. 149. T. 1. . . . prò"»
tagoniftes , id eli , primus in archxa comeedia certator.
(117) Chronicon Marmar. Arnndel. Epoch. A. M.C. 3533. ante Evang. 500.
p. 160. A quo Hiero Syracufìs Tyrannidem occupavit , anni CCVIII. Archon-
te Athenis Charete; claruit autein Epicharmus Poeta hujus tempore. P. Cor-
fini Fafli Attici T. 3. pag. 177. T7S. Olympias LXXVII. Chares Athenis Ar-
chon CGXII. fi è flahìlito in quefla Olimpiade Magne, il quale in età giova-
nile fu discepolo di Epicarmo ridotto ad una vecchiaia molto avvampata , co-
me in appreffo vedremmo .
(118) lflor. de Poeti Greci pag. 310. Di queflo Magne così lafciò fritto Ltf.
Greg. Giraldi de Poet. Hifl. Dia!. VI. p. 148. Magnes enim , ut legimus , jam,
Epichanno ferii juvenis conferebatur . Fuit autem Magnes ex Icaro civitate,
ex qua & Thefpis , ut modo diximus. Sunt qui Athenienfem , quàm Icarien-
. fem potius fuifte velint . Lydiis hic modulis valde eft delecìatus , quos Se
fcripfit . Voces quoque omnium fere animantium illum imitatum fuiffe le-
gimus . . . Comcedias vero novem docuiffe fertur, in quibus bis vicit. la-
ter Magnetis fabulas ha: cenfentur, Ornithes , Lydi , Pfens , qua: fico rum
culices effe dicuntur : & Batrachi , unde &
à ranis color quidam &
veftis
etiam genus BotosyIop &B«ra^Èf vocirantur . Cum vero jam fenex cavillar»
ac maledicere civibus defiiffet, Baibytiftas (id nomen eli fabula: ab ir.ftru-
mento mufico) compofuiffe dicìus eft,& ad ultimarn ufqué feneclutem vixif-
fe . Legimus eum prifeas Comoedia: poetam fuiffe , multaque diverfis in re-
gionibus de concertantibus adverfariis vicloria. trophasa ftatuiffe. Hujus Ma-
Ii8 Cap. III.
fnetis meminit in Poetica Ariftoteles , & Athenseus , item Svidas, & gram-
matici^ Diomedes.
(119) Babricius pag. 775. Mullus (Mùx.os Diogeniano VI. 40. Zenobio
V. 14. proverb. verb. & Svidas in Erlx*PW> s Athenienfis . Gyraldus loc. cit.
Altera ( imago ) e*at Rhulli , licet in Diomedis grammatici libro Nullus le-
gatur , & ab aliis Mullus vocitetur. Vide Svid. in Epicharmum pag. mihì 311.
(no) Idem pag. 776. . . . inter priraos Comicos refertur a Diomede
lib. III. pag. 486. Poerae primi Comici fuerunt Sufarion , Mullus, Ma* &
gnes. Hi veteris difciplin* joculaioria qusedam minus feite Si. venufte pro-
«unciabant.
(ni) Svidat in Epicharmum pag. 311. Fuit ante Per/icum bellum annis 6.
Syracufisedens fabulas, cum fé Athetiis Evetes & Euxenides & Mylus oiiea-
torent.
Cap. Ili 12^
$refentarono favole in Atene EVENIDE, ed EVSINiDE
imitatori amendue di Sufarione nella maledicenza , e
mordacità .
(ni) Pag. mihì »ii. Epicharmus five Tityri, five Chimari & Sicidis
,
comoediam invenit Edidit fabulas LII. aut ut Lycon ait, XXXV. Quidam
. ,
eum fuille Coum tradunt, ex iis qui cum Cadmo in Siciliani migrarint alii .
racufis edens fabulas , cum fé Athenis Evetes & Euxenides & Mylus often-
tarent
(nj) Laertius Lìb. Vili. fegm. 78. pxg. mihì_ 539. Epicharmus Elothalis _
"latus eli Megara Sicilia:, atque inde Syracufas, ut & ipfe in fuis teftatur li-
biis. Ejus flatus ejufmodi Carmen infcriptum eli :
(111) Plutarchus in ìtuma, Pompi!. pJ%. miti 44. Epicharmus, vir antiqua»
& ex Scholsj Pythjgorica F ibricius in Epiearmum p.tg. 676. Phyiolbphtis Pytha-
.
(no J.iroh. Pertzoxiut in Cip. XXXIV. lib. 1. M'I.ini Var. Hifl. pag. 1 %q.
CETÌ\Kp(t-r) Fuit Comicus & rhyricus, & JMedicus. Laeriius lib. VII-I, fe±m.
,
(130; Lib. VII. pag. niihì 130. Ego vero, ut eli apud fapientem Epi-
charmum &-c.
(1311 S.gtiiks Msnrtgii's !
frv.it. in Viog. Laert. Uh. Viti fe^m. 78.
Septem & nonaginta dicit Lucianus in Macrobiis : u; de elt , i q tit VoflìuSy,
qùòd atiquì eum Perficis temp -ribus anreà, vixilFe memora :t . Sex an-
, ali!
cis aite bell'ini Perlicum vixiiTe fciibit Svidas :
; Multò ame Ch'>nnidem &
Ivi.ig.ictein Arili teles ditìo capite 3. libelli de Poetica.
(131" P Còrjìnì b'-fì' litici p.tg. in. T 3 Etenim ut nitide diferteqie ,
c<nice/Iìt , qui hoc 'ilymp. LX>. a: no règmun obtinuit ; ib que adirne dtge- ;
tft , talari vefte iu (cena itms eit, fceuaruque ipiaui pumeeis jpcllibus «fcsl
uxiilc diCius eli»
132 Cap. HI.
tempo che PERICLE amminiftrò la Repubblica Atenfe-
Foftea autem multa alia ei addita fuere & tunc eo feilieet tempore, qua
, ,
(140) Humphr. Prideaux ìoe. cìt. Cum enim f;wT*illius prxftanti/Tìitii viri
adminiftratione Republicà maxime fiorente, & urbe in pace conftittità, po-
pulus ex otio feenicis ludis rmgnopere fé dedifiet magnaque vieforibus do-
,
(145) Fabricius Bill. Grs.cn T. ì.p. 7S3. Phrynichus rùy ìiriS'tVTipuyveterìS Co-
mcedia: Poeta clarus circa Olymp. LXXVI.
(144) Svidas Hijlorica pag. mihi 1005. Phrynicus Athenienfìs comicus,
ex altero ordine antiquae comcedias : primum comcedias edidit LXXXVI.
Olympiade
(145) Fabricius he cit. Decem dramata compofuifle traditur à fcriptore
Anonymo inp! Ka/zj.^jas qui Ariftophani prasfigi folet. Subfrigidus fuit notan-
te Svida in Avx.u quelli vide iìs etiam nuXai.o-fj.a.oiv . Sviziai pag. mìhì $47.
Perfiringitur etiam ut peregrinus, ob inepta poemata, & quafi aliena recitet,
malofque verfus. Vide etiam pag. jiz.
(146) Fabric. p. j$}. Cratinus Callimedis Filius Athenienfis, prifeae Co-
meediae Poeta Horatio landatus una cum Eupolide atque Ariftophane.
(147; Svidas apud Laur. Crajfum pag. 130. Cratinus, Callimedis filius
Athenienfis Comicus, charaflere , dicendique genere fplendido .
(o>) Ger. Jo: VoJJiui de Poetis Grétcis . Olympiade LXXX1. anno i. Ut in
Chronico Eufebii elt , clamit Cratinus Athenienfis, veteris comeediae poé'ta .
(148) Francesco Quadrio Storia delln Poe/ia Voi. 2. P. 3. T. 5. pag. 13.
(149) Satira I. ver/. 113.
.... Audaci quicunque afflate Cratino
Ludov. Prateus kunc loc. Nempe quifquis affuetus erit legendis carminibus
in
Cratini , Eupolidis, Anilophanis, qui Graccorum vitia mordicùs carpsère 3
js etiam libenter leget hxc mea carmina iiiquit
(150) Suidas loc. cit. . . . foed^eque libidinis mancipium
(iji) Horatius Epifl. XIX. lib. 1.
Prifco li credis Mcecenas docle Cratino :
Nulla piacere diu , nec vivere carmina pòflunt.
Qua: fcribuntur aqua: potoribus ut mele fanos.
:
media, e contemporaneo
di Cratino, cui in principio
fervi a' Iftrione (155) Fratello di Grate fu EPILICO (150),
ancor elfo per fentimento del Fabricio Poeta della fecon-
da vecchia Commedia (157). Di Crate lafciò fcritto Ari-
ito-
Conu'corum annotata flint &c. pag. 754. Tuliyn quam ultimam egit & vicit ,
anno «etatis 97. Olymp. LXXXIX. 1. cum ebriofitatis convitatiti cujus ab Ari-
ftopha.e jnfimulatus fuerat removere à fé vohiiiTet . Athcncus pag. mihì 71.
Cratirus in Pytine. Jacob. Dalecbampius in hunc he. Vafe vinario, lagena,
«enophoro.
(154) I» tiaeroiiìr ». 15. T. 3. pag. mihì 117. Cratinus Cr.micus poet»
feptem fnpra nonaginta annis vixit, antique verfus fiiiem vitac Pytinen do-
«uiilet, vicifletque , non ita multo poli obiit.
C 1 SS) Babrjciut loc. cìt. pag. 751. Crates Athenienlis, Comcediac veteris
Poeta, Cratini sequalis , & ejus primurn hiitrio .
(ii6) Svidas pag. ntHl 507. Crates, Athenienlis comicus , cujus fratel
fan Epylirus (.Mpylicus) , hexametri carminis feriptor.
Uni Eabric. iu. eit. pag. 7J9. Epilycut Couiiciu tujui ^.ofuKin.» ]zv-
Cap. UT, 135
ftotele (158): Hora Epicarmo , & Thortnìde tnifero mano &
far le favole . Adunque ciò primieramente •venne di Cicilia .
•vo. evan' dirne male, quello cioè, che egli haveva fatto , a
faceffe &
non quello , che egli harebbe dovuto fare . Mei
qual modo venne egli à ridurre la Toefia Comica a più ve-
'
(15S) Poetici ex Verf. Frane, liobortellì pxg. 4S. Csterùm non fingere fa-
bulas quod quidem a Sicilia priinuin manavit, Epichnrmus, & Phi rmis
,
mit & expianat, Frane. Ruburtellus loc. eie. P.tulus Bernal in Arijht. Poe/-
Cómment. p »v 1*7.
(i50 P,-t. d' Ariflot. trxdttx Gap. 3. pxg iSS.
i-i VTI. Pramata compo"
Bibliath, Grn.cn p.tj. 751. Cr.itts . . '.verri .
(163) Verbo Kp«Tin pag. J07. Crates Athenienfis alter , & ipfe_ veteris co-
moedia; fcrrptor . Ejus fabula: extant tres : Thefaurns: Ornithes, ideft Aves :
Philargyrus, ideft Avarus.
(164) Idem pag. io»<5. Phrynicus , Lycis , & Amipfias , comici
&
fubfrigidi
(165) Lorenzo Crafo IJttr. de Poeti Greci pag. 311. Ora col nome di lice,
ora col nome di Lieo ha caminato fu le carte degli Scrittori quello Poeta ,
il qual fu Comico, e fiorì intorno all'Olimpiade LXXXVI., e da ^riftofa-
ne venne tacciato di freddo Poeta, ficcome narra Svida ... Lycis. Dicitur,
& Lycus, a Comicis carpitur ut frigidus poeta. Ariftophanes in Ranis
Quid igitur oportebat me ifta Vafa farcinafque ferre ,
tum Comcedias ipfi tribuit , & fub Alexandro Mi militaffe affirmat . Svidas
he cit. Pherecrates Athenienfis comiews , Alexandium in bello tecutus eft
Egit Comoedias feptendeciij»
138 Cap. 111.
C176), e Meurfio (177) vogliono che Ferecrate ne com-
ponefle fino al numero di ventitre . Nicomaco Gerafleno
fa menzione (178) di quello Poeta, il quale nella Com-
media intitolata Chirone condanna l'accrefcimento del nu-
mero delle Corde , e delle Voci fatto negli Strumenti
da Corda , e da fiato ai fuoi tempi , il che ci vien def-
critto da Plutarco (179). Ferecrate Comico (dice egli) in-
troduce la Mnjìca in forma di donna con le membra tutte
guajle da battiture i Ò" fa , che la giujlitia le dimanda Itt
cagione di qttefla ruina , alla quale rifonde la Mujìca :
Ciufi.
ti 84) Laertt'ur de Vìtis Phihfopbor. lib. 3. fegm. 109. Fuit & alius Pila-
to .. . Poeta prifcjc comeedise. JEgidius Menagius in bunc he. Qui Olymp„
1XXXI. an. 1. ab Fufebio memoratur.-
(185) Fabriciui lac eh. Alius junior media? Comcedia: princeps
(186) Vojfius de Foet. Gr&c. pag. lotì. Eadem Olymp. 81. an. 1. ab Eufe-
bio memoratur Plato , Comoediarum fcriptor, fa?pe , cum Polluci , Athenaco
& aliis memoratus. Illuflre iti eo dicendi genus agnofeit Athenseus
(187) Fabricius he. cìt. pag. 703. Ariftòphanes live Philippidar fi] ius patria
incerta, (fuere enim qui Neucratitem affirmarent tefte Athenaeo VI. p. 119.
alii j^ginetam . alii iEgyptium denique,) civitate Athenienhs, Gomicus..
Svidas Wflor. pag. mibi 138. Ariftòphanes Rhodius , live Lindius ( ./Egypti-
um alii dixerunt , alii Camirium) .
(188) Eufebius Cbronìc. pag-, 510. Olymp. %-,. 4. Ariftòphanes Stiriti ha-
ietur (ir pag. su. Olymp. 88. Eupolis &
Ariftòphanes fcriptores Conicedia-
rum agnofeuntur .
&
(19*,) Jo: Meur/ìut Biblioth Grata lìb. 1. pag. 1151. in Thef. Antìq. Gr£C
Gronoviì Scripfit Comoedias LIV. ex his XI. folx fuperfunt Fabriciut lac-
.
ipfe faciem minio oblitus egit cujus caufa ab equitibus quinque talenti^
:
fejri,. nugas qua; uaufeatn. cieant. Cumque diflio ejus tantum hsbeat diffimili^
I4Z Cap. III.
& rozza..* la legatura delle fue parole è Tragica , Comic* 4
dura , bajfa , ofcura , &* wfe . -E? y? tW? in lei non al-
tro che alterezza, vanità, tedio, Ó" dande pene di noia.
Et effendo la fua maniera di favellare di tante forti , & co-
sì maria , non offeriva fero il decoro in perfona alcuna , &
quel che le fi conviene ; per ejfempio , al Rè l ' alterezza :
,
& afpri , pieni d' una mordacità , che punge, impiaga: Si &
che non fo vedere dove ripofi quella dejlrezza tanto da lui ce-
fi
lebrata, fé nella favella, ò nelle perfone Et finalmente , fé ha .
che egli gare , che quejì' huomo non habbia fentto i fuoi Poe-
mi
tudinis, & insequalitatis, nec decorum quidem ac- fin^ulis generibus & finirti
non poffis filiiìfne loquatur , an pater, rufticus , deus, anus heros . . Sed , .
autem fales amari afperi , acrem & mordentem adeoque exulcerantem & ,
vini habent : ut nefeiam ubi fit Illa ab ipfo decantata dexteritas, in verbif-
ne an perfonis. Quin etiam quae imitatus eft, corrupit. calliditarem facit non
civilem , led maliciofam runicitatem non cautam
: fed fatuam iocos non , :
qui rideantur, fed derideantur : amores non hilares , fed impudicos Nulli .
enim moderato videtur is homo fu uni poema fcripfilfe fed turpia libidi- .-
&
»ofa intemperantibus , maledica &
acerba invidis atque maligni! houiinibus
Cap. III. 143
mi d perfona modella ; ma fozzi , Itbidinojì, a gli in~ i &
continenti : e
, pungenti
i maledici
a trilli &
(199). Non è
inferiore , abbenchè più laconico , il vitupero contro di
Ariftofane pubblicato da Ebano (200) ftanreche vien
condannato per uomo empio, e che era e ftudiava d'ef-
fer ridicolo, perchè a mitigazione di Ancito, e Melito,
nella leconda delle due Commedie intitolate Nubes , fi
alia , turn propterea quod Sophiftas arguebat , ut qui nulla prediti fapien-
tia neque boni quicquam aut fcireat aut dicerent.) Propter hacc igitur vo-
,
ìuerunt periculum facere fua: in illum calumnia: Nam aperte contra eum .
Ariltophanem pcstam comicum , impium hominem, qui ridiculus erat, & &
effe ftudebat incitant
, &
perfuadent, ut in comcedia Socratem iis qua: vul- ,
etiam mala caufa videatur bona, introducere etiam novos Dsemones at ne- ,
que noffe , neque reverenter habere Deos: atque ha:c ipfa quoque eos, qui
eum adirent docere ,.
, &
ut fcire velint, perfuadere Ariftophanes autem .
aut. ipium Periclem : fed Virum diis omnibus , vel maxime Apollini cha- &
rum . Proinde tanquam res infolita , inufitatum in fcena &
Comcedia' &
fpeclaculum quum effet Socrates, primum omnes Athenienfes facto tam nec
opino Comcedia ha:c perculit . Deinde quoniam natura invidi erant Athe-
nienfes , _& optimis quibufque obtrecìare malebant , non folùm illis, qui
in admniiitratione eiant reipublica: & magiftratibus ; verum infuper , & ma-
gi! etiam iis , qui vel bonis artibus
, veì vita: gravitate digmtatem & lau-
,
dem (ibi comparant ;, ha: itaque Nebulae vifae illis acroama fiiavifTimum , &
Poetarci plaufu tanto profequebantur, quanto nunquam antea , viclortmque cla-
ma bant mandabantque Judicibus, nt Ariftophanis nomen , non alterius , fu--
,
tamen ipfum cavillis urgens Alcibìades filius Clinic, & Critias filius Cal-
lefchri , ut Comocdos etiam in theatrum progrediens audiret adegerunt. Ve-,
runi ille non probabat eos fed vcheitienter contemnebat utpote vir frugi
, ( ju- ,
ftus,
probus & prseter haec fapiens
, homines mordaces contumeliofos &
) , ,
fani nihil dicer.tes: quod ipfos prorfus male habebat Atque ha: erant igi-
.
tar Socrati caufae iftius, quam paffus eft-, exagitationis Comica:, neque enim
illae tantum, quas ab Anyto & Melito profectas conftat. Haud etiam vero
diflìmile eft, Ariftophanem pecuniam prnpter ea ipfa accepifle Nam quum .
illi vellent, imo vero ornili modo ftuderent Socratem calumniis profeindere,
ipfe velò pauper & fcelerofus elfet quid abfurdi in eo
, argentimi ob rem
,
quam alias, evenit Theatrum male fanam mentem habere. Et, quippe
,
neque vero inirer, fi etiam vifus fit in hiltriouum vperfonis : (nam artifices
larvarum etiam eflìnxilT'e eum quam maxime aflìmulantes , conftat) peregriui
ergo illum , qui in comoedia traducebatur , ignorantes , murmur excitabant,
atque, quifnam eftet ille Socrates, fcil'citabantur . Q_iod quum animadvertiflet
ille (etenim non temere, nec forte fortuna aderat, fed feiens fé in cornee-
dia jactatum iri, fedebatque infuper in confpicuo loco theatri) ad tollen-
dam itaque dubitationem peregrinorum furrexit, & per totum drama , cer-
tantibus hiftrionibus , ftans cernebatur. Tantum in Socrate erat condannar ad
cpntemnendam & Comicaui exagitationem , & Athenienfes ipfos.
Cap. III. 145
tosi anche Euripide , e Socrate uomini di ottimo coftu-
me, quefti nella Commedia intitolata Nubes, l'altro nella
Commedia chiamata Equites furono da Ariftofane rimpro-
verati (201). Ariftofane peiò dal Filofbfo Platone fu tenuto
in tanta ftima , che Olimpiodoro nella vita di Platone ri-
ferifce , come dopo la fua morte furono trovate nel di
lui letto le Poefie di Ariitofane aflìeme con quelle di
Sofrone , delle quali fi dilettava (202) ; di più 1' iftelTb
Platone (203) dopo la morte di Ariftofane lafciò fcritto
un' Epigramma in lode di quefto celebre Poeta , che è
del feguente tenore
Cercar le Grazie mi' immortai ricetto ,
E il trovar fol d'AriJlofan nel petto '.
(104) Fabricrus he. eh. pttg. 705. Propter Atticum dicendi genus a multis
tanquam Grecie lingua? Magifter unice comendari folet s Ferunt etiam (Frane.
" Vavaflor de ludicra diftione p. 79.) Juhannem Chryfoftomum Ariftopha-
E3 nls Comoedias duodetriginta, cum fiperfint nobis undecirn duntaxat , le-
E: elitarie ftudiofe , atque etiam pulvillo , cum dormitum iret , fubjecifie,
— perinde qunfi & deponeret tantum fcriptorem è manibus quam tardiffime
— & primo quoque tempore repeteret intermifTam leclionem . Ex quo dupli—
E3 citer imitatione &
exemplo profecerit, primum ut acer plerumque ac ve-
ti hemens eflet in notandis ac perftringendis moribus , mulierum praefertim :
:s deinde ut perbene Graece loqueretur, faciliufque ac folutius , quàm carte-
C: ri, verbis explicaret fententias . — Aldus Mauritius in Edit. Arijloph. Créte,
tuta Seholìis Graeìs in Epìjìo. ad Danìelem Clarium Parme»/, apud Fabric.
p. 716. . . . s Graece difeere cupientibus nihil melius legi poteil , non meo
e: folum judicio fed etiam Theodori Gaza; undecunque doCÌi(Tìmi, qui inter-
— rogatus quis ex Graecis aucìoribus aflìdue legendus foret Gra?cas Iiteras di-
~ (cere volentibus , refpondit , folus Ariftopha es, quod eflfet fané quàm acu-
~ tus, copiofus, docìis, & merus Atticus . Hunc item Johannes Chryfolto-
~ mus tanti feciffe dicitur, ut duodetriginta Comoedias Ariftophanis femper
~ haberet in manibus, adeo ut prò pulvillo dofmiens uteretur: hinc itaque
z=i &eloquentiafn & feveritatem quibus elt mirabilis, didicilTe dicitur.
(105) Lue. eh. pag. 704. Haud dubie tamen Cnmcedia; veteris princeps
fuit . Eupulidi & Cratino alieni longe praelatus , fua: pariter & pofterae aeta-
tis judicio. Media; quoque Comoediar fpecimen dedit in .féoloficone & Co-
calo dramate, ut infra inter deperditas Ariftophanis fabulas annotavi.
(106) Idem loe. eh. pag. 705. Ariftophanis filli fierunt Araros , Philippus
':'
T * Fu
rìtur Athenis, cum ad fummam fenedutem perveniflet , ibique fepukr»
conditur
(xaS) Fairleiut he. eie. pag. 703. . . . non conftat quamdiu aetatem pro-
duxerit ultra Olympiadem XCVII. cujus poftremo anno Plutuni agcndura
permifit filio Araroti
(109) Idem pag. 710. 'A/oXoff/xwv , . . . Caeterum per filium fuum Araro-
tem docuit & hoc drama Sf kùÌxxXoii Ariftophanes , ut notat Scholiaftes Co-
mici in Argumehto Pluti
(xio) Jacob. Grtrmvius Thef. Antìq. Gruc. ». 68. Statius ipfum caput hoc
quoque protulit cum infcriptione in pecìore , quale conipici notat in torti*
Cardinalis de Medicis prope villani Julii ili. Pent. Max.
148 Gap. III.
Fu tenuto in tanta filma quefto Poeta , che fi refe fuperioré
a tutti gli altri Poeti de'fuoi tempi, e fu chiamato per an-
tonomafia il Poeta Comico di Atene (zìi). Ebbe anche
l' onore diftinto d' effere dagli Ateniefi coronato con un
ramo d'Olivo Sacro (212). Effondo flato pregato Plato-
ne da Dionifio Tiranno di Sicilia, acciò gli daffe un'idea,
e immagine del governo delia Repubblica degli Ateniefi
gli fpedì la Commedia intitolata Kubes (213) , nella quale
avrebbe ritrovato di quai leggi , e maniere fi fervivano
per il buon regolamento del Popolo .
CAP.
(in) Fulv. Urjìnut he. eh. Appellatus ert vulgo Athenis Comocdix poe-
ta , curri onribus in eo pcemate antecelleret
ceten's
(nxi VI. Gng. Gyraldi de Poet. Hifl. Visi. VII. pag. 17*. Sacrae hic oli-
vi ramo coronatus fuit inf.iper & Athenienlium eloquentiffimus habitus
, eft ,
CAP. IV.
(i) P. Eduard. Cerfini Fafli Attui pag. 163. T. 3. Extrema fere anni 4.
parte ( Olymp. 93. ) quum Athenienfes a Lyfandro obfeffi Theramenem ad
illum minllent , ifque demum quarto poft menfe Athenas rediiflet , futuraeque
pacis fpem fecìffet , Lyfander ipfe, quum Aeginetis Aeginam reftituiffet , Sa-
laminam populatus effet , Piraeecum appellens Athenienfe m Urbem in deditio-
nem 16. Munychionis die ( Xenoph. lib. II. e. 3. & Plutarch. in Lyfandro)
accepit. Itaquc mox ineunte anno I. Olymp. XCIV. Triginta Tyranni a Ly-
fandro conihtuti funt , qui fupremum Athenis imperium exercerent . Plutarr
chiù /oc. eh. ex vtrf. Herman. Qruferìi pag. mìbi 357. Non nulli autem vere
jeferunt eum propofuifle in confUio fociorum de redigendis in fervitutem
15© Cap. JV.
impoflefloflì di Atene, e foppreflo il governo Democra-
tico , autorità della Repubblica rimafe prefTo gli
tutta 1'
hominibus, fed alios etiam è potentioribus civibus celato nomine obfcure &
senigmatice laederent, quoque in hot effufa erant convitia, finguli in fé di<3a
fuifle fufpicarentur .
(6) Idem loc. cit. In poétis media; huj:is comeedia: maximum Athenis
nomen fuit Philifci , & Stephani : ut eft in Prolegomenis Ariftophanis . Alii
cjus principem faciunt Platonem Comicum . Hi nominatati neminem perftrin-
cebant , nifi fuae profeffionis homines: quod per alios illis licebat. Hoc unum
igitur ex veteri retinuere comeedia.
(7) Fabricius lue. cit. pag. 7S4. parlando del Comico Platone Poeta della
vecchia Commedia così (aggiunge : Alius junior media: Comeedia: princeps lau-
datus tum ab aliis tum a Scholiafte inedito ad Dionylium Thracem , floruit
circa Oiymp. CXX.
(8) Idem pag. 790. Stephanus mediar Comeedia: Poeta, filius Alexidis Co-
mici , Svidae in 'AXegit memoratur. Sed &
idem in 'Ai/ri<j5«vt)C auftor eft
Antiphanis filium Comicum &
ipfuro Stephani nomine venirle .
(9) AthenMts Uh. II. p.mibi 349. Stephanus comicus in Philolacone ait &c.
(io) Perizonius in Mlianum Var. Mftor. Uh. X. cap. 6, Alexis autem Ce-
lebris fuit Comicus, Patria Thurius , Patruus Menandri .
(11) Svidas pag. mìhi s;. Alexis Thurius ( Thurii , Sybaris olim dicli )
Athenienfes ait ideo oportere laudari qtiod omnium Orarci rum legei co-
,
gunt parentes ali a liberis , Athenienfium. non omnes, nifi ?os , qui liberos
artibus erudifTent
{15) Traditi. Ita!., e Comcn. del March. Berardo Galla»! pag, nj,
(16) fabriclus pag. 739. T. I. Bìhl. Gr&c. Admoduiri longe produrli vitato
Alexis , ut prauer alios innuit Plutarchus libro de deftclu oracuk.-rum p, 410,
(17) til.Greg.Gyraldui de Poet. Hìfl. Dial. VII. pag. 103. Vixit vero Ale-
XÌS ufque ad extremam fenedutem, ut eft apud Stobacum .
(18) Fabricim he. clt. pag. 739. Vicìorem quoque in Scena & coronatam
obiiffe refert idem Plutarchus lib. an Ceni gerenda Rc/p. pag. 785.
(19) Idem he. cit. pag. 784. Alius junior (Plato) media: Comoeliae .prm-
eeps laudatus tum ab aliis tum a Scholiafte inedito ad Dionyfium Thracem .,
AUGEA,
o Augia, Ateniefe Poeta della Media Com-
media (24), di cui fanno menzione Polluce (2 j) , Clemen-
te AlelTandrino (26), e Teofìlo grammatico (27). Scrilfe
tre Commedie (28), che fono Agreftis , Purpura , bit ac-
tufatus . Ancor quello dal Voflìo vien pollo nel numero
de' l-'oetì d'incerta età (29).
Ancor ENÌOCO
Ateniefe Poeta della Media Commedia
vien pollo dal Voifio tra i Poeti d'incerta età (20) . Fan-
no menzione di- Enioco Stobeo (31), ed altri. Da Ate-
neo
(il) De Poeti: Crdc. incerta ttatis Phillfcus Comìcus hafee^ut eft apud
.
pum , Panos ^cnj», h. e. naules iive omini item Diana:, adhacc Applltny
,
ortum .
(zTl Lil. G'eg. Gyraliiut de l'off. Hill. Dialog. VII. Erat deìn mediar Co-
jroediae (cripti r A"gc-as Athenienfis, cu] is fabula: duac tantum j.idicatas funt,
Rufticus, id cft *)po/KOiT,
, & Purpura h ijus veto meminere grammatici Theo»
.
(»8) Svìd.ts pag. 158. Ex fabulis ejus funt, Agreltis, Purpura, Bis accu-
fatus
(19) De Poetii Grìc. incerta. Atatis .
I
fio e dal Fabricio (36). Fra le fudiette Commedie è da
,
(33) Svidas pag. mihi 376. Heniochus, medix Compedkr poeta, cujus fa-
!
buia; funt : Trochilus, Epiclerus , Gorgones, Polypr.igmon Thorriciuni , i>Q. ,
'
lyeticlus , Phileta;rus, Bis deceptus contra Polyeucì'.mi
, .
'•
mediar Poèta Comoediae , laudatiis à Stoba;o 39. & aliis. Svidas luce ejus d.rft-
•
mata recenfet, quorum nonnulla etiam ab Arhenxo allegautur &c,
(35) Svidas pag. mihi 9;, Antiphanes Demophanis filitis :a.ut-jS.tep!ians
, ,
ì &
matris Oenoar Cianus : vel , ut .alii , Smyrn<eus : fecundum Dionyfium ,
,
1
Rhodius : medi* Comcedize comicus quibufdam autortbus fervili natus gene-
, ,
CCLXXX. Vicit XIII. Filium liabuit Stephanum cornicimi & ipfum . .?#• ,
hrieìus he. eh. pag. 741. Antiphanes Rhodius ( licet alii Caryfti.um Smyr- ,
(37) Plutareus in Vita Demo/lenir pag. mihi j<jj. Fuit Eitulus ut quidam
volunt , tibic.en effoeminatus ac fabellam hujus rei caufa eum morde. .s fecit
i
Antiphanes .
(38) Svidas- pag. 95. Obiit in Ciò, annos natus LXXIIII, cafu pyro i&us,
(39) Idem pag. 334. Eubulus Genius Athenicnfo, filmi Eu^hraiieiis, ..(*=•
micus
155 Cap. IV.
dia. Fiorì, fecondo l'Anonimo, nell'anno primo della
centefirnaprima Olimpiade (40) Svida gli attnbuifce ven- .
bio
(40) F.ìbricìm he. cit. pus;. 759. Eubuliis Athenienfis , antiqui & media:
CPiroc'J.a? qiidam velini termiuus ac lunes, ut eli apud Ari' nymum Olym-
pi'adurn d fcriptore'm ad O'yinpiadem idi: «n.ina 1. Media: Comoediae poèta
dicitur Ammonio in tviov.
(41) Lor. eh. t-didit fabulas XXI1II. Fuit Olympiade CI. media: ve- &
teri Cornee iia: affi is .
(41) S-Dtd.ii pag. mihi 508. Mnefimachus poeta media; comoedia: . Ex fa-
b.ilis cj.is fu..r, Hipputrophus , Bufiris , Philippus : ut Atliinaeus ait in Dipno-
foph'iftis .
(47; Lib. II. Segm. iX. JE^ìd. Menagiut in hune loe. Muefilocus quidam,
Eii'ipdis Scct-r memoratili à Scholialte Arilt «plianis ad Acharnenfes Sed .
ecdem ^choliafte anud qir m ad Aves pag. 543. citarur Mvti/cXoxo ; ev *«p-
', 1
(48 Idem Uh. Viti. Seg. 37. Mnefimach .s Aicrneone (£-<-. Alduhrandinut in
hunc he. Mnefimachus Poeta Si ipf" comicus, cujjs fabulas citat Atheia:us
Bcvtripiv , ^JffìttXov , iT-roTpo'fCv , (pt'XtTtrov . de Lacmeone nullain mentinuein
facit. JEgìd. Menagiui in hunc loc. tJ r ,1 pnneeps. AaXuxuvi. Neutra rnruin
f bularum mihi nota. Legendum A'Xnpaiùivi , ut icgitur in Editione Ste-
ghanica .
(W) Svida: pag. mihi 351. Ephippus , Athenienfis , Comicus medi* Co-
Cap. IV. 157
bio (jo) , e Ateneo (51), il quale, dopo di aver ramme-
morati dodici Drammi da Efippo compoiti , riferisce alcu-
ni verfi del Dramma intitolato Naufrago , coi quali ripren-
de con comica libertà Platone, ed alcuni fuoi famigliari,
rimproverandoli, che, corrotti dal denaro, calunniosa-
mente ("parlavano contro di molti, andavano fuperbamen-
te vetìiti , ed erano più folleciti della forma e beltà del
corpo , di quel che folle qualunque libertino de' proprj
cittadini .
moediae . Gcr. Jo: VoJJìus de Foetit Grs.c. cap. VII. Ephippus Athenienfis medi*
comoedii Poeta dicitur Svida: , ac , ut puto , circa Platonis vcl Ariftotelis tem-
pora elaruit
(50) Sithurnitllorum !!b. V. cap. li.
(51) L!b. XI. pag.mihi 379. Quamobrem Ephippus Comicus in Naufrago,
Platonein & quofdam ejus familiares comica liberiate carpit id obiiciers .
(51) Babrìct'ui lor. rit. p. 7sS. Epicrates Atnbraciotes media: comoedis Poeta.
(5?) Voijìus de Poet. Gr/tc cap. Vili
(54) Bibl. Gr&c. T. 1. p.ig. 758.
("55Ì Lor. r't.
(%6)-Catahg. Scriptor. Epicrates Comìcus: Amazones, Antilais, Infor»
lunatus We-cator
,
in cujus fabulìs Amazones, & Emporus, apud Svidam C ho rum ejufdem ci- .
(5$) F.'brichirhe. cit. pag. 7S8. Sophilus Sicyonins vel Thebanus, me-
dia: Pietà Oon.oediae .
(50 Vofllus he. cìt. cap. Vili. Lagida: (ìdejl Ptolom/ti Lagidg) etiam tem-
pore fuit S> phdus Sicyonius.j live juxta alios, Thebanus, Poeta Comicns .
(Si) Laertius in Stilpone lib. i. Seg. ilo. Reprehenfus eft à Sophilo co-
mico , in comeedia , qua: infcribirur Nuptiae.
Stilponis funt interiores cogitationes Charifci Sermo .
JEgìdius Menagita in hunc he. Sophilus Sicyonius, aut Thebanus, comicus
fuitMedia: Comeedia; Lagida: tempore. , At cùm Inter Sophili bramata j
Nuptiarum Fabulam non recenfeat Svidas, q li ejus Fabulas recenfet &c.
(61)Svidas pag. mihì *-]6. -ff&'flXot Sophilus Siiyonius, aut Thebanus,
comicus media: comoedia? Fabula: ejus funt . Citharcelus Philarchus , Tyil-
: ,
dareus feu Leda & Demia : id eft carnifìcula, ut ait Athenarus in Dipnofo-
,
(<5j) Voffius de Poet. Gr* ..cap, 8. Lagrtius in Stilpone verfum citat jambi-
cum, quo reprchendit Stilponem Megarenfem., ;Is Stilpo uti & Crates, prat- ,
(6 8) Evanlii &
Donati de Comad. Commentai, apud Gronov. Tbef. Anliq.
Gr/tc. p*g. 1685. T 8. Hoc igitur, quo fupra diximus modo, coacìi omittcre
fatyram aliud genus carmii.is, rr)v vsai/ x<j)fj.<óàutv hoc eft, novani comee-
, ,
diam reperere Poeta; qua: argumento communi maais & generaliter ad om-
, ,
nes homines , qui mediocribus fortunis agunt , pertineret : & minus amaritu-
dinis fpeclatoribus & eadem opera mnluim deiecìationis afFerret concinna
, :
(69) Prideaux he. cit. Hujus nova: Comoedia: Scriptores Graeci iùfit>niores
erant fexaginra quatuor , quorum Philemon , Menander, Diphilus, Philipp!-
des , Poffidippus , & Apollodurus in Prolegomeni ad Scholia Ariltopnanis
utpote eorum celeberrimi, nominantur . VoJJìus ìpjf. Poet. Uh. i. cip. 17. In
hàc ( nova ) comoedia Athenis prsecipuum nomen f.iit Fhiiemonis, Menandri,
Diphili', Philippidis, Pofidippi , &
Apollodori.- quo ordine hi recenfentu»
in Ariltoph^nis prolegomenis Graecis .
(70/ bulviui Orfinus Elog. Virar. pa%. 34. Thilemon , D^monis filius &c.
(7O Strabanit Geo^raph. Uh. X.V. pa%. mioi 4^1.. Poft Latmum funt Soli
Urbs memnrabilis , alterius prìncipium Cilicio q ia: ad liruin eft: condita ab
Acharis &
Rhodiis . . . . ac mutato nomine eain Pompejn.poli dixit. Protulit 1
eh. p. 779. Philemon Major, Soiis live Pompejopoli Cilici* oppido natus
lóo Cap. IV.
poco tempo , Fiorì nell' Olimpiade CXI. Compofe per
teltimonio del citato Svida novanta , o come vuole l'Ano-
nimo novantafette Commedie (73) . Atteneo ne porta fola-
mente ventuna (74) , e il Fabricio (75) quarantafette Scri- .
tèfté Straberne lib. XIV. p. 671. licer Svidas Syracufanum facir , forte quod
ibi verfatus effet, nova: Comoedia; Poeta, &c.
(73) Fabrìciuj he. cit. . . cujus XCV1I. dramata fervata teftatur Anony-
.
(80) Plutarcus Commtnt. An ferii fit gerendo Re/pub!, pag. mìbi 187. Phile»
mor.em quoque cornicimi , & Alexidem in feena certantes mors occupavit. -
(81) Éabriciut he. cit. pag. 779. ... in fumma astate , ( fa:culum enim vì-
vendo fuperaffe fertur) rifu nimio in feena extincìus.
(81) Lucianus he. ci:. Cura vero videret afinum paratas fìbi ficus devo-
rantem , incachinnos effunditur ; vocatoque fervo cum multo itidein confer-
toque rifu imperat, ut afino etiam merum forbendum addai ; atque ipfum per
sifum mterclufo fpiritu moritur.
Cap. IV. ì6i
Jo (83), e fpecialmcnte da Valerio
Maflimo (84): Ma File-
mone , dice egli , fi morì delle rifa , perche vedendo , che un
Jlfino fi mangiava certi Fichi , che erano fiati
per lui apparec-
chiati , chiamò il Ragazzo , che la cacciajfe via . Et cjfendo
quello arrivato , che già l '
Afino fé gli haveva mangiati tut-
ti ,
gli diffe il Vairone , Poiché tu hai andugiato tanto dagli
bora da bere un pò di Viti pretto , che non gli faccia male ,
pi fubito cominciato à riderfi della piacevolezza di queflo. fu»
detto , tanto gli rinfozavano le rifa , che non potendo rihaver
lo fyirtto , venne à fcoppiare Fra le varie immagini di File:
.
T.IIL X Con-
(83) LucìurJpuhjui Fiorii* Llh. j. Cap. XVI. pag. mlhì 799. Hifce lail-
dibus Pbìhmo» ) diu in arte Comoedicà nobilis
( forte recitabat partern ,
fabula: qnam recens fecerat . Cùmque jam in tertio afln quod genus in
, ,
fns , ita ut mini ad vos venit ufus nuperrimè , diferri auditori! coetum , Se
auditionis coeptu-m coegit : reliqnum autem variis poftulantibus , fine inter-
mi/Tione deincipiti die perredturum . Poftridiè igitur maxime ftudio ingers
hominurn freqitentia convenére fé fé quifque ex adversùm quàm proximfe
.
eollocat Serus adveniens amicis fuis annuit , locum feiTui impcrtiunt , exti-
.
mus quifque excuneati queruntur , farto toto theatro , ingens ftìpatio . ocei-
piunt Inter fé queri Qui non affuerant
. percontari ante difta: qui affue-
,
poeta: murmurari , plures defendere . Sed ubi diutiùs acquo fedetur , nec
Philemon ufpiam comparet ; midi ex promptioribas quiaccirent . atque eum ih
fuo (ibi letìulo mortuum offendunt . Commodùm ille animi edita obriguerat :
jacebatque incumbens toro fimilis cogitanti, adirne manus vrlumini implexa,
,
adhuc os refto libro impreflfum . fqd enim jam anima: vacuus libri tbli- ,
tius ,ferebatur de quibus & fabulas nonnullas Cond'idit, inter quas Orgen
,
pag. 537. Olymp. 115. Menander primam fabulam cognomento Orgen do-
«ens fuperat.
(90) Laertiut in Vita Theophrafll Uh. V. Segm. 36. pag. 180. Fuit autem
Theophraltus vir fu in ma: prudentia: , ftudiique fìngularis, atque ut fcribit
Famphila trigemino fecuudo Commentariorum libro, Menandrum ipfum co-
micum infiiruit .
(91) G-jrilius he. eit. pag, 190. Sunt qui Menandrum dicunt cura Alexi-
de poeta veifacum , à quo fjerit i 1 fabulìs facieniis edoclus .
(911 Saldai pag. m'bi 581. Scriplìt Comoedias. 108., & «piftolaj ti
S'tolcruxuiri regem, & alias pluiiiaas oratioaes prcia.
Cap. IV. 163
centotto , ed altri centonove (93). Fra tutti quelli Drammi
vien lodato da Frinico come diftinto quello .intitolato
(95) Trai, de M. Lodov. Domenici]! Lìb. 7. Cap. 30. pag. mihì 164.
(96) Fabrìcius loc. cit. pag. 768 ocliefque vi&or , Philemonc &
aliis deterioribus Poétis illi faepius praclatis.
(97) Donatili Pro'egomena in Hecyram Terentii pag. mìbi \i6. Haec fabu-
la Apollodori effe dicitur Grxca , nam & ipfa , &Phormio ab eoderrr
dicuntur effe translatae : cura reliquac quàtuor fint Menandri comici.
(98) Infl. Orat. lib. X. Cap. 1. Atben&ut in Cathalogo fcriptor .
(105) faufanl.it At ica Cap. II. pag. mihi 5. Csr 6. Sunt in via , quar ex Pi-
1
rareo diicit ad urbein... Va: adj.mcìa flint virorurti minime ignota fepulchra ,
Melandri Diopithis fili! , &c. idem he. cit. Cap. XXI. pag. 48. la theatro
Athenis flirt Tragicorum quorundam & Comicorum eorum tamen minime
,
ìlluftrium (tatua: multa:, neque enim pra:ter Menaiidrum quifquam ibi, cujusr
«clebre fuerit nemen , afpicitur.
(io*) Vrfinus he. Aeliani autem Grarca de eo Epigraramata qua: incifa
cit. ,
J-eperitur, atque a Grutero (Pag. 1017. N.im. 1.) iampridem edititi* fuerat *
-•..*.«. ........
M'nander Diopitliis filius
Cephifiei.fis nàtus eft fub
Arthonte Athenis Sofigene,
*b it annos natus quinquaginta
& du' s fub Archonte
Philippe fecundo ac tricefim»
.
Fl-
(118) Fabricius
loc. cit. pag. 780. Philippides /Ythenienfis , Philoclis film»
ovac Comoedijc Poeta circa Olymp. CX. clarus fabulas 45. tefte Svida com-
pofuit . Voffìut Ite. cìt. Cip. Vili. Olympiade GXI. , qua regerc coepit A-
lexander , fuit Philippides, Athenienfis , Morfimi , de quo dicìum , frater
nova: Comoediar poeta.
(119) Plutarchus de Curiofitate Commentar, pag, x$6. Ideo preclare Philip-
pides comicus poeta , cum ei Lyfimachus rex quodam tempore dixiflet , Qua-
nam mearum rerum te impertiam r refpondit, Modo ne arcano ullo idem
in Vita Demetrii pag. mi hi 669.
(110) Opttfc. di Plutarco Parte I. pag. 354. Del Vìtìo della curìojiti trad.
di Giovanni Tarcagnota ,
(ni) Plutarchus Erotieus , hoc efl Amator Lib. pag. mibi 457. . . . ficut
_
AP-
(113) Aulut Gellut Lib. %. Cxp. 15. Philippides quoque comeediam
pcEta haud igaobilis aerate jam edita , cura in certamine poetarum practer
fpem viciflet, & lactilHmè gauderet, iriter illud gaudiutn repente mor-
tUUS l'it .
T. III. Y CAP.
(i}4) Svidas pag. 084. Fhilemon junior, & ipfe comicus filius Phile- ,
allegatur Ejus fortaffis funt nonnulla: Comcedi;e ex illis quas Seniori Phi-
.
lemoni tribui
d3«) Lib. VII. pig. m'b'i 11,7. Coquus vero apud Philemonem juniorena ,
snagiftri autoritatem fibi vindicans, hujufmodi qua-dam ait
Sic efle vos finite ignem tantummodo
:
CAP. V.
S
ma
efercitavano la Medicina , efercitavano ancora la Chi-
rurgia , così i Poeti non
ancora rapprefentavano col Canto il principale perfo-
folo componevano le parole
ni Ger. Jn: Vofjìui Iifl. Piet, LSh. i. Clip. IX. J. i. Ut priùs iidem fuere
medici , & chirurgi ,
q'ii pnllea officio flint divifì ; ita & poeta; priùs fua age-
bant dramata , & in iis canebant : quomodo & Sophocles in Thamyride ci-
thar» luik : ut refert Anonymus Grsecus in vita Sophgclis
Cap. V. 171
ognuno la fola propria Profeflìone , così ancora i Poeti
forfè per mancanza di voce , e non eifere abba-
parte per
ftanza efercitati nel Canto , diedero incombenza ai periti
dell' arte del Canto , i quali uniti ai Suonatori di Lira , di
Cetra , e delle Tibie rapprefentavano i Drammi ; e gli Iltrio-
ini, che prima dai Poeti venivano Hip end iati , cominciaro-
:no ad efercitare la loro Arte , indipendentemente dai Poe»
j
ti (2) Tito Livio (j) ci aflìcura che Umilmente ancora ap-
.
J
lanippide , fra quali uno che fiorì nella Olimpiade LXV. ( 5 )
I
e F altro nipote per parte della figlia del fuddetro , che fio-
rì nella LXXX. Olimpiade (5) Se al tempo del primo , o .
Y 2 pur
(i) Idem he. eh. Poftea vero modulationis , atque apparatus , curam commi»
fere aliis : pina tibicini , am citharcedo . Sed priùs qtiidem ipfì conduxers tibi-
cines : poftea hsc quoque cura aliis celTìt . Plutarchus lib. de Mufica .... An-
tiquitus enim ufque ad Menalippidem , poè'tam dithyrainbicum , tibicines merce»
dem percipiebant à poé'tis : nempe poétis primas partes tenentibus , ac tibicini-
bus operam iis , qui fabulas docerent, navantibus. Poftea &
l'Ile liìos periir.
(3) Tit. Livius Patav. Dee. I. lib. VII. Livius poft aliquot annos , qui ab Sa-
tyris aufus eft primus argumento fabularri ferere , idem feilieet , id quod omnes
tum erant , fuorum carminum aétor, dicitur , cùm fapius revocatus. vocem
cbtudifTet , venia petità , puerum ad canendum ante tibicinem cum ftatuilfet ,
canticum egiffe aliquanto magis vigente motu , quia nihil vocis nfus impedie-
bat : inde ad manum cantari hìftrionibus coeptum , diverbiaque tantum ipforiirrc
Voci relicìa .
(4) Valerius Mxxìmus lib. i. cap. i. Paulatim deinde ludrica ars ad Saty-
rarum modos perrexit . a quibus primus omnium poeta Livius ad fabi'.larurn
argumenta fpeclantium ocnlos , &
animos tranftulit . Ifque fili operis aclor
cum faepins à popolo revocatus, vocem obtudiffet . adhibito pueri , tibicinis &
concentu , gefticulationem tacitus peregit .
(j) Svìdas p. mibi 577. Melanippides Melius , Critonis F. Olymp. 6. { vel 66.)
natus , fcripfit Dithyrambis plurimos libros , &
poemata verfu heroico , epi- &
grammata , & elegias , &
alia plurima. Fzbricius Bìbliot. Gr&ca T. I. pag.tì}.
Melanippides Critonis Filius Melius, circa Ofympiad. LXVI. (feti pag. 585.
Olymp. LXV. ) clarus prseter alia poemata varii generis, Dithyrambos
,
Tra- &
gcedias fcripfit > Ex ejus Proferpina nonnihil profert Stobsus in eclogis pag. 16;.
edit. Grotii . Alia duo ejufdem Melanippidis fragmenta exhibet idem Grotius ir»
excerptis Tragicor. & Comicorum p. 45 j. ex Clemente Alex. 5. Strom. p. 601.
(6) Svidas lue. cìt. Melanippides , ex filia nepos fuperions , Critonis filius,
qui & ipfe Lyricus fuit , in Dithyrambica modulatione plurima innovavit , &
apud Perdiccam regem setatem exegit . Scripfit &
ipfe Cantica lyrica di- , &
thyrambos . Ger. Jo: Vojftus de Poetis Grtcis cap. V. Circa Olympiadem LXXX»
imperare ccepit perdiccas Macedonia: rex , &
imperniai ufque ad extremsns
171 Cap. V.
Olympiadem LXXXVIII. ,
qua Archelaus ei fucceffit Hujus Perdici tempori- .
LXV. dicebamus .
(7) Morì Sofocle nelV Olimpìade XClll. 3. in etX dì 90. anni fecondo il F.r-
hricio Bibliot. Gr. T. 1. pag. 6-ì.o. Vita difcelTìt nonaginta annos natus Olymp-
XCIII. 3. e fecondo Luciano M.tcrob. T. 3. pag. 11S. Sophocles Tragicus poe-
ta glutiro uva: acino fiilfocatus eft
,
quinque ,
&
nonaginta annos curo vixiflct.
Vedi pero V Annot. Mofes du Soni fine SoUinus ) [opra il cit. Autore.
(
(8) Fxbriciiir loc. cit. Raro ipfe docuit fila dramata quod voce tenui ,
&
parum firina elfet
(0) lib. 1. pa%. mihi 16.
Athennus Sophocles .... cù:n Thamyrìn fabtilam
doceret cithara modos accinuit &c.
,
(io) Plrttarcbus de Fort, vel nirt. Aìexaniri p.t?. mihi 170 Ut artas
Alexandri multas etiam artes , multa preclara ingenia produceref . quamquam
id fortaffe non tam Alexandri fortuna; imputandum , quàm iftorum felicitati
adl'cribendum eft eum fuse pra'ftant'a; fpectatorem teftemque naclis qui &
, ,
dens amicis
culti legationibus refponfa dabat Nicobule vero fcribit, inter coe-
, .
;
ex Euripidis Andromeda memoriter recitaflet Epeifodium quoddam cum hi- ,
'
Bibarum fonos & in illis timi nuptiis ccenatum eft & alias fi quando libaret ,
nuptiae. Miniftri fuertint perquam multi Graxi Barbari, & ex India. Praefti- ,
fuse fpecimen exhibiir. Adfuerunt & abfque cantu citharam p.ilfantes Cratinus
; Methynmaeus Àriftonymus Athenienfis ,
Athenodorus Tei'us cantantes citha- , :
\
qui ad fonos tibiarum canerent Dionyfius Heracleotes , & Hyperbolus Cyzice-
I nus tibicines vero
: qui primtitn Pythicum cecinerunt deinde cum choris mo-
,
,
:
denfis Jam inde quos Dionyfocolaces nominare folebant , Alexandrocolaces
.
;
Alexandre foit . Tragcèdias egerant ThefTalus , Athenodorus, Ariftocritus i
\
Comoedias Lycon Phormion Arifton Adfoit & faltator Phafimelus
, , .
(13) Noi ho papato accertarmi fé quello Aleffi Tarentino fin lo flefo , o pur
diverfo da quello , dì cui fi è fatta menzione qui foprti alla pa%. 151. dichiarata
1
•
Turio . Fabricio ( Biblioth. Gre. T. 1. pag. ito.) nel riferire un'JllcQt autore di
Epigrammi , così fi efprime : Alexis cujus decaftichon lib. VI. Anthologise C. J.
«xtat , nefeio an Comicus de quo disi fopra lib. 1. e. 11,
174 G*P: V-
vifarore (14) , diede faggio della deprezza del fuo ingegno.
Suonatori di Cetra fenza Canto furono Cratino di Metina
Ariitonimo Ateniefe , Antenodoro Teio , e cantando , fuo-
narono la Cetra Eraclito Tarentino , e Ariftocrate Tebano
Uniti a quefti cantarono al fuono della Tibia Dionifio di
Eraclea , e Iperbolo Ciziceno , o Ateniefe , e col Canto
Pitico dei Cori Timoteo, Frinico , Scafifia (15), Diofanto
ed Evio Calcidenfe furono Suonatori di Tibia Quelli che .
(14) Jacob. Dalecampius in hunc loc. Sic eum vocabant , qui frequenti ho»
mini convenni alienos verfus recitabat accinendo : vel , ut nonnullis placet,
qui ex tempore carmina componeret , concinnaret, & tanquam fueret : vulgo
Italorum , cantar a 1' improvvida .
(15)Idem he. cit. Caphifias j alii kecptjvtcca alii Kx'fiaìce; infìgnis tibicen •
(16) Idem loc. cit. Bacchi alTentatores , nempe cantores , mufici , ludiones,
hiftriones , /cenici
Aìex. pag. 171. Fuerimt «etate Alexandri
(17) Plutarchut de Fort, -vel virt.
Theffalus &
Athenodorus tragcedi quibus inter fé certantibus fumptus feenicos
,
gni amittere , quàm videre Theffalum vinci . neque tamen vel interceitìt apud
judices , vel judicium reprarhendit fentiens debere fé omnibus aliis fuperio-
:
rem ,
tamen fubditnm effe
jufticise .
(18) Idem loc. cit. Comicus ttim fliit Lyco Scarphenfìs. Huic, cùm In quan-
dam comoediam verfum inferuiffet quo donimi petebat ridens decem talenta ,
xilium ferendum accurriffet ftrenuè prxliatus cecidit. Huic xream ftatuam fieri
,
& Pythiis collocati jufilt Alexander cythara & nafta projecla confpicuam ,
,
non virum modo honorans fed muficam etiam ut qua; fortes faciat , ac re-
, ,
onde di qui prefero il nome, e che altra forte di flauti fi adoprava ne' Cori
altra ne' Cantici . Adunghiamo a Diomede un' altro Grammatico non men
celebre di lui . Elio Donato ne' Prolegomeni fopra Terenzio , trattando della
Commedia fcrive , che Diverbia Hiftriones pronuntiabant
Ij6 Cctp. V.
uno Cantico agebantur. Sed farpe mutatis ut fignificant qui tres numeros in ,
(18) Ptufiin'ms Bieotlca cip. XII. Hic qmim diverfa elTent ob diverfa ino-
dorimi genera tibia: & non iifdem omnino Dorii Lydii & Phrygii modi
, , ,
(19) Cafp. Bitrtbolinus de Tibiir Veter Uh. 1. cap. 0. pag. mihi III. DorittS
piodus , qui graviiTìnus erat duabus dextris Tibiis incinebatur
,
Lydhis , qui ;
acutiiSmus , duabus finiflris ; Phrygius qui Dorio acutior Lydio gravior gra- , ,
<5ua tcnebantur , direrfa- , five à fono, que.11 alii finiiìrse acutum & dextra:
Cap. V. 177
e le delire un fuono grave ; altri al contrario attribuifcono
alle finiilre luono grave , e alle delire Y acuto
il Veniva .
T. III. 2 r. Ipo-
&
dextrs acutiorem tribmint. De illis
Érodius Mifc. lib. i. e. 2.
(31) Jiben&ut Lib. XIV. pag. rr.ìhì 460. De commnnitate
. confenfìone &
tibiarum cum lyra quandoquidem fjcpius nobis voluptati fiat ea conjimdio»
,
Cithariftrios modos tibia: attinet , vel nomen docet , quod cithara: illos acci-
nuerint
(34) Lib. 4. cap. ultimo pag. mlhi \t,6. Haud me latet effe quoque alia ge-
nera tibiarum riempe Tragfcas
, Lyfiodos Cithariiterias
, quarum meminit ,
,
(35) Di quejli due vocaboli Tuono , o Moda fé ne è parlato in pili luoghi nel
primo Tomo della prefente Storia ; viene anche «fato il vocabolo di Armoni* da
varj Scrittori Greci, fratina! apuà Atens.um lib. 14. pag. mihi 466. AvidoS C.an-
tionum juvenes Aeolica decet harmonia .
178 Cap. V.
I. Ipo- Ipoia- Ipo- Ipoe-Ipoli- DO- IAS- TRI- EO- LI- Mixo- Iperla- Ipermi-
dorio. liio. frigio, olio. dio. RIO. TIO. GIO. LIO. DIO. lidio. (U . xolidio.
IONIO.
2. Ipo- Ipoia- Ipo- Ipoe- Ipoli- DO- IAS- FRI- EO- LI- Iper- Iperia- Iper- Ipere- Iper-
dorio. liio. frigio, olio. dio. RIO. TIO, GIO. LIO. DIO. dorio. ftio . frigio, olio, lidio.
-3L
±:
— — — -r — — — — F
:•§-!$- %$z
If. l$-
'4Ì: t|; ± _.$:s2l
J— w .,
i
~ t
Avevano Tuoni
Tibie particolari , per efpri-
quelli le
mere ciafcuna di effe Per il Dorio di fua
qualche Tuono .
(36) Cafp. Bxrrholìnu: de Tifiti Vet. cap. 0. I. r. pt%. mrbi ni. DorillS
modus qui graviflìmws erat d'.iabus dextris Tibiis incinebatur ; lydius, qui
, ,
acutiiTìiiius , duabus ììniftris; Phrygius q:ii Dorio acut or Lydio gravior, gra- ,
(ìi) taflìodorui iib. 1. Bpijl. 40. Hoc totuiri inter homines quinque tonis
Cap. V. 17P
tutti ci efprime con più precifione la proprietà dei Tuoni .
tate ',
&
eletta la Dorica come ad huominì bellicojì , Ù" tem-
peranti proportìonata . Né fece queflo (per HercoleJ a giudi-
ciò mìo (come gli rimprovera Arifloffeno nel primo libro della
Mujìca) perchè egli non fapeffe , che anco in quefle maniere ci
fono alcune cofe , le quali a confervatione della Republica ren-
dono giovamento Conciojìachè Platone Jì fuffe efercitato gran-
.
Z 2 Non-
pendo che ella "era adoprata nelle Tragedie ; che tutti gli &
huomini dell' antiche età facevano tutte le forti d' harmonìa ,
•valendofi nondimeno folamente d' alcune (41) .
poco apprejfo quando dirà xa< y«p %oyòv Kw^'^wv ó^ì-kots à'p-
Xov // qua! Choro Terentio domanda Gregem
f'oujxiv : Fra per- .
ciò il Coro
un' unione di perfone , che cantavano e balla-
vano aflìeme , accompagnate dal fuono degli Strumenti , e
fìngolarmente delle Tibie , il numero delle quali perfone
fecondo Diomede , era indefinito Alcuna volta rirrovafi .
(45) Jul. Pollux lìb. XV. Scirri, no. Sed apud Veteres in tragico
IV. cap.
Choro quinquaginra erant ufque ad 2£(chy\ì Eumenides fed turba ad harura
, .
cit. Se%m. 108. Et Chori tragici, funt juga qitinque ex tri bus , & ordines tres
ex quinque. Quindecim enim , Chorum conltituebant & juxta tres fimul in- .
tuor quilibet fex Viros continens . lludolfus Cualthsrui in hunc toc. Sunt ita»
que in Tragico Choro juga quinque , fingula tres continentia perfonas qua: ,
— ""<
e:
•
•
>"C
e
•
•
•
• -» • •
ro" x°?
• •
?0f X • e
0. • •
•
Chorus Tragicus . t .
OOO OOOOO
ooo OOOOO
OOO OOOOO
OOO
OOO
U6) ldtm he. ih. Primùm in choro unns locuttis , linde /uoyfjrpta&isgB
ì8£ Cap. V.
A fari
( Perfona; unitis ) dicebatur : hinc altera eft addita perfona , ut una interroga-
ret, refpondere^ altera pcftca quatuor adhibita: , ut numerus utrimque par.
:
foret : hxc %vyx , five juga dixere : tandem aucìus numerus , fed %vyuv no-
men remanfit : imo etiam quinquaginta in choro adhibiti : fed, cimi Àicliylus
Eumenides doceret , imminutus eli hic numerus, atque ad duodecim redackis:
cui tres addidit Sophocles , ut XV. forent : nilì cura aliis ab ifcfchyio XV.
inducìos putes .
(4/) De Jlrte Poetica verf. 103.
Acìoris partes chorns , officiumque virile
Defendat : neu quid medios intercinat acìus
Qnod non propofito conducat , liereat apte . &
Ule bonis faucatque ; conciiietur amicis: &
Et regat iratos ; &
amet peccare timenteis
Ille dapes laudet menfa: brevis : ille falubrem
Juftitiam , legefque , apertis ocia portis. &
Ille tegat commina : deofque precettir , oret S &
Ut redeat miferis , abeat fortuna fuperbis .
Janus Txrajìut in hunc loc Chorus perfonas non habet definita , qn'ppe
oimes iuncìi Ioquuntur quafi voc; confìifa , concentum in imam peif. nam &
formant , mine circa fumantes aras fpatiantes , nunc gyros revolventes cura
tibicine concinunt . Eft autem ejus officium laudare virtutes , perfequi vi-
tia , a Diis veniam impetrare, &
favere infelicibus . Poteri effe tam viro-
rum quarti fcenvnarum , ut in Troade Seneca;. (Acìoris) Hiftronis in feena
& mimi. ( Cfficium virile) folet fervari in chcris , ut fi laudaadus fit virorum
fìt chorus, fi mulicr mulierum Defendat partes acìoris ideft quas
. Hinc ait : ,
partes quifque acìor fecerit, viriles, an muliebres fit tamen chorus ut lubet, ,
fermonem femper gravem & virilem effe oportet. Vel acìoris partes, ideft
unum commendet ex acìoribus , non omnes limili & officium virile defendat, ,
ideft, fi quid egit viro dignum laudet. (Defendat) fufeipiat fibi . Medios in-
tercinat^ acìus . Recìe medios acìus, nam quemadmodum perfonis nimifque de
profeenio in feenamredeuntibus apud Latinos acìus diltinguebatur , fic apud
,
non propofito ) QMi'dqiiid canit chorus debet ad argumentum referri & ple- , ,
furente ( Timentes )
. Paventes , ut Hyppolitum ( Dapes ) Frugalitatem . ( Sa- .
Cafaubottus Aaimadverj'. in Àtben. lib. X. cttp. VI. pag.. 455. Chorus du-
lftt.
plex erat : alter è viris , alter è pueris . Hinc illa diflincìio frequens in libris
Grarcorum , ut Demofthenis , Plutarchi , aliorum , %ogàs iralSwy. & XT' 5 &
184 Cap. V.
così quello delle Donne lodava le Donne , ufando però nel
lodare fempre parole gravi e virili . Si frapponevano Cori i
per le Donne .
(53) Jul. Pelìux Onomafl. lib. 4. cap. X. Segm. 81. Tibia: aiuem perfccliffi-
Hise , Virorum choris competebant
(54) AthensHs lib. IV. pa%. mihì 131. Virilium autem, Perfeftas alias vo-
cant , alias Plufquamperfecìas .
($*) Idem loc. cit. Hoc autem node
te volo, ò Vlpiane virorum optime
hiftoriis prodittim Alexandrinis gentes aliquas mufices fludiofas
nullis fuiffe ,
ac peritas magis effe non dico tantum in tramanda cithara ..... verumetiam
,
& Puerilts nuncupant ( Alexandria) , fed illarum etiam quas Viriles nomi-
nant , &c.
(56) Cafp. Bartholinus de Tibiis Veter. ì. 1. e. 6. pag. mibi 79. Erant etiam
alia; Tibiarum breves, alia; Iongiores , alias mediai. De ultimis Hefychius:
IxttTÒxoiro: «v\oì ci fao$kirhpot Tc."v TiXdbjv y.iaoi Tìbia; media; breviores , ,
perfedis & Iongis. Breves erant puellatoria; pueriles qua: etiain i)fj.io\oi & ,
dicuntur Atheneo lib. 4. Erant autem femiplena; ha; Tibia; minores plenis &
perfetìis Hefychius: ì'i^Io'Kbi avXoì 0! /j.rj tìXhoi vzoTiTx^évot re't TtXfioii.
.
A Orche/Ira.
H Fona reale .
G Frofccnio .
I Forte delle forefterie
B Sedili.
K Luoghi per le mutazioni di
C Precinzione Scene.
f,a ripiana
, L Faffàggi negli angoli.
D Porticato fnperiore .
M Macchine triangolari
r
•» « U ipajfegg, [coperti
\m "li Milli
Cap. V. 185
che riguardano la Mufica , perciò vengo a dimoftrare la pian-
ta del Teatro tanto Latino , che Greco , affinchè il Letto-
re poffa diitinguere i diverfi luoghi agii Attori cantanti ,
a* Suonatori , ed a' Coriiti rifpettivamente dellinati . Ed aven-
do fra gli dataci una defcrizione
antichi Scrittori Vitruvio
efatta dei perciò efporrò le piante dei due Teatri
Teatri ,
B. Corda /labile comune ai due Generi. E. Corda Jlabile comune ai due Generi.
C. Corda mobile comune ai due Gen. E.x. Corda particolare Enarmonica .
C.%. Corda particolare del Gen.Cromat. F. Corda mobile comune ai due Gen.
D. Corda particolare Dìatmìca . G. Corda particolare Diatonica.
E. Corda Jlabile comune ai due Gen. aa. Corda Jlabile e comune ai due Gen.
III. Tetracordo del Genere Cromatico IV. Tetracordo del Genere Diatonico
mifto coli' Enarmonico . mifto col Cromar.. , e col Enarra.
fe. Corda Jlabile comune ai due Generi, e. Corda comune ai tre Generi.
£.X. Corda particolare Enarmonica . e. X.Corda particolare Enarmonica .
C. Corda mobile comune ai due Gen. f. Cord i mobile comune ai tre Generi.
C.%.Corda particolare Cromatica. f.
J. Corda particolare Cromatica .
C. Corda Jlabile comune ai due Generi. g. Corda particolare Diatonica .
aa. Corda comune ai tre Generi
(59) Vedi il primo Tomo della Storia della Mufica pag. 90. e feg.
hoc. eh. pag. 140.
(fio)
<6i) March. Berardo Galiani al cap. IV. lib. V. di Vìtruvìo pas. 171. Gli
antichi Greci diedero a' diverfi filoni feguenti nomi , a' quali per maggiore
i
ranete , penultima . Rete , Ultima .... Tutta la fcala de' filoni eia dagli »n-
Cap. V. 187
Voci, o Suoni del Genere Diatonico.
Parte grave
Corda
aggiunta A. Proslambanomenof
I x «,«0
Stabile £ Paramele Jh°3""| •t _ MS b. Trite fynem-
1-
"TI
O 3 o
« G
menon
«* >- N -
e. Trite diezeugmenon !
Hou e. Paranete fy-
2 nemmenon
d. Paranete diezeugmenon j Stabile d. Nete fynein-
menon U
Stabile e. Nete diezeugmenon -)1
8- Paranete hyperboleon
Aa 2 Voci
lodato March. Galiani pag. r8i. not. (i) , gli antichi formavano la fcala de*
fuoni tutta al contrario della noftra, fegnando i fuonj gravi fopra, e gli acuti
fotta . Vedi Jeh. V'allif. Append. de Vtttr. HarmoKÌt Pag. 1 $?.
^8 Gap. V.
Voci , o Suoni del Genere Cromatico (63)
r~
Parte grave
I
A. Proslambanomenos
I B. Hypate hypaton
C. Parypate hypaton S a.
SH
r C#. Lichanos hypaton
!»
5 3 E. Hypate mefon
l
F. Parypate mefon 00
F| . Lichanos mefon
faX?
I ?S a. MESE ~j o M e aj~J a. Mefe
2-5VJ.2
^. Paramefe J b. Trite fynemme-
do a
non
Se
e. Trite diezeugmenon S » S #. Paranete fynem-
e menon
r 3^ c#. Paranete diezeugmenon H d. Nete fynemme-
J
non
e. Nete diezeugmenon
L a
f. Trite hyperboleon "Si e
o
O <u
|
Parte acuta
Voci
(63) Merita i' efere pojìo in vijla qualche differenza , che paffa tra la noflra
Mufica , e quella de' Greci Si fono già indicati ì Stomi coi quali da' Greci ve-
.
nivano chiamate le Corde, e r Homi da noi ufati, Prendanfi per efempio le due
Corde medie del primo Tetracordo grave Hypaton,. giacché le Corde ejìreme di
ciafeun Tetracordo' rejlano fempfe Jtabili in ogni Genere . Oftervrfi che la Cord*
Parypate hypaton tanto nel Diatonico , che nel Cromatico è Cfolfaut , ma nell'
Enirmn>,ico è Cfolfaut fegn.'to Cx. j in oltre la Cordi Lichanos hypaton nel
Dìatanìeo ? Dlafolre , nel Cromatico Cfolfaut fegnato C |. , ( nell' Enarmonica
Cfolfaut ma nel Diatonico è la feconda Corda del Tetracordo , e nell' Enarmo-
,'
nica è U
terza Corda . Quello che fi dice di queflo Tetracordo Grave Hypaton ,
dei t ì'i'enderfi degli altri Tetracordi Da tutto ciò rilevafi che i Greci mutavano
.
i* Intervallo , no» gii il Home dell». Corda, ma noi mutiamo t l' Intervallo, e
Cap. V. i8p
Voci , o Suoni del Genere Enarmonico (64)
Parte grave
A. Froslambanomenos
B. Hypate hypaton
r H F. Lichanos mefon
fa I H
II 3 1
a. MESE 1 Mefe
L I 5=3 3
Paramefe j ^s' 5 "!
b. x. Trite fynemme- -g I
I non £ g
1 ^.x. Trite diezeugmenon 8§i b. Paranete fynem- { 2 e
E menon
«5
1
1 e. Paranete diezeugmenon j h di Nete fynemme- !
non J
L* I e. Nete diezeugmenon *i
Parte acuta.
Ve-
alcuno dei Nomi delle Corde , come ognuna in fé Jiejfo potrà rilevare efaminand»
le Corde medie dì cìafcun Tetracordo .iti tre Generi
Devefi in oltrt avvertire , che il Tetracordo Sinemmenon , che trova/i introdotte
in ognuno dei tre Generi, e fi unifee ai due primi Tetracordi , è fiato collocato &
parte , e fuori della ferie degli altri Tetracordi , affinchì mefcolato ton gli altri
Tetracordi non generi confitfione , tanto più che queflo Tetracordo Synemmenon ?
in lìhertà V tifarlo , ed ha ì fuoi Nomi greci particolari , che lo dìftìnguano dai
Homi degli altri Tetracordi .
(64) viene agitata la quefiiont fé nei due
Tra i noflri Scrittori di Mufica
Ceneri Cromatico , ed Enarmonico fofle ufato il Tuono Imompoflo ( quello voca-
bolo Incompofio , di già fpiegato nel primo Tomo, indica due Voci, Suoni,
tht non hanno ah un altro Suono , Voce , fie vi fi fttpponga , ma fon» per
t$o Cap. V.
Veduti i tre diftinti Generi coi nomi particolari greci
delle Voci o Suoni di ciafcuno dei loro Tetracordi neceifa-
rj per ben comprendere la Dottrina di Vitruvio che venia-
fultn) Quelli che negano , che fùjfe tifalo il Tuono nei due accennati Generi . fi
.
fondano fu la ragione, che offendo formato il Cromatico per ferie di due Semituo-
r.i e ur> Semiditono , o Jìa Terza minore ; e V Enarmonico di due Dìefis Enarmo-
,
nici x e un Ditono ,
, « fi» Terza maggiore , quindi vogliono , che in nìun dei
due accennati Generi pofT* ufarfi il Tuono lncomp"jìo Al contrario quelli che fo-
.
flengono aver luogo in ambidue gli accennali dentri il Tuono lncompofìo , in pri-
A
mo luogo ,
perche in ogni Genere ritrovanti due Tuoni ,
1' uno tra Proslambano.
E a
menon , e Hypate Hypaton , e 1'
altro chiamato Tuono della divifione tra Mefe ,
k
e Paramefe ; in fecondo luogo ogni qual volta nel Genere Cromatico dopo la fri-
ma Cord» di ciafcun Tetracordo fi pajfi immediatamente terza Corda , per Ma
E F * .
tfempio da Hypate Mrfon alla terza Corda Lichanos Mefon , egli è chiaro per
k che viene a formarfi il Tuono Incompofto . Quindi refta comprovato che in
tgni Genere o più , o meno er*vi V ufi del Tuono incompojìo Da quejla queflìone .
ne nafce un' altra , fé nel Genere Diatonico poffa ufarfi il Semidìlono , o Terz4
minore , e il Ditono , o Terza maggiore incompoflì Soflengono alcuni , che offen-
.
e fi debba ufare il Semtditono, e il Ditono , perchè ficcarne ufanfi l' uno , e V altr*
eompoftì , che fono B. C. D. Urza min. , e C. D. E. terza magg. , così poffons
Anche ufarfi incompojli come B. D. terza min. , e C. E. terza magg. Per provi*
evidente dì quejla feconda opinione offervifi V Inno greco riferito nel primo Ttmt
*lla pag. 107, e feg, ove rifctntranjì i» varj luoghi fatti inctmpofti di Semiditt-
no , e Ditoni ,
Cap. K ipi
delle aperture dì fopra il piano del grado inferiore lunghe ciafctf
na piedi due , larghe mezzo (65) .
delle 1' uno il fuono più acuto dell' altro e lervivano folo , come chiaramente
,
leggeri qui medefimo , per aumentare le voci Corrifpondenfi non per fonarli ,
con de' martelli, come credette il Cefariani, ed in qualche modo anche il Kir-
cher , il quale non avendo niente capito la forma del Teatro antico non ha ,
detto cofa. che meriti punto di attenzione, e perciò trala/cio di qui confuta-
re . Le celle, ove erano fituati , erano fotto gli fteflì fedili , e la bocca o ria ,.
apertura delle meJefime veniva a corrifpondere in faccia alla Scena , cioè nel
,
(66) Idem !oc. cit. Annot. (1) pag. 184. Si è detto poco fopra, che in tut-
ta la fcala di filoni antica non vi cadevano che fei confonanze ma nella , :
tamente dopo fi legge . Quello regiftro folo , che era per gli Teatri piccoli ,
era del genere Armonico ( fin Enarmonico ) : ma perche contiene tuoni cc- i
ftanti ( Corde fiatili ) può anche dirli di ogni genere Le qui indicate fei Con- .
Quinta fopra V Ottava ( cioè Duodecima ) , e Ottava dell' Ottava ( cioè Decima-
quinta ) .
(67) Idem he. cit. Annot. (3) I cinque tetracordi , che ebbero gli
antichi , bifogna considerarli come divifi in due corpi , 1' uno conteneva i tre
primi , 1' Ipato cioè ( che è il più grave , che incomincia da B fino all' E. ) il ,
nelle due eftremità del giro faranno quelli , che hanno il fuono
Iperboleo cromatico % (68) : / fecondi la quarta Diezeugmena
cromatico # : / terzi la quarta Sinemmeno cromatico % : i quarti
la quarta Mefo cromatico F #: i quinti la quarta Jpato cro-
matico # : i fejli il Paramefe k , il quale accorda coli' Iperhole'o
cromatico in quinta in quarta . In mezzo non ili
, e col Mefo
n>a niente , non
fuono nel genere cromatico , che
perchè -vi è
abbia coi detti accordo in covfonanza .
Neil' ultima dimifione poi , o fia regifiro di buche , nelle
prime all' eftremità fi pongono i 'vafi del fuono Iperboleo diato-
nico : nelle feconde la quarta Diezeugmena diatonica : nelle ter-
ze la quarta Sinemmeno diatonica : nelle quarte la quarta Mefo
diatonica : nelle quinte la quarta Ipato Diatonica : nelle fefte la
quarta Vroslambanomeno : in mezza il Me fé , il quale accorda
in confovanza di ottava col Vroslambanomeno , e di quinta coli'
Jpato diatonico Che fé mai rvoleJfe alcuno intender meglio que-
.
Jle cofe , offerii alla fine del libro la figura difegnata con re-
g^
boleo che comincia da e. fino ad aa.
' ) Ver uniformarmi al parere de' più cele-
bri nofiri Scrittori di Mufica , che fono il Fabro Stapulenfe ( Elem. Muf.^ lih. IV.
twm. 7.) , il Gaffuri ( De Harmon. Muficor. Inftrum. lib. i. e. io. ) , il Zarli-
no ( Infiit. Harmon. V. 1. Cap . z8. ) , Frane. Salina De Mufica lib. W. Cap. X. (
pag. 195.), Cav. Ercole Bottrìgari (Melone primo Difc. Mufic. pag. 3.) Ho col'
locato in ognuno de' tre Generi efpojli a parte il Tetracordo Synemmenon affin- .
chè fiveda come -viene unito al Tetracordo Mefon affine di evitare V afpro
,
Tritono che nafee tra Parypate Mefon F , e Paramefe fe. , il che di già fi ì
,
dima/Irato nel primo Tomo di qutfla Storia alla pav. 07. e 98. Da tale unione
«afee di poi la Quinta Falfa afprt ugualmente che 7 Tritono tra Trite Synem-
menon b. e Nete Diezeugmenon £. , perciò fiimo forcati ufare il Tetracordo
,
difficile per tanto I" appurare quali aveifero dovuto efTere quefti moni Cro-
,
celle il Paramefe , colla particolarità, che quefto accordava in quinta col fuon»
Cap. V. 19$
gole mujlche , ed è quella , che ci ha lafciatd Arijloffeno forma'
ta con gran {afere , e fatica colle di'vi/ioni generali de' trioni (69) :
quindi chi forra attenzione a quejle regole , alla natura della
'voce , e al gufto degli ascoltanti , faprà più facilmente formare
con tutta la perfezione i Teatri (70).
T.III. Bb Tao
dell' ipe>boli?o , e Or la quinta del paramefe
con quel del me/o in quarta.
nell' iperbole'o è paramefe nel mefo è il licano^
il trite : e la quarta del
Ciò pollo perchè gli altri filoni accordavano in quarta fra di loro , facil-
,
mente fi trova ognuno, colla tavola alla mano. I primi vali dunque dove-
vano fuonare il tnte-iperbole'o che è la quinta del paramefe i iecondi il , :
quale folo accorda in quinta col mefe. Ciò pollo, perchè gli altri fuoni tutti
debbono accordare in quarta con alcuno di quelli , è facile col raziocinio , e
colla tavola alla mano trovare , che gli altri hanno a effere il paranete-iper-
bole'o , e il paranete-diezeugmeno , che accordano in quarta fra di loro , e
col mefe, che è fpecifìcato: il paranete-fynemmeno poi, il licano-mefo e _,
no-ipato il quale 1' ha rifiato egli ftefTo , chiamandolo quinta del mefe .
,
bronzo . E ficcome auefli erano frappo/li fra i fedili del Teatro , perdi lì ho efpqftè
nell' ijlejfa forma , che Jlavano collocati nel Teatro .
ni w Nete-iperbolèo
Armonico, Enarmonico.
Regiftro
ip4 Cap. V.
Fhò forfè dire alcuno , che molti teatri fi fono ogni ann»
eretti in Roma , e pire in nejfuno di quefti fi è offerto at a 'veruna
Regiftro Cromatico.
Bb 2 Dì
(71) Idem loc clt. pag. 187. Annot. (i) . E* noto, che per molto tempo i
teatri in Roma non furono , che di legno , eretti di volta in volta in occa-
fione di doverli dare ffmili divertimenti al popolo A' tempi di Vitruvio in .
fatti non era, che il folo teatro di Pompeo, che foffe di pietra: e benché
vi
egli non
lo dica efpreffarciente può ricavarli dal cap, 1. lib. III. ove leggefi :
,
come cofa fingolare un Teatro di pietra, e il fapeifi, che il più antico fia
flato quello di Pompeo chiaramente dimoflra , che di qucito non d' altro
,
fi parla
(72) Idem pxg. iSS. rtnm. (i) . Cioè in modo che fegnino in effa circonfe- ,
f73) Loc. cit. num. (3). Per intendere, come la mufica entraffe anche
nel fegnare dodici punti equidiftanti in una circonferenza di cerchio per mez-
zo di quattro triangoli equilateri ed anche per mezzo di tre quadrati
, come ,
me tolomeo nel dire che tre Jono le Confonanze di Quarta , e quattro le Confo-
nanze di Quinta intende di parlare delle Specie della Quarta , e della Quinta ,
che fi defumano dalla varia collocazione del Semituono di cui Tolomeo fopra ,
ne ha parlato al Capo III. lib. II. De eis , qua: funt in primis Confonantiis ,
fpeciebu'; Il feguente pratico
. efempio ci fard fovvenire quanto fi è notato di
quefte Specie alla pag. 141. 14J. del primo Tomo della Storia .
Prima Specie della Seconda Specie della Terza Specie della Quarta Specie della
Quinta Quinta Quinta Quinta
CDEFG
Tu. Tu. Sem. Tu.
D E F G a EFGafe
Tuo. Sem. Tu. Tuo. Sem. Tuo. Tuo. Tuo. Tuo. Tuo. Tuo. Sem.
FGaàc
(74) Galiani loc. rit. Annot. (4) pag. 188. Profcenio , o fia pulpito de!
profeenio , che è lo fteflb, era il palco , fopra del quale ufeivano a rapprc.
Tentare gli attori
(75) Item loc. cit. Annot f) Orcheftra era il pian terreno chiufo attorno
(
da' fedili da una parte, e dal pulpito d^Ila Scena dall'altra, ed era preffb
ì romani il luogo declinato per gli fedili de' fenatori e delle perfine più ,
diftinte Chi ama vafi però orcheflra con voce greca derivata da c'j>x, £ 0/Ltrti
.
no C :
(78) fopra poi le fcalinate pnjls alternativamente for-
geranno i cunei fuperiori fui mezzo degl inferiori . Gli angoli '
CAP.
(77) lt:m he. cìt. Annot. (8) pag. iSo. Il pulpito o fia profeenio greco ,
ali' incontro non era meno alto di piedi dieci altezza che ivi non pregiu- : ,
(78) Loc. cìt. Annot. (9) La voce latina cunei non ha la corrifponden-
.
7a italiana, perchè noi non tifiamo più sì fatti teatri. Erano però cu- 1
nei diverfe porzioni di feJili terminate a' fianchi da due fcalinate, e di fo-
pra, e di fotto da due ripiani, che e/fi chiamavano pneincìiones detti cunei
dalla figura che avevano di conj prodotta dalla direzione delle fcale rego-
,
lira ,e del profeenio: tutto il refto però era limile al greco, e dal greco
i romani traffero V orìgine e de' nomi , e delle parti di effo ... Or ficcome
non vi è commedia o tragedia , in cui oltre al principal perfonaggio re-
,
fidente nel fìnto luogo della ra^prefentazione non intervengano anche de' ,
foreftieri perciò la fcena aveva a fimilitudine delle cafe greche tre porte :
,
quella di mezzo figurava l' ingreffo della cafa del Padrone, le due laterali
gì ingreilì alle forefterie
(gì) Idem loc cìt. Annot. (1). Oltre al padrone di cafa, e a' foreftieri
alloggiati dal medefimo , dovevano comparire in fcena altre perfone , le
quali ufeivano per una di quelle due vie , eh' erano a' cantoni della fcena
,
cioè per una venivano fuori quei , che' fingevano venire dal Foro , o fia
dal corpo della Città: per l'altra quei, che Venivano dalla campagna.
Degli Uomini illufiri Greci, che Maeftrì furo-
no nella Mujìcq sì Teorica, che
Pratica .
C A P. VI.
FRa è
tutte le più antiche
noto che alcuna di effe
,
Nazioni del Mondo
abbia lafrìate
, non
iftruzioni
ci
flint nota;: quam fi volumus explicare, necelfe eft etiam grsecis verbis Liti
quod nonnulla eorum latinas non habent appellationes .
(x) Beetius de Mufica lìb. IV. cap. 111. Mtificarum per Gra?cas àc Latinas
literas notarum nuncupatio .... Sane fi quando difpofitionem notarum Gra:-
carum literarum nuncupatione defcripfero , leflor nulla novitate turbetur
Grarcis enim literis-fiunt in quamlibet partem imminutis hunc etiam inflexis ,
tota ha?c notarum defcriptio conftituta eft . Nos vero cavemus aliquid ab an-
tiquitatis autoritate trafvertere Meibomìus in hunc loc.p.-j. (Muficarum per Gra>
.
cas &c. ) Capitis infcriptio recle abeft à Codice Seldeni Falfa autem ìuec eft .
,
P"Z- 3. Nonnulli enim Samium eum fuiiTe affirmant Jofeph Hebr. cantra Jpio- .
addidirfima .
(6) Cenfortnus de die natali Cap. X. pag. mihì 45. Boetiui de Mufica lib. lì
cap. X. M.icrobius in Som». Sciptonii lib. 1. cap. 1. Nicornachui Harmon.
Mannal. lib 1. p-ig. x0 .
feq.
(<?) Marcus Meibomiut in Vcrf. Nicomachi Gerafeni Leti. Erudito . Prifcat
Fythagoricorum Mufica: aucìorem unicum , Nicomachum , accurate hic expli-
catum damus .
carum lyra erat paramefe , trite jam à nete & appelletur , & fica quoque re-
penattir: interpofita autem quarta quidem fit à nete; ad illam vero confonet
,
aiateflaron confonantiam
, quam & ab initio mefe ad hypaten habebat , &C.-
Cdp. VI. 201
ve, che dall'acuta,
Hypate Mefon
E
come
Quarta
MESE
ad
ci dimoftra il
Nete Synemmenon
Quarta
feguente Efempio;
1 Ottava I
E a É| e
Hypate Mefon MESE Paramefe Nete diezeugmeno?
Quarta Tuono Quarta
— '
' — -'
1
1 Dupla o Ottava I
E 3 % e
zi. 9. - 8. 6.
Sefquialtera o Quinta
T- Uh Ce Ed
(8) Meihomhtt Lettori Benevole T. i. ante med. Pythagoram riempe Samium >
qui tono disjundivn addito primus fyftema fecit ocìach'ordum. Boetius Muficulìb. i,
cip, XXV. Diezeuxis vero appellattir qua; difiundio dici poteft , quotiens duo te-
,
Jractìorda toni medietate feparantur Duo igitur effe tetrachorda evidenter ap-
.. . .
I paret quoniam q\iidem odo flint chorda; Sed diezeuxis eft, id eft, difiundio inter
,
.
i mefen, & pa.ramefen qua; inter fé pieno differre tono, de quibus evidenzili expli-
,
i
cabitur , cum tinuniquodque ftudiofius explanandurn pofterior tradatus alTumpferit
(9) Nìcomttcbus apitd Meibom. pag, io. Porro tonus qui inter ambas eft, &
i mefen & interpofitam ; qua; prioris loco paramefe eft appellata utrìcunque ;
j
toni, quemadmodum & ipfius diapente ratio fefquialtera fyftema invenituf ,
ì
/iipertertia: fimiil & fuperodava; . Unde tonus eft fuperodavus
2.02 Cap. VI.
Ed
ecco dimoftrate le Proporzioni delle tre Confonan-
ze Quarta ,
Quinta , Ottava , e del Tuono per fé diflbnan-
te ,che fi frapporre fra i due difgiunti Tetracordi , come
vogliono che da Pittagora folle fcoperto .
fet ,
Pyihagoras ) , num andini) aliquod exeogitare poffet" adminicu-
intenti!! (
lum , firmum ac erroris expers : quale virus habet per normam , &
psr iu-
gularli , aut etiam per dioptram ; taclus vero per Iibram aut menluranim
,
diit malleos ferreos, fuper incnde tundentes, fonmifque permirìe quam maxime
confonos inter fé reddentes una tantum combinatione txcepta . In illis
,
vero cognovit & dia-pafon , & dia-pente , & dia teffaron concentum ; at fo-
nimi , qui inter dia-telfaron erat & dia-pente, diifonum quidem per fé exifter
re vjdebat fed completivum alias illius , qui inter ipfos eiret maximus .-
,
(ii) It>em !o.-. eie. p*t>. n. Ingreifus itaque, tanquam à Deo patefaifh
-
Ubi intentione in fabricam r ibique multis experimentis inventi fonitus dif-
,
tione cum pondera accurate excepilfet, & libramenta mal eorum quain ma-
;
xime «qualia ; inter fé eft converfus , acque ab uno aliquo palo , qui ab uno
angirlo ad alteruin irruris effet impaciasi ne &
hinc differenti.!; aliqua fubo-
tui videretur , aut certe fufpicionem adferrct palorum propriam natiu-ain. ha.-
Cap.. VI. 203
vato che la differenza de' fuoni veniva dal diverfo pefo dei
martelli, non
già dalla forza di quelli, che li battevano,
né dalla varia figura de' martelli , né dalla trafpofizione del
ferro percoflb ; avendo pure rilevato accuratamente 1' equi-
j
librio de' martelli per fé itelfo eguale , ritiroflì in difparte ,
i e ad che ad un* angolo del muro era impoitato
un palo ,
'
con altro palo ad altro angolo di rincontro del muro im-
|
pollato , vi attaccò quattro corde d' un' iiteffa materia , di
|
ugual longhezza , grolìezza , e di ugual tenfione , attaccò
j
aella parte inferiore di ciafcuna corda dei pefi uguali a
! quelli dei martelli. E avendo formato le lunghezze uguali
delle Corde , e percotendole a due a due alternativamente s
I
natura eadem .fefquialtera efTet minimae. Q_iippe novem ad fex ita habent
quemadmodum qua' j'ixtà minimam eft oflo libras habens , ad eam -quidein,
quae fex habet , in ratione erat fuperquarta ; fed ad eam, qtise duodecim -,
Lo .fefquialtera . Quod itaque eft inter diapente, diateffaron, -hoc eft, &
quo diapente ennfonantia fiiperat di.itellaron , confìrmatum eft in fuperocra-
va eiret ratione, in qua novem ad odio. Porro diapafon ennfonantia urro-
rumque fyftema dicitur : feii ipfi'is diapente, &' diateffaron in conjunctio-*
ne; ut dupla ratio fyftema eft fefquialtera:, &
fupertertia: , in his numera.:
duodecim , oclo , fex aut contra , ipfius diateffaron , diapente ; ut duplivm , &
fupertertii &fefquialtexi , ut puta in tali ordine duodecim , novem , fex . :
4 ••
ì
*
Sefquiquarta ? .'
(12). Avendo dunque con la mano, e
malleorum pondus examinat. Et cum quinqne effent forte mallei, dupli re-
perti flint pondere qui fibi fecundùm diapafon confonantiam refpondebant
,
quem feilieet , diateffaron fonabat Ad alium vero quendam qui eidem dia-
, .
,
cuftodire Quintus vero eft rejeclus , qui cunflis erat inconfonans . Cum igi-
.
goras hoc modo reperit , qua proportione fibimet hxc fonortim chorda junge-
retur . Et ut fit clarius .quod dictum eft. Sint verbi gratia malleorum qùa-
,
tur mallei , qui li. & 6. ponderibus vergebant diapafon in duplo concinen- ,
.3,°
SD,
*%,,
Qj
9Pe
^ H™
3 e
0.2 ,ytf n. 5 o
6. Sefquitertium diateffaron 8.
Cap. VI. 205
da eflo chiamato Chordotonon (13), ove diftefe quattro Cor-
de attaccate in un legno bislongo da una eftremità con
quattro chiodi , e dall' altra eftremitk attaccativi i pefi accen-
nati , ritrovò che davano i Tuoni delle tre accennate Con-
fonanze , con il Tuono .
itum quomodo fieri nequeat ut fyftematum quaedam fint compofita , ilio cer-
,
,
Quintilianus de Mufica lib. 1. pag. 13. Porro intervallorum alia funt compo-
fita alia, incompofita. Incompofita, qua: a deinceps fonis continentur
; Com- :
polita, qua: a non deinceps; quasque po/fibile eft cantando in plura refolvere.
Per Incompoflo dunque intendefi V Intervalla per Saito • e per Comporlo l' In-
tervallo con i funi frappqfti Suoni Voci
E a A fe e d e
Quarta Incompofta . Quinta Comporta .
(17) Nicomacbut pag. 17.... duns diefes : hoc eft, duo hem tonia , quat i
toaum unum facerent, & vere dimidia tonorum eflent. Boetìut de Majica ab, 1,
io 6 Cap. VI.
Tuono la Quarta , aggiunfe a quefla un Tuono , perciò ven-
ne formata Ja Qainta di tre Tuoni ed un Semituono (ìS).
Così l' Ottava , effendo comporta di cinque Tuoni e due
Semituoni , unendo la Quarta alla Quinta , venne a for-
marfi V Ottava comporta di cinque Tuoni e due Semituo-
ni (19)- Ed ecco come le tre accennate Conlbnanze , di
incompofte che erano , divennero compofte di Tuoni , e in
tal modo compofte vennero a formare il Genere Diatoni-
co , il qual vocabolo Diatonico lignifica comporto princi-
palmente di Tuoni (20).
Stabiliteci da Pitagora le Proporzioni degli Intervalli
del Genere Diatonico, che formano l'Ottava Comporta,
pafsò quindi a ricercare e itabilire gli Intervalli del Genere
Cromatico componenti le tre accennate Confonanze Noi .
tup. 16..,. Sed utraque femitonia nunci'pantur . Non quod omnino femitonia
ex arquo fint media: fed quod fermili] dici folct : quod ad integritatem ufque
non pervenit . &
Uh. 1. cip. 17. Videntur enirri femitonia nuncupata , non
quod vere tonomm fint medietates : fed quod fint non integri toni . Hujiif-
que fpatii quod mine q n'dem femitonium nunciipamus , apud antiqtiiores
autem Iimma vel diefiy vocabatur hic modus e!l &c. P!u(ifrc6'uj ie Anima
procreai, è Timxo pag. nubi 368. Prius autem leimma quid fit , fententiam &
Platonis magis perfpicietis , fi ea pauc'is in memoriam vobis redigantur , qua;
in Iythagoricis icholis alfolent di.feri. In canta intervallimi vocatur , quidquid
continttur fub duobus fonis in acquali tenore difFerentibus . Hofuni unum eft
is qui tonus dicitur , quo Quinta Quafsi'm fu perir . Hunc toriunì harmonici
in partes dividi a-quales putant polle , quarum utranque femitonium appel-
lant . Pythagorei defperara in acquales partes fedìione , itiinus fegmentorum
ejus lf<mma vocant , quòd dimjdium toni non impfe.t . Itaque illi diateflaron
duo rum tonorum & femitonii furami definiunt : hi totidem tonorum & l«m-
matis
A t? C D E
(,8) | x J*j x l
x
l
= I .
d!a tonoruin effent Bulialditt in Thennem pag. 150. iputovlx quoque veteribus
.
9
É?
_ 1JS x
* 24 1 v
CDE FGa—
dicebatur Sixtrxaùv , ut Philolaus apud Nicomachum Gerafenum illam vocat.
A
9 v
*
9 Y
A 24
J!<S
v
A 9
g
Y
*
5 I
T '
i 8 8 < 3
(10) Tbeon Smyrntni Mathematica. De M'tfica cap. 9. pag. 8j. Hocce vero
«odnlationis genus vocatur Diatonicum vel quia per tonos ut plurimum prò-,
grsdiatur , aut propter gravitatem , robur , & firmitudinem quas pra; fé ferat
Cap. VI. 107
pofizione di quattro Corde
(21), che di Quarta, flantechè
)
viene in tal modo con più chiarezza in che
a dimolìrarfi
confitta la diverfità dei Generi EfTendo per tanto comporto .
(11) Bxccbiut Senior Introduci. Artis Mifi. pag. 7. Quid eft tetrachordum ?
Ordo (onorimi deinceps modulatorum ,
quorum extremi per diateflaron inter
^e confonant
(11)Idem he. cìt. pag. 9. Stantes itaque fonos cur effe dicimus ? Quo-
niam ab ipfis comprehenduntur tetrachorda & p;ntachorda : Mobiles vero di-
ciinus , qui ab his includuntiir . per quos intervalla omnia remittnntur atque
intenduntur , exceptis duobus .
(13) Hìeomachut Armonie. M.tnual. lìb. 1, pag. t<5. Qnare manifeftiim , ge-
nerimi varietates non in quatuor Conis ipfius diateflaron differentiam capere
fed in folis duobus mediis . In Chromatico igitur tertius fonus mutatili eft à
diatono at fecundus cum diatonico quidem manfit idem
: eundem vero fo- ,
num habet quem Enarmonii tertius . Porro in Enarmonio duo medi! mutati
flint refpiciendo ad Diatonum. ut Enarmonium oppofitilm (ìt Diatono; medio
vero ipformn fit Chromaticum . Parum enim abfceflìt , uno tanto hemitonio,
à Diatonico. Unde & chroma , colorem habere dicimus homines verfatiles
Itaque in tetrachordo extremì foni , ftantes appellantur neque enim variant .
A k C C# E
Tuono Semit. Seinit. Semiditono
E F F| a a
Semit, Semit. Semiditono Tuono
a ,
b M d 5
Semiditono Tuono
Semit. Semit.
Dall'unione della Quarta con la Quinta, Confonanze
dimortrate , ne yien formata V Ottava del Genere Cromati-
co , la quale fi conofee elfer comporta di quattro Semituo-
ni , due Semiditoni, e un Tuono (26), come ci dimoltra
il feguente Efempio :
p Semit.
(15) dv. Herc. Bottrìgttrì Melone Dlfc. Jrrr.gn. pa%. 13. Kora tutto quel*
Io, che particolarmente habbiamo difeorfo intorno al JDitono , &
Semiditono
ihcompofto per dimoftrar , che 1' uno , &
1' altro ria proprio di tutti tre i
generi Armonici potremo anco discorrere parimente in univerfale intorno a
tutti gli altri intervalli non fclaniente maggiori cantabili incompofti ; ma mi-
nori ancora ; qua!' è il Tuono , &
naturalmente , &
par accidente incom-
pofto . Et per tuono naturalmente iucompofto intendo io , che fi abbia da
pigliare il Tuono della Diazeufis , cioè Difgiuntione , ovver Divi.fione , porto
tra la Mefe , &
la Paramefe , ò diciam con parole noftrali , &
da moderni
Murici tifate tra alamire e. &
mi acuta , il quale è fe/quiottavo detto mag-
giore , &
comune Tempre a tutti i generi Armonici , &
a tutte le fpecie
loro , come ci dimoftra Tolomeo nel 3. io., e 14. cap. del fecondo libro de'
fuoi Armonici
Idem he. c'tt. pa%. 14, Potiamo anche raccogliere , che fi come nel
(16)
Siftema, o Coftitimone della Diapafon Diatonica incominciante dall' Hypate-
hyp.itin fi trovano cinque Tuoni naturalmente incompofti con due Semituoni ,
medefimamente incompofti In qiella del genere Cromatico fimilmente tro-
:
varli tre Tuoni , uno naturalmente ; che è quello della Diazeufis , o ver Di-
viderne , & gì* altri due. accidentalmente incompofti infieme con due Semidi?
Ioni incompofti .
Cap. VI. 20 9
É~
lT~ C F C# F# a 1)
I
mente un quarto di Tuono ; pofeia un' altro
, ma in circa
j
confimile Diefis Enarmonico ; in fine un Ditono , o fia Ter-
;
za maggiore , ficchè venne formato il Tetracordo , o Quarta
Idi due Diefis Enarmonici , e di un Ditono incompofto (17),
ed eccone 1' Efempio .
$x C E
fe
i
A è $x C E Ex E «
Tuono Diefis Diefis Ditono Diefis Ditono.
Diefis
Dimoftrate le forme delle tre Confonanze in ogni Ge-
jnere pafsò in fine Pittagora a dimoftrare il Siftema Perfetto,
!chiamato dal Zarlino MaJfìtMO (29), di ciafeuno de' tre Ge-
neri , che è compofto di due Ottave , come fegue~
;
T. ///. D d Si-
A b CDEFGafccdefgaa
Tuono Semit. Tuo. Tuo. Sem. Tu». Tuo.
Tuono
Tuono
A è fex C E Ex F a £ fex e e ex f aa
Tuono Dief. Dief. Dito. Dief. Dief". Dito. Dief. Dief. Dito. Dief. Dief. Dito.
Tetracordo Sinemmenon:
a ax b d
Diefis Dicfis Ditono
continet ; live , cui nihil eorum deeft quac ad propriam ejus complet'orein
condneunt. Adeoqne fecondimi priorem definitionem , Syftema vocatur Dia-
pafon, ( quod & veteribus videbatur per fé fufficiens ) item Diapafon & Dia- ;
teffaron; itemque Diapafon & Diapente; & Dif-diapafon Quippe ha:c om- :
nia confonantiis roTìfinentur duabus aut eriaTi pluribus. Sed feairrdum defi-
.
nitionem pofterion-m , Syftema Periefliim , foitim erit Dif dia pafon : Qjippe
hmc foli infunt confena omnia cum fuis quar infnnt fpeciebus. Et quidem,
ultra hoc, nihil porro eft practer ea qua; in hoc font poteftate fumenda; fed
infra hoc , dee't eòrurn aliquid qua? in eo habentur. Ideoque, quod à Dia-
pafon &Dia-teifaron componitur fyftema , haud refle vocabitur perfedum.
Terminatur ajtem tale perfed.im fyftema, confonantia Dif-dia-pafon. Gòffi
Zarlino Injììt. H-.rmo«. F. i. Cap. XXVIII Difdiapafon , la quale i Gre-
ci chiamano Syftema maligno \
(30) Theo» Smyrnxus de Muffe* cap. u. pag. 88. Atqni fané fonos confo-
nantias rationibus inter fé effìcientes pnmus adinvenifle videtur Pythagoras,
fcos quidem in ratione fefquitcrtis qui Diateflaron e/ficiunt, illos vero in
,
Cap. VI. in
itìa, o fìa Quinta Copra P Ottava ; e la Decimaquinta , o Ha
la doppia Ottava , affegnando alla Duodecima la Propor-
zione 3. i , e alla Decimaquinta la Proporzione 4. 1 , elclu-
fa però vollero i Pittagorici dalle Confonanze Compofte
l'Undecima, o fia Quarta fopra l'Ottava (31), perchè ef-
fendo quefta comporta della Proporzione di 8. 3 , che è
del Genere Molteplice Superparziente ; A torto pretefe Pi-
tagora , che non poteffero eifer Confonanti fé non che que-
gli Intervalli , che follerò d' uno dei due primi Generi
cioè o Molteplice , e» Superparticolare , o dei comporti
d' ambedue , cioè del quarto Genere , che chiamafi Molte-
plice , o Molteplice Superparticolare. In fatti lf efperienza
e infegna , e vien confermato da tutti i Maeftri di Mufica
Teorica , che qualunque Intervallo Semplice pollo fopra , o
comporto con 1* Ottava conferva fempre 1' elfer fuo , e la
di natura
lui
Oltre quanto fino ad ora fi è efpofto intorno alla Teo-
rìa della Mufica attribuita a Pittagora , vuoili che fi fer-
vide della Mufica per irruzione morale degli Uomini , e
fingolarmente de' fuoi difcepoli . Ed effendo egli perfuafo ,
al riferire di Jamblico (32), doverfi inltruire gli Uomini
Dd 2 con
fefquialtera , qui Diapente, &
in dupla qui Diapafon. In ratione porro 8.
|
ad 3. qui Diapafondiatefiaron , qua: ratio multiplex eft fiipirparriens , dupli
i
quippe , &
fuper partiens duàs tertias . Qui Diapafondiapente in ratione tri-
pla , quique Difdiapafon in quadrupla.
(31) Job in. Valili Append. de Vtter. Harm. pag. 154. Unam tamen ex tiis ,
hempe Diapafon cum diatefiaron prò Confonantia non admittunt Fythagorei ;
,
co quod ratio ejus ncque fit Multiplex neque Superparticularis ( quales illis
folas prò confonantiis admittendas volunt ) fed q.iain adfriittehdam tamen
;
(31) Jiimhlicut de Vita Pith.i?or& Cip. XV. p a*. 40. Cum v_-ro exiftimaret
I primo hominibus adìiibendam efie docìrinam , quse in fenfus rnciirrit ; qualis
) eft cum
quis fìguras fpeciefque pulchras videt , vel rythrrras car.nina ele- &
j
gantiora auribus haurit , proinde à M.ifica docendi fecit tniriìmi carmini- , &
I bus rythmifque, moruin arque affefluum & àriirnae facilitatimi oldinem priuii-
|
genium, corporifque &
animi morborum fugaui medelan.qu; liominibus exeo-
'
gitavit & fané commeinorarione ante alia dignum eft, quod difeipulis qui-
:
'
divina quadam ratione modulationes quafdam diatonìras , chromancas , &
harmonicas ita attemperavit , ut illis facile in contrarimi partem fleflerent
& circumagerent veliementiores animae alfecìus , qui recens contra rationer»
in illis fuborti erant ; triftitiam nempe iram mifericordiam
, ,
smulationes ,
num , turni terra noftra? huic oppofita , quam antichthona. appellant, novera
Mufas effe affirinabat
XXV. pag. 91. Arbitrabatur vero
(34; Jamblììui toc. eh. cap. Mmìcam, &
li qnis eam legitimo modo
adhibuerit, phirimum ad fanitatem afFerre momen-
ti . Solebat enim non pt-rrunclorie nfurpare hancce CATHARSIN , five re-
purgationem ; quo nomine medicinam qua? op= mufica? fit notare folebat
Tratfabat autem pctiflìrm'iu circa- vermini, tempus modulationem hujufmodi..
Quendam lyra ludentem collocabar in medio, eumque circumfidebant cantan-
di penti, & prout ille Iyram pulfabat ,. Iti circmnfidente'i
concinebant pa:a-
nas quofdam, quibus animi, obleclari , fièrque concinni bene compofiti vi- &
debaimir. Alio vero tempore Muficam etiam medicina? loco adhibeb.mt : erant
enim. cantus quidam, ad fa tand.s animi affecìus facìi , contra triititiam pe- &
tìbnfque morfus;, velut pra?fenr:/fima remedia , exeogitatì; rurfufque alii con-
tr* rrarn-, & anmiofiratfcm &
contra alias hujuimodi anima: perturbationes :
.
fcia-
pulit anno 3. Glimp. LXVII. ipfius interitus hac Olyinpiade enntigiffe debuit.
/»: Albert. F;bricius Biblici. Gru, T. 1. pag. 155. 2 0.... Ariftoxenus Taren-
tinus &c. norm't_ Olymp. CXIV. 3. ante Chriftum CCCXXIY.
C41) Pùrfbyrìuj in Piolo». HarmoK, Comment. ex edit. Jv: Wallis pag. l8<).
Cam multae fint in Mufica (de Haimonico conccntu ) fecla: (O Eudoxie ) ;
duas prar carteris exiflimemus principamm obtinere ; Fythagoricam & Arifto-
xenicam : Qiiarum dogmata etiamnum confervata confpiciuntur . Nam , quod
plures quidevn fuerint , tum ante Ariltoxenum , (ut Epigonia, Damonia, He-
xato«lea , Agenoriaque , all'acque aliquot quarum ille mentionem facit ) ; &c.
,
Cap. Vi. 215
fcfara, che una troppo
fcarfa notizia, rapporto alle opinioni
di quefte Sette da altri Scrittori verremo accattando que*
,
(41) Jtr'ftoxemis Harmonìcor. Elementor. Uh. x. pag. x6. Quarta dein parte
fyjftemata flint confideranda , &
quotnam illa fint , qua; , & &
quomodo ex
intervallis &
fonis conftent. Nullo certe modo pars ifta ab iis , qui ante nos
fuere, contemplatfoni eft fubjecla . Neque enim , fi orimi modo ex intervallis
componerentur lyltemata , nec compofitiomim lilla centra naturam elfet , in-
dagationem meruilTent Deinde nec omnes fyftematum differentia: ab ullo
.
merare non inftituére , quod de ipfis tum feptem chordarum fyftematis, quar
harmonias vocabant indagationem facerent ; alii, ctim inftitiiiffent , nullo
,
•licujus foni quàm longiflìme produci attitudini; refpondcat fuo fini , ncc eun-
clo in nliiim latus , id eft , vel in acmnen , vel in gravitatem , defleclat . Koe
quidam ex antiqu'is alrter fé habere putabant Nufquam enim vocem ftare ,.
atque una tenficme produci , fed in perpetuo effe motu ut non tantum adfeen- ,
-tlendo & defeendendo gravis & acuti varietatem habeat; fed etìarn unum
,
foniim proferendo latitudinem a'liqiiam adquirat . Centra illos non tantum Ari*
ftòxenus difputavit , ut videre eft lib. i. pag» 3. & pag. il. v. 4. fed ctiam
Fythagorici . Deiìnitionibus itaque fuis contra hixnc errorem lecìorum animoi
praemunienuit. ut Nicomachus qui pag. 7. v. io- Optime fonum definit, vo-
,
cis qua: in cantu poni pofTìt tenfionem latitudine rarentem . Et pag. 14. v. 14.
,
hanc vocem <*7rX*r>)c in hac toni definitione addere debuit Euciides quod ,
foni vocabuìum , quo iila jam comprehenfa eft, tìc non lit adhibitum Etenim .
in foni definitione Euclidis verba éti ixìctv Txan, eundem fé n film habent,
,
(57,' Meur/iut in jtrifloxcn. Nots pag. iiS. <& 145» Mtìhtntiui in JrifloK*
Kotét pag. %••
{58) Arijloxerius Hirmonìc. t.hrn. lib. i» pag. f, Eraftoclis vero fecìatores
hoc tantum dixere , cantum feilieet bifariarn fecari à diateffaron verfus utraiu.
<[iie 'pattern nulla adhibita diftinctione, in ab omni intervallo incipicntibus
hoc contingat : uti etiam caufarti , dir hoc fiat , non adduxere , nedum ut de
aliis intervallis inquifiviffent qitonam modo inter fé mutuò componantuf .
, &
num cujufque intervalli ad quodli-bet , definita quatdam habeatur compolitio-
riis ratio, prxterea qtìòmòdb ex iis fiant fyftemata quomodo vero non: nifi ,
forfan hoc definin pofie negent Mtihomius in he. cit. p. 81. dirficilis eft locus,
.
quem din me torlifle fateor. Ita antera eft explicandus . Dicebant Eratodii,
diateffaron fen tetrachordum , quod duobns immobilibus feti ftantibus fonis
«ontinetur , bifariarn tantum fecari poffe cantando: (ìve ab adunine defceidas
ad gravitatem, live contra a gravi afeendas in aquilini, Poftquam enim 1»
genere Enarmonico in acuinen modulatili fueris d'emi arque diefiu id eft , ,
duas fectioncs t~tra-hordi feceris imponibile elt aliam prarterea in eodern te-
,
dias facies fectiones qua !! dias nec ullus ex Antiquis , qui tanto in meliilS
1
.
* * 3 4:
$ xtf C E.
.(59) /"''•'• Meurfius ad Arijiuxen.. Hols. pxg. 145., Eraftoclis nomen. noncium
alibi memini legere .
(fio) Meihnm hi Hots. in Jlr'fioxenum pa%. Si. Mirum autem nullum prx»"
terea hnjus Eratoclis meminiire, pracfcrtiin cu.n feda; nomen dederit
(fiij labrie.. BibU. Gxn.cn X. 3. pag., 411.. Claudius.. Ptolemaeus .ffigyptilis,,
Cap. VI. zip
che fiorì nel II. fecolo , e da Porfirio (62) , che fiorì nel
III. fecolo dopo la nafcita del noftro Redentore Gesù
Crifto .
Telufienfis . .. Sub M. Aurelio Antonino floruit tefte Svida atque ipfo libra
VII. magna: fintax. pag. 167- teftatur fé obfervatìones Aftronomicas inftituifle
Alexandria? ( linde Alexandrinus Svida; aliifque appellatur ) fecundo anno An-
tonini Imp. ( Pii , qui refpondet anno CHRISTI 139.) &c.
(61) Idem he. c!t. T. 4. pag. 18 1. Porphyrius Eataneotes Tyrius fuft, pa-
trio nomine Malchus Syrórirft lingua appellatus , difcipulus Longini prìmum
Athenis , eruditiflìmi ufque quaqiie viri : nini triginta annos natus ah Anno
Chrifti x6$. Roma; auditor Philofophi Plotini , cujus vitam fcripfit fed & de ,
feipfo multa fintili in eadem retulit . . . Natus eft anno 11. Alexandri Severi
.
goreos exponens fic fcribit; Cum omne quidem Melos, & Phthongus omnis
,
fit Vox ; omnìfque Vox , Sonitus ; Sonitufque percurlìo aeris ne frangatur im- ,
pediti; maniteihim eft, quod quiete in aere exiftente neque fìet Sonitus, ,
neque Vox , adeoque nec Phthongus Cumque Perciiffio (it motus circa ae*
: ,
rem ; fi celer eft Phthongus fit acutus fi tardus , gravis ; & quidem fi vio-
, j
ce, proprie loquendo Inanimorum enim nullum ( ait Ariftoteles) Vocem edit,
.
non enim Vocem emittit , Tibia Lyrave; fed, fecundum fimilitudinem quau»
2 io Cap. VI.
Suono precifamenre fi dimoftra col mifurare la Corda fo*
nora , ma non così facilmente fi può mifurare la Voce
Da Tolomeo (<?5) 1' Armonica fi definifce una Potenza per-
cettiva di quelle differenze che fono nei fuoni circa V acu-
to e il grave . Il Suono è V Affezione o Paffione dell' aria
percoffa primo e generali Aimo oggetto dell' udito , e due
fono i criterii dell'Armonia, l'udito cioè, e la ragione,
ma di diverfa natura , e in diverfa foggia operanti , attefo-
ehè l'udito giudica fecondo la materia e la paffione, e la
ragione giudica fecondo la forma e la caufa della paffione
Imperocché, parlando univerfalmente, è proprio de' fenli
il ritrovare ciò che è più vicino , e della ragione ciò che
è più efatto. Che però fi definifcono e determinano fola-
mente la materia dalla forma, e le paflìom dalle caufe dei
moti ; e fono la materia e le paffioni proprie del fenfo la ;
dam & metaphoram, dicifnr Vocem edere; non proprie quidem. Aliaqne
,
quotqnot fnnt in anima Tenfionern ha&ent ; hoc eft, acumen & gravitateci ire
illirica . Hanc enim Tenfionern vocant . Qusqite hanc & melos participant,
catachreftice dicuntur Eirphona, ( vocalia ,)& Vocerai habere. Dialeclo enim,
inquit , fìntili» funt q>* Tenfionern habent melodicam ; cura Se Vocem vide-
mus , talia ad cantimi habentem idiomata
(55) Ptolema.ni Hirmon'r. lìb. 1. cup* t. Harmonica eft potentFa percepi-
va earum qua: in fonitibiis funt , circa Acntum
, &
Grave , Differentiarum .
Sonitus autem eft ( Affrcìio feu ) Paflìo Aeris percirflì; pri mitra generaliflj- &
nuim Aiiditns Cb-ietìum. Harrnoniarque Criteria duo quidem flint, Auditus Se
Patio. Sed alio atque alio modo. Quippe Auditus fecundum Materiam, &
PafPonem judicat ; Ratio, fecundum Formam , &
Paflìonis Caufam . Nam &
univerfim loquendo , Senfuum proprium eft , id quidem invenire polle quedj
el\ vero-propinqiium ; quod autem accuratum eft, aliunde accipere : RatLo-
nis autem, a iutide accipere, quod eft vero-propinquum ; quod accuratum &
eft, invenire. Quandoquidem igitnr finiuntur atque determinantur , follimi
modo, Materia quidem a Forma, &
Padìones , à Caufis motuum ; funtque ho-
rum altera (Materia &
PaiTìones) Senfui accomoda; altera vero ( Forma &
Caufe) Raion: Jure fequitur, Perceptiones fenfibiles , à rationalibus , defi-
niendas effe & terminandas : Deberc nimirum priores illas (fenfibiles) iftif
(rationalibus) fuppeditare fonihmm Differentias ; minus quidem accurate fum-
ptos (ab eis qua; fenftì dignnfci pofliint ; ) ab iftis autem (rationalibus) e»
perducendas ut accurata: demum evadant &
indubitata:. Atqie hoc ideo t
Quoniam ita à natura comparatimi eft , ut Patio quidem fimplex fit , miftio- &
nis expers ; adeoque in fé peifecla, &
bene ordinata; atque ad eajein eo-
dem femper modo fé habens : (enfus autem, materia- femper conjuncìus, qnar
eft multi mode mifta; &
fluxui obnrxia; adeo ut, propter h'ijus inftabilitatem
(materia:,) neque omnium (nominimi) fen rus, neq le eorunJem omni ten-
sore, ad fubiecta fimiliter fé habentia, idem fervetur ; led indigeat (quali
Icipione quodaiu) ea, qua; à Ratioae eft, Ueformatioae >
Cap. VI, iti
ftamente ne fegue , che le Percezioni fenfibili fi debbano de-
finire e determinare dalle razionali , cioè , che le fenfibili deb-
bano fomminiftrare alle razionali le differenze , che dal fenfo
con minor acuratezza vengono comprefe, ma dalla ragione
efaminate divengono più efatte e indubitate Fu per tanto .
che bora non fi dica cofa alcuna del modo dello allentare , &
del tirare ( una Corda ) Ancoraché quando fi rallenta una co-
.
fa , ella fi faccia quafi più rara , graffa : Ma tirandofi di- & '
'
'
'
(66) Lih. V. de Mujìcx cap. 3. Qtioniam vero ibnum effe omnes confen-
tiunt aeris percuflìonem , gravitatis atque acuminis dilferentiam diverga ratio-
ne ponebant. Ariftoxenum iecuti , & Pythagorici. Ariftoxenus quippe fono-
rum differentiasfeciindum gravitateti!, atque actimen arbitratnr in qualitate
eonfiftere . Pythagorici vero in quantitate ponebant. Ptolemanis autem Pytha-
goricis propior videtur. Idcirco quoniam ipfe quoque gravitateci atque acu-
men non in qualitate putat , fed in quantitate conditili Etenim ipillìora ac .
(6%) Theo» Smyrnius Mathem. de Mujica cap. tj, pag. 136. Divifio autem
Canonis , id eft regula: fit per illuni , qui in decade eft ,
quaternionem , &
s
z
eonftat imitate, binario, ternario, & quaternario ) eompleclitur fané ratio-
4
io
«es fefquitertiam , fefquialteram , duplatn , trÌDlam , &
quadruplam . Thetn
Smyn&us cap. n. pag. S9. In prafens demonftrationi acquiefeamus quae lon-
gitudine fìdium in Canone jic diclo abfolvitur. Cùin enim chordam unam,
,
quar in ilio tend;tur in quatuor a'quales partes dimenfi fuerimus &c. Claud.
YtolemsMi Harmonieor. lib. 1. cap. 1. Hujufmodi igitur Adjutorii Inftrumen-
tum , vocatur , Canon Harmonicus ; à communi appellatione fumpto nomi- ,
ne; & quod (canonjs inftsr ) ad ipfam veritatem ea dirigat , in quibus kn-
fus defiemnt
(<5p) Claud. Vtolem&us Harmom'cor, Uh. 1. taf. 11. De incomodo Mono»
ehordi Canonis ufu . . . . Perfpicuum autem eft, inftrumentum hoc prse aliis
quarn plurimum deficere : quippe quod, illis, ( Lyrlr , Cubarli) eorum fal- &
tem alrerum accurate competat; nuic vero, neutrum. Primum quidem, quia
riec squabilitas chordae exploratur ; neque extremorum finis imo neque ra- :
gruam fectionem noia defignant , rem to eo cujus ope hoc fatìum eftj pari
wodo atque illi qui inflatilia connciiun inftrumenta , &c.
Cap. VI. 225
Boezio accennandoci 1' ufo dell' Inftrumento chiamato
Regola Armonica , comincia a dimoftrarci le opinioni dei prin-
lo) Boetìui de Mufica Uh. V. cap. i. Quid fit harmonica regala, vel quanv
ihtentionem harmonici Pyth.igorici vel Ariftoxenus vel Ptolenmis effe di-
, ,
tionem quidcm comitem ac fecundariiirn effe- dicebat , cuncla vero' fenfus ju-
dicio terminari & ad ejus modulationem cinfenfumque effe tenendum . A.
,.
the non porgano par minima cura al Senfo , & affaijjlma alle
Troportioni della Ragione (71) .
Negavano i Pittagorici , che la Diapafon Diateffaron ,
cioè Ja Quarta fbpra 1' Ottava , che noi chiamiamo Unde-
cima , forte Confonante , e ne adducevano per ragione , che
rutti gli Intervalli , che non fono di una delle Proporzioni
del primo Genere che è il Molte/lice , o del fecondo che
è il Superparticolare , o del quarto che è il Molteplicefuper'
particolare, fono Diflonanti (72). Ed effendo la Diapafon
DiatefTaron del Quinto Genere di Proporzione che è il Mol-
comporto della Proporzione 8. 3 ; quin-
teplice fuperpartiente
di ne viene, fecondo i Pittagorici, che la Diapafon Dia-
teffaron effendo del Molteplice fuperparziente vi?ne da eilì
collocata nel numero delle Di'.fonanze A ciò vien rifpoito .
(71) Traditi. MS. del Cav, Ercole Bottrìrarì pag. m!h! 177.
(71) Boetlus de Mrtfica lìb. V. cap. VI. Pythagorici enim confonantias dia-
pente ac diateffaron fimplices arbitrantur i atque ex his imam diapafon confo-
nantiam jungunt , effe etiam diapente a diapafon, &
bifdiapafon, il!am tri-
p'icis , hanc quadrupli . Diapafon vero ac diateffaron confona ntiam effe non
arftimant : ideirco , quoniam non infuper particulari vel multiplici cadit com-
paratone , fed in multiplici fuperpartiente . Eft enim harc proportio vociim ,
ut odio ad 3. ( fi quis enim horum in medio quatuor ponat ) etficit tenninos
hos , S. 4. 3. Quorum ocìo ad 4. diapafon erneiunt confonantiam , 4. ad 3.
diateffaron, ocìo vero ad 3., in multiplici fuperpartiente conftituitur . . . Py-
thagorici antera confonantias in multiplicibus ac fuperparticularibus ponunt . . •
A fuperpartientibus vero ac multiplicibus fuperpartientibus confonantiam fe-
parant
(73) Pto'evuut Uh. 1. cip. fi. Talis itaque cum fit , de confonantii-s , Py-
thagoreorum hypothefis : Diapafon &
Diateffaron, cum fit omnino manifesta
confonantia , erroris convincit quam huic accomodarunt ratiocinationem Nam .
no feq'iitur tum, quia Diapente confonum eft, etiam Diapafon & Diapente
,
confonum effe; Tum, quia Diateffaron confonum eft, etiam Diapafon & Dia-
teffaron effe confonum : Atque » fiuiiliter fé habere , ipfius Diapente & Dia-
pafon perceptionem , ad eam qua: eft ipfius Diateffaron & Diapafon ; ac foliu»
Diapente, ad folius Diateffaron : Prout etiam evidenti experientia compertura
SK • Vide Q.mwt.nt*r. ttTfhyrìi in etp. 6, t alita, pjg. ly-j.
Cctp. VI. 115
no , fé Diflono , refta Ditrono , come chiaramente ci di-
moftra il feguente Efempio pratico .
Intervalli Ottava a X a a a
duplicati
9 IO li il 13 .,1
Intervalli triplicati Decimaquinta a a a a
16 17 ,8* 19 ÌO
o doppia Ottava
Intervalli quadruplicati ;
Vigefimafeconda a a a a a
1
-I
*3 14 1<5 17
1
o triplice Ottava ,
T. IH. F f che
ertici èóniuntìion'em , ut untis atque idem nervus elfi videatur. Idque Vy-
t
31. pag. LììU. Diapafon confonantia quam Ptholomxiis unifonam feti sequi.-
fonam vocat Sic. ,
(75) Pttlcm&us he. cìt. cip. <;. Quoniam Diapafon, eft Confonantiarua»
pulcherrima ; &
Dupla , rationum optima illa quiden ( confonantia ,) ut il qui- :
tonis proxinia ; ha;c autem ut fola (ratio) qua: excellum facit illi quod ex-
,
major eft Sefqui-altera quam Sefquitertia Porpbyrius !» cip. VI. ptolem. p. 177, .
Qui Dia-pafon confonantiam faciunt foni , ut Hypate mefon EUm! ) & Nete» (
che unendo un' Ottava con un' altra , o con altre due , co-
me fi è la Decimaquinta , e la Vigefimafeconda , Tempre
mantienfi 1' ifteffa proprietà dell' Ottava femplice La terza .
fpeciem . Nam qui flint intra denanum ( digiti , dicìi ) inter fé additi , mutan
ipeciem ; fed , denario additi , invariatan fervant .
(l'i) Porphyrius in Ptolem. Cimment. pag. 198. Primis autem Confoni
( iiejì Diateffaron &
Diapente ) hoc non contingit : neque enim eorum utrivis
aequale additum , faciet totum confonum; neque quod ab eorum utrovis lic
fit , ipfi Diapafon additum; fed femper Dilfonum erit, quod fic ex diciis Con-
fonis componitur
(77) Idem p. 189. Cum multa; in Mufica (de Harmonico consentii) fecla:
(O Eud^xie ) ; duas pra: csteris exiftimemus principatum rbtinere ; Pythago
ricam & Ariftoxenicam : Quarum dogmata etiamnum confervata con'~pi;iun-
tur . . Quf'd autem Prìncipatus apud duas illas, quas diximus , remanferit;
.
cfteidit ipfa qiiidem , eorum q-iae ipfìs vifa flint, doflrina. Maxime vero,
quo ( reliquarum )
I alia; quidein , tantum nomine tenus renaneant , ( cum
propter levitateli] evanuerìnt J )
Aliaeviro < recentiorum ) magna cum infeitia,
qua-.vis non in fueutiis receptx , fcript» tamen confervantur
Cap. VI. 227
lomeo prefe ad efaminarle , e a dimoftrare ciò che avvi di
vero e di utile in ambidue , e le apparenti contrarietà fra
effe procurò di conciliare (78) fu le veltigia di lui , e a
norma dei Commentarii fatti da Porfirio fopra l'Armonica
di Tolomeo , ltabiliremo quali foffero i loro particolari fifte-
mi , richiamando in oltre il fentimento di altri Greci a To-
lomeo , ed a Porfirio anteriori , i quali o fi uniformarono
ad una delle due Sette , o pure adottarono qualche loro
particolar fentimento .
—
*J* 9
- -
9 • •= 4
z.
feio,) qui hoc fecerit: perfpexerun autem , haud fatis perfpicuam effe horuin
intelleclionem , eis qui non diverfas fecìas accurate perceperint, fintque in
Mathematicis exercitati
(79) Idem f. 190. Nam Ariftoxenei , non tnihus quam Pythagorei , adhi-
buerunt à numeris demonftrationes Alter autem ( Pythagoras ) prò ea qua:
.
(80) Idem pag. 313. Hic igitur ( Ariftoxenus ) prout hinc liquet , rationes ,
nequaquam curans ( iìcut in Confonantiis ; ) fed , per fola qua: fonis interia-
cent intervalla ( quali eflent localia definivit Genera ; non per ipfonim fo-
)
tur : Hoc autem nil aliud eft, quam duorum fonorum diilìmilium , qualiter
fé habent fecundum quantuplicitatem . Qua: quidem eft Ratio . Ipfafque diffe-
rentiariirn caufas , qtiafi non caufas , & qiiafi non pofitivas , meraque extre
128 Cap. VI.
delle Ragioni , cioè delle Proporzioni , unicamente definì i
Generi , che fono il Diatonico , il Cromatico , e V Enarmo-
nico con le loro fpecie , per le Iole Differenze , che ritro-
vanfi tra un tuono e 1' altro ,
quali foffero locali , e di tutto
ciò, che fpetta allaMufica, volle formar giudizio col fenfo
folo dell' Udito , non già con la Ragione , fenza riflettere
che in tutte le cofe quella deve iervire di guida ficura al
fenfo, che di fua natura è foggetto all'inganno. L' Efem-
pio feguente ci dimoftra come Ariltofleno , fupponendo com-
porlo il Tetracordo di trenta parti , in luogo delle Propor-
zioni , fi ferve delle Differenze , che panano fra un fuono
e 1' altro , allignandone fei al femituono , fuppofto da eifo
precifa metà del Tuono , e dodici a ciafcuno dei due Tuoni ;
ito 114 ioi 90
5 C D E
Differenze 6 -f- iì -+- 12 = 30
(81) B-jettus de Mxjìra Uh. V. cttp. XII. Quid vero de his Ariftoxenus fen-
tiat, breviter aperiendum eft . Ille enim quoniam minime trafìatum rationi
conftituit, fed aurium judicio pemiittit, ideirco voces ipfas nullis numeri*
notar. , ut earum colligat proportiones , (ed canini in medio ditferentiam fu-
mit , ut fpeculationem non in ipfis vocibus , fed in eo quod inter fé diife-
runt , collocet , nimis improvidè , qui ditferentiam fé feire arbitretur eanmi
vocum ,
quartini magnitudinem nullam menfuramve conftituat . Hic igitur Se
,
prò-
ipfius Diapente Exceffus ad Diateflaron ) . Cum vero hunc fibi omnino fco-
pum propofuerit , in demonftrafione per Rationes ; ab eo tamen ( riempe
ab eo fcopo) in quibufdam errare piane deprehenditur (Quod non, in om- ;
(84) Boetìus lìb. 1. cap. IX. Sed de his ita proponimus, ut non omne
judicium fenfibus demus quanquam à fenfu aurium hujufce artis fumatur om-
,
qua: certis regults die tenens nulli unquàiri errore prolabitur. Nam quid diu-
tius dicendum eft de errore fenfuum quando nec omnibus eadem fentiendi
,
vis , nec eidem nomini femper acquali!; eft ? Fruftrà autem vario judicio quif-
\jua.rn committet , quod veuciter affedat inquirere . Idcirco Pythagorici medi*
230 Cap. VI.
propojìa, che noi non diamo però tutto il giudicio a fenjì. Ah'
corache ogni principio di qnefla Arte Jì figli dal fenfo dello udì'
to . Impero che fé non fuffe alcun Udito : ninna diruta farebbe
fiata delle . Ma
lo udito ad un certo modo è principio ,
Voci
e in 'vece quajì di avvertimento Ma la ultima perfetione , a
.
tane , ciò non à gli orecchj ; de' quai fono i giudici i ottujt ,
ma alle Regole &
alla Ragione lo concedono , quajì come il
fenfo Jìa un certo obediente , e famiglio : Et la Ragione fudice ,
e Imperatrice ; Che benché i Momenti di tutte le Arti quajì , &
della vita Jìano produtti per occajìone de' fenji , tuttavia niun
giudicio certo in quelli , ninna cognitione del vero Jt ha , ogni
volta che Jì foglia la poteflade alla Ragione Et ejfo fenfo eguaU
.
Ciò
tione furdefcit.
(85) TraUuz. ilei Cav. Ercole Bìttrìgarl pag. ij.
Cap. VI. 231
Ciò prefuppofto profeguiremo ora ad efaminare con
,
(86) Ptolem&us Harmonicor. Uh. i. cap. 6. Non levcm autem illis ( Pfthct-
goricis ) difficultatem creat ;
Quamobrem his folis fiiperparticulariiim & Multi-
plicium rationibus ( Duplis Triplis , Quadruplis, Sefquialteris, Sefquitertiis, )
, ,
tis , aut Quintuplis Cam tamen eadem flt forma hanim atque illarum .
:
fiter, dicìum illud , quod una forma fit harum atque illarum.
(88) Ptolem&us loc cit. Atq.ie infuper ; Cur eo , quo ip(ì volunt , modo
Confonantiarum delectus fìat. Ab utroque , nimirum , numerorimi primorum
(hoc eft, minimorum) qui illarum rationes faciunt, ablata imitate; & fubfti-
tutis , prò amborum conjugatione , numeris reffiduis non-conjugatorum ; Apud
quas demum comperiantur liarc non^conjiigata minima, eas conibnantiores effe
ftatuunt. Et quidem omnino ridiede. Ratio enim Illa , non eft primorum
cam facientium numerorum propria ; fed omnino omnium qui fimiliter fé ha-
bent ad invicem : Ut fi de illis etiam fimiliter fìat earundem rationum ali- ,
riim qui confonantiarum rationes efficiebant ; hoc eft , ex quibus miniinis nu-
meris efficerentur confonantia:; ut verbi gratia, confonantia Diapafon in pri-
mis confpicitur numeris i & 1 : ( Primus enim Duplus , eft , Duo ad Unum ,
& Fundantis aliorum duplorum ) Et confonantia DiatefTaron , in fefqui-ter-
:
155
radicali , , 1' unità , come
ci dimoitra la feguente piccola Tavola :
Unita eltratte 1 02
1 1 1
1
1
2 2
Proporzioni delle Confonanze 2 13 24 3
Ottava J Quinta \
Quarta J
lis ablatio , ( unitas enim unitati acqualis eft : ) quibus ablatis neceife eft ut ,
In quibus autem, inquilini, Diffimilia funt minora, ea Confona funt aliis con-
fonantiora Maxime Confonum autem eft Diapafon ; quoniam hujus Diffimilia,
.
ipfi volunt modo ridiculum effe . Delecìum vero vocat , diftributionem fé-
,
«undum prsecellentiam
Cap, VI. 233
e i numeri refiduali chiamarono
DiJJìmilì , e ciò perchè
li
gata compleclantur: Pro ratione Dupla , refidua erunt fex itidem ; prò Sefqui-
altera,rria; prò Sefquitertia, duo . Adeoque , prò confonantioribus, coniugata
majora . Sed & omnino , fecundum ipforum methodum demonftrabitur , poft ,
f
li
Diapafon J
1
a
191-3
03
<•
Diapafon |
9
07
1
Diapente |
S
O
6
Diapafon
i
%
'
Diateflaron $
ix
33
03
64
Diapafon
Diateflaron 4
03
14
11
3 3
Diapente |
Difdiapafon
o
1
1
*
J-
Cum tamen horum utrumvis evidentiilìme confonantius exìftat , quairt efl Dia-
pafon & diapente. Et quidem, de Diapente, omnino lìquet ; cum Diapente
fluam Diapente & diapafon , fimplicius fit intervallum minus compofitum &
& quati purioris confonantix Difdiapafon vero , ita fé habet ad Diapente Se.
2J4 Cap. VI.
rici ne' termini radicali , così potevano farla nei termini
comporti come fono nei molteplici 4 a 2 , o pure 6 a 3
,
folum Diapente, (hoc eft, ut ratio Dupla ad Sefquialteram ) : Nain fi, ejuf- ,
dem numeri, fumantur, tu in Triplus & Quadruplus; tiim Sefquialter, & Du- ,
413
diapente .
Sefqttitertiui Sefquitertius 3
|
8 z 6
Quadruplus Duphis | Sefquialter |
•*
Triplus -|
ftremum Diapafon. Quod ne ipfis quidem cenfetur. Hjcc itaque flint, qua:
,
junt quafi unius: quales flint qui Diapafon conllituiint ; quique ex hujufmodi
componuntur, ( puta difdiapafon , trifdiapafon &c. ) Confoni vero qui ad Uni- , ,
(95) In Verf. Ptolsm. Jo; Valili eup. VII. Uh. i. Harmonìcer. pag. i<S.
(94) Ttolemtut Hurmonhcr. Uh. I. eup. IV. Sonìtuum quidem alios effe ^FquI-
tonos
>s ( feu squali tono:) alios Inarquitonos (feu inacquali.) Aiquitoni flint,
t-/\M>« /Yin» inu4i>ii»i•
qui FAnnra
Inzquitoiji, noi
qui tono fune invariati: Tniiniiltnni tornii» \i r t r
variai». -1 \ . ,
%l6 Cap. VI.
mano perchè variando il fuono ammettono alcun Interval-
,
rendo ,fed ad fui ipfius partes. Habet enim omnis fonitus, ( utut fimpliciffì-
mus fit , &
maxime fpeeificus,) Principium , Media, &
Finem. Non enim in-
diftincìus eft; quippe fic, non ad auditum pertingeret . Cum igitur fonitus in
protrazione fit ; contigit talem aliquem effe, per totnm fui fimilem ; in prin- ,
tonus igitur talis vocetur fonitus . Huic contrarius In'aèqiutonus , qui non fit
partium fimilarium , nec per totum fui fimilis , fed quadantenus partibus fai
aliis ab aliis variatus •
(96 Ptolewdut l. r. e. 4. Continui funt , qui loca tranfituum in utramque
1
parrem non habent manifefta: feu in quibus nulla pars fit sequalis tenoris,
fenfibilf intervallo .. . At illi quidem (continui) funt ab Harmònica alieni.
.
(97) Id>m lue. eh. Difcreti vero, qui loca tranfituum habent manifefta;
feu quando eorum partes acquali tenore manent fenfibili intervallo- to<pby-
,
tìui jit Inc. cìt. Vtulemnì pag i.r. Difcretos fonitus inarquitonos, air effe, quan-
do loci tranfituum funt manifefti & non confuti .... Non enim difcreti fo-
,
nitus, funt, qui filentiis dividuntur; (ed qui accumina & gravitates habent
circumferiptas , &
non confufas &c.
198) Ptole-n&ur Harmonicor. Uh. r. cap. 4. Concinni vero (feti cantili apti,)
funt. qui. invìcem connexi, accidunt ad aures grati ; Inconcinni vero, qui non
Sta fé habent.
Ì99Ì Dt Mujìc* lìb: 1. fàg. ij. Porro intervalloruin , . . . alia, rationaliaj
Cap. VI. 2.37
non ritrovano* Proporzioni
, che coi Numeri poffano aflè-
gnarfì Dei Concinni però viene ftabilita coi Numeri la Pro-
.
teffaron fimiliaqué ; hoc eft, quorum rationem effari poffumus quanta fit.
,
Talem intelligo rationem, qua: eft alterius ad altenim habitudo numeris ex-
plicabilis. Irrationalia vero, quar ab eifdem magnitudinibus diverfa furit , fitfe
in exceffu , five in defeclu , magnitudine aliqua irrationalia five quorum nulla
eft inter fé ratio numeris aifignanda.
(101) Theo» Smyrn&. de Mafie a e. ;. Alia autem funt intervalla confona alia
diffona. Confona funt illa etiam quar ex oppofito fonant, talia flint Diapafon,
Difdiapafon , &
illa qua: ex latere , qualia funt Diapente , & Diateffaron . .
Diffoni pariter funt foni fymphoni, quorum intervallum eft Toni, aut Die-
feos. Tonus enim , &
Diefis Principium funt fymphonia: , nondum véro illam
affequuti flint. Gtudentius. Kxrmonica Introdulì. pag. n. Diffoni flint, quibus
limili percuflìs , aut tibia modulatis, nulla pars cantus gravioris eadem elTe
adparet cum acuto , aut àcutioris cum gravi : aut quando hullam inter fé mix-
tionem oftendunt , fi fimul proferantur . ì '"'•',
•
(jói) Gaudentius !óc. eìt. Confohi vero , quibus fimul percuflls , aut tibia
modulatis femper Camus gravioris ad acutum ,
, & àcutioris ad gravitatem
idem exiftit : cum veluti miftio in prolatione decorum fonorum , ac quafi
'
dem unifoni funt , qui nec gravitate ^ ne e àcilmine. inter fé differunt. Theo»
Smyrnxuf apud Meìbontwm. Nota in Gaùìent' 'introduci, ytarmon. pag. '&'. ..'. »,
'
(no) Ger. /«: Voffìut de Natura Artìum lìh. ìli. Cap. LVlll. 5. io. Ariftotelis
difcipuliis fuit Dicsearchus Meffenius: cujus itidem Mufiea: a veteribtrs cele-
branti^. Ut Quintiliano , Vlutarcho & Ariftophanis Scholiafte in Nubes .
,
(o>) Svidas pag. mihì 139. Dica:archus Phidiae Filius Siculus , MefleniuS }
Ariftotelis auditor , philofophus , orator , geometer fcripfit dimenfionés mon-
:
1
re di Ariftoffeno , non v ha dubbio che molti bei lumi e ,
Diatonico Molle
8 >4-. 9 H-: "x'j = 3»
F F G a
120 114 105 90
Diatonico Intenfo
6 -+- 12 -+- 12 = 3»
120 114 102 90
Cromatico Molle .
4-+-4-I-22 = 40
120 116 112 90
7. III. H h Cro
(118) Mcìbomius he. Harc autem tria Ariftoxeni Harraonica Elementa
eìt.
nec uno tempore fcripta videntur; & fine lìngula cenieo mutila.
(119) Fabriciut he. cìt. TTepì Msffixii? libri de Mufica ab Harmonicis di»
*erfi , in quibus alias partes Mufica; Rhythmicam , Metrìcam , Organicara*
foeticam & Hypocriticam , tum & hiitoriam. Muficam tradiderat . &c.
(il») JlkcsAut index Serif ter.
^4* Cap. VI.
Cromatico Sefquialtero »
4f +• 45 -+- 21 =50
120 11530 in 90
Cromatico Tonico
6 •+- 6 -+- 18 = job
£20 II4 108 J?0
Enarmonico
j + j + 24 = 30
rio 117 114 go
(m)
Tufculaai Qittfl. lìb. i. «. 34 Dicaearchum vero cum Ariftoxeno arqua-
lì &condifcipulo fuo docìos fané homines , omittamus
, .
Hh 2 efpri-
quae eft menfura recìitudinis fymmetriarum , eorum aliqui fic defìniunt; Ca-
non eft Menfura recìitudinis earum quae funt in fonitibus concentuum diffe-
rentiarum 5
quac in numerorum rationibus confpiciuntur
(ix6) Fabrhìut Biblinh. Gre. T. 1, p. 5x7. Ptolemais Cyrenara iv 7JJ I~It;3-*.
«yop/xp M«ff/Kr)f roixciaiffH laudatur a Porphyrio in Harmonica Ptolemaei p. 107»
ao8. 109. Quod antequam Porphyrii liber à Joh. Valli/io ante aliquot anno»
ederetur, & ante Menagium obfervavit Ifmael Bullialdus notis ad Theonen»
Smyrneum pag. 17*.
(117) Porpbyrius Ut, eìu p*g. 107. Haec utique de hoc fcribit Ptolernaie»
Cyrenaea ( in Mufices Inftitutione Pyrhagorica : ) Quaenam igitur eft Canonie»
traflatio ? Qua: eft fecundum aliquos , feti potius univerfim fecundum omne*
Pythagoricos : Quam enim mine Harmonicam dicimus , illi Canonicam nomi-
nabant . Unde cani Canonicam dicimus ? Non (ut quidam exiftimant) ab in-
ftrumento, Canone ditto, denominatati! ; fed à Rettitudine Quippe quod, :
Canonica non iint , cum tamen & his nonnullì aptaverint theor«mata , appel-
lsntur & ha:c Canonica . Adeoque hoc Organon , potius à Canonica traflstìo-
ne nominatur Canon. Canonicus autem (nniverftm) eft Harmonicus qui de ,•
Concentu Harmonico verba facit. Differunt autem Mufici & Canonici. Mufi-
ci , funt
,
qui HaruiQHici 4 Seulibus iaciuatur • Canonici » funt » ìlumoakì
244 CaP' VI*
efprime nei feguenti termini • Quale è la Dottrina Canonictti
giulla il fentimento di alcuni , o piuttoilo di tutti univer-
falmente i Pitagorici ? Imperciocché quella , che oggi noi
chiamiamo Armonica , da elfi nomavafi Canonica . Onde deri-
vò il nome di Canonica ? Non già , come penfavano alcu-
ni , dall' Inilrumento chiamato Canone , ma dalla. Rettitudi-
ne, attefochè per quefta inftituzione , la Ragione ha ritro-
vata la rettitudine , e la bafe del Concento Quindi vien .
(118) Porpbyr. lor. eie. pag. ìoS. Pythagoras ejufque fequaces , volunt t
Senfum effe quafi Rationis anteceflbrem , initio quaedam accipere , quae poflìnt
ipfis quafi Incitabula praebere : Rationem vero , hinc incitatam , per feipfan»
operari , à fenili remotam . Adeoque , fi traftationis Syftema à Ratione reper-
ti™ , non Senfui congrua! ; non retraclant, fed inde appellant , dicentes , Sen-
Iiirn decipi ; Rationemque inveniffe per fé id quod refluii] efti fenfumque re-
darguere. Contra vero feruntur aliqui , qui funt ex Ariftoxeneis Mufici,- qui
quafi per obfervationem theoriam fufeeperunti &
organica praxi profecernnt r
Quippe hi Senfum ut Principem fpeflarunt ; Rationem vero tanquam Pedine»
quam , folummodo ad utilitatem .
(119) Idem pag. 109. Acceffit &
Didymus Muficus fufius , (in libro de
differentiaAriftoxeniorum & Pythagoriorum ) Nos ex ambobus deferibemus
.
egual-
Antecedentem alterimi ut Confequentem
, Architas Tarentinus , utrumque
.
paritcr fumit neque enim fenfibile per fé conftare poteri abfque Ratione i
;
riL-qie magis valet Js;itio quicquam prajftare , non fumptis à Senni fundamen-
tis ; Finemquc ( feti Perfedionem ) Speculationis , prò confetto , tribuit Senfui
In qnonam autem vult ille Sennini precedere Rationi ? Refp. Ordine; non Po-
teftate Cum enim, itiquit, huic (Senili) contingit quid Senfibile ( quicquid
.
demum flt , ) tunc opoKrre nos Rationem item accomodare ad ejui fpeculatio-
nem Quinam autem pariter utrumque pra.-feriint ? Rtfp. Pythagoras , ejufque
.
licet hoc à Ratioae repertum operationis fyftema non item Senfibus concinat,
,
non tauiea inde ree- ,'iint i fed appellando, dicunt Senfum errare , Rationem-
,
que invenile per fé quod reclum eft , Senfumque redarguere Quinam autera .
dimt, aìii foli Senfui attendunt, Ratione penitus pratermifTa. Non autem hoc
dico, quafi hi omnino abfque Ratione, judicium fenfitivum fecerint aut non ,
non apud eos dominetur demonftratio ; aut ad rationem relation ulìave onini-
110 cura theoria: rationi confentanea;; folaque , qua; ipfa confuetudine acqui--
,
merito della Ragione di qui fi può conofeere , che tutti gli altri
Artefici ( dirò così ) corporali non dalla Difciplina : ma più to-
Jlo dagli $trpmenti hanno pigliato il nome . Il Citaredo dalla
Ci-
j-em naturaliter Jiabeat rationem .quam artifichim qund marni atque opere
, ,
artificis exercetur Multò enim eft majiis atque altius feire quod quifque fa-
.
eiat, quam ipfum illud eflkere quod feiat. Èteniin artificium corporale quali
,
ferviens famulatur Ratio vero quali domina imperat & nifi manus fecundum
: ,
j.d quod ratio fancit efficiat, fruita fit. Quanto igitur praeclarior eft feien-
,
tia Muficse in cognitione rationis, quam in opere eflìciendi atque aclu ? tan-
tum , feilieet , quantum corpus mente fuperatur. Quod feilieet , rationis expers
fervitio degit , illa vero iir.perat, atque ad reclum deducit quod nifi pareat
cjus imperio , &
expers rationis opus tiuibabit . linde fit ut fpeculatio ratio-
nis operandi aflu non egeat. Manuum vero opera nulla fìnt , nifi rationedu-
eantur. Jam vero quanta fit gloria mèritumque rationis hic intelligi poteft,
quod ca-teri (ut ita dicam ) corporales artifice<; non ex difciplina, fed ex ipfis
potius inftrurnentis cocpe're vocabula . Nam citharcedus ex cithara , vel tibicen
«x tibia , carterique fuorum inftrumentorum vocabulis nuncupantur . Is vero
eft Muficus, qui ratione perpenfa, canendi fcjentiam, non fervitio opeiis,
$ed imperio fpeculationis afliimit
Cap. VI. Z4p
Citata , omero il Tìbìcine dalla Tibia , e gli altri fono nominati
da' nomi Stromenti . Et quello è Mujìco ; il quale esa-
de' fuoi
minata la Ragione non per fervitio della Operatiòne : ma per
comandamento della fpecolaziene apprende la faenza del eanta-
re , &c. (132). In conferma dell' efpofto avvertimento, ag-
giungeremo quanto dice il Zarlino , il quale non folo cele-
bre fi refe nella Teorica , ma ancora nella Pratica , come
ognuno può agevolmente conofcere dalle di lui Opere tanto
neir una , che nelF altra delle due forta di Mufica . Cosi
egli fi efprime . . diremo ; Mujìco ejfer colui , che nella
( 1 2 3) .
Mujìca &
ha facilità dì giudicare non per il Suono
è perito
^
tna per ragione quello , che in tal faenza fi contiene ; Il quale
alle cofe appartinenti alla Traffica darà opera , farà la fua
fé
faenza più perfetta ; &
Mujìco perfetto fi potrà chiamare . Ma
diremo Traffico , Compofitore , t Cantore , Sonatore , eh' egli
Jìa , colui , che ì precetti del Mujìco con lungo effercìtìo appren'
de iff lì manda ad effetto con la Voce , col mezzo d' alcun»
arteficiale lnjlrumento . Di forte eh' ogni Compofitore , il quale
non per ragione , ne per fetenza ; ma per lungo ufo fappia com-
porre ogni mufical Cantilena ; &
ogni Sonatore di qital fi coglia
forte d' IJìrumento muficale , che fappia fonare folamente per
lungo ufo & judicio di orecchio ; ancora che à tale ufo /' una
fa l' altro non Jìa pervenuto fenza 'l mezo dì qualche cognì-
tione ; Traffico fi può dire . . . Ma non dico però , che 7 Com-
pofitore alcuno ,
iff che efferciti i naturali , arteficiali I/fru-
tnenti ,fia debba privo di quejlo nome ; pur eh' egli fappia
ejfer
Ì3" intenda quello , Ù" del tutto renda convenevole
che operi ;
ragione : perchè à fimìl perfona , non folo dì Compofitore , di Can-
tore , di Sonatore ; ma di Mujìco ancora il nome fi conviene
— ^—1^— I
— —! m m
i
a. 56 : 143 Semituono .
81 64 Compojla di due Tuoni fefquiottavi •
107}<S : 15551 Quarta.
3184 4 : 3 Quarti ne' termini feditali.
Cap. VI. 251
Difli della fuppofta metà del Tuono , perchè effendo quello
comporto della Proporzione Sefquiottava , che è del Genere
Superparticolare , quella, come dimollra nel citato Capo
Boezio , non ammette divifione rguale . Non contento egli
di quello , propone la divifiont Aritmetica del Tuono , che
viene a dividere il Tuono in due Proporzioni , 1' una di \6
* 17, e l'altra di 17 a 18. Ma ficcome di quelle due Pro-
porzioni , T una cioè \6 a 17 è maggiore dell'altra 17 a
18 ; quindi viene evidentemente dimollrato contro di Ari-
floffeno , non poterli dividere il Tuono , come egli preten-
de , in due parti uguali . E qui reità a vederli come Arillof»-
feno divida gli Intervalli . Prendiamo per efempio la Quarta :
Venne quella da elfo divifa in trenta parti , dodici di que-
ste trenta parti ne alTegnò a ciafeuno dei due Tuoni , e fei
al Semituono , e in quello modo pretefe di aver cuVifa te
Quarta , come dimoilraci 1' Efempio feguente ..
E F a G
I20 II4 102 90
+
12-4-12 = ^0
6
Pretende Ariitofieno in quello modo di aver dimollrato elfer
il Semituono la metà del Tuono Tolomeo però , e Porfi-
,
J
zio di due fuoni di diffimile tenfione quell Intervallo , che
dimorerà le grandezze . Egli , come abbiamo efpofto qui
fopra , parlando del Semituono, per dimoftrare il Tuono,
lo fuppone compofto di dodici Unità , e ne prende fei per
dimoftrare la Metà del Tuono , quattro per dimoftrare il
Terzo , e tre per dimoftrare il Quarto del Tuono ; e ciò
per dividere due , in tre , e in quattro parti , affegnando
come vedremo in appreftb, la metà del Tuono al Semituo~
no Diatonico , il terzo al Semituono Cromatico , e il quarto al
Diejìs Enarmonico. Segue Tolomeo (139) contro degli Ari-
ftoftenj , dimoftrando in primo luogo , come operando elfi
in
eunt diadema; quemadmodum eft diaftema, quod eft Columnis & Metis in-
termedium Indeque Ariftoxenus definiverit id quod eft intermedium duonim
. ;
erbi grati a affumpto (prò defignatione toni) numero unitatum n, (ut qui
,
minimus fit habentium dimidium , trientem , & quadrameli] , propter toni di- )
quainlibct , qualis fit. ( Quomodo nos interogantibus, Quid eft Tonus? dici-
,
ante indigeat aut ipfo Diateffaron , aut alio quovis ; fed potis fit differentia- ,
rum iftiufmodi quamlibet per fé conftituere (ut in cantu Citarx ) Quin &, :
li quaeramus quanta fit jam dicla difFerentia ; puta Toni ; ) neque hanc indi- (
cant abfque alia ( confonantia : ) fed folummodo , talium forte dixerint effe
Duo , qualium Diateffaron eft Qùinque ; Atque hanc itidem talium effe Quin-
«jue, qualium Diapafon eft Duodeniti ; & (ìmiliter in reliquis: Ufque dum eo
tandem redeunt ut dicant, Qualium diftantia Tonica eft Duo. Porro, neque
,
-
fic excefliis definitili
. ( Diftantiariim) . . . Indeterminata? qii'ppe ftint, quas col-
liguntur, in fingulis rationibus differenti*, cum nonduia definiti fuerint ter»
««mi qui iUas facilini differenti»*
;
,
Cap. VI, 153
in tal modo, non definifcono quale fia ciafcuna delle fpe-
eie , come facciamo noi quali interrogati , cofa è Tuo-
, i
(140) hoc. tir. pag. 199. Utpotè ìefqiii-alterius , fefquitertiae , duplar. Nam
iì , in acutioribus ionis , fumantur eadem diademata ; omnino inequalia com-
parebunt diaftemata . Quemadmodmn fi, in inflatilibus inftrumentis, differen-
tia , fumptorum fonorum eadem facicnthirn diaftemata. Nam diaftemata, in
acutioribus , utut eifdem exiftentibits , cemuntur inaqualia . Sicut in nume-
ro ii ad 6, eft Diapafon, ied & 6 ad 3. At in priori Diapafon t
diftautij»
eft 6 j in pofteriori , 3.
154 Cap* VI.
Ciò non oftante nella prima Ottava di 12 a 6 la differenza .
r ~\
Quinta
«lami 6 alamire Elami
Acuto
A
6
— D
S
C
9 ii
S
Grave
Quinta
1 _ )
tertia ,8 ad 6 - ) '£ (
- s - . Itemque , fi ab altero termino 6 , fumamus , in
grave, Diapente; ( pofito medio termino 9,) & fimiliter auferamus rationem
9 ad 6 , fefquialteram ; relinquitur ratio fefquitertia -)- ( £ s ~ . Non igitur
differt rationum excefTus , utrovis modo , nempe ratio fefqui-tertia . Sed termi-
norum exceflus diffcrt ; (unt inique excefTus 3 i &
(145) Ptalem. toc. cìt. Et quidem omnino abfurdifnmum videatur ; aliquam
ftatuere difFerentiarum rationem , qnae non oftendatur per earum magnitudini!»
rationem , qua: has exibent differentias ; ipfarum vero magnitudinum rationem
nullain ; à quibus tamen illa difFerentiarum , ftatim haberi poteft .
(144) Porphyrius lue cìt. ExcefTus hi, flint, qui faciunt Diffònantlam aut
Confonantiam : fed fonorum habitudines, in magnitudine exiftentes , f»ciuh|
il 6 Cap. VI.
nanza , o
Diffonanzala ma le relazioni dei Suoni , che
:
Kationes . Nam foni , non flint res inanes , inftar Functi fed quali quaedam ,
T. III. K k feere
(ijo) Loe. eh. Qui unus eft idemque ; confideratis rationibus in numeri*
minimis Non enim duo flint excefflis ( ut in Lineis oftenfum eft nimirurri »
. )
luonica ad auditum tota eft ordinata: omnifque fenftts qui- non ratione exer-
cetur , adeoque eft. irrationalis (fèti proportionis deftitutns , ) eft Criterium.
crafTum ( feti minime acciiratum , ) rationnm indigens, accuratione : Propter
hanc caufam , ipfa collimans (feu conjecìans) eam qua: eft in rebus accura-
tam perceptinnem , ( propterea quod auditum fugit Iatetque ) conata eft per
ntimerrs quarque fùnt in numeris rationes , dignofcere non tamen ab audittl
,
,
recedens . Non enim valet abfque hoc operari : fed , fonis per auditum ac-
cepfis , quod auditu aberratum. eft , accurate dijudicabat rationum ope di- &
gnofctb.it ..
promere peVcepit . Marita d'. effer qui notato, come le Figure della Mufica del:
Tempo Ordinario, le quali non fono che primi Elementi della femplice Pratica ,
furono dilpufle da primi Maeflrl parte in proporzionalità, o Progrefiìone Dupla,,
e quelle fono le Figure Maggiori ; e parte in Proporzionalità , o Progreflìone.
Subdupla , e quefie fono le Figure Minori , come chiaramente dimofira il fegucn-
tt. Ejtmpio ..
(-•-
r"7~
ft^fl-3^-
1 ; 1
Mi
| [ |
<s
r-rT"5~t~%
11
s *
1
1
1
w 1
n n
1
Cap. VL i$p
ca ( 1 5 <5) . E fé noi paragoneremo i Principi di quella Teo-
rica , con i fervono i Coni-
Principi della Pratica ., di cui fi
fi5<5) Francìfru! Salinai de Mufica Ili. 1. Cap. 4. pag. 4. Ex his qua: dì-
età font, facile perfpicitur , Mufica; fubieftum effe non poffe numerimi tantum
per fé fumptum ; cujus judicium ad rationera , &
non ad fenfum fpectare vì-
detur : neque foniim feorsùm confideratum , qui fenfus , non ìntellectns ob- &
jectum eli : fed quoddam tertium ex utroque conflatum , quod numerus fono-
rus appellatur. E fi autem numerus fonorus, mimerus partmm corporis fonori
quod rationem difcreti accipiens , &
per numerai in partes divifum , ducit
nos in cognitionem quantitatis tam foni ab eo producli , quàm diverforum fo-
norum ex partibus ipfius cum eo , &
inter fé comparatis provenientium . Vo-
camiis autem corpus fonorum , five fpatìtim in Mufica chordam , aut nervum ,
aut cannam, aut aes tinnulum , &
quidqnid reperitur , ex quo fonus harmoni-
cus elici poteft . • • Et quìa hacc omnia,
• &
quarcumque alia à Muficis con-
lìderantur , ad perfeflam potiffimùm numeri fonori cognitionem diriguntur:
manifeftè apparet, eum effe verum Mufica; facultatis fubjectum . Juxta quam
pofitionem Ariftoteles 1. phyficorum , &
omnes , qui eum fediti flint , affe-
runt , Muficam nec Mathematicam tantum, neque Phyficam effe s fed mediani
inter utramque dici oportere . Nam quatenils fonum confiderat , ad phyficam
fpectare videtur : quandoquidem fonus nifi in materia, fine motu nec effe, &
nec definiri poteft . linde ipfius confiderationem neceffe eft , ad Phyficum per-
tinere. Numerus autem &
abftrafìus à materia, &
fine motu definiri poteft,
& confiderai quod mathematicorum eft proprium . Nihilominus tamen mathe-
,
matica videfir effe dicenda; tum quia Muficus non confiderat fonum, quate-
rna eft res naturalis , fed quatenus eft principium cnntus & ut foni funt eie- ,
tionc menfurantis Quare à nobiliori , hoc eft , à forma nomen accepit ; at-
.
que una ex mathematicis femper eft habita . Et cum ex eìs quaedam dicantur
fubalternantes , ut Arithmetica & Geometria ; qua;dam fubalternata; , ut Ma-
,
tica confiderat numerimi abfolutè & numerus fic acceptns eft ejus fubjecìum :
,
Mufica vero confiderat eum contrarimi , ut eft in materia fenfibili , hoc eft ,
in corpore fonoro accento fub ratione difcreti Et dicitur Arithmetica; fub-
.
alternari , non folùm quia fubjecìi fui partem accipit ab ea , fed quia etiam ab
ca fumit omnia principia , & media fuarum demonftrationum Qua; quidem .
ri
rano
f
(157) Giufrfp? Zirlino Infili. Harmov. P. r. Cap. XI. Ediz. rtìii. Si che non e
dubbio , che nella feienza della Mufica è più degna la Cognitione della ragio-
ne , che l'Operare Et quantunque la fpeculatione da per fé non abbia dibifogno
.
dell' opera ; non può lo Speculativo pro'difr cofa alcuna in atto , e' ab-
tuttavia
bia ritrovato nuovamente, fenza Ì' ajuto dell'Artefice, overo dell' Inftrumen-
te :percioche tale fpeculatione, fé ben' ella non fi'ffe vana, parrebbe nondi-
meno fenza frutto , quando non fi riducefle all' ultimo fuo fine , che condite
nell' eiTercitin de Naturali &
Arteficiali Iftrumenti , col mezo de quali ella
i
viene a confcguirlo ; come ancora l'Artefice fenza 1' ajuto della Ragione mai
potrebbe condurre l'opera fua a perfetione alcuna. Et perciò nella Mufica
( confederandola nella fua perfettione ) qncfte due parti fono tant^infieme con-
giunte, che per 1' affegnate ragioni non fi polfono feparare 1' una dall'altra.
(158) Nella mia Raccolta de' Ritratti di Proftffori di Mti/ica de' tempi anda-
ti , e de' prefentì , tengo quello di Antonio Colonna, alias dal Corno, Bresciano,
celebre fabbricatore d' Organi , che tiene in una mano una Riga divifa con va-
rie lìnee indicanti le Proporzioni Armoniche , e nell' altra mano un Compaio per
flabilire la lunghezza , e la larghezza del Tubo per formare le Canne dell' Orga-
no ; indizio molto chiaro della perizia di queflo Organare tanto nella Pratica ,
the nell* Teorica, come ci v'ene comprovato da tanti Organi fparfi per varit
Gètti , e Jìngolarmtntc qui in Bologna . f « quejlo Profetare Ptirt Ài Sii: Pati»
Cap. VI. 25 r
ratio tali Cognizioni . Accadono però a quefti tali alcune
circoftanze , e trovanfi obbligati in certe ftraordinarie mu-
tazioni , che li rendono imbarazzati
fenza fapere come re- ,
è per
che lo ftimolo d' onore da me più fiate infirmato al Mag. Antonio dal Corno
Brefciano, a'lievo del celebre Vincenti Colonna Venetiano , ambidue Orga-
nari peritiffimi qui in Bologna abbia prodotto un' Organo conforme al defì-
,
1
gnizione delle Proporzioni fingolarmente nella fabbrica de
Mantici , dei Condotti , e della Calla del vento , della di-
flribuzione del Somiere , e di tutte le altre parti compo-
nenti 1' Organo (i<5o) . Il citato P. Marino Merlenni Fran-
cese
faciant , explicare : ubi plurima de proportione fyhxix , cylindri , &
cubi
Conftat experientià perpetua eandem rationem inter Tibiarum tam organica-
rum , quam aliarum longitudinem , atque latitudinem fervandam effe , quae
eft inter intervalla Mufica, qua? requiruntur; exempli gratis, quia Diapafon
eft i ad i , fi fiant Tubi duo, ita ut minoris altitudo fit unius pedis, lati- &
tudo trium digitorum , erit majoris altitudo duorum pedum , latitudo fex di-
gitorum : quod non folùm à doflis Thjoreticis , aut Organorum fabris , fed
etiam ab ipfis agrimenforibas deprehenfum eft , quos inter non mediocrem
Iaudem meretur ftudiofilTìmus Cornu, qui prò fingulis intervallis Muficis tam lon-
gitudinem quam foliditatem tibiarum accurate fequentibus numeris exhibuit.
Tabella longitudinum , &
foliditatum cujuslibet Tibiae Organicx .
Longitudines feti Cubi
Latitudines.
Diapafon » ad i 8 ad i
Septima major ij ad 8 3575 ad 511
Septima minor ? ad 5 719 ad n$
Sexta major J ad 5 115 ad 17
Sexta minor 8 ad 5 jn ad 1»$
Diapente 3 ad » 17 ad 8
Diateffaron 4 ad 3 £4 ad *?
Ditonus $ ad 4 n( ad <4
Sefquiditonus 6 ad 5 3.16 ad 11$
Tonus major 9 ad 8 719 ad 511
Tonus minor io ad 9 1000 ad 719
Semitonium majus 16 ad ij 4096 ad 3375
Semitonium medium 135 ad 118 1450375 ad 109715»
Semitonium minus 15 ad 14 15615 ad 13814
Diefis 118 ad 11$ 1097151 ad 195311$
Comma 81 ad 80 531441 ad 511000
{160) P. Merfennus he. cìt. Uh. 3. Propof. XXr. pag. 134. feij. Abaci Or-
ganici conftructionem , atque figuram , omniumque partium ad illud negotium
fpeclantium Schenuta explicare.
Cap. VI. 2,65
cefe de' Minimi in alcune delle fue Opere (161) ci ha la-
nciato dei dotti Trattati , che poffbno fomminiftrare una com-
pita ed efatta infìruzione ai fabbricatori d' Organo in ciò
che riguarda la Teorica e la Pratica , per renderli perfetti
nella loro Profelfione Monf. Sauveur dell'Accademia Reale
.
& ProfefTeur du Roy pour le; Mathematiques Et de. l'Acade'mie Royale det.
:.
Sciences .,
(ifiy)L'Art dii FacTeur d' Orgues. Far D. Francois Ked'os de Celles, ~Bé-
nédicìin de la Congregation de Saint-Maur , dans l'Abbaye de Saint-DenyS
en France ; de l'Acade'mie Royale des Sciences de Bordeaux. M.DCC.LXVI.
(164) Appogiato al fintime nto del Cav.. Botlrigari nel fuo libro intitolato II
Defiderio ovvero de' Concerti di varii Strumenti' jn»f. s, flampato [otto il nome
,
di Alemanno Eenellì convien diflìnguere gli Strumenti in varie claffi . Altri font
,
del tutto ftabili e quefli fono Organi, Clavicembali , e Spinette ; altri fono par-
,,
fono per [e fie fi Jlabili , ma dall' arte del Suonatore vengono refi ammovibili , e
fnefii fono gli Oboi , i Plauti dritti e traverfi ; così pure i Liuti, le Tiorbe, Chitar-
re , e t Mandolini . Gli Organi pofeia , ; Clavicembali e Spinette diconfi del tutti
,
tia, i quali abhenchè per fé flejji fi abili , eia non ofiante dalla moderazione del
fiato , e imboccatura ., casi pure dall' arte dell' eccellente Suonatore poffono renderfi ^
più, un foco meno i tiri, come vendano nominate le canne del Trombone,
& con lo allargare, &
con ftringere f labri. Bottrigari he. eie pag. j.
(165) Silveftro di Ganaflì dal Fontego Sonator della ìlluftriflima Signoria
di Venetia Opera intitolata Fontegara , la quale infegna a fonare di Flauto.
.
Venct. 153;, Regola Rubertina , che infegna fonar di Viola d' arco Taftada
Cap. 1111. Regola di mettere li tafti
(166) Mufurgia Liber VI. T. I. de Mujìcit Infirumentali . Phonurgia Nova-,
( 67) Egli è per fé fìejfo evidente effere fiata anteriore nella Mufica , ficcom»
1
utile altre facoltà , la Pratica alla Teorica , e che i filofofi Greci dal fuono degli
Strumenti tanto da fiato , che da corda rilevarono le Proporzioni , che corrono rielt'
Intervallo da un fuono ad un'altro, tome ce lo dimoftrano Àrifloffeno , Tolomeo,
ed altri ,ma fpecìaìmente Porfirio nel commentare il Cap. Vili, de Lib. 1. Har-
monicor. di Tolomeo pag. 193. Dice Porfirio: Pythagoriorum , alii aliter, Inftru-
mentorum ope quae Confonantias fpeflant, inquifiverunt Quippe alii, duas
, .
facientes Tibias , (ex are, vel annidine,) crafiìtie cavitate a:quales , ad&
inflar fiftularum ; quarum altera fit alterius longitudine dupla ; oreque tibias
fitriul inrlantes per eas quae flint in illis lingulas ; obfervarunt , Diapafon
,
Per Tibias igitur & Fiftulas , exhibere quod eft propofitnm ; ant , per appenfa
Chordis Pondera ; omittamus co quod non poffint huj;ifmodi demonftrationes
:
difficile lOmnem irregularitatem inibì .cavere etiam termini , ad quos flint eri-
••
das pondenbus ; przeterquam quod ipfe chorda; haud /acile conferventur inter
fé penitus invariata: ; ( cum & in earum ,una quavis , per fé considerata , id
evenire fit difficile:) haud etiam fieri poterit ut ponderum rationes, foniti-
,
fpillìores & fubtiliores chordae , acutiores edant fonitus . Quinimo ( quod po-
tius adhuc.eft) etiamfi quis ea fieri polTe fuppofuerit; atque jcquajem item
Chordarum longitudinem pondtis tainen majus majori temione , annexae fibi
: ,
chorda; diftantiam augebit magis eamque magis denfabit : ut alia proinde hie
,
accedat fonituum differentia , prarter eam .quae eft à Ponderum ratione ....
Verum in Canone (qui dicittir extenfa Chorda , omnium accurati/lime
) &
promptiiTìme oftendet nobis confonantiarum Rationes. Non autem , tenfionem
uteumque nafla : fed , poft exan.en primo habiuim , nequa foiet jn ejus con-
ftruclione ina?qualitas : deinde &, extremis debito fitu pofifis ; ut -Aprpfalma-
tum ( feu F'nirorum ) in Csnonibus extrtma , ( quibus tota longitudo determi-
natur,) apta confpicuaque Jiabeanr initia (ire. Da tutto eie conchiudcji che ì
.
filofofi Greci , nazione per fé amantijjima della Mufica , non ifdegnarono d' in.
Jlruitfi non folo nella Teorica , ma V efercitarono ancora col Canto , .e col Suono
degli Strumenti fingolarmente da Corda: fra quali tanti Uomini celebri per di.
gnilà e per dottrina fi diflinfero come Pittagora , Solone , Pericle , Socrate , Pla-
tone , Jrijlotele , e molti altri , de' juali fé »' .è fatta menzione nella prefente
Storia .
no tramandata la notizia. Coli' a/ferirci Plutarco , fra gli altri Scrittori , che il
Genere Enarmonico a tempi fuoi era già perduto , viene a dìmoflrare ejfer già an-
teriormente flato praticate , ma che nella decadenza de' Greci un tal Genere , fer
166 Cctp. VI.
za ,
della Mufica vocale , che
e precifione degli Intervalli , sì
la fua grande difficoltà , era affatto diflrutto , come fi è dìmoflrato nel primo Tomo
della preferite Storia alla pag. no. Annot. (40). Afferìfte Giulio Cefare Scaligere
parlando delle Tibie {Poetica lib. 1. Cap. XX. pag. 32.) Horum tf.norum quilibet
habebat cnmmunes tonos veteres SiaToiiov & xpo^«riKójy ,
quibus Olympus
addidit £Vo(pjjiOvtìcóv . Avevano ancora , oltre le Tibie dei tre accennati Generi ,
e loro fpecìe , come afferìffe Gafp. Cartolino , ( de Tibiis veter. lib. 1. cap, 5. ) le
Tìbie Jìngolari d' ogni Tuono, Dorio , Frìgio , Lidio , Jonio , ed Eolio. Perciò dall'
autorità dì Favonio Eulogio riferita dal citato Bartolino : Si tibiam , inquit , cu-
juslibet longittidinis fumens odiava ejus portione deducta cavernam imprima: ,
tonus auditur : (ì ìextamdecimam ex reliqua metiaris , hemitonium confequitur.
Itaque cavernis harmonise lege diipofitis edentur fymphoniar, quas docili per
numerorum intervalla congruere; refla comprovato , che dagli Strumenti rileva-
rono ì Greci le Proporzioni degli Intelaili Muflcì ,
(1-59) fo: K'pplerus Harmonic. Mundi lib. 3. pag. 3. Utcunqtie tamen anti-
qua Cantus humani forma, ex intervallis confonis vel concinnis compofi-
fit
tuttoché in altro propofito , ne ho già parlato . Ciò non ottante per maggior lume
di quelli , che non contenti d* effer materialmente ìnflruìti , vogliono ìnternarfi 9
t , oltre il Senfo di fua natura fallace , vogliono perfuadere V Intelletto , aggiun-
gerò alcune altre Nervazioni , che ferviranno dì lume per fempre più comprende-
re di quanta neceffttà Jìa il Temperamento per diflinguere la natura dei nojtri Strie
menti , che fervono al Contrappunto . Mr. Roujfeau nel fuo Dizionario alla parolit
Xemperament : fi 'ferirne ne' fegutnti i trai ini Operation par la quelle, au .•
Cap. VI. 16 7
cordarori de' fuddetti Strumenti , mentre nelP accordarli , for-
zati fono a teniperare le Quinte , tenendole mancanti fin a
tanto , che polla foffrirle 1' orecchio umano . Al contrario
alle Quarte deve aggiungerli quanto fi è levato dalle Quin-
te , con farle foprabbondanti più del giufto , purché nota-
bilmente non offendano l'Udito; e quello deve farfi; affin-
chè le Terze, e le Sette , di dilfonanti che riefeono , accor-
dando le Quinte , e le Quarte perfettamente , temperate che
fiano , fi riducano ad effer Confonanti (171).
Una è neceffario il Tem~
delle caufe principali
, per cui
mqyen d'une le'gère alfe'ration dans les Intervalles, faifant évanouir la dilfc-
rcnce de deux fons voifins, on les confond en un, qui 1' oreiU , fans choquer
le forme les Intervalle? rcfpeclifs de 1' un & de I'aiitre- Par cette ope'ration
,
I' on fimplifie 1' Echelle en diminuant le nombre des Sons ne'ceffaires . Sans
le Tenipi-ranient au lieti de dou7.e Sons feulement que contient 1* Ocìave , il
,
en faudroit plus de foixante pour moduler dans tous les Tons . Sur l'Orgne,
fur le Clavecin , Air tout autre Inftrumenf. a Clavier il n' y a & il ne peut , ,
gnère y avoir d' Intervalle parfaitement d' Accord que la l'eule Ocìave . La
raifon en eft que. trois Tierces majeures ou quatre Tierces mineures devant
fiire une Oclave j u ile , cellef-ci la paltent & les autres n' y arrivent pas .
far i V i \' ! — ijs_,ii8 — 2 & s V s 'Sr s V' s — i29« ^ 1296 — 2
Ainfi on eft contraint de renforcer les Tierces majeures & d' affoiblir les
1'
mineures pour que les Oclaves & tous les autres Intervalles fé correfpondent
exaclement , & que les mèmes touches puilTent étre employe'es fous leurs
dìvers rapports . Mais quoique la nece'ffite' du Tempe'rament foit con-
. • . .
nue djpuis longtems , il n' en eft pas de meme de la meilleure regie à fuivre
pour les de'terminer Le iìècle dernier , qui fut le fiècle des de'couvertes en
.
tout genre eft le premier qui nous ait donne' des lumières bien nettes fur ce
,
trouve' des divilions qui fourniffent tous les Tempéramens pofTìbles ; enfin ,
M. Rameau , après tous le autres, a crii de'volopper le premier la véYirable
théorie du Tempérament , &
a méme pre'tendu , fur cette théorie , etablir
cornine neuve une pratique tref-ancienne dont je parlerai dans un moment.
Oltre i citati Autori , che hanno trattato del Temperamento poffono confultarjì Mr,
Serre: EfTais fur les Principes de 1* Harmon. Robert Smith Harmonics Betbizy .
(171) Coflanz.o Antegnati nella [uà Arte Organica ci dì una Regola dell'
accordar gli Organi , che ferve anco per accordar i Clavacembali , Arpi-
cordi , Manacordi , & rimili di taftadura • •
168 Cap. VI.
le Quinte , le Sede , le Settime . Quindi ne viene , che i
Tatti dell' Organo , e del Cembalo , che danno tali Inter-
valli dovrebbero per neceflìtà ora trovarli alquanto più
,.
Aft)n/*nirmixrf'ntnCT>r/rr.t tonfi
v_tVo7iCmmu£Ìùitosvrìu£ Ckntus offe rimits séB il battun. exQròimurhymmd $Sj
— II
'
--
' .
^
-
Altrt
(171) 11 Melone ». Confiier. Mi'Jìc. par. 15. Imperocché tra sii Strnmenti
muficali alcuno non è ; che lìa più acconcio a proferir guittamente qual fi vo-
glia Intervallo , che la voce hnn ana , come quella , che fenza naturale impe-
dimento alcuno feorre , fi &
ftende in infinito così verfo il grave, come ver-
1
fo 1' acuto .
(173) De MUfica Uh. ìli, Cap. XIII. pag. 130.. ... voces humanae facile
flefli poflimt", qiioniam &
ratione duce propter harmonia: vim fibi naturaliter
infitam feinper eligunt , q.iod perfecìmn eli, ubicunque volunt , valent&
confiftere: & omnes confonantìas , atque omnia minora intervalla in /ti is le-
giMnis proportionibus juxra niimeronim harmonicorum naturarci in canta cu-
ftodìnnt ; nifi aliquod interveniat impedimenti™, propter quod id facere non
poflìnt , ut cùm artificia.ibus applicantur initrumentts , tunc enim eorum im-
perfeclas confonantias , atque intervalla fequi cogunturj à quibus cùm rec«-
«iint , ad ver» , &
fibi naturali» redeunt intervalla.
Altri Scrittori Greci Jìngolarmente Filofòjj , che
Jìorirono nella Afu/ica
CA P. VII.
OLtre Settatori
cennati
i
molti ,
Mufica nel precedente Capo ac-
di
reitanoda efporre, feguitando,
altri
per quanto farà potàbile , la ferie de' tempi , in cui
fiorirono ; e iìccome alcuni di eflì anteriori furono ad Ari*
ftolfeno, e perciò da quelli incominciando daremo il primo
luogo ad Archita , uno de' più antichi , di cui ci fia rcltata
memoria .
Ci) Jacob. Bruckerui H'fl Cn't. Vhìlof. T. i. pag. 1118, Archytas Platonis Con-
verfatione ufus eft Olymp. XCVI. &c.
(i) Laertius Irb. Vili. Segm. 79. T. 1. Archytas Mnefagora;, live, ut Ari»
ftoxenus ait , Heftixi filius, Tarentinus , Fythagoricus & ipfe fuit . Hic Pla-
tonem cùm à Dionyfio necandus elle: , per epiftolam enpuit ; Svidttt />«£.
2,7© Cap. VII.
prefervò dalla morte minacciatagli dal Tiranno Dionigi (3).
Quefto Filofofo fu 1' Ottavo della Setta Pittagorica (4) , e
infegnò Filofofia nella propria Patria , che governò per mol-
to tempo (s) } e in ogni genere di virtù fu d' amirazione
appreffo molti (6) Fra le molte , e Angolari qualità , delle
.
Anonym. apud Phot. Cod. CCLlX. pag. mibi 455.... Plato nonus fucceffor ,
omnes Platonis necefTarii Lamifcum & Photidam virimi illuni abs te recepturi ,
Jìcut convenerat. Reclè igitur feceris, fi meminéris quanto à nobis Audio effla-
gitaveris Platonis ad te adventum , ut ncs illuni venire hortaremur, facturum te
Ipondens omnia : illumque libere accedere & abire permiffurum Memor efto .
igitur quanti illius adventum feceris; quodque eo tempore plus «eteris a;naveris.
Quòd fi qua orta fimultas eft , humanius te agere convenit illumque nobis ,
(5) Strabo Uh, VI. pag. mihì 193. Amplexi funt etiam (Tarentìn!) Pytba-
goricam philofophiam , pne
Archytas, qui urbi ei per longum tempus
rcliquis
pnefuit. R-lianus Var. Uh. 3. cap. 17. Tarentinis profuit Archytas-
Hijli &
fìb. 7. cap. 14...., Archytana fexies Ducem fufnpfcrunt Tarentini .
(6) Laertius lìb. 8. Segm. 79. Admirationi apud plurimos habitus eft, in
omni virtutis genere. Atbennus Ub. n. pag. mihì 386. Athenodorus libro de
ftudiis & inftittitione difciplinarum fcribit Tarentinum Archytain urbanum
,
civilem , ac fiumi philofophum , &c.
(7) Ptolenmus Harmonicor. Ub. I. Cap. XIII. Archytas vero Tarentinus ,
<qm Pythagoreorum maxime ftudiofus erat rei mufica:,) conatur quidem quod
Xationi congrmim fit, retinere : non folum in Confonantiis , fed aliis Te- &
Sxadiordorum divifionibus 3 &c.
Cap. VII. 271
Senfo precedeffe la Ragione fecondo I' Ordine , non fecon*
do la Podeflà (8) Dice inoltre Archita nel libro della Ma-
.
ilo da noi conofcere coli' ajuto del folo fenfo , altri per la
loro imbecilità , altri per la troppa diitanza , ed altri per
T ecceffo della loro grandezza , poiché coli' udito non pof-
fiamo diltinguere i Suoni fmifurati ... Da ciò è manifeito
che la coflituzione del Canto per fé fteffa confiderata, amet-
te 1' accrefcimento in infinito , ma qualora venga paragonata
alla Voce , o all' Udito , non fi e/tende all'infinito, ma vien
determinata dalla noftra poteftà (io). Uno dei primi tra
Greci che Stabilirono qualche determinata fpecie in ognuno
dei tre Generi di Mufica di già accennati , fu Archita , il
quale effendo feguace di Pittagora , ad imitazione del fuo
Maeftro , fi fervi delle Proporzioni per dimoftrare l' Inter-
vallo , che corre tra un Suono ed un' altro dei Tetracordi
fem-
(8) Apud Porphyrìum pag. no. Alii quidem utrumqiie pariter fumunt, Seri-
fiim & Rationem ut seque valentes hac in re: Alii, alternili ut Antecedentem,
,
que enim fallibile per fé conitare poteft abfque Ratione ncque magis valet ;
(9) Porpbyriur he. cìt. pag. 236. Dicit autem Archita: in libro De Ma- , (
rii ) quod Mathemata fpeclat dignofeere & ( abfque Lillo abfurdo ) recìe de
,
tura noftra ) cognofeere non valemus Alios quidem propter iftus imbecillita-
:
nitus . . .Manifeftum autem ex his eft , quod Meli (feu Cantus ) eonftitutio
.
Genere Cromatico .
B e #c E
201(5 »! 1944 ìU n?2 !f 15'*
Hypate hypaton Parhypate hypaton Lichanos hypaton Hypate meion.
Genere Diatonico
B C D E
2or<5 ff 1944 I iiot 1512
Hypate hypaton Parhypate hypaton Lichanos hypaton Hypate meion..
(11) TtoleméLui he. cit. lìb. I. cap. 3. Subfcrìpta aatem habetur eorundem
Rtimerum jam expofitio , lic fé habens
1»
l£ 224 >4
1944 1944 J 944
!|
1/7 12V
2016 2016 2016 j
In Grave , confe-
quens
Enarmonium Chromaticum DiatonicLim |
autem aequam eam carteris generibus ftatuit dum primas à gravi proportione
,
te , che Jìa minore della Metà : ist quella nomina Diejis ; che
poi i pofleri hanno addimandato Semituono minore iff la loro :
rum decus , Richardns Eentlejus , in Differtat. de Phalar. Ipift. pag. 87. Sa-
ne , nifi dicainiis Philolaum hunc ab altero diverium fu irle non video , quo-
, ,
1 13
" ~
1 ; "j
'3h M| _2 7j
Diefis Apotome
o Semit. minore o Seniit. maggiore
1 ,_ 1 1 1
, 1
vero eft fpatium quo major eft fefquioclava proportio duabus diefibis, id eft,
duobus femitoniis minoribus. Schifma eft diinidium commatis . Diafchifma ve-
ro dimidium diefeos iddi femitonii m'noris
, Ex quibtis illud colligimr ,
, .
quoniam tonus quidero dividirur principal ter in femitonium minus atque apo-
tomen , dividitur etiam in duo fé mitonia & comma , quo fìt ut dividatur in
quatuor diafehifmata & comma Integrarli vero dimidium toni quod eft femi-
.
fch'fma eft. Eeclè igitur dicium eft integre dimidium tonum in duo diafchifrna-
ta atque unum fchifma poffe partiri . Quo fìt ut integrimi femitonium à mi-
nore femitonio uno fchifmate d fferre videattir, apotome aiuem à minore fe-
;
mitonio duobus fchifmatibus difiert differt enim commate, ied duo fchifmata
:
Tuono
'
— 1 r~~
Metà
~"~~
del
~~~
Tuono
1
I
Mezzo Diefis Mezzo Diefis
I . J
Semituono minore Comma Semituono minore
1 1
trates) Anaxagora; fecundum quofdam auditor fui fife t , & Damonis , ut Ale-
,
magirtrum vocat Svidas Quis autem fuerit Damon ille Socratis Magifter,
.
mihi non fatis liquet. Exittimarim iUum effe, de quo Plato in Alcibiade prio-
re & de Kep. libro quarto , & Plutarchus in Pericle
i78 Gap. VII
teva , che volle (incora aggiungere alla facultà della (uà dot-
trina i principi & le ragioni della Mujìca . Et così il parerli
ejfer fempre hifognofo d' imparare lo arrichì in tanto di Scien-
za , che ognun avanzò per infegnar ad altri (26). Ebbe per
maenro nella Mufica come aflerifce Serto Empirico (27) ,
,
davit artem faltandi, fed eam etiam diicere voltiit , ciim concinnitati , elegan-
za;, motui decenti; ejufque quod movetur venuftati plurimum tribueret . Nec
veritus eft artate jam grandior ìaltationem inter maxime ferias difciplinas ha-
bere : nec ei perdifcenda; parum erat opera? impenfurus , quem etiam leviora
difcere non piguit : /ed Tibicinarum quoque Scholas frèqnentavit ; &c.
(31) Laertìus in Socrate Uh. II. Sexm. 44. Moritur primo anno nonagefimae
quinta; Olympiadis , fepttiagefimo a'tatis anno . Varie controverfie ritrovanji in-
torno alla nafcita , e alla morte dì Socrate , le quali pojfono rifcontrarjì nei
Fajli Attici P, /. Differì. IX. T. 1. del P. Cerfiai , * nel T, 3. pag. 18S.
Cap. VII. 27p
per calunnia fu accufato d' empietà da Melito , da Anito , e
da Licone appreilb al Popolo Ateniefe , dal quale fu con-
dannato a morte con fargli ber la cicuta (32). Della qual
morte pentironfi pofcia gli Ateniefi per guifa, che fecero
chiuder le Paleftre , e Gimnafii , e condannarono a morte
Melito , e gli altri accufatori all' efiglio , ed ereflTero a So-
crate una Statua di Metallo da Lifippo fabbricata , e la col-
locarono nel più celebre luogo della Città (33). Qui im*
prefla ritrovafi la di lui Immagine riportata in Laerzio.
(31) Laertiu: in Socrate Uh. II. Segm. 39. Porrò Àntifthenes in Philofopho-
rum Succtflìonibus , &
in Apologia Plato, tres illuni accufaffe tradunt, Any-
tum , Lycònem . Anytum quidem opifìcum & reipublicae minf-
ac Melitum ,
profìceret, &
ad Pythagorae difciplinam fé contulit. &c
(30) Fabrìcius /or. cìt. pav. 6. In naturali Philofophia Pythagoreos atque
Heraclitum, in morali Socratem, in Dialettica Zenonem ac Permenidem Elea-
tas fequitur.
(40) Fabrìcius he. eh. pag. 4 cum interim Cratylum Heracliti difei-
pulum & Hermogenem Parmenidium Philofophum fecìatus effet, annos natus
duo de triginta varias regiones adiit, Euclidem Megarenfem Theodornm ma-
thematicum, tum Pythagoricos Archytam , Vhilolaum , Eurytum., Timscimi 1.9-
erum , Echecratem , Acrionem alìofque acce/Iìt , &c.
(41) Plutarcbus de Mufica pag. mìhì 330.
Cap. VII. 281
grandemente nella Mufica effendo flato alla difc'plina
tfercìtato ,
L' iflejfo non fu ignorante della maniera Lidia , fonia S'a~ & .
&
i
1 pendo che ella era adoprata nelle Tragedie ; che tutti gli
j
huomini dell' antiche età fapevano tutte le (orti d harmonìa ,
tialendojì nondimeno filamenti? d' alcune E in appreilb fog-
giunge Mi rimane dopo haver fatto palefe , che Platone rifiutò
.
j Anima
dimoitrata da Platone, la quale può da noi omet-
\
terfi , effcndofi di già defcritta Diifertazione prima
nella
'del fecondo Tomo della Storia pag. 212. feg. Reità però a
idirfi col Fabricio (42) , come Platone in quello Dialogo
ìfinge che Socrate, col mezzo dei Numeri Armonici,
dilpu-
jti delle cofe naturali , univerfo con
e della coiHtuzione dell'
TIMEO LOCRO uno dei feguaci di Pittagora , e che da
Platone in Italia fu udito , come atteltano Cicerone , S. Gi-
Irolamo, ed altri (44). Quello Timeo Locro , come Alèro-
inomo, e diligentiflìmo ricercatore della natura univerfale ,
T. HI. n N
vien
LASO
(45) Idem T. 1. pag. fu. Timaeus Locnis tanquam A'rpovo'j.txÙTxTO'; &
natura: univerfa: diligehtiffirrms inquifitor laudatur a Platone, qui dialogarti-
fuum quem Timarnm infcripfit , maximam partem ex Pythagorici illius libello
(qui à Proclo fervatus etiamnum extat ) TEpi tpvaios five TttpiovTt 7tx\iTÒ<; ex-
preiììt , ut jam olim notavit Timori Sillographus .
(0,6) Vedi Stor. deliri Mujìca T. 1. pa%. 119. feg.
(47) Atben. apud P. Cor/ini Fnfiì Alt. T. 4. p. 30. Plato autem nafcirur fub" Apor-
lodnro,qui poit Euthydeimun Archon fuit ; quuin vero duos &
octoginta annos
vixilfet obiit fub Teophilo Calhmachi ìiiccelfore , qui ab ApoIIodoro feciindus :
& octogefìmus Archon fuit. Intorno alla morte dì Platone riferìfce Laerzio lib r
III. Segm. x. j. Moritur autem , ut Heruiippus tradit, primo anno centefima:-
ocìava: Olympiadis, in nuptiis dif:u;ribens , otìogefimurn &
primum a:tatiff
agens annum Neanthes octogintaquatuor annos natum defeciffe icnbit. Veianfi
.
& Darins Hyftafpae . Quidam hunc numerant inter fepttrm l'api entes loco ,
Periandri . Cxterum primns hic de Mufica confcripfit librimi & Dithyramb 1111 ,
Hupr. Phìlohg. lib. IX. Primo quippe cum Laffiis ex furfae haririoni'a: vini inni.
talibus divulgaret , &c. Meibomius in hunc toc. T. 1. pzg. 350 Corriiptufimi
hic flint codices omnes . Unus ; LaiTiis ex furfae harmonia: vir Alter; la ili 113 .
ex furfo ermionea vir. Optima eli emendatio Lafus ex Urbe Hennionia li ir- :
moniae vini. Scaliger: Lafus ex urbe Ermionea harmoniacam vini Non male , .
(51) Ifmael Billixlius Nota in Lheonem Smirn. px%. 160. De hoc ita lo-
«junntur Svidas & Schol. Ariftoph. in Vefpis .... Lafus Charbini F. Hermio-
senfis ex Achaia; urbe Hermione floruit Olympiade 70. Sub Dario Hyltafpis
,
ip. quidam hunc inter fapientes feptem numerant, & prò Periandro fubft'tiri'it
Primus ifte de Mufica fcripfit & cannine dithyrambico certanii aathor fuit
contentiofàfque difputationes inftituit .
(51) AtbeaAus lib. XW. ciò. ;. pttg. mìhi 4^5. Duo vero illa genera com-
plecìiturHypodorici concentus lex quem ut fcribit Heraclides .ffiolicum etiam
, , ,
yocarunt Ejufmodi eli hy.nnus hic in Hermionen , & Cererem Lafi Hermio-
.
nenfis :
Hymno
laudare adhibita vocique adjuncìa Aeolide Harmonia
,
flum ed:, concentum euni vocarunt iEolicum , poft autem Hypodoricum , quod
& in tibiis nominili putant obfervatum fuiffe, certuni tibiarum fonimi rati effe
Hypndoricum Ego vero arbitrar homines cùm in ejus cantus leglbus. net'eio
.
quid tumidum & quod generofi animi fortitudinem referret effe perfpKerent,
, ,
hypodoricum appellale., & veluti nos fubalbum dicmius q'iod a'bo limile eft , ,
fubJulce , quod accedit ad dulce quamvis non fit ejufmodi, ita Hypodori-
,
(53) Vedi qui [opra pag. 178., così pure nel Tomo primo pag. 109. ove fi fono
tfpofleordinatamente le ferie di ciafcun Tuono , tanto principale , che collaterale ,
lì verfo il grave , che verfo l' acuto , ove fi vedrà come fojfero collocati , tant»
V Eolio , che V Ipodorio .
pri-
LXXVIII. anno i. annos agens 89. e vivis excefierit. Segue l'Autore ad e/por-
re le varie opinioni intorno alla nafeita di Simonide , che in ejfo pojfono ri/con-
trarjì
(58) Citerò de Natura Deor. eit. da Lorenzo Craffo IJ1. de' Poe. Gre. p. 4^1.
Sed Simonidem arbitror (non enim Poeta foluni fuavis , verum etiam c&'tero-
qui dotìcs , fapienfque traditur ) &c.
(59) Svidas pag. mihi 853. Simonides . . . . invenit.... & terthim liras
fonum .
(60) Athen&ns Uh. X. pag. mihi 340. Faina eft cùm in Carthea degeret
agendi canendique choros rationem docuiffe , fchola prociil à mari lira in ,
& cantimi docebantur , ut is afino daret ordei femodimn . Illud nimirwn eft
quod fignificat , ut is qui cantare nollet , certamen cicadae rectifare dicamr ,
& Fanopeades nomen afini fit , ampia vero coena ordei femodius. ,
(61) Fabricius T. 1. Bibl. Gru. pag. 591. Aflnos vixit Simonides circiter
nonaginta , &
bum state proveftus Einda rumi inftituiflet , diein obiit fupre-
inum Olimpiade LXXVIII.
(61) idem he. cìt. pag. 551. Ihftituenint Findarum prseter parentes Iafus
Hermiontnfis & Simonides. Clemens Alexandr. Strom. Uh. V. pag. 598;....
Magis autem mifticè Pindarus Bceotins', ut qui eflet Pvthagoreus.
(«3) lnjì. Orat. Uh. X. cap. I. Novem vero Iyricoruin longe Findanis
princeps , fpiritus magnificentia , fententiis, figuris, beatifTìma rerum verbo-
rumque copia, &
velut quodam eloquentiae flumine , propter qua: Horatius
rum merito credidit nemini imitabilem .
(64) Ode 1. Uh. W.
[
Im-
Th.'banus hac Olympiade a Svida in lucem editns memoratili:. Vide apud eund.
T. II. pag. 56. /«•?. Liì. Greg. Gyraìdi de Poet. Hifl. Dìalog. lìb. IX. pag. 338.
Patrem ut quidam fcribunt, Scopelinum tibicinem habuit , à quo ea arte pri-
,
Arphpnte Abione , 26. Olympiade . Infignem hunc Pindarici Scholiaftae locum mi-
re a V.eurdo , Doduello, ceten/que vexatum elle ja,n alibi demonftravi. &c.
Vedi T. I. dei cit. Fa/li /Itici f. ì6. e T. 3. Olirnp. 80. 3.
(6%) Fabrìc. he. cit. pag. 551. fcxtant Pindari quem fJL£yakotoa>voTixTO>) vo-
cat Athenaeus XIII. pag. sM- carmina XLV. epinicia Lyiica , qua: Strophis
Anriftrophi"- & tpndis conftant , Dialetto Dorica /cripta O'AKMIIIONI'K AS
XIV. nieiONI'KAS XII. NEMEONIKA2 XI. Et I'S0MIONIKAS V1U.
primam olympiadein numerandam ab anno ante Chriitum 776.... Prima Py-
ihias incidit in Olympiadein XL1X. Prima Nemea incidunt in Ojympia-
. . .
( TìLL-
(71) Fxbricius T. i. pig. 505. Hippafus Metapontinus five Crotoniata à
Jamblicho e. 13. relatus inter eos qui juvenes audivere Pythagoràm jam fenem
(71) Tbeon Str.yrneu! de Mii/ìcx Cip. ti. pag. 91. Narrant amen Lafum
Hermionenfem & Hyppafum Metapontinum fefta: Pythagoricae vinim motiuim
,
celèritates , &
moras confeitatos fuifle , computatis per numeros rationibus
jftiufmodi ad quarum rigorem confonantia: exiguntur in vafis enimvero illas ,
nint & ipfìs Diapafon confonantia reddita eft . Altèro rurfiis vafe vacuo re-
,
femiflìs cum alia Diapafon confonantiam efficiebant : tertia vero parte intera
cepta , reliqnae Diapente cum alia comparata? edebant Similiter in Diateifa- .
ron confonantia, in illa enim quartam partem chordae unius intercipientes re-
liquas ad aliam adaptarunt . Quod etiam , iifdem fervatis rationibus, in fiftùTa
expertr Qui ponderibus confonantias comprehenderunt duabus chordis
flint .
Hic mollicula velie utebatur , tumentique fuit corp-.re , adeò ut illuni Attici
non jam Ponticmn fed pompicum vocarent . Porrò incefcù mitis erat
, ve- , &
xendus . Feruntirr mgenii ìllius monumenta preclara atque opt'ina.
(74) Idem Uh. 4. Segm. 1. SuccefTìt autem ei (Plutoni) Speulippus .». Oiia
autem annos Scho x Platonica; praefiiit , &c.
(75 Trti'tz,. dei Rofìiini di Prxt' Albino pi*. 115. ter%,
(11) De H fioricis G'neìs !!b. .. Ubi &
teftatnr ( Lai'rt ì'ti 1 , prope in omni
difciplinarum genere aliqua reliquifie , e.ique v.xKKi-x Te xxt clpi'a Pulcherri-
mi Si optima.
(77 L-tctius Uh. V. S'%m. 87. Mufici vero libri , ut De his qux apud Eu-
ripidei!» & Sophoclem reperiuntur , duo . De muiìci , duo
Cap. VII. i8p
neo C78) , e fingolarmente da Plutarco (79) He' feguer.ti
termini Eraclide in quel libro , in cui egli raccolfe le cofe
:
T. III. o O
dei
(78) Uh. X. pag. mihì 339. Heraclides Ponticus libro tertio de Mufica.
Ztiam Uh. XW, pag. 40 ;,
(79) De Mufica pag. mihì 318. Heraclides in libro in qiiem collegit res ,
(80) Svidas pag. mihì 117. Democritus , Hegefiftrati fìlius ant Athenocri- ,
ti, aut Oamafippi , eodem tempore quo Socrates , vel LXXVIT. vel LXXX.
Olympiade Abderites ex Thracia philofophus , difcipulus ( fecondimi quofdam )
,
rum . Acceflìt enim & Perfas , & Indos, & ^gyptios , ac fingulorum do-
flrina eft eruditus.
Sezm. 37. Hic , inquit , philofophos fimilis eft quinque
(81) Laertiut llb.g.
certaminum Et erat revera in philof'opnia quinque certaminum peri-
viflori .
& ajebat eos infanire unde etiam Gelafinum , ideft , Riforem , eum cives fui
,
(85) Laertìus he
eh. Segni. 43. . . . quietiffimè ac minimo dolore conclufit
Titani , ut Hipparchus ait , centellino nono statis anno .
(co) loc. cìt. Segm. 49.
Laertìus Sex autem fuere Democriti . Primus hic
ipfe . Secundus Chius muficus , coetanei ambo .
,
(86) Cornelius Nepot Vita. ». XV. cap. 1. Epaminondas Polymni filius The-
banus .... cap. z. Natus igitur patre , quo diximus , honefto genere : pauper
jam a majoribus relicìus. Eruditus autem fìc , ut nemo Thebanus magis : nam
& citharizare , & cantare ad chordarum fonum doctus eft a Dionylìo , qui non
minore fùit in muficis gloria , quam Damon , autLamprus, quorum pen'iilgata
flint nomina : carmina cantare tibiis ab Olympiodoro : fallare a Calliphxone
Cap. VII. 2pi
Nacque a" onejio legnaggio , da piai
ejfendo làfcìato già povero
Antenati . Fu poi di modo Tebano lo piperò .
iflrutto , che ninn
Perchè fa ammaeflrato a fonar di cetra , e a cantare al (nono
delle corde per Dionijìo , il quale nelle Mujìcali cofe non fu di
grido minore , che Damone , o Lampro , i cui nomi vanno per
le bocche di tutti : gli fu infegnato a cantar verjì coli' accom-
dopo d' aver dato grandiffime prove del fuo fapere , e del
fuo valore, eflTendo comandante appreffo Manti nea (92):
conofeendo d' aver ricevuto una mortai ferita , e injìeme , che
Oo 2 'fi
(108) Fibriciui Bibl. Gru. T. i. pa%. 107. Ariftoteles nams eft Stagiris Ma-
cedoni* Olymp. XCIX. 1. Pretore Diotrephe ante Chriftum CCCLXXXIV. ,
Ariftotelem illius fui (Te auditorem per annos viginti ufque ad defunflum fci-
licet Platonem Olymp. CVIII. t. Anno actatis Àriftotelis XXXVII. Ad Phi-
lippum Regem venit relicla Academia anno artatis fuac XLII. atque Alexan-
dri Magni , quintum decimimi annum agentis , ftudiis eft praefeclus Olymp.
CIX. t. eumque erudivit per quinquennium , hoc eft ufque ad Olymp. CX. 3.
«etatis XLVI1. Philippus Alexandri Pater interfeftus fuit Olymp. CXI. 1. hinc
Alexandre M. movente in Perfas , reverfus Athenas eft Ariftoteles Olymp.
CXI. 2. anno cetatis quinquagelimo ibique per tredecim annos in Lyceo do-
,
cuit Gratias Regis utriufque ufus eft fìngulari , ut Philippus Stagiram ipfius
.
ti (in). Un
Trattato di Mufica. Gare diMufica nei Giuo-
chi Pittici. Dell'Oggetto dell'Udito (in). Un libro della
Poetica . Due libri dell'Arte Poetica . E tre libri dei Poeti
Problemi, o fiano Queftioni di ogni genere (113), in cui
la Sezione XIX. tratta della Mufica . Grande difcordia nac-
que tra Ariftotele , e il fuo maeftro Platone , ftantechè Pla-
tone non approvava il di lui modo di vivere, né gli orna-
menti del fuo corpo . Imperocché Aditotele ufava vefti , e
calzari troppo ornati . Tagliavafi i capelli , cofa infolita in
Platone , e portava nelle deta delle mani molti anelli . Ve-
devafi nella di lui facciauna cert' aria di derifione per tut-
ti , una loquacità fuor di tempo , la quale tuttavia pale-
e
fava il di lui ingegno Quanto fiano tali cofe indegne d' un
.
(117) Creerò lib. V. Tufe. Qu&fl. io. Hic autem (Theophraftus) elegantiifi-
Bius omnium philofophorum , Si eruditiflìmus
Cap. VII. 297
marlo il fuo Amico , e la fua delizia , e Io qualificò per
elegantiflìmo ed eruditiflimo fra tutti . Due volte i Filofofi
liberò propria patria
la dalla tirannia (1 18) j ebbe nella fua
fcuola da due mila Scolari , de' quali trafcelfe , e lafciò per
fucceflbre Stratone : Scrifle ad imitazione del proprio Mae-
ftro un grandiffimo numero di libri fopra diverfe materie
(111?), fra le quali io qui notarò folamente quelle , che alla
Mufica appartengono . Un
libro de' Mujtci , tre libri della
Mujìca , ed uno degli Armonici (120). Di quefto libro è
verifimile che parli Plutarco (121), allorché dice : „ da quel-
„ le cofe che della Mufica fcriile Teofrafto il qual libro ,
mufica fcripfit Theophraftus , quem librum nuper ego iegi . Is enim tria ait
muficae effe principia : dolorem , voluptatem , inftinelum divinimi , quorum
imumquodvis vocem à confueto modo averfam ad canendum inclinet. Quippe
gemitus dolentium ac ejulationes ad cantilenam funt proclives . Lt ex:lt'ns . .
animi gaudi um eorum , quorum leviora funt ingenia , totum corpus exagitat
& ad motum corporis faltationemque numeris aptam concitat . • Maxime . .
te lagna vafi
,
perchè terminava di vivere , allora quando in-
cominciava a fapere qualche cofa; e Cicerone (124) aggiun-
ge, che fu '1 morire accufava la natura, perchè ai Cervi
e alle Cornacchie , fuor d* ogni fpediente lunga vita aveva
accordata , dove bre vidima agli Uomini la concedeva , i qua-
li le più a lungo viver potettero , vernano quindi vieppiù
perfezionate le Arti , e in ogni genere di dottrina potreb-
bono eglino erudirfi. Fama è, che Teofrafto fotte di natura
benefico, affabile, e giocondo nel parlare, dotato di una
fomma prudenza , e talmente accetto agli Ateniefi , che ef-
fendo da un certo Agnonide acculato , che mal fentifle degli
Dei , poco mancò , che fovra 1' accufatore non fi rovefciafle
la pena del delitto apporto a Teofrafto (125). La feguente
Immagine trovali impreffa fra le Immagini , ed Elogi degli
Uomini illuftri pubblicate da Fulvio Orfini (.126),
SE*
annis fé mori cerneret , dixiflfe fertur , fé dolere ,
quòd tnm egrederetur è
vita , quando fapere cepiflet
(114) C'cero Tufcul. 111. Theophraftus autem moriens , accufafle Natnram
dicitur, quod cervis &
cornicibus vitam diururnam , q.iorum id nihil intereffet;
hominibus, quorum maxime interfuiffet , tain exig'iam vitam dcdiftet, quorum
fi longinquior fiiturum fuifTe , ut omnibus perfeflis artibus,
aetas potuiiTet effe
omni d'-flrina hominum
vita erudiretur.
(ixs) Fulviut Vrfinus Imagìnes & Elogia Virar, llluflr. », 58. FuifTe dicitur
Theophraftus natura benefìcus , & fermone omnibus affabilis, ac jucundus
fiimmaqùe imprimis praeditus prudentia , atque Athenienlibus adeo carus, ut,
cum ab Agnonide quodam , quòd de Diis male fentiret accufatus efTet , pa-
,
sturi abfuerit quin accufator ob eam caufarn ilio ipfo crimine fit damnatus.
,
1
bio , fé Senocrito componefle o nò Peani , e in un altro
lo ponga nella ferie degli Scrittori de' Peani , non debbe
far meraviglia , qualora fi avverta a quanto lafciò fcritto
Melchior Cano (130), e da noi pure altrove fu rimarcato.
Di patria Ateniefe fu EPICURO figlio di Neocle , e
di Chereftrate (131) nato nell'Olimpiade CIX } In età di .
Cij?) Loc. cit. . ... diem obiit anno fecundo centefima: vigefimac feptimae
Olympiadis , principe Pytharatho , cùm feptuaginta & duos vita: impleviffet
annos . Vide P. Eduard. Cor/ini T. 4. Fajli Attici pag, 8j.
(140) Gronoviui Thef, Antiq Grtc. T. u ». 96.
(141) Plutsrchus Vii* ex edìtìone Bifilex ijjt. in Vìtitm Urei* Guarino Ve-
tmenfi interprete pag, 1^0. Erat inter ejus familiares precipmis Hieron quidam,
qui maxime illius gloriam & dignitatem augebat, plurimo tempore do-illius
mi nurritus , unaqué fecum mufica: & literarum difciplinis Hic fé
inftitutus .
Dionyfii filium arferebat, qui Chalcui cognominatus eft , & poemata nonnulla
Compofuit , quorum aliqua ad noftram ufque setatem permanferunt
(141) Vite Ai Plutarco trai, da M. Loiov. Domemehi P. 1. pag- 817.
joi Cap. VII.
contemporaneo di Teofrafto (143). Illultrò Euclide le Ma-
tematiche difcipline con fcritti acuratiflìmi , ma fopra tutto
fi fegnalò negli Elementi della Geometria , onde lafciò fcrit-
tem in mathematicis habitum eft afTecutus , neque ufquam deceptus eft fyc.
Ger. Jo: Voflius de Seient. Matbem. Cap. XV. Quod ex iis, quos dixi , fcriptori-
fcus reelè monitum tum Federico Commandino, infigni Mathematico ; tnrn do-
,
quern etiam Grotii pater hujus /cripti auclorem exiftimavit in Notis ad Capel-
la: paginam 316. fed futili argumento
(1481 ETKAEIAOI avrs HetTaro/Ari k«vo'vo? Eu-
t'axybiyr)' A'puovixri rou
clidisRudimenta Mnlìces. Ejufdem fecìio regular Harmonicae e Regia Bibliothe-
ca defumpta? ac mine primùm Grasce & Latine excufa , Joanne Pena Regio
Mathematico interprete Farifiis apud Andr. Wechehim 1557. 4.
.
(149) M ibomiur he. eh- In illa tamen ( Pent Ver/ìtne ) non paucos errores
'
,, iìcos quoniam confecuti jam fumus Euclidis, (live forfan Pappi Alenali dri-
„ ni ) rudimenta Muiices , & ejufdeu Aucìoris Secìionem regnla: Harmoni-
„ ex &c. „,
(151) Fabrìcìm he. eli. Pena: verfionem exhibet etiam Petrus Herigonus in
curfu Mathematico Parif. 1644. 8.
(153) Idem he. c't. Ab eo tempore Marcus Meibomins Vir docliflìmus Gra>
ca emendavit ex codice Vulcaniano cui titulus A'va>vJ/u.u àaceyoyi] ip^ovm);,
,
tum ex ali s binis codicibus fcriptis ConventrienC & Earocciano , qiiofcum Da-
i
ya 9 8 , e il
: Semituono, o Limma in Proporzione 256:
242 , con tutto il reftante , viene a uniformarli alla dottri-
na , e al fiftema da Pittagora ftabilito Sopra quanto fi è .
(1 J5) Vabrieiut he. cit. p. 379. Illa porro ypaiu.fj.iKK Ss<upii/u«r« live diagram-
mata lìnearum, uti & ipfum typum Canonis fefìi primus Meibomius feliciter
reftituit ,
fecutus in Euclidis hiculenta , quam dixi , editione Dayj'd Gre-
quem
gorio obfervat hanc canonis feflionem Ptolemari Tentenni confentire , Arifto-
xenea: vero opinioni , quam Ifagoge refert , atque adeo Ifagogae ipfi adeo effe
adverfam , ut illius refutatio quondam videri queat. Siifpicatur itaque utriufque
fcripti auÀorem effe non Euclidem , fed fortaffis Claudium Ptolemauun , qui
in Ifagoge fententìam Ariftoxenis expofuerit, in feflione Canonis confutaverit.
(156) Meibomius pag. 13. fea. Euclidis Sefléo Canonis.
(157) Svidas pag. mihi 313. Eratoftenes, Aglai five Ambrofii filius Cyre-
naeus Ariftonis Chii philofophi , &
Lyfani* Cyrena:i gramatici , poetar Cal- &
limachi difeiptilùs
Cij-8) P. Eduari. Co'JÌHut Fajli Attici t. 4. pag. 83. Eratofthenes Aglai filini
hac Olympiade ( CXXVI. ) Cyrene in Lybia in lucem editus memoratur .
(159) Idem pag. 94. Secundo hujits Olympiadis ( CXXXIII. ) anno Ptole-
maeo Philadelpho ejtis fìlius cognomento Evergetes in Aegypti regno fucceffit,
qui Eratofthenem Athenis Alexandriam accivit. Cer. Jo: Vo/Jiui de Scienti!*
Mathzmat. Cap. 33. i. 5. Ptolomaro Philometori fucceffit Ptolemauis Epiphanes
Sub quorum utroque claruit Eratofthenes Cyrenarus , bihliotheca: Alexandria:
prxfecìus . Mofes du Soni in Microbio Luciani ti. 17. EptxTo3tvy)s . Pr«e/iiit hic
Bibliotheca: Alexandrina? poft Zenodotum
(160) Cenforinut de die natali Cap. XV, Eratofthenes quoque, ille orbis
terrirum menfor
30$ Cap. VII.
Geometra (i^O- Verfaro era pur anche nella Mufìca , co-
me riferifcono Tolomeo (162), Teone Smirneo (163), e
Porfirio (164) Fa menzione in un fuo Manofcritto il Ca-
.
zione latina di efla Epiftola , che fi legge nel IV. lib. della Geometria di
Georgio Valla, in vece di Plfnthurti fi legge Latere. Plinthos è detto anchora
Pars Epiftilii , onde TrX/ySnJrj* da Latini s' interpreta Lateraili quadrati, cioè,
Matoni , o Pietre quadre di terra cotte.
(i ^7) Zirlino Sopplimenti Mulìcali Hi. IV. Cap. XIX .... onde è detto
MtiroXa^iof , dal verbo Mzao'kxfisù) ; che vuol dire Pigliare , o Ricevere ,
Tuor di mezzo : Il perche fi chiama quafi Ricevitore nel mezzo* ufo di que- V
llo Iftrumento è molto neceffario nelle Dimoitrationi di molte cofe nella Mu-
fica ; perciochè co '1 fuo mezzo potiamo dividere ( dirò così ) in q ìante parti
eguali & proportionali fi voglia ò pur tramezzare propottionalmente da quan-
te Chorde farà dibifogno , ogni Mufico Intervallo &c.
(168) Papput Alexandria. Matbematieae Co'leclionei < Problema I. Propof. V.
Duabis datis re<3is lineis , duas medias proportionales in continva analogia
invenire. Ut Eratofthenes. Sit plinthium compaflum ABCD. &c.
(169) Inflit. Harmon. F. ì. Cap. xj.
(170) Dr quefto ritrovamento ne parla fpeeia'mente Teone Smirttet in Matbtm>
Cfff. I. , t'I di lui Comment*t«rt lfmatlt BullìaUo pag. 191,
\
Cap. VII. 307
Geometrìa ; di ritrovar due melane lìnee proponìo*
ìnfegndndo
nati tra due propojle £' ben vero , che fenza /' ajuto d'un'
.
'
& FD, dupla: atque harum utraque , dupla ipfius EH; ( propter A B duphin
ipfius A E : ) Adeoque AC , ipfius E H quadrupla ; reliqua? autem H K refqiii-
tertia . Demonftratur autem & MG
ipfius LG dupla: ( quoniam ut D C ad
C M , fic eft D B ad G M ; ut autem B A ad A L , quod eft iterum ut D C
ad CM, fic BF ad LG; & propterea , ut ad GM, fi- ad LG; BD
BF & alternatim , ut ad BF, fic BD ad LG). Eft igitur MG AC
ipfius G M fefquialtera , ipfiufque G L tripla , Difpofitis itaque quatuor chor-
dis acquiton-s , in his ipfis AC, EK, LM, &BD reftarum politionibus :
E L IW
GH D ::iu*. E
E ritornando ad Eratoftene , egli fu tra quelli ( come fi è
dimoltraro parlando di Archita alla pag. 269 ) , che Affa-
rono un particolar (ùlema per ftabilire le Proporzioni degli
Intervalli delle quattro Corde dei Tetracordi in ciafcuno
dei tre Generi di Mufica riportati da Tolomeo (173). Ec-
cone 1' E l'empio di Eratoftene ;
. Ge-
verfus E , ; perque hujus fecliones fic fadìas, teudamus
extremo acutiori chor-
das ipfi AC atque inter fé arquitonas ; atque, hoc demum
parallelas , faflo ,
commune futnrum chordis fubduiftorium , eifdem fubjiciamus , in fini recls;
qnae pimela A E conjungit ; ut AFE; Conficiemus iterum chordarum longi-
ttidines in eifdem rationibus ; qua; itaque recipient rationum examen
, fingu-
lii generjb'us cnugruentium . Qupniam ut fé habent inter fé , recise ( ab E
funiptàe ) in CD ; ita fé habebunt inter fé j
qua: ab earum terminis ufque ad
AF, aguntur ipfi AC parallela;. Puta, ut ad ED, fic C A ad DF: qua: EC
propterea D apifoh exhibebunt, quoniam in ratione dupla. Si autem porro,
à CD,
auferamus CG, recìa: EC
partem quartarn ; & CH, ejufdem partem
tertiam atque ad G & H chordas lVatuamus
: ut & primitu* . GKL, HMN,
pofitis arqiitonas ; adeoque fiat AC. ipfius GK, fefquitertia ipfiufqiie HM, ;
fefquialtera ; itemque , ipfius DF, ftfq litertia HM, & GK fefquialtera icU ;
peditum ; quod non opus hab'eat chordarum inter fé diftantias mutare : Hic
autem, pra: ilio; quod commune habear fubdudorium urjicumque, & eodem ,
fjtu pofitum ; Et porro quol poffit illud fubductorium ( per E tranfiens ) de-
,
Jn fingulis aptationibus : hic autem pra; ilio, qiod chordas integras transferré
oporteat; atque etiam quod chordarum diftantias (non arqnales quidam, fed)
f*penumero multimi differentes, tranfire oporteat, taclus expediendo .
Ó7.0 SttUmtns l»f. tU, Uh, li, c*p. 14. In tertia : fecundum Eritofthe?
'
Cap. VII. 30$
Genere Enarmonico
B xB G E
120 || 117 fS 114 i? 90
B C #C E
120 fi 114 H 108 % 99
Genere Diatonico.
B C D E
120 11* "3- 54 I io*- *S g 9°
• Eratofthenis Cro-
matica « X i| X fi
.== • Eratofthenis
I
Diatonica § § X X f**-
— \
•
(174) Hiflarica pag. mihi 313. Obiit anno actatis LXXX. ex inedia propter
aciem ocuWimi hebetatam .
(175) Lucianur in Microbio N. 17. T. 3. pag. 118. Eratofthenes , . . . duo
& ofloginta hic vixit annos»
(i7f>) Fabrhìuf Bibl. Gru. T, 1. p. 471. Inter difcioulos ejus , Menandrum
( diverium à Comico celebri) Mnafeam , Ariftin aliofque , infìgnis full Arifto-
phanes Byzantius Ariftarchi prxceptor de quibus in Gra'Timatic'S erit oppor-
,
tunus difendi Incus. Obiit Eratofthenes ex inedia prae tardìo ex hebetata ocu-
loruin acie concepto Olymp. CXLVI. 1. ve! 3. anno actatis LXXX. , vel ut
Lucianus LXXXII. ante Cnrjftum iQtf.'vel '04,
(177) Svilir Hìjìoricx pag. mihì 138. Didy mis Heraclidae Filius grarnmati-
cus , apud Neronera vixit, ac ditatus eli, infìgnis Muficus, ad cantica ap- &
pofitus .
3io Cap. VII.
Al riferire di Porfirio (178) fcrifle un libro intitolato: Dif-
ferenza della Mufica Pitagorica dall' AriftofTenica , e perciò
fu chiamato Pitagorico ; ferine pur anche un libro citato
da Clemente Aleflandrino (179) : Della Filofofìa Pitagori-
ca . Abbiamo da Porfirio un compendio della opinione di
Didimo intorno alla Mufica , il quale elTendo coerente alla
dottrina di Pittagora già fopra (180) da noi efpofta , quin-
di non faremo altro che accennar brevemente alcuni prin-
cipii , fopra de' quali è fondata la di lui opinione Dice .
tatione Senfitiva ufi dicuntur : Tales fpeciatim flint Organici; iten Phonafcici
( feu vocis exercenda: Magiftri ; ) & fimpliciter quotquot etiamnum (prò more)
exercitatione , rationis experte , dicuntur uti. Alii in viam liis contrariam
impulfi, Rationem praetulerimt judicem ; nec ultra fé Senfui fic addixerunt,
quam folummodo q ìatenus occafionem fuppeditat , à fenfibilibus defuinptam ,
ut ratio inde deducatur . Suntque hi pythagorii
Cap. VII. 31I
abbracciano e Senfo , e Ragione , accordando però alla Ra-
gione la precedenza , e fra quelli lì novera ARCHESTRA-
TO 1
B
120. o
Genere Cromatico (185).
\\
C
112. 30 |j
DE
108. o | 90.
B
120. o
Genere Diatonico (186).
||
C
J12. 30 *5°
DE
ibi. 15 | 90. o
n Tra-
— j-'xj xì' '- —~
(181) Idem pag. ni. Alii autem flint qui iitrnmqiie ponnnt , Senfum &
Rationem ; fed Rationi tribuunt prarogativam : Inter quos eft Archeftratus
(<o) Porphyriut in Ptolemtì Harmonìca pag. 189. Nam , quod plures qiiicfern
fuerint , tum ante Ariftoxenum , (ut Epigonia , Damonia , Heratoclea , Age-
noriaque . alijeque aiiquod , quorum ille mentionem facit ; ) tum pori illum ,
quas defcripferint alii, (ut Archiftratia , Agonia, Philifcia , Hermippia , &
fi qise fint aliae ) eft quod dicamus
X ?' X
j| } =
(>8«) Le-, eìt fecundum Didymum; in rationibns fefquio<3iva, fc
fefquinona , & fcfquidecimaquinu g XyX J| =: i
3ii Gap. VII,
Tralafcio dì riferire altre opinioni di Didimo intorno ai
due Siltemi di Pittagora , e di Ariftoffeno, perchè già qui
fopra abbondantemente fé ne è parlato , esponendo la dir
verfità de' Siftemi di ambidue. Non voglio però tralafciar
di dire, quanto Porfirio riferifce di Didimo. Scrive egli
pertanto (187), che Tolomeo ne' fuoi Armonici coftumò
di riportare molti fentimenti di Didimo preft dalla di lui
citata Opera della differenza della Mufica Pitagorica dall'
Arilìoffenica , fenza però citarne 1' autore . Dobbiamo in
fine avvertire , come Didimo Proporzioni della
nel Affare le
fpecie Diatonica poc' anzi riferita , ha aperta in qualche
modo la flrada per iftabilire le Proporzioni degli Intervalli
del noftro Contrappunto , i quali non v' ha dubbio , che
non poffono ftabilìrfì fenza ammettere due forta di Tuoni
l' una Maggiore in proporzione Sefquiottava § , e l' altra
Minore in proporzione Sefquinona f , e fenza in feguito
ammettere ancora il Semituono Maggiore in proporzione
Sefquidecimaquinta 4f > affinchè affieme uniti per ferie quelli
due Tuoni col Semituono venga a compierfi la Quarta (188)
Dilli in qualche modo a ftabilire gli Intervalli del noftro Con~
trapunto ; ftantechè avendo Didimo collocato il Tuono Mag-
giore ! tra D E , e il Tuono Minore '£ tra ne viene CD,
in confeguenza , che il Semidituono , o fia Terza Minore
tra BD da diffonante, perchè compofte le due Proporzio-
ni del Semituono Maggiore , e del Tuono Minore , ne ri-
fulta una Terza Minore , che per effer mancante d' un Com-
ma
(187) Porphyrinr Comment.
in Hnrmon. Ptalem. pag. 190. • Sed fspe- . &
numero non ero eos de nomine citare, quorum iitor demonftratio-
folicitus ,
nibus : curri & eum ipfum qiiem explicamus ( Ptolemarum ) plurima q'uidem
riedum fere omnia, ab antiqmoribus furopfiffe reperirmi!!; nunc quidem in-&
dicantem , à quibus acceperit demonftrationes , nunc filentio prartereuntem .
Qilih & Didymi illud , de differentia Mufica; Pythagorica* ab Ariftoxenica , .
so : 71
16 '5 Semituono maggiore!
1440 : 1080 Quarta .
%<e) 4 ; 3 Termini radicali della Quarta t
Cap. VII. 313
ma moderno §1 diviene Diffonante (189). Tolomeo però
offervò che collocando il Tuono Minore '# vicino al Se-
,
dem animi recreatio per accidens ;feopus vero propofitus ad virtutem ca-
,
peflendam utilitas . Quod cum mnlros alios latuit, tnm illum , qui in Cicero-
nis , Politicis contra Muficam quaedam differuit : Nnn enim ego pu-
Romani,
tem hujufmodi effe dieta. Quomodo enim quis adfirmarit illum Mufica:
i'ìi
tam virtiites quam vitia difeernentem ? Virum qui tunc rhythmis folis iifque ,
,
at qu* de Rofcio, propofitae caufsc grafia; & nos eundera fermonem inverte-
ce nihil prohibuerit.
314 Cap. VII.
la Mufica
, v' è luogo a giudicare , che quanto ei fcruTe ne'
libri della Repubblica non già in proprio , ma fibbene in
altrui fenrenza lo fcriveffe (193). Vuole inoltre il Meibo-
mio che Ariftide fiorine prima di Tolomeo (194), e la
,
Attf'.tt. Cjlrnet Brevit Chronologin E/iit. Hertìmit pag. 79. Anni Chrifti H3.
Plutarchus , Epicìetus , Favorinus , iÉiianus , Florus , aliique viri dodi florent
Cap. VII. 315
fu confrontato con altri due Codici , uno di Oxford della
Biblioteca Magdalenenfe , l' altro della pubblica Biblioteca
Bodleiana collazionato da Gerardo Langbainio , e finalmente
venne riformato nel Tefto , e nelle Note integrato , mercè
ildoppio confronto e col regio Codice di Parigi , e con
T Roma , pel primo de' quali pre-
altro della Barberina di
tto 1' opera fua Claudio Salmafio , e per 1' altro il dottia-
mo Leone Aliaci (196). Sopra tutti gli altri Greci, le di
cui Opere ci fono rìmafte , è Angolare quefto Trattato di
Ariftide (197) , perchè egli contiene ciò , che prima dagli
Ariftoflenici fu infegnato dell'Armonica , e di tutte le altre
di lei parti ; tutto ciò di che
Antichità fi fervi per for-
l'
grammata, mihi defcribenda curavit vir Illuftris Ci. Salmafius Eadem dia-
•
grammata, & depravata quxdam loca, cum in hoc Ariftide, tum. in Arifto-
xeno & Alypii finem , Roma: ex Barberino codice defcripfit vir doóìi/firnus
,
Leo Aliatili*.
(197) Meibomìui lor.cit. Quidquid olim Ariftoxenii de Harmonica & re- ,
ca, abbenchè nel primo libro egli faccia parola della divi-
fione del Tuono in due Semituoni uguali , e dei Diefis Trien-
tali , e Quadrantali (198); così pure, fecondo il filtema di
Ariitoifeno ,
parli delle differenze , non già delle Proporzio-
ni degl'Intervalli (199); ciò non oftante nel decorfo dell'
Opera al libro terzo, parlando di propofito degl' Intervalli
egli s'uniforma al fiitema Pittagorico (200), dimoilrandofi
parziale , e feguace di Platone , particolarmente in ciò che
riguarda la creazione dell'Anima (201) Non devo in fine .
in asqnalia fecari hunc adferunt . uti fortaflis veritati quoque eft confonum .
(log) Idem he. cit. pag. 10. Ut autem manifefta fiat qua: dicimus , in nu-
meris fatturi fumus divifionem, fuppofito tetrachordo unitatuin LX. Enarmo-
nia eft divifio: VI. , VI. , XLIIX. per diefin q'uadrantalem , &
diefin quadran-
talem , &
dito.num . Mollis Chromatis divifio: Vili. , Vili. , XLIV. per die-
fin trientalem , &
diefin trientalem , &
triemitonium ac diefin trientalem . . .
(100) Idem loc. cit. pai;. 115. Exponuntur autem ordine numeri quatuor :
CIIXC. CCXVI. CCXLIIt. CCLVI. , quorum & divinus Plato meminit
in Tinaeo, Muficam , q la: fenfu percipifir ab ea , qua: intelletti!, accuratio-
ne longe vinci convincens . His à nobis ita fpettatis , fi velimus chordam ,
fuper plano aliquo mediocri tenfam , quod nobis omnes numeros recìpiat
psr prasdittas proportiones tangere , omnes nobis rtperientur foni . alii qui-
dem in numeris confonantiam habentes ; alii vero per confonantiam immi-
,
nuti Qjaie & Fythagnram ajunt , cum ex hac vita abiret amicos adhorta-
. ,
pientes confirmarunt . Dicit enim alicubi & divinus Plato in Tunaeo ha:cce :
Quod cum individua: ac dividila: eflentia: mediani accepiflet, atque eas , qua
in eodem ac d verfo , dividua & individua natura funt medietates eflentiarum
;
,
dem adlìdue ordincs obfervet ; fed interdum à Ionga incipiat , definat vero in
brevem ; aut contra atque interdum à pofitione , interdum ab elatione , auc
:
aliter periodimi abfolvat. Ita autem mag s funt adfecìi , qui jam ex pluribus
rhythmis conftant. quippe major in iis eit inacqualitas Quare li corporis quo-
.
tore
ree per inconveniens a;que moverit Porro in perfetta Mufica efficacia ac no-
.
tio fumitur utilis ; & diftio decora, tum fyftema adfimile , & fonorum har-
monia; ac certi quidam rhythmi , & inftrumenti ufus adprr.batus . Quare per-
fetta in Mufica operatione flint adducenda , quando extremitas nullo modo
eft noxia. inrerdum vero miftio cum aliis adhibenda id caventes necubi ex
, ,
qua; in Mufica eft hirnonia, per eafdem proportiones confiftat, motis fimili-
bus , etiam fimiles adfettiones una moventur. &c.
(ìoj) M. Aurei. Ciflìodorus de Mufica. che» fin quam apud Grascos
Alypius , Euclydcs, Ptolomarus , &c.
(io«) Me'b-mirit in Ut. Lettori Bcnev. ante Uh. I. de Mujt. Ariflid* Quin*
tìl, Alypinm quoque & Gaudentium ante Ptolemaum . &c.
,
(108) Jo: Alb fabrìcìui Biblio'h. Grs.cn T. 1.. pag* 16}. Alypius à Caffio-
doro de Mufica pag. <,%%. prxponitur Euclidi ac Ptolemaeo : faltem snte Clau-
dium Ptolemaeum fcripfiffe M- Meibomio videtur licet Menrfitis exiftimet
,
(109) Meìlomìus in Ut. Lettori Erudito ante Alyp. Primus ( Codex ) eft Sca-
concludes , vel Grasce ultra pueriles anaos ipfum non fapere , vel pueros hoc
opus ex ipfius autographo exferipfiffe , qui prò libitu id femper mutarint.
Quis enim hsc ubique à typographorum operis peccata credet , cum etiam
seri eadem incifa habeantur? An vero non meram harc barbariem fapiunt ; ut
vere barbara Gr«ecorum nomina fu irte ( quod pag 115. aufus fiiit dicrre Kir-
cherus ) Lecìor Muficarum rerum ignarus judicet ? In una illa tabula pag. 54'«
facile ducenta errata numerabis , Quam illud quoque turpe ibidem eft, quod
juxta (UEffU* , & fequentes cliordas , ponuntur litera: abtìc prò abcd. Hoc
forfan fcire defiderabit Leftor cur bina duntaxat genera , Diatonum & Chro-
,
adgreffiis , quam hunc Alypium ; nullum tam felici fucceflu . Practer enim irì-
numeros errores, quos ex ipfisnotis, earumque deferiptionibus , fuftuli s feptem
amplius integris modis mutilimi rettimi ac compievi
(xij) Alypius Introduiiio Mujìca pag. i.Venatur vero maxime, atque coh-
iemplatione defigitur in ea Mufìcès parte , quar ordinatam fonofilm conftitii-
tìonem confiderat, cujus feptem funr partès. Prima, de Sonis» De Interv'al-
lis altera. Tenia, de Syftematis. Quarta , de Generibus
,
1
Quinta, de Tòni s.
.
eum ratìone adfirmari poffe exiftiment. Cura enim alias reliquos , qui de Har-
monica fola traétant , ob generalem opufculoriim fuortun infcriptiotìem merito
reprchendamus, quante juftiut hoc faciemus io Autore , qui feptimaiB {fuimtant.
312, Cap. VII.
Introduzione Mujìca ,
perciò in virtù di quefto titolo , e delle
parti della Mufica da elfo indicate , avrebbe dovuto in par-
ticolare di cadauna di efle parti trattare . Ciò non ottante
e^li non tratta che della quinta , che è quella de' Tuoni ;
ond' è che penfa il Meibomio non eflere queft' Opera , che
abbiam di Alipio fé non fé un frammento , e che a riferva
della parte , che tratta dei Tuoni , il rimanente dell' Opera
fia andata perduta
GAUDENZIO Filofofo , che fembra aver fcritto avanti
Claudio Tolomeo , inerendo alla dottrina di Ariftofleno
compofe un Trattato intitolato Introdurrne Armonica . In-
torno la Patria di Gaudenzio , non ho faputo ritrovar Scrit-
tore , che ne faccia menzione ; Confettano pur anche il Mei-
bomio , e il Fabricio di non aver potuto ftabilire cofa al-
cuna di certo rapporto all' età , in cui fiorì quefto Autore
piega però Fabricio a credere , che folle anteriore a Clau-
dio Tolomeo (217). Per pubblicare codetta Greca Introdu-
zione aflìeme con la Verfione latina fi fervi il Meibomio di
un Codice di Patrizio Giunio fomminittratogli da Giovanni
Seldeno, che da Gerardo Langbainio Prefetto del Reginale
Collegio di Oxfort fu confrontato con altri due Codici della
Biblioteca Bodlejana di Oxford 1' uno Saviliano , e l' altro
Barocciano (218) . Oltre gli accennati Codici di Gaudenzio,
de*
beri poflìt , qui hanc Modorum docìrinam & crìfJ.eicoTixr}v , ut in primis diifi-
cilem & intricatam , perdidicerit . Atque hoc Ariltoxeni quoque tempore qui-
dam contendebant , cantus fingulos notis fuis defcribere , Harmonicse tra&atio-
nis finem ftatuentes , :
i.
(118) Meibomiut loc. cit. Codicem ille (Joannet Seldenus ) nobis fiippedl-
tavit Celeberrimi viri Patri.cii Junii ; quem , ne hìc confifteret iplius liberali-
tas , prius cum aliis codicibus conferendum cenfuit . In ilio .a utero Seldeno
Aio gratificati^ eft , noftroque voto adnuit , vir iummae eruditionis Gerardus
Langbainius , Reginalis Cpllegii , quod Oxonii eft, Prarfecìus celeberrimi^.
Accurati/lime ille contulit ( conjetìuris quibufdam additis , quas Notjs noltni
iafer,uimu« , ) fcriptum hunc Gaudentium, cum binis codicibus Bibliothecaj Bo-
Cap. VII. 323
de* quali fi fervi il Meibomio , altri due ci vengono indicati
da Giovanni Meurfio , V uno della Biblioteca Reale di Pa-
rigi e l'altro di quella dell' Elettor Palatino paffata di poi
,
dlejansc , qua; Oxonii publica eft : altero quidem recen.tiore, quem illi Biblio-
theca; donarat vir accorrimi judicii , &
ob editum Chryfoftomum perennis
gloria:; Henricus Savilius: vetuftiore autem altero, quem curri aliis omne
genus MSS. Graecis , qui Francifci Barocii fuerant , eidem Bibliotheca; dona-
yit Pembrochiae Comes Guilielmus, Accademia; Oxonienfis quon-
Illuftriflìmus
dam Cancellarius
(119) Meurfiut in Arijlox. Hot* p. 118. Gaudentius Ejus fì<Ttxyoyrj «p/uovixi)
.
Mutianus ifte , Gaudentii interpres , idem eft Mutianus Scholafticus qui Chry-
foftomi homilias quafdam latine convertit , ac vir difertiflìmus dicitur ab eo-
dem Caflìodoro C. 8. divin. ledi. Vedafi la Bibliot. del Gefnen verbo Mubianut r
tosi pure quella del Fabricio intitolata - Bibliotheca Latina med. &
ìnfimi *ts-
tit T. V. editi fatavi! 17J4»
(i»i) hoc. eit. Tonus Lydiuf totus periit : Hypoa:oIii principium tantum
reftat. Cacteri modi piane abforpti vetuftatis profundo latent. Neque vero ul-
lum dubium effe poteft , qttin omnes tonos , faltem generis Diaconi habue%
,-
fu hi e Gaudentius.
(ì»i) Vtdi qui foprs l'Anno». (117) »
314 Cap. VII.
ilpretendono Fabricio, e il Meibomio (213), eforfl il deduca-
no da quanto l' ifteflb Gaudenzio lafciò fcritto nel Capo , ove
parlando dei Generi (224), fuppone che il Diefis Enarmo-
nico , fecondo V opinione di AriftofTeno , fia la quarta par- :
(115) Mtibomìui he. eìt. Aucìor eft feflà Ariftoxenius , ut plerique omnes
qui ante Ptolemxum de Mnficcs aliqua parte tracìatus confcribebant >
(114) Gaudentìus Karman. Introduci, de Generibus pag. J. Carterum in Enar-
monio primum &
incompofitum intervallum eft quarta pars toni , vocaturque
Diefis enarmonia: in Chromatico , toni triens ; vocaturque Diefis Chromatica
minima .
T. UT. T t 1. Spe-
que , prò quoque Genere, quales cuiufque generis natura poftulat;) quarum
neque plures, neque pauciores, natura patitur fupponi
(140) Lemme RoJJì Perugino nel fuo libro intitolati) e! Siftema Mufìco ove-
TO Mufica Speculativa :=! nel Cap. IX. ci e [pone precifimente quanto hanno la-
/ciato fcritto i Greci, i Latini, e ì noflri Scrittori intorno alle Specie delle tre
Confonan-Le Quarta , Quinta , e Ottava . E della Quarta in particolare vedafi
quanto ne abbiamo ferino nel Primo Tomo della Storia pag. 143.
(141) In gran parie è fiato ricavato V efpoflo efempio da una Figura delle
fpecie dell' Ottava efpofla dal Meibomie nelle di lui Nota: in Euclidis ln-
:
.2 o
«
tJ
'a
o
&
•—
o ^Oh aa
«9 vi O ^ g g
60
s Q /ffa /fra /ff»
O 72 Uh
P< e e mi
V.C
V. \e mi veml
\ 1 >n
d d d
fc ^ /C* /Cf» /Cf» /Cf* /e f»
^ \^ml \^ m \^ m \^ mi \^ mi \^
' ' mi
T. T. T. T. T. T. T.
a a a a a a a
G G G G G G .u
/Ff» /Ffa /Ff» /Fi
'
P fa p w o
OJ
U O-t
\E mi \E mi \E mi \E « U CO
W
D D D .a oj
CU
Cuh
CO ^»
Cf» c (J
4>
e-,
CO
(
k
^mi u OJ to •
u Cl,
V V CO
l_>
a.
co »n
Oh
«2 N
(141) Hìeronymus de Moiis Muficis veterum lìb. 4. Op. MSi. pag. mibi
1-69. . .qua quidem diftributione id illieo eli effeflum
. ut qua' fpecies, ac
,
fané omnium eadem femper mantìt Sed quum nuodóriim imiifcujufque ocìo
fint q>iafi gradus (totidem enim funt ipforum chor.lac) quumque inSmus , ac
graviffijnus., nec non fuprem ìs atque àgutilfimus extre norum vini ob-ineanr ;
ìi medium quasrimus, quartus eri a gravillìmo fumendis. Chordarun enim
quartam in unaquaque Diapafon medi a ili vocari, atque (uberi prò media, ta-
metJi vere inedia illa non (it, ex eo antea doctiimus , quod e duob.is dniun-
<S:s terachordis illa primum quali o r tnn duxerit , qua; qu.nn e ite ri t coniua-
da , feptern ambo chordis continibantur q.iarum quarta vere media tunc
,
exftitit , eaque de caufla illis podea diliimctis , ac feparatis idem illi nomea
perpetuo manfit
(145) Giovi n fratte. Bteittell! Fioretti* Sj>oJìz,, itile Muficbc it Cri* ' Litt,
Qj. MSS. Ve' Tuoni ?*£• m 'b' *7«
Cap. VII. 331
furono ridotti a [ette , e adattati alle [ette Specie della Diapa-
fon , che nell' ordine di dette Specie è la più grame , ma per
ordine contrario perchè la prima Specie della Diapafon fu adat-
,
tata al più acuto de' detti Tuoni , il quale era il Mijfolidio così
chiamato per effer projjìmo al Lidio . Sotto al Mijfolidio un fe-
mittiono •veniva adattato il Lidio nella feconda Specie della Dia-
pafon Sotto al Lidio di un Tuono era collocato il Frigio , nella
.
un Tuono era adatto /' Hipofrigio nella fefla Specie della Dia-
pafon mede/imamente così eh amato per effre corri fpondente al
Frigio , così l ultimo per effere corri fpondente al Dono fu detto
Hipodorio collocato un Timo fotta all' H<pòfrigio nella fé t ti ma
Spece della Diapafon. Altra ragione più imporrante delle
fette Specie dell' Ottava induffe Tolomeo a ridurre il nu-
mero dei Tuoni a foli fette , ftantechè dilettafi , come dice
egli (244) , li voce di eferatarfì più tolto nelle Melodie di
mezzo , che nelle eltreme , per la moleitia e lo sforzo , che
recano le eccedenti acute , e gravi ai Cantori . Egli è conni-
5
ne fentimento de Greci , e dei Latini , che la Voce umana
non eitendafi dal Grave ali* Acuto , o da quefti a quello
più di quindeci Voci , come dimorerà Nicomaco (245), par-
lando delle ventotto Corde dei tre Generi , Diatonico ,-
Tt 2 _ Cra-
(144) Ptolcmtut Harmonic. lib. 17. Cap. ir. Patet autem porro, (Toni*
hifee a nobis pofitis ,) Illins qua: eft (in fingulis) potevate Mefe-, prnprium
aliquem elle fyilematis Diapafon fonum ; quippe quod idem fit hornm (tono-
rum ) afque Specierum ( ipfius Diapafon ) numerus . Si igirur d'efiimati!> Dia-
pafon , in Iocis quali mediis perfecìi Syftematis fituin ; nimirum , qui funt ab ea
quae eft ( pofitione ) Hypate Mefon (E
la mi), ad Neten diezeugmenon ; ( eUmi)
(eo feilieet , quòd deleitetur vox , circa medias potiflìmum mslodias vefari ar- ,
ane occupari ; raro ad extremas excurrens ; propter moleftiam nimirum & coa-
ciionem quam habet ea qua: eft ultra mediocrem fiveremifio five intenfìo*) &c.
(145) Hicomachut Harmonieet lib. Il, pag, 35. Sunt itaque- omne-s cnordx
in tribus generibus , five etiam pluribus , viginti ocìo inultitudfne . Nec plu-
tes his , nec pauciores quod humana vox recipere il as nequeat . Ut nec ia
grave practer hat gravior reperiatur , ob ditìas ab ipfis buccinationcs , fa» &
3 31 Cap. Vii.
Cromatico, ed Enarmonico, delle quali è comporlo il Sì-
ftema Maffimo , il quale , confiderando le fole Corde del
Genere Diatonico , non oltrepaffa il numero di quindici
E ficcorne il Tuono della difgiunzione , che è tra a la mi re ,
e bfak m 't ita nel m?zzo del Siitema Maffimo citile 15
Voci , in elfo vi ftabiìì il Tuono Dorio dipoi trafportò ;
actinim vero, ob voces exile* , & fonos liipónim ulùlatibus adii iti Ics ; qui
|
i
tiorum graviore , graviorum vero- acutiore, quindecim chordas ipli bis dia-
pafon fecunduin fyilema immutabile conftituimt
(146) Loc. cit. I b. 1. Czp. io. Simpliciter enim tres ( Tonos ) omnium antiquif-
fimos , fuppofuerunt ; Dorium , &
Phrygium &
Lydium , diclos (denomina-
, ;
tione à geritibiii fuinpta , linde ceperunt originem ; aut prout quis aliter cail-
fam affignaverit ; ) Tono à fé invicem differentes ; quapropter /Equitonos &
norninarunt
(147) Idem he. clt. i'ndeque primam fecerunt Mutationem , Cònfonani ;
à tri uni gravjflìm.o , qui Dorius eft ex 'e. ri Diatedaron in acutum quem tonum
, :
non, ab eo , foto tono differt fed (Limmate, feti) ea DiatefTaron parte quae
;
reliqua eft poft d tonum , q ?od eft à Dono ad Lydium. Deinde, quoniain
DiateiTaron infra hunc lìtus erat Dorius: quo item reliquis f.ibjecii h.bean-
tur, Diatetfaron itidem graviores; eum qui fub Lydio fn'ret; Hypolydiu n no-
.
Ipo-
(148) Job. Wallh in Uh. II Hxrmonicor. Climi. Ptalem. Cxp. XI. His To-
nis refpondet , in hodierna Mufìca , variata Clavium figliatura ; hoc modo •
4L .lL_ m .S t .~X-
-1
;
Ipofrigio. A t| C# D E F# Gt a É? et d e
mi fa fol la mi fa re mi faV*.
Ipolidio. A b C D Eb F G a" b e d eb
mi fa re mi fa fol la mi fa re mi fa
Frigio . ALCIDE
mi fa re
Ff
mi
G
fa
a
fol la
k
mi
c#de
fa fol
" G. D. E. F. G.
Prima Specie h. a. ^. Grave.
NICO-
(i49> Sp-fizione delle Mufìche dottrine degli Antichi Mujìci Greci e Latini
fag. mibì ^4»
P;ohmxut Htrmonic Uh. 11. Cap. X. Videntur autem illi qui ad
(\sn)
Oiffo Tonos procefferunt propter unum fiiperflue /eDtenis connumtratum ,)
. (
fior autérri eit non tantam magna: vetunatis , fed etiam ab omnib.is fajcuhs
aucloritatis fumma:.
(153) ldtm loc. cit. Quo feculo vixerit , nullus illorum , qui mentÌPiiem
de ipfo , fcriptifque ejus fecére , ut Pappus quoque Eutocius , &
Caffiodo- &
rus, fcriptum reliquit. Erronea vero admodum eft dodi/fimi Mathematici
Jqf. Blancani , opinio cum Platone vetuftiorem hunc exiftimavit. Nulkim
,
mihi diminuì, quin Augniti temporibus fit recentior , utpotequi Trafylli men-
tionem faciat pagina XXIV. quem eundem cenfeo qui à Svetonio in Au- ,
gurio &
Tiberio fa-pius ; &
à vetere Scholiafte Juvenalis in Satyram VI ;
tanquam iniìgnis Mathematicus , commeuioratur.
Cap, VII. 337
che finalmente Nicomaco non fia molto lontano dal tempo
di Tolomeo (254). Uniformali anche Fabricio al fentimen-
to del Meibomio (255) , e ne adduce per prova , che etfen-
do contemporaneo Apulejo a Tolomeo , per teitimonio di
Caflìodoro (256), di S. Ifidoro di Siviglia (257) , e di
Beda (258), traduflfe Apulejo dal Greco in Latino l'Aritme-
tica di Nicomaco , dai che reità dimoftrato che Nicomaco
fu anteriore a Tolomeo Quanto celebre fi rendette
. il no-
J
me di Nicomaco apprelfo de Greci , e de' Latini per fua la
Boetius tranftulerunt.
(158) Vener. Beda Presbyt. de Computo Dìalogus T. 1. pag. 86. Quis pri-
mus iftam frientiam numeri habuit apud Graecos & Latinos? M. pythagoras
apud Grarcos Apulejus & Boetius apud Latinos. unde lfidorus dicit Numeri
, :
(X59) IJ'mael Bullialdtts ad Theonem Smyns.um Nota pag. X07. Prima in-
ter Mathematica; difciplinas addifeenda eft Arithmetica quia ipfa natura pri-
ma eft , quod probat Nicomachus Gerafenus . ;=; quatenus iublata illa ca:-
. .
terce rmint , non tamen perit illa aliis fublatis =3 Quod indutìione oftendit
fublatis enim Arithmetica & numero non remanet Geometria , quat lineas
,
tioni addere poflumus per numeros omnes magnitudines tara grjTois , quaro
338 Cap. VII.
pere Fabricio (ziSo) . Non folo però nell'Aritmetica, ma
ancora nella Mufica fu eccellente Nicomaco , di cui ci è
ri malto un Trattato intitolato Manuale Armonico , che da un
«Xo'-yoi!-
ris
nec has fine ope
explicari ,
non modo quod hanc ille huins mundana; molis conditor Deus , primarti fua:
liabuit ratiocinationis exemplar, &
ad hanc cuncla conftituit, qualunque
fabncante ratione , per nuineros allignati ordinis invenére concordiam ied ,
hoc quoque prior Arithmetica declaratur , quia qualunque natura priora funt,
his fublatis fimul pofteriora tolluntur
(ìtfo) r. 4. pig. J. Naia. IH. per totum .
(161) (0: Meuriii al Hicomirhì Gertfenì Harmonices Enchirìiion ìtott ai
Uh. t. pag. 161. 161. Nicomachus Gerafenus "APMONIKHS ETXEIPI-
. . .
AION Et hoc quoque Opus in libros duos diftributum , nos nunc primi
. ,
(164) Wcomacbut Harmonices Manuali; Uh. I. pag. 3.... omni ftudio ani
aius eft confirmandus , ut vel fumma tantum capita , fine omni adparatu , 8
operofa demonftratiore, brevibus exponam . ut illis fub uno confpecii hac bre> I
vi deformatone pofitis , velut compendio , utaris , atque ita illorum , quar
£ufe fingulis capitibut dicuatur &
docemur, ex bae iniututiooe recorder»*.
Cap. VII 3 3P
un femplice eftratto di altra maggior Opera dall'Autore in-
dicato (265) , e accennato (256) ; e in altri due luoghi dell'
iftelfo primo libro (267) . Fra le Opere perdute di Nico-
maco viene da Fabricio noverata (268) la feguente Libri :
«juentium virorum Atque ibi una exponemus Pythagorici qui dicitur, cano-
.
,
(170) Idem he. cìt. Sediti qno.que Nicomachum flint Boethius libris de
Mufica, qui eum laudat pag. 1 3& 3. 1391- 1406. 1418. tum Michael Bryennius
pag. 564.
(271) Manuel Bryennìur Harmonìca Uh. I. Seftìo I. pag. 364.
(171, Svìdiis pag. -j66. Piutarchus Chacronenfìs , Basotius fuit Traiani Cx-
,
faris temporibus, & ante. Traianus autem dignitate confulari eum ornavit:
edixitque ne quifquam Illyria; róagiftratuum qiicquam abfque confenfu ejiu
,
à Neroni temporibus ad Hadrianum ufque claruit fub quo jain fenex confti
,
tutus eli procur.itor Gne iae : Confularibus antea ornamentis auclus à Trajam
quem et'am inftituirTe funt qui referunt, & Illyrio prsepofitus . Prarceptoren
habuit A nmonium qui Athenis vita exceffit. df pag. 331.... in multis rebus
Ariftotelem 'equitur, Platonem in plerifque, <&r.
(173) Gerard. Job. Voflius de H'Ilorìcis Gritcis lih. 1. Cap. X. Et fané fijjì
.Piutarchus vir undecunque docliffiinus , idem philologus , philofophus, & hi-
ftoricus fuinnuis . Magnarti enim horilt» trium feientiam undique ejus fcripta
fpirant
Cap. VII. 341
ca Teorica . Ma ficcome queft' Opera da me è fiata efpofta
nel fecondo Tomo della predente Storia nella prima Difler-
tazione , cominciando dalla pagina 202 fino al fine, perciò
prefentemente efporrò V altr' Opera di Plutarco , che preci-
famente tratta di Mufica . Confi/te quefta in un Dialogo
fra tre perfonaggi , che fono Oneficrate , Soterico AlefTan-
drino , e Lifia; fu '1 principio del quale, dandoci un'idea
J
di tutto 1 argomento confidente
in una Storia degli inven-
tori , e propagatoriMufica degli antichi Greci , fidella
efprime ne' feguenti termini (274): Hor il fecondo giorno de
Saturnali , ONESICRATE huomo ìlluflre invitò a mangiar
(eco alcuni , che facevano profejjlone dì Mujìca Quefli furono .
fentita , &
habbiamo difcorfo beri d' intorno la Grammatica ,
dicendo , che ella è un arte accomodata a comporre con lettere
le parole , Ò" a rìporle nella memoria ; consideriamo un poco fé
(174) Plutarco Ouufroli Morali trai' in volgare ila Marc' Antonio Gandini «
lei , &
di coloro , che l' ampliarono io raccoglierò le ve-, bora
le , e darò luogo a' ragionamenti di Soterico mio compagno ; il
quale non folamente d' intorno la Mufica s' è faticato affai ,
*//' intendimento , & alla poffanza , & all' ufo della Mufica è
pertinente , ci ha raccolti con un fplendìdìffìmo apparecchio
Nientedimeno effì hanno lafciato alcuna cofa a Jludio per la par-
te mia da dire Terchè non dirò mai
. che queflo babbiano fat- ,
tonio
dem recognita . Venetiis per Jo. Ant. Fratres de Sabio , fiimptu & requi- &
fitione D. Melchioris Seria Anno Domini MDXXXII. Menfe Martio . in 8.
.
(282) Idem loc, cìt. p.zg. 101. Scripfit de quatuor Mathematicis difciplìnis
Compendium in l'iatonis libros .... in bis fingillatim egit de Geometria ,
Arithmetica , Mufica , &
Agronomia , ac denique fubjunxit traflatum de Har-
monìa Mundi .
fi$ì)
Ifmael Bulli aldui . SEflNOS 2MYPNAIOT riAATUNIKOT lui
x«r« nctSirifAaTix.ljjj Kf>>ia7/j.coi/ «f t'oxi' tx nA'ATXÌNOS àvxyv;,>ani Theo- .
per , coniiderandoque flint, qtudnam fit omnium rerum, de quo decerni con-
ftituique pò flit.
(iqi.) Gentianus Hervatut Aurelius in Sext. Empirle, ad Lettorem . Cum (ìt
autem ejus feopus &
inftiturum in hoc opere afferre qualunque dici polTunt
adverfus difciplinas &
feientias , ante tamen quàm ad eas confutandas accedat,
ita probat ac confìrmat cujufvis disciplina: & feienta: doginata, ut nemo poflìt
dubitare eum in omnibus excelluifTe.
(193) Lucat Holjlenius de Vita & Scripti t Porpbyrii Cap, ì. apud fabrìc.
T. 4. pag. 117. Cum ergo decimus Galieni (Imperatoria annus in CCLXIV.
Chriftì incidat : fubducla temporum ratione conftat , Porphyrium naturn fuiffe
anno decimo Alwuadn , qui eli annus Chrilli CCXXXflI.
Cap. VII. $47
dre fu chiamato in lingua Siriaca MALCO
(294) Da .
(194) Porphyiut de Vita Plot!»! Cap. XVI, apud pabric. loc. cit. pag. 119.
Amelius autem librimi mihi dicavit , meque ipfa infcriptione Bafilea , ideft
regem cognominavit : id enim mihi nomen erat , & patria quidem lingua no-
minabar Malcus , quo nomine vocabatiir & Pater. Holjìenius loc cit. p. 11$.
Idemque Eunapius hifee verbis in ejus vita refert • . . Porphyrio nomen initio
fuerat Malchus , quod Syrorum lingua regem lbnat , &c.
XIX. Cap. 21. pag- mihi
(*95> S. Auguflinus Epifc. De Civitate Dei lib.
4*8. Poftremo ipfe eft Deus , quem docliifimus Philofophorum , qnamvis
Chriftianorum acerrimus inimicus, etiam per eorum oracula quos Dcos pu- ,
tat , Deum magnum Porphyrius confìtetur . E* Cap. III. lib. XXII. pag. 496.
Idem qtiippe Deus utraque promifit, utraque ventura effe prardixit, quem
perhorrefeunt numina Paganorum, tefte etiam Porphyrio nobiiifiìmo philofo-
pho Paganorum .
(196) Socrates H'.ftor. Ecclefìafl. Uh. III. Cap. XIX. pag- mihi 311. Jam ve-
ro, ut videtur, idem illi (Juliano Imper.) accidit, quod Porphyrio . Nani ifte
Cafareae Paleftina: à quibufdam Chriftianis reprehenfus , cum prse gravi , qua
irdebat, iracundia illud ferre non poflet religionem Chriftianam deferuit : &
pra: odio illorum qui ipfum coarguerant, ad libros confcribendos, quibus
Chriftianos maledice & contumeliose perftringeret praeceps ruit : ficut ex illis
Eufebii Pamphili fcriptis conftat, quibus ejus libros penitùs refutavit. No» con-
vengono però tra di loro gii Scrittori , the Porfirio abbracciale la Religione Cri-
ftiana Molti lo negano e adducono non poche ragioni, dimoftrando che Porfirio io
,
ntun modo fu mai Crijli.tno , come può rifeontrarfi in Giacomo Bracherò ( Hiftor.
Crit. Phìlofophìi T. i. i. 18. pag. 15:. con /ingoiar impegno trat-
fi fi) il quale
ta auefla Controversa .
(197) S. Augttfliiiui Epifc. loc. cit. lib. X. Cap. XXVII r. pag. mihi ìoo.
Qiiam fi vere ac fideliter amafTes , Chriftum Dei virtutem , & Dei fapientiam
cognoviffes , nec ab ejus faluberrima humilitate tumore inflattts vana: Scien-
ti* refill) ifies
(199) Fabrìciut loc. eh. pag. 181. Porphyris . . . . difcipulus Longini primum
Athenis , eruditi/fimi ufque quaque viri . Holflenìus de Vita Porpbyriì cap. 6.
apud f.ihrìc loc. eh. pag. 139. Habuit etiam prasceptorem Dionyfìiim Longi-
num CaiTìiim, à quo in Grammatici!, *Rhetoricis St Philofophia eruditus
fuit
(300) Holfieniui di Vita Porpbyr. Cip. 3. apud Fabrìc. T. 4. in, Sed longe
graviffima fuerunt odia adverftis Porphyrium , contra quem univerfa Ecclefia
Chrilti juncìis viribus arma cepit. Triginta enim circiter Scriptores Catholici
blafphemias ejus refutarunt : fi qua fides Fi. Lucii Dextri Chronicis . Et ipfi
Imperatores fiiis edidis no nen ejus perpetuimi infame effe voluerunt . . . quem
rabidam, furiofum , impiun , blafphem un , veritatis & DEI hoftem Eufebius
Hieronymus , Anguftinus, aliique perpetuo cognominant : qui nullam ejus
exagitandi materiam anfamque prstermiferunt
(301) Porphyriut de Viti Platini Cip. XI. apud Fabricium loc. eh. pag. 113.
Ego qitandique me ipfum interiinere cogitabam , quod mirabiliter ille (Plotinur)
perfenfit mihique domi deambulanti protinus adftitit , aitque, ftudium nunc
,
iftud o Porphyri tuum non fan* mentis eli , fed animi potius atra bile furen-
tis , itaq.ie Roma abire m; juffit. Huic ergo parens , in Siciliam fum pro-
fecìns . &c.
(301) F.u[°bius Pampbilui Ecclefixfi. Hiftor. Uh. 6. Cap. XIX. Sed quid de
iis dico , quando & ipfe Porphyrius q li noftra propemodum memoria in Sici-
lia degens, contra fidem noitram libros confcripfit, in quibus divinas fcri-
pturas caluvnniari conatus eft: mentionem faciens eorum qui illas interpretati
font, cum domata ipfa atqie affertiones nullatenus poffet reprehendere , prae
ratioatim inopia ad convitia converfus ,interpretes ipfos criminatur. Ex qui-
b;is pr«cipuè Origenem, quem fibi adhuc adolescenti cognitum effe dicit, ca-
lumniari qiùdem nititur,- reverà tamen honiinem imprudens commendat ; par-
tim vera dicendo, ubi aliter di:ere non poterat : partim mentiendo , quoaes
le latere pò.Fé fperabat. Iriterdumque e im utpotè Chriitianum accufat; iater-
duu) eximiam ejus doftriaara io philofophicis gdmirauir &prsdicat
Cap. VII, 3 4P
la vita, chiamandolo Filofofo (ingoiare del Aio fecolo (303).
Quanto foffe vafta
, e profonda la dottrina di quello Filo-
fofo PLOTINO facilmente rilevafi dalla quantità delle Opere
da effo compofte in ogni fcienza minutamente defcritte da
Porfirio (304), il quale ci aflìcura ch'egli era altresì inftrui-
to nella Geometria , Aritmetica , Mecanica , Profpettiva , e
Mufica , abbenchè nella pratica di effe non fi efercitaffe
(305). Che Plotino verfato foffe nella Mufica Teorica, fa-
cilmente rifcontrafi nelle di lui Opere, ove fi vede, che
di effa fervivafi ad imitazione di Pitagora, di Platone, e
di tanti Greci Filofofi per ifpiegare col mezzo dei
altri
Numeri Armonici le cofe naturali, la creazione dell'Ani-
ma, e dell' Univerfo , la Morale, e la Filofofia (306). Che
però non è punto inverifimile , che , ficcome nelle altre
fcienze inftruifle il fuo difcepolo Porfirio ancora nella Mu-
fica. Morì Plotino l'anno di Crifto 270. in età d'anni 66.
non compiti, effendo nato l'anno 20$. (307). Fu tanta e
tale la ftima , che ebbe Plotino di quello fuo difcepolo per
la profondità del fuo ingegno , e fapere in tutte le fcien-
ze, che non volle pubblicare alcuna delle fue Opere, fé
prima non erano rivedute, riordinate, e approvate da Por*
firio
(303) Apud Fabricium he. cit. pag. 91. Plotini vita , ejufque librorum fe-
ries, Porphyrio auflore: Marfìlio Ficino interprete. Cap. 1. Plotinus Philofo-
phus noftros feciilo fingularis , &c.
(304) Loc. cit. in Vita Platini a pag. 99. ufque ai pag. 103. Sviziar pag.
tnìhi 766. Sub Galieno fenex manfit ufque ad annos feptem , &
compofuit li-
bros <4. qui in novenos divifi dicuntnr Enneades . Fabricius he. cit. pag. 95.
Natus igitur Plotinus A. C. 205. mortmis A. 170. Anni 60. non exafli
(305; Fabricius toc. cit. pag. ns. Latuit enim nihil omnino , quod ad geo-
metriam , arithmeticam , machinariam , perfpeclivam, muficam pertineret, quatti-
vis nunquam ie promptum ad hax opere exequenda reddiderit
(306) Plotini Opera ex Verf. Marjtlii Ficini Ennead. I. lib. III. p. 19. De tri-
.
tem in Apamea Syriae , (ed Caftricius erat Romae , folus denique Euftochius
aderat. Jam vero fi computemus à fecundo Claudii Imperatoris anno, exa-
flos jam annos fex atque fexaginta ; nativitatis ejus tempus , cum tertiodeci-
Hio Severi Imperatoris anno concurrit Ipfe vero neque quo menfe neque qu»
die OAtus gffss cunjaajB deelaravit * EeiririHf io bmt loe, Natus igitur.
350 Cap. VII.
fìrio (308) . Tralascio di accennare le molte Opere da Por*
compolle
firio , parte ftampare , parte inedite , e parte per-
dute, le quali ci vengono defcritte da Svida (309), da Ol-
fienio (jio), dal Fabricio (311), ed altri, e vengo ad ef-
porre la fola Opera dei Commentarj fopra gli Elementi Ar-
moni i di Tolomeo. Diede Porfirio luminole prove del fuo
raro fapere ficcome in altre Scienze (312), così pure nella
Malca, illuiìrando con chiarezza , evidenza, e (ingoiar eru-
dizione gli accennati Armonici di Tolomeo. In fatti, oltre
il rifchiaramento di molte cofe (per fé ftelTe non troppo
chiare in Tolomeo) (313)) ci dà notizia di molti Autori, e
delle loro Opere ; delle varie Sette di Mufica , efponendoci
i Sitèemi di ciafcuna , che qui fopra fi fono defcntti , de'
quali ne faremmo privi , fé da etto non ci fofTero itati tra-
mandati però da deplorarli il danno che ce ne viene
. E"
dal non aver compiuta 1' accennata Opera dei Com-
Porfirio
mentari, ftantecchè non oltrepaffano dei tre Libri di Tolo-
meo
Idem he. clt. cap. XXIV. pag. 130. Quoniam vero Plotìnus nobit
(308)
commifit, ut ordinem emendationemque Iibrorum fuorum curaremus , ego
Stotern & ili viventi premili, & cartens familiaribus pollicitus fum e/fi cere :
i
inprirnis quidem opera; pretinin fore cenfui , ne libros permitterem ita jacere
permiftim , ficut deinceps flint tempnris fucceflìone compofiti , fed quemadmo-
dum Apollodorus Athenienlis Epicharmi comoedias in volumina decem colle-
git, & Andronicus Peripateticus Ariftotelis & Theopbrafti libros diftribuit ir»
traflatus fuppolitiones in unum proprias collìgens
, lic & ego quinquaginta-
:
quat'.ior Plotini libros in fex Enneadas funi partitus, occafione perfetti nume-
ri, fenariis fcilicet & novenariis gaudens, unicuique vero Enneadi, id eft no-
venario prepria tribuens , ita fimul cognata congedi , priora femper in ordi-
ne ncirneri p.-opoiìta
,
qua: flint leviora , conftituens.
(309) Svìdas Hìfiortca pag. mihi 778.
(}io) Lue. Holfteniut de Vita (3- Scriptis Porpbyrii Phìlofopbi Dijfertat. Cap.
TU. apud Fabric. loc. cìt. pag. 141.
(311) Fabricius loc. cit. a pag. 181. ufq. ai 198.
{in) Ho'ftiniut loc. clt. pag. 139. De orationis puntate (PorphyrH) non
aiinus elegans locus ap'id Eunapium fequitur... „ Porphyrius velut Mercu-
„ rialis quaedarn catena ad homines demjffa, multiplicìs eruditionis beneficio,
,, omnia dilucide clareque explicabat. „ Ventiliate etiam ac dicendi elegan-
ti* Porpbyrium omnibus fui fxculi Philofophis prarfnt. &c.
(313) Marcus Mibomìut apud Fabrlchtm T. 3. pag. 450. Qui (Mnibomiui)
&C in litteris datis ad Marquardum Guditim 14. Kal. Aprii. 1667- ., Ftole-
„ marus non minus abitrufiori Mufica- eniditione quam reliquis Scriptis clarus
,, ob ftyli obfcuritatem , ut potè ilgyptiiis explicatorem hacìenus non inve-
„ nit, & iuterpretem Harmonica litteratura non inltruclum cujufmodH fui*
„ Gogavinus, qui futilem verfionem Venetiis edidit, merito deterrcre po-
s, tuilTet „
Cap. VII 35 1
(314) Job. Wallis in Porpbyr. Pr&fitio. Poft editos a Ci- Viro Marco Meibomio
Veteres Scnptores Muficos, Ariftoxenum , Eiiclidem, Nichomacum Alypium , ,
(317) Lee Aliatine de Pfellh XXI. XXII. pag. 14. apud Fabric. T. J. Ter-
tius fuit Michael Pfellus. . . Fuit Patria Conftantinopolitanus , è Confulum
ac Patriciorum profspia . Michael Pfel/ut in Epìtapbio Matrii . Patris igitur
mei genus antiqmim ad Confules , &Patricioj refcrebatur.
(318) AlUtiut he. cit. . . multis Matris fufpiriis , & adDEum precibus
effufis , in lacerti editur
(319) Mìcb. Pfellus «pud AUaiìum he. cit, pag. ij. Hinc igitur mater ad
meliora manuducens quinto jetatis anno magiftro commendat. Et crat mihi di-'
fciplina non tantum facilis , fed dulcis prò quolibet alio ludo. JEgri itaque
fere barn , fi mihi per totum diem delicias non fuggereret.
(310) Aliativi lor. cit. pag. ij. Hinc difciplinarum , quam voluptatum cu»
pidior , aeqnalibus in ftudio fuperatis , non longo intervallo ad fuprema quac-
que docìrnarum culmina gradum fecit , omnibufque innotuit
(31.) Idem he. cit. pag. ij.... ad univerfa: fapientia; culmen pervenit
& Grafcortim ac Chaldaeorum decretis accuratiflìme conquifitis., ea temperiate
eelebre fapientiae nomen confecutus eft .
(311) Gefnerus Bibliotbeca pag. mihi 60%.
(313) Lea AlUtìits de Pfellit Kum. XXXIII. a pag. 13. ad 60.
(314) Lil. Greg. Gyraldus de Poet. Hift. Ditti. V. pag. 108. Hujus quoque
Conftantini (Duca.) tempore, vir cum in omni Iiberalium artìum feientia , fed
& peregrinarum , floruit M. Pfellus , cujus innumerabiles pene libri curiofo-
rum & fludioforum minibus teruntur.
Cap. VII 353
1071. fino al 1078. (31 j). Vien commendato Pfellodal ci-
tato Giraldi per uomo celebre nella fcienza di tutte le Ar-
ti liberali , e peregrine , li di cui quafi innumerabili libri
girano per le mani dei curiofi , e ftudiofi . Fra tante opere
di varie Scienze , ed Erudizioni compofte da Pfello devo
efporre l'Opera intitolata Quadri'utum (316), che tratta del-
le quattro Scienze Matematiche, Aritmetica, Mufica, Geo-
metrìa, ed Aftronomìa ($27) • Mi reftringo unicamente ad
efporre , quanto della Mufica egli fcrifle nel citato Quadri-
vio. Contiene quella parte una efpofizione precifa dei pri-
mi elementi della Mufica Teorica fecondo il fiftema di Pi-
tagora , di Platone , e di altri Filofofi , nella quale fpofizio-
ne molte cofe fon tratte ( come aflerifce 1* ifteflb Pfello per
relazione del Fabricio ) , da Teone Smirneo . Da queito
Compendio di Mufica rilevafi, come 1' Autore ha faputo
unire la brevità con la chiarezza , indizio che egli poffede-
va non già fuperficiale , ma profonda la cognizione della
Mufica . Oltre i Codici di quello Quadrivio che ritrovanfi
in alcune Biblioteche notati dal P. D. Bernardo de Mont-
faucon , varie fono le Verfioni latine , e le edizioni pubbli-
cate con le ftampe . In Roma fu prima ftampato il Tello
Greco nel ij.. per opera di Monfignor Arfenio Arcive-
fcovo nella Morea di Monemhajia , chiamata anche Epidoti-
rut Cimerà , oggigiorno Mahafia (328), riftampato in Pari-
gi nel IJ4S' Fu di poi tradotto in latino nel ijjj*» c
Tom. III. Y y ftam-
(51J) Soggiunge però il Fabririo al Hum. LXXVll. pag. 60. Ex illis Ora-
tionibus patere notat Allatius_ Ffellum fub Conftantino Monomacho dicendi
gloria & varia difciplinarum fcicntia clarum fuìlFc. Fiorì V Imperatore Cojlan-
lino Menomato dall' anno 104*. fin» al io(4> Serijfe pure Ella Vìneto Santori
meli* Prefaz.. alla Traduzione latina della fud. Opera. Michaelem Pfellum , in-
fignem philofephum , Bizantii , qnx mine Conltantinopolis dicitur , ad annum
a Chrìfto nato 1060. floruiffe legimus.
(3»6) Ugutio apud Du Cange Glotfar. Medi* & Io/i". Latinit. T. J. p. $4*«
Arithmetica , Mufica , Geometria , Aftronomìa quadam fimilitudine dicuntur
Quadrivium , quali quadruplex via ad Sapientiam .
(317) De Pfellir Hum. XXXVU. p. 14. apud Fabrir. T. J. Ejllfdcm {Pfelli)
liber de quatnor Mathematicis feientiis , Arithmetica , Mufica , Geometria
&c. Fabrie. in hune he. Hunc libmm... (in quo multa e Theone delibata)
Pfellus teflatur fé fcripfifle Anno Graccorum 6516. h. e. Chrifti 1008.
(318) Mieh. Ant. Baudrand Geograph. T. 1. pag. 666. Monembafia , urbi
Archiepifeopalis Peloponefì » in ora , inter Maleam promontorium ad Meri-
4iem & Niupliam ad Septentrionem , aunc Malvada. (Vide Epiiaurus).
354 PaP m VH*
ftampato in Parigi nel 1557. e riftampato in Tournon nel
1592. Altra traduzione latina fu fatta da Gulielmo Xilan-
dro con alcune Annotazioni ftampata in Bafilea nel 1556,
e riftampata in Leida nel 1647. In fine fu ftampato il Te-
ilo Greco con la Verdone Latina nel 1560. in Wittember-
ga (329)- Nell'Edizione citata di Monfignor Arfenio vien
pofto in dubbio, fé queft' Opera fia parto di Pfello, o pu-
re di un certo Eutimio , ma nel tempo fteflb foggiugnefi
,
(333) idem loc. cit. Hanc Grarce primus vulgavit Marius (Marinus) Mer-
fen'nus in commentario ad fex prima Genefeos capita Parif. 1613. fol. p. 1887.
(334) P. Mariniti Qv&ft. in Genefim pag. 1881. . placet in eorum gra-
. .
non ita facile reperitur. Unicum in codice regio vidi, fed perperam exara-,
tum , quem hic reftituoji.. Hunc vero Bacchium ita profero, ut tamen virosi
docìos ad alicujus emendatioris editionem provocem , tametfi enim ita me.
Porphyrius ad Bacchii characìeres intelligendos , & phthongorum graeci fyfte- ;
di autem eft ha:c verfio Gallica , ut fi ante editas noftras in hunc auctorem
notulas eam habuiflem erroribus iftius adnotandis aufliores ex prodi ilTent.
,
Difficilia multa omifit nec pauca funt loca, in quibus eft hallucinatus.
:
(356) Sitlmafiui EpiJÌ. 49- <*d Péifeftfttós , apud fahrìc. T. 1. pug. z6z. . .
Pour le Pere (Merfenne, qui pourtant à donne Bacchius en Grec & Fran-
leois: & à bien fait dans fon Harmonica en Vili, livres ; & dans fes IV. \ì-
ivres des Inftruments Mufiques , à Paris 1648. fol. & dans les autres IV. de
'la Harmonie id. KS44. 4. & en fon favant Commentaire fur le fix premiers
jchapitres de la Genefe) je n' entend pas grand chofe de Uiy il eft homme :
'de grande leflure , mais il ne me femble pas eferire avec trop de jugement &c. :
(337) Fabrùiut TV 1. pag. »'So. Prodiit & feparatim Graxe cum verdone
(Federici Morelli Parif. 1613. 8. quam verilonem , cum fuain ederet , idem
iMeibomius non vidit
(33S) Uoreri Gruni Dldion. Hifitr. verbo Mortili (Trtdtric.)
355 Cap. VII.
Verfione Latina in Parigi nel 1623. in 8. Quella Verfione
non fu veduta dal Meibomio, allorché ancor egli pubblicò
aflìeme con gli altri Scrittori Greci di Mufica il Tello Gre-
co di Bacchio , con la Verfione Latina , e varie Annotazio-
ni nel 16 j 2. Si fervi egli del Codice, che prima era di
Giofeffo Scaligero , e di poi pafsò nella Biblioteca di Leida
(339). Dimoitra il Meibomio quanto fia convenevole il Ti-
tolo di queft' Opera di Bacchio Seniore , Introduzione dell'
Arte Mufica , poiché adequatamente corrifponde a tutto il
compleflb dell' Opera, nella quale principalmente tende
1' autore ad inftruire negli Elementi Armonici , e Ritmici
in forma di brevi , e~ nervofe interrogazioni a differenza di
tanti altri Scrittori di Mufica , nelle opere de* quali ( ec-
cettuatone Ariilide Quintiliano ) , il Titolo non corrifponde
al contenuto dell'Opera (34°) • ^ u feguace Bacchio in tut-
to della Setta di Ariltoffeno (241), fuorché nello llabilire
il numero de' Tuoni, effendofi egli uniformato più tofto al
_
ad 8 icchiu-n . Bacchium Seniorem ex eodem
fofTe
reprarfentainus
(340) Idem he. eìt.Opufctili infcriptio toti tramatili bene refpondet. Artis
enim Muficac Introdudtionem ,
qua: Hannonicis elementis ac Rhythmicis pre-
cipue nititur, per quatftiones breviter & nervofe tradidit . Harmonices eie-
menta jam ante multi tradiderunt; Ariftoxenus fecìa: autor; Euclides, Nico-
,
machus, Ptolemacus , & plures alii quorum fcripta vetuftas abolevit: totius
,
Mufica: oppido rari Scriptores memorantur Si qui autem fuerint , fallaci ge-
•
neralis vocabuli ufurpatione fa?pe leclori ve) ipfi autores , vel mutila ipforum
opera imponunt. Neque enim Alypius mihi videtur ex ilio principio, quod
omnes Codices haben,t , tradenda: totius Muficac , qua: Harmonìca , Rhythmi-
ca & Metrica conftat ; quam unus Ariftides Quintilianus totam elaboravitj
confilium fufcepifle ; fed tantum artis Mufica: qui canendi prasceptis inclu-
,
dittir, voluifle prima elementa & neceflaria exponere. Nunquam alias Gratci,
qui , quantum Mufica ab Harmonica diiter , accurate norant , hoc vocabulo
abufi leguntur
(341) Idem he. eìt. Carterum fecla Ariftoxenius eft hic Bacchius, quavii
feptem tantum modos recenfeat , quos Ftolemxus feptem diapafon fpeciebus
numero pares conftituendos judicabat •
(341) Idem he eìt. Ut hinc vetuflior cenferi debeat Manuele Bryennio,
eujm state Melopoei feptem dlos toaos, addito ocìavo Hypermixo lydio,
Cap. VII. 357
fofle anteriore aManuele Briennio , e pofteriore a Tolomeo
Conviene Fabricio (343) nel fentimento del Meibomio
il
pit PVà'.uJc ,pj)jk<?r\rm sxre xpatax , uxì Sitiate , %xì xpò** , r» ttxKnfxu»
:
sro^rf Tini itivi . alterniti , poft duas paginas quarta plicatura fcriptas , ita : M»-
#mii cri» S 5r/5-»ifx») «pi' fiiXot 7Ì\tto\i . Quac excerpta , cum multa in iit fini
Muficac antiquitatis velìigia , Grasce &
Latine aliquando dabimui
(}4j) Sabriàut hit «il. £*g. aio.
358 Cap. VII.
UO : La Mujtca è fetenza , che ver/a intorno alla ferfetta Me-
lodia . Ne* quali Trattati , e Frammenti confetta il Meibomio
aver rifeontrati alcuni veftigj dell'Antichità della Mufìca, e
dà fperanza di pubblicarli in Greco con la Traduzione la-
tina , che non fi sa , fé poi abbia effettuato In lode di .
(5J3) Encycloptditt Scìmtìarum omnium T. t. lib. io. Cap. io. pag. 6to.
Ixemplum hujus antiqua; Graecorum muficae protulit Vincentius Galilarus ex
Bibliotheca Vaticana Eft autem oda modi Lydii AIONI2IOI EIS
MOrSAN fajup> Botxxftoc. &c.
(3J4) il Melone Difeorfo Armonico pag. IO. ti.
ÌSÌì) In una copia del Dialogo della Mufica antica, e moderna di Vincent»
Galilei , che tengo prcjfo di me commentato di propria mano dal Cav. Ercole Bot-
trigari , tradujfe egli le Hotc Grechi ton
It Note da uni ufutt i principii itllt
accennate tre Ode, o Inni Greci.
Ì3S 6) Loe. cìt. pag. 9.
(JJ7) iw. cìt. pag. ij. 14.
Gap. VII sói
ricatterò i Ditoni , o Terze maggiori incompofte , proprie
{blamente , fecondo alcuni Scrittoi! , del Genere Enarmo-
nico ; e fé fi praticando li Semiditoni o Terze mino- ,
i M M MMi'M 11 i i pM 9 M Z Z Z Z E Z V Z M MUU
M M o* M 9 P <r
p P P
1
— . ., — ,. -—•—•
__Z
z:$:zz
:_:z:z:z::z:
! — " .___-__
1
E in qualche parte queft Inno nelle Note mufiche Gre-
1
ven-
(3^[) Due cofe devo avvertire, che incontranfi in quejio Inno: la prima Ji
) che la nota greca 7, che trovafi [opra la prima fiilaba della parola SvxToììi
,
:tinoi , deliciarum Adriani, & alia diverfa carmina. Antoninus Sylljc fepul-
•'chrum perveftigatum inftauravit , &
Mefomedi cenotaphitim excitavit. huic,
quòd & cithara canere didicifTet ili
:
, quod ejus crudelitatem imitabatur. F««
I
brìciut T. x. pag. 710. Hic fuit Mefomedes Cretenfis quem Poetam Hadria-
,
!no Imp. carum ejufque libertum , prater alia /lxeX?) compofuifle laudem Anti-
inoi teftatur Svidas. Citharicorum carminimi Muficum Poetam vocat Hieron.
)Chrono ad A. MMCLX. Lyricum Poetam Capitolinus loco laudato, ubi An-
toninum narrat, falarium ei imminuilfe . Vide edam Fabric. T. 1. p. 5SJ. jSS.
354 Gap. VII.
tico del fuddetto Mefomeds fopra del Vetro (368) . Da
tutto ciò ferribra Tempre più comprovato , come Mefomede
non folo fu'Mufico Citaredo, compolìtore di Cantilene da
cantarli con la Cetra, ma ancora Poeta.
Sarebbe qui luogo di efporre un' altro Monumento di
Mufica Greca confidente in alcuni Verfi della prima Oda
Pitica di Pindaro con le Note Greche di Mulìca riportati
dal P. Atanafio Kircher nella fua Muiurgia (369) , li quali
Verfi afferifce egli aver ritrovati nella Biblioteca del Moni-
ftero di S. Salvatore vicino al Porto di Medina. Ma ficco-
me Mr. Burette, dopo molte diligenti ricerche fatte, non
ha potuto ritrovar prove fufficienti che comprovino V efi-
-,
pj.g. 113*. Clemens Alex. V. Strom. pag. 569. ubi verfnm Hexametrum af-
fert. Ejus mgtSt&ksxTuiVn Ath'en. VH> pag. 184. Ariftophanis Grammatici
366 Cap. VII,
come fu notato nel fecondo Tomo della prefente Storia
pag. gì , lafciò fcritto , che Torebo fu inventore dell' Ar-
monìa Lidia. Fu quello Dionifio maeitro di Aristofane Bi-
zantino grammatico , e da Clemente Aleifandrino vien ri-
ferito un di lui Verfo efametro (375)
Si è fatta di paiTaggio menzione alla pag. 291. di un
DIONISIO , che fu maeitro di Epaminonda nel fuono della
Cetra , e nel Canto . Fu quetti Tebano , e riufcì tanto ec-
cellente nella Mufica , che non fu di minor grido di quello
foffero Damone , e Lampro Uomini celebri , come fi è di-
mostrato qui fopra pag. 277. e 278 . Viene quefto Dio-
alla
niflo dichiarato Mufico antichilfimo , e da Plutarco anno-
verato tra i celebri Poeti Lirici , Lampro , Pindaro , e Pra-
tino (376) .
459. 47S. 499. ut Ariftoxenum pag. 396. 400. 476. 506. Nicomachum Gerafe-
nmn pag. 364. Pythagoram pag. 365. ac Terpandrum pag. 361. 484. Herme-
em pag. 301. 410. antiquiores Harmonicos è Pythagoreorum Seda pag. 49J.
Cap. VII 3*7
confiderandofi come un Commentario dell'Armonica di To-
lomeo , che egli eira in varj luoghi ; fa menzione ancora
di ArirlofTeno , così pure di Nicomaco Gerafeno, Pittago-
ra , Terpandro , ed Ermete , antichi Armonici feguaci della
J
Setta de Pitagorici E che
fia vero , protettali Briennio ,
.
8. Pro-
& ftudiofe pervertere , qua; ab aliis bene prudenter dieta funt . ( fub prae- &
textu propria loquendi,; affecla'Tius. Quos itaque non immerito gravis cu-
jufdàm arrogantiae condemnare oportet , quod non arquum fit affeftare Mercu-
rium vere communem perperam violare. (Qua: eft res adeo manifefta apud &
omnes concorditer itabilita).
(380) Euclide* introduci. Harmon. pag. il.
(381) A'iftìdei Quintilianus de Mufica pag. 19.
(3811 Ptg. 119.
(383) Biennius Harmonica Uh. 3. feti. 3. pag. 479. Sunt ergo Mufici Or-
ganicique cantus Nomina (ut fummatim dicam ) duodecim; Prolepfis , Eclepfis
Prolemmatifmus , Eclemmatifmus Melifmus, Procroufis, Eccroufis , Procrouf-
.
quam vocant alqui Hyph-en intra. Hoc autem non unico modo, fed pluribus
contingit fieri: Immediate &
Mediate. &c. . . . Eclepfis autem eft, qua: funt
hifee fub contraria; hoc eft, ab acutiori fono in grave fecundum muficam
cantionem remilfio . &c.
3 68 Cap. VII.
8. Frocrotifmus , io. Compifmus , i r. Tereiifmuf t
, g. Ecrotifmtts
& 12. Dtajlok Alcuni di quelli efprimono il Canto afcen-
.
quarto fecolo della Cliiela , nella quale era già da molto tem-
po introdotto il colìume, che radunati affieme i Fedeli lodava-
no Iddio col Canto dei Salmi , e degP Inni , perciò non è in-
verifimile , che elfi Crifiiani fui principio avellerò accrefeiuto
il numero dei Tuoni fino a otto, come fappiamo avere in
feguito fempre praticato la Chiefa (3S5) Nel pubblicare il .
(3S4) idem pag. 4S1. Sed & hoc oporret ftudiofos non ignorare, quod ,
ex dictis duodecim cantus nominibiis , Frolepfis , & Eclepfis, & Prolemmatif-
mus , & Eclemmatifnuis, & Meìifmus ad Muficum c.ntum fpecfant; fed ,
Teretifanis utrique coramunis ( Mufico & Organico cantili;) cum enim quis
,
ore canit & digito pleflroue chordas fecundum cannimi pulfat Te reti fin ns
, ,
dici tur ;feu potius inni quis dicitjr TzptT/%tiv, quando non tantum acutiorem
,
fed & tetrachordum giaviiis, hoc eie Hypaton fic enim & Cicade (tettiges)
:
cerni'! tur manifefte ceretifiiium edere Sebrevellìus Lexic. Gmc. pag. 40S.
.
(jS;) Vedi la Di'flirt azione Terza nel primo Turno della prefente Storia*
Cap. VII 369
del Collegio Megdalenfe (486) . Altri Codici di Briennio
ritrovan fi fparfi in varie Biblioteche , come può riicontrarfi
dalla Biblioteca dei MSS. del P. D. Bernardo de Montfau-
con Aveva promeffo il Meibomio , oltre i Sette Autori di
.
Guionadllrù/so
SusnftoMórumk
H#^
frrtf4roft
Hymehgum oc - ci ne barn, uccl neiim.
H^T
m& ^jfrlMMB
iSumptO-MontuiÙi
'tan; JzyTnsn.eUjTL clccl là
t
(}S<5) Valli t Prafat. Codices quibus ufus fum , erant , omnino Undecim ,
manufcripti Grarci . . .A. . &
B. , flint manufcripti Grasci pulchre de/cripti j ,
cus , ut qui fohim continet librum Tertium . Nec ante videram quam hsec Edi-
tio fecunda fuerat prelo fubjicienda Convenit autem in plerii'que , cum Co-
. ,
(3S7) Meibumìus in Pr&fat, T. i. Errores ejus (Jo: Bapt. Doni!) non pan-
eos indicabo , ubi de Tonis veterum ad Bryennium , vel Ci. Ptolemaeum finn
diclurus
(388) Fahriciut T. i. pag,i66. Hoc ipfius opus ut reliquos haflenus diclos
edere & illuftrare Meibomius promiferat fed cum tardaret
: laborein hunc ,
qui optime potuit occupavit Anglus ToXu/ja^trcorof Joh. Vali ifitis ( Obiit vir
pra:ftantiiTìmus
, menfe Novembri A. 1704. nonagenario propior ) à quo Btyen-
nii Harmonica & tribus Codicibus MSS. prarftantirlìmo uno Magdalenenfis Col-
legii Oxonia:, &
aliis duobus Bibl. Bodleiana: Grasce edita habemus, addir»
latina verdone, in tomo tertio Operum Wallifìi Oxon. i6?s>. fol.
Greci Profèjfòri di Mujtca tanto Teorica che Pratica ,
de quali per buona parte non può jffiir/t
il tempo, in cui fiorirono .
CAP. Vili.
(i) Ifmael Bullialiiui iti Theon. Siryru. Nots pag. 167. AdràfltlS . . . fuil
Marcilo Philippis natus 3 & Arilìotelis Dilcipulus, m fcripfit Stepharuis de
Urbibus
Cap. Vili. 371 "
Gerard. Jo: Voffìut de Seient. Matbem. Cap. LV11I. 5. 14. Adrafti Peripa-
(1)
tetici Harmoniconim libri tres adfervantur Romae in Eibliotheca Vaticana ;
item illà Cardinalis à S. Angelo.
(3) Fabrìchis T. 1. pag. 16%. Adrafti Peripatetici .... Harmoniconim libri
tres , qnos in Bibliotheca Cardinalis Famedi à S. Angelo , qua: deinde fuit
Cardinalis Farnefii fratris fervatos teftatns eft Scipio Tettns Neapclitamis indice
librorum nondum editorum quem Bibliothecac MS. librorum p. 167. inferuit
labbeus
Porphyrìus in Karman. Ptoìem. pag. 170. Adraftns autem , Peripateticiis
(4)
(in fuis ad Timzcum , )
diflis fic loquitur; Confonant ad fé maino Soni,
quorum altero pulfato (in inftrumento fidibus inftniclo ) reliquus , per quan-
dam proprietatem & fympatiam , fimul fonat . Atque , ob eandem caufam
utrifque fimul pulfatìs, levis grataque ex miftione Vox exauditur.
(5) Theon Smyrn&its pag. 78. 94. 97. 113. 117. 167. 169.
(6) Fabricius T. i. pag. t.6%. De hoc Adrafto Marcus Meibomius prarfat.
libri de proportionibus auclorem ex quibufdam locis notum auro redimere
:
vellem .
(7) Athen&us Uh. XIV. pag. m!hì 467. Agias muficus dicebat ftyracis , quem
in orcheftris per Bacchanalia fuffiunt odorem , Phrygium olfacientibus effe
Dalechampins verbo Phrygium explicat Acriorem •
(S) Forphyrius Comment. in Ptolem. Harmonìca pag. 1S9,
371 Cap. Vili.
varj luoghi fi è dimoftrato ,
particolarmente alla pag. 2 1 j
,
e 301, così penfo che l'autore di tal Setta debba nomi-
narfi Agone
ALCIDE mufico effendo guardato da Ulpiano , come
racconta Atteneo (9) , odi tu , gli dilFe , o Alcide , fopra
tutti peritiffimo di Mufica, quefta elegante grazia di voce,
la quale tutti noi alletta e riempie di piacere della Mufica
molto diverfa dagli Strumenti chiamati Monetali (io) , che
fono in ufo apprefTo di voi Alelfandrini , i quali Strumenti
recano moleftia agli afcoltanti , anziché con grato piacer
di Mufica rallegrino ? Al che rifpofe Alcide , quefto Stru-
mento Mufico Idraulico , che da Ariftocle nel libro dei
Cori vien rammemorato , o vogliali annoverare fra gii Stru-
menti da Corda , o fra quelli da Fiato , egli è un ritrovato
di uno dei noftri Aleifandrini per nome Ctefibio , di cui
in appreifo faraffi menzione .
(9)AthcnsMs lib. 4. pag. 130. Tum Ulpianus imificum Alcidem cum afpe-
Audis, inquit , mufices omnium pentiflìme , elegantem hanc vocis gra-
xifTet ,
tiam , quae nos omnes ad fé traxit allecìos mufices voluptate , Monaulis apud
vos Alexandrinos frequentibus multiim d.ifi.uilis, qui audientes molsftia potms
affidimi:, nedum grata uelecìatione mufices exhilarant ? Tum Alcides , Hoc
tameh inquit, muficum inftrumentum Hydraulis, five reponas inter ea qua:
tenduntur fidibus five inter ea qua: inflantur, inventum eft noftratis Alexan-
,
drini tonforis arte, cui Ctefibius nomen fuit, quod ab Ariftocle libro de
,
LXt. , & LXII. fìoruit Anacreon Tejus tefte Eufebio & Svida Nempe tem-
, .
que & carus fuit. Quid miriim ? ctim verfibus fuis eum celebraret, ut eft apud
Strabonem .
(16) Atbentui Uh. IV. pag. rnìb! 131 inventorem fuifTe . .. . Barbiti-
que Anacreontem .
(17) !«>• Politi* Uh. IV. cap. IX. Segm. 59. Inftrumenta autem ,
quae pul-
fantur funt , Jyra , cithara , barbitum
,
,
quod idem & barymitum dicitur
(18) Horatìns Eporion Ode XIV. t). 9.
Non Samio dicunt
aliter , arfiffe Batillo
Anacreontem Tejum
Qui perfsepe cava teftudine flevit amorem
Non elaboratum ad pedem .
:
tìionibus, modullS & elocutionibiis . Idem
ex Verf. Guìlìel. XyìJjrt
Fiutarci,,
P ",g
rJ
ì
°'l
3 em d
? ?-
Tyr eo
j
M
-«ti"enfe, &
Andrea Corinthio , 7 hrafyllo Phi-
liafio
\
ì
miiltifqiie alns valet ratio : quos
1
, : omnes fcimus confulto abftinmffe
aDltinume cnro
chro-*
mate, mutatane, fidmm multitudine, aliaaue
multa &c.
(3*) f*g. }6.
3
78 Cap. VIIL
di Atene panno menzione di Trafillo Filiafio
.
oltre Plu- ,
duorum
bens: Diaftema autem vocant, ipfam Differentiam , qua: eft inter fé,
alter gravis alter acutus ea qua: eft Inter te
fonorum diflìmilium. Ut, fi fit , .
Bicipitale quoddam , & Cubitale; differentia quidem eft, unius cubiti; Ratio
autem, majoris termini ad minorem , dupla. &e. &
pag. no. Thraiyllus au-
non tantum Diatel-
tem (in DeHeptachordo,) fimplices etiam confonantias,
faron, & Diapente enumerar, ut plerique Mutici; fed &
Diapafon .Sic enirrv
loquitùr; Confonantia: funt plures fpecies ; Alia
enim dicitur Diapafon; alia,
conftitutac. .. Eft autem
Diateffaron; alia. Diapente; inter fimplices inique
.
pluribufve confo-
Hàrmonia fecundùm ThrafyUum , quod conftat ex duobus
,
Syftema-
nis Diaftematis & confono comprehenfum Hàrmonia: ìgitur funt funt
;
ioni
. ,
Hàrmonia: partus
ta, à daìs confonanti, s comprehenfa Adeoque : ,
Hàrmonia:
(37) Themijlìus Orat. ti.
ibit panter , numeri* Non
(38) Juvemlìs fchoUaJl. in S»t. VX. verf. < 7 5-
lib. IV. Cap.
revocata Thrafy li. sp'id Ger. To. VolTium de Hiftoncis Gnecis
deiit ila-
XVI. Thrafyllus; multarum artium fcicntiam profeffus , poliremo (e
vigili t apud Tiberium ; cura
tonica: Seda:, ac deinJe mathefi : qua precipue
in min-
quo fub honore ejufdem artis familiariter vixit, quem poftea Tibenus
ia Rhodo precipitare yoluit in pelagum , quafi
coniemm promiffae dominatio-
nis. Quem dolum cimi praefenffiffet , fngit _
(30) Svetonius in Tiher. Cufar. M. 14- P'Z- **• '* e<i,t Trobent, K18. Ttira-
quoque matriematicum
n quem ut fapienti* profefforem conturbermo
fyll 1 ,
admover t .Ire :
cinnos addidifle , indèque veteres <smì\i iffiv , faltaffe dixilTe , poft emn Cleo-
phantnni Thebanum .
ferit A. M. 344^
(48) Arìjioteles apui Ger. Jo: PoJJium de Arte Poet. Natura. Cap. XI. 5. 3.
Icciico aut ingeniofi eft poetica aut furiofi nani horum illi quidem ad fin-
, ,
gendum idonei iìint , hi vero facile extra fé rapiuntur. cicero prò Archi» apud,
euniem loc. cìt. Cap. XII. 5. 1. Poetarli natura ipfà valere, & mentis viribus
excitari , & quafi divino quodam fpiritu afflari .
(49) Atbenaus lib.XW. pag. mìhì 471. Apud Earbaros hic etiam mos inva-
luit , ut tradit in Perficis Dinon qui poetas inquit vaticinatos effe primi Cyrt
,
armatos ftipatores , & poft in Perfìam eft amandatus Aftyages forte cum ami- .
cis tmn convivante , Angares quidam nomine, inter muficos regios primari*
dignationis , accitus , & alia prò more cecinit , & ad ultimun dixit in pa- ,
j
ptiim. Graeca fonant : Quo tempore Cyrus, (qui in Aftyagis aula, initio fa-
!'
tellitum prasfecìus fuerat , deinde militimi, poftea abiit) reliclo Aftyage ad
I
Perfas fé contulit : rege cum amicis convivante , Aggares quidam , omnium
j ejus cantorum clariffimus , vocatus in carnationem cum alia prò more tum , ,
fi fcmel locorum circa fé fuerit polita , facile cum paucis adverfus multos
\
pugnabit
(50) L, Apulejus Florida N. IV. pag. mìhì 764. Tibicen quidam fuit Anti-
) genidas , omnis voculse melleus ìnodulator & idem omnis Modi peritus modi- ,
i fìcator ; feu tu velles iEolium fimplex , feu Afium varium , feti Lydium que-
ruhim , feu Phrygium religiofum, feu Dorium bellicofum . Is igitur cùm effet
380 Cap. Vili
ve Suonator di Tibia , perito nel fuono di tutti i cinque
principali Tuoni o Modi , che fono /' Eolio femplice , V AJìo
o Jonico vario , il Lidio querulo atto alle lamentazioni , il
Frigio religiofo, e il Dorio guerriero; ed effendo Antigeni-
de celebre neh' arte del fuono dtlla Tibia , proteitava di
non provare maggior difpiacere ed anguitia , quanto che in
fentire che i Suonatori di Corno chiamati Ceratila , o Cor'
nicines foliti fuonare ai Sepolcri dei Morti , fi denominarte-
lo Tibicini Scrive ancora Plutarco (51), come i Dorioni
.
hunc he. KspxvXoet & xipxrxvXx ; ad verbum expono cornicinef. ceratila; illi
1
monumentarli flint, quos Dio Chryfoftomus (Orat. 49-) Tvjj^xiS\sct vocat , La-
tini appillant Siticines , eo quod canant canant apud fitos hoc eft , mortuos • ,
A. Geli. lib. io. cap. 1. Nos inquit, in Capitonis Atei conjecìaneis invenimus,
fitirnes appellatos , qui apud fitos canere foliti eifent , hoc eft, viti fundos
& fepultos : eofque habuiffe proprium genus tuba? a citerorum dirferens,
qui eaiiem de caufa Dcrionium ; & citharaedi , qui Timothei modum vitant.
(•;z) AthennHS Uh. IV. pag. mih't y8. Anaxandrides in Protefilao irridens
convivium nuptiarum Iphicratis , cùm regis Thracias Cotyis filiam in uxorem
duxit , a;t
(58) Fabrìcius T
a pag. 545. ad 556.
t.
Anima Cap. XìV. pag, mihi 273. Spetta portentofiflìmam
(59) Tertul'ìanut de
Archimedis munificentiam organum hydraulicum dico, tot membra, tot par-
,
tes, tot compagines tot itinera vocimi, tot compendia fonorum , tot comer-
,
,, partes , tot compagines , tot itinera vocimi tot compendia fonorum tot
, ,
ti r'
, tibiis in aqua merfis canere dottus. Unde & panlo poft addit ; (ic & fpi-
ritus qui illic de tormento aquae anhelat.
Vkilitpus Le Pneur in he. cit. Organum hydraulicum . "Hujus organi
(62
inventor Ctefibius Alexandr. illud tamen abfolutiffimum reddit Archimedea ac
perfecit , vide Heronem in Spiritualib. Fuerunt ali* machina; celebres Ar- &
«himedis , ìpeculuin , fphsra , de quibus omnibus pallini fcriptores
Cap. Vili 383
bottega di fuo Padre , per cui non è verifimile , che all'
ultima perfezione colla fola guida dell' ingegno portaffe Cte-
fibio codefto Idraulico difficiliffìmo finimento , come agevol-
mente può crederfi di Archimede nelle Matemati.he verfa-
tiilìmo .Quindi è, che Ateneo riferendo il teftimonio di
Trifone , che attribuifce a Ctefibio un Trattato delle Mac-
chine Idrauliche , dubita che Trifone abbia sbagliato nel no-
me di Ctefìbio (<5g) , e fofpetta che in vece di Ctefibio lì
averte a leggere o Crifippo , o altri chichtfììa di nome fo-
miglievole Prefa da M. Marcello Siracufa neh' anno primo
.
ART-
(63) Athennus Uh. 4. cap. 13. p. mìbì 130. Tryphon libro tertio De rerunt
&
appellationibus , ( tft autem id opus de tibiis infirumentis mufìcorum cora-
politum,) narrat Ctefibium mackinarium de hydraulìs' quadani fcriptis man^
dalle. Mihi vero compertnm non eft an de ipfo nomine hallucinatus lìt . Ca-
faubonu! in hunc loc. pag. mìhì 195. Ctefibius enim pneumaticas exco^itavit
Alexandria: in taberaa fui patris tonforis , ut difertiffimis verbis narratur a
Vitruvio lib. IX. cap. IX Tryphone aufìore de hydranli Ctefibius me-
chanicus librimi ediderat. hoc poftquam dixit Athenanis fubjicir continvò . .
,
ego vero nefcio num in nomine iìt error. C)uis ille error in nomine quem
Tryphoni obiicit? an quia mechanicum appellaverat Ctefibium hydraulicorum in-
ventorem ? nam hydraulicorum ratiocinationes à traclatu de machinis Vitru-
vius quoque videtur feparare, an in eo potius eft error, quod aucìorem hy-
drauleos non Ctefibium appellaverat Tripho , fed vel Chryfippiim. , v«l nefriti
quo alio fìmili nomine hodie in noftris libris depravato .
{6aj Gronovìus TbrJ, Jntiq. Gr&c, Tir». %, Ut,
Mt
384 Cap. VII!.
ARISTOCLE Sonatore di Cetra; di quello autore fcri-
vono Ateneo (6)), e Laerzio (66) efTer egli flato drudo di
Antigono Gonata Re di Macedonia (67) , il quale fpeflo
cenava appreflo del Filofofo Zenone , e dal fuono della Ce-
tra di Ariìtocle veniva dilettato
BACHIL.1DE fratello, o figlio della forella di Simoni-
de, non fu meno che quelli nativo di Giulide Città, o fia
Cartello deirifola di Zea (68), ambidue celebri Poeti Me-
lici annoverati nove Lirici , e contemporanei di Pin-
fra i
(65) Athenxus lìb. XIII. pag. 450. Antigoni vero regis citharjedum Ari-
ftoclem Antigonus Caryftins in vita Zenonis his verbis ComefTabu: dus Anti-
:
(70) Vhitarchus de Mufica pag. mìhi 330.... multa Doricè Partheneia feti
virginalia ab Alcmane , Pindaro , Simonide , &
Bacchylide fafta . quin etiam
profodia , (qua; apparet fui (Te carmina, qualia frpplicationibus deorum acci-
nerentur) paranas adde etiam deplorationes tragicas ,
, &
amatoria qiia*dam
carmina , Dorica; harmcnis effe inclufa .
(71) Atben&us lìb. X IK p. 469. Non ineptè Caphefias tibicen , cuidam ex
«ifcipulis altiffimo fono tibiain inflare conanti , &
id meditanti , dixit marni
Cap. Vili. 385
il Dalecampio , che quefto fia l' ifteflb , che fu defcritto alla
pag. 74. col nome di Scafifia tra i Sonatori di Tibia, che
fonarono nelle nozze di Aleffandro Magno.
CINES1A Ateniefe figlio di Evagora , fu Poeta compo;
fitore di Ditirambi , uomo di baffi , e ignobili natali , vet-
feriens , in ea foni magnitudine fitam non effe artis bonitatem , fed ut reflè
fomis in magnitudine attollatur. Dalecbitmpìus in lìb. 12. Aihen&i pag. mìhì
400. Caphifias. Alii ««p^ffi'-" alii xx^huIm infignis tibicen , cujus mentionem
:
tarchas de Gloria Athemenf. pag. mìhì 317. CinefiaS quidem videtur infelix
fuifle Dithyramboruin conditor , homo nullis natalibus & ignobilis: exagita-
tufque à comediarum fcriptoribus , derifus &
famam parimi (ibi faventem ex-
,
pertum eft JElìanus Var. HÌJÌor. lìb. X. Cap. VI. Cinenas circularium faltatio-
.
num, poeta. Periz,oaius in hunc loc, Cinefiam hunc fepius Judit Ariftophanes
maxime in Avibus , ubi illum inducit volitantem , & p:Xt/p;«>v appellat pag.
«os. quod exponit Athenarus d. 1. ut ad gracilitatem ejus referat propter ,
qnam l'è ungere debuerit tabella, ut reclus ingredi poffst. Poeta autem ibi-
dem adeo macilentum &
knrròv lìngit ut dicat eura indigere pondere ilio
,
alarum , quas libi aptaverat , feilieet ut confiftere poffet Vide & Ranas pag. .
179. ubi per jocum hunc Cinefiam, tanquam leviflìmum , jubet etiam alteri
aprari prò alis Erat vero ille etiam S!Svpàfj.pov ?ro;>jr?K , fed inglorius
.
feu 5iàfo«u(5o5ro(òf , ut ait Schol. ad Ranas pag. xi8. ubi Ariftophanes memo-
ratur ni/fpi'xnv Kiv^ff/'ii.
(73) Athenius lìb. n. pag. mìhì 408. Fuit procul dubio tenui/lima pro- &
ceriffìma ftatura Cinefias . . Alii vero , ut Ariftophanes , identidem Cinelìam
.
fen-
(8i) idem he. cit. Is fi quando in iram prjveftus effet , atque in iracun-
diam fé ferri priufquam confummata effet ira, & elit-
ipfe fenfifTet, confettili
cefeeret in ipfo quo ageretur affaci
,
adsptatam pulfabat citharam : interro-
1 ,
(83) Gbw&Uw Sqmìcus upud AtbenMm lib. XIV, Cap. j. p, miti 465.
Cap. Vili 387
fentiva eccitato dall'ira,
prima di darle sfogo, prendeva I.
fuono mitigava 1 animo
I ira o la Cetra , e col di lei
rifpofe , per cai-
còmmofTo; interrogato perchè ciò faceffe ,
mare e reprimere 1 ira • .
qual-
CRESO. Di quefto autore lafciò ferino Plutarco
Verfi
,
Jambici
che
mente avendo dimoftrato Archiloco ,
i
ed altri per il
Strifervono per gli Strumenti da Corda ,
flato abbracciato dai Tragici
Canto, e che eflendo tal' ufo
anche imitato da Crefo , e trafportato dal medefi-
fu pur
mo al Verfo Ditirambo (84). .
"*' It^ll'u&rMum T. ». pag. 591. 59»- adnot (a) Hero junior de ma-
Quemadmodum Afcraus Cteflbius Heronis Alexandr.ni
rhinis bellicis e. z}.
:
fiftulis in al am obverlìs,
aquam juvenc quodam agitante ax.bufque po-
& lenem-
terei inftrumentum pervadente Sic enim fiftuiis iramittitur fp.r.tusabfim.le
.
non
cu fonum TlS eddunt. Eft autem ara- rotante inftrumentum.
qui iaculo Pto lem» fecundi Ever-
5 '"I ut fama eft, à Ctefibio tonfore ,
(80) Cafaubonu: Anìmadvcrf. in Alhen. lib. IV. Cap. XX1U. p. 195. Oefì-
bius enim res pneumaticas excogitavit Alexandria; in taberna fui patns tonforis.
(90) Dì quejlo libro vedxjì quanto vien notaio qui fopra .
(91) Athen&ur lib. XI. pctg. 371. Hedylus in Epigrammatibus cùm de Rhy-
to , Opere Ctefibii , machinalis feientia: penti, verba facit , ait :
trio Panario Mathematicis videtur. Nam prò eo quod dicendum erat Ka-
&
tìonum fefquialterarttm , dicit, fefquialterariim Diitantiarum Atqne ex Cano- .
nici! &
Pythagoriis plerique Diademata prò Rationibns dicunt. Confirmat
,
autem , quod propofitum eft , & Panartms ; oltendens quod :pfe Eratoftenes Dia- ,
dema ufurpat prò Ratione . Sed & Demrtrius , (De rationis connexione ), non
acquiefeens Diodori diclis hac de re, Diaftema per Rat onem exponit. Sed ,
;
.
& ahi multi ex vetenbus ita loqmintur Ut Dionyfìus HalicarnafTens , Ar- &
«hytas (in tracìatu de Muflca;) Ipfeque Elementarius Euclide , (in Seclioae
Gap. Vili. 38p
le commentando il Cap. V. del primo libro degli Armonici
di Tolomeo , nell' efporre le varie opinioni de' Greci fopra
il lignificato del vocabolo Diaflema riferifce come i due
Matematici Demetrio , e Panezio , furono di fentimento
che il Diaflema folle la Proporzione , che paffa fra due
Suoni, l'uno Grave, e l'altro Acuto, non già l'eccello»
col quale F uno fupera 1' altro ; e di quello fentimento fu-
rono anche Archita , Dionifio Alicarnafleo , Eratoftene , Eu-
clide ed altri da Porfirio riferiti Furono poi dell' oppofto
, .
4:2 6:4
Differenza Differenza
2 2
msum,) idem ftabilire Cujus textum tranfcribemus , qui fic fé habet. Voces
.
autem inter fé differunt acuniine & gravitate. Videamus igitur quxnam flint,
,
Jiujus differentiae fonorum , caufa: principales Omnis atitem vocis caufa prin-
.
cipato eft Motus. Sive enim Vox fit Aer percuflus; percuflìo motus eft: fivc
(ut volunt Epicurei) percufTum fenforium Auditus; (à vocibus profìcifcente fo-
norum quodam in fenforium auditus ex quibufdam influxibus ;) etiam iìc , Mo-
tus eft caufa paffionis Difpiciamus igitur, Qiiarnam lit circa motum differen-
.
tia ; Qualifque motus fit vocis hujufmodi caufa; & qualis , illiusmodi. Qui
igitur ante nos fuerunt , Pharnomenis primitus intenti , atque ex hifce princi-
pium fumentes, quxfitum hoc inquifiverunt Inventa enim eft vocis acutae
.
per ea qua: ex hoc contigenti apparent fenfibus Phaenomena. Si quis enim duas
fumat Tibias , cavitatum latitudini bus «equales , eodem fpiritu ufus , eadem
fpiritus vehementia eas inrìaverit exaudietur à majori (feu longiori) tibia,
•'
gravior fonus; à minori (feu breviori) acutior Eftque manifeftum, quod fpi-
.
ritu per minorem celerius tranfeunte & adjacentem aerem feriente ; perque
majorem , tardius aerem in longiori tibia contenti™ propellente proportiona-
liter ; acutior fonus fit per tibiam longitudine minorem , graviorque per lon-
giorem. Fiftula: item hoc perfpicue monftrant, quando ex magnitudinibus lon-
gitudine inarqualibus fiunt fiftulje , fed aequalibus cavitatum latitudine: nam
fiftula longitudine minor, fonum edit acutiffimum ; maxima graviorem ; quat-
erne funt intermedia: , fonant proportionaliter Iterumque , fi fumas duas
.
pliorem Iiabet cavitateli! , acutiorem emittere fonum , quam qua: habet arclio-
rem ; Videmus ntique Phrygias , cavitate ftricìiores exiftentes , fonos multo
graviores emitteie quam Grarcas . Atque, in his , celeritas motus, eft caufa.
Nam in eis qua: meatum anguftum habent, fpiritu difSculter tranfeunte, &
meatus parvitate preffo , tardior eft ejus motus : in ea vero qua: cavitatene
habet ampliorem nullo exiftente impedimento , fpiritus tranfitìo fit celerior
,
Atque in una tibia poteft idem obfervari . Nam foramina funt prò forman-
dis acutis gravibufqne fonis artificia . Nam per ea qua: funt proxima lingulx
foramina hoc eft fuperiora celerius per ea erumpente fpiritu in exteriorein
,
aerem , acutior fit fonus : per ea vero qua: longìus abfunt foramina , gravif-
fimus . Adeoque fi acutiorem velint effìcere fonum , fuperiora aperiunt fora-
w.ina , &interiora claudunt : fin graviorem , contrarium faciunt •
Cap. Vili. 3pi
vogliono gli Epicurei, una percuflione fatta nel feniorio
dell'Udito, Tempre ella confitte nel Moto Profeguifce Elia- .
Idem he. cit. pag. 117. Idemque in organis Enratis (fidibus inftru-
(96)
clis) obfervare licet. Veteres enim organum Trigonum fecerunt ex chordis lon-
gitudine inaequalibus ; omnium longiffima quidem , quae extima eli breviori :
vero , ei proxima ; eifque qua; interius erant , prope organi angulum polita:
longitudine decurtatis seque craffas autem faciebant chordas ; non enim fpe-
:
gioribtis chordis, tarda eft reiìftentia ; pariterque tardior poft iclum reftitutio.
Indeque aer , tardius à chorda percuifus , gravem efficit fonum In chordis .
ntiioribus , citius.
(97) Idem loc. cit. Cum
motus celer caufa lit fonum acutum efficiendi ;
igitur , ,
non protinus & Confonum erit . Symphonia vero (feu Confonantia) eft duo-
rum fonorum , acumine & gravitate difFerentium , in idem coincidenza &
commiftio Oportet enim fonos , fimul pulfetos imam quandam aliam efficere
.
fpeciem , foni, diverti ab ipfis fonis ex quibus ea fit confonantia. Ut, fi quis
velit Oenomelì (mulfum) conficere , afTumens aliquantum mellis vinique ali-
quantum; Quando ita fiat miftio , ut neque vinum prsedominetur , neque mei,
fed proportione qnadam fiat miftura ; fit tertium miftum , quod neque vinum,
fit ntque mei: iìc quando lonus acutus & gravis, fimul pulfati, unum ali—
,
quod auditui mifium exhibent , non alterutrius fonorum poteflatem fili pro-
.
priam oftentantis ; (ed tertium imprimit auditui prarter illum gravem acutiim-
que fonum: tunc appellatur fymphonum (Confonum:) fi vero auditus perce-
ptionem magis faciat aut gravis, aut acuti; Afymphonum (non confonum) eft
hocce diaftema : Atque hìec guiderà fecundum ifciianum
392, Cap. Vili.
per fpiegare Confonanza Fa d' uopo , dice egli , che ec-
la .
fiderai nos oninem cantimi , quomodocunque vox, & cum intenditur , & cum
remittitur,, nata eft intervalla ponere Naturali enim motti nos vocem move-
.
in totum contemplatio de omni cantu mufico , qui voce fìat & inftrumentis .
Atque ad duo refertur ifta traflatio ; ad auditum , & ad intelleclum . Auditu
enim intervallorum magnitudines judicamus intellecìu vero horum. contem-
:
(101) Ger, Je: Vojjìvs de Poetii Gr&rìs inrerta xtatìs T. 3. p.1%. ut. Evages
literarum panini gnarus , feti ìngenii felicitate nomen Poeta: alTecutus . De
quo Dmnyftus in Hiftona Mufica fcripfit.
(103) Boeiiut Mufica Xnu. Sed Eubiilides atque Hippafus
lib. il. Cap.
alium cnnfonantiarum ordinem pomint... fecundum hos quoque hic ordo eft .
Diapafon, diapente, diapafon ac diapente , diateflaron , bifdiapafon . Di
QHejln Ippafo -vedi quanto sì è (frìtto qui /opra alla pag. 187-
(iq-j) Uem tot. cu, Cap. XVU. De Con/onantiarum modo fecundum Nicoraa-
Cap. Vili. 3 P5
che confìtta la diverfità delle opinioni dei nominati Autori
Confon.
*
I
|
! ì
3 ....
j
*
i
J
li
j
Ottava Duodecima Bifdiapafon I Quinta j
Quarta j
I I
chimi... hic Confonantiarum eft ordo, ut fìt prima diapafon, fecunda dia-
pafon & diapente, tertia bifdiapafon , quarta diapente , quinta diateflaron .
(105) Porphyrius Camment. in Ptolem. Hurmon. pag. x88. Qnod autem à
fundanis numeris, ea quae Confonantias fpeflant, demonftrabant ; oftendit Eu-
demus (in primo Aritmetica: traclationis ) dicens, (de Pythagoriis ,) ha:c ver-
batim : Adirne autem , trium Confonantiarum rationes , ( ipfius Diateifaron ,
& Diapente, & Diapafon,) quod contingit, eft in primis novenis; ( Nam i,
j,4, funt novem .)
(106) Porphyrius he. cìt. pag. 189. Cum multae fint in Mufica (de Harmo-
nico concenti!) feci* (O Eudoxie;)
3p5 Gap. Vili.
dolilo il fuo Commentario, affinchè gliene dia il fuo giu-
dizio (107) .
(113) Athennus Uh. XIV. pag. 471.... &Phillidis Delii , qui etiam de Ti-
bicinibus librum edidit , & pag. 473. Phillis Delius libro fecundo De Mufica ,
Magadin a Pecìide diiìare fic ait : Fhcenices, Petìides , Magadides, Sambuca:,
Jambi, Clepfiambi, Scindapfi , Enneachorda .
(114) Svidas pag. mibi 987. Philoxenns Euletida: fili.US, Cytherius , lyri-
cns , fcripfit Dahyrambos vigintiquatuor : obiit Ephefi. Direptis Ckheris à
Lacedxmoniis , eniptus eft ab Agefylo quodam , ab illoque educattis : &Myr-
mex , ideft formica diclus . Poft abituili antera Agefyli , eruditus eft a Mela-
nippide lyrico emptus . Calliftratus eum ait Heraclear Ponticas nattim . fcripfit
cannine lyrico genealogiam AeaciJarum. JElianus V.ir. Hìfl. Uh. X. Cap. IX.
Philoxenns gulofus erat , &
ventri ferviebat. Jo: Schejfirus in hoc he. Fuithic...
ita gula; deditus, ut gruis collum fibi optarit, quo longiorem voluptatem per-
fentifeeret. Perizonìus in end, he. Philoxenns cum Helluones , tum Poetas
confudiffe videntur Veteres ipfi . Vedanji in ejfo Perigonio effer flati varj col
nome di Filojfeno , i quali vengono da ejfo deferitti .
(11 j) Athennus Uh. XIV. pag. 479. Ha:c Cytherius Philoxenns quem il»
Tritagonifte ficcommendat Antiphanes. _
non fu pnjfib'tle , che gli arrivajfe Filojfeno Cagione della qua! cofa
.
/litro non fu , che i buoni fondamenti , f'pra ì quali s' era alle-
famente , &
come Jì deve , (egiiitf la maltiera antica , cer- &
chi di adornarla con altre fetenze , Ò" accompagni [eco la mae-
Jlra Jìlofofta , la quale può fare giudicio di quello , che conviene
alla Mujìca , eb* le torna di giovamento Fu fequeltrato Fi-
.
corrigere jufllis
, ab initio totam ufque ad coronarli drfeverat.
(iì9) JElìanus Vir. Hiji. lib. XII. Cjp. 44. Pulcherrima autem earum qnae ,
iftic erant
, fpelunca Philoxeni poè'f? cognomentum habebat , in qua quuui ver-
faretur , Cyclopem ,
(ut ferunt) fiiorum poématum prarftantiffimum elabora-
,
(iìj) Plutarchits de Mufica pa%. mibi 319.... Nam Glaucus poft Archilo-
chum fuifle Taletam affirmans , imitatum eum odas Archilochi fatetur, proli-
xius tamen extendifle , &
Maroncm ac Cretenlem rythmum odarum poelì
iniervilTe
(114) Fabrhìus T. 1. pag. 170. De Muficis fcripferunt olim. . . tum Glau-
cus Rheginus Italus , Iaudatus Plutarcho .
(n<) AthensLus lib. XIV. Cap. 9. p. 475. Autor MenJicorum , quos Chio-
nida; adfcribunt, Gnefippi cujufdam meminit hilari mula ludicra fcribentis
his verbis .
Hsc
per Jovem non Gnefippus , non Clecmenes
Diebus novein edulcaverint
Eliotarum autor, inquit.
Stelìchori , Akmanis , Simonidifque prifcos
Modos cantantem audire licet GnefippLÌm.
Adulteris noclurnas il'e cantiones eft com.uèntatus, quibus evocent fceminas ,
trigono Se Tambuca ludens Cratinus in Mollibis
.
libro de Mufica). Sic duo .Elise, Vinetus & Putfchius, ex lui MSS. ediderunt.
,
Nempc ab.I«r formatimi là<?>|? : ut nihil cauffar fit , cui: quis Diades malit.
Prarfertim quando &
Jades flatuarius Plinio memoratur in quarto Hiftoria:
Naturaljs.
Cap. Vili. 4 oi
fciano , e Io confermano Elia Vineto , ed Elia Putfchio con
r autorità di alcuni MSS. preflo loro efiilenti
JAMBLICO nacque in Calcide di Soria , e fiorì ai
tempi di Coftantino Magno . Ebbe per maeftri prima Ana-
tolio, e di poi Porfirio (128). Oltre le molte Opere di di-
verfo genere di Jamblico, aflerifce egli fteflo nella Vita di
Pittagora Ci 29) , che difponevafi a comporre un libro intito-
lato :Inflituzioni di Mufica fecondo la mente dei Pittagorici
Dal Rullerò, e dal Fabricio viene quello libro (130) col-
locato fra le opere di Jamblico perdute
IBICO , uno dei nove celebri Poeti Lirici , nacque in
Medina di Padre nativo di Regio in Calabria (131). Fu
anteriore a Simonide , e contemporaneo di Anacreonte ;
abitò in Samo ai tempi di Policrate (132). Per teftimonio
di Neante Ciziceno riferito da Ateneo (133) fu inventore
dell' Inftrumento chiamato Sambuca , il quale Inftrumento
viene deferitto di forma triangolare compollo di quattro
Corde diverfe in lunghezza , e groflezza , e rendente un
Suono acuto (134). Vuole Euforione , che folfe in ufo la
T. III. E e e Sani-
(118) Fahricius T. 4. pag. 181. De Jamblico Chalcidenfì . . . Patria ei fuit
Chalcis , Coeles Syria? civitas . . . hunc enim Conftantini M. aitate claruifle
haiid dubitim eft . Prceceptor ei Anatolius primum , deinde Porphyrins
(119) Jamblichus de Vita- Pythagorx. Cap. XXVI. Quod autem chromaticum
genus & harmonicum attinet, il!a itidem ex diatonico liquidiora reddidit; ut
aliquando cnm de Mufica tracìaturi fumus , demonftrare licebit. LudU t hus
Kufierut in hunc loc. Opus hoc Jamblichi de Mufica hodie non amplius extat.
Meminit autem idem , Jamblicus in Nicomachi Introduci. Arithmeti. p. 171.
(130) fabrìciu; loc. cit. pag. 191. Scrìpta Jamblichi deperdita... E'/'ircKy&j^i)
ÌAaaiKY], five wspi Maeriiojc reo ?rp« !rt/S«7opft'o/v , liber otìavus, Inftitutione»
Mufics ad mentem Pythagoreorum . Vita Pythag. Seflio ixo. & ad Nichoma-
chi Arithmeticam p. 73. 77. 17X. 176.
(131) Fabricìus T. 14. pag. ij. Ibycus Poeta lyricus unus è novem va-
tibus Lyricis pndaris, Meflanse natus eft Rhegino expatre. Hic primus Sam-
^
bucam Inftrumentum Calabrorum invenit , multaque compofuit Lyrico metro.
(131) Idem f.pag. 583. Ibycus Rheginus Simonide antiquior, aqualis
1.
Anacreontis, in Samo verfatus eft temporibus Polycratis . . . Invenit prauerea.
Ibycus inftrumentum Muficum ow^i(3jicnv tefte Athenxo lib. IV.
<i33> Athen&us Uh. 4. pag. mìhi 131.... & iterum alterum quod Sambu-
eam lyrophcenicem appellant. Hujus inftrumenti Neantbes Cyzicenus libro pri-
mo De horis , inventorem fuifTe Ibycum Rheginum affirrcat
(134) idem lib, XIV. pag. 471. Poft haec de Sambuca" cum incidirTet quar-
ftio , acutum effe Mafurius dixit ejus fonum , Euphorionemque fcriptorem
verfuum heroicomm, in libro de Ifthmiis, ejus feciiTe rnentionem , nempe
Suatuor fìdibus tenfum Inftrumentum illtid , nfitatum effe Parthis, & Troglo-
ytis, hocque proditum à Pythagora, libro De Mari rubro.
40 2, Cap. Vili.
Sambuca appretto Parti e Troglotidi ; aOTerifce pur an- i , i
mo ,
cognome Emergete, in qualità d'adulatore; pofcia
per
il di lui fuccettòre Tolomeo Fiiomerore da cui finalmente ,
eritis quem illi deridentes interfecere . Sed prafagium fìdes fedita. Nam
,
ciim latrones in theatro quodam ad fpectandum federent, atque grnes cafu fil-
ine tranfirent alter alteri dixere ,ecce grues Ibyci Quod cum quidam au- : .
diviffent , id quod erat fufpicantes , (nam vulgata fuerat homicidii fama) re-
tulere civitatis Reétoribus , quorum mandno latrones capti ac diligenrer exa-
minati facinus confetti ac mox ftifpendio enecti flint. Hinc proverbium ortnrn
apud Graecos Latinofque Jureconfultos , Grues Ibyci , hoc eft certa certifque
judiciis manifefta
('$7) Atbentus lib. VI. pxg. 189. Poffìdonius Apamenfis , qui pofìea fé
Rhodiura appellava, libro quarto hiftorianun fcribit , Hieracem Antiocheaum
Cap, Vili. 403
IPPOMACO Sonator di Tibia al riferire di Eliano
(138) aveva uno fcolaro, il quale errando nel fonare, e
ciò nonoftante eiTendo lodato dagli afcoltanti, fu dal mae-
ftro battuto con una bacchetta , dicendogli : malamente fo-
narti la Tibia , perciocché altrimenti non ti avrebbero loda-
to . Giacomo Perizonio (139), commentando quello luogo,
dice ; 1' autore lignifica , che il maeftro rimproverò il Tuo
fcolaro , come fé avelfe operato male , per quella fola ra-
gione , perchè dal popolo , folito per lo più a giudicare
falfamente , foffe lodato .
il
<>
1.
3
Ri
Si
Ss
SI Si
as
11
*> «ti
* t
si
*>
Si
*•*
» •
& «
'
Sì
E e e 2 Que-
qui antea Lyfìodis tibia fuccinebat affentatorem poft fui (Te Ftolemaei regi»
,
plurimtiiTi apnd eum regem potiiit , deinde apud ejus fiicceflbreui Philoineto-
rem , à quo tandem eft interfeclus . Dalechampìus in verbo Lyjiodis . Scenici!
& theatralibus mufìcis
(138) Mliantts Uh. XIV. Cap. 8. pag. 941. Hippomachus tibicen , quum
difcipulus ejus tibia canens aberraret ab arte inter canendum , nihilomin'ts &
laudaretur ab auditoribus , percuflìt euro virgà , &
dixit : Perperam cecinifti :
nam alioquin hi te non laudaflent
(139) Jac. Pcrizoniut in hunc loc. Td enim vult dicere Aucìòr , Magiftrum
hunc increpuifle difcipulum fuum , tanquam qui male fecerit , hoc folo argu-
'} mento , quod populns , in judicando ceteroqnin errare folitus eum laudaverit ,
(140) ìiieomachus Har'moniéei Manuali* Uh. II. p .55. Sicut Theophraftus &
i Pierites nonam chordam addidt , &
Hiftia:us decimarti , le Colophonius . i ]
(14») Boezit tifata (ridotta dal C»v. Ertole Bottrìgm MSS» lìb. 1. Cap = XX»
Cap. Vili. 40?
Nete. Et la Paramefe; percioche ella è la terza dalla Nete
con la fiejfa voce è nominata ancbora Trite. Et quefia è la
defcrizione .
r— -
Tetracordo
n r—
Tetracordo
"T
E. F. G. a. b. e. d.
I. 2. 3- 4- 5- 6. 7*
*T3
Po
>-t
n
r*
MESE.
ovver
w
Hypate Parypate Lichanos
Paramefe.
3
re •
r*
n
Trite ^9
__I
Tetracordo
— r—
Tetracordo
E. F. G. a. * e. d. e.
i. 2. 3- 4- S- 6. 7. 8.
n T3
fa
1-1
"<
»-•
n
ET w
fu
»t
fu
a
r-r
Nete.
C/3
so fa
3 tu 3 •
Paranete
n
• o
vt
•
Ottocordo Diezeugmenon
'
noi due 'volte la Corda Mefe Et perciò così coi tr.ezo della .
(143) Wcomachus Cèrafenut Mitnvaìis Uh. l. />."?. 3?. Sicat Theophra- &
«ns Pierites nonnm chordam addidit. Marchut Meilomìus in bunc he. Hine
Gorrigendus Eoethius Iib. i. cap. io. ubi male editimi, Prophraftus Periotes
(144) Nicomacbuf he. eit. Hifliasus decimarti, chordam addidit. x
Cap. Vili. 407
antico . La Settima , Mefe La Ottawa , Tararne fé La Nona ,
. .
1 r — 1 1
X a
Ri
r- 1
^< Co Ce
ha
Co
'-a
i-I
3"
n"
w "a
>-«
3- w
m 1-1
(a 2 rt
n
Cu 3 Co
x: 3 g 3
r-t
O (Ti
O <T> n>
3-
co
f-t
m 3"
CJ
rt
CD
C/5
rt
2
rb"
v- N N
*o a ro
co
co si n C c
Q N N Cfq
3 O •
o* 3 n 3 ro
3
O 3 • e C
3 * Oq 3 tra
3
•
3 O 3 O
ro 3 n 3
3 3 *
O O
3 3
• *
End eacordo
L _ _l
così è nominata ,
fi fa 'vicina alla Mete , fi allontana dalle &
ultime Hypate , ne ritiene il luogo della propria difiantia , fi ag-
giunge un altro Tetracordo /opra la Mete diezeugmenon ; il qua-
le , percioch' egli fopranjanza-va in acutezza le Mete pojle di fo-
pra ,tutto quel Tetracordo è fiato chiamato Hyperboleon . . . Ma
percioche anchora non era la Mefe nel luogo di mezzo : ma fi
accoflawa più alle Hypate ; Ter ciò fu aggiunta una Corda fopra
lo Hypatchypaton ; la qual è nominata Troslamhanomenos , cb*
da alcuni Profmelodos : dijìante per un Tuono intiero da quel-
la ; che è Hypatehypaton .Et effa , cioè la Troslamhanomenos
.
r —- — — ; ——.— — • — 1
Difdiapafon , ovvero Decimaquinta
ti O ^ U B CT
S
2 a S
i
3 ° rt £
? | S ? | |
3.
3
I o
|-
»
o • o 3 r- ?
* • •
Ottava Ottava
J L.
(145) Boetìus Mujìea lìb. h Cap. XXVI. Quibus nominitms nervos appella-
verit Albinus. Albinus autem earum nomina latina oratione ita interpretatus
«n, ut HYPATAS
principales vocaret, MESAS medias, SYNEMMENAS
•oniunflas, DEZEUGMENAS diiìunflas, HYPERBOIEAS excellentes
Cap. Vili, 4©p
e le acute EJlreme , o inferiori (146). In oltre i nomi, che
davano Voci , o Suoni , non indicavano il ral de-
elTì alle
terminato Suono o la tal Voce , ma indicavano che una
,
Primo Efempio
1
"
. 1 1
.
' — "
1
^<
X T a
Cu 2
o
•-o *< n
p>
>-o
ps
3
n> CD
O • 1—».
« d
fu >— • 3 ta
tu SU
K n
3- W l-t
r-r*
1-1
r-f
fu fu
fa tu co 3
*a 3
rt fu 3 n •
<T>
•
l-t O
w n
T. 7IZ. F f £. Ab-
(146) Wallit tie Veterum Harmonica pag. 159. Quippe qui primi hxc impo-
llebant nomina (contra quam quod jam facimus ) Grave prò Summo habue-
runt ,& Aciitum prò Imo... &
Boetius ubique , in fua Malica, fonos Gra-
viores in fchematis Summo loco , Acutiores in Imo %
4 io Cap. VIIL
Abbiamo in oltre un' altra prova più concludente tratta dal
trafportar , che facevano li Greci i Nomi delle Voci , o
Corde , ma non già le Voci in fatti , fé prendiamo i due
;
T>
t-f
"< 3" *a VJ tu w
CO
l-t
tu
h—
r-t
• e»
Co
Co 3 3
*u
Co
n
T3
tu
co
3 r»
-a
So O W 3
rt) Cu
(0
3 r-t
n>
O r-t
n> r? n n>
a* er 3
So << 3* 3" 3 • N Ci-
3 rt
3 (Ti
n ni
T3
tu O* (Ti
o> era
N
r+
O co tu 3 o
1
3 CD
C
r-t *-t •
3
D 3
2 3
§ 3
o 3
O * • 3
a> c£
l/Q g
• 3
? 3
§
"
3 3
S • g
O m |
3 3 3
O
3
A, js. C. D. E. F. G. a. b. e. d. e.
Tuono Dorio .
X T3 £ E 3
Co £ 2 ha
Co
Co 0"
>-t
o •^1 t-t
^<
TI
r-l
~<
rV
3 w >-l
T3
Co
r-t
"-<5 Co
3
O
Co 0 Co
3
cn
tu
Co
3
Co m Co
3 n
t~t co t-t
n O • 2.
cr 3* C/3
tu 3
3 5* ni
3 3
O Co T3 Co O (Ti
3 3 tu - r-t 3 cf e?
m 3
<-» O 3 3
3 O 3
O • 3 «
•
ci .
(147) Atbcnxus Uh. XIV. Cap. I. pag. 458. Fuit & Demetriiis Poliorcetes
rìdiculornm ftudiofus , qui ut fcribit Phylarchus libro fcxto hiftoriarum , Lyfi-"
nuehi regaum diceret oihil à feena comica diferepare , quoniam ex ea prò»
Cap. Vili. 411
LAMPRO Mufico abitemio fa menzione Frinico ri-
Di
feritoda Ateneo (148), defcrivendolo uomo bevitor d'ac-
qua ed eccellente artefice di Canto lugubre , e lamentevo-
le. V
è luogo a credere, che quefto Lampro fia diverfo
da Lampro , che infimi Sofocle nella Mufica , di cui qui
ibpra fi è fatta menzione alla pag. 1x2, così pure di Lam-
pro nominato alla pag. 291., e dell'altro Lampro Eritreo
mentovato alla pag. 238.
LAMPROCLE Ateniefe fcrittore di Verfi Ditirambi
(149), di cui, al riferire di Plutarco (150), Lifide narra,
qualmente volle , che la Difgiunzione non fia , ove quali
tutti vogliono , che fia collocata , ma bensì verfo 1' acuto ;
perciò compofe una regola , con la quale ftabilì , che la
Difgiunzione dovelìe collocarfi dalla Taramele , che è ^ , fi-
no alla Hypaton , o fia Hypatehypaton , che è ^ prima corda
del Tetracordo più grave nel modo feguente
1
"—" 1 1
——— -|
X ti
SU Co
ti
Co
0 >-i
V-
rt'
Co
rt
3-
co
tu
cu 3 Co
3
e-*
n su
r-t
O
LO
rt
n » 3
O
W
5- n cn
•
sr 3 3
73 n 3 3
SD -0 r-> O^ n> n
CO O 3 o>
O r-i
O 3 3 O*
3 3 3
•
Fff 2 Vo-
dircnt omnes nominibns appellati, Bithen irridens , Parin , & alios
diflyllabis
(juofdam amicos maxime apud Lyfìmachum aiitoritatis .
ejus His auditis , . .
At ego nuiquam apud me, inqiiit Lyfimachus , egrefTam vidi è tragica /cena
meretricem , innuens Lamiam Tibicinam. Dalecampius in hunc he. Qua: apud
Demetrium plurimum poterat <
(14S) Athen&ut lìb. I. pag. 3}. Fuit & abftemius Lamprus mufìcus , de quo
Phrynicus ait eo mortilo Gavias luxilTe.
,
cum is animadvertiffet non ibi effe diazeuxin , (quod nos deiunftionis verbo
voliimiis intelligi) ubi fere omnes putaverunt fed verfus aoutam vocem :
effe
talem ejns inltituiffe modum, qualis eft a paramefe ad hypaton (ideft, à me-
dio chordse proxima , ad fummarum fummam ) .
ì. Olympiadis io;, regnimi tenuit, (sr pxg- 133. Alexandro mortilo quod is
fucceffbrem defìgnare noluilfet , totide.n pene Reges emerfere , quot erant prae-
fecìi ac duces Summa tamen initio penes Perdiccam potentine fuit cui mo-
. ,
(115) Idem loc. clt. pttg. 532.. Idem fecit Melannipides odarum fcriptor fu-
perveniens , qui in priore unifica non acquievit ut neque Philoxenus , neque ,
Timotheus. Hic enim cimi lyra feptem fiiibirs ufque ad Terpandrum Antif-
,
fxum contenta fuiffet in plures eam fonos difperfit Verùm tibicina quoque
, .
ram iis qui fabulam docerent navantibus Is poftea mosperiit: adeò quidem ,.
(156) Fulgentiiit Mitologico» Uh. i. Cap. i. pag. mihì 6ì.%. Nam & Mihta-
nor muficus in xp»/J..-<T07ro(cóv libro artis Malica? , qiiem fcripfìt , ait &c.
(157) Thom. Muncherus Comment. in Ftilgent. loc. cit. Schol. Statii ad lib.
III. Theb. v. 661. Primus in orbe deos fecit timor. Negat deos ullà alia re
celebrari , nifi timore mortalium , ut Lucanus : Qua: finxere timent Et Pe- .
Muficus : Deum doloris , quem prima conjunclio human) finxit generis Harc .
haufit ex Fulgentio .
(15ÌJ) Idem loc. cit, Kpnjj.xTonoiò'; eft uy\t)Tris Athenxo. Kp5/^« pulfus
chordarum . &c.
(159) Flutttrchus de Mufica pag. mihi 330. Si quis ergo Aefchylum aut Phry-
nichum diceret ob ignorantiam abftinuifTe chromate non abfurde diceret? Idem
,
enim etiam Pancràten diceret ignoravilfe chromaticum genus nam & is ple-
:
rumque id vitavit, etfi in quibufdam eft ufus , abftinuit; itaque non ignora-
tione , fed confilio dudìus feclabrmir enim , ut ipfe ajebat , Pindaricum ac Si-
:
cynthius , cujus ajunt t!Te philofophia: arcana, corani prsceptor, à quo ite;n
illud proverbiale: Ipfe dixit , in publicum manavit. v •
(164) Athen&us lib. XIV. pag. 474. Artemon , quem nuper citavimus , de
mufico inftrumento quod Tripodem vocant , ita fcribit: Ex inftrumentis mul-
ta ne nos quidem feimus, an unquam extiterint veluti Zacynthii Pythagora: tri-
,
pos , cujus ufus brevi tempore duravit feu quod videretur operofus effe tra-
,
claturis manibus, five ob aliam quamvis cauffam , ftatim dereìiclus eft, ac id-
circo multis ignotus . Simile id fuit Delphico tripodi , à quo &
nomen indi-
turn eft: ufum autem pra?biiit citharas triplicis . Nam ftantibus in fede verfa-
tili pedibus quo modo fellarum quar circumaguntur pofitus fìunt , per_ media
fpatia tria, qua è pede ad pedem pertinenr , "fìdes extendit, cubito unicuique
fuperadieflo , aptatifque infernè clavis , quibus fìdes intenduntur , addito
fuprà & communi pedibus omnibus Iebetis ornatu , &quorundam infuper
alicrum appenforum
, qua: fané fuit lepida & elegans hominis imaginatio,
prarterquam quòd pleniorem & locuientiorem fonum reddebat . Cuique inter-
vallo Juòs modos ille difpertitus erat , ut omnino tres efient, Dorici, Lydii
Phngii : fedens autem in fella à tripode modicè diftante , prolata finiftra manti
pjilfàndis fìd'bus ;& altera pleflrum incutiens, in quandunque forte inci-
fliffct ex illis tribus
modulationis fpeciem, fedem inlìrumenti pede in orbein
Cap. Vili. 4i5
ti , dice Artemone , neppur Tappiamo
, fé abbiano efìftito
giammai : annoverare il Tripode di Pitago-
fra quelli vuoili
ra Zacintio , 1' ufo del quale durò per breve tempo , o per-
chè era difficile a maneggiarfi , o per checché altro ; certa
cofa è , che pretto pafsò in difufo , e quindi a molti fi refe
ignoto . Fu fimigliante quello Strumento al delfico Tripo-
de , dal quale prefe il nome , e diede occafione all' ufo
della triplice Cetra . Imperciocché collocati tre piedi fu di
una bafe verfatile a foggia di una fedia che aggirili , tefe
fra un piede e V altro le Corde dittanti 1' una dall' altra lo
fpazio di un cubito , e adattati dalla parte inferiore i bis-
cheri 3 mercè de' quali fi tendon le Corde, e aggiuntovi fo-
pra i piedi per modo d' ornamento un bacino ne rifultava
il defcritto Tripode , piacevole ed elegante parto della imma-
,Carwn.S^^
DIS-
manum huc illuc transferre , ut fi quis ejus induftriam non afpiceret, fed au-
ribus judicaret tantum , focile crederet cirharitìas fc tres audire d'verfos mo-
,
(1)Jiimblicus de Vita Pytb.zgora C.cp. XII. pag. mibi 45. Prirmim vero il-
lud eli natura niimerorum ratinnnmque per omnia fé ìnfìmians , fecundum
,
lecito ad alcuno abufare una guifa di canto per l' altra Aicro- .
;
dagli-,.
num ufque trigefimum educarenUir , quamvis estera ìli Is effet vita maxime;
auftera Itaque apnd illos pueri ab infamia confuefeunt hymnos & Pxanas
.
cantare prasfcriptis numeris , quibus finguli , ut patri us mos eit , Gentiles he-
roas & deos celebrant: deinde poftea cùm Timothei & Philoxeni modos per-
«Jidìcerint , ad tibias in theatris quotannis faltant per Eaccfranalia , pueri qui-
4ii Dijfert anione.
dagli antichi Arcadi amminiftravafi la Repubblica con le re-
gole della Mufica , e che in quella non folamente i Fan-
ciulli ammaeftrati venivano , ma i Giovani eziandio fino
all'età di 30. anni, quantunque il tenore della loro edu-
cazione folte aufteriflìmo Si avvezzavano quindi fin dalla
.
deni ,
puerili certamine ,
juvenes , virili:totòque vita: decurfu in publicis
eonventibus , iis nullis introdutlìs quos canentes audiant , viciflìm cantare
alii poit alios jubentur.
(7) Plutarchus de Supcrflìthne pag. mìhi 91. Muficam ait Plato concinnita-
tis opificem hominibus à Diis datain , non luxus gratia &
pruritus auriiim : fed
quoniam animi circuitiones ttirbulenta: &
vaga: in corpore Mufa: grati» &
inopia, fxpenumero incontinent/a &
errore luxuriant i ut nirfum in ordinem
ejns opera redigi po/fint. P/afo TìmsMs vel de Natura pag. mihi ti6.
(%i Plato Dialog. III. de Reg. vel de Judo, p. m!hi 564. Opinamur tamer»
omnino hoc priinum nos pofle dicere Melodiam ex tribus conftare, oratione,
harmonia rhvthmp. Hoc eqtiidem poraim Non ne melodia: pars oratio nihilo
, .
«Mffertab oratione illa qua? fine canta eft quo ad hoc ut oporteat in eifdem
,
m i
(9)
1
11
Gerard. Jo. Voflìuc lnflitut. Poet. lib. 11. Cxp. I. i.
e CO-
Sermo conftat
3.
1
.
a
rhythmum ignoret» Cum enim pedes fint qnafi membra carminimi & quidem
membra fonantia , fieri aliter non poteft , quin vel ipfe fonus errorem pro-
dat , fi perverfo & pra;poftero ordine locentur
dO Arìlììdei Qu'ftilianui de Mufica lib. 1. pag. 31.
Univèrfim igitur rhyth»
mus tribns hifee fenfibns percipitur . Vifu , ut in faltatione ; Auditu , ut in
cantu ; Taflu ^ ut arteriarum pulfus • At qui in Mufica confideratur, a duo-
bus; Vifu nimirum &
auditu. Idem ìoc.éit. pag. 31. In eo enim confentiunt
fere inter fé antiquiores plerique Grxci , rhythmum effe bafin , feti inceffum,
carminis. Volfius p. 61. Quod fi veteres mufici vel folo numero aufi fint provo-
care oratores quid non illos potuiffe credamus fi cantus accederet verborum ,
, ,
& rytlnni viribus ex squo foeiau iententiarum decurrerent ponderar Sed cum
4^4 DiJfert(i7Ìone .
doiendi ac la-tandi in fìmiJibns prope eft, ut erga veritatem eodem modo fé habeat
(13). Ifaac VoJJìtts he. cit. pag. 73. Ut vero iftiufmodi figurar cantili infint,
reducendi omnino flint pedes mufici , quibus omnium motiuim genera ita co-
piofe continentur ut nullus omnino concipi ooffìt affeclus, cujus figurarti non
,
primit fpondeus eoque gravior moloìus . Qua; moUia & tenera funt exhibebit
trocharus & aliquando amphibrachys , cum & ipfe fraclum & efFeminatum ha-
beat incedimi Veliemens & iracundus eft jambus , ejufdemque fere naturar
.
anaparftus , cum
bellicos &
concitatos imitetur motus. Si quod hilare ju- &
cundum explicare velimus , advocandi funt daclyli , qui quales tripudian-
fit
come mai , dirà qui tal' uno , poteva fare sì grandiofi ef-
fetti la greca Mufica con sì poco numero di Corde, e di
Voci? tanto più che non abbiamo già luogo a fupporre.
che per mezzo dei Talli diitribuiti fopra il Manico dell'
Inftru-
aliifque apud Bociiartun , de lit. & ferini Phoenicum lib. ì. cap. 7. Confìr-
mant a Pnoenicibus inventimi pofteris illius Chanaan , ex quo Mercurium
prociideru.it Gricci fab ilatores
fini in . Orphei Lyram tetrachordem ex antiqua
picìura Ccem;terii S. Calluti Pont, ab Aringhio editam Roma: Subt. T. u
pag. $6$. hic expreffimus
Dijferta^ione . 4 17
Inftrumento potettero aggiungervi altri fuoni cioè frappor- ,
(17) Ifaac. Voffius de Poem. Cttntit pag. 75. H.xc ratio, hic modus, harc
denique antiqua: mufica; apud Grarcos & Romanos forma ftiit & figura ea- ,
que quamdiu flornit tamdiu lloruit etiam virttis illa excitandis & fopiendii'
,
apta affectibus Hòdiérhum vero fi fpectemus cantimi, vero de ilio dici poiTìt,
.
vix umbram prifea: majeftatis in eo fu pere (fé Idem p. 76. Si aliquo ventatis
.
Audio teneamur negligenda aut certe non nimis magna facienda viventiimi judi-
,
cia , neque enim fatis tuto ilhs creditur curri omnis actas vel nimium blande,
,
quando & livor abeft, & circa ea qua; amamus, minus caxutimus. Non funi
adeo infeftus feculo ut ea folum probem qua; veteres fanxere magiftri , que-
,
madmodum fere folent facere ii qui ignari prarfentium nihil nifi veneran-
, ,
pia mufica; excellentiam metiuntur. Scio quidem plebeis & inficetis auribus eam
precipue piacere muficam , ubi quamplurimae fimul carpuntur chorda: & ea ,
comin-
tius quam mulceat , etiam hoc accedit, quod virtus illa , qua? movendis apta
eft anectibus hac ratione penitus elidatur . Qui bene de mufica judicant
-,
(io) Ifaac. VoJJìus He. eh. pag. 3. Quantum vero decoris &majeftatis è
pedibus & legitima illorum collocatione carminibus acceflerit, operae pre-
tium fuerit paullo diligentius inquirere.; ère,
(11) Ari/lìti. Quìntìlìanut de Mufiex lib. 1. pag. 44. feq. Il Meibomio ave»"
do raccolti n/peme tutti i dìverfi Piedi , ne porgi una ferie , che trova/i reg'Jlrit»
t*. Notìe in Ariftid. Quintilianum p. x6$.
430 Dìjferta^ione .
(li) Dìfcorfu dì Gì:: de ilari/i a Giulio C.xcrinl dttto Romano /opra la Mu-
Jica antica , e 7 cantar bene . T. 1. delle Opere di Giambattifia Doni pag. 141.
Dico adunque, che in due parti la Mufica ufata a quelli tempi li divide,
mia , che è quella , che contrappunto s' appella ; 1' altra arte di ben cantare
larà da noi nominata. La prima altro che con ponimento di più arie , e di più
tuoni non è, di grave, acuto, e mezzano in un medefimo tempo cantate,
e altresì di varii Ritmi di pù arie; perchè po.nghLm figura, fé li con porrà
«n Madrigale a quattro, il baffo ne canterà una, il tenore un altra; e il
contralto, e il prano arie diverle da quelle canteranno e differenti fra loro
i"c
di più tuoni, come 1' abbiamo di fopra dimoltrato : cioè, che in ciafeuna
delle Mufiche nollre due fpecie d'ottave fi trovano, e di più ritmi di grave,
mezzano, ed acuto; e perchè mentre melTer lo baffo di gravità veltito , pon-
ghiam figura , di femibrevi e minime , per le terrene llanze del fuo palaz-
,
ftanze di mezzo con varii ornamenti da quelli d' abito differenti fé ne van-
no : che parrebbe in vero far pecc-to alli Cohtrappuntiiti d'oggi (perdonili
loro i mefcolamenti di più arie e più tuoni ) parrebbegli dico loro far pec-
,
cato mortale ,fé udiffero le parti tutte con le medefime note con le iillabe ,
voce , conviene , che '1 fonatore , quando fuona altro , che arie accomodate
a canto , o a ballo , convien dico che muova le parti
, e vada facendo fu-
,
ghe, e contrappunti doppi, o altre invenzioni per non recar tedio agli afcol-
tanti fuoi ;e quella per mio avvifo, è quella fpecie di -Mulica, che è tanto
biafimala da' Fiiofofi e in particolare da Annotile nell'ottavo della Politi-
,
con 1' armonia fua di trar 1' animo altrui a qualunque collume .
Dijferta^ìone .
431
le quali chiamanti di due tempi, perchè vanno, dirò così,
alternando la brevità , e la lunghezza In oltre le Semivo- .
rat ,non tamen offendat aut faftidio quemqtiam afficiat , etiamft geminetur &
in longum protrahatur ejus fonus At vero aliaomnino eft ratio tertia; vo- .
fraclum & effeminatimi fnbeat fonum Grandi itaque & fublimi oratioois ge-< .
neri penitus eft contraria quapropter apud dithyrambicos Poetas vix unquam
,
occurrit Quod fiquis frèquenter ea utatur , non humilem tantum, fed & in-
.
fipidam facit orationem. Magna tamen eft hujus literae potentia in mollibus
& amatoriis canticis ineft quippe huic quidpiam ihicvriìióv
, deledanturque .
ea imprimi; mulieres • Nulla eft exilior vox illa quain efficit I vocalis. la
levibus & argutis ufum habet precipitimi Multum tamen difcrepat hujus fo- .
nus prout nempe ille plus minufve ad dentes alliditur. Alias itaque ftride
,
ha;c litera, alias rogat blanditur & fuppìicat . Nonnnnquam & ad miratio<
,
nem exprimit, fed in rebus inanibus & minutis. Quam vero illa aures offeii-
dat , fi crebro nimis iteretur fatis declarant hodierni Grseci , qui perpetuo
,
Jotacifmo reliquas fere ita obtundunt vocales, ut eos hinnire potius quam lo-
dili exiftimes O vocalis fonum quidem habet valium & aliqua ratione ma-
.
gnificimi longe tamen rrtinus quam A , cum & obfcuruin & fa?pe rufticurs
,
quid fonet prarfertim fi duplicetur & longius protrahatur. Nulla hac aptiof
,
nato O compofita credatur, fonum tamen efficit diverfum , & velut medium
inter O & A. Eft hxc vocalis magis fonora & magnifica quam O , minus ta-
men quam A, cimi & fonum habeat obfcuriorem & propemodum in ipfis feu-
cibus fepultiim . Dithyrambici eo imprimis gaudent, imprimis Pindarus &
Dijfei'tastone . '433
ne ufaflero nella Mufica , e cominciamo dalla fcelta , che face-
5
van de Tuoni , Tempre intenti a quelli fra gli altri trafcegliere
che più degli altri atti erano ad eccitar quegli affetti , che di
eccitare fi proponevano (25). Oltre i tre primi Tuoni due altri
furono da' Greci introdotti , onde formo/fi la nota ferie di
Dorio , Eolio , Frigio , Jajl/o , e Lidio . Furono quefti i pri-
mari 5 poi ad ognuno di quefti furono af-
e principali ; di
fignati due Collaterali , 1' uno verfo il Grave , e 1* altro verfo
l'Acuto , ficchè di cinque divennero quindici (25). Comu-
nemente fi crede , che tutta la differenza , che patta tra quefti
Tuoni confifta nell' eifer uno più Acuto , o più Grave dell*
altro , lo che quanto fia falfo , oltre la ragione , che in ap-
preffo verrà recata, ce lo fa fapere Ateneo (27), il quale
dice Poco conto deve farfi di quelli , che non fanno defu-
:
rum nationes effe, iEolas, Doras, Jonas moribus inter fé non parum diflìden-
tes .Patrias confuetudines Lacedaemoniì perfractè fervant Theffali , qui fua: .
gentis initia iEoIibus accepta referunt , eandem vita: rationem perpetuò te-
nent . Jonum maxima pars, quia barbarorum illis dominantium obfequuntur
imperio , vit* leges eommutavit . Ergo Harmonia: modum , quem Dores fta-
434 Dtjferta^tone
fono Greche , e le altre due vengono chiamate da' Greci
barbare ,
perchè lontane dalla Grecia
la Doria , 1' Eolia o
(31) Plato de fortitudine p. mibi 196. Atque hic profeclo vir muficus efle
mihi videhir, harmoniam fuavifiìmam, modulatus non Iyram , neque iocularia
quidam inftrumenta , fed vitam revera contemperans concordia verborum &
operum , concinentem fecundum Doricam videlicet melodiam , non jonicam,
aut Phrygiam , aut Lydiam , fed eam certe qua; fola grxca eft harmonia.
(31) Heraclidei Potituut lib. 3. de Mujìca apud Athtn&um Uh. XIV. Cap. J.
pag. mibi 465.... ac quidem Doricus virilem pra:fefert gravitatemi & magni-
fìcentiam , non diffufus, aut hilarior, non varius aut multiplex, fed vehemens,
feverus, &tetficus.
(33) L. Apuleiut Metamorpbof. lib. X. pag. mibi 348. Dorium canebat
bellicofnm .
_
(34) Athentus lib. XIV. pag. 465. JEolum cantus fuperbus eft, tumidus,
fubinanis &
laxus , quod ipfis convenir equo* magno Audio alentibus •
Dtffèrtap'one .
435
giata era 1' Eolia Armonia , e dall' antico Aio pregio de-
caduta (35). Le due Armonie Frigia, e Lidia, per efler bar-
bare non furono da' Greci conofciute, fé non fé allora,
che i Lidi , e i Frigi difcefero con Pelope nel Peloponefo
'((36). Vengono quelle due Armonie da Platone (37) giudi-
cate molli , e da ebbro , e chiamanfi rilaffate , ed effemina-
te .Dichiarafi da Apulejo (38) querula 1' Armonia Lidia, e
,
religiofa la Frigia . Ognuna di quefte Armonie oltre V aver
, acutezza o
la fua gravità , era natu- eziandio coerente alla
ì
mi , e quindi ogni particolare Armonia da qualsivoglia altra
j
diftinguerfi (40). A tutte quelle Armonie comuni trano
i
;
quale era il genio e la natura di quelle Nazioni , tali era'
I
no ancora il Ritmo e le Parole .
I i i 2 Fu-
(35) Idem he. est. p. 4<5<S'. Noftra vero «etate Joniim mores deliciis funt
perditi/fimi, eorumque itidem cantus ab ilio vetufto miiltam diverfus.
(36) Idem loc. cit. Phrygia , Lydiaque (HarmonU) Barbara; Greci": inno-
tuenint , ex quo Lydi ac Phryges in Peloponnefuin una cum Pelope defeen-
derunt. In Lydia namque Sipylus eft, è qua multi funt comitati, quemadmo,-
dnm & Phryges , non tantum quia funt contermini , verum etiam quia prin-
cipi Tantalo parebant . Vifuntur in Peloponnefo ubiqtie , potiffìmum Lacedae-
mone, ingentes tumuli, quos Phrygum Pelopem fecutorum effe ajunt fepulchra.
Hanc Graeci harmoniam ab illis didicerunt : quapropter Selinuntius Teleftes ait .
E Graccis ad pocula primi cantum Phrygium
Montana; matris cecinerunt Pelopis comites
Cum Peclidum fonis Lydius hymnus ftrideret
(37) Plato Dialog. III. de Rep.
vel de Juflo pag. mihi 564- Quaenam igitur
molles & temulentar harmonise ? Jonicx & Lydia: quoteunque relaxae remiffje-
que & refolutae vocantur
(38) L. Apulelus Florida N. IV. pag. mihi 764.... feu Lydium queriilum,
feu Phrygium religiofum &c. .
(39) Athtnàus lìb. XIV. pag. 466. Harmoniam certe animi vel affeflus,
I
vel mores oporfet indicare, qualis eft Locrenfis, ufitata quibufdam Simonidit
i
&
Pindari coajvis , nunc rurfus obfoleta Dì auefta Armonìa Locrenfe così
.
ìfcrive Euclide Introduci. Harmon. pag. 16. Eft vero a mefe (alamire) ad neten
j
hyperbolaeon (aalamìre)\ aut à proflambanomeno (Alamire) ad mefen (a la
imire). Vocabatur Communis &
Locrenfis & Hypodoria .
(40) Arifiotelet Polìticor. lib. 8. Cap. V. Ex his igitur patet , quòd mufica
poteft animi morem aliquem facere . . Mufica vero ex his eft , qua; funt
.
jucunda fecundum naturarti . Et videtur cognatio quafdam effe nobis cum har-
moniis &
rhythmis , quapropter multi fapientum dixere , alii quidem aniraam
effe harmoniam , alii vere hgbere harmoniam •
43 6 Dijfert anione.
Furono celebri appreffo de' Greci i tre Generi di Mu*
fica, l'uno chiamato Diatonico , l'altro Cromatico, e il ter-
zo Enarmonico Il più antico fu il Diatonico , così detto
.
Tria intervalla in quatuor numeris, hoc eft, fonis. Atque hinc quoque appel-
latur Diatonicum quod ipfum ex reliquis omnino folum per tonos progreditur.
,
(41) Idem toc. cit. pag. i*. Chromaricum vero ita progreditur Hemito-
:
(44) Vlutarchut de Mufica p.ig. mihì 333. Atque eò proceffum eft ignavia? ,
ut diefin harmonicam putent nullwm fui ne indicium quidam fenfui praj bere
quidam, eamque è cantilt-nis exterminent, dìcantque nugatos effe qui de ea
aliquid fenferint , ant iftud muficsc genus probaverrint Sua: fententiar validif-
.
nanturque fi quid iplì percipiant , id piane jam nihil effe, neque ullavn ha-
bere utilitatem . Arilìidet Q^intilìants de Mufica Ho. 1. p. 10. ÀccnratiitìiTiuin
eft Enarmonium quod peritiifimis tantum Muficis eft receptum . Multis antera
.
eft impofiìbile •
Dijfert anione .
437
delicatezza ; il rinforzarla , a poco a poco , e quafi infenfi-
bilmente diminuirla , fé quelli fono quegl' artificj , che dì-
ftinguono fopra degli altri i più celebri, e rari Cantanti
de' noftri tempi , abbiam luogo a perfuaderci , che i Can-
tori Greci tanto inclinati alla perfezione ed efattezza , non
folfero nel praticare cotali artificj né inferiori , né uguali , ma
anzi follerò fuperiori ai noftri Cantanti , i quali tutto il
loro ftudio pongono in efeguire certi trilli , e mezzi trilli ,
ora graniti , ora battuti , ed ora vibrati , in formare certe
appoggiature , o afcendenti o discendenti , che in tanti mo-
-
di fi fentono maneggiare, in efeguire certi mordenti, che
pur di raro fi fentono perfettamente formati
E qui mi cade in acconcio l' efporre quanto un di
narrato mi venne dal famofo Antonio Bernacchi , il quale
aveva avuta al pari di me la bella forte di venir inftruito
nel Canto , tanto neceflario a chi vuole applicarli a com-
porre in Mufica, dal celebratiflimo Cantante D. Francefco
Piftocchi , uno de' più celebri ProfefTori , che abbia veduto il
fine del pattato , e il principio del fecol corrente Raccon- .
& prope dicam , finis rationern obtinens , fumm<e admirationi fuit. Sed Se
illud cumprimis hujus artis cernitur commodum , qnod non , ut aliar, circa
imam rerum materiem , aut brevi temporis intervallo profutura occupetur ;
fed omni aetati , ac toti vitx, òmnibus denique aclionibus loia Mufica orna-
timi perfette conferat
(46) Ifaac. Voflìus de Poemat. Clntu &
Vini, Rytbmì , p.ig. 7f. HrtC ra-
tio,, hic modus, hxc denique antiqua: mufica: apua Graecos &
Romanos for'-
ma fuit & figura , eaque quamdiu tamdiu floruit etiam virtus illa
floruit ,
vere de ilio dici polir , vix umbram prifex majeftatis in eo fupereffe . Scio
quam gravis & odiofa iftarc fit futura adfertio apud eos pra:fertim qui prefert-
tia tantum mirantur tempora, qui preterita quxvis quanto minus inteliigunt,
tanto magis afpernantur qui denique hac demum noltra «etate artes plerafqut
,
IN-
(47) Athen/ms lìb. XIV. Cap. VII. pag. 470. 471. Quapropter Ariftoxentis
in Confufis convivalibus : Nos facin us ,
id iriquit ,
qnod Pofeidoniatar ad ,
theatra barbarie corrupta funt, & publicae diferimen ingens mulìcae fuit pri- ,
vatim qui rtftanms pinci , memoria repetimus olim ea qualis fuerit Plutar-
, .
ebut Sympofistco» XtV. Enimverò nulla maior depravatio mufica: ullam partem
occnpsvit noftra aerate quam falrationem ideoque ei id accidit, quod me-
,
INDICE
DEI PERSONAGGI,
Dei quali fi fa p articolar ineritone .
IN
445
ADrafto
370
Peripatetico cornpofe tre libri degli Armonici pag,
Fenomeno da eflb accennato intorno il fuono del-
Corda pag. 371.
la
Alceo, Opere da eflb compofte pag. 51. 52. Autore dei
Verfi Alcaici pag. 54. Fu inventore dell' Inftrumento chiamato
Barbito. ibid.
Agiejo nome di Apollo pag. 97.
Aleflandro Magno, fuoi Cantori, e Suonatori al tempo delle fue
nozze pag. 172. feg.
Alipio è il folo fra tutti gli Autori Greci reftati ai noftri tempi,
,
B
Bacchio Seniore fcriffe un libro intitolato Introduzione dell' Ar- :
Latini Saltano pag. 16. Nel nafeere 1' Uomo porta feco 1' in-
clinazione al Ballo pag. 17. Vantaggi che da eflo ne vengono
ibid. Ne' primi tempi quanto forte femplice pag. 18. Come fi
avanzarle alla- perfezione pag. 19. Due forta di Ballo deferitte
da Platone pag. 20. Ballo chiamato Emmelia o Pacifico o , ,
Cam-
Indice dejlì Autori. 447
C
Campane loro Ritmo pag. 42J.
,
Cantico ,
qual fofie nella Commedia pag. 175.
Capro premio folito anticamente donarfi ai Tragedi pag. 10&.
,
Megarefi ibid.
Comico , Dramma
qual fofle pag. 93.
forta di
Comus forta Conviti pag. 23.
di Ballo ufato ne'
Confonanze ordine che tener devono fra di loro fecondo Eubuli-
,
D
Damone commendato da Platone pag. 21J.
Diadema qual folle pag. 389.
Diatonico, Voci o Suoni di tal Genere pag. 187.
Didimo di lui fentimento intorno a>Ie opinioni di Mufica de'
,
Eco
Indice degli Autori. 449
E
Eco dei Vafi del Teatro pag. i8j.
Efippo , ed Epicrate riprefero con libertà comica Platone Filo-
fofo per alcuni fuoi difetti pag. 157.
Eliano compofe alcuni Commentar; fopra il Timeo di Platone pag.
389. feg. Spiega i Fenomeni della Mufica tìficamente p. 392.
Enarmonico Voci , o Suoni di tal Genere pag. 185». 209.
,
K
Kircher P. Atanafio alcuni verfi da elfo pubblicati con
, le Note
Greche , non approvate da Mr. Burette pag. 364.
M
Mafchere ufate dai Greci Commedianti p. XIII. XIV. Sopra le quali
fcriffe Francefco Ficoroni ibid.
Melannipide uno dei corruttori della Mufica antica de' Greci p. 412.
Melica , Poefia modulata e cantata pag. 1. 25. Cinque fono i
,
gici che Comici rag. 170. fég. Qual foffe la Mufica Diam-
,
matica pag. 174. E' fcienza perchè prende fuoi Principi dall' i
N
Hatanter Virgitief Carme comporto da Akmane pag. 40.
Natura dell' Uomo, fecondo Mr. Fontanelle, ama le cofe Templi-
ci; ma varie pag. 429.
Nicomaco Gerafeno unico feguace di Pitagora pag. 336. Compofe
un Trattato intitolato Manuale Armonico pag. 33;$.
Nomi o Tuoni e le particolari Cantilene di ciafcun Tuono
, p. 7. 8.
Nomio nome di Apollo pag. 97.
Nomo , e Modo differenza fra quefti due Vocaboli pag.
, 6. In-
ventori del Nomo pag. 7.
Note muficali allignate da Archiloco al Canto, e al Suono p. 32.
O
Olimpiadi (tabilite anni 775. prima dell' Era Criftiana p. 16.
Omero di lui Verfi cantavano con certi Numeri e Modi p. 6%.
fi
pag. 101.
Organo Idraulico inventato fecondo alcuni da Archimede p. 382.
E fecondo altri da Ctefibio pag. 337.
Ottava ,
Intervallo ad efla aggiunto mantiene il fuo
qualfivoglia
edere pag. 224. Pregi dell' Ottava pag. 225. Appena fi fcuo»
pre la differenza fra 1' Uniffono , e 1' Ottava ibid.
L 1 1
3 Qua-
454 Indice degli Autori,
R
Ritmo, mifura del Tempo, e del Numero delle Sillabe pag. 42}.
Confiderato in due modi, o unito alla Poefia, o da effa dis-
giunto ibtd. Quanta forza abbia per muovere gli affetti p. 423./^.
Vali del Teatro che formavano Eco, per lo più di bronzo, ma an-
cora di Creta defcritti da Vitruvio pag. 195. feg. Modo di
formarli pag. 1^0. 219. Come distribuiti per iJ Genere Enar-
monico pag. 193. Per il Cromatio , ed Eratonico p. 194.
Verfi di Omero, Eiìodo, Archiloco, Focilide, e Mimnermo foliti
cantarfi p. 63. Verfi di Solone foliti cantarfi in Grecia p. 70.
Vitruvio, deferi ve la Pianta dei due Teatri Greco, e Latino p. 185.
Undecima, o ila Quarta fopra 1' Octava non ammeifa fra le Con-
fonanze dai Pitagorici pag. 224.
Voce, o Suono loro definizione pag. 219. Del Genere Diatonico,
Cromatico, ed Enarmonico, loro divifione in cinque Tetracor-
di pag. 187. 188. 189.
X
Xanthus , vedi Santo
Cum
457
CUmMufìca
Opus,
Tomo
cui titulus:
Terqo :
Storia
a Patre
della
Magì-
itro Muflces Joanne Baptiftì Martini No-
ftri Ordinis Min. Conventualium Sacer-
dote compofìtum , Pater Magifter Joan-
nes Francifcus Bergonzoni in Bononienfì
Archigymnafio S. Theol. ProfelTor , noftri
ejufdem Ordinis recognoverit , & in lu-
cem edi poiTe probaverit, Nos faculta-
tem impartimur , ut Typis tradatur , fi iis
ad quos attinet videbitur In quorum &c.
.
L. *$ S.
Vidit
458
Vidit D.Philìppus M. Tofelli Clericus Regularis S. Pauli in , & Eo
clefìa Metropolit. Bononias Pocnitentiarius prò Eminentiflìmo
ac Reverendiiiimo Domino Dom Andrea Cardinali JOAN-
NETTO Ordinis S. Benedici Congregationis Camaldulenfis,
Archiepifcopo Bononiae , &
S. R. I. Principe .
IMPRIMATUR.
Fr. Petrus Paulus Salvatori Inquijìtor Gener, Sanóli
Qjjìeii Bon onice .
459
Errori Correzioni
F"£ Un.
\6 impedifte impedifee
g annot. .afc? Autorità» Au&oritas
14 anaot. 44 Saltoriae Saltatola
21 anaot. io Solenaibus Solemnibus
3j
Cervo
io Corvo
1 Xanto Santo
34
34 annot. 16 Xanto Santo
35 annot. 24 fertus fertur
38 15 16 tutto corfivo fino al grandemente
40 18 ira Lira
45 28 ed intuonare ad intuonare
46 annot. 7 exolvens exfolvens
46 annot. 26 teltimonus teftimoniis
<Ji 5 fpeditole Impeditogli
61 annot. 17 ad aerario ab aerario
53 6 Ligiaftade Ligioftade
<5p 6 Pontica Pontico
71 annot. 4 juraeque juraque
75 anaot. 20 loquatium loquatium
52 7 ingannar© ingannato
94 annot. 23 Minus Mimus
107 annot. 5 fecibus fxcibus
118 annot. 1 omne omnes
131 annot. i37obuxifle obduxifle
13$ 6 intepetate interpretate
145 annot. 26 exercepta excerpta .