ΑΤΗΕΝΑΖΕ

Introduzione al greco antico

 Μ. Βείιιιε L. Miraglia
G. Lawall Τ. F. Βόιιί

ΑΤΗΕΝΑΖΕ
INTRODUZIONE AL GRECO ANTICO

Parte 11

Accademia Vίναrίιιιn Novttm,

con gli auspici
dell 'lstituto Italiano per gli Studi Filosofici
2002
AutoJ'i
Maurice Balme
Gilbert Lawall
Luigi Miraglia
Tommaso Francesco Βόπi

Coordinamento editol'iale
Michelangelo Costagliola

Progetto grajico ed elaborazjone infonnatica

Michelangelo Costagliola

Disegni originali
Salνatore Buonomo

© Oxford University Press, Inc., 1991.

Quest'adattamento italiano dΆthenαΖe e pubblicato ίτι base
a υπ accordo cοlΙΌχfοrd University Pl~ess.
This Italian adaptation of Athenaze is published
by aπangement with Oxford University Press.

© di quest'edizione: Accademia VΊvαriuιll Novunl 2000.

Contrada San Υίτο, 5, 1-83048 Montella (Avellino),
tel. e telecop. +390827601643.
www.vivariumnovum.it

Ρ,.ίπια edizione: 2000

Ristampa riveduta e corretta: 2002

Printed in Jtaly.

ISBN 88-87637-04-0

Ε assolutamente vietata la riproduzione totalc ο

parziale di questa pubblicazione, cosi come la
sua trasmIssIone sotto qualsiasI foπna e con qua-
lunque mezzo, anche attraνerso fotocopie, sen-
za l'autorIzzazIone scritta dellΆccademίa
VΊvαrium Novum.

Stampa:
Tipogn'.fia Dragonetti - Montella (AV) - Italia.
 INDICE GENERALE

Ιbrani g,-eci contrassegnati con (Β.) sono stati scritti da Mauι-ice Balme; di quelli
contrassegnati con (Μ.) eautore Luigi Miraglia.

PREFAZIONE ρ. ΙΧ Αncόra sulla posizione attributiva e

predicativa.
UNO SGUARDO DΊΝSΙΕΜΕ SUL VERBO Altre osservazioni sull'uso
GRECO ρ. χι dell' εττίοο!ο.
Esercizi ρ. 114
CAPITOLO χνιι Civίlta: Μίοέτιε ρ. 119
Η ΕΠΙΔΑ ΥΡΟΣ (α) (Β.) ρ. 1 Lexicon ρ.125
Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΛΥΠΕΙΤΑΙ (Μ.) ρ. 3
Η ΕΠΙΔΑ ΥΡΟΣ (β) (Β.) ρ. 18 CAPITOLO χχ
Enchiridion ρ. 23 Ο ΝΟΣΤΟΣ (γ) (Β.) ρ. 127
Il futuro sigmatico. Ο ΤΟΥ ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΟΣ
Ι temi verbali e le classi dei verbi. ΜΥΘΟΣ (Μ.) ρ.130
Il futuro contratto. Ο ΝΟΣΤΟΣ (δ) (Β.) ρ.137
Verbi attivi col futuro medio. Enchiridion ρ.141
Il futuro d'είμι. Il verbo ϊστημι.
Il verbo είμι. Il participio predicativo.
Le proposizioni finali implicite con Esercizi ρ.148
ώς e ίΙ futuro participio. Civίlta: Nubi di gueπa ρ.153
Altri participi sostantivati. Lexicon ρ. 125
Esercizi ρ. 34
Civίlta: Ι santuari taumaturgici; CAPITOLO ΧΧΙ
Αεοίόρίο ed Ερκίέυτο ρ. 39 ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ (Μ.) ρ.156
Lexicon ρ. 43 Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ (α) (Β.) ρ. 168
Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ (β) (Β.) ρ.173
CAPITOLO χνιιι Enchiridion ρ.177
Ο ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ (α) (Β.) ρ. 45 Il congiuntivo.
ΤΑ ΕΝ ΤΩΙ ΙΕΡΩΙ Il verbo ίημι.
ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ(Μ.) ρ. 47 Esercizi ρ.186
Ο ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ (β) (Β.) ρ. 63 Civilta: La democrazia ateniese ρ. 191
Enchiridion ρ. 68 Lexicon ρ.194
Ι verbi δίδωμι e τίθημι.
Ι significati d'αυτός. CAPITOLO ΧΧΙΙ
Un altro gruppo d'aggettivi: ταχύς, Η ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ (α) (Β. e Μ.) ρ. 196
ταχεία, ταχύ. Ο ΠΑΠΠΟΣ ΟΥΚ ΕΘΕΛΕΙ
Esercizi ρ. 75 ΤΟΝ ΚΛΗΡΟΝ
Civilta: Sparta e Corinto ρ. 80 ΚΑΤΑΛΕΙΠΕΙΝ (Μ.) ρ.201
Lexicon ρ. 85 Η ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ (β)
(da Tucidide [ΙΙ. 12]) ρ.209
CAPITOLO ΧΙΧ Enchiridion ρ.212
Ο ΝΟΣΤΟΣ (α) (Β.) ρ. 87 La costruzione dei verbi e delle
ΟΙ ΛΗΙΣΤΑΙ (Μ.) ρ. 88 espressioni di timore.
Ο ΝΟΣΤΟΣ (β) (Β.) ρ. 105 Il congiuntivo eventua1e (con αν).
Enchiridion ρ. 110 Il verbo δείκνϋμι. A1tri verbi co1
Il genitivo asso1uto. suffisso a1ternante - νϋ-,' - νυ-.
Indice generale

11 discorso indiretto. CAPITOLO ΧΧV

Esercizi ρ. 221 Ο ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΦΙΛΟΣ (Μ.)ρ. 287
Civi/tα: 11 funzionamento della demo- Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΣΟΛΩΝΑ
crazia ateniese ρ. 226 ΞΕΝΙΖΕΙ (α) (da Erodoto
Lexicon ρ.230 [Ι 26, 29-30]) ρ.292
Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΣΟΛΩΝΑ
CAPITOLO ΧΧΙΙΙ ΞΕΝΙΖΕΙ (β) (da Erodoto
Η ΕΣΒΟΛΗ (α) [Ι 31-32]) ρ.295
(da Tucidide [ΙΙ. 12]) ρ.231 Enchiridion ρ.298
Η ΕΣΒΟΛΗ (β) 11 modo ottativo.
(da Tucidide [ΙΙ. 18-20]) ρ.234 Esacizi ρ.305
ΟΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ
,. Civi/tα: Ετότίοιο ρ.311
ΚΑΙ Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ (Μ.) ρ.237 Lexicon ρ.314
Enchiridion ρ.245
La Ιοσυε passiva: ίΙ presente e CAPITOLO ΧΧVΙ
l' imperfetto. Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΠΑΙΔΑ
Cambiamenti di forma dei preverbi ΑΠΟΛΛΥΣΙΝ (α)
nei verbi composti. (da Erodoto [Ι 34-35]) ρ.315
Αncόra sul discorso indiretto. Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΠΑΙΔΑ
11 verbo φημι. ΑΠΟΛΛΥΣΙΝ (β)
L'attrazione del pronome relativo nel (da Erodoto [Ι 36-43]) ρ.318
caso del suo antecedente. Ο ΦΘΟΝΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ (Μ.) ρ.322
Esercizi ρ.250 Enchiridion ρ.330
Civi/tα: La prima fase della gueπa del Le parole cοπelatίνe.
Peloponneso(431-421 a.C.) ρ.257 Alcuni usi dell'accusativo.
Lexicon ρ. 260 Alcuni usi del genitivo.
Alcuni usi del dativo.
CAPITOLO χχιν Esercizi ρ.335
ΕΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΩΝ (α) Civi/tα: Civilta di vergogna
(Β.; l'ultimo paragrafo, da Platone e civilta di colpa ρ.340
[Protαgora, 325c5-d7]) ρ.263 Lexicon ρ.344
ΕΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΩΝ (β)
(Β.; ί primi tre paragrafi, da Platone CAPITOLO :ΧΧVΙΙ
[Ρι-οtαgora, 325d8-326c3]) ρ.264 Nota: ίΙ dialetto ionico ρ.345
Ο ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΕΠΙ ΤΟΝ ΚΥΡΟΝ
ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΣΤΡΑΤΕΥΕΤΑΙ (α) (da Erodoto
ΕΠΑΙΝΕΙ (Μ.) ρ. 266 [Ι 46-50, 53-54, 76-77]) ρ.347
Enchiridion ρ.272 Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΕΠΙ ΤΟΝ ΚΥΡΟΝ
L'aoristo passivo ρτίπιο e ίΙ futuro ΣΤΡΑΤΕΥΕΤΑΙ (β) (da Erodoto
passivo primo. [Ι 79-80]) ρ.352
L'aoristo passivo secondo e ίΙ futuro Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ
passivo secondo. ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ ΜΙΣΕΙ (Μ.) ρ.355
Ι verbi deponenti passivi. Enchiridion ρ.362
La costruzione dei verbi che significa- 11 perfetto e ίΙ piucchepperfetto
ιιο preoccupazione ο sforzo. mediopassivi.
Αncόra sui gradi di comparazione 11 valore aspettuale de1 perfetto
degli aggettivi. (e delle voci da esso derivate).
Esercizi ρ.277 11 futuro perfetto.
Civίltα: L'educazione presso ί greci ρ.282 Sensi e costruzioni di πρίνο
Lexicon ρ. 286 L' infinito coll' ~rtico1o.
 Indice generaIe

Esel'cizi ρ.371 (da Tucidide [ΙΙ. 91-92]) ρ.456

Civiltα: Segni, sogni e oracoli ρ.376 ΤΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ
Lexicon ρ.381 ΚΑΚΑ(Μ.) ρ.459
Enchiridion ρ.467
CAPITOLO ΧΧVΙΙΙ Il periodo ipotetico: υτι quadro
Ο ΑΠΟΛΛΩΝ ΤΟΝ ΚΡΟΙΣΟΝ d'insieme.
ΣΩΙΖΕΙ (α) (da Erodoto Ι periodi complessi nel discorso
[Ι. 84-86.2]) ρ. 382 indiretto.
Ο ΑΠΟΛΛΩΝ ΤΟΝ ΚΡΟΙΣΟΝ Il duale.
ΣΩΙΖΕΙ (β) (da Erodoto Gli aggettivi verbali.
[Ι. 86.3-87]) ρ. 385 Esercizi ρ.478
Ο ΣΟΦΟΣ (Μ.) ρ.389 Civiltd: La disfatta d' Atene ρ.483
Enchiridion ρ.402 Lexicon ρ.486
Il perfetto e ίΙ piucchepperfetto attivi
primi. CAPITOLO ΧΧΧΙ
Il perfetto e ίΙ piucchepperfetto attivi Civίlta: Ατίετόίετιο
secondi. e la commedia antica ρ.487
Gli usi di ώς: riepilogo. ΑΧΑΡΝΗΣ (α) ρ.489
Esercizi ρ.409 ΑΧΑΡΝΗΣ (β) ρ.492
ΑΛΛΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΧΑΡΝΗΣ (γ) ρ.498
ΚΡΟΙΣΟΥ (Bacchilide ΑΧΑΡΝΗΣ (δ) ρ. 502
[ΠΙ. 23-62]) ρ.414 (Tutte le letture greche di questo
Civίlta: La religiosita greca tra indagine capitolo sono tratte dagli Acarnesi
filosofica e misticismo ρ.420 d'AristGfane.)
Lexicon ρ. 423 Enchiridion ρ. 506
La crasi; ancόra sull' elisione;
CAPITOLO ΧΧΙΧ Ι' elisione inversa.
Ο ΛΟΙΜΟΣ (Μ.) ρ.425 Il participio: ricapitolazione con
ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΗΣ εεεπιρι.

ΚΡΑΤΟΣ (α) (da Tucidide Le negazioni ου e μή.

[Π. 69, 83.2-84.2]) ρ.433 Le terze persone degl'imperativi.
ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΗΣ Esercizi ρ. 512
ΚΡΑΤΟΣ (β) (da Tucidide Lexicon ρ. 514
[Π. 84.3-85.5]) ρ.436
Enchiridion ρ.439 GRAMMATICA DI CONSULTAZIONE
Il perfetto terzo οίδα.
Le proposizioni consecutive. § 1. L'articolo ρ.517
Altre fonne pronominali: ε e σφεϊξ. § 2. Ι sostantivi:
ΙΌttatίvο potenziale. la prima declinazione ρ. 517
La cosiddetta declinazione attica. § 3. Ι sostantivi:
Esercizi ρ. 444 la seconda declinazione ρ. 518
Civίlta: Tucidide ρ.449 § 4. Ι sostantivi:
Lexicon ρ.452 la terza declinazione ρ. 519
§ 5. Gli aggettivi e ί participi della
CAPITOLO χχχ ρτίπιε classe (prima e seconda
ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΗΣ declinazione) ρ.525
ΚΡΑΤΟΣ (γ) § 6. ΟΙί aggettivi della seconda classe
(da Tucidide [ΙΙ. 90]) ρ.453 (terza declinazione) ρ.526
ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΗΣ § 7. Aggettivi e paή:icipi di declinazlone
ΚΡΑΤΟΣ (δ) mista (terza e ρτίπιε declinazlone) ρ.527
Indice generale

§ 8. Aggettivi ίπegοlarί ρ.529 futuro passivo ΙΙ: φαίνω ρ.544

§ 9. Ι gradi di comparazione degli § 28. Ι verbi contratti:
aggettivi ρ. 530 ίΙ presente e l'imperfetto di φιλέω,
§ 10. Formazione e gradi di compara- τιμάω e δηλόω ρ. 545
zione degli avverbi ρ.530 § 29. L'aoristo terzo: έβην (βαίνω) e
§ 11. Ι dimostrativi ρ. 530 έγνων (γιγνώσκω) ρ.546
§ 12. Αύτός ρ.531 § 30. Il verbo δίδωμι, δώσω, έδωκα,
§ 13. L'ίnteποgatίνο τίς;, τί; ρ.531 δέδωκα, δέδομαι, εδόθην ρ. 546
§ 14. L'indefinito τις, τι ρ.531 § 31. Il verbo τίθημι, θήσω, έθηκα,
§ 15. Ι pronomi personali ρ.531 τέθηκα, ετέθην ρ.547
§ 16. Ι pronomi rif1essivi ρ. 532 § 32. Il verbo ϊστημι, στήσω, έστησα
§ 17. 11 pronome reciproco' ρ. 532 e έστην, έστηκα, έσταμαι,
§ 18. Ι pronomi ε e σφεϋ; ρ.532 εστάθην ρ.548
§ 19. Ι possessivi ρ.533 § 33. Il verbo tημι, ησω, ήκα, είκα,
§ 20. Il relativo ρ. 533 είμαι, εϊθην ρ. 550
§ 21. Il relativo indefinito δστις, § 34. Il verbo δύναμαι, δυνήσομαι,
ητις, δ τι ρ.533 δεδύνημαι,εδυνήθην ρ.551
§ 22. Ι numerali ρ.533 § 35. Il verbo κείμαι, κείσομαι ρ.551
§ 23. Le preposizioni ρ.535 § 36. Il verbo δείκνϋμι, δείξω, έδειξα,
§ 24. Verbi col genitivo δέδειχα, δέδειγμαι, έδείχθην ρ.552
ο col dativo ρ.538 § 37. Il verbo είμι, έσομαι ρ.553
§ 25. La coniugazione § 38. 11 verbo είμι ρ. 553
del verbo λϋω ρ.540 § 39. Il verbo φημι ρ.553
§ 26. L' aoristo ΙΙ, ίΙ perfetto § 40. Il verbo οίδα, εϊσομαι ρ.554
e piucchepperfetto ΙΙ: λείπω ρ.543
§ 27. 11 futuro contratto, l'aoristo Ι VOCABOLARIO GRECO-ITALIANO ρ.555
asigmatico, l'aoristo passivo ΙΙ e ίΙ VOCABOLARIO ITALIANO-GRECO ρ.581
 PREFAZIONE

Questo secondo vo1ume dell'edizione italίana dΆthel1αΖe vuol costituire un reale

accesso ai classici graduale e metodico. Ιυ esso si completa 10 studio della morfologia
dell'attico, si danno cenni su alcune caratteristiche fondamentali d'altri dialetti, e sl
gettano 1ebasi d'un solido studio della sintassl, spesso trascurata nella nostra pratica
didattica italiana. Α mano a mano che si procede col corso, la parola vien lasciata
sempre di ρίυ ai testl originalί, che sono esplicltamente menzionati ne1 caso dei brani
dΈrοdοtο, Tucidide, Platone, Bacchilide e Aristofane che coιnpaiono a partire dal
capitol0 ΧΧΙ (ma passi ρίυ ο meno adattatl son presentati gla da1 capito1o ΧΥΙΙ nella
sezlone degli eserclzi); a1tri luoghi degli stessl autori, oltre che di Εεοίιί!«, Eurlpide,
Senofonte, Andocide, Iseo, Isocrate, Demostene, Aristotele, Menandro, Apollodoro,
Strabone,Dione Cήsοstοmο, Plutarco,Massimodi Τίιο, Caritone,Luciano,Pausania,Achil1e
Tazio, Longo Sofista, Giovannl Crlsostomo e della Suida, sono disseminati e mimetizza-
tl nella naπaΖίοηe contlnua, e potranno esser rintracciati nella Guidα per g/ 'il1segnαnti.
11 materiale di lettura e molto vasto; ί1 vocabolario si amplίa Πτιο a quasl tremi1a
parole. Di queste una gran parte son tratte dal lessίcί frequenziali; la Ιοτο conoscenza,
- su cul bisognera lnslstere molto - unlta a una buona base gralnmaticale, consentl-
ra agli alunni di leggere con εοωτονοίεεεε e semplicita la magglor parte del testl della
prosa attlca. Ι vocabolί piu frequenti negli autorl sono studiatamente ripetuti, cosi che
possano imprimersi nella memorla senza οοοεεείνο sforzo.
Per gli esercizi e ίl metodo generale di lavoro vale quel che s' e detto per ίΙ primo
volume. Ι1 fuoco di questa seconda parte del corso e ίΙ verbo greco, ma ηοη mancano
ulterlorl notlzle sulla flessione nomina1e e sulla slntassl del casl.
La scelta degli argomentl del singoli capitoli ηοη e casuale, e lntende cοnduπe ί
ragazzl ποη so10nel cuore della lingua greca, ma, attraverso di essa, alla civilta atenlese
del V secolo a. C. L'insegnante potra cogliere spunti per approfondimenti sul penslero
del greci, le 10ro abitudini, le 10ro lstltuzlonl, la l0ro storla, ί l0ro grandi scrlttorl, e cio
che costltulsce la linfa vitale della nostra cultura occidentale. Per favorire questo lavo-
ro sono state agglunte, anche ίη questo volume, sezlonl di civίltd a ogni capltolo; lna,
ancor ρίυ che nella prima parte del corso, son qul glί stessl branl di lettura ίη greco che
offrono l' occaslone per discutere di varl aspetti della cultura e del pensiero greco.
Come nel primo volume, al brani grecl orlglnali di Maurlce Balme sl sono aggiunti
quelli composti da Lulgl Miraglia, ίη cul s'e tentato d'utilizzare, ogni volta ch'era
possibile, molto materiale di autori classici; Tomlnaso Francesco Βόπί ha curato la
traduzione, 1'ampliamento e la revisione delle sezloni di grammatica dell' Enchiridioll,
oltre alla reVlslone ortografica e alla segnalazione delle lunghezze vocaliche.
Michelangel0 Costagliola ha curato l'elaborazione grafica, come nel primo volume.
Ι disegni sono stati realizzati da Salvatore Buonomo, che ha implegato una cura
ηοη comune nella ricerca delle fonti iconografiche e nella scrupolosa fedelta ai dati
delle ricerche archeologiche.

ΙΧ
 Voglialno qui rinnovare ί nostri ringraziamenti al professor Balme, che, per quanto
impegnatissirno nella traduzione delle cotnrnedie di Menandro per ί tipi dell' 0X.fOl·d
Llniνersit}' press, τιοτι ha lesinato consigli, correzioni e suggerimenti fondatnentali per
la stesura di questo secondo volume. Alla sua cortesia e utnanita rimarrerno sempre
grati.
Uguale riconoscenza dobbiamo al professor Lawall, che ha ospitato Luigi Miraglia
nella sua splendida vil1a nel Ν ew Hatnpshire per due intensissitni giomi del mese di
luglio, quando si svolse un incontro di lavoro con Jessica Μυ; Barrington della Northfield
Μοιιιι! HernlOl1 SCllOOI, Nina Barclay del1a Norwichfree αcαdemγ, Peter Brush del1a
Deerfield αcαdemγ, Deborah Davies del1a Brooks school di North Andover, ΜΑ; ιιι­
contro fecondo di spunti per ίΙ miglioramento di questo secondo volume, e per la
prossima creazione d'un nU1Jito eserciziario. υη grazie dunque anche a tutti gl'inse-
gnanti su menzionati, e al1a cortesia della signora Lawal1 che ci ha accolti con regale
magnificenza, consentendoci di visitare la tenuta e ίΙ vil1ino distaccato sul1'incantevo-
le lago Winnepesaukee. Quei giorni di studio, discussioni e riposo rirnarranno indele-
bili nel1a nostra memoria.
Ringraziatno anche Γεπυοο dottor Wolfgang Jenniges, del1'Universita cattolica di
Lovanio, per la revisione di alcuni dei testi greci composti da Luigi Miraglia; ne pos-
siatno dimenticare altri due atnici carissimi, ίΙ professor Enrico Renna, delliceo-gin-
nasio Α. Genovesi di Napoli, ch'e stato ricco di consigli e suggerimenti utilίssitni, e ίΙ
professor Claudio Ferone, del1a scuola militare del1a Nunziatel1a di Napoli, che, con la
sua indiscussa competenza, ci ha aiutati ίη alcuni probletni di cronologia degli avveni-
menti della guerra del Peloponneso e ci ha guidati nel1a composizione del capitol0 sui
pirati, argomento sul quale egli ha scritto un magnifico volume ovunque apprezzato 1•
Ringraziatno infine ίΙ dottor Mauro Konstantinos Agosto, docente di C01nPOsizione
latina presso l'Universita gregoriana di Roma, per la segnalazione di alcuni errori e
per la costante amichevole col1aborazione.
Come ίΙ ρτίιηο volume, anche questa nostra seconda fatica, che νυοl essere una
base per υη rinnovatnento degli studi classici nelle nostre scuole, ha ricevuto ίΙ soste-
gno e l'appoggio deΙΙΊstίtutο Italiano per gli Studi Filosofici di Napolί e del suo presi-
dente, l'avvocato Gerardo Marotta, che ci ha incoraggiati a proseguire nel1a lotta per
la formazione dei giovani del nostro Paese, a cui quest'opera ηοη ha altra arnbizione
che quella di dare υη tninimo contributo. La guida esernplare del professor Giovanni
Pugliese Carratel1i, direttore del1'Istituto, ci condurra sempre ρίυ a quel1'ideale plato-
nico del συνοπτικος ανήρ di cui la conoscenza della lingua e della cultura greca ηοη
e che uno, per quanto fondatnentale, degli elementi.
Gli autori del1'edizione italiana sono naturalmente ί soli responsabili di eventuali
errori, e saranno grati a tutti ί colleghi che vorranno segnalarli per le prossime edizioni.

Luigi Miraglia
T01nmaso Francesco Βόπί

JC. Ferone, «Lesteiα» (for1ne di predαzione ιιellΈgeο ίιι etα classicα), G. Procaccini,
Napoli, 1997.

χ
 υΝΟ SGUARDO DΊΝSΙΕΜΕ SUL VERBO GRECO

g uesto Sguαrdo d'insieme, che riprende e amplia υοείοαί che avete gia imparato
(ν., nel Ι volume, le Anticipαzioni delle ρ. 252-253), serve a darvi un'idea genera-
le de sistema del verbo greco, del modo ίη cui si formano le diverse voci verbali che
10 compongono e del valore di tempi, modi eforme (ο dίάtesί): sara υτι primo inqua-
dramento, al quale e opportuno che dedichiate una certa attenzione ora e che νί con-
νeπa tener sempre presente ίη seguito.
Niente paura dunque: per ίl momento ιιοα dovete affatto imparare a memoria le
voci verbali che trovate alle ρ. XVI-XVIII. Ma potrete sempre rίcοπere a queste tabeI-
le per consultazione.

Ρτίυιε di tutto, trovate nelle tabelle delle ρ. XVI-XVII le voci verbali che gia cono-
scete, perche le avete gia studiate, e ripassatene la formazione e ίl valore (traducetele).
Queste voci sono: anzitutto, 1) ίΙ presente indicativo attivo; 2) l' imperfetto (indicativo)
attivo; 3) le seconde persone, singolare e plurale, del presente imperativo ειιίνο: 4) ίΙ
presente infinito attivo; 5) ίl presente participio attivo; ροί, 6) Ie voci medie οοπίεροτι­
denti a quelle attive appena elencate (ίΙ presente indicativo medio, l'imperfetto medio
ecc.); ancόra, 7) l' αoristo indicativo attivo; 8) le seconde persone, singolare e plurale,
del1'aoristo imperativo attivo; 9) l'aoristo infinito attivo; 10) l'aoristo participio atti-
νο; e infine, 11) le voci medie οοττίερουοοτιί! a quelle attive dell'aoristo che abbiamo
ora rammentato (l'aoristo indicativo medio, le seconde persone dell'aoristo imperati-
νο medio ecc.)

Gia nelle Anticipαzioni del Ι volume (a ρ. 253) ν'Ι:: stato detto che ilfuturo si forma
con υτι elemento caratteristico (suffisso) -σ-; osservando ora, nel1a tabella di ρ. XVI,
le voci del futuro attivo e medio di λ'όω, potete facilmente notare che, tranne per ίl
fatto di contener quest' elemento - σ -, esse sono affatto uguali alle voci cοπίSΡοndentί
del presente, attivo e medio: le terminazioni sono identiche.
Sarete contenti di sapere che avete gia imparato circa la meta delIe voci contenute
nelle tabelle.

Quanto al per.(etto (attivo), νί ripetiamo qui quel che νί dicemmo a ρ. 253 del Ι
volume: esso «si forma aggiungendo al tema del presente raddoppiato (λε-λυ-) ίl
suffisso - κα; ίΙ rαddoppiαrnento consiste nel premettere al tema deI presente la sua
consonante iniziale seguita dalla vocale ε» (a dire ίΙ vero, ίη λε - λJ2 - la vocale υ e
breve, mentre nel tema del presente λ.Ώ - la vocale elunga; ma, per ίl momento, possia-
mo ηοη dar peso a questa differenza): λέ-λυ-κα. Per questi due caratteri formali, ίl
raddoppiamento all' ίηίΖίο e ίl suffisso - κα, le voci del perfetto sono riconoscibili sen-
za nessuna difficolta: trovatele nelle tabelle.

χΙ
 Uno sguardo d'insieme suI νerbo greco

Riguardo a1 νείοτο de1 perfetto (che, insieme co1 piucchepperfetto, a esso affine,
sarcltrattato nei capito1i 27 e 28), bastercl per ora dire che a questo tempo οοαίεροτκίο
di rego1a ί1 nostro passato prossimo: λέλυκα, «Ιιο scio1to».

Notate che, nelle tabelle delle ρ. XVI-XVIII, 1ediverse voci di λ'όω sono assegnate
a tre grandi categorie: l' attivo, ίl medio e ί1 passivo, che sono 1e tre forme del verbo
greco.
Del valore delle forme del verbo, e particolarmente della forma media (l'unica che
per νοί era veramente nuova, perche Ι' attivo e ίl passivo esistono anche ίη ita1iano, ίτι
1atino e nelle Iingue modeme che studiate), abbiamo parlato ne1 Ι volume, alle
ρ. 124-126; qui νί ricordiamo solo che le forme si chiamano anche, con ιια grecismo,
diatesi, οίοέ (da διάθεσις) «s;lisposizioni», perche esprinzono appunto lα diversa di-
sposizione, ο posizione, del soggetto rispetto αΠ 'azione signίficata dal verbo: 1) se ί1
soggetto compie Ι' azione, ίl verbo e attivo (ίτι latino, verbllm actϊVllm da agere, «agire,
fare, compiere»): «La madre lανα ίΙ bambίηω> (αίενε» e ιιη verbo attivo transitivo,
perche regge ί1 comp1emento oggetto «ι) bambino»), «11 bambino corre» (κοοττο» e υτι
verbo attivo intransitivo, perche τιοτι regge nessun complemento oggetto); 2) se ίl
soggetto subisce un'azione compiuta da qualcun altro, ίl verbo e passivo (ίη latino,
e
verbum passivum da pati, «subire, patire»): «11 bambino lavato dalla madre»; 3)
infine, ίη greco, ίl verbo e medio se ίl soggetto compie Ι' azione, ma la compie per se,
ossia ίη rapporto a se stesso; ίη altre parole, ίl verbo medio per ίl significato e attivo,
perche ί1 soggetto compie l' azione, ma ί1 medio si distingue dall' attivo perche Ι 'azione
compiuta dal soggetto rientra nella sua sfera d 'interesse (ίη senso largo): λούομαι,
«compio l'azione di 1avare ίη rapporto a me stesso, nel mio interesse», quindi «mi
1avo».
Studierete la forma passiva nei capitoli 23 e 24. Notate perQ fin dΌra che ne1
presente, nell 'imperfetto, ne1 perfetto e nel piucchepperfetto le stesse voci possono
aver va10re medio ο passivo: λ'όομαι, per esetnpio, ρυό significar sia «ίο scio1go per
me», medio, sia «ίο sono (vengo) sciolto (liberato )>>, passivo. Si parla quindi di voci
mediopassive, che cioe possono essere, secondo ί casi, medie ο passive; naturalmente,
ί1 contesto riso1ve di soIito l'ambiguita, anche perche molto spesso ί1 verbo passivo e
accompagnato da un complemento d'agente, espresso specialmente con ύπό, «da»,
ρίυ ί1 genitivo: Οί ανθρωποι ύπσ του Μϊνωταύροv εσθίονται = «Gli uomini son
mangiati dal Minotauro».
Solo nel futuro e nell' aoristo le voci del medio e del passivo son nettamente distin-
te: confrontatele nelle tabelle, e notate, nell' aoristo passivo di λ'όω, l' elemento caratte-
ristico (suffisso) -θη-, a cui, ne1futuro passivo, si somma l'altro suffisso -σ-, tipico
del futuro.

Dei modi de1 verbo, conoscete gia l' illdicativo e l'imperativo. Ricordate che ί1
modo verbale indica, come dice la parola stessa, ί1 particolar modo ίη cui chi parla (ο
scrive) considera Ι' azione espressa da1 verbo: cosi, se Ι' azione e semplicemente costatata
nella sua oggettivita, senza che chi par1a ci aggiunga nessuna sua considerazione sog-
gettiva, ίl verbo e di modo indicativo: <φarΙο»; se invece essa e oggetto d'un comando
(oppure d'una preghiera, d'un consig1io, d'un permesso ecc.), ίl verbo e di modo im-

ΧΙΙ
 Uno sguardo d'insieme sul verbo greco

perativo: «ρετίε!» Ma queste τιοείοτυ ηΟΩ presentano per νοί nessuna difficolta, per-
che Ι'ίτκίίοετίνο e l'imperativo hanno gli stessi valori anche ίη italiano, ίτι latino e nelle
principali lingue straniere. Notate ρετό che, mentre ίη italiano l'imperativo ha solo le
seconde persone, singolare e plurale «φarΙa [ιιι]!», <φarΙate [νοί]!»), ίη greco esso ha
anche νοοί di terza persona, singolare e plurale, con cui ίΙ comando e espresso ίη
forma indiretta: ίη altre parole, αοτι si comanda a una ο ρίυ persone di fare una cosa,
ma si comanda che una ο piU per~one facciαno una cosa. Ιη italiano, a queste voci
couisponde ίΙ cosiddetto congiuntivo esortativo: <φarΙί [egli]!», «parlino [essi]!» Le
terze persone dell'imperativo saranno trattate nel οερίιοίο 31.

Ιτι
questo ΙΙ volume νί saran ροί presentati gli altri due modi del verbo greco, che
ancόra αοο conoscete: ίΙ congiuntivo e Ι' ottativo. Rimandando ai capitoli 21 e 25 un
discorso ρίυ preciso, νί diciamo fin dΌra che:
1) nelle proposizioni principa/i, ίΙ congiuntivo serve a esortare (congiuntivo
esortativo), come ίη italiano e ίη latino, ο, come ίτι latino, a esprimere un dubbio,
un'jncertezza ρίυ ο meno angosciosa sul da farsi (congiuntivo dubitativo): esso 5ί tro-
va dunque ίτι frasi come «Brindiamo, amici!» (congiuntivo esortativo) e ίτι frasi del
tipo di «Dove scappare?» (ο «Dove possiamo [potremmo] scappare?», «Dove scappe-
remo?» ecc.: congiuntivo dubitativo); sempre nelle proposizioni principali, ΙΌttatίνο
esprime un desiderio (οΙΙαΙίνο propriamente detto Ι: confrontate ίΙ congiuntivo
desiderativo latino, con utinam) oppure, accompagnato da αν, una possibilita (ottativo
potenzia/e), come ίΙ congiuntivo potenziale del1atino: ΙΌttatίνο propriamente detto
ricoue dunque ίη frasi del tipo di <<Possa la Ρatήa salvarsi!» (ο «Magari la patria si
salvi!», «Oh, se la patria si salvasse!» ecc.), ΙΌttatίνο potenziale ίη frasi come la se-
guente: «Potresti morire ίη gueua»;
2) nelle proposizioni subordinate, ίΙ congiuntivo ricoue nellejina/i ο, con αν, espri-
me un'idea d'eventualita (congiuntivo eventua/e, come ίη italiano e ίη latino): «Aspet-
terQ finche ηΟΩ venga ίl mio amico»; sempre nelle subordinate, Ι 'ottativo e assai fre-
quente, e molto spesso ηοη ha un valore preciso: hanno infatti molte volte questo
modo (detto allora ottativo ob/iquo) le proposizioni subordinate le cul reggenti hanno
ίΙ verbo ίη un tempo storico: imperfetto, aoristo ο piucchepperfetto.
Come y'abbiamo detto, ritomeremo su tutto questo; per ίl momento, queste ηΟΖίο­
ηί son servite a darvi un'idea degli usi principali di questi due modi verbali, per νοί
nuovi. Riguardo alle voci, osservate ch'esse si distinguono per avere, prima delle
terminazioni: nel congiuntivo una vocale lunga (ω ο η anziche ο ο ε: confrontate λ'όmμεν,
congiuntivo, con λ'όQμεν, indicativo), nell' ottativo uno ι (confrontate λ'όοιμεν, ottativo,
ancόra con λ'όQμεν, lndicatlvo).
Νοη modi, ma forme nomina/i del verbo sono l' injinito e ίΙ participio, che gia
conoscete. L' infinito e propriamente un sostantivo: cosi, per esempio, «Amo studiare»
ha 10 stesso significato di «Amo /0 studio»; ίη quanto sostantivo, esso puQ prender
l'articolo: το λέγειν, «ίl dire». Il participio e un aggettivo, tant'e vero che concorda ίη
caso, genere e numero col sostantivo: τας rvvarιca; λαλσύσας άρω = «Vedo le

ι «Propriamente detto», perche «ottatiνo» deriνa dallatino optiire, «desiderare».

ΧΙΙΙ
 Uno sguardo d'insieme sul νerbo greco

donne che parlano»; pur essendo una forrna del verbo, esso appartiene ρετοίό alla
flessione nominale, ο declinazione. Come ίη genere gli aggettivi, ρυό esser sostantiva-
to: pensate, ίη italiano, a «1 'amante», «Π perdente», «ί ιιοιι vedenti».

Α prima vista, le tabelle delle ρ. XVI-XVIII possono incutere un ρο' di timore

reverenziale, anche perche le voci che un verbo greco dispiega nella sua coniugazione
son molte di ρίυ di quelle d'un verbo italiano ο latino. Ma ίη realta la coniugazione
greca e un sistema molto razionale e compatto, che ubbidisce a poche e assai semplici
regole di forrnazione: se farete un ρίοοο!ο sforzo di riflessione su quelle regole, potrete
dunque ricαvαr facilmente da νοί stessi le diverse voci verbali; e 10 sforzo mnemonico,
comunque necessario per fissar le υοείοηί, dovra seguire, ηοτι precedere, la compren-
sione, e sara allora incompa,rabilmente meno faticoso e ρίυ redditizio (perche sara
difficile che scordiate quel che avrete imparato).

Νοτι e questo ίΙ momento, a ogni modo, di veder nei particolari queste regole di
forrnazione: 10faremo un ρο' per volta, colla necessaria gradualita.
Ricordate ροτό che, per coniugare un verbo, e necessario (almeno per ί cosiddetti
verbi irregolari) conoscere alcune sue voci fondamentali, che ne costituiscono ίΙ
pαrαdigmα (dal greco ΤΟ παράδειγμα, «ι] modello» ο «1'esempio» dell'jntera coniu-
gazione). Il paradigma d'un verbo greco comprende sei voci: la Ι singolare delpresen-
te indicativo attivo: λόω; la Ι singolare delfuturo indicativo attivo: λύσω; la Ι singola-
re dell' αoristo indicativo attivo: έλ ϋσα; la Ι singolare del perfetto indicativo αωνο:
λέλυκα; la Ι singolare delperfetto indicativo mediopαssivo: λέλυμαι; la Ι singolare
dell' αoristo indicativo Ρqssίνο: έλύθην.

Da queste sei voci fondamentali si ricavano tutte le altre. Ιη particolare: 1) l'imper-

fetto, attivo e mediopassivo, deriva dal tema del presente: ε-λϋ-ον, έ-λϋ-όμην; 2) le
voci mediopassive del presente e le voci medie del futuro e dell' aoristo si ricavano
facilmente da quelle attive cοπίSΡοndentί: λΌ-ομαι, λΌσ-ομαι, έ-λϋσ-άμην; 3) ίΙ
piucchepperfetto, attivo e mediopassivo, si forrna dal tema del perfetto: έ-λελύ-κη,
έ-λελύ-μην; 4) ίΙ futuro passivo deriva dal tema dell'aoristo passivo: λυθή-σομαι.
Nel caso dei verbi regolαri, che sono numerosissimi, ίΙ paradigma ηοη e necessa-
τίο: basta infatti conoscer la Ι singolare del presente indicativo attivo (ch'e ροί la voce
ίη cui ί verbi son citati ίη questo libro, come ίη genere nelle grammatiche e nei vocabo-
lari) per ricavarne, applicando poche regole rigorose, che ίη parte gia conoscete e che
son comunque molto semplici, le altre cinque voci fondamentali (e da queste, ροί,
tutte le altri voci della coniugazione). Ci sono perQ ίη greco anche parecchi verbi
irregolαri, alcuni d'uso molto frequente: per essi ίΙ paradigma e necessario, perche dal
presente ηοη si possono ricavare, con regole facili, le altre voci fondamentali (natural-
mente, queste possono essere spiegate, ma la spiegazione richiede la conoscenza di
leggi di fonetica storica ηοη sempre semplicissime per un principiante). Faremo subito
l'esempio d'un verbo regolare (Τϊμάω) e d'un verbo ίπegοlare (λείπω).

Ιηmaniera un ρο' empirica, si posson distinguere diversi temi temporαli, che, re-
stando norrnalmente invariati, servon di base alla forrnazione di tutt'una serie di voci:

χιν
 Uno sguardo d'insieme suI verbo greco

cosi, diremo che λϋ- e ί1 tema delpresente di λϋω, ροτοίιό λϋ- e l'e1emento comune
che si trova ίη tutte 1e voci de1 presente (e dell' imperfetto) di λύω; la parte finale,
variabile, delle diversi voci (-ω, -εις, -ει ecc.) si chiama terminaziOlle.
Ι diversi temi tempora1i possono ροί esser ricondotti tutti a un elemento unico, che
chiameremo tema νerbale, da cui essi derivano coll'aggiunta di suffissi e prefissi e con
qua1che a1tra modificazione di forrna.
Cosi, considerando per esempio le voci verbali Τίμα/μεν « τϊμά-ομεν: «onoria-
σιο», presente), τϊμήσ-ομεν (αοεοτετοπιο», futuro), έτϊμήσα-μεν (κοαοτεηιπιο»,
aoristo), τετιμ ήκα - μεν (<<abbiamo onorato», perfetto), diremo ch' esse derivano da
τίμα- (tema del presente), τιμησ- (tema del futuro), έτιμησα- (tema dell 'aoristo),
τετιμηκα- (tema del perfetto) rispettivamente. Ma e anche facile osservare che tutti
questi temi temporali possono esser fatti risalire a una forrna unica τϊμα -, che, senza
variazioni, dfι ίl tema del presente, mentre negli altri tre casi si presenta colla voca1e
fina1e cambiata (da α ίτι η), e coll'aggiunta ino1tre: nel futuro del suffisso -σ-,
nell'aoristo de1 suffisso - σα - e del prefisso έ - (Ι' aumento), nel perfetto del suffisso
-κα- e del prefisso τε- (ίΙ raddoppiamellto). Diremo allora che τίμα- eίΙ tema νerba­
le di τιμάω,

Nel caso dunque di τιμάω, ίΙ tema verbale ha una forrna unica (τίμα - ), da cui ί vari
temi temporali possono esser dedotti faci1mente, coll'applίcazione di regole sempre
uguali.
Ma αοτι sempre e cosi: per esempio, abbiamo gifι osservato di passaggio che λύω
forma alcuni suoi tempi da un tema verba1e λϋ -, con vocale 1unga, a1tri da un tema
verbale λυ -, con vocale breve, senza che questo si possa sapere riprίi5rl; e 1edifferen-
ze possono essere anche maggiori, come nel caso di λείπω, «lascio», ίΙ cui tema verba-
le ha le tre forrne λειπ-, λοιπ- e λιπ-. Per questo motivo, quand'era necessario abbia-
mo, nei prossimi capitoli, aggiunto ai paradigmi dei verbi l'indicazione del tema ver-
bale: λ'όω, 1. ν. λϋ-Ιλυ-; λείπω, 1. ν. λειπ-Ιλοιπ-Ιλιπ-; ecc.
Come ricorderete, nel Ι volume y'abbiamo dato, a partir dal capitolo 11, ίΙ presente
e Ι' aoristo della maggior parte dei verbi; dell' aoristo νί davamo, oltre all' indicativo,
anche ίl participio, per farvi riflettere sull'aumento, mostrandovi una forrna coll'au-
mento e una senza. Ιη questo ΙΙ volume νί daremo, nelle lίste di vocaboli (lexica),
I'intero paradigma di diversi verbi importanti (per ί verbi composti con preposizioni,
si sottintende che seguono ίl paradigma dei semplici: κατα-βαίνω, peresempio, quel-
10di βαίνω); ηΟΏ νί daremo ρίυ participi, mentre νί faremo osservare, occasionalmente,
altre forrne degne di nota. Anche ίη una speciale rubrica (Ι νerbi greci) troverete ί
paradigmi d'alcuni verbi notevoli, che spesso gia conoscete: essi saranno raggruppati,
capitolo per capitolo, ηοη a caso, ma perche sono tra 10ro simili, dimodoche νί sara
anche ρίυ facile impararlί.

χν
 Uno sguardo d'insieme sul verbo greco

PRESENTE IMPERFETTO FUTURO

Indicativo Ι
ι

λάο λύομεν ελϋον έλ'όομεν λ'όσω λϋσομεν

λ'όεις λϋετε ελϋες έλ ύετε λύσει; λύσετε
λ'όει λύουσιϊν) ελϋε(ν) έλϋον λύσει λόσουσιϊν)

Congiuntίvo

λάο λϋωμεν
λ'όnς λϋητε
λ'όη λύωσιϊν)
~ Ottativo .
S λύοιμι
λύου;
λϋοιμεν
λ'όοιτε
λ'όσοιμι
λύσου;
λϋσοιμεν
λύσοιτε
~
ο
λ'όοι λϋοιεν λύσοι λϋσοιεν
~

Imperativo
λ'υε λϋετε
λϋέτω λϋόντων
(ο λϋέτωσαν)

Infinito
λϋειν λ'όσειν

Participio
λάον,λ'όουσα,λυον λ'όσων,λ'όσουσα,λυσον

Indicatίvo

λ'όομαι λϋόμεθα έλϋόμην έλϋόμεθα λ'όσομαι λϋσόμεθα

λ ύη (ο λ ϋει) λϋεσθε έλ'όου έλ ϋεσθε λ'όση λ'όσεσθε
λ'όεται λ'όονται έλ'όετο έλϋοντο λ'όσεται λ'όσονται
Congiuntίvo

λϋωμαι λϋώμεθα
λ'όη λ'όησθε
λύηται λϋωνται

~ Ottativo
c~
:ε λϋοίμην λϋοίμεθα λϋσοίμην λϋσοίμεθα
λ'όοιο λϋοισθε λϋσοιο λϋσοισθε
i
ο
λύοιτο
Imperativo
λύοιντο λϋσοιτο λϋσοιντο

~
λ'όου λϋεσθε
λϋέσθω λϋέσθων
(ο λϋέσθωσαν)

Infinito
λ'όεσθαι λϋσεσθαι
Partίcipio

λ ϋόμενοξ, -η, -ον λϋσόμενο;

ΧΥΙ
 Uno sguardo d'insieme sul verbo greco

AORISTO PERFETTO PIUCCHEPPERFETTO

r-

ελ'Dσα έλύσαμεν λέλυκα λελϋκαμεν έλελύκη έλελύκεμεν

ελ'Dσας έλύσατε λέλυκαξ λελυκατε (ο έλελυκειν) (ο έλελυκειμεν)
ελ'Dσε(ν) έλϋσαν λέλυκεϊν) λελϋκασιϊν) ελελύκης έλελυκετε
(ο έλελυκειξ) (ο έλελυκειτε)
έλελυκειιν) έλελυκεσαν
(ο έλελυκεισαν)

λ'όσω λ'όσωμεν λελυκώ; ώ λελυκότεξ ώμεν

λt>σης λύσητε λελυκώτ; ης λελυκότεξ ήτε
λt>ση λϋσωσιιν) λελυκώ; η λελυκότες cOOι(ν)

λ'όσαιμι λ'όσαιμεν λελυκώ; εϊην λελυκότεξ είμεν

λt>σαις λ'όσαιτε λελυκώξ εϊης λελυκότεξ ειτε
(ο λόσειοτ) λελυκώξ εϊη λελυκότεξ είεν
λ'6σαι λ'όσαιεν
(ολ'όσειήν]) (ο λύσειαν)

λυσον λύσατε λελυκώ; ϊσθι λελυκότεξ έστε

λ'Dσάτω λϋσάντων λελυκώ; έστω λελυκότεξ δντων
(ο λϋσάτωσαν)

λΟΟαι λελυκέναι

λ'όσας,λ'όσασα,λυσαν λελυκώς, -υια, -ός

έλ'Dσάμην έλϋσάμεθα λέλυμαι λελύμεθα έλελύμην έλελύμεθα

έλόσω έλϋσασθε λέλυσαι λέλυσθε έλέλυσο έλέλυσθε
έλ'όσατο έλύσαντο λέλυται λέλυνται έλέλυτο έλέλυντο

λ'όσωμαι λϋσώμεθα λελυμένος ώ λελυμένοι ώμεν

λ'6ση λ'όσησθε λελυμένος ης λελυμένοι ήτε
λ'όσηται λύσωνται λελυμένος 11 λελυμένοι ώσιϊν)

λ'Dσαίμην λϋσαίμεθα λελυμένος εϊην λελυμένοι είμεν

λ'όσαιο λϋσαισθε λελυμένος εϊης λελυμένοι είτε
λ'όσαιτο λύσαιντο λελυμένος εϊη λελυμένοι είεν

λυσαι λύσασθε λέλυσο λέλυσθε

λ'Οσάσθω λϋσάσθων λελύσθω λελύσθων
(ο λϋσάσθωσαν) (ο λελύσθωσαν)
'-

λ'όσασθαι λελύσθαι

-
λ'Οσάμενος λελυμένος
-
ΧΥΙΙ
 Uno sguardo d'insieme sul verbo greco

FORMA PASSIVA

PRES. IMPERF. FUTURO AORISTO PERF. PIUCCHEP-

PERF.

llldicativo
,.-:., ,.-:., 6 6
λυθήσομαι λυθησόμεθα έλύθην έλύθημεν
>
χ
>
χ λυθήση λυθήσεσθε έλύθης έλυθητε
;;
χ
>
χ
λυθήσεται λυθήσονται έλύθη έλύθησαν
ci. ci. ci. ci.
~ ~ COllgiulltivo ~ ~
Il) Il) Il) Il)
:.ο :.ο λυθω λυθώμεν :.ο :.ο
Il) ω
λυθης λυθήτε
Il) Il)
Ε Ε Ε Ε
λυθη λυθώσιϊν)
~ ~ ~ ~
Q) Q) Q) Q)
~
ο-
~
ο-
Ottativo ~ ~
ο- ο-
ι';Ι ι';Ι
λυθησοίμην λυθησοίμεθα λυθείην λυθεϊμεν ι';Ι ι';Ι

C; C; λυθήσοιο λυθήσοισθε λυθείης λυθεϊτε C; C;

~ ~ ~ ~
~ ~ λυθήσοιτο λυθήσοιντο λυθείη λυθεϊεν ~ ~
~ ~ ~ ~
ο ο
ι::: ι::: lnιperativo ο
ι:::
ο
ι:::
ο ο ο ο
λύθητι λύθητε
rJ) rJ)
rJ) rJ)
Il) Il)

.:::
Il) Il)
:> λυθήτω λυθέντων :> .:::
rJ) ';j) ';j) rJ)
rJ) rJ)
rJ) rJ)
ι';Ι ι';Ι
ο, ο, lnfίllito ι';Ι c::
ο.. ο,

'u
ο
'u
ο
λυθήσεσθαι λυθήναι 'u 'u
ο ο
:> :> :> :>
Il)
.....J
Il)
.....J
Participio Il) Il)
.....J .....J
λ υθησόμενος λυθείς, λυθείσα, λυθέν

ΧΥΙΙΙ
'Αθήναζε
Ι'
 Capitolo κνιι

«Οί Ιατροί κελεύουσί με

παρά τον 'Ασκληπιόν ίέναι:
ϊσω; γαρ ώφελήσει με ό
θεός.»

ώφελήσει < ώφελέω ifut.)

Η ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ (α)

Έν δε τούτω ό Δικαιόπολις τφ Φιλίππφ

ήγούμενος έκ της νεώ; έξέβη καί, «άγε

δή, ω παϊ,» έφη, «τί δει ποιεϊν; -;- Αρα

βούλει οινοπώλ ιον ζητήσαι και δείπνον

5 έλέσθαι:» Ό δέ: «Μάλιστά γε, ω πάτερ.

Συ μεν ούν ήγοϋ, έγώ δ'έψομαι.» Οίνοπώ­ έψομαι < έπομαι ifut.)

λιον ουν εύρόντες έγγυς του λιμένος

έκάθηντο οινόν τε πίνοντες και τοϋ; παρ­ κάθη-μαι : καθίσω; μένω εν

τινι τόπφ
οϋσι διαλεγόμενοι.

10 των δε παρόντων γυνή τις τον Δικαι-

όπολιν ηρετο ποϊ πορεύεται, και μαθοϋσα

δτι προ; την Έπίδαυρον πορεύεται, «και

1
 '
Capitolo χνιι

έγώ,» έφη, «προ; την Έπίδαυρον πορεύ­

r:,~ .\ f ήγαστήρ
~ηνγασΤέ,ρα,= περι την ομαι, Νοσώ γαρ την γαστέρα και ουδέν
γαστέρα
δύνανται ώφελεϊν με οί ιατροί' κελευουσί 15

μ'ούν παρά τον 'Ασκληπιόν ίέναι: ϊσως

(της γαστρός; την γαστέρα, τη γαρ ώφελήσει με ό θεός. 'Αλλ'είπέ μοι,

γαστρί, ταϋ; γαστράσι[ν])
άπο-πλεύσεται < άπα-πλέω ifut.) πότε δη άποπλευσεται ή ναϋτ; Πότερον

τήμερον : ταύτη τη ημέρα (εν ~ τήμερον εις την Έπίδαυρον άφιξόμεθα 11

έσμεν)
άφ-ιξόμεθα < άφ-ικνέομαι ifut.) ού;» Ό δε Δικαιόπολυ;: «ουκ οίδα έγωγε: 20

λέγουσι δε δτι ου πολυ απέχει ή Έπίδαυ­

ρος. "Ισω; ούν άφιξόμεθα προ τή; νυκτόξ

11 και πρότερον. 'Αλλ' άκουε δή' δι' όλ ίγου

γνωσόμεθα < γιγνώσκω ifut.) γαρ γνωσόμεθα: του γαρ ναυκλήρου ακούω

έπ-άν-ιμεν : μέλλομεν ήμά; καλούντα; -τ- Αρ'ου ταχέως έπάνιμεν 25

έπανέρχεσθαι
πρό; την ναϋν:»

,Αναστάντες ούν προ; την ναϋν έσπευ­

δον. Ό δε ναύκληροι; ίδών αυτοί»; προσ­

(προσ- )ιών, (- )ιουσα, (- )ιόν
ιόνταξ, βοήσας, «εϊσβητε ταχέωξ,» έφη:

όρμ ησόμεθα < όρμάω «ευθύ; γαρ όρμησόμεθα: δει γαρ προ της 30

νυκτόξ εις την Έπίδαυρον άφικέσθαι.»

Ό δε Δικαιόπολις, «πότε δή,» έφη, «έκεϊσε

οίδα ίο 50
 CapitoIo χνιι

άφιξόμεθα;» Ό δε ναύκληροξ: «Ούριου

έτυχον < τυγχάνω (τυχ-)
γε ανέμου τυχόντες συν θεοϊξ ταχέως τυγχάνω (+ gel1.) = έχω εκ της
τύχης
35 πλευσόμεθα και πρόξ εσπέραν παρεσό­ παρ-εσόμεθα < πάρ-ειμι « είμι)

μεθα. Άλλα σπευδετε: ευθυ; γαρ λύσομεν λύσομεν < λΌω

την ναϋν.»

οι μεν ούν ταχέως είσέβησαν, οί δε

ναϋται την ναϋν λϋσαντεξ και πρό; την

40 θάλατταν προερέσαντες τα ίστία ήραν, προ - ερέσα ντες

"Ανεμος δε οϋριος τα ίστία έπλησεν ώστε

ή ναϋ; ταχέως δια των κϋμάτων έτρεχεν.

Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΛΥΠΕΙΤΑΙ

Ή μεν ούν ναϋ; ταχέως κατά θάλατταν

προ; τον της Έπιδαύρου λιμένα έπλει, ό

45 δε Δικαιόπολις ησθετο Ότι ό υίός, επί του

της νεώι; καταστρώματοι; καθήμενοξ,

έδάκρϋεν, Προσιών ούν τώ Φιλίππω, ό

πατήρ, «τί πάσχειξ, ω φίλε παϊ;» έφη, «δια

τί νυν δακρύειξ; Τί έστιν:» Ό δε Φίλιππος

50 αποκρίνάμενος, «είπέ μοι, ω πάτερ,» έφη:

αίσθ - άν - ομαι, aoristo

ήσθ-όμην (tetna verbale
αίσθ-) 111 'acc01'go

3
CapitoIo χνιι

«φιλείξ έμέ:» Ό δε Δικαιόπολιξ, «έγωγε,

νή τον Ποσειδώ,» έφη, «πώξ δ'οϋ:» «'Αλλ'

φιλήσω « φιλέω) άρα,» είπεν ό Φίλιππος, «φιλήσεις με και

φιλήσεις
φιλήσει έάν μ η άναβλέψω; ~ Αρα ή μ ήτηρ φιλήσει

με τυφλόν όντα:» «Μηδέν φοβοϋ, ω παϊ,»

έφη ό Δικαιόπολις «έγώ γαρ φιλώ σε και

παυσομα; < παύω αεί σε φιλήσω, και ουδέποτε παύσομαί

σε φιλών. Πώ; δε ή μήτηρ ου φιλήσει σε,

εαυτή; υίον δντα;» Ό δε παϊτ; στενάζων

τε και μόλις τα δάκρυα κατέχων, «συ (

φιλήσομεν μέν, ω πάτερ, λέγεις ΟΤΙ με φιλήσετε,»
φιλήσετε
φιλήσουσι( ν) έφη: «άλλ'δμωι; ουκέτι χαιρήσω παίζων

μετά των φίλων, ουδέ τα πρόβατα πρόξ

αςω < άγω « *αY.:.Qω) τα όρη άξω, ουδ'οίό; τ'έσομαι συλλαμ­

έσομαι
έση (έσει) βάνειν τφ πάππφ εν τφ κήπφ έργαζομένω, 6
εσται
δραμοϋμα; < τρέχω ουδέ δραμοϋμαι εν τοϊι; άγροϊ; μετά του

μενώ < μένω κυνόξ, άλλ'άεί οϊκοι μενώ, και άναγκαϊον

έσται τη μητρί και τη άδελφή με θερα­

κακοδαίμων. -ον = τάλαξ, πεύειν' κακοδαίμων μεν έσομαι εγώ, ω

άθλιο; (Η μακάριοξ)
φίλε πάτερ, κακοδαίμων δε έσει και σύ, 7

τοιούτον υίον έχων.»

έάν μη άναβλέψω se 11011

ricuperero /α νίsfα

4
 Capitolo χνιι

Ό δε ναύτης ό Αίγϊνήτηξ, του παιδότ;

ταυτα λέγοντος άκουσαξ, και προσιών,

«αλλΌυδαμως,» έφη, «κακοδαίμονετ;

75 εσεσθε' μηδέν φοβοϋ, ω παϊ.» Ό δε Φίλιπ­ έσόμεθα

εσεσθε
πος οίμώζων, την του ναύτου φωνήν εσονται

άκούσας, άποκρινάμενοξ, «πώτ; δ'ου

κακοδαίμονες έσόμεθα;» είπε. «~Aρ' ου

λ'Οπησόμεθα εί ; άεί:» Ό δε ναύτης, λ ϋπησόμεθα < λϋπέομαι

80 «θάρρει δή,» έφη, «και μη ούτω φρόντιζε

μηδέ άθϋμει: ευδαίμονετ; γαρ έσονται ευ-δαίμων, -ον Η κακο-δαίμων

πάντες οϊ πιστεύσουσι τώ θεφ· ό γαρ πιστεύσουσι < πιστεύω

'Ασκληπιό; ό εν τη Έπιδαύρφ πάντας ού;

βούλεται ίάται, Συ δέ μοι δοκείξ, τα ίάομαι = θεραπεύω, ίατρευω

85 τοιαύτα λέγων, ουδέ θεου; είναι πισ­

τεύειν, ει μη οϊει τον 'Ασκληπιόν δι' οϊομαι = οίμαι (+ αcc. e ίnΙ)

ολίγου σε θεραπεύσειν.»

«τουτο μέν,» είπεν ό Δικαιόπολιξ, «μη

λέγε, ω φίλε: ό γαρ παϊτ; νυν είκότωξ

90 άθϋμεϊ, την τοιαύτην δυστυχίαν παθών, ή δυστυχία (τή; δυστυχίαξ)

= ή συμφορά
() και δια τοϋτο λέγει ώς ήμεις οί γονεϊ.; ώς = ΟΤΙ

αϋτοϋ ου φιλήσομεν αυτόν, τυφλόν όντα,

5
Capitolo χνιι

ουδέ φιλήσουσιν οϊ τε φίλοι και οί αλλοι

πάντες. 'Εγώ δε του; θεου; τιμώ, και άεί

τιμήσω < Τϊμg,ω τιμήσω. Άλλα λέγ'ήμϊν δια τί μόνον εν 95

τη Έπιδαύρφ ό θεοτ; τοσούτους άνθρώ­

πους νοσοϋνταξ ίάται;»

,. Ό δε ναύτης άποκρϊνάμενοξ, «άρα

αυτόθι : έν έκείνω τ4) τόπφ άγνοεϊτε,» έφη, «δτι ό ' Ασκληπιό; αυτόθι

πρώτον το φώ; έβλεψε, υπό του Άπόλ- ιοο

λωνος γενόμενοξ: Δια τούτο γαρ Άσ­

αύτη ή γη έστιν ιερά κληπιοϋ ίερα μάλιστά έστιν αύτη ή γή.»

ίερόξ, - ά, - όν < Ιερόν
«Ημεϊ; μεν πάντ'άγνοοϋμεν,» είπεν ό

Δικαιόπολιξ, «συ δε λέγε ήμϊν τον μϋθον,

ει σχολάζεις νυν και δοκεϊ σοι.» 105

Ό ούν ναύτης, επί θράνφ τινι καθίζων,

δήλοξ, - η, - ον = σαφής
άμφότεροι, -αι, -α : και ό Δ. «δήλόν έστι,» έφη, «δτι άμφότεροι ϋμών
και ό Φ.
όποϊοξ, -α, -ον = ποϊο; τουτον τον θεόν αγνοείτε όποϊόξ έστιν,

ενδοξος, -ον: λαμπρόξ τη δόξη καίπερ μάλα ένδοξον δντα: άλλέγώ

δηλώσω < δηλόω
θαυμάσιοξ, -α, -ον = θαυμαστό; δηλώσω, και ϋμϊν θαυμάσιόν τι διηγή - ιιο
δι-ηγήσομαι < δι-ηγέομαι
σομαι· αρά μου λέγοντος άκουσεσθε;»

ώγαθέ = ω αγαθέ Ό δε Φίλιππος, «ώγαθέ, λέγε,» έφη:

6
 Capitolo χνιι

αήδέω; γαρ άκούσομαι.» ήδέως άκοϋσομαι : χαιρήσω

ακούων
Ό δε πατήρ υπολαβών: «Ναί, νή τον άκούσομα; < ακούω

115 ποσειδω· είκότωτ; γε ησυχίαν έχοντεξ

άκουσόμεθά σου, έγώ μεν και ό υίός μου

( .L
ουτοσι.» ούτοσί = οϋτο;

(ο μεν ούν ναύτης οϋτως ήρξατο του

λόγου: «Έπιδαύριοι μεν ούν φασι Φλε- φασι + acc. e inf

\ ό λ ηστής (του λ ηστοϋ)

=: ~)
- ,~ ~ ~'
.~ ..~~~~.
'N\t,~~~
~~~~
120 γύαν, ληστήν και κλέπτην Όντα πονηρόν,

έλθεϊν είς Πελοπόννησον, άγοντα μεθ'

έαυτοϋ την θυγατέρα. Ό δε πατήρ ήγνόει

δτι ή θυγάτηρ είχεν εν γαστρι παιδίον εξ

Άπόλλωνος. 'Επεί δε εν τη γη τη Έπι-

125 δαυρίων έτεκεν, άπέλιπε τον παϊδα έπί έτεκον < τίκτω (τεκ-)

7
Capitolo χνιι

τώ δρει δ Τίτθιον νυν όνομάζουσιν Έπι­

ό ποιμήν δαύριοι. Καθ'ήμέραν δε μία των αίγών

(του ποιμένος) :
ό ανήρ ος ας ποιμήν τις είχε περί το δρος προσελ­
τα ποίμνια άγει
θοϋσα τ4) παιδίω γάλα παρεϊχεν, ό δε

κύων ότου ποιμένος έφυλαττεν αυτό, 130

άμύνων τα θηρία και του; άλλοι»; κι ν­

το γάλα _~1F";1I"Ή
(του γάλακτοξ) δύνους τφ παιδίφ.

το θηρίον (του θηρίου) : Ό δε ποιμήν, 'Αρεσθάναξ ονόματι, έπεί

το άγριον ζφον
μίαν των αίγών ουχ εύρισκεν εν τφ

ποιμνίω, και άμα τον κύνα είδεν απόντα, 135

πανταχού της χώρα; εζ ήτησεν εύρων δε

άν-αιρέω τον παϊδα έπεθϋμει άνελέσθαι αυτόν και

οίκαδε φέρεσθαι. 'Αλλ'ώ; εγγυς εγένετο,

άστραπήν είδεν έκλάμψασαν άπό του

νομίζω + acc. e inf παιδός, και νομίσω; το παιδίον είναι 140

αστραπή έκλάμπει άπό του

παιδός

8
 Capitolo χνιι

θεϊόν τι, ώσπερ ην, ά πέφυγε μάλα θεϊοξ, -α, -ον < θεός

φοβούμενος. Καί, ιδού, διόλί γου οί

εκείνην την χώραν κατοικοϋντεξ ήγγει­

λαν έπί γην και θάλατταν πάσαν δτι ό

145 θειος παις, ' Ασκληπιό; ονόματι, φάρμακα

το φάρμακον (του φαρμάκου)
έπί πάσαν νόσον ευρίσκει, και τοί»; ή νόσος (της νόσου) < νοσέω

άνθρώπους άπό θανάτου έγείρει.»

«Θαυμάσια λέγεις, ώγαθέ, και έπι­

ή έπιθϋμία (της έπιθϋμίαξ)
εομίαν έμβάλλεις μοι του ίέναι προ; το < έπιθϋμέω
εμ-βάλλω (+ dαt.)
150 Ιερόν το του θεού ώς τάχιστα. Μετά δε

οϋ πολϋν χρόνον εις Έπίδαυρον άφ­

ιξόμεθα· την ευθείαν οϋν αύτίκα πρό; τον

θεόν είμι, ίασασεαι βουλόμενος υπ είμι (: μέλλω έρχεσθαι)

ει
αϋτοϋ.» είσιιν)
ϊμεν
155 «Μη οϊου δέ,» έφη ό ναύτης, «δτι μόνος ϊτε
Ιασιιν)
προ; το του θεού τέμενος εί, Πολλοί γαρ

και σχεδόν αναρίθμητοι άνθρωποι νο­ άναρίθμητοι (άναρίθμητοξ,

-ον) : ούτω πολλοί ώστε
σούντεξ ϊασιν έκεϊσε, έλπίζοντα; τον θεόν άδύνατόν έστι λέγειν δσοι
είσίν
αύτοϋξ θεραπεύσειν.» 'Έπειτα, πρόξ τον

160 Δικαιόπολιν τρεψάμενος, και δηλώσω;

9
Capitolo χνιι

την γυναίκα την γαστέρα νοσούσαν, 11

έκάθευδεν έπί τφ καταστρώματι, «ίδου,»

έφη: «και εκείνη ή γυνή παρά τον ' Ασ -

κ λ ηπιόν είσι πιστεύουσα δτι ό θεότ;

ώφελήσει αυτήν. <Υμεις μεν ούν αυτίκα 165

ϊτε προ; το ιερόν- ϊσως δε ου δέξεται υμας

δέξεται < δέχομαι... ό ίερεύς τοσοϋτοι γαρ νοσούντα; έκεϊσε

« *δέX,:Qεται)
καθ'έκάστην ημέραν έρχονται ώστε ενίοτε

ενίοτε : ουκ αεί πολυν χρόνον περιμένειν δει. Ουδέν ήττον

πειράσατε.» 170

«Άμέλει, ω φί λε,» ό Δικαιόπολις

άποκρϊνάμενοξ είπε, «αυτί κα πρόι; το

διαλεξόμενοξ, -η, -ον ιερόν ϊμεν, ως τώ ίερεϊ διαλεξόμενοι.

< διαλέγομαι
ώς διαλεξόμενοι : έπει ,Αλλά τί έπειτα ποιήσομεν; Λέγε δη ήμϊν,
διαλέγεσθαι βουλόμεθα
άντιβολέω = αίτέω, Ικετεύω άντιβολώ, τί πράττειν δει' ήμεϊ; δε άκου - 175

πράξω < πράττω « *πράY.:Qω) σόμεθα, και άκούσαντετ; πράξομεν τούτο

τά γε παρ'ήμϊν : ώσπερ ήμϊν α τι σοι δοκεϊ: άμέλει σοι, τά γε παρ'ήμϊν,

δυνατόν έσται
πείσομαι < πείθομαι πεισόμεθα.»

Ό δε ναύτης, «άκουε δη ούν,» έφη:

πάνυ = μάλα «πάνυ μεν γαρ θαυμαστόν άκουση λόγον' 180

πάνυ nJolto, del tιιtto,

aJJatto

10
 Capitolo κνιι

μετά δε ου πολυν χρόνον γνώση δτι έγώ

άληθη λέγω. Δι'όλίγου μεν ούν εις Έπί­

δαυρον άφίξεσθε: δει δε 'όμας αυτίκα προ;

το τέμενος το του θεοϋ ίέναι, 'Εκεί λού-

185 σεις τον παϊδα: έπειτα δε βωμώ πόπανα

το πρόθϋμα (του προθϋματοξ)
και προθύματα καθοσιώσειξ, τον δε : ή πρώτη θυσία
καθοσιόω = θύω
πελανόν είσβαλεϊξ εις το πϋρ.» ό πελανός (του πελανοϋ)
= ή σπονδή
«'ΕΥω μεν ούν,» είπε ό Δικαιόπολιξ,

«συν τφ παιδί εις το Ιερόν είμι, και

190 ένταϋθα θύσω τω θεώ;»

«Μάλιστά γεκαι γαρ ό θεό; τιμώμενο;

ϋπό σου τιμήσει σε. Ό μεν ούν ίερεύς,

ώς το είκόξ, μεθ'ϋμών έσται, και θυσία; ώς το είκό; = κατά το είκόξ

θύσει, και ευχα; εϋξεται κατά νόμον. εύξομαι < εύχομαι

195 Ταύτα δε ποιήσαντες, κατακλινεϊτε τον

το άβατον (του άβάτου) : μέρος
παϊδα εν τφ άβάτω ϊσω; ό ίερευ; έάσει τι του ίεροϋ έν φ οί νοσοϋντεξ
καθεϋδουσι ν
και σε καθεύδειν εν τφ ίερώ, στιβάδιον το στιβάδων (του στιβαδίου)
= ή στιβάς
παρασχών- ει δε μή, άπιών λείψεις έκεϊ λείψω < λείπω (= *λείπ-σω)

τον παϊδα. Συ δέ, ω παϊ, ευ άκουέ μου

200 ταϋτα λέγοντος. 'Ίσως μεν γαρ θαυμαστόν

σοι φανεϊται τουτο σ τι λέγειν μέλλω, φανοϋμαι < φαίνομαι

11
Capitolo χνιι

μώροξ, -α, -ον = άνόητος και κατά το είκότ; σοι μώρόξ τε και

ψευδή; φανοϋμαι δτι δε αληθή λέγω, και

συ γνώση. Συ μεν ούν μενείξ εν τφ ίερώ

ό δε ίερευ; κελευσει σε έκεϊ καθεύδειν.» :!ο:

«Μόνος δέ,» είπεν ό παις, «εν τώ άβάτω

κομιώ < κομίζω μενώ; Άλλα φοβήσομαι άρ'ου κομιεϊ με

,. ό πατήρ, και άμα έμοι μενεϊ:»

«Τσωξ οίόν τ'έσται, ώσπερ ελεγον.

<ΙΟμως δε ου μόνος μενεϊξ έκεϊ, έπει οί 21C

του ίερου ύπηρέται κομιουσι πολλους

αλλους, παντοδαπα νοσήματα έχονταξ,

έγκοιμάομαι : καθεύδω (εν ίερώ) ώς εν τφ άβάτφ έγκοιμ ησομένους. Και

ό πρόπολος (του προπόλου) πρόπολός τις του θεού ελθών άποσβέσει

/~.. .:11 = ό ύπηρέτης
~~)I του; λύχνους άποσβέσαξ δε ϋμϊν πάσι 215
?C4
ό λύχνος (του λύχνου) παραγγε λε ϊ έ γκαθεύδει ν και σιγάν,
παρ - αγγελω < παρ- αγγέλλω
έπ-ειμι « είμι) Δι'όλίγου δε ό θεόι; έπεισι, και περίεισι
περί-ειμί « είμι)
σκέψομαι < σκοπέω (σκεπ -) μετά προπόλων τινών, και σκέψεται τα
(= *σκέπ-σομαι)
το νόσημα (του νοσήματος) νοσήματα, και τώ μεν παρασκευάσει
=ή νόσος
παρασκευάσω < παρασκευάζω φάρμακον, τώ δε του; όφθαλμου; θερα - 220

πεύσει, άλλου; δε αλλως ίάσεται και

ό δράκων δράκοντέξ τινες αυτώ έψονται. Καί, ει ό

(του δράκοντοξ)

παντοδαπός, παντοδαπή, άποσβέσει spegnera

παντοδαπόν ναι-ίο, d' άποσβέσω; dopo αverli
ogni genel'e spenti

12
 Capitolo χνιι

θεος βούλεται, άμα τη ημέρα έπαρεϊξ έπ-αρώ < έπ-αίρω (jut.)

σαυτον υγιή; ών.» σαυτόν == σεαυτόν

ύγιής, -ές Η νοσούν
225 «' Αλλά τί γενήσεταί μοι: τί ποτε

πείσομαι υπό του θεοϋ;» έφη ό Φίλιππος πείσομαι < πάσχω

μάλα φοβούμενος. «" Αρα βέβαιόν έστιν

δτι ουδέν βλάψει με:» βλάψω < βλάπτω

Ό δε ναύτης, «ώφελήσει μεν ούν .» έφη,

230 «βλάψει δε ουδέν. Μη ούν φοβοϋ, ω παϊ

ουδέν γαρ κακόν πείση υπ'αυτοϋ, αλλ'

άμέλει θεραπεύσει σε ό θεός, ϊλεως ών.»

«Πώξ δέ,» υπολαβών ό Δικαιόπολις

έφη, «ταύτα πάντ'έπίστασαι συ; -;- Αρα

235 πολλάκις παρήεις εις το Ιερόν, και παριών (παρ- )ηειν « είμι) (inιperj)
(- )ηεις
είδές ποτε τον θεόν;» (- )η ε ι

«Είκότω; γε. Αιγινήτη; γαρ ων, πολλά­

κυ; παρήει ν εις Έπίδαυρον, μάλιστα δτε

παϊ; ην. 'Αλλ'δτε μειράκιον τεττάρων και

240 δέκα έτών ην, συμφορά τις εγένετο και

κακόν μέγα. Είς γαρ των άδελφών, εν φ

έπαιζε μετά των ήλίκων, εν τφ άγρφ τφ παρά

13
Capitolo χνιι

τη οίκία ϊππον είδε, ζώον μέγα και καλόν.

Ήγνόει τίνος εστίν, και πόθεν είς τον

άγρόν είσήλθε ουδέν ήττον ό άδελφόξ 24~

το«; φίλοις του; παροϋσιν, "ίδου," έφη,

άνα-βήσομα; < ανα-βαίνω "άναβήσομαι έπί τον ϊππον και ίππεύων

μαχοϋμαι < μάχομαι μαχοϋμαι, ώσπερ μέγας και ίσχϋρό; ανήρ'

δει νός (+ inf) = ί κανόε, δεινό; γάρ είμι ίππεύειν." <Άμα δε ταύτα
άριστο;
λέγων ηει πρόξ τον ϊππον, ος πράόξ τε 25(

ημερος, -ον Η άγριοτ; και ήμεροξ έφαί νετο. Άνέβη δη ούν ό

άδελφόξ έπί τον ϊππον- ό δε ϊππος έξαίφ­

νης έπήδησε δρθιοτ; και έξελάκτισε

σφόδρα: ό δε άδελφόι; κατέπεσε πρόξ την

14
 CapitoIo κνυ

255 γην' και είλκεν αυτόν ο ιππος μακράν

ϋπό των ρϋτήρων περιδεθέντων ταϋ; χερσί

. ταις του παιδός, ώστε πολλά τραύματ'

ελαβεν ό άδελφόξ μου κακοδαίμων. Έν

δε τούτω κατήμεν Ο τε πατήρ και έγώ εις (κατ- )ημεν

( - )ητε
260 το άστυ, δτε είς των δούλων δπισθεν (- )ησαν

τρέχων έκάλεσ'ήμάξ και έπήγγειλε τί

έγένετο. Ό δε πατήρ ήπόρει τί δει ποιεϊν:

δραμόντες ούν αυτίκα οίκαδε, τον

άδελφόν έλάβομεν κακώτ; έχοντα, και ό

265 πατήρ, "είξ ναϋν ," έφη, "είσβησόμεθα ώς

τάχιστα, και πλευσόμεθα πρό ; την

'Επίδαυρον μόνος γαρ ό θεό; δύναται, ει

βούλεται, σώζει ν τον υίόν τον έμόν

τούτον." Ήνέγκαμεν ούν αυτίκα τον

270 άδελφόν κατά θάλατταν εις το Ιερόν το

του θεοϋ, και έκεϊ πολλας έμεινε ήμέραξ.»

·0 δε Δικαιόπολις υπολαβών: «~Aρα

'όμεις καθ'ήμέραν ητε εις το ίερόν, ώς

έπισκεψόμενοι πως εχει ό παϊι; 'Ή έμέ­
275 νετε έκεϊ μετ' αυτοϋ:»

περιδεθέντων avvolte ίη­

torno

15
Capitolo χνιι

το καταγώγιον (του
καταγωγίου) : οικία, εν nοί
ξένοι χρόνον τινα
καταμένουσιν οίκοϋντεξ

Ι'

«Εν τφ καταγωγίφ έκαθευδομεν, έπεί

ουχ οίόν τ'ήν εν αυτώ τφ ίερώ μένειν'

πλείστοι γαρ παρήσαν τότε άνθρωποι

παντοδαπά νοσήματ'έχοντεξ, και πολλοί

ό συγγενή; (του συγγενοϋξ) :
ό γενόμενος εν τφ αυτώ οϊκω, των τε συγγενών και οικείων ήσαν καθ' 2~O
ώσπερ ό άδελφόξ, ό πατήρ,
ό πάππος ... εκάστην ημέραν, βουλόμενοι χρόνον τινα
.ό οίκείοξ
μετά των νοσούντων διατρίβειν ώτ; θερα­

πεύσοντες αυτούξ. Τή δε δεκάτη ημέρα ό

έάω, aOr. glacra ίερευ; εϊασεν έμέ και τον πατέρα συν

τώ άδελφώ καθευδειν εν τώ άβάτω. Ό δε 2D5

πυρέττω : νοσών θερμαίνομαι
ώσπερ πυρ άδελφόξ έπύρεττε σφόδρα, και περί της
περί της ψϋχή; : περί του βίου
ψϋχή; έκινδύνευεν. Ηυξάμεθα τφ τε

'Ασκλ ηπιώ και πάσι τοϊ; αλλοις θεοϊξ,

16
 Capitolo χνιι

και ίερα έεύσαμεν. 'Έπειτα δε εν τώ ίερώ

290 έκοιμήσαμεν. Και έκεϊ, οία θαύματα κοιμάω = καθεύδω

είδον, αυτόπτη; γενόμενοι;' ώ μεγάλων ό αυτόπτη; (του αυτόπτου)

: ό ίδών αυτόξ, εαυτού
θεων. τη δε έπιουση ημέρα, έπεί πρώτον όφθαλμοίξ

ήλιος ανέτειλε, ό άδελφόξ έπήρεν έαυτόν,

ευ και καλώ ; έχ ων. 'Εγώ δε πάλαι πάλαι Η νυν

295 απιστος ην· αλλ' δτε ταύτα τα θαύματα άπιστοξ, - ον Η πιστεύων,

πιστός
είδον αυτότ, έπίστευσα, και πιστεύσω εις

άεί.»

Ταϋτ'είπών, «χαίρετε νϋν,» έφη: «δει

γάρ με τοϊξ άλ λο«; ναύταις συλλαμ-

300 βάνειν, ώσπερ ο τε ναύκληροι; και ό

κυβερνήτη; κελεύουσιν. 'Ϋμεϊι; δε μη

φοβεϊσθε: ει γάρ πιστεύετε, ό θεόι; άμέλει

ώφελ ήσει υμας, καί σε, ώ παϊ, θερα­

πεύσει. Μέγας γαρ ό θεός.»

17
Capitolo χνιι

«"" Αρα σεαυτόν τώ

'Ασκληπιφ έπιτρέψειξ; "" Αρα
τούτο πιστεύεις, δτι ό θεό;
δυνήσεταί σε ώφελεϊν;»

επι-τρέψω < έπι-τρέπω

,.

Η ΕΠΙΔΑ ΥΡΟΣ (β)

Πλεύσαντες ούν πάσαν την ημέραν, ώς c~()~

εσπέρα έγί γνετο, είς την Έπίδαυρον

άφίκοντο, ουδέν κακόν παθόντες. Ώς

δ'έξέβησαν είς την γην τώ μεν Δικαιο­

πόλιδι έδοξεν ευθυ; προ; το 'Ασκληπιεϊον

ίέναι: ου γαρ πολυ άπεϊχεν ή δε γυνή ή c,jl

την γαστέρα νοσουσα οϋτως εκαμνεν

ώστε ουκ ήθελεν ίέναι εκεί νη τn ημέρα,

άλλ'έμεινεν εν καταγωγίω τινι έγγυ; του

λιμένος. Οί δε ώρμησαν, και δι'όλίγου

άφικόμενοι ηύρον τας πύλας κεκλεισ- 31~

μένω; Ό ούν Δικαιόπολιξ, «κεκλεισμέναι

κεκλεισμένα; chiuse

18
 Capitolo χνιι

είσίν αί πϋλαι,» έφη «τί ούν δει ποιεϊν:

πότερον κόψω τας πυλα; η εις τον λιμένα κόψω < κόπτω

έπάνιμεν; 'Οψέ γάρ έστιν.» Ό δε Φίλιπ-

320 πος «Άλλα κόψον, ω πάτερ, ει δοκεϊ.

'Ίσως γαρ άκουσεταί τις και ηγησεται

ήμϊν παρά τον ίερέα.» Ό μεν ο ύν

Δικαιόπολις έκοψεν, εξελθών δε ύπηρέτης

τις ου δια πολλού, «τίς ων σύ,» έφ η, δια πολλού Η διόλίγου

325 «κόπτεις τας πύλας τηνι καϋτα της τηνικαϋτα : ταύτη τη ώρα

ήμέραξ: Πόθεν ήλθετε και τί βουλόμενοι

πάρεστε:» Ό δε Δικαιόπολιτ; «Εγώ μέν

είμι Δικαιόπολιξ 'Αθηναϊοξ ων, τον δε

παϊδα κομίζω, εάν πως ό θεό; έθέλη του;

330 όφθαλμου; αυτφ άκεϊσθαι. Τυφλω; γαρ άκέομαι = θεραπεύω, ίάομαι

γέγονεν. '7' Αρ'ουχ ήγήση ήμϊν παρά τον

σον δεσπότην;»

Ό δε υπηρέτη;. «Όψέ έστιν, άλλ'δμω;

335 μείνατε ένταϋθα, 'Εγώ γαρ είμι ώς ζητή­

σων τον δεσπότην και ερωτήσω ει έθέλει

'όμας δέξασθαι.» Οί μεν ούν έμενον έπί

έαν... έθέλη cαso mαί. .. νο­

/esse
γέγονεν ediνentαto

19
Capitolo χνιι

ταϊ; πύλαις ου πολλφ δ'ύστερον έπανελ­

θών ό υπηρέτηξ, «εϊσι τε,» έφη: «ό γαρ

δεσπότης υμας δέξεται.» Ταύτα δ'είπών 34

ήγεϊτο αϋτοϊ; εις το τέμενος.

αμείβομαι (τόπον τινά) 'Αμειψάμενοι ούν τ<1ς πύλας ευ; αυλην

= διαπεράω

Ι'
μεγάλην είσήλθον: έκεϊ δε έγγί»; του

ίεροϋ έκάθητο ανήρ τις γεραιός, ας ίδών

αυτού; προσιόντας, «χαίρετε, ω φίλοι,» 34!

έφη, «Τί βουλόμενοι ήκετε;» Ό μεν ούν

Δικαιόπολυ; πάντα έξηγήσατο, ό δε ίερευ;

προ; τον παϊδα ευμενώ; βλέψας, «είπέ

μοι, ω παϊ,» έφη: «άρα σεαυτόν τώ

έπι-τρέψω < επι-τρέπω 'Ασκλ ηπιώ έπιτρέψειξ: -,. Αρα του το πισ - 35(

τεύεις, δτι ό θεό; δυνήσεταί σε ώφελεϊν:»

Ό δε Φίλιππος «Μάλιστά γε· πάντα γαρ

τοϊ; θεοϊξ δυνατά· τφ θεώ πιστεύω και

έμαυτόν αυτφ έπιτρέψω.» Ό δε γέρων­

«Ευ γε, ω παϊ, Νυν μεν άπι τε εις το 355

καταγώγιον, αύριον δε ό υπηρέτη; υμιν

παρέσται ώς ήγησόμενος τφ παιδί παρ'

20
 Capitolo χνιι

έμέ.» Άπελθόντες ούν δ τε πατήρ και ό

παις την νύκτα έμενον εν τώ καταγωγίφ,

3ω τη δε ύστεραί~ επει πρωτον εγένετο

ήμέρα, παρελθών ό ύπηρέτης τον Φίλιπ­

πον ήγαγε παρά τον Ιερέα, <ο δε ευμενώ;

δεξάμενος τον παϊδα, «άγε δή, ω παϊ,» έφη'

«νυν χρή σε παρασκευάζεσθαι: δει γαρ χρή = δει

δσιοξ, -α, -ον : δίκαιο; και ίερός

365 δσιά τε φρονεϊν και καθαρόν είναι την φρονέω = εν νώ έχω
καθαρόξ, -ά, -όν : άνευ κακού
ψϋχήν, Άλλα μηδέν φοβοϋ: φιλανθρωπό­ την ψϋχήν : περί την ψϋχήν

τατος γάρ έστιν ό 'Ασκληπιο; των θεών,

και τοϋ; καθαροϊξ ούσι την ψϋχην αεί

Ιλεώ; έστιν. Θάρρει ούν.» Ούτω δ'είπών

370 τον παϊδα εις το ίερόν ήγαγεν, 'Εκεί δε

καθαίρω: καθαρόν ποιώ
πρώτον μεν ό Φίλιππος έκαθήρατο, έπειτα καθαίρομαι: καθαρόξ
γίγνομαι
δε πάσαν την ημέραν εν τφ ίερφ έμενεν,

δσιά τε φρονών και τον θεόν ευχόμενο;

έν τφ ύπνω έπιφανήναι,

375 Τέλος δε έπει εσπέρα έγίγνετο, έπαν­

ελθων ό ίερευξ, «άγε δή, ω παϊ,» έφη

21
Capitolo Χν Π

«πάντα γαρ έτοιμα έστι ν. <Έπου μοι.» Τον

δε παϊδα εκ του ίεροϋ άγαγών προ; τον

βωμόν, εκέλευσεν αυτον σπονδην κατα

ή φιάλη (της φιάλης) νόμον ποιεϊσθαι. Ό δε την φιάλην ταυ; 380

χερσί λαβών σπονδήν έποιήσατο, και τας

χείρω; προ; τον ουρανόν &ρας, «Ασκλη­

ό σωτήρ (του σωτήροξ; voc. ω .. πιέ,» έφη, «σώτερ, φιλανθρωπότατε των

σώτερ) : ό σώσαξ
θεών, άκουέ μου ευχομένου, ος δσιά τε

ό ικέτη; (του ίκέτου) < φρονών και καθαρό; ων την ψϋχήν ίκέτη; 385
ικετεύω
σου πάρειμι. "Ιλεωτ; ϊσθι μοι τυφλώ γεγο­

νότι και, ει σοι δοκεϊ, του; όφθαλμου;

μοι άκοϋ.»

'Ενταϋθα δη ό ίερευ; τφ παιδί εις το

άβατον ήγησάμενος έκέλευσεν αυτόν έπι 3 Ι)()

τη γη κείμενον καθευδειν, Ό ούν Φίλιππος

κατέκειτο, άλλα πολ'Ον δη χρόνον ουκ

έδυνατο καθεύδειν: μόνος γαρ ων εν τφ

άβάτφ μάλα έφοβεϊτο: νυξ γαρ ην και

πανταχού σκότα; και σιγή, ει μη σπανίως 395

ό δφυ; (του δφεωξ) = ό δράκων ήκουε των ίερών δφεων ήρέμα σϋριττόντων.
ήρέμα = ήσϋχωξ
σϋρί ττω : ψόφον ποιώ πνέων
γεγονότι che son dίνenfa­
{ο

22
Enchiridion Capitolo χνιι

Enchiridion

11 marinaio egineta, esortando ί nostri eroi ad aver 11 futuro sigtnatico

fiducia nella potenza del dio, spiega a Diceopoli che
prima di tutto, una volta aπίvatο al santuario, dovni
purifιcare, Ιενετκίοίο, ΡίΙίρρο: «λούσεις τόν παϊδα»;
Diceopoli dichiara che fara ί sacrifici opportuni per
onorare ίΙ dio: «θDσω τώ θεφ.»

Ιverbi greci che abbiamo scritto ίη corsivo sono,

com'e gia chiaro dal contesto, voci difuturo.
Ora, avete forse notato νοί stessi che queste voci
di futuro differiscono da quelle οοσίεροικίοαιί di
presente εοίο per ίΙ fatto d'avere alloro intemo un
-σ-: λούQειςΙλούεις, θ'6QωΙθΏω.
La foπnazione del futuro e infatti ρετίορίι; sem- La fonnazione del futuro sigtnatico
plicissima: praticamente, per otteneme ίΙ tema basta
aggiungere al tema verbale (ν. ρ. XV) ίΙ suffisso ca-
ratteristico -σ- (juturo sigmatico): per esempio, Attivo
11ldicativo
λ'ό-σ-ω
tema verb. λϋ- + suffisso -σ- = tenza delfut.: λυ-σ-. λύ-σ-ευ;
λύ-σ-ει
λ'ό-σ-ο-μεν
ΑΙ tema del futuro ε ' attaccano ροί le stesse λ'ό -σ -ε -τε
λ'ό - σ - ουσι(ν)
terminazioni del presente, che conoscete gia, ossia:
per laforma attiva: nell'indicativo, -ω, -εις, -ει, 11lfίnito

-ο-μεν, -ε-τε, -ουσι(ν); nell'infinito, -ειν; nelpar- λό-σ-ειν

ticipio, -ων, -ουσα, -ον (genitivo -ο-ντ-ος, -ούσης, Participio

-ο-ντ-ος); e per la forma media (ricordate che ίΙ λ'ό-σ-ων,λ'ό-σ-ουσα,λυ-σ-ον
(gen. λ'ό -σ - ο - ντ -ος,
futuro, come Ι' aoristo, ha nel passivo voci affatto λϋ-σ-ούσης, λϋ-σ-ο- ντ-ος)
diverse da quelle del medio: le studierete ρίυ avan-
ti): nell'indicativo, -ο-μαι, -11, -ε-ται, -ό-μεθα, Medio
-ε-σθε, -ο-νται; nell'infinito, -ε-σθαι; nel parti- 11ldicativo
cipio, -ό-μενος, -ο-μένη, -ό-μενον. λϋ-σ-ο-μαι
λ'ό-σ-η
Ricorderete anche che -0- e -ε- sono le vocαli λ'ό -σ -ε -ται
congiuntive, che precedono le desinenze primαrie λϋ-σ-ό-μεθα
λ'ό -σ -ε -σθε
(ma ίη diverse voci le vocali congiuntive e le λ'ό-σ-ο-νται
desinenze τιοα sono riconoscibili): -0- avanti a na-
Infillito
sale (μ ο ν), -ε- avanti a σ ο τ. λό - σ - ε - σθαι
Notate che ίΙ futuro, diversamente dal presente, ηοη
ha l'imperativo (un imperativo futuro esiste invece ίη Participio
λϋ-σ-ό-μενος, λϋ-σ-ο-μένη,
latino: per esempio, sοlνίtο, «tu scioglierai!, sciogli!»). λϋ-σ-ό-μενον

23
CapitoIo χνιι Enchiridioll

Ι temi verbali e le classi dei verbi Ιτι molti verbi ίΙ tema verbale coincide con quel-
10 de1 presentc (che si ricava di reg01a, praticamen-
te, togliendo alla Ι persona de1presente stesso 1asua
terminazionc: λ'ό!Ω, 1. ρ. λϋ-): 1. ν. = 1. ρ.
Va1e allora, ηΟΩ di rado, quel che abbiamo osser-
vato dianzi, che οίοό ί1 futuro e ugua1e, a parte ίΙ
-σ-, al presente.
Ecco tre esempi: θύω, 1. ν. = 1. ρ. θϋ-: fut. θύσω;
δακρύω, 1. ν. = 1. ρ. δακρ ϋ -: fut. δακρύσω;
βασιλεύω, 1. ν. = 1. ρ. βασιλευ-: Ιϊιτ. βασιλεύσω.

Ι'

Tuttavia, anche ίυ questo caso (1. ν. = 1. ρ.), ίΙ

tema verba1e subisce bene spesso, nella formazione
del futuro, dei mutamenti nella sua parte fina1e.
Terni ίπ vocale breve Ιιι particolnre, se ί1 tcma verbale finisce per vo-
-α - + - σ - > - ασ -1-ησ- cαle breve questa di solito s'allunga davanti al -σ-:
-ε- + -σ- > -ησ-
-0- + -σ- > -ωσ- cosi nei verbi contratti ίτι -α-, -ε-, -0-: πειράω,
1. ν. = 1. ρ. πεΙΩ!! -: fut. πειράσω; τιμάω, 1. ν. = 1. ρ.
πειράω,
t. v. = t. ρ. πειρα-: fut. πειράσω τϊu!!-: fu1. τιμήσω; φιλέω, 1. ν. = 1. ρ. φιλε-: Ιιιι,
τιμάω, φιλήσω; δηλόω, 1. ν. = 1. ρ. δηλQ-: Ιιιτ. δηλώσω.
t. v. = t. ρ. Τϊj!g-: fut. τιμήσω
φιλέω,
t. v. = t. ρ. φιλε-: fut. φιλήσω Confrontando tra 10ΤΟ ί primi due esempi potete
δηλόω,
t. v. = t. ρ. δηλο-: fut. δηλώσω notare che l' -α- s'allunga ora ίη -α- ora ίη -η-: ίη
origine infatti s' aveva semprc, normalmente, - ά -,
α dopo ε, ι, Ρ > σ ma nel diαletto αttico, ίη genere, tutti gli (i originari
α ποπ dopo ε, ι, Ρ > η
son pαssati α η, trαnne quαnd 'erαn preceduti dα ε, 1
ο Ρ (α purO; avete osservato questo stesso fenome-
υο quando avete studiato la prima declinazione (per
esempio, φιλ.ig ma τύχ η: ν. νοΙ 1, ρ. 78).
Come ricordercte, 10stesso allungamento accade
neΙΙ'aοήstο primo (ν. νοΙ Ι, ρ. 308): dunque, 1'aoristo
di πειράω sara έπείρασα, mentre quello di τιμάω
εντέ un - η -: έτίμησα, Gli aoristi di φιλέω e δηλόω
sono invece, 10 sapete, έφίλησα e έδήλ!Ωσα.

Tctni ίπ consonante occlusiva Quando ροί ίΙ tema verbale esce ίη consonαnte

(ο rnuta)
occlusivα (ο, come dicevano gli antichi, mlltα: labiale,
dentale ο velare), ί mutamenti fonetici sono, di nuo-
νο, gli stessi che seguono nella formazione
dell' aoristo primo, e che avete gia imparato a suo
tempo (ν. di nuovo, nel νοΙ Ι, ρ. 308). Rivediamoli

24
Enchiridion Capitolo κνιι

insieme, considerando dunque, οοί futuri, gli aoristi:

a) Se ίΙ tema verbale finisce con una labiale (π, β -Π-, -β-, -φ- + -σ- > -ψ-

Ο φ), la labiale si fonde col σ nella consonante dop-

pia Ψ (= ps): πέμπω, t. v. = t. ρ. πεμ1!-: fut. πέμψω, πέμπω, 1. ν. = t. ρ. πεμπ-:
fut. πέμψω, aor. επεμ*α
aor. επεμ:Υια; γράφω, t. v. = t. ρ. γρα,m -: fut. γράψω, γράφω, 1. ν. = t. ρ. γραφ-:
aor. εγρα.![α. fut. γράψω, aor. εγρα,Υια
b) Se ίΙ tema verbale teπnina ίτι velare (κ, γ ο χ), -1(-, -γ-, -χ- + -σ- > -ξ-

fondendosi con essa ίΙ σ da l' altra consonante dop-

pia ξ (= ks): άγω, t. v. = t. ρ. α:1. -: fut. αςω; δέχομαι, άγω, t. ν. = t. ρ. αχ-:
t. v. = t. ρ. δεχ -: fut. δέξομαι, aor. έδεξάμ ην. fut. αςω
δέχομαι, ι ν. = t. ρ. δεχ -:
(L'aoristo d'αγω e, come sapete, ήγαγον, aoristo fut. δέξομαι, aor. έδεξάμην
secondo derivato dal tema raddoppiato αγ - αγ - .)
c) Infine, se ίΙ tema verbale esce ίη consonante -Τ-, -δ-, -θ- + -σ- > -σ-

dentale (τ, δ ο θ), praticamente e come se, davanti al

σ, la dentale cadesse: σπεύδω, t. v. = t. ρ. σπευδ -: σπεύδω, t. ν. == t. ρ. σπευδ -:
fut. σπεύσω, aor. έσπευσα: πείθω, t. v. = t. ρ. πειθ -: fut. σπεύσω, aor. έσπευσα
πείθω, t. ν. = t. ρ. πειθ-:
fut. πείσω, aor. έπεισα. fut. πείσω, aor. έπεισα
Tutto questo, ripetiamo, τιοα vί dovrebbe riuscir
nuovo. Aggiungiamo ora ρετό che, se ίΙ tema verba-
le finisce ίη dentale preceduta da v, e come se, avanti -ενδ-. -ενθ- + -σ- > -εισ-

al σ, cadesse Ι'ίαιετο gruppo ν + dentale, lasciando

perό una traccia di se nell' allungamento per com-
penso della vocale precedente (ch'e sempre ε, e s'al-
lunga ία ει): σπένδω, t. v. = t. ρ. σπενδ-: fut. σπείσω, σπένδω, ι ν. == t. ρ. σπενδ -:

aor. εσπεισα. fut. σπείσω, aor. εσπεισα

Nei verbi che abbiamo visto duηque, e in molti al-

tri, ίΙ tema verbale e uguale al tema del presente: t. v. = Ι classe:
t. ρ. Essi costituiscono la prima cIasse dei verbi greci. t. ν. = t. ρ.

Ma ίη molti altri casi ηοη e cosi: ίΙ tema del pre-

sente, derivando dal tema verbale coll'aggiunta di
qualche suffisso, e diverso da quest'ultimo: t. v. :f:. t. ρ. 1. y.:;t:t, ρ.

Facciamo subito υη esempio: l'aoristo (secondo)

di εύρίσκω e, come sapete, ηυρ-ον: e dunque chia-
ro che, mentre ίΙ tema del presente di questo verbo e
εύρισκ-, ίΙ suo tema verbale e ρίΙΙ corto, εύρ- (na-
turalmente, εύ- e diventato ηύ- per effetto dell'au-
ιnento temporale); ίη altre parole, ίΙ tema del pre-
sente deήva dal tema verbale coll'aggiunta del suf
fisso -ισκ-: εύρ-ισκ-.

25
CapitoIo χνιι ElJc/tiridioιt

Come vedete, risalir dal teιna del presente al tell1a

verbale e nonnaltnente molto facile; d'altra parte,
identificare ίl ιειυε verbale e indispensabile per οο­
nil1gaIe ιιιι verbo greco.

L'aoristo (secondo) di κάμνω e, come forse Γί­

cordate, ε - καμ - ον: dnnqHe, 1. ρ. καμΥ -, 1. v. καμ - .
ΠΙ classe: COl11e κάμ νω si τοιυροτίεηο ί verbi della terza
t. ρ. = t. ν. + -ν-/-αν-/-νε-
classe, ίl οιιί τοιιιε del presente deriva dal ιειηε ver-
κάμνω, aor. ΙΙ έ-καμ-ον: bale col suffisso - ν -, ο anche - αν - ο - νε -: κάμ νω,
t. ρ. καμ-ν-, t. v. καμ­
aor. Il ε-καμ-ον: ι. ρ. καμ-Υ-, t. ν. καμ-;
αΙσθάνoμ~ι, aor. II ήσθ-όμην;
t. ρ. αισθ-αν-, t. v. αίσθ­ αισθάνομαι, εοτ, Il ήσθ-όμην: 1. ρ. αισθ-αν-, 1. ν.
αμαρτάνω. aor. ΙΙ ήμαρτ-ον: αίσθ-: αμαρτάνω, aor. ΙΙ ημαρτ-ον: 1. ρ. άμαρτ-αν-,
t. ρ. άμαρτ-αν-, t. v. άμαρτ­
άφ-ικνέομαι, aor.1I άφ-ϊκ-όμην: 1. v. άμαρτ-; άφ-ικνέομαι (άφ- = άπίό]-), aor. II
t. ρ. ίκ-νε-, t. v. ίκ- άφ-ικ -όμην: 1. ρ. ίκ-νε-, 1. ν. ίκ -.

Confrontate ora con αμαρτάνω qHesti tre verbi:

λαμβάνω, aor. ΙΙ έ-λαβ-ον: 1. ρ. λαμβ-αν-, 1. v. λαβ-;
μανθάνω, aor. ΙΙ έ-μαθ-ον: 1. ρ. μα ~θ-αν-, 1. v. μαθ-:
τυγχάνω, «m'imbatto ίη (+ gen.); mi trovo (per
caso )>>, aor. ΙΙ ε - τυχ - ον: 1. ρ. τυ rx -αν -, 1. v. τυχ -.
L'infisso nasale: 1 ρίύ dei verbi della terza classe ίη - άνω ιηοειτευο
-μ- (davanti a -Π-, -β-, -φ-): ι nel ιευιε del presente, oltre al sl1ffisso -αν-, ιυι iIιfisso
λαμβάνω, t. ν. λαβ­
-ν- (davanti a -τ-, -δ-, -θ-): nasale, l'aggiHnta οίοό d'ιιna consonante nasale ηΟΩ
μανθάνω, t. ν. μαθ­ ίτι fondo al tema verbale, τιιε al ευο intemo; la nasale
-γ- (davanti a -Κ-, -γ-, -χ-):
τυγχάνω, t. v. τυχ- e diversa secondo ίΙ ευουο cl1e segue: nasale labiale
- μ - avanti a labiale (λα,uaάνω), nasale dentale - ν­
avanti a dentale (μα ι1!άνω), nasale velare - γ­
(pronunziata οουιε 1'-11- di pancα) avanti a velare
(τυ χχάνω).
ΙV classc:
t. ρ. = t. v. + -σκ-/-ισκ-
ΙΙgia ranllnentato εύρίσκω appartiene aIIa quarta
γιγνώσκω, aor. terzo ε-γνω-ν: classe, che cOlnprende tutti ί verbi ίl Cl1i tel11a del pre-
t. ρ. γι-γνω-σκ-, t. v. γνω­ sente si forma col suffisso -σκ- ο -ισκ-: γιγνώσκω,
εύρίσκω, aor. II ηυρ-ον:
t. ρ. εύρ-ισκ-, t. v. εύρ- aor. terzo ε-γνω-ν: 1. ρ. Υι-γνω-σκ-, 1. v. γνω-;
εύρίσκω, aor. ΙΙ ηυρ-ον: 1. ρ. εύρ-ισκ-, 1. v. εύρ-.
I1 raddoppial11cnto deJ prescnte: Ιη γιγνώσκω osservate anche ίl pI-ejisso γι -: si
cons. iniziaJe + - ι- tratta del l'addoppianlento del pI·esente, che consiste
nella consonante iniziale del tel11a verbale segl1ita
da υηο ι. Hanno ίl raddoppial11ento υη certo nUl11ero
di presenti, ηΟΩ solo della quarta classe.

26
Bnchiridion CapitoIo χνιι

Osservate ora questi οεοιυρί: κόπτω, fut. κόψω, Il classe

80r. εΚΟ}j[α: t. ρ. ΚΟΠΤ-, t. ν. ΚΟ11-; φυλάττω, fut.
φυλάςω, aor. έφυλαξα: t. ρ. φυλαττ -, t. ν. φυλακ -;
παρα - σκευάζω, fut. παρα - σκευάσω, aor.
παρ-εσκεύασα: t. ρ. σκευαζ-, t. v. σκευαδ-.
Dal primo οεεπιρίο si ricava che, quando ίl tema t. ρ. -π τ-: t. v. -π-/-β-/-φ­
del presente jinisce ίη -ΠΤ-, ίl tema νerbale esce ί11 κόπτω, fut. κόψω, aor. εκο]ια:

lαbiale (τιέ νίυιροτιε, ai fini pratici, di sapere ίυ t. ρ. ΚΟΠΤ-, t. ν. ΚΟΕ-

quale, perche, οοτυο sapete, le labiali, fondendosi col

σ, dan sempre ψ).
Dal secondo εεειυρίο si vede che, quando ίl tenza t. ρ. -ΤΤ-: t. v. -κ-/-γ-/-χ­

del presente jinisce ίη - ΤΤ-, ίl tema νel"bale esce ίη φυλάττω, fut. φυλάξω,

velare (di nuovo, αοτι fa differenza, perche le velari, aor. έφυλαξα:

t. ρ. φυλαττ -, t. v. φυλακ-
unendosi col σ, dan sel11pre ξ).
Infine, dal terzo esempio si conclude che, quan- t. ρ. -ζ-: t. v. -δ-
do ίl tema del presentejinisce ίη -ζ-, ίl tema νel'bale παρα-σκευάζω, fut. παρα-σκευάσω,
esce ίη -δ-ο (Solo ίτι pochi verbi ίη -ζω, che signifi- aor. παρ - εσκευασα:
t. ρ. σκευαζ -, t. ν, σκευαδ-
cano perlopiu ιιιι suono ο ιιιι τιιιυοιτ, ίΙ tema verbale
esce ίη - γ -: ricordate κράζω, «grido», aor. ΙΙ (ι ρ. -ζ-: t. v. -γ-:
κράζω, 1. v. κραγ - )
ε-κραχ-ον.)
Nell'jncontro tra le consonanti finali del ιοπιε
verbale e ίΙ σ accadono ί IηutaIηenti visti dianzi.

Tutti questi verbi, e 11l01ti altri, appartengono alla

seconda classe. 11 Ιοτο ιειυε del presente si rivela
infatti, a ιιιιο studio storico, formato seIηpre con ιιτι
unico suffisso.
PraticaIηente, ί verbi della seconda classe son quelli
il cui teIηa verbale ηοιι ρυό esser ricavato dal ιεπιε
del presente εεωρίίοουιειιιο staccandone un suffisso
(come nella terza e quarta classe: άμαρτ - αν -,
εύρ-ισκ- ecc.) Ma, cOlne avete visto, risalir daI-
l'uscita del teIηa del presente al tel11a verbale e, an-
che qui, semplicisSilllO.

Il marinaio, tra le varie indicazioni sul da farsi, I1 futuro contratto:

raccoIηanda a Diceopoli: «Τον πελανον εΙσβαλεί'ς tcIni verbali in -λ-, -Ρ-, -μ-, -V-

είς το πυρ»; a Filippo invece dice: «Συ μεvεfς εν

τφ ίερφ»; Iηa ίΙ ragazzo ha paura di dover rilnaner
8010, e chiede: «Μόνος εν τφ αβάτφ μεvω,»

27
CapitoIo Χν'Π Enchiridion

La maggior parte dei verbi greci ha ίΙ futuro

sigmatico.
Attiνo Tuttavia, ί verbi ίΙ cui tema verbale esce ίη con-
Indicatiνo
sonante liquida (λ, ρ) ο nasale (μ, ν) hanno ιιιι futu-
μενώ
μενεϊξ το ίυ -ω: cosi, abbiamo appena visto che ίΙ futuro di
μενεϊ μένω (verbo della Ι classe, sicche 1. ν. = 1. ρ. μεν-) e
μενοϋμεν
μενεϊτε μενm.
μενοϋσιιν) Ε la seconda persona, abbiamo appena νίειο an-

Infinito che questo, e μεν~. Infatti, questi futuri si οοιιίυ­

μενεϊν gano esattamente come ίΙ presente contratto φιλm,
Participil1
da φιλέω (ν. νοΙ Ι, ρ. 75): μενm, μεν~, μενει ecc.
μενων,μενουσα,μενουν ifuturo contratto).
(gen. μενοϋντοξ, μενούσης,
μενοϋντοξ)
Εοοονί ora alcuni esempi di futuri contratti:
αγγέλλω, 1. ρ. αγγελλ -, 1. ν. αγγε'λ -: fu1. αγγελΩ:!
(e ροί αγγελ~, αγγελει ecc.), aor. ήγγειλα; φθείρω,
«distruggo, coaompo», 1. ρ. φθειρ-, 1. ν. φθερ-: fu1.
φθερm, aor. έφθειρα; τέμνω, «taglio», 1. ρ. τεμ-ν­
(ΠΙ classe), 1. ν. τεμ-: Ιϊιι. τεμm, aor. Π έ-τεμ-ον;
μένω, 1. ν. = 1. ρ. μεν-: fu1. μενm, aor. έμει να.
Per gli aoristi primi di questi verbi (per esempio
έμεινα < *ε-μεν-σα), ν. νοΙ Ι, ρ. 309.

Ι racconti del marinaio sui fatti prodigiosi che

avvengono nel tempio d' Αεοίόρίο son tanto incredi-
bili ch'egli sente ί! bisogno di dire: «Θαυμαστόν
σοι φανεiται τοϋτο [... ], και κατά το είκόι; σοι
μώρότ; τε και ψευδή; φανουμαι.»

Medio Nel medio, ίΙ futuro contratto si coniuga, οοπι'έ

Indicatiνo
naturale, secondo ίΙ modello di φι.λ ο ϋμα ι
φανοϋμαι
φανη « φιλέομαι).
φανεϊται Cosi, futuro di φαίνομαι e, appunto, φανουμαι:
ίΙ
φανούμε θα
φανεϊσθε φαίνομαι, 1. ρ. φαιν-, 1. ν. φαΥ-: fu1. φανουμαι (e
φανοϋνται ροί φανή, φανειται ecc.), aor. έφηνάμ ην.

Infinito
φανεϊσθαι Come si spiega questa strana terminazione -ώ?
Participio
Ε semplice: ί temi verbali ία liquida e ίτι nasale for-
φανούμενος, -μένη, -μενον mano ίΙ futuro, ίη genere, τιοιι col suffisso - σ -, ma
con υτι altro suffisso, - εσ -: s' ebbe dunque, per esem-
ρίο, *μεν-έσ-ω > μενέω (per la caduta del sigma

28
Enchiridion Capitolo χνιι

intervocalico), quindi, ίυ attico, con contrazione,

μενω. Ιτι alcuni casi ροτό Ι' origine c diversa, e ρίυ
coroplessa.

11 roaήnaίο rassicura Filippo: quando dormira nel Il futuro contratto:

verbi ίn - ίζ-
teΠlρίO, ηΟΩ sara solo, giacche «οί ύπηρέται KOμΙOVΣι
πολλους άλλουξ, παντοδαπα νοσήματα έχονταξ.»

Hanno ίΙ
futuro contratto anche υτι certo numero
d'a1tri verbi, ίΙ cui tema verbale ηΟΩ termina ίη Ιί­
quida ο nasale, e ίτι ispecie alcuni verbi ίτι - ίζ - (col
presente d' almeno tre sillabe): per esempi ο, κομίζω,
t. ρ. κομιζ -, t. v. κομ tQ-: fut. κομιώ (e ροί κoμι~,
κομιει ecc.), aor. έκόμισα; ελπίζω, t. ρ. έλπιζ-, t. v.
έλπι~-: fut. ελπιm (ελπι~ ecc.), aor. ήλπισα.
Anche ίΙ futuro di μάχομαι econtratto: μαχουμαι; μάχομαι, fut. μαχοϋμαι

εοτίειο, έμαχεσάμην.

Abbiamo visto che ίΙ tema verbale d' αγγέλλω e Αncόra sulla ΙΙ classe
άγγελ-, mentre quello di φαίνομαι e φαν- e quello
di φθriQω φθgρ - .
Dal ρτίωο di questi esempi si ρυό τίοενετο che, se ίl αγγέλλω, fu1. άΥΥελ&, aor.
temα del presente esce in -λλ - (doppio), ίl temα ver- ηΥΥειλα:
1. ρ. άΥΥελλ -, 1. v. άγγελ-
bαle esce in -λ - (scempio); dagli ultimi due, e da aΙtή
che si potrebbero portare, che, quαndo ίl temα del pre- φαίνομαι, 1. v. φαν­
sentefinisce in -αιν- -αιρ- -ετν- -ειρ- -lv- -ιρ-
J J , , , J
gfuro, 1. v. ~-
άπο - κτεί νω, 1. v. KΤ~­
-Ov-, -Dρ-, ίl temα verbαle terminα in -αν-, -αρ-, φθgjQω, 1. v. φθ.w­
-εν-, -ερ-, -ιν-, -lρ-, -υν-, -vp-rispettivαmente(sen- άπο-κρίνομαι.τ. v. κρΙΥ­
οίκτίρω.τ. v. οίκτϊρ­
za ρίυ Ιο ι, ο con ιιτιο ι ο un υ breve): cosi, ί temi verba- άμ'όνω,1. v. άμυν­
li di Wρω, άπο-κτείνω, άπα-κρίνομαι, οίκτίρω, όδ~oμαι, 1. v. όδw.-

άμ.!ί..νω, όδ~oμαι, «mi lamento», sono ~-, κτεν-,

φ~-, οίκτΙΩ-, αμυν-, όδ.Ώg-.
Quali saranno ί futuri e gli aoristi di questi verbi?
Scriveteli νοί stessi.
L'avete forse gia capito: ί verbi che abbiamo ap-
pena elencato, e tutti gli altri simili, fan parte an-
ch'essi della ΙΙ classe.

ΑΙ presente όράω, «vedo», corrispondono V classe:

l'aoristo secondo είδον, «vidi», che conoscete gia, verbi politematici
e, aggiungiamo ora, ίΙ futuro οψομαι, «vedrO».

29
Capitolo χνιι Enchiridioll

Ε opportuno raggruppare ίιι una quinta (c ulti-

ma) classe ί verbi polite111atici, ossia quei verbi (ρο-
chissimi, ma molto frequenti nell 'uso) che, comc
όράω, formano ί diversi tempi da temi perlopiU af-
fatto diversi tra Ιοτο.
Ecco un altro esempio: φέρω, fut. οϊσω, aor. ΙΙ
ήνεγκον ο aor. Ι ήνεγκα.

Tema del presente e ιεπιε νerbale: Le semplici osservazioni empiriche che avete fat-
ricapitolazione to sul modo di ricavare, ίη moltissimi casi, dal teωa
,. del presente ίΙ teωa verbale νί saranno di graηde ιιιί-
lita nello studio della morfologia del verbo; eccovi
duηque riassunto tutto ίτι ιυιο specchietto:

CLASSE CΑRAΠΕRΙSΤΙCΑ ESEMPIO ΤΕΜΙ Ρυτυεο Ε AORISTO

βασιλεύσω,
Ι t. ρ. = t. v. βασιλεύω βασιλευ-
έβασίλευσα

t. ρ. κοπτ-; κόψω,
π t. ρ. i:- t. v. κόπτω
t. v. κοπ- έκοψα
t. ρ. = t. v. t. ρ. καμν-; καμοϋμαι,
πι κάμνω
+ -ν-,-αν-, -νε- t. v. καμ- έκαμον

ιν
t. ρ. = t. v. γιγνώσκω
t. ρ. γι-γνωσκ-; γνώσομαι,
+ -σκ-, -ισκ- t. v. γνω- έγνων
t. ρ. φερ-;
οϊσω,
V verbi politematici φέρω t. fut. οίσ - ;
ηνεγκον
t. aor. ένεγκ-

Verbi attiνi col futuro medio Filippo esorta ίl ωarίnaίο a raccontargli della na-
scita d 'Αεοίόρίο, e assicura che Ι' ascoltera con pia-
cere: «ήδέως άκούσομαι»; ίΙ ωarίnaίο, quaηdo sta
per raccontare qucl che εννεττέ nel tcmpio del dio,
ρτεαιοιιο: «Πάνυ θαυμαστόν άΚ'ούσ,η λόγον, μετά
δε ου πολύν χρόνον Υνώσ,ηδτι έγώ αληθή λέγω»;
Filippo ha paura che gli possa succeder qualcosa di
spiacevole, e chiede, ειιείοεο: «' Αλλά τί ποτε
πείσομαι υπό του θεοϋ;»

Molti verbi, attivi nel presente, Ιιετιιιο invece for-

ma ωedίa nel futuro: per eseωΡίο, ακούω: fut.

30
Enchiridion Capitolo κνιι

ιΧκούσομαι, aor. ηκουσα; βαίνω(1. ν. βη-): fu1.

βήσομαι, aor. ΠΙ έβην; γιγνώσκω:
fut. γνώσομαι,
aor. ΠΙ έγνων: κάμ νω: fut. contratto καμούμαι,
aor. Π έκαμον, όράω: fut. δψομαι, aor. Π είδον;
πάσχω: fu1. πείσομαι, aor. ΙΙ έπαθον: πίπτω: fut.
contratto πεσοϋμαι, aor. ΙΙ έπεσον; πλέω (Ι v.
πλευ-): fu1. πλεύσομαι, aor. έπλευσα; τρέχω (V
class e): Ιϊιι, contratto δραμοϋμαι, aor. Π έδραμον,
φεύγω: Ιιιτ. φεύξομαι, aor. ΙΙ έφυγον.

Nella sua angoscia riguardo al futuro che l'atten- ΙΙ futuro d'είμι

de, Filippo dice: «Νοιι sαro ίη grado, ούχ οίός

τΊσομαι, d'aiutare ίΙ τιουηο; anche tu sαrαί infelice, Indicativo
έσομαι
κακοδαίμων εσει, babbo, con ιιτι figlio cosi.» έση (ο έσει)
εσται
έσόμεθα
Come vedete, ha forma media anche ίΙ futuro εσεσθε
d'είμι, ίΙ ουίtema verba1e e εσ -: έσομαι. έσονται

Queste voci delivano da έσ - σ - ο - μαι, εσ - σ - ο - νται Infίnito

ecc., dov'e ben ήcοnοscίbί1e ί1 suffisso -σ- de1 futuro, εσεσθαι

collanorrna1e semplificazione del doppio σ; notate ρετό Participio

εσ-ται, in cui manca 1avocale congiuntiva. έσόμενος, έσομένη, έσόμενον

Alcuni verbi formano ίΙ futuro (ο anche l' aoristo) Futuri da temi verbali
da un tema verba1e amp1iato ίη - η -. Ecco qualche alnpliati ίn -η-
esempio: γί- Υ1ιΟμαι (1. v. γν-, γεν-, γενη-): fu1.
Υεν.ΖΡομαι, aor. ΙΙ εΥειΌμην; έθέλω (Ι v. έθελ-,
έθελl1-): fut. έθελήσω, aor. ηθέλησα; μανθάνω (1. v.
μαθ-, μαθη-): fut. mcdio μαθήσομαι, aor. ΙΙ έμαθον.
Ricordate anche che ίl futuro di δύναμαι e
δυνnσομαι.

Per confortare ίΙ povero Filippo spaventato, ίΙ ΙΙ verbo είμ ι, «andrό, νστό»

(ι ν.: εί-/ί-)
marinaio gli dice: «Νοτι credere che αndrαί, εl, da
s010nel tempio de1 dio: ci αndrαnno, ιασι, molti al-
tri malati, colla speranza d' esser guariti. Anchc quella
donna andriι, είσι, da Αεοίέρίο.» Ε cosi semprc ίΙ
marinaio comincia ίΙ racconto della prodigiosa gua-
rigione del fratello: «10, che son d'Egina, αndαvo,
παρ- fja, spesso a Epidauro.»
Le voci qui messe ίη evidenza, e parecchie altre che
si POSson trovare nel testo, appartengono al verbo εΙμι.

31
Capitolo χνιι Enchiridioll
lndicativo Nella prosa attica, ίΙ presente είμι (da τιου con-
εί - μ ι «ευοτό» ι-μεν
εί ι-τε fonder con είμι, «sono», ch'e enclitico!) ha, nell 'ίη­
εί-σι(ν) ϊ-ασιϊν) dicativo, senso di futuro (<<andrG, νοπό»), sicche c
lmperativo usato come futuro del verbo politematico έρχομαι
ϊ-θι «νεί!» ι-τε
(ανο, vengo»): έρχομαι, fut. είμι, aor. ΙΙ ήλθον; ιιιι­
lnjinito
ί-έναι «andare»
tavia negli altri modi esso ha normalmente valore di
Participio presente, ed e usato invece delle coaispondenti νοεί
ίών, ίοϋσα, ίόν «andante, che νε» dΈρχομαι.
(gen. ί - όντ - ος, ίούσης,
Ειμι si coniuga da un tema verbale alternante,
ί-όντ-ος, ecc.)
che οίοέ presenta una variazione, detta anchc
L'apofonia apojonia, della sua parte vocalica (ν. νοΙ Ι, ρ. 440):
(ο altemanza νοcalί&ι) εί-!ί-: la forma εί- (grado normale) compare nc!
singolare dell 'indicativo, mentre dal grado ridotto
(ο grado zero) ί - derivano ϊΙ plurale dello stesso modo
e tutte le altre voci.
La ΙΙ coniugazione (verbi ίn -μι) Questo verbo appartiene, come είμι, a una se-
conda coniugazione, ρίυ arcaica e complessa di quel-
la dei verbi ίη omega: la coniugazione in -μι, che,
nel presente (e nell'imperfetto), generalmente υοιι
ha la vocale congiuntiva - ο -/ - ε -, e ha parecchie
desinenze sue proprie (notate, negli specchietti af-
fianco, -μι, -σι[ν], -ασι[ν], -έναι, -σαν; e notatc
anche la desinenza d'imperativo -θι, che avete gia
trovato negli aoristi terzi: βη-θι, γνω-θι ecc.); ma
ίη tutti gli altri tempi ί verbi ϊη -μι si coniugano COlllC
quel1i ία - ω.
Notate che la voce ει (αιυ andrai») e identica a
quel1a coaispondente d'είμι (ει, «tu sei»).
lmperfetto
ηειν, ηα «andavo (νετιίνο)» L'imperfetto deriva dal tema verbale di grado nor-
ηεις male, εί-, coll'aumento temporale: ή-.
ηει
-
η μεν, ηειμεν Attenzione a ηΟΩ confondere Ώσαν, «andavano»,
η-τε con Ώσαν, «erano»!
η-σαν

L'accento nei composti Ricordate che nei composti d'ειμι, come anche
d'είμι e d'είμι
ίη quel1i d'εiμι, l'accento cade ίΙ piU indietro possi-
bile, ma so10 nell 'indicativo e nell 'imperativo del
presente: πgρειμι, πgρισθι, επgνιθι ecc.

Le proposizioni finali implicite Osservate queste frasi: Έγω ειμι ώς ζητήσων

con ώς e ίl futuro participio
τον δεσπότην = 10 andrD α cercare ίΙ padrone;

32
Enchiridion CapitoIo χνιι

Αϋριον δε ο υπηρέτης tμιν παρέσται ώς

ήγησόμενος τώ παιδί παρ'έμέ = Domani ροί ίΙ ser-
νο sara da vοί per portαr da me ίΙ ragazzo.

Come vedete, la congiunzione ώς (proclitica),

seguita dal futuro participio, ριιό ίntrοduπe una pro-
posizione finαle implicita (si chiamano implicite le
proposizioni ίΙ cui verbo e una forma nominale, οίοό
un infinito ο, appunto, υη participio).
La congiunzione ρυό anche mancare: 'Εγώ είμι
ζητήσων τον δεσπότην (confrontate, ίτι latino, una
frase come Legdti αb hostibus missi sunt pdcem
petίtUrD.

Diceopoli e Filippo entrano nella bottega del ΑΙΙτί participi sostantivati

vinaio, si siedono, bevon νίιιο e parlano coi presen-
Ιί, τοις παρουσι διαλέγονται; poco dopo, una don-
na tra ί presenti, των παρόντων γυνή τις, chiede a
Diceopoli dove siano diretti.
Ιη frasi come queste, dei participi preceduti dal-
l'articolo assumono ίΙ valore di sostantivi.
Ecco alcuni altri esempi: οί θεώμενοι = (αllα let-
tera) ί guardanti, quindi = quelli che guardano (ο
guardavano ο guarderanno ecc., secondo ί! conte-
sto) = gli spettatori; οί του; χορού; θεώμενοι = (alla
lettera) ί guardanti le danze, quindi = quelli che guar-
dano (ο guardavano ο guarderanno ecc.) le danze = gli
Spettatoridelle danze; οί τρέχοντες = (αllα letterα) ί
coπentί, quindi = quelli che cοποnο (ο cοπevanο ο
cοπerannο ecc.), e α volte anche = ί cοπίdοrί; οί
παρόντες = quelli che ci sono (ο c'erano ο ci saran-
00 ecc.) = ί presenti.
Nell'esempio che segue (1 7β, 6-7) ίΙ participio,
sempre preceduto dall'articolo, ha invece valore
d'aggettivo: ή γυνή ή την γαστέρα νοσούσα
=la donna (ch'era) malata di stomaco.
 Capitolo χνιι Ι verbi greci

Ι verbi greci

Temi verbali ίη - 0- e ίη -αυ-:

δακρϋ - ω, δακρύσω, έδάκρϋσα, δεδάκρϋκα, <φίangο»

λΌω (1. v. altemante λj2-Ιλjl-), λύσω, ελϋσα, λέλυκα, λέλυμαι, έλυθην, «sciol-
go, libero»
παύ-ω, παύσω, έπαυσα, πέπαυκα, πέπαυμαι, «(attivo, trallsitiVO) finisco,
[ο finire (per es., τον λόγον); (nledio, illtransitivo) smetto, finisco (+ gen.,
ο ΡαrtίcίΡιΌ predicatiνo: per es., του λόγου, λέγων)»
Ι'

Temi verbali ίιι -ευ-:

πιστεύ-ω, πιστεύσω, έπίστευσα, πεπίστευκα, πεπίστευμαι, έπιστευθην,

«credo (a), mi fido (di)>> (+ dat.)
κελεύ-ω, κελεύσω, έκέλευσα, κεκ έλευκα, κεκέλευσμαι (passivo),
έκελευσθην, «comando, dico (a uno di fare una οοεε)» (+ acc. e illf)
πορεύ-ομαι,πορεύσομαι,πεπόρευμαι,έπορευθην, «viaggio, cammino, vado,
vengo»

Il greco nell'italiano

Moνendo da parole gΓeche clze cOlloscete, dite ίl sign(ficato delle patnle se-
guenti:
1) psicologo
2) psichiatra
3) analisi
4) psicanalista
5) psicopatico
6) fenomeni psichici e metapsichici.

Che d(fferenza di senso c 'e tra le parole 1, 2 e 4?

Trovate vοί stessi, nιagari aizltandovi con Ull bUOll vocabolGl~io, qZlGlclze altl~o
deriνato italiano di ψϋχή e spiegatene Ι 'etinzologia e ίΙ sign(ficato.
Notate clze si dice psic( ο )-, coll'j: confrontando questa parola con analisi e,
per esenιpio, mito (da μ~θoς), rispolldete α qιlesta donιallda: quale lettera
corrisponde, nei grecislni italiani, αl greco υ? Sapreste pOlAtαre altIAi esenιpi
della stessa corrispondenza?

34
Esercizi CapitoIo χνιι

Esercizio 17 α
Dite Ια prinza persona singola,-e del futuro e dell 'aoristo attivi di questi verbi:
1. αίτέω 6. νομίζω 11. σώζω"
2. αναγκάζω 7. ώφελέω 12. φυλάττω
3. άρχω 8. δουλόω 13. άποκρίνομαι
4. βλέπω 9. ζητέω 14. πιστεύω
5. νικάω 10. γράφω 15. νέμω (<<distribuisco»).

* Il futuro e Ι' aoristo αοιι hanno 10 iota sottoscritto.

Esercizio 17b
Volgete nel futuro e nell 'aoristo queste voci verbali:
1. πέμπει 6. άποκρινεται 11. πράττουσιϊν)
2. λϋόμενοι 7. δηλ ου ν 12. κομίζει
3. τϊμώμεν 8. βοώσιιν) 13. βαίνειν
4. φιλεϊτε 9. γιγνώσκει 14. μανθάνετε
5. μένομεν 10. πλέομεν 15. βο(iς.

Eserc;z;o 17c
Leggete α voce αΙΙα e tl'aducete:
1. Τί ποιήσεις, ω παϊ: Πότερον οϊκαδε έπάνει (= tomerai) η ένταϋθα
μενεϊξ:
2. Πότε άφιξόμεθα είτ; τον λιμένα; '" Αρα ταχέως έκεϊσε πλευσόμεθα;
3. Ούτο; ό νεανία; εν τφ άγώνι νικήσει και στέφανον δέξεται.
4. Πότερον εν τφ άστει πάσαν την ημέραν μενεϊξ η οϊκαδε σπεύσεις;
5. Δι'όλίγου μαθησόμεθα τί εγένετο.
6. Εις το άστυ σπεύσομεν και εν τη αγορά υμας μενοϋμεν.
7. Ό ίατρόι; τον παϊδα προ; την Έπίδαυρον πέμψει: ϊσω; γαρ ώφελήσει
αυτόν ό ' Ασκληπιός.
8. Ταύτα μαθών ό στρατηγό; βοήθειαν (= aiuto) ήμίν εϋθϋ; πέμψει.
9. Δύο ήμέρα; εν τη νήσω σε μενοϋμεν.
10. Οίκαδε έπελθόντεξ γνώσεσθε τί πάσχουσιν αί γυναϊκεξ.

Esercizio 17 d
Trαducete in greco:
1. Alzati ίη piedi e lavora, che ( . Υάρ) ίΙ padrone sara qui tra poco.
2. Forse che υου (άρ συ [= lat. l1όnl1e]) starai zitto, giovanotto, e ascolterai ίΙ
generale?
3. Ι mercanti che viaggiano ίη quella nave arriveranno a Corinto ίη tre giomi.
4. Forse aπίveremο a casa prima di notte.
5. Il medico αου ti ροιτέ aiutare, ma ti dira (1) d'andare a Epidauro.

35
 Capitolo χνιι Esercizi

Esercizio 17e
Leggete α voce alta e traducete:
1. "Ιθι δή, ω παϊ, και τη μητρί είπε δτι πρόξ τη θύρα μενώ.
2. -τ- Αρ'ουκ ϊτε είς την άγοραν ώς μαθησόμενοι τα γενόμενα;
3. Ό δούλοι; έξήει ώς τον δεσπότην ζητήσων.
4. Δει σε άγγελον πέμ ψαι ώς τώ βασιλεϊ πάντα λέξοντα.
5. Ό Ξέρξης ναυτικόν μέγιστον παρεσκεύαζεν τουτ; 'Έλληνας
δουλώσων,
6. Οί 'Έλληνες παρεσκευάζοντο ώς άνδρείωξ μαχούμενοι.
7. Του; εν ταύτη τη μάχη άποθανόνταξ άει τιμήσομεν.
8. ΤΔς παρθένους Kε~εύσω οϊκαδε ευθϋ; ίέναι.
9. Οί πάντα κατά νόμον πράττοντεξ φίλοι τοϊ; θεοϊτ; γενήσονται.
10. Οί παϊδεξ οϊκαδε έπανήσαν τη μητρί τα γενόμενα έξηγησόμενοι,

Esercizio 17/
Traducete in greco:
1. Andremo ίη citta per saper (usate μανθάνω) che cos' e successo.
2. 11 generale mandera un messo che dica (relativa jinale: usate ώς col part.
delfut.) ai cittadini quel che devon fare (= che cosa bisogna ch'essi fac-
ciano).
3. Gli uomini conducono le donne ίη οίιιέ a veder (Ι) le danze.
4. 11 sacerdote ιοιυοτέ nel tempio per fare una libagione.
5. Quelli che stanno nella piazza voglion sentire ίΙ messo.

Leggete questo brano (tratto, con adattamenti, da Erodoto, ΙΧ 1-10), ροί ri-
spondete alle domande.
Quando Serse, dopo Salamina, torno in Persia, lascίO Mardonio αl comando
d 'un grande esercito, coll 'ordine di sottometter lα Grecia Ι 'anno dopo.

ΟΙ ΠΕΡΣΑΙ ΤΑΣ ΑΘΗΝΑΣ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΑΙΡΟΥΣΙΝ

"Αμα δε ηρι άρχομένω ό Μαρδόνιος ορμώμενο; εκ Θεσσαλία; ήγε
τον στρατόν σπουδή έπ] τας 'Αθήνας. Προϊόντι δε αυτώ οϋδευ; των
Βοιωτών άντεϊχεν, ουδέ έβοήθουν τοϊ; 'Αθηναίοι ς οί Λακεδαιμόνιοι.
Άφικόμενος δε είς την 'Αττικήν ουχ ηύρε του; Άθηναίους, άλλα έμαθεν
δτι εν τε Σαλαμϊνι οί πλείστοι είσι και εν ταϊτ; ναυσίν αίρει τε έρημον
το άστυ. 'Επει δε εν ταϊ; Άθήναις εγένετο, άγγελον έπεμψεν είς την
Σαλαμίνα, λόγους φέροντα έπιτηδείου;: είπε γαρ δτι ό βασιλεϋξ τήν τε
'Αττικην τοϊ; Άθηναίοις αποδώσει και συμμαχιαν ποιήσεται, έάν του
πολέμου παύσωνται. Οί δε 'Αθηναίοι του; λόγους ουκ έδέξαντο, άλλα
τον άγγελον απέπεμψαν.

36
Esercizi CapitoIo χνιι

[άμα ήρι άρχομένω αΙΙ 'inizio della prinιαvera Θεσσαλία lα TessagZίa οί

Βοιωτοί ί beoti έρημοξ, -ον deserto έπιτήδειοξ, -α, -ον amichevole αποδώσει
rendera, avrebbe reso έάν ... παύσωνται se smetteranno, se avessero smesso]

1. Che fece Mardonio quando venne 1a primavera?

2. Che fecero allora ί beoti e g1i spartani?
3. Come apparve Atene a Mardonio? Ρετοίιό?
4. Qua1e proposta fcce agli ateniesi?
5. Che cosa g1i risposero quest'u1timi?

Εις δε την Σαλαμίνα διέβησαν οί 'Αθηναίοι ώδε- εως μεν ήλπιζον

στρατόν πέμψειν του; Λακεδαιμονίους ώς βοηθήσοντα, έμενον εν τη
'Αττική έπεί δε οί μεν Λακεδαιμόνιοι ουκ έβοήθουν, ό δε Μαρδόνιος
προϊών εις την Βοιωτίαν άφίκετο, ούτω δη έξεκόμισαν πάντα εκ της
'Αττική; και αυτοί διέβησαν εις την Σαλαμίνα. Και εις Λακεδαίμονα
επεμπον άγγέλουξ ώς μεμψόμενοι τοϊξ Λακεδαιμονίοις, διότι ουκ
έβοήθουν. Ώς δε άφίκοντο εις την Λακεδαίμονα οί άγγελοι, είπον τάδε­
«'Έπεμψαν ήμας οί 'Αθηναίοι ώς λέξοντας ΟΤΙ ό βασιλευ; των Περσών
έθέλει τήν τε 'Αττικήν άποδοϋναι και συμμαχίαν ποιεϊσθαι ήμεις δέ,
καίπερ αδικούμενοι ϋφ'ϋμών, εκείνου; του; λόγους ουκ έδεξάμεθα. Νυν
δε κελεύομεν 'όμας ώς τάχιστα στρατιάν πέμψαι ώς του; βαρβάρους
άμϋνοϋσαν τη 'Αττική»

[ωδε cosi μέμφομαι accuso, rinfαccio (+ dat.) άποδοϋναι rendere άδικέομαι

ricevo un torto]

6. Che cosa fecero g1i ateniesi finche sperarono nell'aiuto deg1i spartani?
7. Quando si rifugiarono a Sa1amina?
8. Che messaggio mandarono a Sparta?

Esercizio 17g
Trαducete in greco:
1. G1i spartani, che ίτι quel (= questo) tempo celebravano una festa, τιοτι eran
disposti a marciare (έπέξειμι) contro ί persiani, ma indugiavano (μέλλω)
ancόra.
2. Infine ί messaggeri degli ateniesi dissero: «νοί spartani tradite (προδίδοτε)
ί (vostri) alleati, e g1i ateniesi, offesi (αδικούμενοι) da νοί, faranno
(ποιέομαι) υη trattato di pace οοί (πρός + αcc.) persiani.
3. Avendo dunque fatto ιιιι trattato di pace e essendo diventati alleati deg1i
spartani (dat.), insieme con Ιοτο moveremo guerra a1 (επί + acc.)
Ροίοροηιιόεο.

37
 CapitoIo κνιι Esercizi

4. Allora imparcrete per cspcrienza (= avcndone fatto esperienza) che υοα

bisogna tradir (προδουναι) gli alleati.»
5. Infine, spaventati da (= temendo) questc parole, gli spartani mandarono
Ι' escrci ιο nell' Attica.

La formaziol1e delle paroIe

Moνendo dalle parole clle, ίη cίαscιιnα delle serίe segιιentί, aνete gίiι ίncοn­
tI-ato, dedHcete ίl senso delle altre (se aνete deί dιιbbί, potete consHltare ίl
νοcαbοlαι-ίettο αΙΙα fine del Ι νolHme).
Tenete presente clle ίl pn}/isso δυσ- sίgn~ficα ίl cοntrαrίο d'ευ-, che cono.'ice-
te gίd (confι'ontate ίn!αttί, ίη ίtαΙίαnο, dis- ίη dispepsia, distrofia, disfunzione).

1) τυγχάνω (1. v. τυχ-), ή τύχη, ευτυχή; (-ές), δυστυχή; (-ές),

ατυχή; (- ές)
2) πιστεύω, ή πίστις, πιστός (-ή, -όν), άπιστοι; (-ον), άπιστέω
3) δύναμαι, ή δύναμις, δυνατός (-ή, -όν), άδύνατοι; (-ον)
4) γιγνώσκω (1. v. γνω-), ή γνώμη, γνωστός (-ή, -όν), άγνωστο; (-ον)
5) γράφω, ή γραφή, γραπτός (-ή, -όν), άγραπτοι; (-ον)

38
ανίlΙiι CapitoIo χνιι

Ι sαntllαri tαumαturgici; Asclepio ed Epidiιuro

econdo ί1 mito, Αεοίέρίο cra fig1io
S d' ΑροlΙο, ίΙ dio guarltorc e medi-
οο, e di Οοτόιιίόο, una donna morta1e.
poiche Coronide, mentrc eΓa lnclnta
d' Asclcplo, gli fu infcdele, ίΙ dio m'an-
do la propria sorella Artemide a ucci-
derla; ma, quando ί1 cadavere della
madre ardeva gia sul rogo, 10 stesso
Apollo le ειτερρό dal grcmbo ίΙ bim-
bo τιοιι ancόra nato. Egli l'affido ροί
a1 vecchio e saggio οαυιευτο' ChiΓόnc,
a cul ordino d'allevarlo e d'inscgnar-
g1i l'arte di curar le ma1attie deg1i uo-
mlnl. Asclcpio.

Ε vennero da luί tutti ί piagati

di piαghe nate dalla 101'0 C'αι-ne
e percossi dal balenio del bronzo
e dαllαncio lontano della pietra,
ο trαfitti dal gelo e dalla ναπψα,
e lui lί congedava
αffrαncati dai loro vari maIi,'
ο con un canto dolce e prodigioso,
ο per miti beval1de,
farmαchi d 'ogni specie 8LJ!le ,nemb"a,
ο con ί tagli tuttί risanava
(Pindaro, Pitiche, ΠΙ 82-95; dalla
trad. dΈ. Mandruzzato, ed. S. Ε.)
Ma, quando οεό resuscitare υτι mor-
to, Zeus 10 fece morlre fulminandolo.
Asclepio era dunquc ίη orlglnc un
eroe mortale, c anche ΙΊΙίαde 10 prc-
senta infatti come un abilissimo mc-
dlco. Ma ίη tempi ρίυ reccntl egli fu
considerato υη dio: ίΙ dio chc preseI-
va dallc malattic e rendc la salutc a
chi 1'ha perduta, bcncfico e amante de-
gli uomini, Ιοτο salvatore. Ι grecl gli
dcdicarono diversl santuarl, ίΙ piU im-
portantc del quali era a Ερίσέυτο,
nell' Argolide (Ροίοροαιιόεο nordo-
Iicntale).
Il εευτυετίο dΈΡidaurο era situato
ίτι una val1e ondulata, circondata da
montagne. Quella zona era ritcnuta
sacra da tcmpo immcmorabile, ο
v'crano stati veneΓati prima υη eroc
localc, ροί Apollo, infine Apollo ο
Asclcpio, padrc c figlio, inslemc.
Scmbra che ίl culto d' Ascleplo Iisal-
ga qui agl'lnlzl del V secol0, mcntrc
ί1 grandc tcmplo c gli altIi cdifici piU
importanti, di cul parleremo subito,
furono edificati ncl secolo IV. Il san-

ι Ι Centauri crano esseri lnostruosi, Ηοιηίnί nel1a parte superiore del corpo e caval1i ίn quella
inferiore.

39
 Capitolo χνιι
ιιιετίο ebbe gran fama, e fu meta di pel-
legrinaggi da tutto ίΙ mondo greco.
Ι pellegrini che giungevano nel
porto dΈΡίdaurο dovevano, una volta
usciti dalla citta, camminar per circa
nove chilometri ίn una profonda gola,
percorsa da ιιιι ruscello e ricca d'ulivi,
platani e allori; infine essi εττίνενετιο
al santuario, ch' era ίη realta ιια grande
complesso di templi e altri edifici.
,. del recinto
Prima d' entrare all' interno
sacro, racchiuso da mura con portici
e ρτορίίέ], ίΙ pellegrino lcggeva
quest'iscrizione: «Puro dev'esser chi
entra nel tempio οσοτοεο; e purezza e
pensar cose sante.»
Quando ίΙ nostro Filippo νίείιό ίΙ
santuario, esso doveva avere ιιιι aspet-
to assai ρίυ modesto di quello che ora
νί descriveremo, e ί suoi edifici prin-
cipali, come abbiamo detto, υου esi-
stevano ειιοότε, almeno ίη quella for-
ma: ci riferiremo infatti al ΙV secolo,
che fu ίΙ pcriodo della massima diffu-
sione del culto d' Asclepio.
2 ΡrΟΡriaιηeπte, «luogo inaccessibile» (intendi, per chi
privativo pit'! la radice di βαί να/.
40
CΊνilΙiι
Nel ΙV secolo, dunque, al centro
del santuario si trovava ίΙ grande tem-
ρίο dΆscΙeΡίο (1 nella ricostruzione
qui sotto), colla statua criselefantina
(οίοό dΌrο e avorio) dcl dio seduto;
dappresso era l'αbato (άβατον') (2),
una costruzione lunga e stretta ίη cui ί
pellegrini malati che desideravano la
guarigione dovevano dormire la not-
ιο; dirimpetto all' abato sorgeva ίΙ tolo
(ή θόλος) (3), ιαι edificio rotondo ίn
cui eran forse rinchiusi ί serpenti sa-
cri; a occidente del tempio avremmo
trovato 10 stadίο (4), mentre cammi-
nando di 1i ίn direzione sudorientale
ci saremmo imbattuti nell' albergo
(καταγώγιον) dei pellegrini (5); 01-
tre l'albergo, sul fianco d'una collina,
ancor oggi ίΙ turista ριιό ροί ammira-
re ίΙ famoso teatro dΈΡίdaurο (6), ίΙ
meglio conservato dei teatri greci. Ma
υοιι abbiamo rammentato che ί fab-
bricati ρίυ importanti: ce n'erano an-
che altri, come υη ginnasio (7) e alcu-
ηί templi minori.
RICOSTRUZIONE DELLA
ΖΟΝΑ ARCHEOLOGICA
D' EPIDAURO.
ποπ s'era purificato ritualmente): da ά­
Civilta
Per tutto l' anno si svo1gevano ρτο­
cessioni, danze cora1i e sacrifici, e
ogni quattr'anni si teneva una grande
celebrazione festiva, con agόnί 3 atle-
tici, drammatici e musicali.
Ι pel1egrini che invocavano da
Asclepio la guarigione dovevano an-
zitutto purificarsi ritua1mente, 1avan-
dosi con acqua, e fare unΌfferta (spes-
so una tόrta di miele); al cader della
notte essi eran ροί condotti nell 'abato,
dove, secondo le testimonianze anti-
che, capitava a vo1te che ίΙ dio gli ap-
parisse ίη sogno 4 • Ecco come ΕΙίο
Aristide, un retore 5 del ΙΙ secolo d. C.
che, oppresso da molte malattie, di-
morD a lungo presso ί1 santuario
d' Asclepio a Pergamo, descrive quel-
l' esperienza:
Era come se sembra8se di toccar-
/0, una specie di 8en8azione che ίl dio
fosse li presente in persona; si stava
fra ίl sonno e lα veglia, si voleva aprire
g/i occhi, eppure si temeva che ίl dio
troppo presto si ritirasse,' si ascolta-
vano e udivano cose, ora come in un
sogno, ora come in istato di veglia; si
drizzavano ί capelli in capo,' 8ί pian-
geva sentendosifelici; ίl cuore si gon-
fiava ma non di vanagloria. Qual e
/'essere umano che potrebbe render
Con parole quest 'esperienza? Μα
chiunque Ι 'ha provata epartecipe del-
/α mia cognizione e riconosce tale sta-
3 Άγών, αγωνος, ά, «gara, competizione».
.. L'incubazione, ossia l'uso di dοπηίre ίπ un
santuaήο per ricevere, ίπ sogno, una rivela-
~one divina (ποπ sempre ίπ vista della guari-
gιone da una malattia), estata osservata dagli
Capitolo χνιι
to d'αninzo (Discorsi, XLVIII. 31 e
seguenti; dalla trad. ίι, dΈ. R. Dodds,
Ι greci e Ι 'irrαzionαle, ed. La nuova
Ita1ia, Scandicci, 1959, ρ. 140).
Le pareti del tempio eran copertc
di tavolette νοιίνο, attaccate da per-
sone che volevano ίη tal modo lasciare
una tcstimonianza della 10ΤΟ gratitudi-
ne ad Asclepio per essere state guarite:
ί1 nostro racconto della guarigione di
Filippo s'ispira appunto a uno di tali
νοιί; ecco ί1 testo d'un altro:
Ambrosia d 'Atene, cieca da un oc-
chio. Venne α rivolgere una szιpplica
αl dio, ma, mentre passeggiava per ίl
santuαrio, rideva d 'alcune delle gua-
rigioni [di cui si parlava nei voti αρ­
pesi nel santzιαrio} ritenendole incre-
dibίli e impossibili, che cioe gli Ζορρί
Ar.Κι\H
πια
κΑι
ΥΓΕΙΑ
ΤΥΧΗ
E'f)(λflC.
ΤΉΡΙΟΝ
Voto offcrto ad Asclcpio c Igca
pcr la guarigionc d'una gamba.
storici delle religioni ίπ ambiti geografici e
culturali molto diversi: oltreche ίπ Grecia, an-
che nell'antico Egitto, ίπ Asia minore, nel-
Ι 'America precolombiana ecc.
5 Oratore e maestro di retorica (cioe d' eloquenza).
41
 Capitolo χνιι
e ί ciechi fosseIn risanati avendo solo
una visione ίn sogno. EppllΓe, mentl-e
dormiva ebbe ιιηα visione: le pal-ve che
ίl dio, stando ίη piedi 80pra di leί, le
dices8e che Ι 'ανι-ebbe gztarita, πια cile
le avrebbe cizie8to, ίη colnpenso, d 'of-
frire αl santztario, ίη l'icOl-do della szta
ignoranza, Ιll1 Inaiale d 'al-gento,' e,
detto qLlesto, le apl'i l 'occhio malato e
ci verso dentro qualche fal'maco. Al-
Ι 'alba, se η 'ando risanata ,. (parole
d'un'jscrizione trovata a Epidauro su
una stcla: l. G. [= ill8c,-ϊptii5nes
Graecae], νο1. IV, 951).
L'abato e ίΙ το!ο del ιευιρίο dΆscΙeΡiο a Epidauro.
42
r
CΊviltiι
Gia nell'antichita eran molti gli
scettici: secondo Ciccronc, per esem-
ρίο, <φοchί malati devono la vita piu
ad Asclcpio che a Ιρρόοτετε» (De
llatiil-Cϊ dei5ΓZlnz, ΙΙΙ 91). Ε υη fatto
ροτό che la fama del santuario segui-
ιό ad attrar pellegrini per sccoli, ο τιοη
e molto facile capire come questo sa-
rebbe potuto accaderc se tutte lc
asserite guarigioni fossero ίη realta
dovute all'impostura ο all'illusione.
 '
'Ι
.,
Lexicon Capitolo χνιι

Lexicon

Verbi αισθάνομαι ό αύτόπτης,

άκέομαι, άκοϋμαι, αμείβομαι του αυτόπτου
ήκεσάμην άν-αιρέω το γάλα, του γάλακτος
άφικνέομαι, άφίξομαι, άντιβολέω ή γαστήρ, της γαστρός
άφϊκόμην, άφϊγμαι είμι (την γαστέρα,
(+ είτ; e acc.) εισ-βάλλω tfj γαστρί;
γιγνώσκω, γνώσομαι, έκλακτίζω ταίς γαστράσι[ν])
έγνων, έγνωκα, έκλάμπω ό γονεύς, του γονέως
έγνωσμαι, έμ - βάλλω (+ dat.) ό δράκων,
έγνώσθην επ-έρχομαι του δράκοντα;
έπομαι, imperf ίάομαι ή δυστυχία,
είπόμην, εψομαι, ιππεύω της δυστυχία;
έσπόμην (+ dat.) καθαίρω Ι καθαίρομαι ή έπιθϋμία,
ερχομαι (ίη! ίέναι κάθημαι της έπιθϋμίαι;
ecc.), εϊμι, ήλθον, καθοσιόω το θαύμα, του θαύματος
ελήλυθα κατακλίνω ό ίκέτηξ, του ίκέτου
απ-έρχομαι κατ-έρχομαι το καταγώγιον,
εισ-έρχομαι (+ εις κοιμάω του καταγωγίου
e acc.) έγ - κοιμάομαι ό λ ηστήξ, του λ ηστοϋ
εξ-έρχομαι (+ εκ οιμώζω ό λύχνος, του λύχνου
e gen.) οϊομαι Ι οίμαι (+ acc. το νόσημα,
επ-αν-έρχομαι (+ εις e inf) του νοσήματος
ο πρός e acc.) περι-έρχομαι ή νόσος, της νόσου
παρ-έρχομαι πηδάω ό δφιξ, του δφεωξ
προσ-έρχομαι (+ dat. πυρέττω ό πελανός, του πελανοϋ
ο πρός e acc.) σϋρίττω ό ποιμήν, του ποιμένος
εχω, impelf είχον, έξω φρονέω το πόπανον,
(ο σχήσω), έσχον, ΧΡ Ι1, inιpel/ έχρήν (+ inf, του ποπάνου
έσχηκα. έσχημαι ο acc. e inf) το πρόθϋμα,
απ-έχω (+ gen.) Ι του προθϋματο;
άπ-έχομαι (+ gen.) Pronomi ό πρόπολος,
πλέω, πλεύσομαι, άμφότεροι, άμφότεραι, του προπόλου
επλευσα,πέπλευκα άμφότερα ό ρϋτήρ, του ρϋτήρο;
τρέπω, τρέψω, έτρεψα, σαυτόν, σαυτοϋ, το στιβάδιον,
τέτροφα, τέτραμμαι, σαυτώ... (:::: σεαυτόν ...) του στιβαδίου
έτράπην ό συγγενής,
επι-τρέπω (+ dat.) Sοstalltίνί του συγγενοϋ;
τυγχάνω, τεύξομαι, το άβατον, του άβατου ό σωτήρ, του σωτήροξ
έτυχον, τετυχηκα ή άδελφή, της άδελφή; (νοc. ω σώτερ)
(+ gen., ο part.) ή αστραπή, το φάρμακον,

της αστραπή; του φαρμάκου

ή φιάλη, τή; φιάλης

43
 Capitolo χνιι Lexicoll

Νοιιιί pI'opri καθαρόξ, καθαρά, ήρέμα

το 'Ασκληπιεϊον, καθαρόν πάνυ
του' Ασκλ ηπιείου κακοδαίμων, πρότερον
κακόδαιμον τήμερον
Aggettivi μωρος, μώρα, μωρον την ευθείαν
άναγκαϊοξ, αναγκαία, όποιος, όποία, όποιον τηνικαϋτα
άναγκαϊον δρθιοξ, όρθία, δρθιον
άναρίθμητος, δσιοξ, όσία, δσιον COllgiUIlZiOlli
άναρίθμητον παντοδαπόξ, παντοδαπή, πότερον ... η ...
άπιστοξ, άπιστον παντοδαπόν ώς
δει νόξ, δειν1Ί, δεινόν υγι ής, ύγιές
(+ ιΊ~f) cαpαce (di) ,. Locuziolli
δηλος, δήλη, δηλον DiIIlostrativi έπιθϋμίαν έμβάλλευ;
ενδοξος, ενδοξον ουτοσί, αυτηί, τουτί μαι του ...
ευδαίμων,ευδαιμον (ου) δια πολλού
ημερος, ημερον Avverbi e /Oι'llzίollί συν θεοίτ;
θαυμάσιοξ, θαυμασία, avverbiali τά γε παρ'ημϊν
θαυμάσιον αυτόθι ώς το είκόξ
θεϊοξ, θεία, θείον ενίοτε
ίερός, ίερά, Ιερόν ήδέως

44
r
Capitolo χνιιι

Ό 'Ασκληπιόι; σεμνός τ'ήν

και μέγας.

σεμνόξ, -ή, -όν :

λαμπρό; και ίερός

Ο ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ (α)

Τέλος δε οϋτως έκαμ νεν ό Φίλιππος

ώστε είς βαθυν ύπνον έπεσεν. Καθεύδοντι βαθύς. -εϊα, -ύ = πολυβενθής

δ'αύτφ έφάνη ό θεός σεμνός τ'ήν και

μέγας, και τη δεξιά βακτηρίαν έφερε, περί

εϊλιττον < έλίττω
5 ου είλίττετο ό ίερόι; δφις. "Εστη δε παρά

τφ παιδί, και εύμενώξ βλέψάξ τάδε είπεν

tλίττω,: περι-άγω, ~
περι-φερω 5
«Τί πάσχεις, ω παϊ; δια τί καθεύδεις εν

τφ εμφ άβάτω:» Ό δε ουδέν φοβούμενος

(ευμενή; γαρ έφαίνετο ό θεός), «τυφλός ευμενήξ, -ές = ϊλεω;

10 '
είμι, ω Ασκληπιέ,» έφη: «ήκω συν ώς

αίτήσων σε του; όφθαλμοϋξ μοι άκεϊσ­

θαι.» Ό δε θεός «Εάν δ'έγώ ίάσωμαί σοι

45
CapitoIo χνιιι

δώσω < δίδωμι (δω-) = παρέχω τουξ όφθαλμουξ, τί σύ μοι δώσειξ;» Ό δε

'~ι(::' ...~~
~(;;~ ~ "'~
παϋ; πολ υν δη χρόνον ήπόρει τί χρη

~:...•_~ ":1'
;-'" -. t: ,'ι \~' λέγει ν, τέλος δέ, «πολλά μεν ουκ έχω,» ι,

~-~
~
~
"
Ι~',~.\ "
,ι' I<'~'~ j- ., ,- --~~
,
-- ο αστραγαλος
(του αστραγάλου)
έφη, «δώσω δέ σοι του; έμου; άστρα

γάλους.» Ό δε θεόξ γελάσω; προσεχώ

έπ-έθηκα < έπι-τίθημι (aor.) ρησε και τας χεϊρατ; έπέθηκε τοϊ; όφθαλ

,. μο«; αυτού. Ταύτα δε ποιήσω; απέβη.

τη δ'υστεραία έπει πρώτον εγένετο ~I"

ημέρα, ηγέρθη ό Φίλιππος και, ιδού,

βλέπειν έδύνατο: τόν τε γαρ ούρανόν είδε

ό λόφος (του λόφου) = ό δχθος
(: το μικρόν δρος) και τον ήλιον υπέρ του; λόφους άνίσ­
ό ήλιο; άνίσχει =
ό η. ανατέλλει χοντα και τα δένδρα τφ άνέμφ κινούμενα:

και έτέρπετο θεώμενος πάντα γαρ αύτώ ~~

κάλλιστα δη έφαίνετο. 'Έσπευδεν ούν ώς

τον ίερέα ζητήσων. Ό δε ίδών αυτόν

προσιόντα, «χαίρε, ω παϊ,» έφη, «Δήλόν

έστιν δτι ό θεό; ευμενή; προσήλθέ σοι.

άπό-δος < άπα-δίδωμι (aor. imp.)
χάριν άποδίδωμί τι νι : λέγω Χάρινουν τφ θεώ άπόδοξ. ' Αλλ'ϊθι ώς τον 3~
τινί δτι χάριν έχω αυτώ
πατέρα ζητήσων.»

έπι-τίθημι metto sopra, ηγέρθη si sveglίO

impongo
τίθημι metto, pongo

46
r
Capitolo κντιι
------------------~---------

ΤΑ ΕΝ ΤΩΙ ΙΕΡΩΙ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ

το ανάθημα

'Εξελθόντες δε εκ του άβάτου, ένθα οί ένθα = όπου (του άναθήματοξ)

ίκέται του θεού καθευδουσιν,δ τε ίερευ;

και ό Φίλιππος έσπευσαν πρόι; τον

35 Δικαιόπολιν, ας εν τώ καταγωγίω περιέ­

μενεν. Πλησίον δε του ναοϋ ό Φίλιππος

κάλλιστον είδε οϊκημα περιφερέξ λίθου

πλησίον (+ gell.) = παρά (+ dat.)
ό ναόξ (του ναοϋ) = το Ιερόν
λευκου· πολλαί δε ήσαν στήλαι έντόι; του
το οίκημα (του οίκήματοξ) :
ό οίκοι; ή οικία

περιφερ~~

ό περίβολος (του περιβόλου) :

το του ίεροϋ τείχοξ

περιβόλου, εν αίς οι ίερείτ; έγραψαν

40 ανδρών και γυναικών ονόματα ού; ό 'Ασ­

χληπιος ίάσατο, και δη και το νόσημα δ

τι εκαστος ένόσησε. ο τι = Ο

Έν φ δε ό παίξ, άμα σπεύδων πρό; τον

πατέρα, ταύτα πάντα εθαύμαζε, ιδού,

,
,"

47
 ,
CapitoIo χνιιι

άνδρεξ τινες προσχωροϋντεξ τον ίερέα 4:

ή χαρά (της χαράξ) < χαίρω έκάλεσαν: είς δ'αυτών, άμα χαρά μόλις

τα δάκρυα κατέχων, «χαίρε πολλά,» έφη,

κόσμ ως, - α, - ον : την ψϋχήν «ω σεμνότατε και κοσμ ιώτατε ίερευ

κόσμω έχων, σώφρων
μεγάλου θεοϋ.» «Χαίρε και σύ, ώγαθέ,»

ό ίερεϋ; άποκρινάμενοξ έφη, «τί βουλό - 5\

,. μενος άμα τούτοις εις το Ιερόν ήλθεξ;»

Ό δε ανήρ, «ιδού, ω ίερεϋ,» είπε' «δδε ό

παϊι;» (ην γαρ παϊ; μετ' αυτού, τεττάρων

υπερφυώξ = μάλιστα και δέκα έτών σχεδόν, ϋπερφυώξ ευπρό­

ευπρόσωπα; -ον = καλό;
το κάλλο; (του κάλλουξ) < σωπoς και θαυμαστό; το κάλλος) «των 5!
καλό; (= το καλόν)
έμών υίών μ ϊκρότατοξ ων, τρεϊ; ημέρα;

περί πλήθουσαν άγοράν : έκι νδύνευε περί της ψϋχή;: ην γαρ εν τώ

περί μεσημβρίαν, δτε πλήθο;
ανθρώπων έν τη άγορά αγρφ περί πλήθουσαν άγοράν, δτε έχιδνα,
διατρίβει
(πλήθων, -ουσα, -ον = μεστός) θηρίον μέγα και κακόν, έδακεν αυτόν.
ή έχιδνα (της έχίδνης) : δφυ; ος
δακών θάνατον φέρει 'Έπεσε δε προ; την γην ευθυ; ό τάλαξ, 60
έδακον < δάκνω (δακ-)
οίμώζων και μέγα βοών. Εις δε την οικίαν

μεταπέμπομαι : πέμπω ήνέγκαμεν αυτόν αυτί κα, και μετεπεμ­

αγγελον ώς κελευσοντά τινα
έλθεϊν ψάμεθα ίατρόν ό δε μετ' ου πολ υν χρόνον

έλθών τον παϊδα έπί τη κλίνη κείμενον

(έπ- )εσκεψάμην < έπεσκέψατο μέν, μόλις έτι πνέοντα, την 6'
(έπι- )σκοπέω (σκεπ-)

48
Ι_ί?;~'
'~'_------------------τ---------=------
CapitoIo κνιιι

δε χεϊρα έπ] το οίδοϋν σκέλος έπιθειξ και

το οϊδημα (του οίδήματοξ)
tOi) οίδήματοξ άψάμενοξ είπεν ΟΤΙ ουδέν άπτομαι + gel1. : έπιτίθημι την
χεϊρά τι νι ~.~

(του σκέλουξ) ;~/:.~ . '.".~.~

δύναται ώφελεϊν, και άμ'έπεισεν ήμας
το οίδοϋν σKέλoς~:,~!
εϋχεσθαι τφ 'Ασκληπιώ, οίκοι παρά τώ
,t... .....
, , ·'Ι,/, .""",. .

οιδεω •I.. ;.•~.- ,.,.~. ..- /_.vrr- ~

(fI.~~'
70 παιδι μένοντας ούτω γαρ ένόσει ώστ'ούκ ό Ιατρό; του ~ι-: ~"i~~~~if~
σκέλους του v· 11~~~,iλ

~ην κινεϊν αυτόν, και εις το ιερόν μετα­ οίδοϋντοξ άπτεται

(μετα - )τιθέναι
αθέναι. Τρεϊξ ούν συνεχεϊξ ήμέραξ τε και < (μετα- )τίθημι (jJre!l. inf)
μετα-τίθημι = μετα-φέρω
νύκτας ηυξάμεθα τον θεον δουναι την συνεχήξ, -ές < συνεχώξ
δούναι < δίδωμι (αοι: iI~f)
'ύγίειαν τώ παιδί' ό δε εν τώ μεταξύ

75 έπύρεττε σφόδρα, οίδών τόν τε πόδα και

το σκέλοτ, και άπολλύμενος υπό των

ό αλγηδών (του άλγηδόνοξ)
άλγηδόνων, και έπιπόνωξ πνέων. τη δε : το κακόν πάθος
έπιπόνωξ = μόλις
τετάρτη ημέρα θύοντας ήμας εν τη αυλη
(έπι - )τιθείς, (- )τιθεισα,
και έπι τιθέντας ίερα έπί τον βωμόν (- )τιθέν < (έπι- )τίθημι
(pre8. pαι-t.)
80 προσεκάλεσε ό παϊ; μεγάλη τη φωνή:

έδράμομεν μεν ούν αυτίκα προ; αυτόν'

ηϋρομεν δ'αύτον έπί τη κλίνη καθήμενον,

1Cat ευ έχοντα. Προσγελών δε προ; ήμας, προσ-γελάω

. "πεινώ, ω πάτερ," έφη, "δός μοί τι φαγεϊν." πεινάω: λιμό; με λαμβάνει

85 Ό μεν οϋν θεόξ έσωσε τον έμόν παϊδα,

έΎω δε νυν αυτώ χάριν διδόναι βούλομαι, διδόναι < δίδωμι (pre!l. inf)

έν. τφ με ταξυ χρόνφ

Intαnto, nel Ιι-αttenψο

49
Capitolo κνιιι

άλλϊί~ εί μή, πλήν ~ ίερεϋ. 'Αργύρων μεν ουκ έχω αλλ']l

δίδωμι μικρόν ΤΙ' δ δε έχω, τοϋτό σοι δίδωμι.»
δίδως
δίδωσιιν)
<ο δ'ε ιερευς,
< , «α
'λλ" , ωγα
θ'ε,» εφη,
"

«δέχομαι μεν έγωγε ήδέως όσα συ δίδως.» gr

'Έπειτα δέ, πρόι; τον Φίλιππον τρεψά

μενος, «ίδου,» έφη, «ούτο; ό άνθρωπο;

, δίδωσι μεν τώ θεώ τι μικρόν, δίδωσι δε

δμω;: αυτό; συ δε τί δίδωξ;»

Ό δε Φίλιππος άποκρϊνάμενο;: «Άλλα 9~

δώσει μέν τι ό πατήρ άμέλει, ω ίερεϋ,

δώσω δε μικρόν τι και έγώ.»

Ό δε άνθρωποι; υπολαβών «Εγώ μεν

ούν ευθυ; πρό; το Ιερόν άμα τε τούτοις

! τοϋ; εταίρου; και τφ παιδί προσέδραμον: .α

υπεσχόμην < ύπισχνέομαι
(υπο-σχ-) υπεσχόμην γαρ τώ θεώ ήμας δώρόν τι
υπισχνέομαι (+ acc'. e ί,~Π :
λέγω δτι ποιήσω τι δώσειν τώ ίερώ, έάν σώση τον υίόν μου

εκ θανάτου' ήμεϊτ; δ'ου λέγομεν δτι

διδούς, διδοϋσα, διδόν < δίδωμι
(p,.e8. ρω't.) δώσομεν μη διδόντεξ, άλλ'ευθυ; δίδομεν
δίδομεν
δίδοτε δ δει. Ταύτα δε λαβέ συ πάντα α δίδομέν 10)
διδόασιιν)
σοι.»

έάν σώση se ανes,)'e sa/-

vato, qualora avesse sal-
vato

50
 Capitolo χνιιι

«Και ταύτα μέντοι,» είπεν 6 ίερεύς,

~(όρθως υμεις φρονοϋντεξ δίδοτε δει γαρ

άει του; θεου; τιμάν ώφελοϋνταξ ήμας.

110 οι δε τον' Ασκλ ηπιόν τϊμώντεξ άεί μείζο­

,να λαμβάνουσι ν 11 διδόασι ν' διδόασι μεν

1αρ άργυριον, λαμβάνουσι δε ύγίειαν. Σοι

δέ, ω παϊ» (καί, άμα τούτο λέγων, προ;

τον του άνδρόξ υίόν προσετρέψατο)

115 «τουτο λέγειν βούλομαι' εν ταϊ; μεγίσ­

ταις δη ώφελίαιξ ας ό θεό; παρέχει τοϊ;

άνθρώποις, τόδε έγώ τίθημι δτι, έπει έκιν­

δϋνεϋσαμεν περί της ψϋχήτ; και μόλις

θάνατον έφυγομεν, ραδίω; έμάθομεν δτι

120 δει ήμας άει τούς τε θεου; τιμάν δι'δλου

του λοιπού βίου και ουδέν άδικον ποιεϊν

ουδέποτε: και έαν μεν γάρ τις κτάται Kτ~oμαι : παρασKευ~ζω

έμαυτώ
ύγίειάν τε και πλοϋτον και τυραννίδα,
προσ - τίθημ ι
και έτι προστίθημ ίσοι ίσχϋν διαφέρου- διαφέρων, -ουσα, -ον: ουχ
δμοιοξ τοϊ; άλλοιτ; μέγιστος
125 σαν και άνδρείαν μετ'άθανασίαξ, άδικίαν ή άθανασία (της άθανασίαξ)
< άθάνατοξ
δε και ύβρι ν έχη εν έαυτώ ό ούτω ζών, ή αδικία (τή; άδικίαξ)
Η το δίκαιον
ού μόνον ουκ έσται φίλος τοϊ; θεοϊξ, ζ ην (pl·cs. illj/llito) : τον βίον
άγειν

δΙ'ολου του λοιπού βίου (έάν ...) έχη (se) hα, (qιια­
per (ο dUI'G1lte) tlltto ίl lora) abbia
resto dellα νίta
,~ν... κτάται se acqιIista,
;.i~':qualorα αcquisti

51
Capitolo κνιιι

αλλ'ουδέ ευδαίμων ουδέποτε γενήσεται

,
τίθημι ταύτα οϋτως έχειν : ';' Αρα ούν ουχ οϋτως εχει ν ταύτα τίθης~»
λέγω δτι ταϋτα οϋτως εχει
τίθημι Ό δε παϊ; άκουσα; είπε «'Αλλα πάνυ Ι)
τίθης
τίθησι(ν) ούτω τίθημι, και δη πάντα τον βίον δι .
καιοι; είναι μέλλω, ω ίερεϋ.» «Ευ γε, ω

παϊ,» έφη ό ίερεύς «ό μεν ούν γαρ πατήρ

, σου τίθησι τόδε το άργυριον μισθόν τή;

ή θεραπεία (της θεραπείάξ) < θεραπεία; της του θεού: άλλ'εί δικαίω; Ι),
θεραπεύω
μετά ταύτα μέλλεις ζην, ό βίος σου έσται

ό μισθό; ό μέγιστος τφ θεώ.»

Ό δε πατήρ υπολαβών, «έγώ δέ σοι, ω

σεμ νότατε ίερεϋ,» έφη, «δίδωμι έμαυτον

και του; έμου; τούτους εταίρου; φίλους 1~1

είναι πιστούς, και θεράποντας του θεοί),

τίθεμεν
τίθετε και εν τη χειρί σου δίδομεν ήμας τε και
τιθέασιιν)
ό συνεργός (του συνεργού) : τίθεμεν, και συνεργοί πε ιρασόμεθα
ό συλλαμβάνων « σύν + έργον)
γίγνεσθαι ώς δυνατόν έσται ήμϊν.»

Και ό ίερευξ είπεν: «Εγώ δε δέχομαι' μ!

νυν δε τί ουκ άνατίθετε ανάθημα τφ θεώ:

Δεύρο άκολουθεϊτέ μοι.» Και ταϋτ'είπών

52
 CapitoIo κνιτι

ήγαγεν αυτοί»; προι; το τέμενοξ, και τας

στήλας δεικνϋξ, «ίδου,» έφη, «οί γαρ

... άνθρωποι
.
1;rιιr
ους ό θεό; θεραπεύει ου μόνον

άγάλματα και πλίνθους χρϋσάξ άνατι- ή πλίνθος (τJlς πλίνθου)

θέασι τφ 'Ασκληπιώ, άλλα και τοιαύτα

μνημεία των άκέσεων.» 11 άκεσιξ (τή; άκέσεωξ)

= ή θεραπεία « άκέομαι)
'Έπειτα δέ, μέγα στενάζων, «ποτέ μέν .»

ι" εφη, «στ'έγώ νέος ην, πρόπολος ων του νέοξ, - α, - ον (---) γεραιόξ, γέρων

ίεροϋ, πολλώ πλείονες ήσαν αϊ τε στήλαι

και τα αναθήματα. Αυτο; έδίδουν τοϊι; έδίδουν

έδίδουξ
άει ϋγίειαν υπό του θεού άποδεχομένου; έδίδου

άναθεϊναί τε αναθήματα και αγάλματα (άνα - )θειναι < (άνα- )τίθημι

(aOl: ί/~/)
ΙfίOείς το ιερόν: και δη και αύτόι; του;

ό πίναξ (του πίνακος)

κίνακας αύτοϋ; έδίδουν. 'Έπειτα δε ό

υγιης άναγενόμενοξ, εγγράψω; τό τε Ι έγ-γράφω (-Υ- = -v- aval1ti α
Ι Κ-,Υ-,χ-,ξ-)

J,εtΙCV11ς indicando, 1110- ΠΌτε Ul1ίI "olta. ι/η tcIIιpo

"strαndo

53
CapitoIo κνιιι

δνομα το έαυτοϋ και το νόσημα δ τι

άπα-δίδωμι ένόσησε, τον πίνακα έμοί άπεδίδου: εγώ

(άν- )ετίθην δε εις το ιερόν άνετίθην αυτόν. Πολλάκιξ l(

(- )ετίθεις
(-)ετίθει δε τώ όντι θαυμαστή ή άκεσιξ έφαίνετο

έπι-γράφω ούσα: τότε ούν και επι στήλ 11 έπέγραφον

αυτήν. Οί δε άνθρωποι ους ό θεόξ οϋτως

δουξ, δοϋσα, δόν < δίδωμι
(αOl: jJart.), ώφέλει, έμοι χάριν διδόντες, εύθϋμοι
εύθϋμοξ, - ον : χαίρων
άπήσαν, Πάντες δε τότε πολλά χρήματα ]7
έδιδομεν
έδίδοτε έδίδοσαν, και ήμείτ; οϊ τε ίερή; και πρό­
έδίδοσαν
(έπ- )ετίθεμεν πολοι οί του ναού, έπετίθεμεν πολλφ
(- )ετίθετε
(- )ετίθεσαν πλείονα ίερα έπί τον βωμόν, α, στεφάνους

(έπι - )θείς, (- )θεισα, (- )θέν < έπι τας κεφαλάξ έπιτιθέντεξ, έσφάττομεν,
(έπι - )τίθημι (αOr. pαrt.)
και τά τε κρέα αυτών τοις τη θυσία 17:

παροϋσι διαιροϋντεξ έδίδομεν φαγεϊν και

πανταχόθεν: άπα πάντων οίνον έδίδομεν πιεϊν, Και πανταχόθεν

τόπων
άνθρωποι δεύρο ήσαν πρόξ ήμας, και

δώρα εις το ιερόν άνε τίθεσαν, και

έδίδοσαν μισθού; των άκέσεων, 'Έτι και 18(

εδmκα έθηκα
έδωκα; έθηκαξ νυν εν τφ ναώ έξεστιν ίδεϊν τά τ'άγάλ­
εδωκε(ν) έθηκειν)
εδQμεν εθgμεν ματα και του; πίνακαξ ους εκείνοι οί
εδοτε εθετε
έδοσαν έθεσαν άνθρωποι έδοσαν και ανέθεσαν. "Οσφ δε

54
~~μείζονα έκαστοι; έδίδου και άνετίθει, Ι
---Γ Capitolo χνιιι

115 'εοσούτφ θαυμαστότερα έποίει ό θεός. :

Ι
Τότε μεν γαρ ηυσέβουν πάντεξ, νυν δε i ευσεβέω : ευσεβή; είμι

Ι ή ασέβεια (τή; άσεβείαξ)

2tολ λ η ασέβεια λαμβάνει του; άνθρώπουξ. ι Η τό ευσεβέι;
Ι ό σοφιστής (τού σοφιστοϋ)
Μάλιστα γαρ αί νυν πόλεις σοφιστάξ Ι : ό ρήτωρ η ό σοφόξ ας λέγει
ότι, μισθον λαβών, οίός τ'έστι
βόσκουσιν, άνδρατ; ουδέν δρώνταξ και i διδάσκει ν την τού λέγειν

Ι τέχνην και πως τις σοφό;

1904ργούς, οϊ ζητοϋντεξ τά τε υπό γης και Ι δύναται γίγνεσθαι
βόσκω = τρέφω
.τά ουράνια, και τον ήττονα λόγον κρείτ - δράω = ποιέω, πράττω
ουράνιοξ, -α, -ον < ουρανόξ
τονα ποιοϋντεξ, και άλλου; αυτά ταύτα ηττων, -ον f--:) κρείττων

διδάσκουσιν' και δη και του; νέους δια-

φθείρουσιν, θεου; ού; ή πόλις είναι νομίζει

ό δαίμων (τού δαίμονος)
195 οϋ νομίζοντες, έτερα δε δαιμόνια και να = ό θεός
και νός, -ή, -όν Η άρχαϊοτ;
τιθέντες. Φεύ, φεϋ τή; νυν άσεβείαξ.»

'Έπειτα δε τ<1ς στήλαξ καθ'έκάστην

δηλών, «ίδού,» έφη, «αύτόξ τήνδε την

στήλην έθηκα, αυτό; το τοσούτον θαύμα τό θαύμα (τού θαύματος)

: τό θαυμαστόν πράγμα
2ΟΟίδών, αυτόπτη; γενόμενος. 'Ακουετε ούν,
και μ ηδέν πιστεύετέ μοι δ τι αν μ η

λογιζομένοις ύμϊν αλ ηθέξ φαί νηται λογίζομαι: προσέχω τον νουν,

ένθϋμέομαι
εγνωτε γαρ την του θεού δύναμιν, ης

αν μη... φαίνηται 11011 paι'­

ra, nonpaia

55
CapitoIo χνιιι

ή πεϊρα (της πειραξ) < πειράω αυτόξ ϋμϊν πεϊράν τε και τεκμήριον
το τεκμήριον (του τεκμηρίου) =
το σημείον έδωκε, ούτω θαυμαστώξ θεραπεύσας 205

ϋμάτ;» Και του; όφθαλμουξ πρότ; τον

ούρανόν &ρας, «συ δέ, ω 'Ασκληπιέ,» έφη,

«εύχομένω μαι δότ; πάσαν 111ν αλήθειαν

λέγειν: συ γαρ έδωκάξ τέ μοι τα τοσαϋτα

πράγματα ίδεϊν και ιερέα έθηκαξ έμε εν 210

τούτω τφ ίερώ, βουλόμενος τιθέναι έμέ

ό μάρτυς (του μάρτυρος) =
ό αυτόπτη; μάρτυρα των σων θαυμαστών ίαμάτων.»
το Ιαμα (του ίάματοξ) =
ή άκεσιτ; Αύθ«; δε πρόι; τούς τε άνθρώπους και τον

Φίλιππον προσβλέπων, «γυνή τιξ,» έφη,

κυέω : έχω παιδίον έν γαστρί «Κλεώ ονόματι, πέντ'έτη έκύησε: έπειτα 215

ή ίκέτις (της ίκέτιδοξ) < δε πρόξ τον θεόν ί κέτις άφίκετο και
Ικετεύω
έγ-καθευδω ένεκάθευδεν εν τφ άβάτφ. 'Επει δε πρώτον

έξήλθεν εξ αυτού και έξέβη εκ του ίεροϋ

(ουδέ γαρ άποθνήσκουσιν άνθρωποι ουδέ

τίκτουσιν αί γυναϊκεξ έντό; του περι- 220

εύθυ; γενόμενος: έπεί πρώτον βόλου), παϊδα έτεκε, δς εύθυ; γενόμενος

εγένετο
αυτόξ από της κρήνη; έλουσατο: και έγώ
περιπατέω = βαδίζω
είδον αυτό το παιδίον περιπατούν άμα
ό Φ. λούεται
Ί Ί .
τη μητρί. Και ή μήτηρ ου μόνον πολλά

56
 Capitolo Χν'Π]

225 χρήματα έδωκε τφ ίερώ, άλλα και μέ­

γιστον πί.νακάνέθηκε, χάριν τφ θεώ

δούναι βουλομένη: έπί δε το ανάθημα

έπεγράψατο: "Ου το του πί νακο; μέγεθος το μέγεθος (του μεγέθους)

< μέγας
θαυμαστόν έστιν, αλλα το θείον πράγμα:

230 πέντε γαρ έτη έκυησε εν γαστρι παϊδα

Κλεώ' έπει τα δε εν τφ άβάτφ έκοιμησε,

και ό θεό; αυτήν έθηκε υγι 11."» τίθημί τινα υγιή = άκέομαι,
ίάομαι, τινά
Ταύτ'είπών έσίγησεν ολίγον χρόνον. Οί

δε άλλοι μάλα του; του ίερέως λόγους

235 έθαύμαζον, πάντα ένθϋμοϋμενοι άπερ

είπεν. <ο δε Φίλιππος, «δια τί δέ,» έφη,

«α/ ίερεϋ, ταϊι; γυναιξίν ουκ έξεστι τεκεϊν

έντο; του περιβόλου; '" Αρα ύμεϊ; οί ίερεϊι;

τούτον τον νόμον έθετε:» <ο δε ίερεί»;

240 έμβλέψαξ αυτφ και μειδιάσαξ, «του; ό ίερευ; μειδιά

τοιούτους νόμους,» έφη, «ουχ ήμεί.;

έθεμεν, οϊ άνθρωποί έσμεν, οι γαρ θεοί

αυτοί αύτουξ έθεσαν ουδέν μεν γαρ

ακάθαρτον εντος του ίερου γενέσθαι άκάθαρτοξ, -ον Η καθαρός

θεμ ι τόν έστι ν : έξεστι κατά
245 θεμιτόν έστιν' και δήπου ακάθαρτοι μέν τον των θεών νόμον
(θεμιτόξ, -ή, -όν)

57
Capitolo χνιιι

είσιν οί νεκροί, ακάθαρτοι δε και αί γυναϊκεξ

~
αί τεκοϋσαι, Του; δε νυν ανθρώπου; (και
Ι
μάλιστα του; εκ των πόλεων, των σοφιστών

εκείνων μαθητάξ) ουτε θεών φόβος ούτε

άπείργω = άμύνω ανθρώπων νόμος ουδευ; άπείργει.» 250

Τέλος δε ό πατήρ του παιδός, «ήμεϊ;

μέν, ω ίερεϋ,» έφη, «ου μαθηταί έσμεν

εκείνων των σοφιστών περί ων ελεγες,

ουδέ εν μεγάλΠ τινι πόλει οικοϋμεν: δια

τουτο o~ν πιστεtομεν και πιστεtσομεν ~5

προ τούδε του χρόνου άει τφ θεώ. 'Ήδη γαρ προ τούδε χρήματά

τ'έδομεν και άνέθεμεν άγάλματ'είξ το

Ιερόν: ό γαρ θεό; και εν τώ έμπροσθεν

εν τφ έμπροσθεν χρόνω =
προ τούδε χρόνω άλλοι»; ημών έθεράπευσεν, Και

νυν δη τούτο ποιοϋμεν, και άεί ποιή- 260

σομεν.» Ό δε ίερευξ άποκρϊνάμενοξ είπε:

«τα δέ τ'άγάλματα a ανέθετε και τα

χρήματα a έδοτε νυν μέρος του θησαυρού

έστι του θεού, και πάσιν έξεστιν ίδεϊν

αυτά εν τώ ίερώ. Τελέαν δε ύγίειαν 265

άντ-απο-δίδωμι ανταποδώσει ϋμϊν ό θεός.»

τέλεος, τε λέ α, τέλεον
peJ!etto, completo, com-
piuto

58
 Capίtolo χνιιι

(ο δε Φίλιππος προ; άλλην τινά στήλην

προσβλέψαξ, και δεικνϋξ αυτήν, «τί δε

περί έκείνη; της στήληξ, ω ίερεϋ:» έφη,

270 «~Aρα και εκείνην ϋμε«; έθετε;»

«Τίκιστα,» άποκρϊνάμενοι; είπεν ό ίε­ ήκιστα Η μάλιστα

ρεύς, «άλλ'έστι πολλώ άρχαιοτέρα ημών

ό 'Ιππόλυτοξ (του 'Ιππόλυτου)
ϊππους δε Ίππόλυτον άναθεϊναι τφ θεώ ή στήλη φησίν: «Τππόλυτοξ
ανέθηκεν είκοσι ν ϊππου; τώ
φησιν εϊκοσι ν.» θεώ»

275 Ό δε Φίλιππος, «τίνα Ίππόλυτον λέ-

γεις, ω ίερεϋ:» έφη, Ό μεν ούν ίερεύς,

αυτφ θαυμάσω; έμβλέπων: «Τί λέγεις, ω

παϊ: άρα τώ δντι άγνοευ; τίς έστι ν ό

Ίππόλυτοξ: 'Αλλ'έγώ τον μϋθον διηγή-

280 σομαι. "Ακουε δη ούν.»

«Ό μεν ούν Θησευι; στρατευσάμενος

έπ] Άμαζόνας ήρπασεν μίαν αυτών, ή Άμαζών (τήξ Άμαζόνος)

ονόματι Ίππολύτην, εξ ης έσχε παϊδα ή 'Ιππολύτη (τή; 'Ιππολύτης)

Ίππόλυτον. Μετά δε ταύτα, την πρότερον

δια - λόω = λόω
285 διαλϋσάμενοξ έχθραν, άγεται γυναίκα διαλ ϋσάμενοξ Ί11ν έχθραν προς
τον ΜΙνωα
Φαίδράν, την Μίνωος θυγατέρα. Φαίδρα

δεικνύ; indicαl1do, 1110-

strαndo

59
Capitolo χνιιι

δε έρά του Ίππολ ύτου, του εκ της Άμα­

ζόνος παιδόξ του Θησέως, και αίτεϊται

συν-έρχομαι γυναικί = παρ'αυτοϋ συνελθεϊν εαυτή. Ό δέ, μισών

καθεύδω μετά γυναικόξ
ή συν-ουσία (της συνουσίαξ) : πάσα; γυναϊκαξ, την συνουσίαν έφυγεν. 290
το άμα καθεύδει ν
« συν + είμι) Ή δε Φαίδρα, κατασχίσασα τας του
κατασχίζω = διακόπτω
ό θάλαμος (τού θαλάμου) : θαλάμου θύρα; και τας έσθήταξ ρήξασα,
δπου ό ανήρ και ή γυνή αυτού
άμα καθευδουσι ν έκάλεσε τον Θησέα, και είπε δτι ό
ή έσθή; (τή; έσθήτοξ) =
ό πέπλος Ί ππόλ υτος έπειράσατο βιάζεσθαι αυτήν.
βιάζομαι : ρώμ n τε και ύβρει
γυναίκα αναγκάζω συνελθεϊν Θησευ; δέ, πιστεύσω; τη ψευδεϊ γυναικί, 295
μοι

ου μόνον τον υίόν εκ της πατρίδος έξήλα­

σεν, αλλα και ηύξατο Ποσειδώνι Ίππό-

Ί
,Ι

λυτον διαφθεϊραι.

ταχύς, -εϊα, -ύ < ταχέως "Επεμ ψε ούν προ; τον υίον ταχύν τινα

αγγελον. Ό δε τον 'Ιππόλυτον ηύρε παρά 300

τραχυξ, - εϊα, - ύ Η όμαλός τη τραχεία άκτή παρασκευάζοντα τήν

θ'άμαξαν και του; ταχεϊξ ϊππους. Ώς δε

ό νέος ήκουσε παρά του ταχέος αγγέλου

δτι ό πατήρ έξελαυνει αυτόν, μάλα λυ­

πεϊται μέν, πείθεται δε τφ πατρι ούτω 305

βουλομένφ, "Δει γάρ," είπε, "πείθεσθαι

τοϊ; του πατρόξ λόγοις, και ει τραχείι;

ρήξασα stΓacc'ίandο, dopo

αναe stracciato

60
 Capitolo χνιιι

φαίνονται. ουκέτι ούν έξεστί μοι εις την

πόλιν, καίπερ ήδεϊαν ούσαν, κατιέναι." κάτ-ειμι = έπ-άν-ειμι « είμι)

ήδύς, - εϊα, - ύ < ήδέως
310 Ταϋτ'είπών επέβη επί την άμαξαν, και δια ταχέων = ταχέως
δια ταχέων λαβόμενος χερσι των ήνιών αί ηνίαι (των ηνιών) = οί
ρυτηρες
των ϊππων, αυτοί»; τ'ήλασε και τφ κέντρω

έκέντησεν. Οί δε πρόπολοι, μάλα λϋπού­

μενοι και αυτοί, δια της τραχεία; και

315 χαλεπή; όδοϋ ήκολουθησαν αυτφ, βρα­

βραδύς, -εία, -ύ Η ταχύς
δείξ όντεξ, δπισθεν τή; άμάξης. Ούτω μεν

ούν έβάδιζον παρά την θάλατταν.

Έξαίφνης δε ήκουσαν βαρύν τι να ψό­

φον, ώς βροντήν Διός, μάλα φοβερόν. Και

320 έπειτ'άνώδησε τα κύματα ώστ'έκρυπτέ άν-οιδέω

τ'Τσθμόν και την τραχεϊαν πέτραν 'Ασ­ τήν ... πέτραν 'Ασκληπιού
= την Έπίδαυρον
κληπιοϋ: και εκ της βαθείας θαλάττης (cfr. Euripide, /ppo/ito, verso 4(7)

έξέπεμψ'ό Ποσειδών ταϋρον μέγιστον,

άγριον τέρας. Εύθυ; δε δεινό; φόβος τοϊ; το τέρας : το θηρίον το φοβερόν

325 ταχέσιν ϊπποις εμπίπτει, και ουδέν τφ

δεσπότη πειθόμενοι, βία φέρουσι τρέχον­ ή βία (της βίας) : ή ρώμη άμα
τη ύβρει
τες την άμαξαν: τον δ'Τππόλυτον πεσόντα

έλκουσιν ήνίαις έμπλακέντα δια τρα-

βαρύς. βαρεία, βαρύ g}'a- έμπλακέντα ίnψίgΙίatο

ve, basso. pnJ.fondo (di (nelle...)
suoni)

61
CapitoIo χνιιι

χειών πετρών: ουδ'οί δούλοι οι ήκολου-

παρα-καλέω θουν, βραδεϊξ δντεξ, αυτώ παρακαλοϋντι 330

βοηθεϊν έδύναντο, καίπερ μάλα βου­

λόμενοι. Τέλος δέ, έν τ4) των ϊππων ταχεϊ

δρόμφ, αί ήνίαι ελύθησαν. Οί δε πρόπολοι

προσδραμόντες ηυρον τον δεσπότην μόλις

έμπνέοντα έτι: μετά δε ου πολυν χρόνον 335

ό τάλαι; απέθανε.

Ή δε '/Αρτεμ ις τώ Θησεί έπήγγειλε δτι

άν-αίτιοξ, -ον Η αϊτιος άναίτιος ην ό υίός. Ό δε 'Ασκληπιόι; έκ

(άν- =: ά- dαvαnti α vocαle : ου ...)
άνήγειρεν αυτόν θανάτου άνήγειρεν: ό γαρ θεόι; πάντα

ποιεϊν δύναται.» 340

Ταϋτ'είπών έσίγησε ό ίερεύς. Ό δε πα­

τήρ του παιδός «Κάλλιστος μεν ό μϋθοξ,

ω ίερεϋ: δήλον δέ έστιν ΟΤΙ ό θεο; δυνα­

τώτατος. Δει δε νυν ήμας οϊκαδ' έπανιέ­

ναι. Αύριον δε αύθυ; ϊμεν προ; το ίερόν, 345

και &λλα δώρα τφ θεώ δώσομεν. Χαίρε

πολλά, ω ίερεϋ μεγάλου θεοϋ.»

«Χαίρετε και 'δμεις, ώγαθοί,» ό ίερευ;

ελύθησαν ·si $ciolsero

62
,
ι
i.'

άποκρινάμενο; είπεν. 'Έπειτα δέ, πρό; τον

Capitolo χνιιι

J 350 Φίλιππον βλέψαι;: «Δει δε και ήμας

σπεύδειν, ω παϊ, Κινδϋνεύει γαρ ό σο; κινδϋνεύει σ'έπιμένειν : κατά

το είκόξ επιμένει σε
πατήρ σ'έπιμένει.ν πολύν ήδη χρόνον. επιμένω = μένω

~Αρα ου βούλει άγγεϊλαι αυτφ ΟΤΙ ό θεός,

ευμενή; προσελθών σοι, σ'υγι 11 έποι ησεν;»

355 Ό δε Φίλιππος, «μάλιστά γε, ω ίερεϋ,»

έφη: «ουδέν γαρ μείζον εύχομαι γενέσθαι

μοι 11 αύθ«; τον πατέρα ίδε ϊν και

άσπάσασθαι, Τί ούν έτι διατρϊβομεν: Δει

γαρ ήμας ταχϋ σπεύδει ν προ; αυτόν.»

Ο ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ (β)

~o Τον δε Δικαιόπολιν η~ρoν προ του

καταγωγίου καθήμενον, Ό δε ώς είδε τον

παϊδα βεβαίως βαδίζοντα και βλέποντα,

ανέστη και προσδραμών ήσπάζετο αυτόν ό Δικαιόπολιξ ασπάζεται τον

Φίλιππον
καί, «ω φίλτατε παϊ,» έφη, «άρα άληθώι;

365 άρω σε υγι 11 δντα; ~ Αρα άληθώι; ήκέσατό

σοι του; όφθαλμου; ό θεόξ; Δει πλείστην

χάρι ν τώ ,Ασκλ ηπιώ άποδοϋναι.» Και

63
Capitolo χνιιι

πρόξ τον ίερέα τρεψάμενος «" Αρ'έξεστι

θυσίαν ποιεϊσθαι: -;- Αρ'έξεστι και άγαλμα

άναθεϊναι τφ θεφ:» Ό δε ίερεύς «Πώι; 370

γαρ ού; "Εξεστί σοι. ';' Αρα βούλει και μνη­

μείον τή; άκέσεω; άναθεϊναι εν τώ ίερώ;

Συ μεν γαρ τρεϊξ δραχμάξ μοι παράδος,

το μνημείον (του μνημείου) < f-yCn δε θυσίαν ποιήσω και μ νημεϊον

μνήμη
άναθήσω υπέρ σοϋ.» Ό δε Δικαιόπολις 375

οίμώξαξ «Τρεϊξ δραχμάξ λέγεις; Φεϋ της

ή δαπάνη (της δαπάνης) : δαπάνης.» Ό δε ίερεύς «Ουδέν λέγεις, ω

το άργϋριον δ δει παραδιδόναι
του; βουλομένους ώνεϊσθαί τι άνθρωπε: ου γαρ μεγάλη ή δαπάνη. την

γαρ θυσίαν ποιήσω έπί μιά δραχμη, το

δε μνημείον άναθήσω έπί δυοϊν. Δός μοι 380

ούν τρεϊξ δραχμάξ, ει βούλει με ταύτα

J
.
ποιήσαι.» 'ο δε Δικαιόπολις· «'Αλλα τρεϊ;

δραχμάξ ουκ έχω ανήρ γαρ πένης είμί,

άρκέω : άλ«; ειμί -;- Αρα δύο σοι άρκοϋσιν:» Ό δε ίερεύς

«Τϊστω δύο άρκοϋσι ν, ει μη πλέον έχευ;.» 385

Ό μεν ούν Δι καιόπολ ις δύο δραχμάξ

παρέδωκεν, ό δε ίερεϋ; τον ύπηρέτην

ό άλεκτρυών καλέσας εκέλευσεν αλεκτρυόνα ενεγ-

(του άλεκτρυόνοξ)

64
 Capitoio χνιιι

κεϊν, και ηγησάμενος αυτοίξ πρόξ τον

390 βωμόν την θυσίαν έποίησεν.

Ό δε Φίλιππος, «άλλα δει και έμέ,»

έφη, «δούναι τι. τφ γαρ θεώ είπον ΟΤΙ

του; έμουι; άστραγάλουξ δώσω. 'Ιδού,

τούτους λαβών άνάθεξ τφ θεώ και γράψον (ανά- )θες < (άνα- )τίθημι
(αor. ίnψ.)
395 έν τφ μ νημείφ, εϊ σοι δοκε ϊ, ΟΤΙ ό θές
θέτε
Φίλιππος τούτους του; αστραγάλου; τφ

'Ασκλ ηπ ιώ άνέθηκε μεγίστην χάρι ν

"' έχων.» Ό δε ίερεύς «Άλλα ήδέως ταύτα

Ι ποιήσω· χαιρήσει γαρ ό θεόι; τούτους

:~ 400 δεξάμενος. Άλλα νυν γε δει υμας οίκαδε

~, πορεύεσθαι. >ΙΑγε δή, ακολουθήσω ϋμϊν

προ; τας πύλας.»

Έν φ δε πρόξ τας πύλας έβάδιζον, ό

ίερευ; τφ Δικαιοπόλιδι, «συ μέν,» έφη,

405 «έν ταϊ; Άθήναις νεωστι παρήσθα: είπέ νεωστί Η έκ πολλού χρόνου

μοι ούν, πώτ; εχει τα πράγματα; Πότερον

πόλεμος έσται προ; του; Λακεδαιμονίουξ

65
Capitolo κνιιι

11 είρήνην δυνήσεσθε σώζειν: Δήλον γάρ

έστι ν δτι οί Κορί νθιοι τοϋι; Λακεδαι­

ότρϋνω :=; ελαύνω μονίους εις πόλεμον ότρύνουσιν, έχθροι 410

δντετ; τού; ,Αθηναίοις. Τίνα ούν γνώμην

ή διαφορά (τή; διαφοράξ) :=; εχεις; -τ- Αρα δίκας των διαφορών έθελή­
ή εχθρα (Η ή όμόνοια)
δίκαι; δίδωμι διαφοράξ : σουσι διδόναι 11 πολέμω τας διαφοράξ
διαφοράν επι-τρέπω τινί, ώς
διαλϋσομένω διαλ ϋσονται μάλλον 11 λόγοιξ:»

πάλαι Η νεωστί Ό δε Δικαιόπολιξ «Πάλαι μεν εχθροί 415

είσιν οί Κορίνθιοι και ήμίν έπιβουλεύ­

ουσιν, δμως δε πόλεμον ου ποιήσονται οί

Λακεδαιμόνιοι' άει γαρ ήσυχάζουσι, το

το κράτος (του κράτουξ) = των Άθηναίων κράτος φοβούμενοι.» Ό δε

ή ρώμη
ίερεύς «ΆλλΌυ δήπου φοβοϋνται του; 420

Άθηναίους οί Λακεδαιμόνιοι' έστι γαρ

στρατό; αυτοϊ; τε και τοϊ; συμμάχοις

μέγιστος δή, φπερ ου τολμήσουσιν οί

'Αθηναίοι αντέχειν κατά γήν.» Ό δε

Δικαιόπολις άποκρινάμενο; είπεν «Αλ),' 425

κρατέω (+ gen.) : δεσπότης ήμεις της γε θαλάττης κρατοϋμεν, ώστε

ειμί, άρχω « κράτοξ)
πλέονα έχομεν τα του πολέμου' πλείστα

δίΚ'άς δίδωμι ricorro αΙ

giudizio (di qualcunoJ,
sottopongo (una contesa)
a un arbitrato

66
, μεν γαρ χρήματά έστιν ήμϊν, πλεϊσται δε
Capitolo χνιιι

νήει;: ούκουν δυνήσονται ήμας βλάπτειν ούκουν = ουκ ούν

430 ουδέ μακρόν πόλεμον νικήσαι, οϋδ'ούν

τολμήσουσιν ήμϊν έπιστρατεϋσαι.» Ό δε

γέρων' «Συ μεν δήλο; εί τη τε ση πόλει

μάλα πιστεύων και τφ κράτει αύτή.; Δια συ δήλοτ; ει πιστευων = δήλόν

έστιν δτι συ πιστεύεις
τούτο μέντοι, ώς έμοιγε δοκεϊ, πόλεμον

435 ποιήσονται οί Λακεδαιμόνιοι, διότι το των

'Αθηναίων κράτος φοβούμενοι ουκ έθελή­

σουσι περιοράν αυτό αύξανόμενον. (ΙΟμως περι-οράω = έάω; άρω δτι

γίγνεται κακόν τι άλλ'ουδέν
δε χαιρήσω έαν συ μεν όρθώι; γιγνώσκων ποιώ

φανήξ, έγώ δε άμαρτάνων.»

440 'Ήδη δε εις τας πυλα; παρήσαν, Χαί­

ρειν ούν τον γέροντα κελευσαντεξ δ τε

Δικαιόπολις και ό παϊ; έπορευοντο.

έαν συ ... φανή; (+ pαrt.)

se si νedrά che tu...

67
Capitolo χνιιι Enchiridion

Enchiridion

Il padre del ragazzo salvato dal morso della vipera

ποπ ericco, ma, volendo esprimere anche con un dono
materiale ίl suo ringraziamento al dio, dice al sacer-
dote: «''Ο έχω, τοϋτό σοι δίδωμι»; e ίl sacerdote
risponde: «Δέχομαι ήδέως όσα συ δίδω9>; rivolto
ροί al ragazzo, gli dice: «Ό πατήρ σου τίθησι τόδε
το άργυριον μισθόν της θεραπεία; της του θεοϋ»,

δίδωμι, «σο» f Le νοοί verbali scritte ία corsivo, e parecchie al-

τίθημι, «πιειιο»
tre che avete trovato nelle letture di questo capitolo,
appartengono a due verbi d'uso comune della co-
niugazione ίη -μι, ο seconda coniugazione: δίδωμι,
«do», e τίθημι, «metto».
ΠΙοτο tema verbale, come quello di parecchi altri
verbi, e alternante, ossia presenta ίl fenomeno del-
Ι' alternanza vocalica ο apojonia: esso οίοέ ha ρίυ
d'una forma, e le diverse forme differiscono l'una
dall' altra per la sola parte vocalica: pensate a λείπ - ω,
aor. ΙΙ ε-λιπ-ον (ι v. alternante λειπ-/λιπ-), a
φεύγ-ω, aor. ΙΙ ε-φυγ-ον (t. v. alternante
φευγ-/φ~γ-), ο, per citare infine un verbo che avete
appena studiato, aεί-μιfί-μεν (1. v. altemante εί-/ί-).
Τ. v. altemante: Ιτι particolare, ίl tema verbale dei nostri due vcr-
δω-/δο­
θη-/θε-
bi ha due forme (ο gradi apofonici), una con vocale
lunga e l'altra con vocale breve (apojonia
quantitativa): δm-ΙδQ-; θn-Ιθg-.
Come potete veder vοί stessi negli specchietti
della pagina affianco, ί due gradi del tema verbale
s' alternano ίη questo modo: 1) nel presente e
nell'aoristo, ίl grado lungo (δω-, θη-) compare solo
nel singolare dell 'jndicativo attivo, mentre tutte le
altre voci mostrano ίl grado breve (δο-, θε-); 2) Ι'ίπι­
perfetto deriva tutto dal grado breve, eccezion fatta
per la Ι singolare attiva di τίθημι (έτίθην); 3) infine,
ίΙ futuro ha ίΙ grado lungo (δiliσω, θΏσω).

Il raddoppiamento del prcsente: Ιη δί - δω - μ ι e τί - θη - μ ι notate ίl raddoppiamen-

fu- δω - /fu- δο­ to del presente, che consiste, come sapete, nel pre-
n-θη-/n-θε-
mettere al tcma verbale la sua prima consonante sc-

68
Enchiridion Capitolo κνιιι

guita da uno ι (ricordate l1-γνώ-σκω e Υ1-γν-ομαι):

t. ν. δω-/δο-, t. ρ. δι-δω-/δι-δο-; t. ν. θη-/θε-, t. ρ.
τι - θη - /τι - θε -. Ν aturalmente, ίΙ raddoppiamento del
presente compare solo nel presente e nell'imperfet-
to (ί due tempi che derivano dal tema del presente).
Υί sarete forse gia chiesti: perche allora Ίίθημι e La legge del Grassmann:
ηΟΩ *f1ίθημι? Il teta e una consonante αspirαtα (nel- *.eί.eημι > Ίί.eημι

la pronunzia classica, diversa da quella scolastica

moderna: ν. νοΙ Ι, ρ. 436, 3), e ίΙ greco ηΟΩ ammet-
te, ίη genere, due aspirate ίη due sillabe consecutive,
sicche la prima perde l'aspirazione: qui, ίΙ θ diventa
τ: *f1ι-f1η- > τι-θη-. Quest'importante legge di fo-
netica storica e nota come legge del Grαssmαnn (dal
nome dello studioso tedesco che, nell 'Ottocento, la
formulO).

Osservate le desinenze di δίδω - ς e di διδό - ναι δίδωμι: forma attiva

(-ναι, ηΟΩ -έναι come ίη ί-έναι); δίδου e contratto Presente
da "δίδο-ε, οίιο ha la terminazione dei verbi ίτι -ω lndicativo
δί-δω-μι
(per esempio λυ-g). Nelle altre voci dell'jndicativo δί-δω-ς
δί-δω -σι(ν)
e dell 'imperativo ritrovate le stesse desinenze delle
δί -δο-μεν
voci conispondenti d'είμι. δί-δο-τε
Per eccezione alla regola generale secondo la δι-δό-ασιιν)

quale nel verbo Ι' accento e regressivo, ossia cade ίl lmperativo

δίδου « *δί-δο-ε)
ρίυ indietro possibile, gl 'infiniti attivi dei verbi ίη δί-δο-τε
-μι sono accentati sempre sulla penultima: notate lnfinito
infatti διδόναι, come igval e, ρίυ avanti, τιθέναι. δι-δό-ναι

Quanto ai participi attivi, 1'accento νί cade sempre Participio

διδούς, διδοϋσα, διδόν
sull 'ultima (se si considera ίΙ nominativo singolare (gen. δι-δό-ντ-ος, διδούσης,
maschile): διδούς, tmv, τιθείς (ρίυ avanti) ecc. δι-δό-ντ-υξ, ecc.)

Abbiamo detto, e 10 vedete vοί stessi, che ί verbi lmperfetto

έδίδουν « *ε-δί-δο-ο-ν)
ίη -μι ηΟΩ hanno, ίτι genere, la vocale congiuntiva
έδίδου; « *ε-δί-δο-ε-ς)
-0-/ -ε-; nel singolare dell 'imperfetto di δίδωμι essa εδίδου « *ε-δί-δο-ε)
ε-δί-δο-μεν
pero, eccezionalmente, compare, e si contrae coll' ο
ε-δί-δο-τε
finale del tema: *έδίδοον (come ελϋον) > έδίδουν ε-δί-δο-σαν
ecc. Ιη έδίδοσαν notate la stessa desinenza d'ησαν
(e d'l1σαν da εΙμι).

69
Capitolo χνιιι Enchiridion

Aoristo Quanto all' εοτίειο, notate che ίΙ singolare dell 'ίη­

lndicαtiνo
ε-δω-κα
dicativo 11a sostanzialmente la struttura d'un aoristo
ε-δω-κα-ς primo sigmatico (confrontate infatti ε - λϋ - σα, - σα - ς,
ε-δω-κε(ν)
-σε[ν]); solo, ίΙ suffisso e qui -κ(α)- anziche -σ(α)-:
ε-δο-μεν
ε-δο-τε si parla ροιτίό d'aοήstο cαppdtico (da «cappa», κ).
έ-δο-σαν
Ιυ tutte le altre voci le terminazioni sono aggiunte
lmperαtiνo
δό-ς direttamente al tema verbale, senza ne suffissi υό νο­
δό-τε cali congiuntive; si tratta dunque, ίη sostanza, di voci
lnfinito
δούναι « *δο-έναι) d' αoristo terzo. Confrontate infatti, per eselllpio,
Pαrtίcipio έ-δο-σαν con έ-βη-σαν: la struttura delle due voci e
δούς, δοϋσα, δόν (gen. δό - ντ - ος,
δούσης, δό-ντ-ος, ecc.) la,.stessa: aumento + tema verbale + desinenza.
Notate δό-ς, con una desinenza d'imperativo -ς
δίδωμι: forma mediopassiva e
per νοί nuova. Osservate anche che il participio ugua-
Presente le a queIlo del presente, levato ίΙ raddoppiamento δι - .
lndίcαtίνο
δί-δο-μαι
δί-δο-σαι Nel presentc mediopassivo, le desinenze (e la ter-
δί-δο-ται
δι-δό-μεθα
minazione - μενος del participio) son tutte identiche
δί-δο-σθε a quelle dei verbi ίτι - ω: confrontate λ όο -1!.lli,
δί-δο-νται λΏε-σθε, λϋε-σθαι ecc.; soltanto, mentre da
ImΡerαtίνο
δί-δο-σο *λΏε-σαι e *λΏε-σο son derivati, ίη seguito a ca-
δί-δο-σθε duta del -σ- intervocalico e contrazione, λΏη e λΏου,
lnfinito
δί-δο-σθαι ίn δίδο-σαι e δίδο-σο ίΙ -σ- invece resta e le
Pαrticipio desinenze son ben visibili.
δι-δό-μενος, -η, -ον

Imperfetto Anche nell 'imperfetto, le desinenze sono uguali

έ-δι-δό -μην
a quelle secondαrie della prima coniugazione (verbi
έ-δί-δο-σο
έ-δί-δο-το ίη -ω): έλϋό-!!ΏΥ ecc.; sennonche ίτι έδίδο-σο αου
έ-δι-δό-μεθα cade ίΙ -σ- intervocalico (divcrsamente da έλύου <
έ-δί-δο-σθε
έ-δί-δο-ντο *έλ ύε - σο). Mancano, naturalmente, le vocali
congiuntivc.
δίδωμι: forma medja Osscrvate del resto che ίΙ presente e l' imperfetto
Aoristo mediopassivi di δίδωμι son perfettamente analoghi
lndίcαtίνο
έ-δό-μην alle voci corrispondenti, che avete gia imparato
~δoυ « *ε-δο-σο) (ν. νοl. Ι, ρ. 424-425), dei deponenti δύναμαι, κειμαι
ε-δο-το
έ-δό-μεθα ed έπίσταμαι.
ε-δο-σθε
ε-δο-ντο
ΙmΡerαtίνο
Anche quelle del medio, come εδομεν ecc., son
δου « *δό-σο) voci d'aoristo tcrzo, che le tcrminazioni νί s'attac-
δό-σθε cano immediatamente al tema verbale. Nell 'indica-
lnfίnito
δό-σθαι tivo notate le desinenze secondαrie: - μην, - σο, - το,
Pαrtίcipio - μεθα, - σθε, - ντο.
δό-μενος, -η, -ον

70
Ellchiridion CapitoIo χνιιι

Diversamente da que1 che accade ne1 presente c

nel1'imperfetto, qui ί! -σ- intervoca1ico del1a desi-
nenza -σο- (d'indicativo c imperativo) cadc c segue
contrazione.
Le νοοί medie di δίδωμι si trovano ίη realta εο!ο
nei suoi composti, come per esempio απο - δίδομαι,
«vendo» (medio d'απο-δίδωμι, «restituisco»).

La coniugazione di τίθημι c, come vedete nelle

tabel1e qui di seguito, affatto ana10ga a quel1a di
δίδωμ ι, e valgono per essa, l11Utiitl.'iJ nnItandl.'iJ, lc stes-
se osscrvazioni. Notate ροτό 1a Ι singo1are del1'ίιη-
perfetto ειιίνο, ε -τί - θΏ - Υ, co1tema verba1e di grado
lungo e senza vocale congiuntiva, assai diversa dun-
que da έδίδουν « *ε-δί-δΩ-ο-ν).
τίθημι: forma attiva
Presente lmperfetto ΑΟ1·ί.~tο
lndicαtίvo
τί.-θη-μι ε -τί -θη- ν ε-θη-κα
τί-θη-ς έτίθε«; « *ε-τί-θε-ε-ς) ε -θη - κα-ς
τί -θη-σιιν) έτίθει « *ε-τί-θε-ε) ε-θη-κε(ν)
τί-θε-μεν ε -τί-θε -μεν ε-θε-μεν
τί-θε-τε ε-τί-θε-τε έ-θε-τε
τι.-θέ-ασιιν) -
ε τί-θε - σαν ε-θε-σαν
lmperαtivo
τίθει « *τί - θε - f.) θέ-ς
τί-θε-τε θέ-τε
lnfinito
τι-θέ-ναι θεϊναι « *θε-έναι)
Pαrticίpio
τιθείς, τιθεϊσα, τιθέν θείς, θεϊσα, θέν
(gen. τι-θέ-ντ-ος, (gcn. θέ - ντ -ος, θείσης,
τιθείσης, τι-θέ-ντ-οξ, ecc.) θέ-ντ-οξ, ccc.)

τίθημι: forma mediopassiva τίθημι: forn1a media

Pre."iente lmperfetto Aoristo
lndicαtivo
τί-θε-μαι ε - τι - θέ - μ ην έ-θέ-μην
τί-θε-σαι έ-τι-θε-σο ~θoυ « *ε-θε-σο)
τί-θε-ται ε-τί-θε-το ε-θε-το
τι-θέ- μεθα έ-τι-θέ-μεθα έ-θέ-μεθα
τί-θε-σθε ε - τί - θε - σθε ε-θε-σθε
τί-θε-νται ε-τί-θε-ντο ε-θε-ντο
lmperαtivo
τί-θε-σο θου « *θέ-σο)
τι-θε-σθε θέ-σθε
lnfinito
τί-θε-σθαι θέ-σθαι
Pαrtίcipio
τι-θέ-μενος, -η, -ον θέ-μενοξ, -η, -ον

71
Capitolo χνιιι Enchiridion

ΙΙ futuro di δίδωμι e τίθημι Il futuro di δίδωμι e τίθημι, δ.Ql-σω e θΏ-σω (dal

grado lungo del tema verbale), e regolare, si coniuga
οίοό come λύσω.

Ι significati d'αυτός, αυτή, αυτό Fin dai primi capitoli di questo corso avete ίυ-
contrato del1e forme ιί'αύτόξ, di cui avete ροί stu-
diato (nel ιν capitolo) la declinazione; ora, ί molti
esempi trovati nel1e letture ρίυ recenti οι danno Ι' oc-
casione di riflettere ιια ρο' piU attentamente sui suoi
diversi usi e valori.
,.
a) Giiι
sapete che Ι' αccusαtivo, ίΙ genitivo e ίΙ
dαtivo d'αυτός son molto spesso usati col valore di
pronomi Ρer:ωnαlί di terza persona (come ίη latino
le forme σοττίεροικίοαι! d'is e ille): Είδον αυτά; =
Le vidi = VΙdϊ eαs (illαs).
Il genitivo αυτοϋ, αύτης, αυτών Ιιε lnolte volte
ίΙ valore d'un pos8essivo: «di Ιυί, di lei, di Ιοτο» =
«suo, Ιοτο»: ό κύων αυτού = «ίΙ suo cane» = cαnis
eius; ό κύων αυτών = «illoro cane» = cαnis eorum.
Ιτι tal caso ί gcnitivi d' αύτός, come ίη latino eius,
eorum, eαJ"Um, han senso non riflessivo, ossia si ri-
feriscono a pcrsone diverse dal soggetto del1a frase
ίη cui si trovano: "'Ή Μυρρίνη είδε τον παϊδα αυτή;
= Μiπίna vide ίΙ suo figliolo (= ίΙ figliol0 di lei, cioe
di qιιαlche αltrα donnα) = Myrrhinα vϊdίt jllium eius.

Con valore riflessivo, cioe con riferimcnto al sog-

getto del1a frase (latino suus, -α, -um), s' adoperano
invece ί genitivi dcl pronome r~flessivo di terza per-
sona, έαυτου, έαυτης, έαυτων: "'Ή Μυρρίνη είδε
τον εαυτή; παϊδα = Μiπίna vide ίl SLlO (ίl proprio)
figliolo (= αΠα letterα, ίl figliolo di se stessα, cioe di
Μ, dunque Fίlippo) = Myrrhinα vϊdίtjlΙίum suLlm.

Come potete notare confrontando tra loro le due

frasi qui sopra, ί genitivi d' αύτός c quelli del rifles-
sivo differiscono, oltreche per ίl significato, anche
Posizione predicativa: per la collocazione nella frase: mentre ί primi infatti
τον παιδα αυτης/αυτης τον
si metton.filOri del gruppo costituito dall 'articolo e
παιδα
dal suo sostantivo (dopo: τον παιδα αύτης, come

72
Enchiridion Capitolo κνηι

nella nostra frase, ο

anche prima: '1Ή Μυρρίνη είδε
αυτή; τον παϊδα: posizione predicatiνa), ί secondi Posizione attributiva:
τον εαυτή; παϊδα/τόν παϊδα
stan sempre dopo Ι 'articolo (οίοό tra Ι 'articolo e ίl
τον εαυτή;
sostantivo: τον έαυτή; παιδα, come nel secondo
esempio, oppure dopo Ι' articolo ripetuto: '1'Ή
Μυρρίνη είδε τον παιδα τον έαυτήξ: posizione
attributiνa).

b) Sapete gia anche che ίl nominativo d' αυτό;

(singolare: αυτόξ, αυτή, αυτΩ, e plurale: αυτοί,
αύται, αυτά) ha valore enfatico: «ίο stesso, egli stes-
so, ella stessa» e simili: Α υτό; αϊρει τον λίθον =
Egli stesso (proprio lui, lui ίη persona) solleva la
pietra = Ipse tollit lapidenz.
Ma normalmente, ossia quando ηΟΩ abbiano un
particolare rilievo, ί pronomi soggetti εί sottinten-
dono, che (come del resto ίη latino e ίη italiano) la
persona appare gia dalla terminazione del verbo:
Αίρει τον λίθον = (Egli) solleva la pietra = Tollit
lapidem; Του; φίλους άεί φιλήσω = (/0) επιετό
sempre ί [miei] amici = Αmϊcοs semper dϊligam.
(Nell'ultimo esempio notate che ίΙ greco ηΟΩ espri-
me nemmeno ίΙ possessivo quando, comc qui, esso e
chiaro dal contesto.)
Con questo valore enfatico (latino ipse), αυτό; ριιό Αυτό; ίn posizione predicativa e
anche rafforzare un sostantivo, ίη qualunque caso. Esso enfatico (= ipse):
ή παρθένο; αυτή/αυτή ή
si trova allora nella posizione predicatiνa: '1Ή παρθένος
παρθένος αυτή προσήλθε προ; την κρήνην = La = la ragazza stessa, la r. ίn
persona
ragazza stessa (proprio la ragazza, la ragazza ίη per- =puella ipsa
sona, lei e ηοη un altro) s' εννίοίυό alla fontana =
Puella ipsa appropinquiivit adfontem; Ειδον αυτήν
την παρθένον προσιοϋσαν προ; την κρήνην = Vidi
la ragazza stessa che s' avvicinava alla fontana = Vϊdϊ
ipsam puellam adeuntem ad fontem.

c) Quando invece αυτόξ si trova nella posizione Αυτό; ίn posizionc attributiva

significa idcntita (= ϊdenι):
attributiνa, significa identitα: «10 stesso» = «ηΟΩ un ή αυτll παρθένος/ή παρθένος ή
altro» (latino ϊdem): '1Ή αυτη παρθένος προσηλθε αυτή
προς τόν οίκον = La stessa ragazza (cioe: quella = la stessa, Ja medesima, ragazza
= eaden1 jJuella
rammentata prima, ηοη un 'altra) s'avvicinQ alla casa
= Eadem puella appropinquiiνitad domum.

73
Capitolo κνιιι Enchiridioιr

υπ altro gruppo d'aggettivi: Il sacerdote si meraviglia clle Filippo ποπ cono-

ταχυξ, ταχεία, ταχύ
sca la storia d 'Ιρρόίίιο, e gliela racconta. Qucsta sto-
ria c'e stata tramandata da diverse fonti, e ίη parti-
colare da una bella tΓagedίa εοιίιιε da Euripide, uno
dei tre grandi tragediografi ateniesi.
Ν el raccontare ίΙ mito (οίι' cgli evidentemente τί­
ticnc fondato su υιι fatto storico), ίΙ sacerdote usa
varie forme d'alcuni aggettivi d'un ιίρο per νοί nuo-
vo, comc ταχύς, τραχύξ, ήδύς.
Siιrgolare Essi, e gli altri aggettivi che si declinano nello
Μ. F. Ν.
s~esso modo, han tre uscite, una per ogni genere, e
Ν. ταχύ-ς ταχεία ταχύ
V. ταχύ ταχεία ταχύ appartengono alla cosiddetta declίnαzionemistα: nel
Α. ταχύ-ν ταχεϊαν ταχύ
maschile e nel neutro essi seguono οίοό la terza de-
G. ταχtQς ταχείαξ ταχtQς
D. ταχεϊ ταχεία ταχεϊ clinazionc, ncl femminile la prima.
Notate che ίΙ femminile deriva da ιιιι tema αlter­
Plurale
),f. F. Ν. nαnte ίη -α-/-α- (ταχεια-/ταχεια-),sicche si flet-
Ν. ταχgIς ταχεϊαι ταχέα te secondo ίΙ modello di μάχαιρα (ncl singolare, -α-,
V. ταχgIς ταχεϊαι ταχffi
Α. ταχgIς ταχεί~ς ταχέα
come si vede anche dall' accentazione, nei tre casi
G. ταχέων ταχειων ταχέων retti, e - α -, clle ίη quanto puro ηοιι passa a η, nei
D. ταχέσιιν) ταχείαις ταχέσι(ν)
due casi obliqui). Osservate anche che ίl genitivo
plurale femminile e pel~ispomeno: ταχειών.
Questi due caratteri (ι' altelnanza - α -/ - α - nel sin-
golare e ίΙ genitivo pluralc perispomeno) son tipici
dcl femtninile degli aggettivi della declinazione mi-
sta, e Ιί distinguono da quelli della prima classe.
Quanto al maschile e al ηουιω, la Ιοτο flessionc c
paragonabile a quella dci sostantivi neutri di terza
come το άστυ. Notate comllnque che ίΙ genitivo sin-
golarc escc ίη - έΩς, ηοη ίη - εmς come ίη του αστεως
e simili. Un'altra differenza rispetto ai sostantivi
COlne αστυ c che nei casi retti deI neutro plllrale Ia
terminazione ηοη si contrae: confrontate ταχέα con
τα ασΤΏ (contratto da αστεα). Infine, osservate che
anche neI mascl1ile ί trc casi retti (nominativo, vocativo
e aCCllsativo) hanno la stessa terminazione, - εις.
Si declinano nello stesso modo di ταχύς, tra l' al-
tro, qllesti aggettivi: βραδύς, βραδεια, βραδύ, «len-
to»; βαθύς, βαθεια, βαθύ, <φrοfοndο»; βαρύς,
βαρεια, βαρύ, «grave, basso, profondo»; ήδύς,
ήδεια, ήδύ, «dolce»; τραχύς, τραχεια, τραχύ,
«aspro».

74
Ι νerbi greci Capitolo κνιιι

Ι verbi greci

Teffli νerbali ίη -ε-, ίη -α- e ίη -0- (νerbi contrattiJ:

φιλέ - ω, φιλήσω, έφιλησα, πεφίληκα, πεφίλημαι, έφιλ ήθην , «amo»

καλέω (temi verbali: καλε-; κλη-}, καλώ
(ugualc al presente!), έκάλεσα,
κέκληκα, κέκλημαι, εκλήθην,«chiamo»
τιμά-ω, τιμήσω, έτιμησα, τετίμηκα, τετίμημαι, έτιμήθην, «onoro»
πειρά-ω (e πειράομαι: attivo e medio), πειράσω, έπείρασα, πεπείρακα,
πεπείραμαι, έπειράθην, «ρτονο a, cerco di»
χράομαι, χρήσομαι, έχρησάμην, κέχρημαι, έχρήσθην, «consulto (un oraco-
10); uso» (+ dat.)
δηλό - ω, δηλώσω, έδήλωσα, δεδήλωκα, δεδήλωμαι, έδηλώθην, «mostro»

11 greco nell'italίano

Moνendo da parole greche che conose'ete, dite ίl .'Iignificato di queste νoci

italiane:
1) autobiografia
2) autografo
3) autocefal0
4) autonomo
5) autista (come termine di PSiclliatria)
6) automobile.

Che signίjica dunque, e che origine lια, auto-? Troνate νοί ste8si, magari αίιι­
tandoνi con ιιη bHon νocabolario, qιιαΙche altro teI'mine italiano composto
con questo comunissiffZO prejisso, e ditene Ι 'etimologia e ίl signίjicato.
Quanto αΙΙα SHa f01'mazione, ίη che difJeI'iscedalle altre cinque lα parola auto-
mobile?
Notate che si dice autος.efal0, col c: confrontando φte8tα parola, per esempio,
con -C.ίς.ΙόΡe (da Κύκλωψ), ς.entrο (da κέντρον), ς.ίς.Ιο (da κύκλος), ς.οsmο
(da κόσμος), che regola ne potete ricaνare rigHardo alle ['orrispondenze, nei
grecismi della nostra lingHa, tra lettere greche e lettere italiane? SapI'e8tefar
qHalche altro esempio della stessa COI'rispondenza?

Esercizio 18a
Troνate, nei brani di lettura αΖ! 'ίηίΖίο di questo capitolo, le νoci dei νerbi
δίδωμι ο τίθημι ο dei loro composti, analizzatele e traducetele.

75
 Capitolo χνιιι Esercizi

Esercizio 18b
Anαlizzαte e trαducete le νoci νerbαli che seguono:
1. έδίδου 6. δίδως 11. ετίθεντο
2. τίθεται 7. έδίδοτε 12. δου
3. δίδοσθαι 8. τιθείς 13. διδόασιιν)
4. θεϊναι 9. έδωκαι; 14. τίθης
5. διδοϋσα 10. έθεσαν 15. έδίδοντο.

Esercizio 18c
Volgete qLleste voci νerbαli: le prime cinque, nell 'αoristo; le cinque successi-
νe, nel presente; le Llltime ciιιque, nel medio.
1. δίδου 6. έθεσαν 11. διδόασι(ν)
2. τίθεσο 7. θεϊναι 12. έδοσαν
3. διδόντα 8. δόσθαι 13. θές
4. τιθέμενος 9. δούς 14. δόντες
5. διδόναι 10. έθεντο 15. έθηκεϊν)

Esercizio 18d
Leggete α νoce αltα e trαducete:
1. Ό γέρων ουκ ηθέλησε το αργύριο ν τφ ξένω δούναι.
2. Οί παϊδεξ, της μητρόξ σϊτον δούσης, ευθυι; ήσθιον.
3. Ό δεσπότης τον δοϋλον έπεμψεν ώς το άργυριον ημϊν άποδώσοντα.
4. "Ιμεν ώς αίτήσοντες τον βασιλέα ϋμϊν βοηθεϊν.
5. Χάριν τφ θεώ άπόδοξ: έσωσε γαρ ήμας.
6. Ό αυτουργό; τον φίλον ητησε τον κυνα άποδοϋναι.
7. Συ μεν δός μοι τον οίνον, έγώ δε δώσω σοι τον σϊτον.
8. Ό πατήρ εύμενώξ γελάσω; τώ παιδί τον κυνα έδωκεν.
9. Οί ίκέται παρά τώ βωμώ καθήμενοι χάριν τφ θεώ άπέδοσαν,
10. Ό θεόξ τας χεϊραξ τοϊι; του παιδόξ όφθαλμοϊξ έπιθείξ απέβη.

Esercizio 18e
Trαducete in greco:
1. Il comandante (della nave) dette ίΙ denaro al marinaio.
2. Avendo reso grazie al dio, le donne tomarono a casa.
3. T'ho ordinato (usαte l'αoristo) di metter l'aratro nel campo e di dar del
cibo ai bovi.
4. Tu porta le vele dentro (ιIsαte εΙστίθημι) alla nave, e ίο (ci) ροιτετό dentro
ί remi (ή κώπη).
5. Ε chiaro che queste donne σοιι han dato (αorίsto) punto denaro a questo vecchio.
6. Dopo ο) aver pagato tre dramme al capitano, ί forestieri s'imbarcarono
(= entraron nella nave).

76
Esercizi Capitolo χνιιι

Esercizio 18/
Leggete α voce alta e traducete:
1. Οί πολέμιοι ου τολμήσουσι τα αυτά αύθυ; πράξαι.
2. Ή γυνή τα χρήματα τω ίατρώ παραδοϋσα οϊκαδε επανήλθε τf! αυτή όδώ.
3. Αυτό; ό βασιλευξ είτ; την άγοραν είσιν ώς ταύτα τώ δήμω άγγελών.
4. Χρή σε τώ θεώ αυτώ χάριν δούναι.

Esercizio 18g
Traducete ίη greco:
1. Ι marinai stessi temevano la tetnpesta.
2. Navigammo verso la patria nella stessa nave, οίι'ετε veloce e grande.
3. Il contadino spinge gli stessi buoi su per Ι' aspra via.
4. ManderG da (παρά + acc.) te iltnessaggero stesso a dirti quel clle tu dcvi
fare (= che cosa bisogna che tu faccia).

Leggete questo brano (tratto, con adattamenti, da Erodoto, ΧΙ. 13, 19, 20,
50-51, 63-65), ροί rispondete alle domande.
Erodoto sta raccontando lα battaglia di Platea, della primavera (leI479.

Η ΕΝ Τ ΑΙΣ ΠΛΑΤ ΑΙΑΙΣ ΝΙΚΗ

Ό δε Μαρδόνιος μαθών δτι οί Λακεδαιμόνιοι ήδη στρατεύονται, τας
'Αθήνα; έμπρήσαξ και πάντα τά τε οικήματα και τα ίερα διαφθείραξ,
είτ; την Βοιωτίαν ύπεξεχώρει. Οί μεν ούν Λακεδαιμόνιοι προϊόντες εις
την 'Αττικήν άφικοντο, οί δε 'Αθηναίοι διαβάντες εκ της Σαλαμϊνοξ τοϊι;
Πελοποννησίοις συνεμίγησαν.

[εμπρήσαςΡαrt. dell 'aor. d'έμπίμπρημι, ((doIuoco α, incendio» οίκημα abi-

tazione, dimOl"a υπ-εκ-χωρέω mz' ritiro συνεμίγησαν sz' riunirono]

1. Che venne a sapere Mardonio?

2. Cosa fece egli allora ίn Atene? Ε ροί?
3. Che fecero gli spartani e gli ateniesi?

'Επεί δε εις την Βοιωτίαν άφικοντο, έγνωσαν δτι οί βάρβαροι επι τφ

'Ασωπώ ποταμώ στρατοπεδεύονται'άντετάσσοντο ούν έπί λόφω τινί. Ό
δε Μαρδόνιος, ώς ου κατέβαινον εις το πεδίον οί "Ελληνεξ, παν το ίππικόν
έξέπεμψεν έπ'αυτοίκ; Οί δε 'Έλληνες τό τε ίππικόν έώσαντο και αυτόν
τον στρατηγόν άπέκτειναν, ώστε έθάρρησαν πολλώ μάλλον. Μετά δε
ταύτα έδοξεν αύτοϊξ καταβήναι πρόξ τας Πλαταιάς. Οί δε βάρβαροι,
μαθόντες ΟΤΙ οί "Ελληνές είσιν εν Πλαταιαϊξ, και αυτοί έκεϊσε έπορευ­
οντο. Ό δε Μαρδόνιος τον στρατόν έταξεν ώς μαχούμενος.

77
 Capitolo χνιιι Esercizi

[' λσωπός Asopo στρατοπεδεύομαι 111 'aCCal11pO, sto accampato

άντι - τάσσομαι (= άντι - τάττομαι) ιηί SCllieI'O dirinιpetto το πεδίον pianura,
ρίαnο το ίππικόν cavalleria έώσαντο I~espin5Jero αί Πλαταιαί Platea έταξα,
aor. di τάττω, «ordino, schiero»]

4. Che vennero a sapere gli ateniesi c gli spartani alloro arrivo ίη Beozia?
Ε che fecero allora?
5. Che cosa fece Mardonio qnando s'accorsc che ί greci ηοιι volevano scen-
dere ίη piano a οουιοετιοτε?
6. Che accadde alla cavalleria di Mardonio e al suo comandante?
, ί greci? Ε che fccero ί barbari?
7. Che decisero di fare allora

'Ένδεκα μεν ούν ημέρα; έμενον, ουδέτεροι βουλόμενοι μάχης άρξαι

τη δε δωδεκάτη τφ Παυσανία έδοξεν αύθυ; μεταστήναι: άμα μεν γαρ
σίτου έδέοντο και ϋδατος, άμα δε κακά έπασχον υπό του ιππικού άει
προσβάλλοντος. Νύκτα ούν μείναντες έπορευοντο, 'Επεί δε εγένετο ημέρα,
ό Μαρδόνιος είδεν το των Έλλήνων στρατόπεδον έρημον ον' του; ούν
'Έλληνας δρόμφ έδίωκεν. Και πρώτον μεν οί βάρβαροι του; Άθηναίους
κατέλαβον, οϊ άνδρειότατα μαχόμενοι το ίππικον έώσαντο. 'Έπειτα δε ό
Μαρδόνιος τοϊ; Λακεδαιμονίοις ένέπεσεν, και καρτερά εγένετο μάχη.
'Επεί δε αύτόι; ό Μαρδόνιος άπέθανεν, οί βάρβαροι τρεψάμενοι εις το
στρατόπεδον ουδενί κόσμφ έφυγον.

[ουδέτεροι ne gli uni ne gli altI'i άρχω conzinciare (+ gen.) τη δωδεκάτη,

sottinteso ημέρα ό Παυσανία; Pau5Jαnia (ίl comandante 5Jpartano dell 'e5Jer-
cito greco) μεταστήναι canlbiar P05Jizione έδέοντο n1ancavano, avevan bi5Jo-
gno (+ gen., «di») το στρατόπεδον accanιpamento έρημοξ, -ον de8erto δρόμω
di corsa καρτερός, - <1, - όν forte, violento, terribίle]

8. Che decisione prese infine Ρειιεέιιίε? Ε per che motivi?

9. Οί che cosa s'accorse dnnquc Mardonio ίΙ giomo dopo? Ε che fcce allora?
1Ο. Come combattcrono gli atenicsi? Che esito ebbc quclla battaglia?
11. Che accadde ροί quando Mardonio ειιεοοό gli spartani?
12. CI1C fecero ί barbari quando Mardonio fu ucciso?

Esercizio 18h
Traducete ίη greco:
1. Gli spartani, insegucndo ί barbari verso ίΙ (Ιοτο) accarnpamcnto, dettero
l'assalto al vallo, ma υου 10 potevan prendere.
2. Quando gli atenicsi vennero ίτι aiuto (vengo ίη aiuto = βοηθέω), ί barbari
αοτι fuggirono, ma combatterono (= combattevano) coraggiosamente.

78
Esercizi Capitolo κνιιι

3. Ε
infine ί greci scalarono ίΙ (= saliron sul) vallo, e ί barbari fuggirono
senz'alcun ordine.
4. Dopo la battaglia, Pausania, ch' era (Hsate ίl ραι'tίcίΡίο) ίΙ duce degli
spartani, eresse lui stesso un ηιοαιυηοαιο οοιηηιουιοτειίνο (μ vημεwv) a
Delfi:
Έλλήνων αρχηγό; (= dHce) έπει στρατόν ώλεσε (= distrιιsse) Μήδων,
Παυσανία; Φοίβω (= α Febo Apollo) μνήμ'άνέθηκε τόδε.

La formazione delle parole

Da/ signίficato, che ν 'e noto, della prilna paro/a d 'ogni serie I'icavate qιtello
delle a/tre.

1) δίδωμι (1. v. δω-/δο-), ή δόσις, άποδίδωμι, ένδίδωμι, παραδίδωμι

2) προδίδωμι (<<tradisco»), ό προδότης, ή προδοσία
3) τίθημι, άνατίθημι, έπι τίθημι, συντίθημι

Sapreste indicare ιιη verbo /atino clle corrisponde, sia per lα formazione sia
per ίl signίficato, α/ greco προ-δίδωμι?

79
 Capitolo χνιιι
Spαrtα
erso la finc del ΧΙΙ sccolo a. C.
V la Grecia, dovc la civilta ηιίοοηόε
(ν. ρ. 120) stava gia attravcγsando ιιιιε
crisi gravissima, dovctte sl1bire la di-
struttricc invasionc dci dori, alla ηιιε­
le seglli υιι pcriodo oscuro di dccadcn-
za. Ι dori, tribu provenicnti da regioni
vicine ai limiti settentrionali delll1on-
do ellcnico d' alloIa, parlaΛlano ιιη
idioma ancll' csso grcco ιηε alquanto
diffcrentc da qucllo degl 'indigcni, ίΙ
dialetto dorico. Ιη τοείιέ. anclle sc si
ευο! parlarc (c nc parlarono gia gli an-
tichi) d 'ιιηε ιnίgι'aΖιΌne dol'ic'a, si
dove trattar ρίιιιιοειο d 'ιιηε SCΓίe d' on-
datc migratoIie ευοοεεείνο, ο, meglio
ancόra, d'jncuIsioni SΡΟΓadίche clle
segllitarono per ιιn lllngo periodo di
Sparta.
80
CΊviltiι
e COrillto
ιοιυρο; a ogni πιοσο. al tennine di
qllesto ρτοοοεεο ί dori ε ' οτετιο insediati
ίη ιιιιε zona piuttosto cstcsa, ο, ίn par-
ticolarc, ίη gran partc dcl Pclopon-
ncso.
lntomo all000 a. C. la fcrtilc val-
lc dcl Πιυηο Ευτόιε (nclla Laconia, το­
gione del Peloponneso sudorientale)
cra abitata da dori οίιο clliamavan εό
stcssi lac'e(/enzonii (ο laccdcΙl1onί);
vcrso Ι' 850 quattro ο cinquc villaggi
s'unirono per formar la ροίί, ο οίιιέ
Stato, di Lacedcmonc, ο Sparta. Νοί
sccoli ειιοοοεείνί, mcntrc crcsccva la
popolazionc della citta, ίΙ dOlninio
spartano s' estese gradualmentc a tut-
ta la Laconia; c ncl 735 οιτοε , ΙΩ
CΊΙ'ίlIά
AJcuni cdifici di
un' epoca ίη cui gli ,ιΙΙΓί Stati gΓecί
tentaron di risolvere ί Ιοτο ΡΙΌbΙel11ί
del110grafici dedncendo colonie
(ν. νοl. Ι, ρ. 315), gli spaItani attra-
νοτεειυιιο lnvece Ιε catena di 1110nti
del Taigeto e, con υιιε gucπa durata
ιιηα ventlna d'anni, οοηουίειετοηο Ιε
Μοεεέιιίε.
Gli abitatori del vasto tenitorio
soggctto a Sparta cγαη divisi ίη tre
classi: αί pochi cittadinl con pienl di-
ritti, gli spaι'tίiιti, disccndenti dei ΡΓί­
ηιί spartani οοιιοιιίειετοτί, si οοηιτερ­
poneva Ιε gΓaη ιυεεεε dci jJcl'ίeC'i c
dcgl' ί!ι)ιί. Ι ΡΓί111ί, οίιο vivevano, tΓaη­
η e q ιι a 1c 11 C C 0111 ιι Π ί t a d ί Ρ C Γ ί cc ί
l11cssenii, nella Laconia ΡCΓίfeΓίc<Ι , I
ι Ραίι;ι·ο. cla περίοικοξ, ρτορηεηιοιιιο «οίιε abita
Capίtolo χνιιι
SρaΓω.
enlΠo, di fatto sc ηοιι di dίΓίttο, ίn ιιπα
condizione d'infcriorita: godevano
d 'ιιιιε certa ειιιοηοιυίε, prcstavano ίΙ
scrvizio 111ilitare C pagavano le tasse,
l11a ηοιι prendevan parte αΙ govcrno
dello Stato. Ι sccondi, clle οοηιριου­
devano Ηπα parte dci lacόnί c ί ρω dci
l11cssenii, eran ιειιυτί dagli spartiati ίη
ιιηε posizione chc si Ρ110 ben dίΓe
d'asscrvil11cnto, e si dedicavano al-
l'agricoltιlra e αΙlα ΡaSΙΟΓiΖίa pel" con-
to dcl loro padronl; Ια bnltHlita del glo-
go spartano c ίl ιηεί spenιo scntiI11cn-
to nazionale spiegano Ιο fΓequcntί Γί­
volte degl'iloti 111CSSenii.
LH conquistH dcllίl Mcsscnia [ιι dc-
οίείνε ροτ ίl CΟΓSΟ
SllCCCSSivo dclla sto-
(οι κέω, οι κοξ) (111 'υιιοιηο (περί )>>.
81
 CapitoIo χνιιι
rla di Sparta: fin allora infatti le sue
vlcende τιοιι erano state υιοίιο diver-
se da quelle delle altre οίιιέ greche, sc
sl presclnde dal fatto c11e gli spartanl
avevan Jnantenuto una costltuzlone
Jnonarchica (per lneglio dire, diar-
chica: Ι' ειιιοτίιέ ευρτεσιε era affidata
a due re ereditarl, provenlentl da due
faJniglie distlnte); υοα ρίυ di Jnezzo
sccolo dopo la conqulsta Sparta era
lnvece gia diventata ιιυο Staιo ιιιίίίιε­
re, paragonabile forse, per certl aspet-
tl, al reglJni totalitarl dell' eta οουιευι­
poranea, affatto diverso οοηιιωηιιε da
tuttl gli a1trl Statl della Grecla. Il ωο­
ιίνο di questo caJnbiaJnento fu certo
la necesslta assoluta e contlnua, per
gli spartiati, di tener εοτιουιοεεί
g]'iloti, ιηοίιο piU nuιnerosl di Ιοτο
(εεοοικίο Ιο storlco Ετόσοιο, ίΙ rappor-
to era addirlttura di sette a ιιιιο) ο,
coJne abbiatno detto, spesso ribelli,
a]Jneno ίn Messenla, al 10το padronl.
Ne] secol0 ΥΙΙ ci fu a Sparta llna
rivoluzione, causata ίn parte da tnoti-
νί econoJnlci (la rlcchezza cresciuta
dopo la conqHlsta della Messenla) e
ίη parte dalla rlorganlzzazlone del-
l' eserclto, coll' lntroduzlone della
falange oplitica: tutto cio aveva por-
tato a ιιη allJnento del peso degli
spartlatl ηοη nobili. Ne nacqlle llna
nllova costltuzlone, tradizlonalJnente
attriblllta a ιιη legislatore di llOlne
Licurgo: la diarchia fHlnantenHta, Jna
al re [ιι affiancato ιιη conslglio d'an-
2 Ιn greco, γερουσία, da γέρων, γέροντος,
«VCCC!1iO» (confrontate ίl latίno .<;cniίtll,,I, da
senex).
82
CΊvilta
zlanl, la genlsia'2 ο scnato, i cui ιυοιυ­
brl avevan ιιιιιί aItneno sessant'anni;
all'antica assetnblea plenarla degli
spartlatl, Ι' apellα (ή άπέλλα'), fn at-
triblllta Ι' ευιοτίιέ ευρτεπιε: essa pote-
va infatti accettare ο resplngere le pro-
poste della gerusia; a clnque tnaglstra-
tl, gIi ejori4, eletti dall'jntero corpo del
clttadinl, fu dato ίΙ cόιnρίtο di tutela-
re ί dίήttί del ροροίο nel confronti del re.
Secondo la costltuzlone di Licl1rgo,
ognl spartano υιεεοίιίο doveva passar
la tnagglor parte de11a sua vita nel-
Ι' eserclto. Appena nato, ίΙ baJnbino era
vlsto dal capi de11a sua tribu, e, se era
n1alato ο anche solo gracile di οοηι­
plessione, veniva esposto sul Taigeto
e lasciato Jnorlre; a11' eta di sctte anni
egli οοιηίηοίενε a frequentar la SCllO-
la pubblica: Ι' edllcazione spartana ten-
deva a sviltιppar la disciplina, 10 spl-
rlto di sacrificio e le capacita di resl-
stenza, ίΙ patrlottlsJno; a vent'anni ίΙ
glovane spartano entrava nelI' esercl-
to e sl poteva sposare, segultando perQ
a vlvere ίη casem1a; a trenta, egli cra
considcrato υη ΙΙOlηο adulto ed entra-
va tra gli Hgtιali (οί δμοιοι: gl ί
spartlati), lna contlnllava a prendere ί
pastl ίη cOlnune col suol coJnJnilitonl.
Gli spartanl ηοη avevan bisogno di
pensare al ΡΓΟΡΓίο sostentaJnento,
giacche ognuno di 10ro possedeva υη
podere (κληρος) ίη cul lavoravano
gl' iloti; essl potevano dedicar tutte le
loro energie, per tlltta la vlta,
.1 Fonna dorica (pcrciD Ι' -ά).
4 'Έφοροι, da εφ-οράω, ΡrΟΡrίaΠ1cntc «ispet-
tori, soprintendenti».
CiviItii
all' acquisizione dell' cccellenza Ιιιίlί­
tare, sicche ηΟΗ c'c da stupirsi chc, no-
nostante ίΙ numero rclativalllente pic-
colo dei suoi cittadini, Sparta divcn-
tasse la ρίυ grande potcnza militare
dell 'Ellade.
Quanto allc donnc, si riteneva cl1e
Ιοτο dovere precipuo fosse quello di
procrear figlioli; csse godevano d'una
grande liberta, sconosciuta allc altre
stlrpl grecl1c, e rlcevevano un'educa-
zione cl1e οοαιρτσκίενε la ginnastica
e la Illuslca.
Nel 660 Sparta, οίιο tcntava
d' estendcr verso scttentrione ίl suo
dOIlllnlo, subi una disfatta per opera
degli argivi; poco dopo sl sollevaro-
no, certo coll'appoggio d 'Argo, gl '110-
.. . '~. - .
:'~ "~'.
LΆcrοcοrιntο, ϊl
La οίιιέ Stato di Corlnto nacque,
forsc lntomo all'800 a. C., dall'unio-
ne di sette villaggi; al suo apparlre
nella storla, la troVlamo domlnata da
Capitolo κνιι:
ιί della Messenia: ne segui una lunga
e dura guerra, dalla quale gli spartani
usciron perG vlttoriosi. Prima della
fine dcl sccolo ΥΗ la potenza arglva
aveva dcclinato, c Sparta, divcnuta 10
Stato egcmonc del Pcloponneso, rlu-
Π1 tutti gli altri Statl de}]a reglone ίη
una confederazionc, la Lega pelopon-
nesiaca: ί tneIllbrl della lega crano al-
leati di Sparta e soggettl alla sua cge-
ηιοηίε, ma godevano d'una certa lί­
berta.
Quello spartano fu, con Atene, ίΙ
ρίυ potcnte degli Stati ellenlci; gli al-
tri grecl, sccondo illoro temperatncnto
e le Ιοτο οριυίουί, Ι 'εηιηιιτενεηο pcr
la sua stabilita (ευνομία) ο 10 detc-
stavano pcr ίΙ suo caratterc oppressi-
νο .
monte su cui sorgeva I'acropoli di Corinto.
una famiglia di stlrpe dorlca, ί
Baccl1iadi. La favorcvolc posizionc
gcografica, sull 'Ιεϋυο, al centro dclla
Grecla c con portl su tutt' e due ί ιηaιί,
83
 CapitoIo χνιιι
le garantiva ιιιι bήΙΙante futuro di οοιιι­
merci e di prosperita οοοηοπιίοε. Sot-
to ί Bacchiadi Corinto dedusse alcu-
ne delle pritne colonie greche ίη Oc-
cidente: Corcira (l 'attuale Corfu) e
Siracusa (734 circa). Ιτι questo perio-
do ί corinzi furono abilissimi οο­
struttori di navi e artigiani: nell 'ΥΠ!
e ΥΠ secolo le pregiate manifatture
corinzie furono esportate ίτι tutto ίl
mondo greco e oltre. ' sanguinose. EgJi mori ne1585, e ίΙ suo
Intomo al 650 ί Bacchiadi furono
rovesciati e cacciati da Cipselo, che
fu ίΙ ρτίπιο dei tίrαnnί (τύραννοι) gre-
οί (ίΙ tennine ιί,-αnΙΙ0 υοιι aveva per ί
greci ίΙ senso fortetnente spregiativo
che ha presso di υοί, ιηε si riferiva
semplicemente a chi s'era impa-
dronito del potere politico ίη maniera
incostituzionale; spesso ί tίΓannί ειτί­
vavano al potere come call1pioni del
ροροlο contro l' oppressione dei no-
5 Governo di pOC/le personc. Ditc voi stcssi /'etiJnologia di questa parola.
84
CΊνίΙΙiι
bili, ίn
consegnenza di sviluppi eco-
υουυοί e llliJitari simili a queJJi che
avevan cansato la rivoJuzione ερετιε­
na). Sotto CipseJo, e ροί sotto ίΙ SllO
figJio Periandro, Corinto ebbe una
grande fioritura actistica e οοαιιησοίε­
Je. COllle ogni tiranno, Periandro fini
perG coll'esser sospettoso di tutti ί cit-
tadini inflnenti, e la sua tirannide ter-
υιίτιό fra cospirazioni e repressioni
successorc fu ιιοοίεο pochi anni dopo.
D'allora ίη ροί, Ja citta fu retta da
un'oJigarchia 5 di mercanti ricchi.
Corinto fu sempre ιιπο degli Stati
ρίυ prosperi della Grecia, e nel Υ se-
colo ottenne qιIasi ίΙ monopolio dei
commerci coll 'Occidcnte. Quando
dunque gJi ateniesi οουιίυοίετοηο a
minacciar la loro supremazia ίη
quell' alllbito, ί CΟΓinΖί avevan tutte Je
ragioni d' esser seΓίaΙl1eπte ίmΡensίeήtί.
LexiCOfl CapitoIo χνιιι

Lexicoll

Verbi δράω το ανάθημα,

αμαρτάνω, έγ-γράφω του άναθήματοξ
άμαρτήσομαι, εγ-καθεύδω 11 ασέβεια. της άσεβειαξ
ημαρτον,11μάρτηκα, έλίττω. inιpeI.I εϊλιττον ό άστράγαλοξ,
ήμάρτημαι, / έλί ττομαι του αστραγάλου
ήμαρτήθην έπι-γράφω 11 βία, της βίαξ
γελάω, γελάσομαι, επι-μένω ό δαίμων, του δαίμονος
έγέλασα, έπι-σκοπέω, ή δαπάνη, τή; δαπάνης
έγελάσθην αο/: έπ - εσκεψάμ ην ή διαφορά, της διαφορά;
προσ-γελάω (σκεπ-) ή έσθήξ, τή; έσθήτοι;
δίδωμι, inιpeII ευσεβέω ή έχιδνα, της έχίδνης
έδίδουν, δώσω, κατασχίζω αί ηνίαι, των ήνιών
έδωκα υη! δούναι, κρατέω (+ gell.) ό θάλαμος, του θαλάμου
part. δούς), δέδωκα, κτάομαι το θαύμα, του θαύματος
δέδομαι, εδόθην κυέω ή θεραπεία,
άντ-απο-δίδωμι λογίζομαι της θεραπεία;
άπα-δίδωμι λούω / λούομαι το Ιάμα, του ίάματοι;
παρά-δίδωμι μειδιάω ή ίκέτιξ, της ίκέτιδος
τίθημι, inιpeII έτιθην, μεταπέμπομαι το κάλλοξ, του κάλλους
θήσω, έθηκα (ίι~! οίδέω το κράτος, του κράτους
θείναι, PQI't. θείς), άν-οιδέω ό λόφος, του λόφου
τέθηκα, τέθειμαι, οιμώζω ό μάρτυς. του μάρτυρος
ετέθην ότρύνω το μέγεθος. του μεγέθους
άνα-τίθημι παρα-καλέω το μνημείον,
έπι-τίθημι πεινάω του μνημείου
μετα - τίθημ ι περι-οράω ό ναός. του ναοϋ
προσ - τίθημ ι περιπατέω το οίδημα,
τρέχω, δραμοϋμαι, συν-έρχομαι (+ dat.) του οίδήματο;
εδραμον,δεδράμηκα υπισχνέομαι, αο/: το οίκημα.
προσ-τρέχω ύπεσχόμην(ύπο-σχ-) του οίκήματοξ
(+ acc. e ίι~Ι:) ή πείρα, 111ς πείρα;
αν-εγείρω ό περίβολος,
άνίσχω Sostallti.,i του περιβόλου
άπείργω ή αδικία, της άδικίω; ό πί ναξ, του πί νακος
άπτομαι (+ gell.) ή αθανασία, ή πλίνθος. της πλίνθου
άρκέω τή; άθανασίαξ το σκέλος. του σκέλους
άσπάζομαι ή άκεσιξ, τή; άκέσεωξ ό σοφιστηξ,
βιάζομαι 11 ακτή, της ακτή; του σοφιστοϋ
βόσκω ό αλγηδών, ό συνεργόξ.
δάκνω, αο/: έδακον του άλ γηδόνος του συνεργού
(δακ- ) ό άλεκτρυών, ή συνουσία,
δια-λύω του άλεκτρυόνοξ τή; συνουσία;

85
 Capitolo χνιιι Lexico1l

το τεκμήριον, θεμιτός, θεμιτή, θεμιτόν πάλαι

του τεκμηρίου καινόξ, και ν11, κα ινόν πανταχόθεν
το τέρας κόσμ ιοξ, κοσμ ία, ποτε 1111 {ειnρο

ή Χαρά. τή; χαράξ κόσμιον ϋπερφυώξ

νέοξ, νέα, νέον
Νοιιιί propri ουράνιοξ, ουρανία, Particelle
ή Άμαζών, ουράνιον ουκουν
της ,Αμαζόνος περιφερής. περιφερές
ή 'Ιππολύτη, σεμνός,σεμνtσεμνόν LOCllZiOIl ί
τή; 'Ι ππολ ύτης συνεχήξ, συνεχές δήλό; είμ ι + ραι't.
ό 'Ι ππόλ υτοξ, ταχύς, ταχεία, ταχύ δια ταχέων
του 'Ιππολ ύτου τέλεος. τελέα, τέλεον δίκα; δίδωμι
τραχυξ, τραχεία, τραχύ έν τώ εμ προσθεν
ΑggettΛ'ί χρόνω
άκάθαρτοξ, άκάθαρτον Prepo.'!izioll ί έν τώ μεταξύ
άναί τιος, αναί τιον διά + gcl1. peI; dιπαιιte ευθυ; γενόμενος
βαθύς, βαθεία, βαθύ πλησίον (+ gel1.) (e είιιι.)
βαρύς, βαρεία, βαρύ κι νδϋνευει σ'έπιμένει ν
βραδύς, βραδεια, βραδύ Lοι'uΖίοll ί ΡI'l!ροsίtίνe ό πατήρ σου
διαφέρων, διαφέρουσα, (e είιιι.)
αλλ'η
διαφέρον περί πλ ήθουσαν
ευθϋμος,ευθϋμον άγοράν
ΑνιιeΙ'bί
ευμενής, ευμενές προ τούδε
ενθα
ευπρόσωποξ, πως γαρ ού;
έπιπόνως
ευπρόσωπο ν
ήκιστα
τίθημί τι να + αcc.
ήδύς, ήδεϊα, ήδύ χάριν άποδίδωμί τινι
νεωστί
ήττων, ήττον

86
 Capitolo ΧΙΧ

'Ήδη θάλποντος του ηλίου,

υπό έλάα καθήμενοι οίνόν
τε έπιον και σϊτον έφαγον,

θάλποντος του ηλίου

: εν Ψ ό ήλιο; έθαλπεν

Ο ΝΟΣΤΟΣ (α)

Ώς δε εις τον λιμένα άφίκοντο μάλα

έκαμνον και, ήδη θάλποντος του ηλ ίου, ό ήλιοι; θάλπει

(θάλπω == φλέγω)
υπό έλάq. καθήμενοι οίνόν τε έπιον και 1, έλάα == ή ελαία

σϊτον έφαγον, Δι'όλίγου δε ό Δικαιόπολις

5 είπεν «Τί δει ποιεϊν, ω παϊ; Ουδενόι; γαρ o~δενός 6ντος ήμΤν &ργυρίου :
έπει ουκ έχομεν άργϋριον
δντοι; ήμϊν αργυρίου, ουκ έξεστι ν ήμϊν

κατα θάλατταν οϊκαδε νοστεϊν, Δει ούν νοστέω < νόστος (= έ πάνειμι)

πεζή ίέναι.» Ό δε Φίλιππος «Μη περί

τούτου φρόντιζε, ω πάτερ' έγώ γαρ χαι­

10 ρήσω πεζή ίών και τα έργα θεώμενος και

τα δρη, ' Αλλά πώ; εύρήσομεν την όδον

την πρό; τας 'Αθήνάξ φέρουσαν:» Ό δέ

ό νόστος. του νόστου ίΙ

Ι'ίtοπlO (α ('asa. ίη Ρatι-ία)

87
Capitolo ΧΙΧ

«Μη περί τούτου γε φρόντιζε, ώ παί

ραδίωξ γαρ ευρήσομεν αυτήν. Ά νάστηθι

ούν ει γαρ δοκεί, καιρός έστι ν όρμ ήσαι.» 1:)

Άναστάντες ούν έπορεύοντο, και πρώ­

το πεδίον (του πεδίου) τον μεν δια πεδίου ήσαν, εν φ πολλά ην

~ργα ανθρώπων.

«Ή χώρα ληστών πλήρης

εστίν' δια τούτο οί νυν
ουκέτι έθέλουσιν έπ! τη
θαλάττη οίκεϊν.»

πλήρηξ, - ες < πληρόω

(= μεστός)
οί νυν : οί άνθρωποι οϊ νυν
βίον άγουσι ν

ΟΙ ΛΗΙΣΤΑΙ

Πολλοί»; ούν ανθρώπου; έώρων εν τοϊ;

άγροίτ; έργαζομένοικ; ων οί μεν τας έλάα; 20

περιέκοπτον, οί δε έρεβί νθους έσπειρον.

'Έαρ δε ην και πάντα ήκμαζον άνθη, τά

τ'έν δρϋμοϊι; και τα εν λειμώσι και δσα

ό έρέβινθοτ; (του έρεβινθου) ό λειμών (του λειμώνοξ)

88
 Capitolo ΧΙΧ
Ι
i όρειοξ, -α, -ον < δρος
Ι ό βόμβος (του βόμβου) : ή ηχη 11

Ι 11
ό ψόφος εκ των μελιττών
γι γ νόμενω;: ζζζ ...
i μέλι ττα (της μελί ττηξ)
i μουσι κόξ, -1Ί, -όν "".'",
: .δς~δε\ ~
Ι

άρτιγεννήτων: οί μεν γαρ άρνεξ έσκίρτων

Ι, "
'Ι αρτ~γεννητoς, -ον : αρτι (= νεωστι)
.
γενομενος

εν του; δρεσιν, έβόμβουν δ'έν τοϊι; λειμώ­ Ι σκιρτάω' σκίρτημα ποιούμαι

Ι βομβέω ' βόμβον ποιούμαι
σιν αί μέλιτται, εν δε του; θάμνοις ήδον

οί δρνιθεξ.

Οί δε εν τοϋ; άγροϊ; παίδεξ και νέοι

Ι
Ι
30

μϊμηταί των άκουμένων έγίγνοντο και Ι ό ~:~ητής (τo~ μϊμητοϋ)

: ο ομοια ποιων

των βλεπομένων: άκούοντει; μεν ούν των

ορνίθων άδόντων ήδον. βλέποντες δε

σκιρτώνταξ τουι; άρναξ ήλλοντο δια των άλλομαι = σκιρτάω

35 λειμώνων, τας δε μελίττας μιμούμενοι τα

άνθη συνέλεγον, και τα μεν εις του;

κόλπου; έβαλλον, τα δέ, στεφανίσκουι;

πλέκοντεξ, ταϊι; νύμφαις έπέφερον,

Ό δε Φίλιππος ταύτα πάντα βλέπω ν

40 έχαιρέ τε και έτέρπετο, και χάριν πολλην

89
Capitolo ΧΙΧ

τώ θεώ έδίδου, ος άναβλέ.πε ι ν αυτόν

εποίησε.

έσπέραι; γενομένης: 'Εσπέρα; δε γενομένης είσήλθον δ τε

δτε εσπέρα εγένετο
Δικαιόπολις και ό παϊι; εις κώμην τινα

έπί θάλατταν κειμένην. 45

, Πολλοί μεν ήσαν οί κατά τας όδου;

άνθρωποι, οϊ μετά τα έργα οικαδ'έσπευ­

δον. Οί δε εν τη άγορά διελέγοντο άλλήλου;:

προσελθόντων του Δ. και του προσελθόντων δε του τε Δικαιοπόλιδο; και

παιδός : δτε προσήλθαν ό Δ.
και ό παϊξ του παιδός, προ; αυτου; έτρέποντο πάντες, 50

ό κωμάρχης (του κωμάρχου) : και ό κωμάρχ ηξ, από της θαλάττης

ό άρχων της κώμης
έπανιών (ην γαρ άλιεύξ, ώσπερ και αλλοι

άπαντάω (+ dat.) : έρχομαι ουκ ολίγοι εν εκείνη τη κώμη), άπαντών

πρός τινα
αύτοϊξ τε και πόρρωθεν άσπασάμενοξ,

«χαίρετε,» έφη, «ω φίλοι.» 'Έπειτα δέ, 55

λαβόμενος τή; του Δικαιοπόλιδοι; χειρόξ

άσμενοξ, -η, -ον: μάλα «Ασμένφ μέν μοι ήκετε, ω ξένοι' άλλα
χαίρων
λέγετε' ποϊ δη πορεύεσθε και πόθεν, και

τί νας ι>μας δει καλεϊν: : τί τίνας υμας δει καλεϊν;» Ό δε Δικαιό­

έστι το όνομα ϋμών:
έγώ Δικαιόπολίς ε/μι πολις, «έγώ μεν Δι καιόπολιξ.» εί.π ε, 60

90
 Capitolo ΧΙΧ

«Χολλείδης, ό 'Αρχελάου, ούτω; δε ό υίός ό 'Αρχελάου υίός

μου Φίλιππος. 'Άρτι δ'έκ της Έπιδαύρου

ήλθομεν, Όπου ό θεότ; τον έμον παϊδα

θαυμαστώ; ίάσατο, τυφλον συμφορά τινι

65 γενόμενον· νυν δε δη οικαδε πορευόμεθα,

και πρ ότ; τουτ; οι κείους πειρώμεθα

άφικέσθαι. "Εα μεν ούν ημας μένειν

ένταϋθα ταύτην την νύκτα: νυν γαρ μάλα

κάμνομεν. Αύριον δε πρωϊ αύθυ; εντεύθεν

70 ορμώμενοι πορευσόμεθα· μακρά γαρ ή

όδός.»

«Αλλά μένετε και μηδέν φοβεϊσθε. Νυν

μεν εκ της όδοιπορίας δει υμάς ανα­ ή οδοιπορία (της όδοιπορίαξ)

< όδός, πορεύομαι
παύεσθαι. Εις αύριον δε έπιμελησόμεθα

75 τί οίοί τ'έσμέν ύμϊν συμπράξαι περί το συμπράττω (+ dat.)

= συλλαμβάνω
λοιπόν της όδοϋ, έπειδή υμάς εγνωμεν

άπαξ, Ή γαρ χώρα ληστών πλήρης εστίν

κίνδϋνο; ούν πολύς έστι δούλους γίγνεσ­

θαι 11 και ά π οθνήσκ ε ιν υπα υτών.

80 Έλθόντες γαρ εκ της θαλάττης 11 έπιβου­

λεύοντες εν ταϊι; παρακειμέναις ϋλαις παρά - κειμαι

91
CapitoIo ΧΙΧ

ή αρπαγή (της άρπαγήξ) < άρπαγην ποιούνται, και τουτ; πλείστους

άρπάζω
άρπαγήν ποιέομαι : άρπάζω μεν κατασφάζουσιν, ολίγου; δε δούλους

ποιούσι ν , Δια τούτο συν οί νυν ουκέτι

έθέλουσιν έπί τη θαλάττη οίκεϊν έπι- S5

έπικίνδϋνοξ. -ον < κίνδυνο;
κίνδϋνον γάρ έστιν. Άλλα θαρρείτε, και

μ ηδένα κί νδϋνον φοβείσθε: πάντα γαρ

, ϋμϊν δώσομεν ων δεϊσθε.»

Ταύτα είπεν, και λαβών αυτού; ήγεν

εις την οί.κίαν παραθεί ; δε αυτοϊι; 90

τα λάχανα (το λάχανον,
του λαχάνου) λάχανά τε και ίχθϋξ, ετι δε και οίνον
ό ίχθϋ; (του ίχθυοξ;

<~Oί Ι τούς ίχθύς)

ό παϊ; έγ-χει τον οίνον

εγ-χέω

έγχέαξ, «έορτήν,» έφη, «άξομεν ταύτης

της νυκτόξ εν τφ αί γ ιαλφ, παρά τη

λαβόντων ημών : έπει θαλάττη: λαβόντων γαρ ημών πλ ήθοξ

ελάβομεν
ιχθύων πολυ εν ταύταις ταϊ; ήμέραις, 95

92
 CapitoIo ΧΙΧ

βουλόμεθα νυν χάριν τφ Ποσειδώνι διδό­

ναι. Ει μη ούν κάμνετε, και ϋμϊν έλθεϊν

και μετεϊναι έξέσται.» μέτ-ειμι « είμι)

,Α γαγών δε αυτού; εις κοι τώνα, «συ

ό κοιτών (του κοιτώνοξ)

100 μέν,» έφη προ; τον Δικαιόπολιν, «μετά

~
την έορτήν επί ταύτης τή; κλίνη; κοιμή­

.~
r '\ ι,

ση, τφ δε παιδί σου στιβάδιον παραθήσω παρ α - τίθημ ι . . . ..

e' ._ •• " .

και προσκεφάλαιον έπιθήσω.» το προσκεφάλαιον

(του προσκεφαλαίου)
Ταύτα είπόντο; αυτού, ό Δικαιόπολι; ταυτα είπόντο; αυτού : έπει
ταϋτα είπε
105 και ό Φίλιππος χάριν έδοσαν πολλήν και

άνεπαυσαντο ολίγον χρόνον εν τ4) κοιτώνι,

Νυκτόξ δε γενομένης έξήλθον εκ της

οίκία; άμα τώ κωμάρχη και πρόξ τον

93
Capitolo ΧΙΧ

αί γιαλόν έβάδισαν, Παρεσκευάσατο δε

ό κωμάρχη; ώς ούσων τώ θεώ αυτό; μεν ι] (j

προήλθε, ό δε Δικαιόπολις και ό παϋ;

έν-οικέω εϊποντο, και δχλω; πολ υς των ενοικούν­

)
των την κώμην.
ι

~'
το χεϊλο; (του χείλους) Γενομένων δε αυτών έπι τώ χείλει της
το χεϊλοι; της θαλάττης :
ό αίγιαλόξ , θαλάττης, αί μεν παρθένοι δάδαι; εν ταϊ; 115
ή δ(iς (της δαδόξ) = ή λαμ πάς
χερσιν έχουσαι πομπήν έπεμπον, άλλαι

μεν άδουσαί τε και όρχουμεναι, άλλαι

δε θυσία; φέρουσαι. 'Επεί δε αί παρθένοι

έπαυσαντο άδουσαι, δεύτερος χ ορό ;

ό έφηβοξ (του έφήβου) : παρήλθε παίδων και έφήβων, Οί δε άνδρεξ 120

ό ήβων, το μειράκιον
συν-τίθημι συνετίθεσαν την πυράν,

~ήπυρά
(της πυράξ)
πάντων δε ταύτα πραττόντων, ουδείξ

ήσθετο δ τι λέμβος τις τώ αί γ ι αλφ

ό λέμβος (του λέμβου)
ό νεανίσκοι; (του νεανίσκου) = προσέπλει, εν Φ ήσαν νεανίσκοι δέκα.
ό νεανίαξ
'Οκτώ δε έτεροι έπι της γης ήδηήσαν, οι 125

γυναικεία; μεν είχον έσθήταξ, και των

γενείων έψίλωντο τας τρίχας έφερον δε

έκαστοι; υπό κόλπφ ξίφος, έκόμιζον δε

έψίλωντο avevano ra:>ato

94
 Capitolo ΧΙΧ

και αυτοί θυσίαν, ώστε δια το σκότοξ

1300υδεις αυταυξ έγνώρισεν, δτι άνδρεξ γνωρίζω = γνωρίζομαι

ήσαν, και πάντες ώοντο γυναίκαξ ειναι.

Έξαίφνης δε βοώντεξ συντρέχουσι, και συν-τρέχω

τας μεν δάδαξ πάντων άποσβεννύασι ν·

φευγόντων δε πάντων άτάκτω; δια τον άτάκτωξ : ουδενί κόσμφ

« α- + τάττω)
135 φόβον, τα ξίφη γυμ νώσαντες άρπάζουσι γυμ νόω < γυμ νός

κόρας τε πολλας και γυναικας και

παϊδαξ.

Έν δε τούτοις και τον Φίλιππον

λαμβάνουσι ν, ίδόντεξ ΟΤΙ μειράκιον μέγα

140 και καλόν έστι ν· και κατήγον αυτόν έπ] κατ-άγω

την ναϋν κλαίοντα και άπορούντα, και κλαίω : κλάζω και δακρύω και
στενάζω
μέγα τον πατέρα καλούντα.

Ό δε Δικαιόπολις, άκ ούσαι; του

Φιλίππου αεί μείζον αυτόν βοώντοξ, της

145 φυγή; αμελεί, και τρέχει προ; τον παϊδα, άμελέω (+ gen.) Η έπιμελέομαι

βουλόμενος αυτώ βοηθεϊν. Εις δε των

ληστών άναστρέψαξ τφ Δικαιοπόλιδι

άποσβεννϋασι v :Ipengo-
no

95
CapitoIo ΧΙΧ

.J. \ .- .,.- .-
προσπιπτει και κατειχεν εκείνον, τρεις

δε άλλοι αύτώ προσπεσόντες και τύπ­

δια-τίθημι τοντες ούτω διέθεσαν ώστε το μεν χεϊλοι; IS()

(συγ- )κλείω Η ανοίγω διακόψαι, του; δ'όφθαλμουξ συγκλεϊσαι

ούτω δε κακώ; έχοντα κατέλιπον ώστε

μηδ'έπαίρειν εαυτόν δύνασθαι.

Κείμενοι; δε ό Δ ι καιόπολ ις αυτών

του ληστάρχου κελεύοντος
έπει ό ληστάρχη; έκέλευεν
ό ληστάρχη; (του ληστάρχου)
ό των λ ηστών άρχων
φονεύω = άποκτει νω
: ήκουε πολλά και δεινα λεγόντων. του δε lSS
: ληστάρχου κελεύοντος τον Δικαιόπολιν
φονεϋσαι, ό Φίλιππος, υπέρ του πατρό;

όρρωδέω : μάλα φοβοϋμαι όρρωδών, εκ των κατεχόντων έκλύεται

.
.7 , έκ -λϋω και προστρέχει τφ λ ησ τάρχ η και

~ I , ~ (του,γό~α:toς)
), , ,
~ το γονυ λαβόμενος των γονάτων αυτού, «ήμάξ,» 160

: \ <, ο οικετης φησίν, «ω δέσποτα, οίκέταξ και δούλους

(του οίκέτου) =
ό δούλο; άμφοτέρου; έχε, φεϊσαι δε της ψϋχή; της
φείδομαι (+ gen.) Η
άποκτεινω, άπόλλϋμι του πατρός, και μη φόνευσον· άγαγών δε

άπόδου ήμας, του; σοϋ; ήμας δποι έθέλειξ, άπόδου του; σου;
οίκέτω;
άπα-δίδομαι Η ώνέομαι οίκέται; μόνον οϊκτϊρον ήμας υφ'ένι ποι- 165
(= πωλέω)
υφ' = υπό (dαvαnti α ') ήσαι; δεσπότη»
ϋφ'ένϊ ποιήσαξ δεσπότη:
υποθείτ; ήμας ϋφ'ένι δεσπότη Ό δε ληστάρχης (ην γαρ νεανίω; μέγας

το σώμα και φοβερός, μακραι δ'ήσαν αυτφ

96
 Capitolo ΧΙΧ

τρίχες και αύχμ ηραί), άκουσαι; του αυχμηρόξ, -<1, -όν Η καθαρός

170 παιδόξ, ευθυ; έκέλευσε του; έταίρους

φείσασθαι του Δικαιοπόλιδοξ: και ένθέ­

μενοι άμφοτέρου; τώ σκάφει άμα πολλοϊξ το σκάφοξ (του σκάφουξ)

= ή σκάφη
αλλοις μειρακίοις και κόραιξ, έμβάντεξ

εϋθυ; άφώρμησαν εκ του αίγιαλού ώς άφ-ορμάω

175 τάχιστα.

των δε την κώμην οίκουντων, οί μεν

έφευγον, οί δε άμα τε είδον και έβόων

«Λησταί παϊδαξ και παρθένους έχουσιν.»

Το δε πλοίον ήδη εν μέση τη θαλάττη ην.

180 Θορύβου δε έτι και βοή; γενομένης, ό

κωμάρχης παρών κελεύει διώξαι του;

ληστάς. "Ωρμει δε πολλά πλοία παρά τφ

αίγιαλφ: τούτων ένί έπιβω; ό κωμάρχης

έδίωκεν άμα πολλού; άλλου; ανθρώπου;

185 Ώς δε είδον οί λησταί προσιοϋσαν ήδη

την ναϋν εις ναυμαχίαν, τιθέασιν επί του

καταστρώματα; κόρην τινά, θυγατέρα του

97
Capitolo ΧΙΧ

κωμάρχου ούσαν, καί τις αυτών, μεγάλη

το άθλον (του άθλου) : τn φωνή, «ίδου το άθλον ϋμών,» ειπών,

ό μισθόξ του άγώνοξ
άπο - τέμ νω = άπο - κόπτω άποτέμ νει αυτή; την κεφαλ ην και το 190

/c κατά + gell.
ώθέω = ρίπτω λοιπόν σώμα ώθεϊ κατά τή; θαλάττης.

Ό δε κωμάρχη; ώς τούτο είδε, άνέ­

(αν- )έκραγον < (άνα- )κράζω κραγε οίμώξαξ και ώρμησε βουλόμενος
(κραγ- )
(άνα - )κράζω : μέγα βοώ, -έαυτον ρίπτειν εις την θάλατταν οί δε
κλάζω
παρόντες κατέσχον αυτόν, και έπανήλθον 195

εις την γην μάλα φοβούμενοι.

Οί δε λ ησταί, πολ υν χρόνον πλεύ­

σαντες, την ναϋν είτ; γην τι να ήγαγον

μακράν άπέχ ουσαν από της κώμηξ.

Λαβόντες δε τόν τε Δικαιόπολιν και τον 200

Φίλιππον και τουτ; άλλοι»; πάντας,

ήγήσαντο αύτοίξ είτ; σπήλαιόν τι.

Καύσαντες δε πυρ πολύ, οί λησται

ό άρτο; (του άρτου) δε ϊπ νο ν παρεσκε ύασαν: άρ το υξ τε

παλαιόξ, -α, -όν Η νέος, πολλού; και οινον παλαιόν και τα κρέα 205
καινός
ό δεσμώτης (του δεσμώτου) < τα άγρια: τοϊι; δε δεσμώταις μόνους
δεσμωτήριον
άρτου; ολίγου; έδοσαν και ύδωρ, Ό δε

98
 Capitolo ΧΙΧ

Δικαιόπολις και ό Φίλιππος δακρϋοντεξ

τα της τύχης ωδυροντο και έαυτους

210 φΚΤίρον εις τοσαύτην δυστυχίαν έμπε­

σόντας.

Νυκτόι; δε γενομένης και πάντων των

&λλων καθευδόντων, ό Φίλιππος έσκόπει

ει πως φυγεϊν δύνανται. ' Αλλ'άδυνατον

215 ην' νεανίσκοι; γαρ εις την του σπηλαίου

έξοδον έφύλαττεν, δς μέγας τε ην και ή εξ - οδος (της εξόδου)

Η ή είσ-οδο;
φοβερόν έβλεπεν, και το ξίφος άεί έφερεν.

τη δε υστεραία οί λησταί κατήγαγον

αύτουξ εις πόλιν τινά. Έ ν δε ττι της

220 πόλεως αγορά πολυ; δχλο; ην, και πολλοί

ό άνδραποδιστή;
άνδραποδισταί ήσαν έκεϊ, οϊ τα εαυτών (του άνδραποδιστοϋ)
: ό άρπάζων του; έλευθέρους
ώνια έβόων και παϊδαι; και γυναϊκαξ ανθρώπου; και επί μισθώ
αποδιδόμενο; αυτού;
άπεκήρϋττον. Οί ούν λ ησταί τόν τε τα ώνια : του; δούλους
από-κηρύττω : βοώ τα ώνια
Δικαιόπολιν και τον Φίλιππον άμα τοϊ; και άποδίδομαι αυτά τφ
πλείον άργυριον καταθέντι
225 &λλοις πάσι είτ; βήμά τι ήλασαν ώς

πωλήσοντες αυτουτ;

το βήμα (του βήματος)

99
Capitolo ΧΙΧ

β.>:.,ο.'. Βοώντο; δε και άποκηρύττοντοτ; του

W (του
το πρόσωπο
προσώπου)
άνδραποδιστοϋ, ανήρ τις προσεχώρησεν

ευμενή; το πρόσωπον, ας τώ Φιλίππφ

έμβλέψαξ και αυτού το κάλλο; και την 230

πόσου; = επί πόσω: ίσχϋν θαυμάσαξ, «πόσου,» έφη τφ αν­

δραποδιστή, «τούτον τον δοϋλον πωλεϊξ;»

ένό; ταλάντου = έφ'ένι ;0 δε άποκρινάμενοξ, «ένόξ,» έφη, «πωλώ

ταλάντω
το τάλαντον (του ταλάντου) : ταλάντου, ω άγαθέ.» Ό δε άνήρ: «Τί
χίλιαι δραχμαί
λέγειτ; ένό; ταλάντου; Κλέπτης εί, ω 235

μαστιγία.»

'Ιδών δε τον Φίλιππον μάλα καλόν και

ίσχϋρόν όντα και την έαυτοϋ συμφοραν

κλαίοντα και στενάζοντα, ώκτϊρε, και,

«τί δε δή, ω παϊ:» έφη, «Μη ούτω κλαίε, 240

~ Αρ'ουκ έθέλειξ εί ; την έμήν οίκίαν

έλθεϊν; 'Αγαθο; γαρ και ευμενή; δεσπότης

έσομαί σοι.»

άντι-βλέπω (+ dαt.) Ό δε Φίλιππος άντιβλέψαξ αυτώ και

χρηστόξ, - ή, - όν : άγαθόξ και ίδών αυτόν ούτω χρηστόν όντα, «ω άριστε 245
εύμενής
άνδρώ ν ,» έφη, «σφζε ήμά«; εκ της

τοσαύτης δυστυχίάξ έγώ γαρ και ό πατήρ

100
,
'?
Capitolo ΧΙΧ

ό έμό; δδε ελεύθεροι ήμεν και ' Αθηναίοι

έσμεν, οϊκαδε εκ της Έπιδαύρου όδοιπο­ όδοιπορέω < οδοιπορία

250 ροϋντεξ.»

Ό δε άνδραποδιστήξ, «σιγησον,» έφη, «ω

κατάρατε, και μη φλυάρει.» Και άμα τούτο

λέγων έπαισε τον παϊδα τή βακτηρία,

Ό δάνήρ, «τί ποιείξ σύ,» έφη, «ω

255 πονηρότατε ανδρών: Παύε του τον τον

παϊδα παίων. Δώσω μέν σοι το άργυριον,

συ δε δός μοι και τούτον τον άνδρα άμα

τφ μειρακιφ.»

«Δύο τάλαντα δώσειξ;» είπεν ό άνδρα-

260 ποδιστής. «Ούδαμώξ, άλλ'ώνήσομαί σοι

ένος ταλάντου άμφοτέρο υξ και μ η

πλείονα λέγε, ω κάκιστε, ει μη βούλει

αγώγιμο; γενέσθαι.» άγώγιμοξ, - ον : ον άλλου;

έξεστι λαβείν και απάγει ν
Καταθείξ δε τφ άνδραποδιστή άργυριον αγώγιμο; γίγνομαι
: ευ; δεσμωτήριον άπάγομαι
265 και ουδέν έτι λέγων, ό ανήρ, λαβών τόν

τε Φίλιππον και τον πατέρα αυτού, έπαν­

ήγαγεν αυτού; πρό; την οίκίαν,

101
Capitolo ΧΙΧ

πυνθάνομαι π~pά :\=1--Κατά δε την οδόν πυνθάνεται παρά του

ερωτω τινα ι

Ι παιδό; πώς υπό τας τών ληστών χεϊραξ

i έπεσον, και δσα κακά έπαθον. Τέλος δέ, 270

έλεήσάξ αύτουξ, «οδύρομαι μέν,» έφη,

«ϋμών την συμφοράν, βοηθήσω δε υμιν

εν τοσαύτη δυστυχία ούσι ν. Τάλαντον

~εν ουν εδωκα ύπερ της υμετέρας

σωτηρίαξ- εργαζομένων δε υμών εν τοϊ; 275

άγροϊι; μου πέντε Τι εξ μ ήναξ, και τα έμα

ποίμνια θεραπευόντων, ελευθερώσω υμας,

και οϊκαδ'έπανελθεϊν έξέσται ϋμϊν, Ούτω

ό έρανοι; (του εράνου) :
αργύριο ν δ τις δίδωσί τι νι, δυνήσεσθε έρανόν μοι άποδοϋναι άτοκον
αυτώ βοηθείν βουλόμενος
άτοκοξ, -ον : άνευ πλείονος και την έλευθερίαν άναλαβεϊν.» 280
αργυρίου

Ό μεν ούν Φίλιππος και ό Δικαιόπολις

χάρι ν πολλ ην έδοσαν τφ άνδρι ούτω

[ χρηστώ δντι: ένεθϋμοϋντο δε δτι πολυς

χρόνος προβήσεται προ του οικαδε

έπανελθεϊν, και έφρόντιζον υπέρ τών 285

τ'οίκείων και του κλήρου. Ό δε Δικαιό­

πολ ις, «αλλά, ω παϊ,» έφη, «δει ήμας

ό μ ήν, του μηνός ί1l1le.r>c

102
, Capitolo ΧΙΧ

φέρει ν τα εκ των θεών: σοφοϋ γαρ άνδρόξ

έστι τας τύχω; όρθώξ φέρειν, και πολ­

290 λάκις τα παθήματά έστι μαθήματα.»

Ώς ούν έβάδιζον, ο ανήρ διηγείτο αυτού; Ι ώς έβάδιζον : εν φ εβάδιζ()ν

κατά την όδόν τα εαυτού πράγματα και

τον βίον ον έζη, Διελέγετο δε αυτοϊ; ουχ ζ ην : βίον άγει ν

ώσπερ δεσπότης τοϊ; δούλοις, αλλ'ώσπερ

295 φίλος φίλοις. «Και έγώ,» έφη, «Αθηναϊό;

είμι το γένος, και τα προ; πατρό; και τα το γένος (του γένους)

< γίγνομαι
προ; μητρός. Ό έμο; δε πατήρ εις ταύτην

την γην άφίκετο μέν, έτη δε τριάκοντα

ώκησεν, και κατά μ ϊκρόν έργαζόμενο;

300 πολλά χρήματα έ κ τήσατο δια την

ή φιλο-γεωργία
φιλογεωργίαν και φιλοπονίαν: ην γάρ, ώ; (της φιλογεωργίαξ)
ή φιλο - πονία (τή; φιλοπονιάξ)
έμοί δοκεϊ, φιλογεωργότατος Άθηναίων Ο

έμό; πατήρ. Πολλας μεν συν άγέλα; και ή αγέλη (της άγέληξ)
: πολλά ζώα όμοϋ
ϊππων και βοών έκτήσατο, πολλ« δε

305 ποίμνια, πολλού; δε και καλού; άγρούξ,

πσλλ« δε &λλα χρήματα. Α υτοϋ δε

άποθανόντο; αυτό; έκληρονόμησα πάντα.» κ λ ηρονομέω : δέχομαί τι εξ

άποθανόντοξ ανθρώπου

103
Capitolo ΧΙΧ

Πολλού; συν μήναξ δ τε Δι καιόπολις

παρα-μένω (+ (Ια/.) : μένω και ό Φίλιππος παρέμειναν τώ άνδρί

παρά τινι
εργαζόμενοι. <ο δε άνήρ πράοι; ην και 310

φιλικώξ < φίλος ευμενήξ, και αύτοϊξ φιλικώι; έχρήτο.

εύνοϊκώξ = εύφρόνωξ Μάλιστα δε ευνοϊκώξ είχε τώ Φιλίππφ,

καλώ τε και άγαθώ δντι και δη και

ή σϋριγξ Q''όριγγα αυτφ δώρον έδωκεν, και αυτού

(της σύριγγος)
συρίττοντος άει άσμενοξ ήκουε χρόνου 315

δε προβαίνοντος οϋτως ήγάπησεν αυτόν

ώστε τώ Φιλίππω έτερον πατέρα εχει ν

έδόκει,

άπα-πέμπω Μετά δε εξ μήναξ ό άνήρ απέπεμψε ν

προσ-έτι : έτι, και δη καί
το έφ-όδιον (του έφοδίου) : αυτού;' προσέτι δε έφόδιον έδωκεν αύτοϊξ 320
το άργυριον άναγκαϊον τοϊτ;
πορευομένοις και όδοιποροϋσι ν άπιοϋσι και κρέαξ και δέρμα έκατέρω
« επί + όδός)
μάλα καλόν. Παρηκολούθησε δε και

αυτοίξ εις το πεδίον, και άσπαζόμενοξ

τον Φίλιππον μετά δακρύων, «άλλ'ϊθι

χαίρων,» έφη, «ω φίλε παϊ: ϊσως αύθυ; 325

δψομαί σέ ποτε. "Ιθι δέ: ή γαρ μήτηρ

σ'έπιμένει οϊκοι, και άμέλει μάλα φρον-

104
·ι· ·~·.
. .-ir.
.. ~{
Capitolo ΧΙΧ

τίζει υπέρ σοϋ.» 'Έπειτα προ; τον Δικαιό­

πόλιν: «Χαίρε και σύ, ω αγαθέ έπιμελοϋ

330 δε περί του παιδός ώσπερ υίόν γαρ και

έγώ αυτόν άγαπώ.»

Ο ΝΟΣΤΟΣ (β)
ή άρουρα (της άρούράξ)
Πολλοί»; δε ανθρώπου; έώρων έν τοϊι; :ό άγρόι; (ον ό γεωργό; άροϊ)

άγροϊ; έργαζομένουξ, ων οί μεν του; βοϋ;

ήλαυνον άροϋντεξ την άρουραν, οί δε τας

335 έλάας συνέλεγον είς τα δένδρα άναβαί­

νοντες. Ώς δε του; δρεσι προσεχώρουν,

άμπελώναξ έώρων, εν οίς οί άνθρωποι ό άμπελών (του άμπελώνοξ)

του; βότρυας συνέλεγον· και των βοτρύων

του; μεν οίκαδε έφερον δνοι εν μεγάλοις τα κάνθήλια

(των κανθηλιων)
340 κανθηλίοιξ, του; δε αί γυναϊκεξ έπί τη
ό όνο; ~~_~~~,~~
γη έτίθεσαν ώστε τώ ήλίω ξηραίνεσθαι. (του σνoυ)ι.-·;.ιt,
ξηραίνω: άφ-αιρώ το ύδωρ
από τινος

ου μέντοι δια πολλού τα των ανθρώ­

πων έργα καταλιπόντεξ, άνέβησαν έπι τα

δρη και σπανίως ήδη ένετυγχανον αν­

345 θρώποις, ποιμένας δε ολίγου; έώρων οι

Capitolo ΧΙΧ

νέμω: ελαύνω τα ποίμνια εις τα πρόβατα έ νεμον. "Ηι.σαν δε δια

του; λειμώνας και αυτά
φυλάττω έσθίοντα μεγάλων 'όλων, εν αίς πολλαί τε δρύες
ή δρυς.;c't\
(τή; δρυός; _~, ήσαν και πολλαι έλάται. τραχείας δε
την δρϋν) _~. 'λ' γενομένης της όδοϋ και ου ραδίαι; ευρεϊν,
1ίJ:;.~-" (της έλάτηξ)
. .. η ε ατη

ιΙ:' It,'7;ι, ,,·':>J' ",

;..~~~fJ((: εις αποριαν ό μεν Δικαιόπολιξ εις άπορίαν κατέστη 350
Y{j'~(.,~~i~ K~τ~στη :
;JL,r ηπορησε αγνοών την οδόν' ο δε Φίλιππος άνθρωπον
~ς./:;-;

1ιδων προσιόντα, «ιδού, ω πάτερ,» έφη

κάτ-ειμι «άρα όρ~ς έκεϊνον τον άνδρα κατιόντα

(είμι)
προ; ήμάτ;» Ό δε Δικαιόπολυ;: «Άλλα

που έστιν; ου γαρ όρώ.» <ο δε Φίλιππος 355

«Εκεϊ, έγγυ; εκείνη; της δρυός. Φαίνεται

δε κυνηγέτηξ ων' κύων γαρ Λάκαι να

ό κυνηγέτης (του κυνηγέτου)
Λάκαινα : έπεται αυτώ.»
Δωρική

Προσχωροϋντο; δε του νεανίου, ή κύων

άγρίω; υλακτεί και ορμάται έπαύτου;: 360

ο δε νεανία; έστη και βοήσαξ, «στήθι,

"Αργη,» έφη, «και σιγησον.» <ο ούν Δικαι­

όπολις προσιών, «χαίρε, ω νεανία,» έφη.

«" Αρ'οίσθα συ ει αύτη ή όδό; προ; την

ή Κόρινθος (της Κορίνθου) Κόρι νθον φέρει;» <ο δέ: «Μάλιστά γε, 365

οίσθα sai

106
 Capitolo ΧΙΧ

έκεϊσε φέρει: ιδού, εξεστι ν αυτήν ίδεϊν

υπέρ τό όροι; φέρουσαν. 'Ραδίωξ δε γνώ­

σεσθε αυτήν, των γε έρμάτων σημαι­ το έρμα (του έρματοξ)

νόντων. Άλλα πολυ απέχει ή Κόρινθος, σημαίνω < σημείον

370 και δι'όλί γου νυξ γενήσεται ϊσω; δε εις εις κί νδϋνον καταστήσεσθε :
εν κι νδϋνω έσεσθε
κίνδϋνον καταστήσεσθε μόνοι εν τοϊτ;

δρεσι νυκτερεύοντες. 'Ερήμων γαρ Όντων νυκτερευω : την νύκτα διάγω

έρημοξ, -ον : άνευ ανθρώπων
των όρων, ουδενί έντευξεσθε ανθρώπων

ει μη ποιμένι τι νΙ 'Αλλάγετε, π(ος έχετε

~ "
'\;")1
375 του σίτου; Άλλα μείνατε' δώσω γαρ ϋμϊν

λαγών. 'Ιδου.» Και ταύτα ειπών τό ρόπαλον, ό λαγώς (τον λαγών, του λαγώ,
τ4) λαγώ, οί λαγώ, του; λαγώς,
δ έπί τοϊ; ώμου; έφερε, κατέθηκεν: δύο γαρ τών λαγών, το«; λαγψς)
ό ώμοξ
θηρία εκ του ροπάλου έκρέματο, ων εν (του ώμου)

λΌσας τφ Δικαιοπόλιδι παρέδωκεν. Ό δε

380 δεξάμενος πλείστην χάριν άπέδωκεν. Ό δε

νεανίας, «ουδέν έστιν,» έφη, «πλείστοι γαρ

λαγφ γίγνονται εν τοϊ; δρεσι ν, εγώ δε

ραδίω; αίρω αυτου;: δεινότατος γάρ είμι

κυνηγετεϊν. Χαίρετε ούν και ευτυχοϊτε.» ευ-τυχέω « τύχη) : αγαθή

τύχη χρώμαι
385 Ταύτα δ' ειπών έπορεύετο κατά την

άτραπόν, οί δε βραδέως άνήσαν,

έκρέματο aαno αppese

ευτυχο-Ιτε buonαfortιtnα!

107
CapitoIo ΧΙΧ

'Εσπέρα; δε γι γνομένης ποιμένι τινι

ένέτυχον, ος τα πρόβατα κατά την όδόν

ήλαυνεν. Ό δε ίδών αυτου; προσιόντας

εις φόβον κατέστη και βοήσαξ, «τίνες :1<)0

έστέ,» έφη, «οι δια της νυκτο; πορεύεσθε;

Πόθεν ήλθετε και ποϊ Ι τε;» Ό δε Δι­

ταιόπολιξ προσιών πάντα έξηγήσατο, ό

δε ποιμ ην ευμενώξ δεξάμενος αυτοϋξ,

«άλλα πάντες,» έφη, «προτ; Δ ιός είσι 395

πτωχοί τε ξεϊνοί τε. 'Αλλά νυκτόι; ήδη

παραινέω : πάρα-κελεύω. ουχ γι γνομένης παραι νώ ϋμϊν μόνοις ούσι μη

ώς δεσπότης, άλλα ώς φίλος
νυκτερευειν εν τοϊι; δρεσιν, 'Άγετε δή,

ελθετ:ε μετ'έμοϋ είτ; την καλύβην, εν n

έξεστιν υμιν μένειν την νυκτα.» Οί δ'ούν 400

τους του ποιμένος λόγους ασμένως

δεξάμενοι εϊποντο αύτώ είτ; ολίγην τινά

ή καλύβη (της καλ υβηξ) καλύβην. Ό δε ποιμήν- «Ιδού: εϊσιτε, 'Εγώ

άσμένωξ : ήδέως, άμα χαρά μεν τάς τ'αίγω; άμέλξω και τα πρόβατα,

τα σκεύη (των σκευών) ύμεις δε τα σκεύη καταθέντες πυρ 405

καύσατε και καθίζεσθε.»

108
 Capitolo ΧΙΧ

Ό μεν ούν Φίλιππος πυρ έκαυσεν, ό

δε πατήρ καθήμενο; άνεπαυετο εκ της

μακράξ όδοϋ, Ό δε ποιμήν τα πρόβατα

410 άμέλξας, έπανιών δείπνον παρεσκευαζε,

σϊτόν τε και τϋρόν και γάλα. Ό δε Δικαι­ ό τϋρό; (του τϋροϋ)

όπολις, «ιδού, ω φίλε,» έφη: «κυνηγέτη;

τις, φ κατά την όδόν ένετυχομεν, τόνδε

τον λαγών ήμιν έδωκεν, "Αρ'ούν βούλει

415 όπτάν αυτόν έπι δείπνω:» Ό δέ «Μάλιστα όπτάω : έντιθημι τα κρέα τφ

πυρι, βουλόμενος έσθιειν αυτά
γε: ούτω γαρ ήδιστα δειπνήσομεν: μετά

δε το δείπνον ό παϊ; μέλ η άσεται.» Τον (iaOJ!.lli < άδω

συν λαγών όπτήσαντες ήδέως έδείπνησαν:

έπειτα δε ό μεν Φίλιππος μέλη ηδεν, ό δε

420 ποιμην μϋθουξ έλεγεν, εως πάντες οϋτως

έκαμνον ώστε εις βαθυν ύπνον έπεσον,

ό κυνηγέτης τα δρνιθο; κρέα

οπτζχ

109
Capitolo ΧΙΧ Enchiridion

EncJliridion

Il genitivo assoluto Considerate questa frase, che avete incontrato

al1'jnizio di questo capitolo: 'Ήδη Θάλποντος του
ήλίου, υπό έλάα καθήμενοι οίνον έπιον = Poiche
ίl sole bruciαvα gia, seduti sotto a υτι υίίνο bevvero
del νίιιο.
L' espressione ίτι corsivo, che ha significato cau-
sale, comprende ιιτι sostantivo con funzione di sog-
getto (col suo articolo) e ιιιι participio tutt' c due ίη
~enitivo: si suol chiamarc questo costrutto genitivo
αssoluto.
Ecco ora qualche altro esempio: ουδενος aντος
ήμιν αΡΥυρίου, ουκ έξεστιν ήμϊν κατά θάλατταν
οϊκαδε νοστεϊν = Νοη αvendo (= giαcche ηοη αb­
biαmo) punto denαro, ηΟΩ possiamo tornare ίτι pa-
tria per νia di mare (ημϊν e qui, come sapcte, υιι
dativo di possesso); Εσπέρας Υενομένηςείσήλθον
δ τε Δικαιόπολις και ό παϊ; εις κώμην τινά =
Quando si fu fatta sera (= α! trαmonto) Οίοοόροί: c
ίl
ragazzo entrarono ίη ιιυ νillaggio; Ό πατήρ τον
Φίλιππον μάλιστα φιλεϊ, καίπερ τυφλού aντος=
11 babbo ama moltissimo Filippo, anche se lui cie-e
co; 'Υμων εν τοϊ; άγροϊξ μου έΡΥαζομένων και
τα έμα ποίμνια θεραπευόντων, ελευθερώσω υμας
= Se νοί lαvorerete nei miei campi e baderete alle
mie greggi, ίο νί libcrerO.
VaΙοή del genitivo assoluto: Come vedete, al genitivo assoluto posson coai-
causale (<<giacche ») spondere ίη italiano proposizioni implicite (per csem-
ιευιροτείε (<<quando »)
concessivo (<<sebbene ») ρίο col gerundio: secondo esempio) ο esplicite, cau-
condizionale (<<se ») sali (<<giacche...»: primo e secondo esempio), tem-
porali (terzo esempio: «quando... »; «dopo che ...»),
concessive (quarto esempio: «anche se , sebbe-
ne ...»), condizionali (ultimo esempio: «se »), Aogni
modo, di solito ίl contesto ne chiarisce ίl valore; e a
νolte esso ρυό anche contenere una congiunzione,
come nel quarto esempio καίπερ, «sebbene».
ΑΙ genitivo assoluto greco coaisponde ίη latino
la costruzione dell' ablativo αssoluto.

110
Ellchiridioll Capitolo ΧΙΧ

L' avventura di Filippo e Diceopoli coi pirati e ίΙ Αncόra sulla posizione ετιτίουτίνε
suo fortunato epilogo ci offrono, grazie ai molti esem- e predicativa
ρί che avctc trovato nei brani di lettura, Ι' occasione
di rivedere e approfondire ί diversi significati chc
gli aggettivi, e anche aΙtΓe parole, possono assumere
secondo la dίνCΓsa posizione dell' articolo.
Come gia sapetc, rispetto all'articolo e al sostan-
tivo a cui si riferiscono gli aggettivi possono stare ίn
posizione attributiva ο predicativa: posizione Posizione attributiva:
ή καλή παρθένος / ή παρθένος
attributiva: iI καλη παρθένος ο ή παρθένος iI καλή
ή καλή
= la bel1a ragazza; posizione predicativa: ή παρθένος
καλήΟΡΡure λ-αλη ή παρθένος = la ragazza bella. e Posizione predicativa:
καλή ή παρθένος / ή παρθένος
Negli ultimi due esempi, l'aggettivo καλή ίn ρο­ καλή
sizione predicativa e nome del predicato, colla copula
έστιϊν) sottintesa (come spesso succede).
Νοn sempre ροτό l' aggettivo ίn posizione predi-
cativa e un nome del predicato: osservate infatti que-
sti esempi: Οί Πέρσαι αίροϋσι το ερημον αστυ
(posizione attributiva) = Ι persiani prendono lα cittα
deserta (= del1e οίιιέ, prendono quella deserta); Οί
Πέρσαι αίροϋσιν ερημον το αστυ (posizione pre-
dicativa) = Ι persiani prendono deserta la citta
(= quando ί persiani la prendono, la citta e deserta).
Nella prima frase l'aggettivo ίτι posizione Posizione attributiva:
attributiva ci dice quale citta presero i persiani: la deten11inazione essenziα/e:
Οί Πέρσαι αίροϋσι το έρημον
οίιιέ deserta, ηΟΩ ιιτι'είιτε: nel1a seconda frase inve- άστυ
ce l'aggcttivo ίτι posizione pIedicativa c'informa = Ι persiani prendono la citta
deserta
del10 stato ίη οιιί era la citta di cui si paIla quando fu
presa dai persiani: era deserta. Posizione predicativa:
deteπηίnaΖίοne αccessoriα:
Ιτι generale, quand'e inposizione attributiva l'ag- Οί Πέρσαι αίροϋσιν ερημον το
gettivo aggiunge al sostantivo una determinazione άστυ
= Ι persiani prendon deserta Ia
essenziale, che scrve a individuare 1'oggetto a cui citta
esso si riferisce, contrapponendolo agli altri del1a
stessa specie; nella posizione predicativa invece l'ag-
gettivo esprime una determinazione accessoria.

Ιdimostrativi stanno nella posizione predicativa: Dil110strativi:

έκεί νη ή παρθένος, oppure ή παρθένος έκεί νη = posizione predicativa:
εκείνη ή παρθένος / ή παρθένος
quella ragazza. εκείνη

111
Capitolo ΧΙΧ
Genitivi, cotnpletnenti con
preposizioni, avverbi, ίn posizio-
ne attributiva:
αί των βαρβάρων νήετ; / αί νήετ;
αί των βαρβάρων
οί έν τφ αγρφ δούλοι /
οί δούλοι οί έν τώ άγρώ
οί νυν παϊδεξ / οί παϊδετ; οί νυν
Gen. del riflessivo:
posizione attributiva:
Φιλεϊ τον έαυτοϋ πατέρα
Gen. possessivo d'αυτός:
posizione predicativa:
Φιλεϊ τον πατέρα αυτού
Gen. partitivo:
posizione predicativa:
των πολιτών πολλοί
Altre osservazioni sull 'uso
dell' articolo
112
Enchiridioll
Nella posizione attributiva si posson trovare an-
che ί genitivi dei sostantivi, ί completnenti con pre-
posizioni e gli avverbi: αί των βαρβάρων νΏες,
oppure αί νΏες αί των βαρβάρων= le navi dei bar-
bari; οί έν τφ άΥρφ δουλοι, oppure οί δουλοι οί
έν τφ άΥρφ = gli schiavi (che sono) nel campo; οί
νυν παιδες, oppure οί παιδες οί νυν = ί ragazzi
dΌggί.
Queste espressioni, e le altre simili, equivalgono
infatti ad aggettivi attributivi, perche servono a indi-
,viduαre ί sostantivi a cui si riferiscono: quαli navi?
Quelle dei barbari (ιιοα le nostre ο quelle dei nostri
alleati); quαli schiavi? Quelli che sono nel campo
(ιιοτι gli altri); quαli ragazzi? Quelli dΌggίgίοrηο
(ιιοτι quelli d'un tempo ο quelli del futuro).
Dei genitivi con valore di possessivi d'αυτός e
del pronome riflessivo abbiamo gia parlato. Ricor-
date dunque la differenza tra Φιλεϊ τον έαυτου
πατέρα (riflessivo: posizione attributiva) e Φιλεϊ τον
πατέρα αυτου (αου riflessivo: posizione predicati-
va); traducete queste due frasi ία italiano e ίτι latino,
e scrivetene νοί stessi qualcun' altra per illustrar la
differenza.
lηfiηe, ricordate anche che ίΙ genitivo pαrtitivo si
trova ίη posizione predicativa, spesso αvαnti alla
parola che 10 regge: των πολϊτων πολλοί = molti
dei cittαdini.
Quando Είίίρρο e suo padre auivano al villaggio,
ne vedono subito ί molti abitanti; οι έν τπ άΥορ(i,
quelli ch 'erαn nellα ρίαΖΖα, parlavan tra Ιοτο. ΑΙ so-
praggiungere del capo del villaggio, Diceopoli si
presenta: «Έγω Δικαιόπολις, ό Αρχελάου», «10
son Diceopoli, figlio d 'Archeliιo». 11 κωμάρχης Ιί
avverte ροί dei pericoli di quella regione, ch' e infe-
stata dai pirati: le 10ro continue incursioni han fatto
SI che, diversamente dal passato, gli uomini d Όggί,
οί νυν, ηοη voglian ρίυ abitar sul mare.
Enclliridion Capitolo ΧΙΧ

Ιιι qucste espressioni, σοσιε τιοιι di rado ίτι greco,

l'articolo s'accompagna a sostantivi ίτι genitivo, com-
plementi con preposizioni, ο avverbi: ό βασιλέως =
ίΙ [figlio] del re; οί εν τη αγορά = gli [uomini] nella
piazza del mcrcato, quelli che sono...; αί πρόξ τη
κρήνη = Ie [donne] alla fonte, quelle che stanno...;
οί πάλαι = gli [uomini] d'un tempo, gli antichi; οί
νυν = gli [ιιουιυιί] dΌra, la generazione presente, ί
contemporanei.
Come vedete dalle traduzioni, Ι'ιιείίεαο rίcοπe
νolentieri a sostantiνi, che ίn greco ροτό ιιοα οί sono.
Ν otate ίτι particolare 1'uso dell' articolo neutro τά + genitivo
plurale τά seguito dal genitivo ίη cspressioni come
queste: τα της πόλεως = le cose (= gli affari) della
οίιιέ: τα του πολέμου = le risorse per la gueπa (αΙΙα
lettera, lc cose della gueπa); Κοινα τα των φίλων
= Le cose (ο ί beni) degli amici [son] comuni.
Osservatc infine questi esempi, ίn cui, comc del Aggettivi sostantivati:
resto εί fa spcsso anche ίτι italiano, un aggettivo e
sostantivato per mezzo d'un articolo: οί άνδρεϊοι = οί ανδρεϊοι
αί σώφρονες
ί coraggiosi; αί σώφρονες = le [donne] sagge; τα
τα κακά (= Inαla)
κακά = ί mali, ί guai (letteralmente, le cose cattive;
latino mala).
ΑΙ neutro, singolare ο pluralc, d'un aggettivo pre-
ceduto da un articolo ριιό spesso οοττίερουοοτεnella
nostra lingua un sostantivo astratto: το καλόν = ίΙ το καλόν
τα αληθή
bello, la bellezza (la virtU, l' onore); το αίσχρόν = ίΙ
turpe, quel ch'e turpe (ί! νίτίο, ίΙ disonore); το
άληθέξ, oppure τα άληθή = ίΙ vero, la νοτίιέ; το
δίκαιον = ίΙ giusto, la giustizia.

113
 Capitolo ΧΙΧ Ι verbi greci

Ι verbi greci

Temi νerbali ίη labiale (-π-, -β-, -φ-):

λείπω (Ι classe; v. altemante λειπ-/λοιπ-/λιπ-), λείψω, έλιπον, λέλοιπα,

1.
λέλειμμαι, έλείφθην, «lascio, abbandono»
πέμπω (Ι classe; 1. v. altemante πεμπ-/πομπ-), πέμψω, έπεμψα, πέπομφα,
πέπεμμαι, έπέμφθην, «mando»
κόπτω (Π classe; 1. v. κοπ-), κόψω, έκοψα, κέκοφα, κέκομμαι, έκόπην, «batto,
percuoto; picchio a, busso a (un ιιεοίο)»
τύπτω (Π classe; temi verl1ali τυπ- e τυπτη-), τυπτήσω, «batto, colpisco,
percuoto»
βλάπτω (Π classe; 1. v. βλαβ -), βλάψω, έβλαψα, βέβλαφα, βέβλαμμαι,
έβλάφθην ο έβλάβην, «danneggio»
γράφω (Ι classe), γράψω, έγραψα, γέγραφα, γέγραμμαι, έγράφην, «scrivo»

Il greco nell'italίano

Moνendo da parole greche che conoscete, dite ίl sign({icato delle parole se-
guenti:
1) aristocrazia
2) autocrazia
3) plutocrazia
4) teocrazia
5) burocrazia
6) tecnocrazia
7) detnocrazia.

Che sign(fica dunque, e che origine ha, -crazia? Troνate νοί stessi, lnagaJ'i
aiutandoνi con un buon vocabolaJ'ίo, qualche altro termine italiano colnposto
con questo suffisso, e ditene Ι 'etimologia e ίl sign(ficato.
Quanto αΖΖα suaformazione, ίη che differisce dalle altre sei lα parola burocra-
zia? Α che lingua appartiene ίl suo prin10 elelnento?
Notate 1eocrazia, col t: confrontando questa ραι'οlα, per e8empio, con mi1o, ο
con 1eoria (da !!εωρία, !!εωρέω), l'ίspondete α questa domanda: quale letteJ'a
corrisponde, nei gJ'ecismi italiani, αl θ greco? Sapreste portare altri e8empi
della stessa corrispondenza?

114
Esercizi Capitolo ΧΙΧ

Esercizio 19α
Leggete α voce alta e traducete queste frasi.
Cercate ίη ispec'ie di reηderνί ben conto del preciso valore aspettuale dei verbi
(particolarnJente dei participi) e di renderlί ίη italiano nel modo pίU appro-
priato.
1. 'Εσπέρα; γι γνομένης, οί ξένοι είξ το άστυ άφίκοντο.
2. του γέροντος όργιζομένου, ό παϊ; έφοβεϊτο.
3. Πάντων ετοίμων όντων, ό ίερευξ 111ν θυσίαν έποιήσατο.
4. του ανέμου μείζονος γενομένου, ή ναύξ, όλίγη ούσα, εν κινδϋνφ ην.
5. Καίπερ της πόλεως πολυ άπεχουσηξ, ουκ έσπευδομεν.
6. Νυκτόξ γενομένης, έδοξεν ημίν εν τώ άστει μένειν.
7. των αυτουργών έχθρών γενομένων, οί νεανίαι το πεδίον καταλιπόντες
έπί το δρος άνέβησαν,
8. Καίπερ καμνούσης της γυναικόξ, ό ανήρ ταχέως κατά το δρος κατήει.
9. Τή; θυγατρόξ αίτουσηξ, βραδύτερον έβάδιζεν ό πατήρ.
10. του ίερέως αίτήσαντοξ, οί ίκέται άγαλμα ανέθεσαν.
11. των Ικετών πολυ άργυριον άποδόντων, ό ίερευ; άγαλμα άνέθηκεν,
12. του ηλίου άνατέλλοντοτ; ό παϊι; ήδη πρό; τον αγρόν ήει.
13. του ηλίου καταδύντος (da κατέδϋν, aor. ΠΙ di καταδύω), πάσαν 111ν
ημέραν έργασάμενοξ ό παϊ.; οίκαδε έπανιέναι έβουλετο.

Esercizio 19b
Traducete ίη greco queste jrasi, badando anche α usare ί tempi giusti, special-
mente di participi e infiniti (α questo scopo, pensate αΙΙοl'Ο valore aspettuale).
1. Quando si fece giomo, andammo a piedi verso ί1 porto.
2. Ροίοίιέ (ce) 1'aveva chiesto (ο anche [ce] 10 chiese) ί1 marinaio, decidem-
mo (= οί parve [bene]) d'jmbarcarci subito.
3. Per ordine ο) de1 capitano, ί marinai mollarono g1i ormeggi della (usate
λύω) nave.
4. Anche se ί1 vento era forte (usate μέΥας) e 1e onde grandi, nessuno aveva paura.
5. Ροκίιό 1a nave cra ίn ρετίοοίο, ί1 capitano οοπιεικίό ai marinai d'ammai-
nar 1e ve1e.

Esercizio 19c
Leggete α voce alta e traducete:
1. Οί εν τη νήσω πολλά και κακά έπασχον.
2. Ού σώφρων ό γέρων' ου γαρ έπίσταται τα τή; τύχης.
3. Οί νυν ουδέν κακίονέξ είσι των προγόνων.
4. Πάντες οί σώφρονες έτίμων του; εν εκείνη τη μάχη άποθανόνταξ.
5. Οί 'Έλληνες τα τή; θαλάττης έπιστάμενοι έδυναντο τουξ βαρβάρους
νϊκήσαι, καίπερ έλάττοναξ έχοντεξ ναύξ.

115
 Capitolo ΧΙΧ Esercizi

6. τα του πολέμου ουκ έχοντα; μόλις δυνάμεθα πολεμίοις άντέχειν.

7. Αί των βαρβάρων νήεξ μείζονες ήσαν και βραδύτεραι 11 αί των
Έλλήνων.
8. Οί ναϋται οί εν εκεί νη τη νηϊ άγνοοϋσι πόσος χειμών γενήσεται.
9. -τ- Αρα ένέτυχεξ τιμ ποιμένι τιμ τα πρόβατα άνα την οδόν έλαυνοντι:
10. Χαλεπόν το καλόν' ούτω λέγουσιν οί σοφοί και ουχ άμαρτάνουσιν,

Esercizio 19d
Traducete in greco:
1. La ragazza e bella; ποπ ammiri la bellezza?
2. Ι buoni fan del bene (ustlte ώφελέω) agli amici e del male (usate βλάπτω)
ai nemici.
3. Dici la νετίιέ, ragazzo? Quelli che dicono ίΙ falso si trovan male.
4. 11 figliolo del re ποπ conosceva le vie della fortuna.
5. Trovammo deserta la citta, e cadaveri che giacevano sulle vie.

Leggete questo brano (tratto, con adattamenti, da Erodoto, ΙΧ 90-104), ροί

rispondete alle domande.
Secondo Ια tradizione, Ιa battaglia di Micale fit combattuta 10 stesso giorno di
quella di Platea, nella primavera de1479. La vittoria dei greci, che distrussero
Ια flotta persiana dell 'Egeo, porto α una seconda rivolta degli Ιοηί.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥΣ ΠΕΡΣΑΣ ΚΑΤΑ ΘΑΛΑΣΣΑΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΝΙΚΩΣΙΝ

'Άμα ήρι άρχομένφ το των Έλλήνων ναυτικόν είτ; την Αϊγϊναν
συνελέγετο, νήει; αριθμόν δέκα και εκατόν. 'Εντεύθεν δε εις την Δήλον
έπλευσαν, βουλόμενοι του; "Ιωναξ έλευθερώσαι. Παρόντοξ δε του
ναυτικού εν τη Δήλφ, ήλθον άγγελοι άπο τή; Σάμου, οϊ ητησαν αυτοί»;
πρότ; Σάμον πλεύσαντας τοις βαρβάροις έπιστρατεϋσαι «Οί γαρ
βάρβαροι,» έφασαν, «ου πολλας ναϋ; έχουσιν, οί δε 'Ίωνες ιψας ίδόντεξ
ευθυ; άποστήσονται από των Περσών. Οϋτως ούν έξεστιν ϋμϊν και άνδραξ
"Ελληνας έλευθερώσαι και άμϋναι του; βαρβάρους.» Ό ούν στρατηγό;
ό των Έλλήνων τούτους του; λόγους δεξάμενος ταϊι; ναυσί πρόξ Σάμον
ηγείτο.

[θάλασσα = θάλαττα άμα ήρι άρχομένω αΖΖ 'ίηίΖίο della primavera αριθμόν
di numero έντεϋθεν di li ή Δήλοξ Delo ή Σάμος Samo άποστήσονται si
ribelleranno (+ από, «α»)]

1. Dove si raccolse la flotta greca? Quante navi comprendeva?

2. Perche ί greci si diressero verso Delo?
3. Che cosa chiesero, a Delo, ί messaggeri dei samii?

116
, Esercizi

4. Che argomenti portarono ί messaggeri per convincere ί greci?

Capitolo ΧΙΧ

5. Secondo ί messaggeri dei samii, ci sono due cose che gli altri greci posson
fare: quali?
6. Quale fu la risposta del generale greco?

Ώς δε είς Σάμον άφικόμενοι παρεσκευάζοντοείς ναυμαχίαν, οί Πέρσαι

εϋθί»; άπέπλευσαν πρόι; την ήπειρον έδοξε γαρ αυτοίι; μη ναυμαχίαν
ποιεϊσθαι ου γαρ αξιόμαχοι ήσαν αί νήεξ αυτών. Άποπλεύσαντεςούν
πρόξ την Μυκάλην τ<1ς ναϋ; άνείλκυσανκαι τεϊχο; έποίησαν περί αυτάξ,
Οί δε 'Έλληνες ταύτα γνόντες έδίωκον αυτοί»; είς την Μυκάλην. Ώς δε
έγγυς έγένοντο του των πολεμίων στρατοπέδου, και ούδείξ έφαίνετο
άναγόμενοξ, άλλα ναϋ; είδον άνειλκυσμέναξ έσω του τείχους, πρώτον
μεν παραπλέοντεςτουξ "Ιωναι; έκάλεσαν, κελεύοντες αυτού; άποστήναι
άπό των Περσών, έπειτα δε είς την γην έκβάντεξ τφ τείχει προσέβαλλον.

[ή ΜυκάληMicαle άνείλκυσα, αor. d 'άνέλκω, «tiro in secco» το στρατόπεδον

αccαmpαmento αν-άγομαι e8CO in αlto mαre άνειλκυσμένάξ (dα άνέλκω)
tirαte in 8ecco έσω dentro α (+ gen.) παραπλέω nαvigo lungo lα costα, pαsso
oltre (nαvigαndo) άποστήναι ribellαrsi (+ από, «α»)]

7. Che fecero ί persiani quando ί greci aπίvarοnο a Samo? Ρετοίιό?

8. Ιτι qual modo cercaron di protegger la Ιοτο flotta?
9. Che cosa fecero allora ί greci?
1Ο. Quando s' εοοότεοτο che ί persiani υου osavano uscire ίn mare aperto, ί
greci fecero due cose: quali?

Πρώτον μεν ούν άνδρείω; έμάχοντο οί βάρβαροι, έπεί δε οί "Ελληνεξ

μιά άρμη προσφερόμενοι το τεϊχο; είλον, τρεψάμενοι έφυγον, Οί δε "Ιωνεξ,
ώς είδον του; 'Έλληνας νικώνταξ, πρόξ αυτου; αύτομολήσαντες τοϊ';
βαρβάροις ένέπεσον, Ούτωξ ούν το δεύτερον άπέστησαν οί "Ιωνεξ από
των Περσών.

[ή όρμ ή αttαcco, αssαlto προσ - φέρομαι mi scαglio, αssαlto αύτομολέω pαsso

(disertαndo) το δεύτερον = δεύτερον άπέστησαν si ribellarono (+ από, ((G»)]

11. Ιn che modo ί greci misero ίn fuga ί persiani?

12. Quando gli ίοηί abbandonarono ί barbari?
13. Che fecero gli ίοnί quand'ebbero abbandonato ί persiani?

117
 Capitolo ΧΙΧ Esercizi

Esercizio 1ge
Traducete ίιι gl'eco:
1. Avcndo(g1ielo) chiesto gli ίοnί, ίΙ gcncrale decisc (= al g. parve [bene]) di
portar la flotta a Samo.
2. Ι messaggeri dissero: «Νου νί tradiremo (llsate προδίδωμι), ma ci ΓibeΙΙe­
remo ai (αποστησόμεθα από...) pcrsiani.»
3. Quando ί barbari νκίειο (llsate ίΙ ραι-ΙίcίΡίο) 1enavi dei greci che s'avvici-
navano, fuggίlΌnο verso ί1 contincntc.
4. Ι grcci sbarcarono (= scesero dalle navi), assa1irono ίΙ vallo e 10 presero.
(Rendete con Pal'ticipi ί pl'imi due verbi.)
5. Quando gli ίοηί videro (flsate ίl participio) ί greci che stavan vincendo, si
ribellarono ai (απέστησαν από...) persiani c vennero ίn aiuto dci greci.

La formazione delle parole

111 ciaSClJl1a delle coppie c}le segl10110, Ιa parola α sil1istra, che ν 'e ηοΙa, eιωα
preposizione, Ιa parola α de.'Φ'a ι/η avverbio: dal signiflcato delle preposizioni
ricavate ql!ello degli avverbi corι'ispondenti.

1) ανά; άνω 3) εκ, εξ; εξω 5) κατά;κάτω

2) είξ: εϊσω 4) εν; ένδον 6) πρός; πρόσω

118
, Civ;(tiι
Micene
L' antίcl1ίssίωa citta di Μίοέυο,
nell'Argolidc (Pcloponncso ηΟΓ­
dorientalc), sorgeva su una col1ina
fiancheggiata da duc profonde gole,
ίη una posizione molto favorevole: do-
minava infatti Ι 'ίηιοτε pianura aIgiva,
e τιοιι Ιοτιιεηο di li s'incrociavano tut-
te le vic che dalla zona di CΟΓίnto por-
tavano a mczzogion10.
Ι greci parlavano d 'υιι ιυίιίοο fon-
datore di ιιουιο Ρότεοο, l11entre gli sca-
νί degli archeologi hanno ρτονειο che
questo luogo eIa abitato gia nel ΠΙ ωίΙ­
lennio a. C., prima dunque delle ρίύ
antiche invasioni ίndeUlΌΡee ίη Gre-
ι Enrico Sc!1lieInann (1cggcte 5C Ίιίnιαιι), τε­
desco, ro1l1antico pioniere dell' archcologia ncl
εοοο!ο ΧΙΧ (1822-1890). Appassionato letto-
rc dΌιηero, si convinse, contro I'opinionc
οοπιιιιιε dci d6tti dcl StIO ιευιρο, dclla realta
storica della glIcua di Troia, ο profusc lc SlIC
grandi ricchczze ίη csplorazioni e scavi
Capitolo ΧΙΧ
cia (ν. νοί. 1, ρ. XVI), da una popola-
zione affine a quella che nell'jsola di
Creta dette vita alla fiorente cίνίltα
Ininoica.
Quei pril11i ίικίοιιτορεί invasori
(giunti ίη Grecia, forse, agl 'ίηίΖί del
Il mi Ποιιυίο) si fusero colle stirpi ίυ­
digene. Ancl1c sul luogo dell'antica
Μ icene εοιεο un nuovo insedial11en-
ιο, cl1e intorno αΙ 1600 era salito a una
posizione di stΓaοrdίnarίa ilnportanza
e floridita, οοιυο han dilnostrato ί
ΓίtΙΌνamentί archeologici. lnfatti, gia
10 Scl1lieIηann Ι, negli anni settant,l
deΙΙΌttοcentο,aveva scoperto, all'jn-
ΙΛ PORTA D[I
ΙΙ::ΟΝΙ, Α MICΤN[.
archeologici; ritIsci cosi a ροιιειο <lJla Ιιιοο,
stIlla collina di HisarlIk ίη TtIrcl1ia. ί restj del-
la citta di PΓίaιηo.
Un altro suo grandc Il1crito flI ερρυυτο la
scopcrta della civilta tnicenea. Ιο SC}11icJηann
era convinto, a Ιοι10, chc le toInbc da Ιιιί scopcr-
te a Micene fosscroqueJ!c degli Atridi (ν. olrTc).
119
 Capitolo ΧΙΧ
terno della cinta ιηιιτετίε (en;tta ίτι eta
ρίυ tarda)
dell'acropoli, una necropoli 2
reale di Ιοωιε circolare, contenente sei
toIηbe a fossa; gli archeologi greci l1an
ροί rinvenuto, nel 1951, un secondo
circolo di toIηbe a fossa fuori delle
πιυτε: ora, sia nel cil'colo tOlllbαle Α
sia nel circolo tombαle Β, οουιο Ιί cl1ia-
πιεηο gli studiosi, c venuta alla luce
una gran quantita dΌggettί dΌrο di
finissiIηa fattura (tra cui Iηascl1ere di
defunti) e d'altre preziose suppellettili,
docuIηento appunto della ricchezza e
potenza della οίιιέ; alcuni di questi og-
getti erano stati ίιυροτιει! da Creta ο
dall'Egitto.
Ε tanta Γίαιροτιωιεε di Micene ίτι
quest'epoca che gli storici dan tradi-
zionalIηente ίΙ ιιοπιε di Iniceneα a
quella civilta che, nata appunto dalla
fusionc dell' οίοιιιοιιιο indeuropco ίη­
vasore coi ροροlί e le culture Ιοοεί:
precedenti, l' ebbe οοηιε uno dei suoi
centri principali. Νοη si deve diIηen­
ticare pero che alla sua fonnazionc
dctte un contributo rilevantissiIηo la
civilta Iηinoica di Crcta, ricordata
dianzi, e ch' cssa ebbe sede ancl1c ίη
2 Presso molti ροροlϊ antichi, le neαόΡο!ί erano
i luoghi destinati alle sepolture (propriamentc,
120
CΊνiltiι
altre οίιιέ, οοηιο ΡίΙ0, Tirinto, Tebe,
Cnosso, Atcne.
La οινίίιέ πιίοοηοε fiori, con carat-
teri unifonni, nclla seconda Iηeta del
ΙΙ lnillennio; nc sono ιεειίυιοαίεηεο
ugualIηente grandiose ί grandi palaz-
Ζί e Ι' Jliαde d' Οπιετο, chc ne fu ίΙ can-
tore. Ι palazzi dellc citta Iηicenee era-
τιο ί centri aIηIηinistrativi di Stati ιη­
dipcndcnti, sui quali sel11bra ρετό pro-
babilc οίιο Miccne esercitasse un' ege-
πιοαιε.
Appunto ίη quei palazzi si son tro-
vate diverse Iηigliaia di tavolette d' ar-
gilla, che ci conservano la contabilita
degli archivi centrali d'alcuni Stati
υιίοοαοί: privc naturalIηente dΌgnί
valore letterario, csse si son ροτό [ί­
velate itnportantissiIηe, oltre οίιο pcr
gli storici, anche per ί linguisti quan-
do, ncl 1953, gl'inglesi Ventris e
Cl1adwick sono riusciti a deciframe la
scrittura, la cosiddetta lineαι'e Β (una
scrittura di tipo essenzialIηente
sillabico, ίη cui cioe ί segni rappre-
sentano dclle sillabc): c apparso cosi
chiaro ch'essc sono scrittc ηοη ίη qual-
cl1c lingua ignota, Iηa proprio ίη gre-
la parola vuol dire «citta dci n1orti»: da νεκρός,
νεκρο\>, ό, «ίΙI110ήο, cadaVCΓC», C πόλις).
Ι
<.J.-"
ανίlΙiι
co, e piu precisamentc ίη un dialctto
greco antichissimo, che sembra affi-
ne, nel complesso, a quelli dell'
Arcadia e di Cipro. Per escmpio, nel-
la lineare Β πατήρ e scritto pa-te, e
πάντα si scrive pα-tα.
La maggior partc dellc tavolette
risalgono, a quanto parc, al periodo
compreso tra ίΙ 1250 e ίΙ 1150 circa, e
quelle di Cnosso, secondo alcuni, sono
anzi assai ρίΙΙ antiche: le nostre cono-
scenze della lingua greca giungon
dunque oramai [ίηο al ΙΙ millennio,
οίοό a un' epoca antichissima, anterio-
re di molti secoli ai ροουιί omerici e
alle ρίΙΙ antiche iscrizioni prima note.
Tomando a Micene, a partir dal
1500 circa ί suoi re furon sepolti ίτι
grandi toli (tombe di pictra a cupola)
nella οίιιέ bassa; se ne son trovati
nove, ίΙ ρίΙΙ grande dei quali e ίΙ co-
siddetto tesoro d 'Atreo, magnifico
esempio, assai ben conscrvato, dell'ar-
te architettonica micenea.
Intorno al 1450 gli achei (cosi,
Άχαιοί, chiama Omero ί greci del-
l'eta micenea) invasero Creta e di-
strussero tutti ί palazzi dell 'isola tran-
Rovine di Micene.
3 Mura cic/opiche: cosi si chiamano le mura
colossali, d'eta antichissima, che restano so-
prattutto in Grecia, e che son fattc di massi
Capitolo ΧΙΧ
ne quello di Cnosso. Ι micenci, credi-
tando per dir cosi la talassocrazia (os-
sia ίΙ dominio sui tnari) dclla Creta
minoica, prescro a commerciare atti-
valnente ίτι tutto ίΙ Mediterranco
orientale, fondando anche colonic su
isole c ίη Asia minore.
Il potere e la ρτοερετίιέ di Micenc
raggiunsero l'apogeo agl'inizi del sc-
colo ΧΙΙΙ. Α qucl pcriodo risalgono lc
mura ciclopiche 3 dcll'acropoli, ίη par-
te conservatcsi, colla famosa pO/-tα dei
Leoni.
Ma una parte della οίιιέ dovette
esser distrutta prima del 1250 circa,
quando ne Ιιιιωιο rinnovatc e miglio-
rate le difese: principiava un periodo
di dcclino dei commerci e, ίη genera-
le, della οίιιέ e della civilta micenea.
Sembra chc la gueua di Troia (senza
dubbio un fatto storico) sia stata, ίη
questo periodo, Ι 'ultima impresa na-
zionale COlnune degli achci. Secondo
la tradizione Troia cadde nell 'anno
1184, ma Ι' archeologo americano
Blegen, che ha diretto gli scavi piU
recenti e ha trovato tracce evidenti
d 'un assedio prolungato, fa risalir la
grandissimi, senza cemento: come sc l'immane
lavoro d 'innalzarle potesse esscr compiuto solo
dai mitici ciclόpi.
121
 Capitolo ΧΙΧ
distruzione della οίιιέ al 1240 circa.
Negli anni seguenti Micene subi
ιτο assalti: nel primo furon distrutte le
case fuori delle mura; nel secondo fu
saccheggiata Ι' εοτόροίί; nel tcrzo, essa
fu distrutta. Anche gli altri palazzi
micenei del continentc furon saccheg-
giati, presumibilmente dalle orde dei
dori inνasori, forse nel ΧΙΙ εοοοίο.
(Cosi, almeno, s'e generalmente cre-
duto ίη passato; oggi ροτό gl~ storici
son piuttosto inclini a ritenere che,
quando ί dori penetrarono ίη Grecia,
le οίιιέ micenee fosscro gia ίτι roνina,
peI motiνi che ancόra ηοιι son chia-
ri.)
Colla seconda inνasione indeuro-
pea dell 'Ellade (quella dei dori, ap-
punto) e la fine della ciνilta micenea
s'inizio un periodo oscuro, detto tra-
dizionalmente medio eνo ellenico,
durante ίΙ quale tra l'altIo la scrittura
cadde ίη desuetudine. La dcnomina-
zione e criticabile, perche presuppo-
ne 1'inteΓpIetazione, oggi ηοη ρίΙΙ so-
stenibile, del medio eνo curopeo come
un 'epoca di decadenza, ma per breνi­
ta 1'useremo anche ηοί.
Nel cosiddetto medio evo greco,
dunque, fu fondato a Micene un nuo-
νο insediamento, che si sviluppo fino
a diventare una piccola citta Stato. Gli
abitanti di Micene presero parte alle
gueπe persiane (ne1480 parteciparo-
ηο alla difesa delle Termopile, ne14 79
mandarono un piccolo contingente di
soldati a Platea), ma poco dopo (nel
468) la citta fu assalita e distrutta da-
gli argivi. Quando ΡίΙίρρο dunque, se-
condo la nostra storia, la visito, di
Micene ηοη restavano che le rovine.
122
CΊviltiι
Nell' eta alessandrina Micene τίεοτ­
se, ma fu un villaggio senz'impor-
tanza. Nel Ι secolo a. C., di nuovo, ηοτι
c' erano chc rovine: 10 scrittore
Pausania, nella sua Periegesi (una spe-
cie di guida turistica della Grecia), ce
n'ha lasciato una descrizione nel ΙΙ
secolo d. C.
Ιτι Miccnc s 'ίυοευττε uno dei cicli
piU iInportanti della mitologia greca,
abbondantementc trattato da pocti
epici c tragici.
Τέυιε!ο, ίΙ padre di Ρόίορο, chc fu
ίl fondatorc della casa reale miccnea,
volcndo mettcrc alla prova Γοτιηί­
scienza degli dei, Ιί πινίτό a un ban-
chetto c gl 'jmbandi lc cami dcl figlio;
nessuno ne vollc assaggiarc, tranne
Dcmetra, che sbadatamcnte mangio
un pezzo della spalla di Ροίορο; gli
altri dei feccro tornare ίη vita ίΙ bam-
bino, e al posto della carnc mancantc
misero dcll'avorio; Tantal0 fu punito
ncgl 'infcri, e ίl supplizio di Tαntαlo e
passato ίη provcrbio: egli e immcrso
nell'acqua, c sul capo gli pendono
rami caricl1i di fruttc, ma quando egli,
ch' e tormcntato da una setc c una fame
etcmc, fa per bcrc ο mangiarc, l'ac-
qua e lc frutte si ritirano.
Una volta cresciuto, Pelopc chie-
sc la mano d 'Ippodamia, figlia
dΈηόmaο, re dell'Elidc; ma ίΙ padrc
(ο percllc legato alla figliola da un
amore incestuoso, ο, secondo un'al-
tra vcrsione, pcrche un oracol0 gli
aveva prcdctto clle ίΙ genero 1'avrcb-
be ucciso) aveva stabilito che potcssc
sposare Ippodamia so10 chi l' avcssc
vinto ίη una corsa di cani, e chc ί pcr-
, CΊviltiι
denti doνessero tnorire; gia tredici pre-
tendenti eran ιnorti, ιna Pelope νinse
coll' inganno, ροτοίιό corruppe l' auriga
Mirtilo e 10 conνinse a danneggiare ίΙ
carro dΈnοιnaο, chc cadde e ιιιοτ]:
morendo, ίΙ re maledisse Pelope.
Questi si τοοό ροί, colla εροεε, a
Micene, doνe la dinastia di cui fu ίΙ
capostipite doνe seιnpre portare ίΙ
peso della ιnaledizione consegucnte ai
delitti suo e del padre.
Il suo figlio Τιέειε scdusse la ιno­
glie del fratello Atreo, che 10 bandi; ροί
ρσό, fingendosi disposto alla riconci-
liazione, 10 fece tomare e Ι'ίυνίιό a υτι
banchetto, ίη cui gli offri da ιnangiare
le cami del figlio di lui. Tieste, accor-
tosi di quel che ίΙ fratello aνeνa fatto,
10 ιnaledisse; ρίύ tardi, insietne col fi-
glio Egisto egli uccise Atreo.
Ad Atreo (da cui ί re di Micene
Miccne.
furon detti Αtridί)
ιιο Agaιnennone, οίιο
Capitolo ΧΙΧ
succedette sul tro-
nell ΊΙίαde e ίΙ
capo del1a spcdizione greca. Parten-
do per la guerra, egli affido ίl regno
al1a moglie Cliteιnestra (Κλυται­
μήστρα). Ροίοίιέ ροτό la flotta greca
diretta a Troia era tenuta fenna da con-
tinui νenti contrari, e υιι indoνino τί­
νείό ch' essi sarcbbero cessati solo
quando Agaιnennone avesse sacrifi-
cato ad Arteιnide la propria figliola
lfigenIa, egli la fece clliatnare col pre-
testo che aνcsse a sposarc Acl1ille, e
col1e sue stesse ιnani la sgozzo ευί­
l'altare.
Durante l' assenza d' Agaιnennone
Cliteιnestraebbe coιne ειιιετιιε Egisto;
insieιne, ί dlle ιneditaνano vendetta.
Quando dunque, dopo dieci anni, ίl re
ιοαιό dalla guerra, gli aιnanti Ι' aιn­
ιnazzarono.
123
 CapitoIo ΧΙΧ
Oreste, ίΙ giovane figlio d' Agamen-
none e Clitemestra, fuggi ίn esilio, dopo
essere stato salvato dalIa nutrice, men-
tre le figliole, Cήsοtemίde ed Elettra,
rimasero nel palazzo.
Divenuto adulto, egli consultG a
Delfi ΙΌracοlο dΆΡΟΙΙο, che gli co-
mandG di vendicar la morte del padre.
124
Civiltiι
Τοπιό dunque segretamente a Micene
e, coll'aiuto dΈΙettra, uccise la madre
e 1'amante di lei. Perseguitato dalIe
Furie, si rifugiG presso l' altare
d' Αρο1Ι0; infine, Atena dichiarGOreste
innocente per ίΙ matricidio, giacche
esso gli era stato ordinato da υη dio.
Lexicon Capitolo ΧΙΧ

Lexicoll

Verbi εύτυχέω Sostαlltivi

παύομαι, παύσομαι, ζω, ί}~! ζην ή αγέλη, της άγέλης
έπαυσάμην, θάλπω το άθλον, του άθλου
πέπαυμαι (+ gen., κατ-άγω ό άμπελών,
ο ρω-ι) κατ-έρχομαι του άμπελώνο;
άνα-παύομαι κλαίω ό άνδραποδιστήξ,
σημαίνω, σημανώ, κλείω του άνδραποδιστοϋ
έσήμηνα, συγ-κλείω ό άρήν, του άρνός
σεσήμασμαι, κληρονομέω ή άρουρα, της άρουραξ
εσημάνθην κράζω, aOr. έκραγον ή άρπαγή, της άρπαγή;
(κραγ- ) ό άρτοι; του άρτου
εσθίω, έδομαι, έφαγον, άνα-κράζω το βήμα, του βήματος
έδήδοκα κυνηγετέω ό βόμβος, του βόμβου
παραινέω, παραινέσω, μέτ-ειμι « είμι) το γένειον, του γενείου
παρήνεσα, μιμέομαι το γένος, του γένους
παρήνεκα, νέμω το γόνυ, του γόνατος
παρηνέθην (+ dat. νοστέω ή δζiς, της δαδό;
e ίηl) νυκτερευω ό δεσμώτηξ,
συλλέγω, συλλέξω, ξηραίνω του δεσμώτου
συνέλεξα, όδοιπορέω ό δρϋμόξ, του δρϋμοϋ
συνείλοχα, όπτάω ή δρίκ, της δρυός
συνείλεγμαι, όράω, ilnperj έώρων (την δρυν)
συνελέγην όρρωδέω ή έλάα, της ελάας
παρά - κειμαι ή ελάτη, της ελάτη;
ςιδω, fut. άσομαι παρα-μένω (+ dat.) ή έξοδοι; της εξόδου
άκμάζω παρα - τίθημ ι ό έρανοι; του εράνου
άλλομαι περι-κόπτω ό έρέβινθοξ, του
άμελέω (+ gen.) πυνθάνομαι (+ παρά έρεβίνθου
άντι-βλέπω (+ dat.) e ίΙ gen.) το έρμα, του έρματοξ
άπαντάω (+ dat.) πωλέω ό έφηβοξ, του έφήβου
άπα-δίδομαι σκιρτάω το έφόδιον, του έφοδίου
άπο - κηρύττω συμ - πράττω (+ dat.) ή θρίξ, της τριχός
άπα-πέμπω συν-τίθημι ό ίχθϋτ, του ίχθύος
άφ-ορμάω συν-τρέχω (acc. του; ιχθυς)
βομβέω τέμνω ή καλύβη, της καλύβης
γνωρίζω Ι γνωρίζομαι άπα-τέμνω τα κανθήλια,
γυμνόω φείδομαι (+ gen.) των κανθηλίων
δια-τίθημι φονεύω ό κοιτών, του κοιτώνοτ;
εκ-λύω χέω ό κόλποξ, του κόλπου
έν-οικέω εγ-χέω ό κυνηγέτηξ,
εν-τυγχάνω (+ dat.) ώθέω του κυνηγέτου

125
 Capitolo ΧΙΧ Lexicon

ό κωμάρχηξ, το σκίρτημα, έπικίνδϋνοξ,

του κωμάρχου του σκιρτήματοξ έπικίνδϋνον
ό λαγώς (τον λαγών, ό στεφανίσκοξ, ερημος, ερημον
του λαγώ, τώ λαγώ, του στεφανίσκου μουσικόξ, μουσική,
οί λαγώ, του; λαγώς, ή σϋρι γξ, της σύριγγος μουσικόν
των λαγών, το τάλαντον, δρειοξ, όρεία, δρειον
τοϋ; λαγφς) του ταλάντου παλαιόξ, παλαιά,
το λάχανον, ό τϋρόξ, του τϋροϋ παλαιόν
του λαχάνου ή φιλογεωργία, πλήρης, πλήρεξ
ό λειμών, του λειμώνο; της φιλογεωργίαξ χρηστός, χρηστή,
ό λέμβος, του λέμβου ή φιλοπονία, χρηστόν
ό ληστάρχης, , της φιλοπονίαξ
του ληστάρχου το χεϊλοξ, του χείλους Preposiziolli
ή μέλιττα, της μελίττης ό ώμοτ; του ώμου κατά (+ gen.)
ό μήν, του μηνός
ό μίμητής, του μίμητου ΝΟ111ί propri Avverbi
ό νεανίσκοξ, ή Κόρινθος, άσμένω;
του νεανίσκου της Κορίνθου ατάκτως
ό νόστος, του νόστου ή Λάκαινα, της Λακαίνης ευνοϊκώ;
ή οδοιπορία, φιλικώξ
της όδοιπορίαξ Aggettivi
ό οίκέτηξ, του οίκέτου άγώγιμοξ, αγώγιμο ν COllgiUllZiOlli
ό δνοξ, του όνου άρτι γέννητος, προσέτι
το πεδίον, του πεδίου άρτιγέννητον ώς = εν φ
το προσκεφάλαιον, άσμενοξ, άσμένη,
του προσκεφαλαίου άσμενον Locuziolli
το πρόσωπον, άτοκοξ, άτοκον άγώγιμο; γίγνομαι
του προσώπου αυχμηρός,αυχμηρά, Δικαιόπολιξ
ή πυρά, της πυρά; αύχμηρόν ό 'Αρχελάου
το ρόπαλον, του ροπάλου γυναικεϊοξ, γυναικεία, οί νυν
το σκάφοξ, του σκάφου; γυναικεϊον πόσου άποδίδοσαι...;
τα σκεύη, των σκευών τί να σε δει καλεϊν;

126
 Capitolo ΧΧ

'Εν αύτοϊξ τοις δώμασι του

Άγαμέμνονος ϊσταντο.

τα δώματα (το δώμα.

του δώματος) = ή οίκία

ϊσταντο « ϊστημι, iInpetj.')

: ακίνητοι έμει νον

Ο ΝΟΣΤΟΣ (γ)

Ήμέρας δε γενομένης τον ποιμένα

χαίρει ν κελεύσαντες έπορευοντο και

τέλος άφίκοντο εις άκρα τα δρη, άφ'ών

κατεϊδον τό τε πεδίον κάτω κείμενον και

5 τείχη τι να έπί λόφου έστηκότα, Ό δε

Φίλιππος τον πατέρα στήσαξ, «πάππα,»

έφη, «τείχη τινα μεγάλα άρω έπ'εκείνου

του λόφου έστηκότα, 'Αλλ'είπέ μοι, τίνα

έστίν:» Ό δε Δικαιόπολις πολύν τινα

10 χρόνον προ; τα τείχη βλέπων, «έκεϊνά

έστιν, ω παϊ,» έφη, «ώς έμοι δοκεϊ, τα

των Μυκηνών τείχη.» Ό δε Φίλιππος, αί Μυκήναι (τών Μυκηνών)

έστηκότα che s 'ergevαno

127
Capitolo ΧΧ

«άρα άληθή λέγειξ;» έφη. «-;- Αρα έκεϊ

φκησεν ό 'Αγαμέμνων; -;- Αρα έξεστιν ημϊν

έκεϊσε καταβήναι και τα του 'Αγαμέμ - ι

νονος δώματα θεωρεϊν;» Ό δε Δικαιό-

τα του Άγαμέμνονος δώματα

πολις «'Έξεστι καταβήναι, ει σοι δοκεϊ,

ου γαρ μάλα πολυ απέχει τα τείχη της

όδοϋ, καί (όψέ γάρ έστιν) την νύκτα έντό;

άσφαλήξ, -ές : άνευ κινδύνων των τειχών άσφαλείξ μενοϋμεν.» 21

Οϋτως ειπών, τφ παιδί κατά το δρος

ήγήσατο. Δι'όλί γου ούν τοϊι; τείχεσι

έπλ ησίαζον, και έπί τον λόφον άναβάντεξ

εις τας πύλας άφίκοντο. Ό δε Φίλιππος

τα τείχη θεώμενος το μέγεθος εθαύμαζε 2:

128
 CapitoIo ΧΧ

καί, «ω πάτερ,» έφη, «γίγαντεξ δήπου

ταύτα τα τείχη ώκοδόμησαν άνθρωποι

γαρ τοσούτους λίθους αϊρειν ουκ έδύναν­

το.» Ό δε Δικαιόπολιξ, «αληθή λέγεις, ω

30 τέκνον.» έφη: «οί γαρ Κύκλωπες, ως

φασιν, ταύτα έποίησαν, 'Αλλ'ίδου, βλέπε

άνω.» Ό δε Φίλιππος άναβλέπων δύο

λέοντας λιθίνους είδε τας πύλας φυλάτ­

τοντας. Τούτου; δε θεασάμενοι προϋχώ- προϋχώρουν = προ-εχώρουν

35 ρουν, και εις άκρον τον λόφον άφικόμενοι

εν αϋτοϊ; τοϊ; δώμασι του 'Αγαμέμνονα;

ϊσταντο, τό τε πεδίον καθορώντεξ και την ϊσταντο < ϊστημι (imperj.')

καθ-οράω
θάλατταν τώ ήλίω λαμπομένην.

()
Έξαίφνης δε έφρϊξεν ό Φίλιππος και έφριξα < φρϊττω = ορρωδώ

40 είς φόβον κρυερόν κατέστη. «~Ω πάτερ,» κρυερόξ, -ά, -όν : ος εχει
ψϋχο; έν έαυτώ
έφη, «ουκ άρέσκει μοι ούτω; ό τόπος. άρέσκω (+ dαt.) : ήδύς είμι

Αϊματος γαρ δζει.» Ό δε Δικαιόπολιξ, τό αίμα

(του αϊματος)
«μηδέν φοβοϋ, ω τέκνον,» έφη: «ϊσως αί ή 'Ερτνύ;
(της 'Βρϊνυοξ)
Έρϊνύες 'Αγαμέμνονός τε και της παγκά- : αί 'Ερϊνϋεξ είσι θεαί .
αϊ κολάζουσι του; αί τίους
45 κου γυναικοξ έτι και νυν περιφοιτώσιν. άσεβείαξ 11 του; ανθρώπου;
οϊ έφόνευσαν του; συγγενείξ
πάγ - κακος, - ον « πάς + κακόξ)
δζω (+ gen.) odoΓO, Ι11αη­
= κάκιστο;
do od01'e, di περι-φοιτάω : περί-ειμί. βαίνω
ένθα και ένθα

αί 'Ερϊνυεξ

129
CapitoIo ΧΧ

'Αλλ'ού βλάψουσί σε, τέκνον. Έλθέ. Δός

μοι την χείρα. Έγώ σοι ήγήσομαι.» Και

οϋτως ειπών, τφ παιδί ώς τάχιστα κάτω

ήγήσατο.

Ο ΤΟΥ ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΟΣ ΜΥΘΟΣ

Έν φ δε κατέβαινον, ό Δικαιόπολιξ. 50

«έμοϋ παιδίου δντοξ,» έφη, «ω φίλον

τέκνον, Αίσχύλος ό ποιητή; ήκμαζεν έν

'Αθήναιξ, "Οτε μεν ούν παϊ; δώδεκα έτών

ην, ό πάππος μ'ηγαγεν εί ; άστυ ώς

θεασόμενον τραγφδίαξ τινω; τούτου του 55

ποιητοϋ, ας έφαίνετο ων άριστοι; πάντων

το δράμα (του δράματος) = των τότε. τα γαρ δράματα αυτού μέγεθος

ή τραγωδία
ό έλεο; (του έλέου) < έλεέω είχε, και ήδεϊ λόγω έλεον και φόβον έν

τοϊ; θεαταίξ ήγειρεν. 'Εγώ μεν μάλα τας

τραγωδία; αυτοϋ τας περί 'Λγαμέμνονοξ 60

και Όρέστου έθαύμασα παϊ; ων. Νυν δε

τυγχάνω : ειμί τύχη
τυγχάνομεν δντα; : έσμέν τύχη ένταϋθα τυγχάνομεν δντεξ, δπου δ τε
τινί
ό Αϊγισθοτ; (του Αιγίσθου) Αίγισθο; και ή Κλυταιμήστρα αυτόν τον
ή Κλ υταιμ ήστρα
(της Κλυταιμ ήστραξ) 'Αγαμέμνονα έφόνευσαν: και ου μόνον

130
,
65 ουκ ελαθές με φρίξας σύ, άλλ'είκότωξ γε λανθάνω Η φαίνομαι
Capitolo ΧΧ

ουκ ελαθές με φρίξω; : ουκ

αυτό; φριττω άναμιμ νησκόμενοξ εκείνων
των δραμάτων.»
Ό δε Φίλιππος «Άλλα πώ; είπε τον μύθον
έξέφυγέ με δτι έφρϊξαξ,
ήσθόμ ην σε φρίξαντα
αναμιμνήσκομαι: εις μνήμην
επ-ανα-φέρω

έκεϊνο; ό ποιητής; Διηγοϋ μοι, ω πάτερ.»

70 Ό μεν ούν Δικαιόπολιξ, «άκουε δή,»

έφη, «ω φίλε παϊ: οί γαρ άριστοι των

ποιητών ου μόνον εκ της δψεωξ το φοβε­ ή δψ«; (της όψεωξ) : δ όρώμεν

ρόν και έλεει νόν έγείρουσι ν, άλλα και έλεεινόξ, -ή, -όν < ελεος

εξ αυτών των πραγμάτων' ούτω γαρ συν- συν-ίστημι = συντίθημι

75 ιστάσι τα των μόοων πράγματα ώστε και ώστε + αCC. e inf

άνευ του όράν τον άκουοντα και φρίττειν

και έλεεϊν.»

'Εκάθισαν μεν ούν δ τε Φίλιππος και

ό πατήρ εν τοϊ; Μυκηνών έρειπίου; Σιωπη τα ερείπια (των ερειπίων)

: τα τείχη οίκήματοι; η πόλεως
80 δε πολλη ην περί αύτούξ, και μακραι ερήμου

ήσαν αί σκιαί των τε σωμάτων και των

πετρών πολ υ προϊοϋσαι. <ο δε άνεμοξ, πρό-ειμι « είμι)

πνέων δια των τειχών, έσύριττεν ούτω

φοβερώξ ώστε αί των νεκρών ψϋχαί εν

131
Capitolo ΧΧ

εκεί νοις τοϊτ; τόποις στενάζει ν και ~s

οίμώζει ν έφαίνοντο.

Ώρρώδησε μεν ούν ό παίτ; Ό δε πατήρ

οϋτως αρχήν έποιήσατο του λόγου' «Ό

το 'Ίλιον (του 'Ιλίου) = 11 Τροία Άγαμέμνων, εις 'Ίλιον άπιών, την Κλυ­
άπ-ειμι « είμι)
ταιμήστραν, την έαυτοϋ γυναίκα, ΟΙΚΟΙ 90

κατέλιπε, είπών δτι, εάν νϊκήση και το

"Ιλιον πορθήση, της αυτή; ημέραξ σημα­

το πυρ, του πυρός (111 de(~/.), plur. νεϊ δια των πυρών (ου γαρ άγνοεκ; ω
τα πυρά, των πυρών (fl decl.)
ή αγγελία (τή; αγγελίας) παϊ, δτι δια των πυρών αί άγγελίαι πολλώ
< αγγέλλω
φθάνω : σπεύδω, ώστε πρώτο; φθάνουσιν άφικόμεναι του; ναυσι πλέον- 95
άφικέσθαι
φθάνουσι ν άφικοϋσαι του; τας). Δια τούτο ή Κλυταιμήστρα φϋλακα
πλέοντας: άφικνοϋνται προ
των πλεόντων

ό φύλαξ (του φύλακοξ) <

φυλάττω

ό σκοπόξ (του σκοπού) :

ό φύλαξ ας σκοπεί ει τις
άφικνεϊται = ό κατάσκοποι;
έστησεν = έθηκεν
σκοπόν έστησεν έκεϊνο; δε καθ'έκάστην
έάν νϊκήση και. .. πορθήση
se ανesse vinto e avesse
distrlltto

132
 CapitoIo ΧΧ

νύκτα έφυλαττέ τε και κατεσκόπει το

λαμπάδος σημείον, το πυρ φέρον εκ

'00 Τροίας την της νίκη; άγγελίαν.

Δέκα δε ήδη έτη ό Άγαμέμνων άπήν,

ό ανεψιό; (του ανεψιού)
Έν δε τούτω Αϊγισθοξ, ας, άνεψιόξ του : ό υίό; του άδελφοϋ του
πατρός (η της μητρόξ)
,Αγαμέμνονος ων, εν τοΊς δώμασι ν αυτού

φκει, έπεθύμησε συνελθεϊν τη Κλυται­

ίΟ5 μήστρα και αυτήν μοι χεϋσαι, Ή δε πρώ- μοιχεύω (+ acc.) : συνέρχομαι
τη γυναικί τη αλλου άνδρόξ
τον μεν ουκ ήθελεν: έπειτα δε τώ Αιγίσθφ

είξε, και ου μόνον τον οικον, άλλά και

έσχατοξ, -η, -ον Η πρώτο;
δλην την πόλιν καθ'ήμέραν εις τας έσχά - (== κάκιστοξ)
ή αισχύνη (της αίσχ ύνηξ)
τας αίσχϋναξ καθίστη: εκείνη δίπους λέ- : το αίσχρόν πράγμα
Αισχύλου 'ΑΥαμέμ ~'ων, 1258-9
110 αινα συΥκοιμωμένη/ λύκφ, λέοντος εύΥε­ δίπουξ, δίπουν, gen. δίποδος
: δύο πόδας έχων
νους άπουσί(Χ, ώσπερ λέγει αυτόξ ό ποι­ συγ-κοιμάω τινί == συνέρχομαι
τι νι, καθεύδω σύν τι νι
ητής. Μοιχεύουσα γαρ ουκ έλαθε του; ή απ-ουσία (της άπουσίαξ)
< άπ-ειμι (είμι)
πολίταξ, οί δε ουκ έτόλμων περί τούτου

του πράγματοξ διαλέγεσθαι.

115 τφ δε δεκάτω έτει ό σκοπόξ, ίδών το

σημείον το του πυρός, άπήγγειλε τη

δεσποί νη: και άμα οί πρεσβύτεροι (οι

συνιστάσι τον χορόν) του; δώμασι προσ-

133
Capitolo ΧΧ

χωροϋσι ν' έτυχον γαρ θϋόμενοι, και εκ

προ - αισθάνομαι των θυσιών προήσθοντο νέον τι γιγνό - 120

παραγίγνομαι : άφικνέομαι μενον. Μετά δε ου πολύν χρόνον κήρυξ πα­

ραγίγνεται, και τα περί 'Αγαμέμνονα; οίκαδε

άμα τοϊ; έταίροις πλέοντας διηγείται.

προσ-ποιέομαι : ψευδώξ ποιώ Ή δε Κλυταιμήστρα, προσποιουμένη

μάλα χαίρειν, έκέλευσε τας άμφιπόλου; 125

παρασκευάζειν δσ'έδει. Έν Φ δε αύται

ϊστην <
ϊστημι ιστασαν χορου; παρθένων τε και παίδων,
(inJPerf)
και έλάμβανον τάπιδας ποικίλαξ, ή βα­
ή τάπις (της τάπιδος)
ποικίλοξ, -η, -ον : ας σίλεια έφθασεν αυτάξ άπαντώσα τφ
κοσμείται πολλώ και παντοίω
κόσμφ Άγαμέμνονι είσιόντι είτ; την πόλιν έφ' 130

άρματα; εϊπετο δ'αυτώ άμαξα, ένθα ην τά

134
 CapitoIo ΧΧ

ΙΙ
τα λάφϋρα (των λαφϋρων)
: δ λαμβάνει τις τοίτ; πολεμίου;

ή Κασσάνδρα
τ'άλλα λάφϋρα και δη και Κασσάνδρα, ή (της Κασσάνδραξ)

Ι
ό Πρίαμος (του Πριάμου)
του Πριάμου θυγάτηρ (11 εκ του' Απόλλωνος : ό βασιλευ; της Τροίας
ή μαντική (τή; μαντικήξ)
έμαθε την μαντικήν: άλλ'έπει ουκ ήθέλησεν : ή τέχνη διην τα ούπω
γενόμενα προ-γιγνώσκειν
135 αϋτώ συνελθεϊν, ό θεό; οϋτως έκόλασεν δυνάμεθα
μαντεύομαι: μανΤΙΚ11ν
ώστε ουδεκ; αύτή μαντευομένη έπείθετο). ποιούμαι
προ - εισ - έρχομαι
Ό μεν ούν Άγαμέμ νων προεισέρχεται

εις τον οίκον συν τη Κλυταιμήστρα, ή δε

ίστάμενοξ, -η, -ον: μένων
Κασσάνδρα, ίσταμένη προ των πυλών των ακίνητο;
προ - μαντεύομαι
140 βασιλείων, προμαντεύεται τον εαυτή; και

του Άγαμέμνονος θάνατον και την εξ ό Όρέστης (του Όρέστου)

: ό υίόι; του Άγαμέμ νονος
Όρέστου μητροκτονίαν, και είσπηδά ώς ή μητρο-κτονία (τ/ς μητΡΟΚΤΟΥ1ας)
< μήτηρ + (άπο-ικτείνω
άποθανουμένη, ρίψασα τα στέμματα. είσ-πηδάω
άποθανοϋμαι < άποθνήσκω
<ιΟτε δε έθεασάμεθα τούτο το μέρος του (jΊ/!. )
το στέμμα (του στέμματος)
145 δράμα τοξ. έ γώ και ό πάππος μάλα τα στέμματα

135
Capitolo ΧΧ

ώς έχον : δτι είχε έθαυμάσαμεν, ώς έχον μέγεθός τι και

ή έκπληξ«; (της έκπλήξεωξ) :
ό φόβος εις ον καθιστάμεθα έκπληξιν. 'Απσλλον, 'Α πολλσ ν, έκραζε,
δτε έξαίφνη; γίγνεται 11
φαί νεται θαυμαστόν τι & πσι πστΊΊΥαΥές με; Φευ, φευ, και αλλα
Αισχύλου 'ΑΥαμέμνων, 1085/1087
τοιαύτα α φρίττειν έποίει ήμας θεωμένους

τε και άκούονταξ, 150

Μετά δε ταύτα ήκουσαμεν του Άγα­

κραυγηνϊστημι: κράζω,
κραυγήν ποιώ μέμνονος φοβερα; ίστάντος κραυγάξ. Ό

γαρ Αιγισθος και ή Κλυταιμήστρα τον

Άγαμέμνονα ήγαγον εις το βαλανεϊον:

το βαλανεϊον (του βαλανείου) :

ό τόπος της οίκίω; δπου τις
λούεται

άπα-δύομαι Η εν-δύομαι έκεϊ δε ό βασιλευξ άποδϋσάμενοξ τφ 155

το λουτρόν (του λουτρού) < λούω λουτρώ έχρήσατο: μετά δε το λουτρόν ή

λουτρώ χράομαι = λούομαι
ό χιτών Κλυταιμήστρα έδωκεν αυτώ χιτώνα
(του χιτώνοξ)
άχειρα και άτράχηλον: εν Φ δε ό 'Αγαμέμ­
~ι;\~1
α-χειρ,

, λί,\\γ~:
gen. άχειρο; :
άνευ χειρών νων ενδύεται τούτον, ή πονηρά γυνή άμα
} ;V α -τράχηλοξ, - ον :
111 Ι' άνευ τραχήλου τφ Αίγίσθω δις πλήττουσιν αυτόν τώ 160
χι τώνα άχειρα
και άτράχηλον : πελέκει, και άποκτείνουσιν αυτόν ώσπερ
ώσπερ σάκκον
δίς : άπαξ και αύθις βοϋν έπί φάτνη.»

S:~ (του τραχήλου)

πλήττω =
παίω, κόπτω

·1 ό τράχηλοξ

r-.:ι- -
ό πέλεκυ;
(του πελέκεωξ;
τοις πελέκεσι[ν])

136
 Capitolo ΧΧ

Ταϋτ'είπών ό Δικαιόπολιξ έσίγησεν

ολίγον χρόνον. Ή δε του ανέμου ηχη δια

~165 των πετρών πνέοντος έφαίνετο φωνή

άλαλάζοντος ανθρώπου. Ό δε Φίλιππος αλαλάζω: μάλα στενάζω

φρίξα; τε και περισκοπών, «φοβοϋμαι, ω

πάτερ,» έφη, «τούτον τον τόπον.» Άναστάξ

δέ: «Τί ουκ άπερχόμεθα, ω πάππα φίλε:

'Ορρωδώ γάρ, διότι αί Έρίνύες φαίνονταί

μοι έτι και νυν ενθάδε άλάσθαι.» άλάομαι = πλανάομαι,

περιφοιτάω, περί-ειμι

Ο ΝΟΣΤΟΣ (δ)

ΉΕδοξεν o~ν α~τοiς μη εγγbς των

Μυκηνών νυκτερευειν, άλλα τα τείχη

καταλιπόντεξ προήσαν έπι τή; Κορίνθου. επί (+ gel1.) = πρός (+ αcc.)

175 Δι'όλίγου, ήδη καταδύντοξ του ηλίου, εις

κώμην τινα άφίκοντο, Έκεi δε αυτουργό;

τις αύτοϊ; προ; τη όδώ άναπαυομένου;

έντυχών φκτιρε και οϊκαδε ήγαγεν, Ή μεν

ούν γυνή αυτού σϊτον παρέσχε, ό δε

180 αυτουργό; έκέλευσεν αυτού; έγγί»; του

πυρόξ καθίσαι, 'Επεί δε έδείπνησαν, ό

137
Capitolo ΧΧ

αυτουργό; ηρετο αυτοί»; ποϊ πορεύονται,

και ακούσω; δτι προ; την Κόρινθον πο­

ρεύονται, «ή Κάρινθος,» έφη, «πολυ απέχει.

ούκ -ουν = ουκ ούν Ούκουν δύνασθε έκεϊσε άφικέσθαι τήμερον. 185

'Αλλ'εί δοκεϊ, έξεστιν ϋμϊν ενθάδε νυκ­

τερεύειν.» Οί δε χάριν μεγίστην αυτώ

άπέδοσαν και εγγυς του πυρό; κατέκειντο.

τη δε υστεραία, άνατέλλοντοξ του ηλίου,

τον αυτουργόν χαίρειν κελεύσαντες έπί της ι 90

Κορίνθου έσπευδον, Άλλα μακρά ην ή όδόξ,

και έσπέρω; ήδη γιγνομένης εις την πόλιν

άφίκοντο και καταγώγιον έζήτουν.

Προσιόντεξ ούν προ; άνδρα τινα δς δια

της όδοϋ παρήει,ηροντο που έστι κατα - 195

γώγιόν τι. ·0 δε δεινόν βλέψω; και εις

ή οργή (της οργης) < οργίζομαι
προ; των σιών = πρόξ των θεών όργήν καταστάξ, «προ; των σιών,» έφη,
(Δωριστι)
έόντεξ = δντες (Δωριστί) «'Αθηναίοι φαίνεσθε έόντεξ. Τί βουλεσθε;
δα = δή (Δωριστι) Τί δα πράττετε εν τά Κορίνθφ;» Το«; δε
τά = τή (Δωριστι)
ερπετε = έλθετε (Δωριστι) παροϋσι βοήσας, «δεύρο έρπετε,» έφη, 200

πάρ-εντιν = πάρ-εισιν «φίλοι. 'Αθηναϊοι τι νες πάρεντιν· κατά-

(Δωριστί)

138
 Capitolo ΧΧ

δάπου = δήπου (Δωριστί)

σκοποι δάπου έντίν, οι ήνθον τα νεώρια έντίν = είσίν (Δωριστί)
ήνθον = ήλθον (Δωριστί)

το νεώριον (του νεωρίου)

r-- '
- -- .~_ Ι

κατασκεψόμενοι.» Ό δε Δικαιόπολιξ- «Τι

λέγεις, ω άνθρωπε: ουκ έσμεν κατά-

205 σκοποι αλλ'αυτουργοί, οϊπερ από της

Έπιδαύρου ' Αθήναζε έ πανερχόμεθα.»

'Αλλ'ήδη συνήλθεν δμιλοι; Κορινθίων οι

άγρίωξ έβόων: ένιοι δε και λίθους έλάμ- ένιοι (-αt, -α) = τινες (-ες, -α)

βανον ώς αυτού; βαλούντεξ. βαλοuwn < βάλλω ([ι/ι.)

210 ·0 ούν Δικαιόπολυ; εις φόβον κατα­

στάξ, «φυγε, Φίλιππε,» έφη, «ώς τά­

χιστα.» Οί μεν ούν έφυγον πρός τας

πύλας, οί δε Κορίνθιοι διώκοντεξ λίθους

εβαλλον. Τρέχοντες δε ο τε Φίλιππος και

215 ό πατήρ τουι; διώκοντας έφυγον και

139
Capitolo ΧΧ

έλαθον εν τάφρφ τινι κρυψάμενοι, εν n

άπασαν την νύκτα έμενον. 'Ημέράτ; δε
\ "\ :\
~ ~ ",,", ~.I--" ....." γενομένης ευθυ; έπορευοντο και πάντας
L: ~)
ανθρώπου; έλαθον ταχέως σπεύδοντες.
ή τάφρος (της τάφρου)

τα Μέγαρα (των Μεγάρων) Ώς δε τοϋ; Μεγάροις προσεχώρουν, ουκ 220

είσήλθον εις την πόλιν άλλό; παρήλθαν

, έξω των τειχών, Οϋτως ούν τέλος έλαθον

εις την 'Αττικήν είσελθόντεξ, και έπεί

πρώτον άφίκοντο είτ; την 'Ελευσίνα, κεί­

μενoι πρόι; τη όδώ άνεπαυοντο: πολλά γαρ 225

και δεινα παθόντες μάλα έκαμνον, ώστε

ουκ έδυναντο προϊέναι.

'Ό τε Φίλιππος και ό πατήρ

του; διώκονταξ έλαθον εν
τάφρω τινι κρυψάμενοι.

140
Enchiridion CapitoIo ΧΧ

Enchiridion

Filippo scorge da una col1ina, ίn Ιοτιτεαετιεε, de1- Jl verbo ϊστημι,

«υιειτο (ίτι piedi)>>
1e mura; fermαto ί1 padre, τον πατέρα στήσας, gli
chiede allora di che οίιιέ siano. Ε Micene: essi stα­
vαno, {σταντο, proprio all 'interno del1a cinta muraria
di quell 'antichissima οίιιέ. Di~eopoli parla a Filippo
d'una tragedia d'Eschilo, e gli spiega che ί poeti com-
pongono, συν-ιστασι, gli argomenti ίη modo tale
da suscitar paura e ρίειέ anche ίη chi ascolti soltan-
to, senza vedere.
Le voci verbali scritte ίη corsivo, come altre che
avete incontrato ίη questo capitolo, appartengono a
ιιιι altro verbo ίη -μι, la cui coniugazione e assai
simile a quella di δίδωμι e τίθημι: ϊστημι, «metto
(ίη piedi, diritto), innalZ0». Ν e conoscete gia l' aoristo
terzo, έστην.

Come quelli di δίδωμι e τίθημι, anche ίΙ tema Τ. v. altemante: στη-Ιστα-

verbale di ϊστημι mostra l' apofonia quantitativa: al
grado lungo στη- (ίτι origine στg-; ma 1'(1 impuro
originario e passato ίιι attico a η) s' oppone infatti ίΙ
grado breve σΤί! - .
Ια ϊστημι ίΙ grado lungo compare: nel singolare
del presente indicativo e dell'imperfetto attivi, nella
ΙΙ singolare del presente imperativo attivo (ϊστη),
nei due aoristi (έστησα, aoristo primo sigmatico, e
έστην, aoristo terzo) e nel futuro (στήσω): dunque,
anche ίιι alcune voci ίη cui τίθημι ο δίδωμι si f1etto-
ιιο dal grado breve (negli specchietti del presente e
dell'imperfetto di ρ. 142 abbiamo sottolineato que-
ste voci); tutto ίΙ resto della coniugazione deriva dal
tema verbale di grado breve.
Rendetevi conto vοί stessi della distribuzione dei
due gradi del tema verbale, στ.Ώ- e στg-, osservan-
do le tabelle delle prossime pagine.

Sempre come δί-δωμι e τί-θημι, ϊστημι contie- Il raddoppiatnento del presente:

ϊ-στη-μι < *σί-στη-μι
ne ίΙ raddoppiamento del presente: ϊστημι deriva
infatti da *σί-στημι (confrontate il1atino si-stδ).

141
Capitolo ΧΧ Enchiridion

*σεπτά (lat. wten1) > tπτά: Ια greco ίΙ σ ίη princίpio di parola seguito da

σ- avanti a vocaJe > ' vocale generalmente 8ί tra8forma ίη un 'aspirazione
(come l'h- del tedesco ο dell'inglese), che sl segna
collo splrlto aspro. Pensate per esemplo al numerale
gπτά (οίοό !leptα), «sette»: basta ίΙ confronto colla-
tlno septem (da cul anche ίΙ nostro sette) a farvi ca-
plre ch' esso doveva contenere ίτι orlglne υτι *σ - .
Τ. ρ.: Ι-στη-/Ι-στα- Siccht ίΙ tenza del presente e i-στη-/i-στα­
« *σι-στη-/*σι-στα-), e sΌttίcne, pratlcamente,
ϊστημι: premettendo al tema verbale ιυιο ί - .
att. mediopass.
Presente
Nel presente e ncll'imperfetto, come potete ve-
Indicativo
ϊ-στη-μι ϊ-στα-μαι dere, le deslnenze sono (se s' eccettua la Π slngolare
ϊ-στη-ξ ϊ-στα -σαι
dell'imperativo attlvo), le stesse di δίδωμι c τίθημι.
ϊ-στη-σιϊν) ϊ-στα-ται
ϊ-στα-μεν ί-στά-μεθα Le vocali congluntlve, assentl di l"egola nella co-
ϊ-στα-τε ϊ-στα-σθε nlugazlone ίη -μι, qul mancano ίη tutte le vocl (dun-
ίστgσι(ν) ϊ-στα -νται
« *ί-στά-ασιiν)) que anche nel slngolare dell 'imperfetto attlvo).
Imperativo Notate che, nella ΠΙ plurale dell'lndicatlvo, -ά-α­
ϊ-στη ϊ-στα-σο sl οοτιιτεο ίη -α-: *ί-στά-ασι > ίστάσι; ίη τιθέασι
ϊ-στα-τε ϊ-στα-σθε
e διδόασι, lnvecc, la contrazlone τιοη c' era.
Infinito
ί-στά-ναι ϊ-στα-σθαι
Νείί'ίσιρετετίνο, notate ροί ϊσΤΏ, che τιοιι εο!ο

Participio derlva, come abbiamo detto, dal tema verbale di gra-

ίστάς, ί-στά-μενος, do lungo, ma e anche senza deslnenza; confrontate
ίστάσα, ίστάν -η, -ον

(gen. ί - στά - ντ - ος, lnvece τίθει, da *τί-θ&-&, e δίδου, da *δί-δQ-&.

~στά?"ης, Osservate infine l' accentazlone dell' infinito e del
ι-στα-ντ-ος, ecc.) participio: essa, οουιο sapete, e regolare nel verbi ίτι
Imper/etto -μι.
{-στη-ν ί-στά-μην
{-στη-ς ϊ-στα-σο Nell 'imperfetto, 10 ι lnlzlale εί deve naturalmen-
t-στη t-στα-το te al1'aumento temporale.
{-στα-μεν t-στά-μεθα
{-στα-τε ϊ-στα-σθε
{-στα-σαν t-στα-ντο Il futuro e l'aorlsto prlmo slgmatlcl, στΏ-σ-ω e
ε -σΤΏ - σα (dal tema verbale di grado lungo), sono
Il futuro e J'aoristo primo attivi
regolarl, e ηοη presentano qulndi nessuna difficolta:
provate, per eserclzlo, a conlugarli vοί stessl per
lscrltto.

L'aoristo terzo εστην 'Ίστημι ha anche l'aoIisto terzo ε-σΤΏ-ν (sem-

pre dal grado lungo del tema verbale), che avete gla
Imparato: di nuovo, scrlvetenc la conlugazlone, e
confrontatela ροί con quel1a che trovate nel νοl. Ι, a
ρ. 393; coaeggete e discutete gli eventuali sbagli.

142
, Enchiridion

Il futuro e l' aoristo primo sigmatici medi sono

reg01aή come g1i attivi: στή-σ-ο-μαι, έ-στη-σα-μην:
coniugate1i per iscritto. ('Έστην, come ροτίορίύ g1i
CapitoIo ΧΧ

Il futuro e Ι' aoristo primo ιηedί

aoristi terzi, ha s010 1a forma attiva.)

Eccovi ora ίΙ paradigma del nostro verbo: pre- Il significato delle diverse νοεί di
sente ϊστημι (mediopassivo ϊσταμαι; imperfetto ϊστημι

ϊστην, ίστάμην), futuro στήσω (medio στήσομαι),

aoristo Ι έστησα (medio έστησάμην), aoristo ΠΙ
(εοίο attivo) έστην, perfetto έστηκα, aoristo passi-
νο έστάθην (e futuro passivo σταθήσομαι).
Νοιι νί spaventate, che ιιοιι dovete imparare altre
νοοί: 10 farete a suo tempo (ίη ρετιίοοίετο, del per-
fetto ίτι generale parleremo nei capitoli 27 e 28).
V'abbiamo e1encato tutte queste solo perche e im-
portante che ora riflettiate un ρο' sui Ιοτο diversi si-
gnificati.

'Ίστημι, come sapete, vuol dire «metto, pongo,

colloco» qualcosa, sempre perD coll 'idea che la cosa
abbia a star ροί ίη posizione verticale (ίιι piedi, dirit-
ta); dunque anche «sol1evo, erigo, innalzo» (per
esempio l'albero d'una nave, un τευιρίο, una colon-
na). Appunto per l'idea accessoria della posizione
verticale esso si distingue da τίθημ ι, che ha senso
ρίυ generico (ωυειιο», ίη genere).
Ιιι questo significato ϊστημι e dunque trαnsίtίvο,
perche regge un complemento oggetto.
Han questo senso transitivo ίΙ presente e l'imper- Voci transitive:
ϊστημι, «ιυετιο,colloco (in
fetto, ίΙ futuro, 1'aoristo primo attivi. Dunque: ϊστημι posizione verticale), sollevo»
= «metto (eccetera)>>, ϊστην = «mettevo», στήσω = ϊστην
στήσω
«metterD», έστησα = «misi». Ecco un esempio: Ό
εστησα
ναύτης τόν ίστον εστησεν= Il marinaio rίΖΖΟ l'al-
bero.
Dal valore fondamentale di ϊστημι, che abbiamo Altri significati transitivi di
ϊστημι:
visto ora (ωυοιιο, faccio stare, diritto»), si passa ροί
«ροεο»
facilmente, negli stessi tempi, alle accezioni, sem- «istituisco, nοιηίnο»
«fenηο»
pre transitive, di «peso» un oggetto (perche per pe-
sarlo si metteva sulla bilancia), «istituisco, nomino»
e simiIi (un «mettere ίη piedi» figurato), e, soprat-
tutto, «fo star fermo, fermo, arresto».

143
Capitolo ΧΧ Enchiridion
,
Cosi, per esempio: Του; καρπουξ στήσομεν =
Peseremo ί frutti; Ό Σόλων τουι; των Άθηναίων
νόμους σοφώτατα εστησε = Sοlόne /ece (istitui)
con grandissima sapienza le leggi degli ateniesi; Ό
ποιμην τον κύνα Γστησι ν= Il pastore /erma ίl cane.

Le voci passive han questi stessi significati, ma

νόίιί, naturalmente, appunto al passivo: ϊσταμαι,
ίστάμην (quando αοιι son medi ma passivi),
έστάθην, σταθήσομαι= «sono (ero, fui, εετό) mes-
f so; sono (ero, fui, saro) fermato», e simili.

Voci intransitive: Sapete gia anche, ροτό, che l'aoristo terzo έστην
εστην
έστηκα (= pres.) vuol dire «mi misi, m'alzai, stetti, mi fermai» e εί­
mili: significati intransitivi, giacche ίτι essi ίΙ verbo
ιιοιι ριιό reggere nessun complemento oggetto.
Ora aggiungiamo che ha senso intransitivo, e νa­
lore di presente, anche ίΙ perfetto έστηκα = «ειο, mi
ιτονο».

Voci l11edie: Ci restan da considerare le voci medie. Di que-

ste, l'aoristo έστησάμην e solo transitivo, perche
έστησάμην: transitivo come aoristo intransitivo s'usa έστην: Φύλακας
εστησάμεθα= Mettemmo (istituimmo) dei custodi
(per τιοί stessi, cioe per la nostra protezione).
Come vedete dal1a traduzione del1a frase prece-
dente, έστησα e έστησάμ ην, sebbene sian tutt' e due
transitivi, υου han ροτό esattamente 10 stesso signi-
ficato: la forma media esprime infatti, 10 sapete, un
particolare interesse del soggetto nell'azione: έστησα
= «πιίεί», έστησάμην = «misi per me».
le altre voci l11edie: Le altre voci medie (ϊσταμαι e ίστάμην, medi,
sia transitive sia intransitive
στήσομαι) possono avere, secondo ί contesti, valo-
re sia transitivo (ma sempre coll'idea d'jnteresse del
soggetto ch' e propria del medio) sia intransitivo:
Φύλακας ίστάμεθα (Ιστάμεθα, στησόμεθα) =
Mettiamo (mettevamo, metteremo) dei custodi (per
τιοί stessi, per la nostra protezione); Έν αυτοί; τοϊ;
δώμασι του 'Αγαμέμνονοξ {σταντο = Si trovava-
no (stavano, erano) proprio nel palazzo d' Agamen-
none.

144
J Enchiridion

Riassumiamo ίΙ tutto ίτι uno specchietto:

Capitolo ΧΧ

Υοο SIA TRANSITIVE

V ocι TRANSITIVE νocι INTRANSITIVE
SIA INTRANSITIVE

ϊστημι, «metto (οοο.)» έστην, «stetti (οοο.)» ϊσταμαι (medio),

ϊστην «metto (ecc.); sto (οοο.)»
στήσω έστηκα, «ειο (οοο.)» ίστάμην (medio)
έστησα στήσομαι

έστησάμην

*** 'Ίσταμαι (pass.),

Ιστάμην (pass.),
σταθήσομαι,εστάθην
han significato passivo.

Nel composto άφ-ίστημι, ίΙ medio άφίσταμαι άφ-ίσταμαι: «ιυί ribello»

ha spesso ίΙ significato intransitivo di «ιυί ribello,
mi rivolto»: Οί 'Ίωνες ά π ό των Περσών
αφίστανται (απσστήσσνται) = Gli ίόnί si sollevα­
no (sί solleverαnno) contro ί persiani. Ε cosi
nell 'aoristo terzo: Οί "Ιωνεξ από των Περσών
άπέστησαν.

Tra ί composti di ϊστημι eροί comune καθ - ίστημι, καθ-ίστημι:

che significa, figuratamentc, «metto, fo entrare, ίη «πιειιο ίτι uno stato (εσο.)»
καθ - ίσταμαι:
un certo stato; istituisco, nomino» e simili, e, nelle «entro ίn uno stato (εοο.)»
νοοί intransitive, «mi metto, entro, ίη un certo stato,
divento» e simili.
Considerαte, nelle frαsi che seguono, ίl preciso
vαlore delle νοcί di καθίστημ ι, ροί trαducete le frα­
si:
Ό κύων τον ξένον εις φόβον κατέστησεν.
Ό ξένος εϋ; φόβον κατέστη.
Ό δήμω; τον Περικλή στρατηγόν κατέστησε.
Ό Περι κλ ης στρατηγό; κατέστη.
Οί 'Αθηναίοι νόμους κατεστήσαντο. (Ρεττίιό
qui ίΙ medio?)

145
Capitolo ΧΧ

Il participio predicativo
ElIchiridioll

Diceopoli sostiene che Eschilo era chiaramente,

εφαί νετο ων, ίΙ migliore dei poeti; «οτε,» continua
ι
ροί, «τιοί ci troviamo, τυΥχάνομεν οντες, proprio
dove Egisto e Clitemestra uccisero Agamennonc. Ε
ηοη m 'e sfuggito cJle tu hai ανu{ο un brivido d '0'''-0-
re, ουκ {λαθές με φρ(ξας, quando siamo cntrati tra
queste mura.» Quando ροί racconta ίl mito, Diceopoli
dice che Clitemestra ando incont"o ad Agamennone
prima delle ancelle, {φθασε τας αμφιπόλους απαν-
τώσα τώ Άγαμέμνονι.
Nell'ultimo brano di lettura di questo capitolo
avete letto, inoltre, queste frasi: 'Έλαθον εν τάφρφ
τι νι κρυψάμενοι = Rillscirono α ηοη Ιαι'8ί notare
(si :ωttrαsserο αΖΖα vista) nascondendosi ίτι ιιιι fos-
so; Πάντας ανθρώπους {λαθον ταχέως σπεύδον­
τες = Affrettandosi di molto, riuscirono α sfuggire
αΖΖ 'attenzione di tutti.
Riflettiamo υη ρο' su questi esempi.

λανθάνω (+ acc.) Negli ultimi due, e nel terzo, ίl verbo λανθάνω

(λήσω, έλαθον, λέληθα), «ειο nascosto, passo inos-
servato (a), sfuggo all' attenzione (ώ)» (latino lateo;
ίl medio λανθάνομαιvυοl dire invece «dimentico»)
e costruito con ιυι participio concordato ίτι nomina-
tivo col soggetto (sottinteso): participio p,'edicati-
νο.

Notate nell'ultima delle frasi citate dianzi che

λανθάνω regge l'accusativo: πάντας άνθρώπουξ.

λανθάνω = «di nascosto» Considerate ora quest' altro esempio (si tratta d 'un
famoso precetto ορίουτόο): Λάθε βιώσαξ. Alla let-
tera, esso significa «Nasconditi vivendo»; ma ίη ίιε­
liano diciamo invece «Υίνί nascosto».
Ιτι molti casi infatti al participio predicativo rctto
da λανθάνω coaisponde ίτι italiano ίl verbo princi-
pale, mentre λανθάνω si rende benc con «di nasco-
sto, furtivamente» ο altre simili espressioni.

Si costruiscono col pal1icipio predicativo anchc

altri verbi, e ίη ispecie:

146
Enchiridion CapitoIo ΧΧ

a) Τυγχάνω (τεύξομαι, έ τυχον, τετύχηκα), τυγχάνω

«οέρίιε che ίο ... » (s'usa per indicar la casualita d'un
avvenimento): vedete, oltrc al secondo esempio so-
pra, quest'altro: Έτυχον παρόντες οί πρέσβεις =
(Si trovarono α esser presenti, quindi) CapitO che
fossero presenti, furon presenti per caso gli amba-
sciatori.
Anche a τυγχάνω ριιό dunque spesso οοσίερου­ τυγχάνω = «ρετ caso»
dere, quando reggc ιιιι participio predicativo,
un'espressione avverbiale, come «per caso».
SimiImente per un terzo verbo della ΠΙ classe, φθάνω:

b) Φθάνω (φθήσομαι, έφθασα ο έφθην), «ρτο­ φθάνω

vengo, precedo, faccio qualcosa prima di» qualcu-

τιο: Εφθάσαμεν υμας άφικόμενοι = (letteralmen- φθάνω = «ρτίιηε di»
te) Υί precedemmo an-ivando = Arrivammo p"ima
di νοί; e cosi, sopra, nel quarto esempio.

ο) Φαίνομαι (φανοϋμαι ο φανήσομαι, έφάνην,

πέφηνα).
Avete gia incontrato questo verbo costruito col- φαίνομαι είναι ... = «εευιοτε
ch 'ίο sia ... » (lat. e$se videor. ..)
1'infinito, nel significato di «sembro, paio» (oppure
«sembra, pare, che ίο ...»: latino videor): Ή γυνή
φαίνεται σώφρων είναι = La donna 8embra (es-
ser) saggia (Sembra che la donna sia saggia) = Mulier
haec prudens esse videtιIr.
Quando invece regge un participio predicativo, φαί νομαι ων ... = «έ chiaro che
φαίνομαι vuol dire «ει vede (bene), si capisce (bene), sono ... »

che ίο ..., e chiaro che ίο ..., chiaramente, evidente-

mente, ίο ...»: cosi nella prima frase, ο ίτι quest'esem-
ρίο: Ή γυνή σώφρων ουσα φαίνεται = Si vede
e e
bene che la donna saggia (La donna cJziaranzente
saggia). Ε nel Fedόne di Platone (107c) si legge che
ή ψύχη άθάνατοξ φαίνεται ουσα: se al posto
d'Ο'υσα mettessimo qui είναι, ίΙ scnso della frase
cambierebbe di molto: υου νι pare?

147
 Capitolo ΧΧ Ι verbi greci

Ι verbi greci

Temi verbali in velare (-Κ-, -Υ-, -χ-):

διώκ-ω, διώξομαι ο διώξω, έδίωξα, δεδίωχα, έδιώχθην, «inseguo»

δοκέω (temi verbali: δοκ- e δοκη-), δόξω e δοκήσω, έδοξα e έδόκησα,
δέδογμαι, έδόχθην, «ritengo; sembro» (δοκεϊ, «sembra»)
φυλάττω (ΙΙ classe: t. v. φυλακ -), φυλάξω, έφυλαξα, πεφύλαχα, πεφύλαγ­
μαι, έφυλάχθην, «custodisco»

άγ-ω, άξω, ήγαγον, ήχα, ηγμαι, ήχθην, «guido, conduco; porto»

φεύγω (Ιv. altemante φευγ-/φυγ-), φεύξομαι, έφυγον, πέφευγα, «scappo»
πράττω (Π classe: t. v. πραγ -), πράξω, έπραξα, πέπραγα e πέπραχα,
πέπραγμαι, έπράχθην, «faccio»

εύχ-ομαι, εύξομαι, ηυξάμην, ηύγμαι, <φregο, supplico» (+ dat.)

11 greco nelI'italiano

Ognunα di
queste cinque pαι-ole composte contiene come suo primo elemento
un derivato della parola greca scritta di seguito tra parentesi: dopo aver dato
unα dejinizione dei termini italiani (aiutandovi, se volete, con un buon voca-
bolario), cercate di dedurne ίl signίficato di quelli greci.
1) fotografo (το φώξ, του φωτός)
2) sismografo (ό σεισμός)
3) telegrafo (τήλε, avverbio)
4) paleografia (παλαιός, -α, -όν)
5) crittografia ( κρύπτω)

Da quαle altra parola greca deriva ίl secondo elemento -grafo (ο -grafia)?

Considerando ίl numero 2, sapete dire perche sismo e un ρο' pίU corretto di
sisma?
Perche si dice pal~ografia? Confrontando questa parola, per esempio, con
~matico (da το αίμα, του αϊματος, «sangue»), che regola ne potete ricavare
riguardo αΖΖα forma dei grecismi italiani? Sapreste far qualche αltro esempio
della stessa corrispondenza?
ln che cosa Ι 'italiano crillografia si distingue, nella formα, dalla parolα greca
da cui deriva? Sap,"este indicare altri esempi dello stesso fenomeno di sempli-
jicazione fonetica?
Quale altra parola, d 'uso oggi comunissimo, e composta coll 'avverbio τήλε?
Perche essa eparagonabίle, per laformazione, ad automobile?

148
ι Esercizi Capitolo ΧΧ

Esercizio 20a
Anαlizzαte e trαducete queste forme dei νerbi ϊστημι e άφίστημι.
1. στήθι 6. έστησαν (due trad.) 11. άφίσταται
2. ίστάναι 7. Ιστη 12. άφίσταντο
3. στήναι 8. στήσον 13. άποστήσονται
4. ϊστασθε 9. στάι; 14. στήσω;
5. στήσασθαι 10. στησάμενος 15. άφίστασο.

Esercizio 20b
Leggete α νoce αltα e trαducete:
1. Ό ποιμήν τον κυνα έστησεν.
2. Ό αυτουργό; έξαίφνη; εν τη αγορά έστη.
3. Ό παϊτ; ανέστη.
4. Ό πατήρ τον παϊδα άνέστησεν.
5. Οί 'Αθηναίοι εις πόλεμον κατέστησαν.
6. Οί πολέμιοι υμας εΙς φυγήν καταστήσουσι ν.
7. Τίς σε κριτήν (= giudice) ημών κατέστησεν:
8. Ό Θησεϋξ βασιλευ; των' Αθηναίων κατέστη.
9. Οί 'Αθηναίοι νόμους κατεστήσαντο.
10. Οί ναϋται τον λιμένα καταλιπόντες τον ίστόν έστησαν.
11. Οί "Ελληνεξ τουι; Λακεδαιμονίους ήγεμόνας κατεστήσαντο.
12. Οί στρατηγοί εις φόβον καταστάντεξ άποφευγειν έβουλοντο.
13. Του; Πέρσα; νικήσω; ό Παυσανία; τρόπαιον (= υυ trofeo, cioe un
monumento della vittoria) έστήσατο.
14. Μη φύγετε, ω φίλοι, άλλα στήτε και άνδρείωξ μάχεσθε.
15. Τοσαϋτα παθόντες ουδέποτε εις πόλεμον αύθυ; καταστησόμεθα.

Esercizio 20c
Traducete in greco:
1. Quando vedemmo 10 straniero, ci fermammo e domandammo (= fem1ati-
ci, domandammo) dove stesse andando.
2. 11 giovinetto fermo ίΙ cavallo e ci πιοειτό la strada che portava ίη citta.
3. 11 ρορο!ο ηοπιίτιό di ιιιιονο generale costui.
4. Costui, quando fu nominato generale, consiglio a1 ροροίο di ιιοη combat-
tere.
5. Ci disse di smetter 1a gueπa e dette pace alla citta (= mise la citta ίτι υτιο
stato di pace).

149
 Capitolo ΧΧ Esercizi

Esercizio 20d
Leggete α νoce alta e tradtLcete:
1. Οί Κορί νθιοι εχθροί γίγνεσθαι έφαί νοντο.
2. Οί Κορί νθιοι έχθροι δντεξ φαίνονται.
3. "Αγε, Φίλιππε, τουι; διώκονται; λάθε έν ταύτη τη τάφρω κρυψάμενος.
4. Ό Φίλιππος τον πατέρα έφθασε τον λόφον καταβάξ.
5. Προσιόντος του άνδρόξ ή γυνή έτυχε καθιζομένη έν τη αυλή.
6. «Φαί νη άργό; ούσα, ω γυναι,» έφη: «δια τί ουκ έργάζη;»
7. Οί Πέρσαι του; 'Ελληναξ έφθασαν άποπλευσαντεξ προ; την ήπειρον,
8. Οί Πέρσαι έφαίνοντο ου βουλόμενοι ναυμαχεϊν.
9. Ό δεσπότης τυγχάνει.καθευδων.
10. "Εφθασαν τον χειμώνα είτ; τον λιμένα είσπλέοντεξ.

Leggete qllesto pa8S0 (tI'atto, con adattamenti, da TtLcidide, Ι. 73-75), ροί ri-
8pondete alle domande.
Quasi cinquant 'αηηί dopo lα battaglia di Salamina, ί corinzi stan facendo
pressione sιιgΙί spartani perchefaccian gllerra agli ateniesi. Degli ambascia-
tori dΆtene, che si tI'oνano α Spαι'ta per altri motivi, colgono Ι 'occω;ίοne peI'
ricOl'dare agli sραι-tαηί ί 101'0 debiti di gI'atitudine nei cOl~rronti degli ateniesi.

ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΤΟΥ Σ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΟΥΣ ΑΝΑΜΙΜΝΗΙΣΚΟΥΣΙΝ

Λέγομεν δτι εν τε τφ Μαραθώνι μόνοι έκινδϋνευσαμεν του; βαρβάροις
μαχόμενοι και έπεί το δεύτερον ήλθον, ου δυνάμενοι κατά γην άμϋνεσθαι,
είσβάντεξ είτ; τας ναϋ; πανδημεί έν Σαλαμϊνι έναυμαχήσαμεν, ώστε
ουκ έδυναντο οί βάρβαροι κατά πόλιν έπιπλέοντες την Πελοπόννησον
διαφθείρειν. Τεκμήριον δε μέγιστον τούτων αυτοί οί βάρβαροι έποίησαν
έπει γαρ τα«; ναυσιν ένϊκήσαμεν, εκείνοι ώς τάχιστα τώ πλέονι του
στρατού ανεχώρησαν.

[πανδημεί ίl1 ma8sa, tlltti insieme κατά πόλιν una cittd dopo Ι 'altI'a τώ πλέον ι
του στρατού col gI'osso dell 'eseI'cito]

1. Chi furono i soIi che affrontarono i barbari a Maratona?

2. Quando poi i barbari ritomarono, in che modo gIi ateniesi gl'impedirono
di distruggere il Peloponneso?
3. Ι barbari stessi dettero una prova di quel che affermano gli ambasciatori
dΆtene: quale?

150
Esercizi Capitolo ΧΧ

Οί δε 'Αθηναίοι εν τούτοις τρία τα ώφελιμώτατα παρέσχομεν, αριθμόν

τε νεών πλείστον, και άνδρα στρατηγόν σοφώτατον, και προθϋμίαν
άοκνοτάτην. Νεών μεν γαρ τα δύο μέρη των πασών παρέσχομεν,
Θεμιστοκλέα δε στρατηγόν, ας έπεισε τουτ; άλλοι»; στρατηγού; εν τοίι;
στενοϊι; ναυμαχήσαι, προθϋμίαν δε τοσαύτην έδηλώσαμεν ώστε έπεί
ήμϊν κατά γην ουδείξ έβοήθει, έκλιπόντεξ τήν πόλιν και τα οικεία
διαφθείραντες, είσβάντεξείξ τας ναϋξ έκινδϋνευσαμεν. 'Υμεις μεν γαρ
έπεί έφοβεϊσθε υπέρ ϋμών και ουχ ημών, έβοηθήσατε (δτε γαρ ήμεν έτι
σώοι, ου παρεγένεσθε): ήμεις δε κινδϋνεύοντες έσώσαμεν υμάς τε και
ήμά; αυτούξ.

[ώφέλιμοξ, -ον utile άριθμόξ nlIfnero προθυμία pJ'ontezza, inιpegno τα δύο

μέρη dlle terzi]

4. Nella Ιοιιε contro ί barbari gli ateniesi ροτιετοιιο ιτε importantissimi con-
tributi: quali?
5. Quanta parte del1a flotta Ιοιυίτοιιο?
6. Οί chc fu a capo Temistocle?
7. Ιn che modo gli ateniesimostrarono la 10ΓΟ προθυμία?
8. Che cosa convinse gli spartani a venirc ίn aiuto deg1i ateniesi?
9. Chi hanno sa1vato g1i ateniesi?

Τοσαύτην τε προθϋμίαν τότε δηλώσαντες και τοσαύτην γνώμην,

άρ'άξιοί έσμεν, ω Λακεδαιμόνιοι, τοσαύτης εχθρας των Έλλήνων δια
την αρχην ην εχομεν; Και γαρ αυτην τήνδε αρχην ελάβομεν ου
βιασάμενοι, άλλά ϋμών ουκ έθελησάντων παραμεϊναι προ; τα υπόλοιπα
των βαρβάρων, ήμϊν δε προσελθόντων των συμμάχων και αυτών
αίτησάντων ήμας ήγεμόνας καταστήναι.

[παραμένω resisto, tengo duro τα υπόλοιπα ί J'esti]

1Ο. Che cosa domandano gli ateniesi agli spartani?

11. Ιn che modo gli atenicsi han conquistato ίΙΙΟΓΟ impeIo?
12. Ρετοίιό gli alleati dcgli ateniesi Ιί hanno scelti comc Ιοτο capi?

151
 Capitolo ΧΧ Esercizi

Esercizio 20e
Τrαdιιcete ίη greco:
1. Gli spartani, avendo sentito sia le accuse ( τα έΥκλήματα) dei (Ιοτο) alle-
ati sia le parole degli ateniesi, dibattevano (βουλεύομαι περί) la questio-
ne soli.
2. Molti dicevano che gli ateniesi agivan male (Hsate ίl presente d 'αδικέω)
e bisognava (Hsate αηcόrα ίl presente) far gueua subito.
3. Ma Archidamo, ch' era re, gli consiglio di ηΟΩ entrare ίτι gueua.
4. «Infatti,» disse, «hanno (usate ίl dαtίvο di possesso) moltissime ricchezze
e moltissime navi. Νοτι Ιί possiamo sconfigger per mare. Sicche subiremo
dei danni (κακα πάσχω) ιιο: stessi piuttosto che fame a Ιοτο.»
5. Ma τιοιι poteva convincer gli spartani, che decisero di far gueua.

La formazione delle parole

QιιeΙΙί
che seguono sono αΙcuηί esempi dίjοrmαΖίοne, da una stessa rαdίce, dί
sοstαntίνίe verbi: movendo dal sίgn~fίcαtο delle parole che gία conoscete,
deducete quello delle alt,-e.

ή τιμή τιμάω
ή ανάγκη αναγκάζω
ή οργή οργίζομαι
ό οίκο; οίκέω ή οϊκησιξ ό οίκητή; το οϊκημα
ό δούλο; δουλόω ή δούλωσις
ό κήρυξ κηρύττω το κήρυγμα

152
CΊviltiι
Nubi di guerra
L' alleanza che gli spartani e gli
ateniesi avevano stretto durante
l' invasione di Serse ιιοτ; durD a lun-
go. Quando gli alleati si rifiutarono
d'accettare ίΙ generale che gli spartani
ne1478 avevan mandato a comandar
la f1otta, e formarono la Lega delia,
sotto la suprelnazia d' Atene, Sparta
ιιοτι mosse obiezioni. Tuttavia essa
guardava ai successi della lega e alla
crescita dcl potere ateniese con ansieta
sempre magglOre.
Nel 464 la citta fu colpita da un
terremoto, e gl 'ίΙόιί approfittarono
della confusione che ne scgui per [ί­
bellarsi. Gli spartani chiesero allora
agli alleati, tra cui era anche Atene,
un aiuto militare, e l'assemblea
ateniese fu convinta da Cίmόne a spe-
dire un contingente, sotto ίΙ comando
di Cimone stesso; quando perD le trup-
pe ateniesi ηοη riuscirono a domar la
rivolta, gli spartani le licenziarono.
LΌΙtraggίο di Sparta fu causa d'un
cambiamento della politica d' Atene:
Gli ateniesi riuniti nel teatro di Dioniso.
Capitolo ΧΧ
quando Cimone tomD (461), egli fu
ostracizzato ed esiliato per dieci anni.
Ρότίοίο acquistD una posizione netta-
ιηειιτο dominante, e la mantenne fino
al1a morte (429). Sotto la sua direzio-
ne, Atene ruppe l' alleanza cogli
spartani e ne stipulQ una con Argo;
subito εοορρίό una guerra colla Lega
peloponnesiaca, che duro, coll' alter-
nanza di periodi di pace, per un quin-
dicennio, e ίη οιιί prevalse Atene.
L'impero ateniese s'estese fino a
comprender la Beozia e Megara; ma
ρτορτίο ίιι quest'eccessiva estensione
terήtoriale stava, a ben vedere, un mo-
tivo di debolezza. Nel 446, quando
1'Ειιοόε e Megara si rivoltarono, e un
esercito spartano avanzo fino ai confi-
ni dell' Attica, gli ateniesi furon ben lieti
di poter far la pace: lapace dei trent'an-
ni tra Sparta e Atene stabiliva che
ognuna delle due parti rispettasse la
sfera d'jnf1uenza dell'altra e ηοη ac-
cogliesse come ΡrΟΡήο al1eatouno Sta-
to che fosse gia alleato dell 'altra parte.
153
 Capitolo ΧΧ
Quello che scgui fu effettivamcn-
te un periodo di pace: Pericle τίερειιό
ί termini del trattato, ενίιό ogni av-
ventura imperialistica e si dedico ad
accrescer le forze d' Atene. Tuttavia
Sparta e ί ειιοί alleati, la ricca Corinto
ίη ispecie, temevano le ambizioni
ateniesi. Il ιηετ Egeo e ίΙ mar Nero
eran gia zone d' inf1uenza ateniese,
sicche, quando Atene οοιηίιιοίό a mo-
strare di voler estendere νριεο occi-
dente ί suoi interessi, ί timori dei
corinzi aumentarono.
Nel 433-432 l'jsola di Corcira
(CorfU), ch'era una colonia di Corinto,
fu coinvolta ίη un contrasto colla
madrepatria e chiese aiuto ad Atene;
gli ateniesi acconsentirono a stipula-
re un' alleanza difcnsiva, e quando
Corinto attacco Corcira una t10ttiglia
ateniese, che si trovava sul posto uffi-
cialmente εοίο «ρετ osservare» quel
che accadeva, intcrvcnne nella batta-
glia e mise ίη fuga le navi di Corinto.
Νοη molto tempo dopo Potidea,
ch'cra a-l tempo stesso una colonia
L'ilnpero ateniese nella su.\ lnassilna espar.sione.
154
CΊviltiι
corinzia c un membro dell'alleanza
ateniese, si ribello ad Atcnc c chiese
aiuto a Corinto, che, mentrc Ι' cserci-
to ateniese cingeva d'assedio la citta,
αιετκίό ίn suo soccorso alcuni soldati,
presentandoli come «volontari».
Nella tarda estate de1432, gli Stati
men1bri della Lega peloponnesiaca di-
chiararono che Atene aveva violato la
pace dei trent' anni e minacciarono la
gucrra. Da una parte e dall'altra si cer-
οό di far ερρετίιε gli altri ΓeSΡοnsabίlί
del conf1itto. Infine gli spaliani man-
darono agli ateniesi un ultimato: «Ι
lacedemonii desiderano la pace, e ci
sara la pace, se νοί lascerete ai greci
la Ιοτο indipcndenza.» Ρετιοίε consi-
glio agli ateniesi di respingcr quest'ul-
timato e di ρτοροττ« agli spartani che
le divergenze reciproche fossero sot-
toposte a un arbitrato secondo ί ter-
mini del trattato della pace trenten-
nale. Ma gli spartani e ί 10ro al1eati
mobilitarono, e nel4311'cseΓcίtο della
Lega pcloponnesiaca invadcva
l' Attica.
Capitolo ΧΧΙ

«Τίμα/μεν Δήμητρα' ή γαρ

θεά δωρεά; διττάξ έδωκε
ημϊν, αϊ μέγισται
τυγχάνουσιν ούσαι: τούς τε
καρποί»; και την τελετήν.» Ι

ή Δ ημήτηρ, αCC. την Δ ήμ ητρα

ή δωρεά (της δωρεάξ)
= το δώρον
δι ττόξ, - ή, - όν : ας εις δύο
μέρη γίγνεται

το μυστήριον (του μυστηρίου) :

τα μ υστήριά έστι άγια ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ
πράγματα α ουκ έξεστι ν
άποκαλύπτει ν τοϊξ πολλοϊ; Ό μεν ούν Δικαιόπολιξ περισκοπών τε

και ίδών φρέαρ τι, «ιδού, ω Φίλιππε,» εφη,

«έκεϊνό έστι το φρέαρ δ Καλλίχορον

καλοϋσιν. Παραύτώ γαρ έκάθισεν ή

Δημήτηρ, βουλομένη άναπαυεσθαι, ώσπερ 5

το φρέαρ (του φρέατοξ)
ήμεις, εκ μακράξ όδοϋ. ου γαρ άγνοεϊι;

δτι ό Πλούτων ήρπασε την Περσεφόνην,

. την Δήμητρος θυγατέρα' Δημήτηρ δε μετά

λαμπάδων νυκτόξ τε και ημέρα; κατά

πάσαν την γην ζητοϋσα περιήει, <ο δε 10

τόπος δι'ου λέγουσιν δτι Πλούτων κατέβη

εις "Αιδου = είτ; οίκον "Αιδου
ό "Αιδη; (του "Αιδου) : 'Άι. εις "Αιδου ου μακρά απέχει της πόλεως.
έστι ν άλλο όνομα Πλούτωνος
εν δε τφ οϊκω αυτού αί των
ή τελετή, της τελετή;
νεκρών ψϋχαι ένοικοϋσι
l 'iniziazione (αί nlisteri)

156
t 'Ενταύθα δέ, παρά τώ φρέατι, πρώτον αί
Capitolo ΧΧΙ

των 'Ελευσινίων γυναϊκεξ χορον εστησαν

15 και ησαν πρότ; την θεόν. 'Έπειτα δε ήσαν < αδω

Δημήτηρ πρόξ Κελεόν ήλθε, τον βασιλεύ­ ό Κελεός (του Κελεού)

οντα τότε 'Ελευσινίων- ένδον δ'ουσών ένδον : εν τη του βασιλέως

οίκίι;χ
γυναικών, και λεγουσών τούτων παρ' ή γραία (της γραίαξ)
ό γέρων 111.
αυτά; καθίσαι, γραϊά τις, 'Ιάμβη ονόματι, ή γραϊα χ,
ή Ίάμβη (της Ίάμβης)
20 σκώψασα, την θεόν εποίησε μειδιάσαι, σκώπτω : γελω και ποιώ
άλλοι»; γελάν
Ό μεν ούν Κελεόι; και ή γυνή αυτοϋ,

ονόματι Μετάνειρα, ούτω φίλως Δήμητρα ή Μετάνειρα (της Μετανείραξ)

έδέξαντό τε και ηύεργέτησαν ώστε ή θεά

δωρεά; διττάξ έδωκε, αϊ μέγισται τυγχά-

25 νουσιν ούσαι: τούς τε καρπουξ, διΌϋς

έξεστιν ήμϊν μη θηριωδώξ ζην, και την θηριωδώξ < θηρίον

τελετήν, ης οί μετασχόντες περί τε της μετ-έχω τινός: μέρος έχω

τινός
του βίου τελευτή; και του σύμπαντος ή τελευτή (της τελευτήξ)
< τέλος
αίώνο; ήδίους τας έλπίδω; έχουσιν.» σύμ-παξ, -πασα, -παν = πας
ό αιών (του αίώνοξ)
: πας ό χρόνος
ή ελπίς (της έλπίδοξ) < έλπίζω
30 Αυτοϋ δε έτι ταύτα λέγοντος, έξαίφνη;

φωνή; ήκουσαν ώσπερ πολλών ανθρώπων ακούω της φωνή; = ακούω την
φωνήν
άμα άδόντων. Ό δε Φίλιππος, «τί τοϋτό

157
CapitoIo ΧΧΙ

έστι ν,» έφη, «ω πάτερ;» <ο δε Δικαιόπολιξ

άναστάξ, «σϊγα δη όλίγον χρόνον,» έφη,

ϊνα ... άκουω : έπεί βούλομαι «ω παϊ, ϊνα σαφώξ της φωνή; άκουω.» 35
ακούειν
«Πόθεν δέ,» έφη ό Φίλιππος, «γίγνεται ή

φωνή;» <ο μεν ούν Δικαιόπολιξ, προσέχων

τον νουν τη φωνή πόρρωθεν προσγιγνο-

, μένη, «εκ της ίεράι; όδοϋ,» έφη, «ως γε

έμοι φαίνεται, της προ; 'Αθήνας άγου - 40

σης.» <ο δε Φίλιππος «Τί ούν ουκ έρχη

ϊνα ... άκουση; : άκοϋσαι έκεϊσε, ϊνα σαφέστερον άκουσηξ:» Και ό

βουλόμενος, ώς άκουσόμενοξ
ελθmμεν! Δικαιόπολιξ άποκρινάμενο;: «'Έλθωμεν

άκουωμεν! δε άμφότεροι, και άμα άκούωμεν: φαίνε­

μυστικόξ, -ή, -όν < μυστήριον ται γάρ μοι είναι ή φωνη ό μυστικό; ιακ- 45

ό ιακχος (του ίάκχου) : χος.» Προσελθόντων δε αυτών προ; την

''Ι. δνομά έστι θεού τι νοξ, και ό
ϊ. ύμνος έστι ον αύτώ ηδον οί ίεραν οδόν ϊνα σαφέστερον άκουωσιν, ό
'Έλληνες
ϊνα ... άκοϋωσιν : ακούειν Δικαιόπολιξ έπιστάξ τε και κατέχων τον
βουλόμενοι, ώς άκουσόμενοι
παϊδα, «ου κατήκουσαξ;» έφη, «Τίνοξ:»

είπεν ό Φίλιππος. <ο δε πατήρ, «αυλών 50

ήχήξ,» έφη, <ο μεν ούν παϊι; τη φωνή

προσέχων, «έγωγε,» έφη «και δάδων γέ

με αύρα τις εισέπνευσε μυστικωτάτη.»

158
 CapitoIo ΧΧΙ

«Αλλ'ήσυχίαν άγωμεν,» έφη ό Δικαιό­

55 πολις, «και ένταϋθα ίστάμενοι άκου­

ωμεν.»

·Η δε φωνη προσιοϋσα άει μείζων

έγίγνετο:

«Τακχ, ω "Ιακχε, AristOfane, Le rαne, versi 316-317

60 "Ιακχ', ω "Ιακχε.»

·0 μεν ούν Φίλιππος, «τοϋτ'έστιν έκεϊ­

νο,» έφη, «ο είπες, ω πάτερ· φαίνονται

γαρ δντει; άνθρωποι άδοντεξ τον ϊακχον.»

«Και έμοι δοκοϋσιν,» είπε ό Δικαιόπολυ;:

65 «άλλα τίς έστιν ημέρα τήμερον;» Ό δε

Φίλιππος άποκρινάμενοξ, «Βοηδρομιώ­

νος,» έφη, «κινδϋνεύει εί κά; είναι, ω ή είκά; (της είκάδοξ)

: ή εικοστή ημέρα
πάππα, 11 οί 'Αθηναίοι τον μυστικόν ιακ­

χον εξ άστεωξ 'Ελευσϊνάδε πέμπουσι ν.» 'Ελευσϊνάδε = εις 'Ελευσίνα

70 «Προσιόντες ούν ήσυχοι έχωμεν, ϊνα εχmμεν

ϊνα ... άκροασώμεθά τε και
σαφώξ άκροασώμεθά τε και Ιδωμεν.» ϊδmμεν : ώς άκροασόμενοί τε
και όψόμενοι
'Ενταύθα δε την πομπήν όρώσι πόρρωθεν άκροάομαι = ακούω

προσχωρούσαν.

Οί μεν ούν κήρϋκεξ, τοϋ; άλλου; πάσι

ό Βοηδρομιών, του Βοη­

δρομιώνο; bοed"οmίόne
(mese del calendario at-
tico: dalla meta di set-
tembre alla meta d 'otto-
bre)

159
CapitoIo ΧΧΙ

προ - ηγέομαι προηγούμενοι, βοώντεξ ϊνα του; μη καθα- 75

ϊνα ... άφιστώσί τε και
άπο-πέμπωσιν : άφιστάναι και ρου; δντα; άφιστώσί τε και άποπέμπωσιν,
άπο-πέμπειν βουλόμενοι
έξ - ίσταμαι : εκποδών γί γνομαι «ευφημεϊν χρή,» φασίν, «και έξίστασθαι

τοϊ; ήμετέροις χοροϊξ δστις άπειρόξ έστι

τοιώνδε λόγων η γνώμη μη καθαρευει.»

ϊ να ύμ ν.G!σι : ώς ύμνήσοντες Οί δε άλλοι, ϊνα υμνώσι Δήμητρα και 80

, "Ιακχον, πρώτον μέν, «Δήμητερ,» άδουσιν,

Aristofane, Le ralle, versi 384-386
άγνός, - ή, - όν : ίερό; και καθαρό; «άγνών οργίων
τα δργια (των οργίων) : ή ίερά
έορτή άνασσα, συμπαραστάτει,
Q άναξ
iι άνασσα και σώζε τον σαυτή; χορόν,»
συμπαραστατέω = βοηθέω
έπειτα δέ: 85

Aristofane, Le ralle, versi 398-402 «Τακχε πολυτίμητε, μέλος εορτή;

πολυ-τίμητος, -ον : ον πολυ
πάντες τιμώσιν ήδιστον ευρών, δεύρο συνακολουθει
εύρων ήδιστον μέλος έορτή;
προ; την θεον

δεϊξον : δήλωσον και δεϊξον ώς άνευ πόνου

πολλην όδόν περαίνεις.» 90

Ό δε Δικαιόπολιξ, τοσούτον δχλον

πομπευόντων ίδών, βούλεται και αυτό;

ϊνα ... τιμά : τιμάν βουλόμενος, συνακολουθεϊν τη πομπή, ϊνα Δήμητρα

ώς τϊμήσων
τιμα, καί, «ή μεν ούν θεά,» φησί ν,

«έποίησεν ήμας παρεϊναι εν 'Ελευσϊνι 95

160
, Capitolo ΧΧΙ

μυστηρίων όντων, τη αύτη ημέρα n οί

,Αθηναίοι τον ϊακχον έξάγουσι ν· ή γαρ

Δημήτηρ, ώς το είκόξ, εκ τοσούτων κιν­

δύνων έσωσ'ημάξ, γεωργού; δντας και

100 αυτήν και εν τφ έμπροσθεν χρόνω θυσίαις

τε και εύχαίξ τιμώνταξ. Νυν δε δει ήμας

άκολουθεϊν τε ταύτη τη πομπή και με­

τέχειν τή; εορτή; δπω; τιμώμεν τήν θεάν δπωι; = ϊνα

και δηλώμεν δτι ου μόνον πιστοί, άλλό;

105 και εύχάριστοί έσμεν αύτή οϋτως ευμενεϊ ευχάριστοξ, - ον : ος χάριν εχει
τινί
ούση ήμϊν. Έαν γαρ θεό; άνθρώπφ διδώ έαν ... διδ@ : εί δίδωσιν

σωτηρίαν, δει τον άνθρω πον χάριν

άποδοϋναι.»

Ό δε Φίλιππος άποκρινάμενοξ «Ευ-

110 μενή; δήπου έσται σοι Δημήτηρ, εάν έάν ... ποι.f)ς και. .. αποδιδ@ς

τούτο ποι ης και χάρι ν άποδιδφξ δει

δ'έπιμέλεσθαι και της τε μητρόι; και των

αλλων οϊκοι πολυν ήδη χρόνον έπιμε­

νόντων ήμάξ, οι κατά το εικόι; οϊονται

115 ήμας άποθανεϊν.» Ό δε Δικαιόπολιξ, «ευ

λέγειξ,» έφη, «ω φίλε παϊ: και ουδέν

161
CapitoIo ΧΧΙ

εύχομαι μάλλον γενέσθαι μοι 11 αύθιξ

ίδεϊν τε και άσπάζεσθαι του; οίκείουξ,

τήν τε γυναίκα και την θυγατέρα και τον

έάν επανέλθω πατέρα. Άλλ'εαν επανέλθω οίκαδε και ή 120

•• 0 και. .. άκουση
γυνή άκούση μου λέγοντος ΟΤΙ παρήν εν

'Ελευσϊνι μυστηρίων δντων και ου μετέσ­

χον, άμέλει νομιεϊ με άσεβέστατον είναι,

και ερωτήσει ει ουκ αισχύνομαι τολμη­

σαι ούτω την θεάν και τα μυστήρια άτι- 125

μήσαι μάλιστα δε νυν, δτε δει άρουν τε

έάν ... μη άποδώμεν και σπείρειν του; άγρούξ, Έαν γαρ μη

πάγκλαυτοξ, - ον : ος πολ υ άποδώμεν τιμην τη θεά, ϊσω; πάΥκλαυτον

δακρϋειν ποιεί
έξαμάω = δρέπω έξαμήσομεν θέρος, ώς λέγει ό ποιητήξ,
θέρος = σϊτον
cfr. Eschilo, Ι peι-siαni, verso 822 και ούτε σϊτον ούτε καρπού; έξομεν.» Ό 130

δε Φίλιππος, «ευ λέγειξ,» έφη, «ω πάτερ.

ιmμεν! Νυν δη ούν, ώσπερ ώρμήσαμεν, ϊωμεν και

άκολουθώμεν! άκολουθώμεν τη πομπή είτ; το ίερόν.»

'Ηκολουθησαν μεν ούν τοϊ; άλλου;

άδοντέξ τε και υμ νο ϋντεξ. 'Επεί δε 135

δι'όλίγου εις το ιερόν άφίκοντο, άμει­

ψάμενοι τα προπύλαια έντόξ του περι-

162
 Capitolo ΧΧΙ

1i
βόλου έμειναν· μόνοι γαρ οι μύσται, στε­ ό μύστης (του μ υστου)
: ό μετέχων της τελετή;
φανούμενοι μυρρι να/ν στεφάνοις, είτ; το ή μ υρρί νη (της μ υρρί νης)

140 τελεστήριον είσήσαν, Οι δε πρόπολοι του

=ήμύρτος
ή μύρτος
(της μύρτου)
ίεροϋ, περι ιόντες, πάσι τον κυκεώνα

έδοσαν πιεϊν ό δε κυκεών ην άλφιτα και

τό τελεστήριον
(του τελεστηρίου)
~"
:ό τόπος δπου ή τελετή γίγνεται
ύδωρ μίνθη μεμειγμένα. Διενυκτέρευεν ό κυκεών (του κυκεώνοξ)

ούν ό όχλο; έν τφ περιβόλφ του τελεσ- ή μίνθη

f
k:1
Ά (της μίνθης)
,,-----
• .

τηρίου· έκεϊ δ'έμειναν σχεδόν πάντες εξ

•

145 .

ήμέραξ, θύοντες και ευχόμενοι και

υμνοϋντει;

Έν δε τούτω οι μύσται πολλά έώρων

μυστι κα θεάματα, πολλών δε ηκουον

150 τοιούτων φωνών, σκότουξ τε και φωτό; εναλλάξ: πρώτον μεν του
σκότουξ, έπει τα δε του φωτός,
εναλλάξ αύτοίξ φαινομένων· και δη και, έπει τα δε αύθ«; του σκότου; ...
(αυτοίς φαινομένων)
δια την έποπτείαν, είδόν τε και έμαθον ή εποπτεία, της έποπτείαξ
:ή δψ«; των ίερωτάτων
τα περί της του βίου τελευτή; και περί μυστηρίων

θ
τή; άρχή; ην Ζεϋ; τοϊ; ανθρώπου; έδωκεν.

155 τη δε τελευταία των μυστηρίων ημέρα

οι ίερή; έπλήρωσαν δύο αγγεία, πλημο­

τό αγγείον (του αγγείου)
χόα; καλούμενα ό μεν ούν ίεροφάντηξ, ή πλημοχόη (της πλημοχόης)

&ρας τας χείραξ, «ευφημεϊτε,» έφη, «ϊνα

τα άλφιτα, των άλφίτων μεμειγμένα mescolαte

Ια faJ'inα d 'orzo

163
Capitolo ΧΧΙ

ευφήμωξ : όσίωξ πλημοχόαξ τάσδε εύφήμωξ προχέωμεν.»

προ-χέω
Οί δε πρόπολοι την μεν ανέτρεψαν πρόι; 160

τον ουρανόν άναβλέψαντεξ και βοήσαν­

'δω : ύδωρ εκ του ουρανού ποιώ τες «ύε,» την δέ, καταβλέψαντεξ, πρό;

κυω = κυέω την γην, βοήσαντες «κυε.» 'Έπειτα δε

εύφημοξ, -ον: όσίω; σιγών πάντες οϊ τε μύσται και οί ίερεϊξ εύφημοι

κοσμίω; < κόσμιο; (= κόσμω. .έκάθηντο κοσμίωξ. Νυξ ην βαθεϊα. Οί μεν 165
σεμνώξ)
έκαυσα < καίω (καυ-) ούν πρόπολοι πολυ έκαυσαν πϋρ: έξαίφ­

το ανάκτορον (του ανακτόρου) : νης δέ, άνοίξω; τας του ανακτόρου πύλας,
το ίερόν: εν δε τΏ 'Ελευσϊνι ην
ο ίερώτατος μ υχό; του έξήλθεν αυτό; ό ίεροφάντηξ, καί, πολλης
τελεστηρίου, δποι μόνοις τοις
ίερεϋσιν είσιέναι έξήν ούση; εν τώ τελεστηρίω σιωπήξ, στάχυν
θερίζω = δρέπω
« Ή πότνια Βριμώ έτεκε έθέρισε τέλος δέ, υπό πολλφ πυρί, έβόησε 170
Βριμόν, τον ίερόν
κοϋρον.» και άνέκραγε λέγων' «Ιερόν έτεκε πότνια
ή πότνια (της ποτνίαξ) =
ή άνασσα κοϋρον Βρϊμώ Βρϊμόν.»
ο τάχυς (του στάχυος)
ο κοϋρο; (του κούρου) = ο παϊ; Έν δε τούτω ό Δικαιόπολις και ό
ή Βρϊμώ : ή Περσεφόνη
11 ή Δημήτηρ Φίλιππος εξω του τελεστηρίου άμα πολ­
ο Βριμόξ (του Βρϊμοϋ) : ο της
θεά; υίός (Ισωτ; ο Πλου τος) λοις άλλου; έμενον. Ό μεν ούν Φίλιππος 175

πολλάκιξ διελέγετο τοϊτ; προπόλοις του

ίεροϋ: πρόι; ένα δε φιλία ν έποιήσατο

μάλιστα, ήλικα όντα. «Τί δέ,» ήρώτα ό

Φίλιππος, «δει με ποιεϊν, ϊνα μύστης

164
,
'{
1;
180 ω; Λέγεμαιπάντα,ωφίλε- έγωμενγαρ
Ιδιώτη; είμί και αύτουργόξ, και ου πολλά
ω
ης
η
< είμι
Capitolo
ώμεν
ητε
ώσιϊν)
ΧΧΙ

ό Ιδιώτη; (του ίδιώτου) : ό

χρήματα έχω, ~ Αρα τούτο κωλϋσει με άνθρωποι; ας ίδία βίον άγει
κωλύω Η έάω
μύστην γενέσθαι ποτέ:»

Ό δε πρόπολος ά π οκ ρ ϊ νάμενοξ,

185 «ουδαμώξ,» έφη «και γαρ έάν Ιδιώτη; ης

και πένης, ουδέν σε κωλ ύσει μ ύστην

γενέσθαι. 'Εάν γάρ τις τοίτ; μεγάλοις

μυστηρίοις τελεϊσθαι βούληται, πρώτον τελέομαι : μύστης γί γνομαι

μεν δει αυτόν άεί εν τη ευθεία όδφ ευθϋξ, -εϊα, -ύ = όρθόξ

190 βαδίζειν, ϊνα δίκαιοι; και καθαρό; n' έάν έάν ... μη ώμεν

γαρ μη ώμεν καθαροί την ψϋχήν και την

γνώμην, ου δυνάμεθα προσχωρεϊν ταϊ;

ίεραϊ; τελεταΙς. <Ίνα δε οί μύσται δλως δλω; < δλο;

καθαροί ώσιν, πολλας ήμέρας νηστεύουσι νηστεύω : άπέχομαι του έσθίει ν

195 και άπέχονται των άφροδισίων. τη δε 'Αφροδίσιοξ, -α, -ον < Άφροδίτη
τα άφροδίσια (των άφροδισίων)
δευτέρα των μ υστηρίων ημέρα οί μ υσται : αί ήδοναι της Άφροδίτης

εν τη θαλάττη καθαίρονται, και δει

αϋτοϋ; χοιρίδιον σφάξαι. 'Αλλ'ου πολλή

Τι 'Αφροδίτη (τή; Άφροδ{της)

: ή των έρώντων θεά

ό μύστης το χοιρίδιον σφάττει

τό χοιρίδιον (του χοιριδίου)
: ό μϊκρότ; ύς

165
Capitolo ΧΧΙ

έστιν ή δαπάνη. Δια τοϋτο σχεδόν πάσι,

έάν μόνον καθαροί τας χείρω; και τας 200

ψϋχας ώσιν, και "Ελληνεξ την φωνήν

τυγχάνωσι ν δντεξ, έξεστι των τελετών

άφ-ίημι = έάω μετέχει ν. Οί μεν γαρ ίερήι; άφιάσι

τελεϊσθαι και του; μη 'Αττικού; δνταξ,

ό μυσταγωγός
(του μ υσταγωγοϋ) : έάνπερ 'Αττικόν έχωσι μυσταγωγόν. Ουχ 205
ό άνθρωπο; ος του; μυσται;
άγει « μύστης + άγω) ούτω δε πάλαι ην' ου γαρ άφίεσαν τότε
άφ - ίεσα ν < άφ - ί ημ ι (ίιn pe,.!)
οί 'Α ττι κοί τοί»; ξένους μετέχει ν των

μυστηρίων. Λέγουσι γαρ δτι ουδέ αυτόν

άφ-είσαν < άφ-Ιημι (αο,:) τον 'Ηρακλέα άφεϊσαν μυεϊσθαι, και δια
μ υέω : μ ύστην ποιώ
μυέομαι : μύστης γίγνομαι, τούτο τα μικρά μυστήρια κατέστησαν, α 210
τελέομαι
του ήροτ; γίγνεται εν Άθήναις. Έαν δέ

τις τοϊι; μεγάλοις μ υστηρίοις τελεσθή,

άφ-είξ, -εϊσα, -έν (αω: pαrt.) άφείξ τα ανθρώπινα, και πρόξ το«; θεού;

γενόμενος, μόνος, δτ'έρχεται εις "Αιδου,

ζΏ' τοϊ; δ'άλλο«; πάντα έκεϊ κακά έστιν.» 215

Ό μεν ούν Φίλιππος πολλά έτι έβου­

λετο έρωτάν, ό δε πρόπολος, «νυν μέν σε

άφίημι,» έφη, «τφ πατρι διαλέγεσθαι: χρη

γάρ με άπιέναι και παρασκευάζειν δσα

έάν ... τελεσθή .'ie e.'itato

iniziαto

166
 Capitolo ΧΧΙ

220 δεϊ τήμερον γάρ έστι ν η εσχάτη των επ-αγγέλλω

μυστηρίων ημέρα, και πολλά δει ποιεϊν.»

Μετά δ'ου πολλού έξήλθεν εκ του τελεσ­

τηρίου ίερεύς τις και, έπαγγείλα; το των

μυστηρίων τέλος, πάντας άφήκε: οίκαδε άφ-ήκε < άφ-Ιημι (αοl:)

225 συν έκαστοι; άπήσαν.

Ό μεν ούν Φίλιππος και ό Δικαιόπολιξ,

χαίρειν κελεύσαντες τώ προπόλφ, εκείνην

τήν νύκτα εν καταγωγίω τι νι διενυκτέ­

ρευσαν εν 'Ελευσϊνι: άμα δε τΏ ημέρα

230 αύθ«; όρμ ησάμενοι οίκαδε έσπευσαν.

Κατά δε την όδον καθίσαν τες ολίγον

χρόνον άνεπαυοντο. <ο μεν ούν Δικαιό­

πολις τφ παιδί, «βούλομαι δή,» έφη, «ώς

τάχιστα εις άστυ άφικέσθαι, και πολίταις

235 τισί διαλέγεσθαι. Έν γαρ τφ εν 'Ελευσϊνι

ίερφ ουκ έξήν περί μη όσιων λέγειν,

κωλϋόντων των Ιερέων. Δια τούτο ούπω

έπίσταμαι δια τί οί Κορίνθιοι άγανακτή­

σαντες ημϊν λίθοις ούτω δεινώ; προσέβα-

167
Capitolo ΧΧΙ

λον.» «Προσέτι δέ,» έφη ό Φίλιππος, «δει 240

ήμας σπεύδειν οίκαδε: την γαρ μητέρα

και του; άλλου; αύθυ; ίδεϊν βούλομαι,

ω πάτερ.» <ΙΟμως δε όλίγον χρόνον έμεναν

πρόι; τη όδφ άναπαυόμενοι, άρτον τε

έσθίοντεξ και ύδωρ πίνοντες. 245

Προς την Πύκνα

σπεύδουσιν ϊνα εις την
έκκλ ησίαν έν καιρώ
παρώσιν.

ή Π~ (της Πυκνός)

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ (α)

ου πολλώ δ'ύστερον άναστάξ ό Δι­

καιόπολ ις τφ Φιλ ίππφ, «άνάστηθι, ω

παϊ,» έφη: «καιρόξ γάρ έστι πορεύεσθαι.

σπευδωμεν! Ευθυτ; ούν σπεύδωμεν πρόξ την πόλιν.»

'Ορμήσαντεξ ούν δι'όλίγου πολλοί; ένε- 250

τύγχανον αύτουργοϊξ ,Αθήναζε πορευο-

168
,
.~

μένοις. Ό ούν Δικαιόπολυ; γέροντί τινι

CapitoIo ΧΧΙ

προσχωρήσαξ, δς έγγί»; αυτοϋ έβάδιζεν,

ήρετο τίνος ένεκα τοσοϋτοι 'Αθήναζε Ι τίνaς ένεκα: = δια τί:

gell. + ένεκα = διά + αe'c.
255 σπεύδουσιν. Ό δέ, «τί λέγεις, ω άνθρωπε;»

έφη. «~Aρα τουτο άγνοεϊξ, δτι τήμερον

εκκλησία γενήσεται: Πάντες ούν πρό; το

άστυ σπεύδομεν τούτου ένεκα, ϊνα εν τη τούτου ενεκα = δια τούτο

έ κ κ λησ ια των ρητόρων άκο υωμε ν.

260 πράγματα γαρ μέγιστα τώ δήμω πρό­ πρό-κειμαι

κειται περί ων χρή βουλευεσθαι.» Ό δε βουλεύομαι : ενθυμουμαι τί

δει ποιεϊν μόνος τι
Δικαιόπολιξ: «Άλλα τίνα δη πρόκειται διαλεγόμενοξ άλλου;

τφ δήμφ, ω γέρον;» 'Ο δέ: «Άλλα τίς τοϋτο ό γέρων, ω γέρον

αγνοεί, δτι χρή βουλεύεσθαι πότερον

πότερον πόλεμον ποιησώμεθα ..,
265 πόλεμον ποιησώμεθα προ; του; Πελοπον­ 11 είρήνην σώσωμεν:

νησίους 11 είρήνην σώσωμεν:»

Ό δε Δ ι καιόπολ ις «Άλλα τί νέον

εγένετο; Πάλαι γαρ εχθροί είσι ν οί

Πελοποννήσιοι άλλ'ούκ είτ; πόλεμον

αί σπονδαί (τών σπονδών)
270 κατέστημεν, άλλά μένουσιν αί σπονδαί. : σπονδάξ έποιοϋντο οί
"Ελλ ηνες δτε είρήνην
Δια τί ούν νυν γε δει περί του πολέμου έποιοϋντο πρόι; άλλήλοιτ;

169
Capito]o ΧΧΙ

διακρίνω βουλεύομαι
: !

Ι
διακρίνει ν:» Ό δε γέρων· «' Αλλά και

οί πρέσβεις (των πρέσβεων) : οί Ι του το άγνοεϊξ, δτι πρέσβεις νεωστί

άγγελοι εκ πόλεώς τι νος Ι
Ι
ι έπεμ ψαν οί Λακεδαιμόνιοι οι ταυ τα

είπον: "Λακεδαιμόνιοι βούλονται την ει - 275

ρήνην ειναι· ειρήνη δ'έσται, έαν τουξ

αϋτόνομοξ, -ον < αυτό;
+ νόμος (= έλευθεροξ) "Ελληναξ αυτονόμουι; άφήτε"; Κελεύ­
άφ-ήτε< άφ-ίημι (αοl: cong.)
άφ-ϊέναι < άφ-ίημι (pres. ίn!) ουσινουν ήμας την αρχήν άφϊέναι. Τούτο

ούν βουλεύεσθαι δει, πότερον την αρχήν

άφ-ώμεν < άφ-ιημι (aor. C'Ollg.) άφώμεν 11 πόλεμον πρόξ του; Πελοπον - 280

νησίους ποιησώμεθα.» Ό δε Δικαιόπολιξ,

«ω Ζεϋ,» έφη «τοϋτ'έστιν έκεϊνο. Νυν γαρ

έπίσταμαι δια τί οί Κορίνθιοι εις όργήν

καταστάντεξ προσέβαλλον ήμϊν, γνόντες

δτι 'Αθηναίοι έσμεν, Άλλα σπεύδωμεν, 285

ω παϊ, ϊνα εν καιρώ παρώμεν.»

Εύθυ; ούν ώρμησαν και εις τας πύλας

άφικόμενοι προ; την Πυκνα έτρεχον. 'Εκεί

μϋρίοι, -αι, -α = πλείστοι δε ήδη συνηγείρετο ό δήμοι; και μϋρίοι

παρήσαν, τουτ; πρυτάνεις μένοντες. 290

ό πρύτανις (του πρυτάνεως) :
οί πρυτάνεις ήσαν οί Δι'όλίγου δ'είσιόντεξ οϊ τε πρυτάνεις και
μετέχοντες της βουλή;

170
 CapitoIo ΧΧΙ

ο επιστάτης και οί αλλοι βουλευται ό επιστάτη; (του έπιστάτου)

: ό άρχων (της έκκλησιαξ)
έκάθιζον. 'Έπειτα δε έσίγησαν μεν οί

παρόντες, ό δε ίερευ; πρόξ τον βωμόν

295 προσελθών τό τε ίερεϊον έθϋσε και τΟΙς θεοί;

ηύξατο, ϊνα τφ δήμω ευμενεϊ; ώσιν. Ενταύθα

δη ό μεν επιστάτη; τον κήρυκα έκέλευσε το

το προβούλευμα (του
προβούλευμα άναγνώναι, Ό δε κήρυξ το προβουλεύματος) : εκείνο δ οί
πρυτάνεις βουλεύσαντες
προβούλευμα άναγνου; τον δήμον ήρετο διέκρινον

ό κήρυξ το προβούλευμα
άναγι γνώσκει

, Ι!~ ι (Ι \ \
ψηφίζομαι: οί πολϊται
300 πότερον δοκεϊ ευθυ; ψηφίζεσθαι 11 χρή ψηφίζονται ϊνα βουλεύωνται
περί τι νος της πόλεως κοι νου
πρότερον βουλεύεσθαι περί του πράγματα; πράγματα;

Ό δε δήμο; έχειροτόνησε, δηλών δτι πάντες χειροτονέω : την χείρα αϊρω

ώς ψηφίσων
βούλονται περί του πράγματα; βουλεύεσθαι

τοσούτου δντος. Ενταύθα δη ό κήρυξ είπεν:

305 «Τίς αγορεύειν βουλεται;» των ούν ρητόρων

πολλοί πρό; το βήμα παριόντες ήγόρευον, αγορεύω : εν έκκλ ησία λόγον

ποιώ
άλλοι μεν λέγοντες ΟΤΙ χρη πολεμεϊν, άλλοι
εμπόδιον είναί τινος
δε δτι ουδέν χρη εμπόδιον ειναι τή; ειρήνη; : εμποδίζει ν τι
έμπόδιοξ, - ον

οί 'Αθηναίοι χειροτονουσι v

171
Capitolo ΧΧΙ

Notα
Il brano che segue e quello che leggerete alla
fine del capitolo sono tratti, con qualche adatta-
υιοιιιο, dallo storico Tucidide.
La lingua di Tucidide ha alcune particolarita:
-σσ- = -ττ- cosi, egli scrive - σσ -, alla maniera ionica, nelle
parole che ίn attico hanno - ττ - (per esempio,
πράσσειν per πράττειν); e per le preposizioni
ξύν = σύν (e preverbi) Qύν (συν-) e εις (είσ-) usa le for-
ές = είσ
, me ξύν (ξυν -), propria dell' attico ρίυ antico, e
rispettivamente ες (έσ-),
Ιυ questo capitolo e nei seguenti abbiamo
sempre mantenuto questi tratti della lingua di
Tucidide nelle letture desunte dalla sua storia, e
anche negli esercizi che si riferiscono a quegli
stessi passi. Nel capitolo 22, quando ίΙ racconto
ha di nuovo come protagonisti Diceopoli e la sua
famiglia, tomiamo alle forme attiche ρίυ normali.
Ne123, che deriva da Tucidide, troverete di nuo-
νο gli usi ιίρίοί di questo scrittore. Di nuovo le
forme attiche normali nel capitolo 24 (ία cui leg-
gerete un brano tratto da un'opera di Platone).
Infine, nei capitoli 25-28 ί brani di lettura sono
presi da Erodoto, e, li come negli altri passi
d'Erodoto che avete gia visto, abbiamo mante-
nuto alcuni tratti dell 'uso dialettale (ίοτιίοο) di
quest'ultimo scrittore: per esempio, ancόra, ες
per εις ο πράσσω per πράττω.

172
 Capitolo ΧΧΙ

Ό Περικλή; παρήνει τοιάδε:

«Τούτους άποπέμπωμεν,
άποκρινάμενοι αυτού; δτι
τας πόλεις αύτονόμους
άφήσομεν έάν και εκείνοι
άφώσι τας πόλεις ας
υπηκόου; έχουσιν.»

ϋπήκοοξ, -ον < υπακούω

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ (β)

Τέλος δε παρελθων Περικλης ό

310 Ξανθίππου, άνήρ κατ'έκεϊνον τον χρόνον

πρώτοι; Άθηναίων, λέγειν τε και πράσ­

σειν δυνατώτατος, παρήνει τοιάδε: «Τή;

'
μεν γνώμης, ω Αθηναίοι, αίεί της αύτή;

έχομαι, μη εϊκειν Πελοποννησίοις. Δήλον έχομαι της αυτή; γνώμης

: μένω εν τή αυτή γνώμ n
315 γάρ έστιν ΟΤΙ οί Λακεδαιμόνιοι και πρό­

τερoν και νυν ήμϊν έπιβουλευουσιν. 'Εν

μεν γαρ ταϊ; ξυνθήκαυ; εϊρητο ΟΤΙ χρη ή συνθήκη (της συνθήκηξ)
: εκείνο δ συν-τιθέασι οί
δίκα; μεν των διαφορών άλλήλοις διδόναι είρήνην πρόξ αλλ ήλους
ποιούμενοι
και δέχεσθαι, εχει ν δε έκατέρου ; a έκάτεροξ, -ά, -ον : έκαστα;
δυοϊν
320 έχομεν: νυν δε ούτε δίκαι; αυτοί ητησαν

εϊρητο s 'el'α detto, s'erα

stαbίlito

173
Capitolo ΧΧΙ

ου τε ημών διδόντων δέχονται, άλλά

βούλονται πολέμω μάλλον 11 λόγοις τα

το έγκλημα (του έγκλήματοξ) : εγκλήματα διαλ ύεσθαι. Πολλά τε γαρ

έκεϊνο ου αϊτιόν τινα είναι
νομίζομεν αλλα ήμϊν έπι τάσσουσι, και οί τελευταίοι

οϊδε ήκ οντετ; ήμάς κελεύουσι τουι; 325

'Έλληνας αυτονόμους άφϊέναι, 'Εγώ ούν

ϋμϊν παραινώ μηδέν εϊκειν άλλ« την

αρχήν σώζειν και πολεμεϊν παρασκευ­

άζεσθαι.

«Έαν δε ες πόλεμον καταστώμεν, τα 330

άσθενήξ, - ές Η ίσχϋρόξ του πολέμου ουκ ασθενέστερα έξομεν:

γνώτε γαρ άκοϋοντεξ: αυτουργοί γάρ

είσιν οί Πελοποννήσιοι, και ούτε ίδία

ούτ'έν κοινφ χρήματά έστιν αυτοϊξ, Και

οί τοιοϋτοι ούτε ναϋ; πληροϋν ούτε πεζά; 335

στρατιά; πολλάκις εκπέμπει ν δύνανται·

ου γαρ έθέλουσι ν άπο των κλήρων πολυν

χρόνον άπεϊναι, και τα χρήματα δει από

των εαυτών έσφέρειν. Μάχη ούν μιά προ;

άπανταξ 'Έλληνας δυνατοί είσι ν οί 340

174
 Capitolo ΧΧΙ

Πελοποννήσιοι και οί ξύμμαχοι άντέχειν,

πόλεμον δε χρόνιον ποιεϊσθαι πρόξ ήμας χρόνιοξ, -α, -ον: ας πολύν

χρόνον μένει
αδύνατοι.

«Ημεϊξ γαρ της θαλάσσης κρατοϋμεν,

345 Και έάν επί την χώραν ημών πεζή ϊωσιν,

ήμεις έπι την εκείνων πλευσόμεθα. Μέγα

γάρ έστι το της θαλάσσης κράτοξ. Πόλι ν

γαρ οι κούμεν νήσω όμοίαν ην ουδευ;

πολέμιος δύναται λαβείν. Χρή ούν την

350 μεν γην και τ&.ς οίκίαι; άφεϊναι, την δε

θάλασσαν και την πόλιν φυλάσσειν.

«Νυν δε τούτοις άποκρϊνάμενοι άπο­ = τούτους άποπέμπωμεν

αυτοϊξ άποκρινάμενοι δτι ...
πέμπω μεν δτι τ&.ς πόλεις αυτονόμουξ

άφήσομεν έαν και έκεϊνοι άφώσι τ&.ς

355 πόλεις ας υπηκόου; έχουσιν, δίκας τε δτι

εθέλομεν δουναι κατα τ&.ς ξυνθήκας,

πολέμου δε ουκ άρξομεν, ει δε άρξουσιν

έκεϊνοι, άμϋνούμεθα.

175
Capitolo ΧΧΙ

«Ταύτα δε έπίστασθαι χρή, δτι ανάγκη

έστι πολεμεϊν, και ΟΤΙ εκ των μεγίστων 3()()

κινδϋνων και πόλει και ιδιώτη μέγισται

τιμαί περιγίγνονται. Οί μεν πατέρες ύμών

άπ-εώσαντο< άπ-ωθέω (= άμύνω) τούς τε βαρβάρους άπεώσαντο και ες την

νυν δύναμιν προήγαγον την πόλιν, υμας

δε ου χρή αυτών κακίοναξ γίγνεσθαι, 365

άλλά τούς τε έχθρουξ παντί τρόπω

οί έπιγι γνόμενοι Η άμϋνεσθαι και τοϋ; έπιγιγνομένοις την

οί πρόγονοι
πόλιν μη ελάσσονα παραδοϋναι.»

Ό μεν ούν Περικλή; τοιαύτα είπεν, οί

δε 'Αθηναίοι νομίσαντες αυτόν άριστα 370

παραινέσαι, έψηφίσαντο α έκέλευε, και

τοις Λακεδαιμονίου; άπεκρίναντο κατά

φράζω = λέγω πάντα ώς έφρασεν. Οί δε πρέσβεις

απεχώρησαν έπ'οϊκου και ουκέτι ύστερον

πρεσβεύω < πρέσβεις
(= αγγέλλω τι έκ της έμης έπρεσβευοντο. 375
πατρίδος)

- da Tucidide, Ι 140-146

176
Enchiridion Capitolo ΧΧΙ

Enchiridion

Diccopoli c Ρί1ίρρο, giunti a E1eusi, sentono un

coro provenire ίτι Ιοαιεαειιεε dalla Via sacra;
Diceopo1i allora cosi esorta ίΙ fig1io: «'Έλθωμεν,
andiamo, και ακούωμεν, e ascoltiamo!» Ι due dun-
que s' avvicinano ί'να σαφέστερον ακούωσιν, per
sentir meg1io; quando ροί s' accorgono che si tratta
della processione dei grandi misteri, Diceopo1i so-
stiene che devono anch'cssi parteciparvi, «δπως
Τίμωμεν την θεάν και δηλωμεν δτι πιστοί και
ευχάριστοι έσμεν», <ψer onorar 1a dea e mostrar
che siamo fede1i e riconoscenti». Le voci verba1i ίη
corsivo richiedono un ρο' d'attenzione.

Ρίη qui nelle vostre 1etture avevate trovato ρίυ che Il congiuntivo
a1tro voci verba1i di modo indicativo ο imperativo,
oppure infiniti ο participi (fonne nomina1i de1 verbo).
Ιιι questo capitolo vί sietc invece imbattuti ίη un certo
numero d'esempi di verbi di modo congiuntivo.
Dei νείοτί di questo modo verba1e greco, per vοί Alcuni valori del congiuntivo:
nuovo (ma ίΙ congiuntivo c'e anche ίη italiano e ίτι a) esOl·tαtίνο: σπεύδωμειΑ.
b).finαle: ϊνα άκούωμειι
1atino), abbiamo gia detto qua1cosa a ρ. ΧΙΙΙ, e ne c) dι,bίtαtίνο: πόλεμον
riparleremo subito; intanto perQ consideriamo que- ποιησώμεθα;

sti esempi, che illustrano a1cuni dei suoi usi tipici:

a) Σπεύδωμενπρος τήν πόλιν = Moviamoci infretta
verso 1acitta (congiuntivo esortativo); b) Σπεύδομεν
τούτου ένεκα, {να εν ττι έκκλησία των ρητόρων
άκούωμεν = Ci affrettiamo per questo motivo, per
sentir gli oratori nell 'assemblea (proposizione fina-
le); c) Πότερον πόλεμον ποιησώμεθα πρό; του;
Πελοποννησίους 11 είρήνην σώσωμεν, = Dobbia-
mo muover guerra ai peloponnesiaci ο dobbiamo
salvar 1apace? (Moveremo guerra... ο salveremo...?;
Muover guerra... ο salvar...?) (congiuntiνo dubitati-
νο, ο deliberativo).
Ma sug1i usi e ί valori del congiuntivo, come
abbiamo detto, ritorneremo fra poco.

Ora osservate, nelle frasi precedenti, le voci ver-

bali ίn corsivo, che son tutte di modo congiuntivo

177
Capitolo ΧΧΙ EIlC/lirίdioll

(Ι ρετεοιιε ρίιιτείο): notate che contengon tutte un

omega; anzi, 10 σπευδωμεν della prima frase, con-
giuntivo, si distingue dallo σπευδομεν della secon-
da, ch'e indicativo, ρτορτίο solo per ίΙ fatto che quello
La caratteristica Π10daΙe del cong.: ha un ω dove questo ha un ο. Infatti, nel congίzιnlivo
le vocali congiuntive lunghe
(-ω- e -η-)
le vocαli congiuntive (scusatc ίΙ bisticcio) son sem-
Congiuntivo: pre lunghe: anziche -0- e -ε-, -ω- c -η-ο Qucsta
-ω -!Q-μαι

-ης -η
cαrαtteristicα rnodαle νί permettcnl ροτίορίιι di rico-
-η -η-ται noscere a prima vista lc voci di qucsto modo.
-ω-μεν -@-μεθα
- Ώ- τε -Ώ-σθε
-!Q-crt(v) -!Q-vται La flessionc del congiuntivo ηοιι prcscnta
Il congiuntivo: le voci particolari difficolta, purche ricordiate quel chc
ν' abbiamo appcna detto sulla sua caratteristica
COllgiUlltivo del presellte modale.
F orma attiva Ecco dunque ίΙ congiuntivo dcl prescnte attivo di
λ'ό-ω λύ-ω-μεν
λ'ό-ης λύ-η-τε λύ-ω: λϋ-ω, λ'ό-ης, λ'ό-η, λύ-ω-μεν, λύ-η-τε,
λ'ό-η λύ-ω-σιιν) λύ-ω-σιϊν).

Vcrbi contratti: Ν ei verbi contratti s' applicano le regole della

φιλέ - ω > φιλ& contrazione, chc νί consigliamo di l"ipassal"e (le tro-
φιλLnς > φιλiiς
φιλLn > φιλii
vate nella Grαmmαticα di consultαzione ίιι fondo al
φιλέ-ω-μεν> φιλ&μεν Ι volume, alle ρ. 439-440); aggiungiamo ora chc ο + n
φιλυ - τε > φιλήτε
> οι: δηλΩΏς > δηλοις, δηλΩΏ > δηλοΙ. L'accento e
φιλέ-ω-σι(ν) > φιλ&σι(ν)
sempre circonflesso, perche prima della contrazione
Τίμά - ω > Τϊμ&
Τίμuς > Τίμgς cadeva sulla prima vocale.
ΤϊμU>Τίμg Dal punto di vista pratico: come potete facilmcn-
Τίμά-ω-μεν> Τίμ&μεν
ΤίμU - τε > τιμάτε
te notare, ίΙ congiuntivo dei contratti ίη -α- e identi-
Τίμά-ω-σι(ν) > Τίμ&σι(ν) co all 'indicativo, e si distingue da esso solo nel con-
δηλό - ω > δηλ&
testo; uguali sono anche, nel singolarc, 1'jndicativo
δηλΩ..:..Ώς > δηλillς c ίΙ congiuntivo dei verbi ίη - ο -; le tenninazioni del
δηλΩ..:..Ώ > δηλill congiuntivo dei contratti ίη -ε -, infine, si distinguo-
δηλό-ω-μεν > δηλ&μεν
δηλΩ..:..Ώ - τε > δηλillτε ηο solo per l' accento da quelle del congiuntivo dei
δηλό-ω-σι(ν) > δηλ&σι(ν) verbi ίη -ω ηΟΩ contratti.
F orma mediopassiva
λ'ό-ω-μαι λΌ-~-μεθα 11 congiuntivo del presente mediopassivo dci vcrbi
λ'ό-η λ'ό-η-σθε
λ'ό-η-ται λ'ό-ω-νται ίη -ω e ίΙ seguente: λ'ό-ω-μαι, λ'ό-η « *λυ-η-σαι),
λυ-η-ται, λϋ-ώ-μεθα, λυ-η-σθε, λυ-ω-νται.
Verbi contratti:
φιλωμαι Τίμωμαι δηλωμαι Ωί φιλέω, Τίμάω e δηλόω νί diamo solo le voci
φιλfι Τϊμ<χ: δηλill
contratte; scrivete vοί, per esercizio, le voci ηοη con-
φιληται Τίμαται δηλωται
φιλώμεθα Τίμώμεθα δηλ~μεθα trattc da cui esse derivano, e osservate comc son qui
φιλησθε Τίμασθε δηλωσθε applicate le regole delle contrazioni. Ricordate co-
φιλωνται Τίμωνται δηλωνται

178
Enchiridion Capitolo ΧΧΙ

munque che, ίη tutto ίl pre8ente e Ι 'ίmΡer!ettο dei

verbi ίn -ε-, ίn -α- e ίn -0-, l'attico usa le forme
contrattc, mentre le altre son frequenti ίn Omero.
Verbi ίn -μι:
Il congiuntivo dΈιμι deήva da *εσ-ω, *εσ-ης ecc. είμι, «εοιιο»:
ω ω-μεν
(dove έσ- ό, come sapete, ίl tema), con caduta del -σ­ ης η-τε
ίntervocalico c contrazione. Ricordate, come regola η ώ-σιιν)
pratica, ch'esso e uguale alle tetminazioni attive del
congiuntivo, collo sρίήtο dolce e Ι' accento circonf1esso:
ω « *εσ-ω), ης, η, ω-μεν, η-τε, ώ-σιιν).
Ιn είμι Ιεterminazioni s'aggiungono al tema ver- είμι, «ευοτό»:
Ι - ω, «ch' ίο vada» ι-ω-μεν
bale di grado ridotto ι-: ι-ω, «οίι'ίο vada», ι-ης, ι-η,
ι-ης ι -η-τε
ϊ-ω-μεν, ϊ-η-τε, ϊ-ω-σι(ν); ίn δύναμαι e ι-η ϊ-ιο-σιιν)
έπίσταμαι, al tema δυνα -, έπιστα -, ma senza Ιε
δύναμαι (tetna δυν- ):
vocale finale (dunque a δυν-, έπιστ-): δύν-ω-μαι, δυν-ω-μαι, δύν-η ecc.
δύν-η, δύν-η-ται ecc.; έπίστ-ω-μαι, έπίστ-η, έπίσταμαι (tetna έπιστ - ):
έπίστ-ω-μαι, έπίστ-η ecc.
έπίστ-η-ται ecc.; κέηται, I'unica voce del congiun-
κείμαι:
ιίνο di κείμαι che sia attestata nel verbo semplice, e κέηται, «ch' egli giaccia»
dal tema κει-: < *κεί-η-ται, con caduta dello - ι-.
Il congiuntivo di δίδωμι, τίθημι e ϊστημι e con-
tratto, ίn seguito all'jncontro tra Ι' -ω- ο Ι' -η- finale
del tema del presente di grado lungo (δι - δm -, τι - θΏ -,
ί-στη-) e Ιο terminazioni. Osservate Ιο contrazioni
negli specchietti qui sotto.
δίδωμι: τίθημι: ϊστημι:
Attivo Attivo Attivo
διδm « *δι-δώ-ω) τιθm « *τι - θiι:JQ) ίστm « * ί - στu)
διδ.@ς « *δι-δuς) τιθi}ς « *τι-θuς) ίστi}ς
διδ.@ « *δι-δu) τιθi} ίστi}
διδώμεν « *δι-δώ-ω-μεν) τιθώμεν ίστώμεν
διδmτε « *δι-δu-τε) τιθi}τε ίστήτε
διδmσι(ν) « *δι-δώ-ω-σι[ν]) τιθmσι(ν) ίστώσιϊν)

Mediopassivo Mediopassivo Mediopassivo

διδmμαι « *δι-δώ-ω-μαι) τιθmμαι « *τι - θiι:JQ - μαι) ίστώμαι « *ί-στi:ι..:..ffi-μαι)
διδ.@ « *δι-δu) τιθi} « *τι-θiι:..Ώ) ίστfι
διδmται « *δι-δu-ται) τιθήται ίστi}ται
διδώμεθα « *δι-δω-ώ-μεθα) τιθώμεθα ίστώμεθα
διδώσθε « *δι-δu-σθε) τιθi}σθε ίστήσθε
διδmνται « *δι-δώ-ω-νται) τιθmνται ίστmνται

179
CapitoIo ΧΧΙ Enchiridion

Praticamente: ίΙ congiuntivo di δίδωμι ha un ω

ίτιtutte le voci (-ω, -φς, -φ, -ώμεν, -ώτε, -ώσιίνί);
τίθημι e ϊστημι, invece, han terminazioni uguali, a
parte l' accento, a quelle dei verbi ίη - ω.
Le tenninazioni del cong. sono le Come vedete, ίΙ congiuntivo ha sempre le vocali
stesse nei verbi ίτι -ω e ίn quelli
ίυ -μι
congiuntive (lunghe: -ω- e -η-) anche nei verbi ίτι
-μι, che ne sono perlopiU ριίνί; e questΌsservaΖίοηe
vale τιοη εο!ο per ίΙ presente, ma per tutta la
coniugazione. Le terminazioni sono, anche per ί verbi
ίη - μι, quelle stesse dei verbi ίη - ω.

Il congiuntivo dell' aoristo, 11 congiuntivo dell 'aoristo attivo e medio deriva,

attivo e medio naturalmcnte, dal tema dell'aoristo, senz'aumento;
a esso s' attaccano le stesse terminazioni del congiun-
tivo del presente.
Αοτίειο Ι sigInatico: Aoristi primi sigmatici (λύω, ελυσα): attivo:
λύσω; λύσωμαι
λυ-σ-ω, λυ-σ-nς,λυ-σ-η,λυ-σ-ω-μεν,λυ-σ-η-τε,
λύ-σ-ω-σιιν): medio: λ ύ-σ-ω-μαι, λυ-σ-η,
λυ-σ-η-ται, λϋ-σ-ώ-μεθα, λυ-σ-η-σθε,
λϋ-σ-ω-νται. Notate che ίΙ suffisso equi ιιοη -σα-,
ma soltanto -σ- (del resto, l'α τιιετιοε anche ίη altre
voci dell'aoristo, per esempio ίη ε-λυ-π-ε e ίη
λυ-π-ον).
Aoristo Ι asigInatico: Aoristi primi asigmatici (temi verbali ίη liquida
&ροο; άρωμαι
ο ίηnasale: αϊρω, ήρα): attivo: άρ-ω, &ρ-ης, άρ-η,
άρ-ω-μεν, άρ-η-τε, άρ-ω-σιιν); medio: άρ-ω-μαι,
&ρ-η, αρ-η-ται, αρ-ώ-μεθα, &ρ-η-σθε,
αρ - ω - νται. Anche qui, ίΙ tema e άρ -, υοτι άρα -.
Aoristo 11: Aoristi secondi (λείπω, έλιπον): attivo: λίπ-ω,
λίπω; λίπωμαι
λίπ-ης, λίπ-η, λίπ-ω-μεν, λίπ-η-τε, λίπ-ω-σι(ν);
medio: λίπ-ω-μαι, λίπ-η, λίπ-η-ται, λιπ-ώ-μεθα,
λίπ-η-σθε, λίπ-ω-νται.
Quanto a δίδωμι e τίθημι, anche nell'aoristo essi
hanno ίΙ congiuntivo contratto; la sua formazione e
uguale a quella delle altre voci τιοτι cappatiche
dell'aoristo di questi due verbi, salvo per la presen-
za delle vocali congiuntive (lunghe: e questa, 10 τί­
petiamo, una caratteristica costante del nostro modo)
e per ίΙ grado lungo del tema verbale (δm-, θΏ-).

180
Ellchiridioll Capitolo ΧΧΙ

Praticamente, come potete vedere negli specchietti, δm « *δώ-ω), δφς, δφ, δώμεν,
δώτε, δώσιιν)
ίΙ congiuntivo del1'aoristo di δίδωμι e τίθημι euguale δmμαι « *δώ-ω-μαι), δώ, δώται,
a quello del presente senza ίΙ raddoppiamento (δι -, ecc.
τι- ).
em « *θή-ω), θης, θη, θώμε ν,
Ιιι modo del tutto analogo si forma e si flettc ίΙ θήτε, θώσιϊν)

congiuntivo, anch' esso contratto, degli altri aoristi θmμαι « *θυ-μαι), θη, θήται,
ccc.
terzi che conoscete: έβην (βαϊνω; 1. ν. di grado lun-
Altri aoristi terzi:
go βΏ-): β§l « *βή-ω), βης, βή, βώμεν, βήτε, βω, στω, γνω
βώσιιν); e similmente, da έστην (ϊστημι; 1. v. di gra-
do lungo σΤΏ-): στiQ « *στή-ω), στή; ecc.; έγνων
(γι γνώσκω; t. v. di grado lungo γνΝ -): γνiQ
« *γνώ-ω), γνφς, γνώ, γνώμεν, γνώτε, γνώσιϊν),
Il futuro ιιοα ha congiuntivo.

Se Ι' ίndίcαtίνο εερτίυιο la cοstαtαΖίοne οggettίνα Il congiuntivo: alctIni tIsi

d'un fatto (ωιοί cοrrίαmο»), col cοngίuntίνο s'espri-
me invece un αtteggίαmentοsοggettίνο di chi parla: AtteggiaInento soggettivo:
νοίοιιιέ, dtIbbio, εοόρο ecc.
si ρυό trattare dell'espressione d'una volontα (<<cor-
rίαmο, ragazzi!»), d'un dιιbbίο (αο che sία France-
sco quello?»), d'uno scopo (<<smetto perchc tu (ί rί­
pos ί») ecc.

a) Il congiuntivo, di solito nella Ι persona plura- a) Il cong. eSΟΓtαtίvο:

le, e anzitutto spesso usato per rivolgere un' esorta- μαχώμεθα!

zione, come nel primo esempio di ρ. 177: cοngίuntί­

νο esοrtαtίνο, come in italiano e ίτι latino. La nega-
zione e μ ή. Altri esempi: 'Ανδρείο»; μ αχώμεθα! =
Cοmbαttίαn10 coraggiosamente! = Strenue
pUfJnemus!; Μη τοιούτο ποιήσωμεν! = Non com-
piαmo un'azione siffatta!
Ricordate che la differenza tra ίΙ congiuntivo del
presente e quello del1'aoristo riguarda Ι' αspetto, ηοτι
ίΙ tempo: s'usa ίΙ presente quando l'azione e sentita
come avente una certa durata (cosi nel primo esem-
ρίο, e anche ίn quello di ρ. 177), l' aoristo quando si
prescinde da ogni considerazione di durata (come
nella seconda frase). Questo vale naturalmente an-
che per gli altri usi del congiuntivo.

b) Il congiuntivo dell' αοrίstο preceduto da μ ή b) Il cong. pΓOihitivo:

Μ η τουτο ποιήσης!
serve a esprimerc una proibizione (cοngίuntίνοΡrοί-
(= Μη τουτο ποί ησον!)

181
Capitolo ΧΧΙ EllclIiridion

bitivo; confrontate, ίη latino, ne col congiuntivo per-

fetto): Μη τούτο ποιήσπς = Non/ar codesta cosa! =
Ne istud.teceris/
Un comando ncgativo s' csprime anchc con μ ή c
l'ίmΡerαtίνο: Μ17 φοβου! = Νοη ανeΙ·Ραιιrα!

c) ΙΙ cong. dll!Jίιalίνο: c) Il congiuntivo s' adopera ροί, nelle prime per-

Τί ποια/μεν:
sone, ίτι domande chc οερτίπιοτιο un'inccrtezza sul
da faIsi (cοηgίuηtίνο dubitativo, ο deliberativo, come
ίη latino): cosi nel tcrzo esempio di ρ. 177, ο ίυ quel-
,lί che seguono: τί ποιωμεv, = Chc/are? (ο Che/a-
remo?, Che si deve /αι'e? ecc.) = QHίd agamus?;
Πάτερον μένωμεν η οίκαδε επανίωμεv, = Κοειετο
ο tomare a casa? (oppuι'e Resteremo ο tomeren10 ...?,
Si resta Ο ... ? ecc.)
L'ultima domanda, com'anche quella di ρ. 177, e
dίsgίιιηtίνα, ossia comprende due membIi, ίυιτοαοι­
ti Iispcttivamente da πότερον e 11 (latino Lltrum ...
αη ...).

d) Il cong. nelle proposizioni d) Il congiuntivo colle congiunzioni ϊνα, δπως ο

./ΙnaΙί:
ώς (ρτοοίίιίοε) fOΓilla una proposizioneIinale. Le fi-
ϊ να, δπωξ, ώς
ϊνα μή, δπως μή, ώς μή, μή nali negative sono introdottc da ϊνα μ ή, δπως μή,
άφίκωμαι ώς μή ο semplicementc da μή.
Consideratc, oltrc al secondo esempio di ρ. 177,
queste frasi: Ά νδρείως μαχόμεθα {να την πατρίδα
σώσωμεν= Combattiamo coraggiosamentc per sal-
var la patria = Strenue pugnamus ut patriam
servemus; Σπεύδουσιν δπως μη άψε άφίκωνται =
S 'affrettano per ηοη arrivar tardi = Properant ne sel'D
perveniant.

e) ΙΙ cong. nelle proposizioni e) Infine, il congiuntivo rίcοπe anche ίη certi tipi

condizionali:
εάν άφήτε
di proposizioni condizionali: Είρήνη δ'έσται, εαν
(εάν = ει + αν) του; 'Έλληνας αυτονόμου; άφητε= Ε ci saπι pace,
se lasceI'ete (qualoI'a νοί lasciate) liberi ί gIeci. Ma
di questo e d'altri usi del congiuntivo nelle frasi su-
boIdinate parleremo con ρίυ precisione ρίυ avanti.
Intanto, notatc qui εάν (= εί + αν).

182
Enchiridion CapitoIo ΧΧΙ
,-------

Ι saceIdoti άφϊασι, pernzeftono, che siano inizia- l

ti anchc quelli οίιο ηΟΩ sono attici; υιε anticaιncnte Ι
ουκ αφΙεσαν, ηΟΩ 10 pel'mette~:ano; anzi, ποπ 10 Ι
peymiSel'o, αφεισαν, ncppure a Ειεο!ο, tant'e vcro ι
che, per accontentarlo, istituirono ί piccoli ιnistcri,
celebrati ad Atene ίη primavera. L'iniziato, lasc'iate Ι
tutte le cosc umane, αφεiς τα ανθρώπινα, divicne
νίοίιιο agli dci e s'assicura la vita dopo la morte. ι
Ι
Notate le voci verbali ίπ corsivo: esse apparten- 11 νοτυο Ϊημι, «υιεικίο»
gono a un altro iιnportante vcrbo dclla seconda co-
niugazione, ϊημι, «mando».
Insicme con δίδωμι, τίθημι e ϊστημι, Ιημι forma
υπ gruppetto di quattro verbi ίn -μι, d'nso frequcn-
te, Ιε cui coniugazione si distingue SΟΡΓattυttο pcr
due carattcri: Γ) ίΙ tema verbale presenta l' apo.fonia Τ. ν. aJtemantc: B-/f-
quan titativa: δΩ;! -/δQ -, e.n -/eg -, σΤΏ -ιστg - e, pcr
ϊημι, n-/t-; 2) ίΙ ten1a del pl'esente mostra ίΙ ι'ad- Τ. ρ.: ί-η-/ί-ε­
doppiamento del presente: δίδωμι, τί.θ ημ ι
« *θί-θη-), ϊστημι « *σί-στη-); anche ϊημι con-
tiene senza dubbio ίΙ raddoppiall1ento del prcsente,
sebbene esso ηΟΩ appaia ίτι qnesto verbo colla stessa
chiarezza degli altri (l 'etimologia di ϊημι e infatti
incerta); praticamente, comnnque, ίΙ tema del pre-
sente si forma qui preponendo a] tema verbale ιιιιο
t-: ί-η-Ιt-ε-: peresempio, ϊ-η-μι, «mando», ϊ-ε-μεν,
«mandiamo».
Cominciamo ora col vedere ίΙ paradigma del no-
stro verbo: ϊΏμι, futuΓΟ Ώσω, aoristo (cappatico) Ώκα,
perfetto είκα, είμαι, aoristo passivo εϊθην.
Quanto al significato, ncll'attivo ϊημι vuol dire
«metto ίιι movimcnto», e quindi «mando, lascio an-
dare, scaglio» e simili, ne] medio «η1ί metto ίτι mo-
vimento», quindi «m'affretto, mi slancio» eccetcra.
Οί questo verbo son soprattutto usati ί composti;
anzi, mo]te sue νοοί si trovano s010 ίn essi. Ricorda-
te ίn ispecie αφ-ίημι, «mando fuori, mando via»,
quindi anche «scaglio, assolvo (uno da un'accusa),
permetto (che uno faccia una cosa), trascuro» e si-
mi1i,e nel mcdio «m'allontano (da), abbandono» (col
genitivo).

183
Capitolo ΧΧΙ Enchiridion

Considerate attentamente, coll 'aiuto dell 'inse-

gnante, ίl sign({icato delle voci di (ημι e άφίημι nel-
le/rasi clle segLlOno, ροί tJAadLlcete le frasi:
Τίς σε έμοί ήκε;
Ό Φίλιππος εαυτόν άπό του τείχους ϊησιν.
ϊημι: forma attiva Ό Δικαιόπολις οϊκαδε ϊεται (= σπεύδει).
Presente
Illdicativo COllgiuntivo
ϊ-η-μι {ω « *t-ή-ω) Ό Ζεύς κεραυνόν άφήκεν.
ϊ-η-ς {πς « *t-ή-ης)
ου δει τούτους του; κλέπτω; άφείναι.
ϊ-η-σιιν) tfj
ϊ-ε-μεν ίώμεν Ειρήνη έσται, έάν του; 'Έλληνας αυτονόμου;
ϊ-ε-τε {ητε
,(είναι) άφήτε.
{ασι(ν) ίώσιϊν)
« *t-έ-ασι[ν}, Δια τί τα της πόλεως άφίετε, ω πολϊται:
οουιο ίστάσιίν] Μηδέποτε άφίεσο των φίλων, ω παϊ.
< *ί-στά-ασι[ν])
Imperativo
ϊει « *ϊ-ε-ε, Osservate negli specchietti che 1a distribuzione
coιne τίθει < *τί-θε-ε)
ϊ-ε-τε nelle diverse νοοί dei due gradi apofonici de1 tema
Illfillito verba1e (ί! grado lungo ή- e ί1 grado breve έ-) e 1a
{-έ-ναι
Participio stessa che s'osserva nella coniugazione di τίθημ ι (ιιο­
{είς, ίεϊσα, ίέν (gen. ί-έ-ντ-οξ, tate ίη ρετιίοοίετε 1a Ι sing01are dell' imperfetto atti-
ίείσηξ. ί-έ-ντ-οξ, ecc.) ι θ )
νο: ι-η-ν, come ε-τι- .Ώ-ν .
" ,

Ε'ίπιροττετιεε dello spirito aspro: Nella ΠΙ p1ura1e dell 'indicativo, osservate 1acon-
[έναι, «υιετκίετε» trazione di -έα- ίη -α- (anziche ίτι -η-). Il congiun-
[έναι, «andare»
Inιperfetto tivo e, anche qui, contratto. Notate ροί che 1'infinito
ϊ-.n- ν [έναι si distingue dall'infinito d'είμι, [έναι, s010 per
ϊπς « *ϊ - ε - ε - ς, coιne ετίθπς
< *ε-τί-θε-ε-ς)
10 spirito aspro (e 1a quantita 1unga) dello ι inizia1e.
ϊπ « *ϊ - ε - ε, coιne ετίθπ Osservate che 1a Ι e 1a Π de1 p1ura1e sono ugua1i
< *ε-τί-θε-ε)
ϊ-ε-μεν
nell'imperfetto e ne1 presente: ϊεμεν, «mandiamo»
ϊ-ε-τε e «mandavamo», ϊετε, «mandate» e «mandavate».
ϊ-ε-σαν

Come quelli di τίθημι (ε θηκα) e di δίδωμι

Aoristo
Illdicativo Congiulltivo (έδωκα), anche 1'aoristo di ϊημι ecappatico ne1 s010
ή-κα ω « *Ώ-ω) sing01are dcll'indicativo attivo, mentre 1e a1tre voci
η-κα-ς ης « *i]- ης)
ή-κεϊν) η (compreso tutto ί1 medio) sono invece d' aoristo terzo.
gμεν ώμεν Le tre persone p1urali dell 'indicativo comincia-
gτε ητε
gσαν ωσι(ν)
ηο per ει-: ειμεν, per esempio, deriva da *ε-hε-μεν
Imperativo (con cui confrontate ε - θε - μεν; hε - e, scritto ίη υη
ε-.ς
ε-τε
a1tro modo, ί1 tema verba1e di grado breve έ -, dove
Illfinito 10 spirito aspro rappresenta, come sapete, υη 'aspira-
gναι « *έ-έναι, colne θgIναι zione iniziale); l'aspirazione si sposto ροί all'inizio
< *θε-έναι)
Participio della parola, e le due vocali contigue si contrassero:
εϊς, είσα, εν (gen. ε- ντ-ος, εϊσης, *hέεμεν > hειμεν, scritto είμεν. Cosi per le altre
ε-ντ-ος, ecc.)

184
, Enchiridion

due voci, e cosi anche per tutto Ι' indicati νο

dell'aoristo medio (εϊμην < *έ-hέ-μην, ecc.)
Capitolo ΧΧΙ

ΙΙ congiuntivo e contratto, come neII'aoristo di

τίθημι e δίδωμι (e neI presente di tutt'e quattro ί
verbi di questo gruppo); notate, anche qui, ίΙ tema
verba1e di grado 1ungo.
Osservate ροί che ί1 congiuηtivo e 1'iηfinito si Αncόra 1'ίιιιροιτεαεε dcllo spirito
distiηguoηo daIIe fonne couispondenti deI presente aspro:
mμεν, «che nοί πιετκίίειυο»
dΈιμι s010 per 10 spirito aspro: mμεν, «che nοί man- mμεν, «che nοί είειιιο»:
diamo», mμεν, «che τιοί siamo»; είναι, «mandare», riναι, «l11andare»
ήναι, «esserc»
είναι, «essere»; ecc.
Qui sotto trovate 1e a1tre voci di ϊημι.
ϊημι: forma mediopassiva
Presente
lndicativo Congiuntivo
t-ε-μαι ίώμαι « *t-n-ω-μαι)
{-ε-σαι tn
ϊ-ε-ται ιηται
ί-έ-μεθα Ιώμεθα
ϊ-ε-σθε ίήσθε
t-ε-νται ίώνται
lmperativo
ϊ-ε-σο ϊ-ε-σθε
lnjinito
ϊ-ε-σθαι
Participio
Ι-έ-μενος, -η, -ον

lmperfetto
Ι-έ-μην ί-έ-μεθα
ϊ-ε-σο ϊ-ε-σθε
t-ε-το ϊ-ε-ντο

Ιημι: forma media

Aoristo
lndicativo Congiuntivo
εϊμην ώμαι « *Ώ-ω-μαι)
είσο n
είτο ηται
εϊμεθα ώμεθα
είσθε ήσθε
είντο ώνται
lmperativo
ου « *ε-σο) έ-σθε
Injinito
ε-σθαι
Participio
ε-μενος, -η, -ον

Il futuro di ϊημι e reg01are: Ώσω, Ώσομαι. Futuro: ήσω

185
 Capitolo ΧΧΙ Ι verbi greci

Ι verbi greci

Tell1i ",erbαli ίl1 del1tαle -δ-:

σπεύδ - ω, σπεύσω, έσπευσα. έσπευκα, έσπευσμαι, «m' affIetto, vado vclo-

cemente»
φράζω, φράσω, έφρασα, πέφρακα, πέφρασμαι,
έφράσθην, «indico, spiego, dico; (nel medιΌ e nell 'αoIϊ'sto passiνo, che ha
seη:ω nledio) Iifletto, medito, penso»
θαυμάζω, θαυμάσομαι, έθαυμασα, τεθαύμακα,
τεθαύμασμαι, έθαυμάσθην, «mi meIaviglio, ειιιωίτο»
κομίζω, κομι&, εκόμισα, κεκόμικα, κεκόμισμαι, εκομίσθην, «ροrto»
οργίζομαι, όργιοϋμαι ο όργισθήσομαι,
ώργισμαι, ώργίσθην, «m'aΓIabbio (οου)» (+ dat.)

Temi verbali ίη dentale -8-:

πείθω (Ιv. alteInante πειθ-/ποιθ-), πείσω, έπεισα, πέπεικα (= ho convinto)

ο πέποιθα (=mi fido di [+ dαt.]),
πέπεισμαι, επείσθην, «convinco; (medio) ubbidisco (+ dat.)>>

11 greco nell'italiano

Dopo aver dato ιιηα definizione dei termini italiαni che segLlono (aiιιtαndoνi,
se volete, con un bLLon vocabolαι'io), C'ercαte di dedLLrre ίΙ signίficato di qLLelli
greci (ι'α parentesz'.
1) εηιτοροπιοιτίε (το μέτρον)
2) antropomorfo (ή μορφή)
3) antropofago (φαγ -)
4) τυίεέυιωρο (μισέω)
5) ρίιοοέτιιτορο (ό πίθηκος)

Con qLLale αltra ραι'οlα gl'eca sonoIormate tLLtte qLleste parole?

Trovate νοί stessi, nzagal'i ailltαl1dovi con lOΙ vocαbolario, quαlche αltro deri-
vato italiano d 'άνθρωποι; e il1dicatene Ι 'etinιologia e ίl signίficato.
Sapete indicαι'e lOΙ sinonimo d 'antropofago che sia pίU dell 'uso comune?
VΊttorio Alfieri scrisse un 'operα intitolαtα 11 misogallo: che signίfica questo
e
titolo? Qual ίl contrario di misantropo? Come si cJliαma un «odiatore delle
donne»? Qual e ι 'etimologia di quest 'ultime due pαrole?

186
ι Esercizi CapitoIo ΧΧΙ

Esercizio 21α
Volgete nel COngillntivo qlleste jorme verbali:
1. λύομεν 6. έλαβον 11. μαχόμεθα
2. έλϋσεν 7. είσί 12. εστί
3. τιμά 8. Ιμεν 13. ειδετε
4. δηλοϋμεν 9. εγένετο 14. έβουλευσατο
5. λύονται 10. έφίλησαξ 15. ηύξατο.

Esercizio 21b
Leggete α voce alta e traducete le ji~asi seguenti.
Osservate specialmente ί diversi valori del congiuntivo.
1. Στήτε, ω φίλοι σκοπώμεν τί ποιήσωμεν.
2. Πότερον οϊκαδε έπανέλθωμεν 11 προίωμεν:
3. Έσπέρας γιγνομένης, μη μένωμεν εν τοϊι; όρεσιν άλλα οίκαδε
σπεύδωμεν.
4. Πώ; οίκαδε άφικώμεθα; την γαρ οδόν άγνοοϋμεν.
5. 'Ιδού, έξεστιν εκείνον τον ποιμένα έρέσθαι τίνα όδόν έλώμεθα.
6. Μη άποφυγηξ, ω γέρον, άλλ'είπέ ήμϊν τίς οδό; πρό; το άστυ φέρει.
7. Μη έκεϊσε νυν γε όρμήσητε: ου γαρ άφίξεσθε προ νυκτός.
8. Τί ποιώμεν, ω φίλοι; Ό γαρ ποιμήν λέγει ΟΤΙ ου δυνάμεθα άφικέσθαι
προ νυκτός.
9. Ευ; το πεδίον καταβάντεξ οίκίαν τινά ζητώμεν ϊνα άναπαυώμεθα.
10. 'Ημέραξ δε γενομένης, ευθυ; όρμήσωμεν.

Esercizio 21c
Traducete ίη greco:
1. Gli ateniesi discutono se far gueaa ai peloponnesiaci.
2. Andiamo ίn fretta ίη citta e ascoltiamo gli oratori.
3. Aπenderci ai nemici ο salvar la οίιιέ?
4. Νου ascoltate gli ambasciatori, che τιοτι dicono la νοτίιέ.
5. Mandiamoli subito via!

Esercizio 21d
Analizzate e traducete queste voci di (ημι, αφίημι, είμι e είμι:
1. ϊεσθαι 6. άφεϊσαν 11. άφοϋ
2. ίάσιιν) 7. άφει; 12. ίέναι
3. ίέμενος 8. άφεϊσθε 13. ίέναι
4. άφήκειν) 9. ϊεντο 14. είναι
5. άφείξ 10. άφώμεν 15. είναι.

187
 Capitolo ΧΧΙ Esercizi

Esercizio 21 e
Leggete α νoce αltα e trαducete:
1. Οί έμποροι πρόι; τον λιμένα ίέμενοι ναϋν έζήτουν μέλλουσαν προ;
τας 'Αθήνα; πλεύσεσθαι.
2. Οί μεν πρέσβεις είπον «την αρχήν άφετε έλευθέραν, ω Αθηναίοι, ει'
βούλεσθε την είρήνην είναι.»
3. Ό δε Περικλή; του; Άθηναίοις παρήνεσε την αρχήν μη άφεϊναι,
4. των Πελοποννησίων ττι 'Αττική προσχωρούντων έδει του; αυτουργου;
τας οίκίω; άφέντας ες το άστυ ξυνελθεϊν.
5. Οϋτοι; ό δοϋλοι; δεύρο ίέμενος ήλθεν δπωξ ήμας εκ κινδϋνου σώση.
6. Οϊκαδε συν ίέμενοι ,τον πατέρα αίτώμεν αυτόν ελεύθερον άφεϊναι.
7. Ή μεν γυνή, «μη άφή; τον δοϋλον, ω άνερ,» έφη.
8. Ό δε ανήρ τον δοϋλον άφείι; 'Αθήναζε ϊετο ϊνα άλλον δοϋλον ώνήται,

Esercizio 21/
Trαducete in greco:
1. Peric1e consiglio agli ateniesi di ηΟΩ rinunziare all'impero.
2. Gli ateniesi ηΟΩ ήnunΖίarοnο all'impero, ma si preparavano a far la gueaa.
3. Il contadino, affrettandosi (usαte (ημι), ιοτιιό a casa a dire a sua tnoglie
che cos'era accaduto.
4. Lasceremo liberi gli schiavi, se (Edvcol congiuntivo) quelli dicono d'es-
ser disposti ad aiutarci.

Leggete qt:ιesto brαno (trαtto, con αdattαιnenti, dα Tucidide, ΙΙ. 14 e 16-17),

ροίrispondete alle domαnde.

ΟΙ ΑΥΤΟΥΡΓΟΙ ΑΝΙΣΤΑΝΤΑΙ
Οί δε 'Αθηναίοι έπείθοντό τε τφ Περικλεϊ και έσεκομίζοντο εκ των
αγρών παϊδαξ και γυναϊκαξ και την άλλην κατασκευήν nκατ'οίκον
έχρώντο: πρόβατα δε και υποζύγια ες την Εύβοιαν έπεμψαν και τας
νήσους τας έπικειμέναξ. Χαλεπή δε αυτοϊι; έγίγνετο ή άνάστασιξ, διότι
αίει είώθεσαν οί πολλοί εν του; άγροϊ; οίκεϊν, 'Εβαρϋνοντό τε οικία; τε
καταλείποντες και ίερά, δίαιτάν τε μέλλοντες μεταβάλλειν. 'Επειδή δε
άφίκοντο ες το άστυ, όλίγοις μέν τισι ν υπήρχον οίκήσειτ;: οί δε πολλοί
τά τε έρημα της πόλεως ώκησαν και τα ίερά. Και κατεσκευάσαντο και
εν τοϊ; πύργοις των τειχών πολλοί και ώς έκαστο; που έδυνατο. ου γαρ
έχώρησε ξυνελθόντας αυτοί»; ή πόλις, άλλ'ύστερον δη τά τε Μακρά
τείχη ώκησαν και του Πειραιώξ τα πολλά.

[έσ -κομίζομαι porto

dentro (in cittiι) ή κατασκευή mobίli, αttrezzi, mαsseri­
zie τα υποζύγια bestie dα somα ή άνάστασυ; trasloco είώθεσαν erαno abi-

188
Esercizi CapitoIo ΧΧΙ

tuati οί πολλοί ί pίiι, lα maggior parte βαρύνομαι son malcontento, mal sop-
porto, di ή δίαιτα tenor di vita μεταβάλλω cambio επειδή quando οϊκησιτ;
abitazione, dimora κατασκευάζομαι mi stabίlisco καί fino, perfino χωρέω
contengo, pOSSO contenere τα πολλά lα maggior parte]

1. Che portaron con se gli ateniesi dalla campagna?

2. Perche ίΙ trasferimento dalla campagna fu difficile e penoso?
3. Che diffico1ta doverono superare quando arrivarono ίτι citta?
4. Dove si stabili la maggior parte di Ιοτο?
5. Ε gli a1tri?

Esercizio 21g
Trαducete in greco:
1. Ροίοίιό ί nemici avanzavano verso Ι' Αιιίοε, ubbidendo a Pericle andammo
tutti ίτι οίιιέ.
2. Quando arrivammo in ciιιa, ηΟΏ c'era (usate ύπάρχω) per υοί nessun'abitazione.
3. Sicche dapprima abitammo ίη una torre, ma ροί ci stabilimmo (usαte
κατασκευάζομαι)νίοίιιο al1e Lunghe mura.
4. Quando ροί ί nemici si ritirarono, τιοί ritomammo alle nostre case.

La formazione delle parole

/n greco, come in latίno, ί nomi e ί verbi risultαno, in principio, dalla successione e

fusione di tre elementi portatori di signίficato: Ζα radice, ίl suffisso e Ζα desinenza.
Ια radice esprime per cosi dire ίl nucleo concettuale della parola, ossia ί! suo
signίficato fondamentale, ch 'essa ha generalmente in comune con parecchi
altri termini imparentati. Per esemΡιΌ, in latino, αΖια radice am-, che contiene
Ι 'ideα di «αmαre, αmore», risαlgono amor, amare, amicus, amicitia, amabilis e
αltre parole.
Ια nozione generica della radice si Ια pίiι precisa per mezzo dei suffissi (uno ο
pίiι) e, α volte, di prefissi. Ια radice (cogli eventuali prefissi) e ίl su.ffisso (ο ί
suffissi) costituiscono, insieme, ίl tema, cioe Ζα parte invariabίle della parola;
α! tema s 'αggiungono le diverse desinenze nominali ο verbali, che, αΖια fine
della parola, ne specίficano, se si tratta di nomi, Ζα funzione logica (caso) , ιΊ
numero, α volte ιΊ genere, se di verbi, Ζα forma (attiva, media, passiva), ίl
numero e lα personα.

Facciamo due esempi:

- 'Ρή-τορ-ες:
ρη-, rαdice: e rίconoscibίle, per esempio, in ρη-μα, «parola», in ρη-σις, «dΊScorso»,
in ρη-τός, «detto, dicibίle», sicche esprime l'ideafondamentale di «dire, parlare»,'

189
 Capitolo ΧΧΙ Esercizi

-τορ-, sujJiSSO: e 10 stesso dellαtino ora-tor (e dell 'itαliαno ora-tore che 10 con-
tinuα), e serve α .formαr sostαntivi che signίjicαno unα personα che compie
un 'αzione (nomina agentium): ίη questo cαso, evidentemente, Ι 'αzione del pαr­
lαre, espressα dαllα rαdice: αbbiαmo dιιnqιιe che fαre con quαlcuno che pαrlα;
injine, - ες, desinenzα di nominαtivo plurαle, cl1e c 'ίnjΌrmα cioe che queste persone
son ρίιΊ d 'unα e che compiono un 'αzione (quellα signίjicαtα dαl verbo dellαfrαse).
'Ρή- τορ-ες vuol dire insommα «uomini cl1epαrlαno)), «(Orαtori» (soggetto).

- Έ-λ'ό-σα-μεν:
- λϋ -, rαdice: signίjicα «sciogliere», e lα ritroviamo, per esempio, ίη λύ - σις,
«scioglimento), λ υ-τήρ, ~(solutore», quindi «liberatore)), e ίη λ ύ-τρον, «ri-
scαttO)) (ίl prezzo che si pagα perche uno sia «sciolto», ossia liberato);
έ-, prefisso: e ίl cosiddetto αumento, che indica, come sappiαmo, un 'αΖίο­
ne passata;
-σα-, sujJisso dell'aoristo: indica, come sαppiαmo (ν. νο!. Ι ρ. 272-273),
Ι 'aspetto verbale momentaneo (puntuale);
-μεν, desinenza ααίνα diprima persona plurale: czΌfa sapere, ίη altre paro-
le, che Ι 'azione e stata compiuta dal soggetto e che chi Ι 'ha compiuta (ίl sog-
getto) siamo «ηοί)).
Riassumendo, έλύσαμεν indica Ι 'αzione di «sciogliere», compiuta da ηοί
nel passato e vista come priva di durata: «sciogliemmo».

Questa strutturα tipica del nome e del verbo greci (e lαtίnί) risale
all 'indeuropeo originario (ν. νο!. Ι, ρ. XVI), e all 'indeuropeo risαle anche
Ι 'εροίοαίε, cioe (ne αbbiαmo gίil parlato pίU d 'una volta) Ι 'alternαnzα di suo-
no, ο di quantitiι, che puo interessαre le vocali d 'un nome ο d 'un verbo, e
specialmente quelle della radice: cosi, lα radice che sign(fica «sciogliere» e
propriamente, come si vede dagli esempi citati dianzi, λ.Ώ-/λ:Q-, con apofoηia
quaηtitativa, mentre dal confronto tra, per esempio, λέγ-ω, «dico», e λόγ-ος,
(φαrοlα» si ricava una radice λg-Ύ-/ λΩγ-, che ci mostra lα frequentissimα
apofoηia qualitativa ε/ο.

Cercαte orα d'αnαlizzαre negli elementi che le compongono le pαrole se-

guenti, che, com 'e chiαro, derivαno, ίη ciαscunα delle due serie, dα unα stessα
'e
rαdice; movendo ροί αnche dαl signίficαto, che ν noto, d 'αlcune d 'esse, cer-
cαte di dedurre quello delle αltre.

1) ή δίκη δίκαιος, -ά, -ον ή δικαιοσύνη αδικος, -ον αδικέω το αδίκημα

2) ή βουλή βούλομαι βουλεύω ό βουλευτής το βούλευμα προβουλεύω το
προβούλευμα

190
CΊviltiι
La democrazia ateniese
a deIηocrazia radicale del ιευιρο
L di Pericle fu inAtcne l'esito d'una
lunga evoluzionc.
Come ricordcrete, Sοlόnc era sta-
10, nel 594-593 a. C., l'autore d'una
rifoπna costituzionalc che faceva della
ricchezza, c υου ρίΙΙ dclla nobilta dei
natali, ί! vero titolo di privilegio ροlί­
tico, e aveva cosi molto indebo1ito ί1
predominio dei nobili (gli ezιpdtIϊ·dO.
Eg1i asscgnό inoltrc maggiori poterl
all'asseIηblea del ροροlο ο eccle8ia
(εκκλησία); essa eleggcva, tra le due
classi di censo ρίίι altc, ί nove Iηagi­
strati detti αrcόntί. All' asseIηblea
Solonc affiancό ιια cοnsίglίο di quat-
trocento Iηembri, che preparava le di-
scussioni ncll 'asscIηblea stessa c do-
veva costituire υιι contrappeso al ρο­
tere dell' antico consiglio del1'Areo-
(
r
(
L'acropoli
CapitoIo ΧΧΙ
pago, chc aveva govemato la citta pri-
ma delle rifonne soloniane. La ρίίι
democratica di tutte 1e istituzioni pre-
viste da Solone era l'eliea (ήλιαία):
una corte di cittadini chc doveva de-
cidere sugli appelli οοιιιιο lc decisio-
nί dei magistrati.
La costituzione di Solone seguίtό
a essere ίn vigore durante tutto ί1 suc-
ccssivo ρειίοαο di lotte ιτε diverse
fazioni del patriziato, e anche dUΓante
la tirannide di Pisistrato e del suo fi-
glio Ιρρί». Al1a cacciata d 'Ippia, ne1
51 Ο, τίρτεεοτο 1e lotte tra le famiglie
nobili. Come εοτίνο Erodoto (Υ. 66),
«due ετετιο gli υΟ111ίnί ρίιι ίn vista:
Clistene Ι' ΑΙcmcόnίde ο Isagora. Essi
eΓanο ίη lotta per ί1 ροιετε, e Clistene,
giacche stava avendo la peggio, s' al-
Ιοό col ροροίο.» Nel 508 ΙsagΟΓa fu
dΆΙene.
191
 Capitolo ΧΧΙ
esiliato, e Clistene ροιό attuare un pro-
gramma di riforme, che portarono alla
nascita d'un regime democratico mo-
derato.
Anzitutto, pare ch' egli concedes-
se ίΙ diritto di cittadinanza a tutti ί ma-
schi adulti liberi, compresi quelli che
αοιι possedevano teπe: con οίό, per
usare un linguaggio modemo, Clistene
allargava di molto le basi sociali del-
10 Stato. Inoltre, allo scogo di preve-
τιίτ le rίcοπentί Ιοτιο tra famiglie no-
bili egli οτοό un sistema complesso
che distrusse ί presupposti stessi del
sistema nobiliare: Ι' Attica fu divisa ίτι
circa centosettanta circoscrizioni ter-
ritoriali dette demi, ognuna colla sua
assemblea e con a capo un demαrco;
le quattro tribu ateniesi antiche, che
si fondavano sul rapporto di parente-
la, furono abolite, e al posto 10ΤΟ
Clistene istitui dieci nuove tribu,
ch'erano unita politiche artificiali, co-
stituite ίη maniera tale che ί legami
familiari ηοη y'ebbero piU nessun
peso.
Le nuove tribu rappresentavano le
unita fondamentali, amministrative e
militari, dello Stato. Ogni tribu dava
cinquanta membri al Consiglio dei
cinquecento, che sostitui ίΙ Consiglio
dei quattrocento di Solone; ogni demo
eleggeva un numero fisso di consiglie-
τί, ίη proporzione alle sue dimensio-
ηί. Il Consiglio dei cinquecento ave-
va una funzione fondamentale: prepa-
rava le discussioni dell'assemblea, e
funzionava anche come comitato ese-
cutivo del1'assemblea stessa, incari-
cato di controllare che le decisioni del
ροροΙ0 fossero eseguite. Ogni tribu
192
CΊνίlια
dava ροί all'esercito una divisione, co-
mandata da uno stratego (στρατηγός,
«generale, capo militare») eletto dal-
1'assemblea.
Α quest'ultima, formata da tutti ί
cittadini maschi adulti, apparteneva la
εοντευίιέ: essa eleggeva, com' abbia-
mo detto, ί υονί arconti, con οόυιρίτί
soprattutto di giudici, e ί dieci stra-
teghi; si riuniva a intervalli regolari
per discuter degli argomenti che l' eran
sottoposti dal consiglio; e, come
l' eliea, funzionava ίη permanenza
come corte d' appello. All' Areopago
erano attribuiti poteri importanti ma
τιοη molto ben definiti: esso era un tri-
bunale e doveva difender la costitu-
ZlOne.
Probabilmente risale a Clistene
anche l'istituto deΙΙΌstrαcίsπlO: una
volta l'anno si chiedeva all'assemblea
se intendesse mandare ίιι esilio uno
dei cittadini e, se 1'assemblea votava
ίη favore d'un ostracismo, ίη una suc-
cessiva riunione ogni cittadino scri-
veva su un ostraco (αστρακον), cioe
su un coccio di ceramica, ίΙ nome d 'un
politico che voleva fosse bandito.
L'uomo ίΙ cui nome compariva sul
maggior numero d' ostraci era manda-
to ίη esilio (un esilio onorevole, pe-
raltro) per un periodo di dieci anni.
Nel 487 fu introdotta una riforma
costituzionale, ίη virtu della quale ί
nove arconti ηοη furon piiI eletti dal
ροροlο ma scelti per sorteggio (sem-
pre dalle due classi di censo ρίυ alte):
ne consegui una diminuzione dell'au-
torita degli arconti, mentre quel1a dei
dieci strateghi, la cui carica seguitava
a esser elettiva, aumentQ. Nel 462
Civilta Capitolo ΧΧΙ

Efiillte, sostenuto dal giovane Pericle, greci consideravano tipici della demo-
fece approvar nuove modifiche alla crazia ρίύ radicale: quelli per cui ί
costituzione, che privarono l' Ατοό­ magistrati dovevano essere scelti per
pago di molti dci suoi poteri e Ιί tra- sorteggio e pagati dallo Stato. Ι nomi
sferirono all' asscmblea, al consiglio degli arconti erano stati tirati a sorte
ο alle corti popolari, che diventavan fin dal 487, ma ora ίΙ sistema del sor-
cosi tribunali di prima istanza e ηοιι teggio venne esteso anche alla nomi-
ρίυ d'appcllo. na dei consiglieri; si
Efialte fu assassi- stabili ροί che fossero
nato subito dopo le eleggibili all' arcon-
sue riforme, c ίΙ suo tato anchc ί membri
posto come capo del della tcrza classe, gli
partito democratico fu zeugi ti. Ora che un
preso da Pericle, che gran numero di citta-
domino l'assemblea dini, e ηωι ρίυ εοίο ί
fino alIa morte, chc ρίύ ricchi, potevano
segui trentadue anni esser elctti alle magi-
dopo, nel 429. Ι prin- strature, era natural-
cipi fondamentali del mentc importante che
sistema democratico ί magistrati ricevesse-
erano per ί greci l' au- ro un compenso Ι: si
τοτίιέ delIa legge e stabili dunque che
1'uguaglianza di tutti l'avessero ιιοα solo gli
ί cittadini davanti a arconti c ί consiglieri,
essa (ισονομία: un ma anche ί ben dieci-
principio che, duc mila giudici popolari
mil1enni e mezzo do- (ι' eliea era stata sosti-
ρο, ha affermato so- tuita da ρίυ tribunali),
lennemente anche la che ricevettero un get-
Ρέτίοίε.
nostra Costituzione); tone di prescnza pcr
a essi Pericle nc ag- ogni giomo di servi-
giunse altri due, che ί Ζω.

ι Del resto, anche ίπ epoca Inodema la rivendicazione d 'υπ 'indennita per ί parlaInentari e stata
tipica dei partiti deInocratici.

193
 Capitolo ΧΧΙ Lexicon

Lexicoll

Verbi πληρόω ή εποπτεία,

αγορεύω,ηγόρευον πνέω, αo/~ επνευσα της έποπτεία;
άρχω / άρχομαι, άρξω, (πνευ- ) το θέροξ, του θέρους
ηρξα, ηργμαι, ηρχθην εισ-πνέω ιΊ nl('('olto, Ια 111e.'ISe
(+ gell.) πολεμέω όtακχος, του ιάκχου
βουλεύω / βουλεύομαι, πρεσβεύω ό ίδιώτηξ, του ίδιώτου
βουλευσω, έβουλευσα, προ-άγω ό κοϋροξ, του κούρου
βεβουλευκα, προ-ηγέομαι το κράτοξ, του κράτου;
βεβουλευμαι, προ-χέω ό κυκεών,
εβουλεύθην , σκώπτω του κυκεώνοξ
έπι-βουλευω (+ (lat.) συμπαραστατέω ή μίνθη, της μίνθης
κείμαι, κείσομαι τελέω ή μυρρίνη,
πρό-κειμαι (+ dat.) ϋω, ϋει (i171Peι-s.) τή; μ υρρί νης
νομίζω, νομιώ, ένόμισα, φράζω ή μυρτοξ, τή; μύρτου
νενόμικα, νενόμισμαι, χειροτονέω ό μυσταγωγός,
ένομ ίσθην (+ acc. ώθέω, αοl: έωσα του μ υσταγωγοϋ
e ίηΓ) άπ-ωθέω το μυστήριον,
ψηφίζομαι, ψηφιούμαι, του μυστηρίου
έψηφισάμ ην, Sostalltivi ό μυστηξ, του μύστου
έψήφισμαι το αγγείον, του αγγείου τα όργια, τών οργίων
ό αιών, του αίώνοξ ή πλημοχόη,
εύω, θϋσω, έθϋσα, τα άλφιτα, τών άλφίτων της πλημοχόης
τέθυκα, τέθυμαι, το ανάκτορον, ή πότνια, τή; ποτνίαξ
ετύθην του ανακτόρου οί πρέσβεις,
ϊημι (ίη( ίέναι, ρ(πι 11 άνασσα, της άνάσση; των πρέσβεων
ίείς), ήσω, ήκα ό αυλόξ, του αυλού το προβούλευμα, του
(ίιι}.' ειναι, paιγ. εϊς), ή αύρα, της αύρα; προβουλεύματος
είμαι, εϊθην τα άφροδίσια, ό πρυτανιξ,
άφ-ίημι των άφροδισίων του πρυτάνεως
ό βουλευτήξ, αί σπονδαί,
άκροάομαι του βουλευτού των σπονδών
άνα - γι γνώσκω ό γέρων, του γέροντος, ό στάχυξ. του στάχυος
διακρίνω νοτ. ω γέρο ν ή συνθήκη,
έξαμάω ή γραία, της γραία; της συνθήκη;
εξ-ίστημι / εξ-ίσταμαι ή δαπάνη, τή; δαπάνης το τελεστήριον,
επ-αγγέλλω ή δωρεά, της δωρεάξ του τελεστηρίου
θερίζω το έγκλημα, ή τελετή, τή; τελετή;
καίω, αοl: έκαυσα (καυ-) του έγκλήματοξ ή τελευτή,
κωλ'όω ή είκάξ, τή; είκάδοξ τή; τελευτή;
μετ-έχω (+ gen.) ή ελπίς, της έλπίδοξ το φρέαρ, του φρέατο;
μυέω ό έπιστάτηξ, το χοιρίδιον,
νηστεύω του έπιστάτου του χοιριδίου

194
Lexicoll CapitoIo ΧΧΙ

Nomipropri έμπόδιοξ, εμπόδιον Preposizioni

ό "Αιδης, του "Αιδου ευθύς, ευθεία, ευθύ gen. + ένεκα
ή 'Αφροδίτη, ευφημος,ευφημον
της Άφροδίτης εύχάριστοξ, ευχάριστον Avverbi
ό Βοηδρομιών, μ ϋρίοι, μ ϋρίαι, μ ϋρία εναλλάξ
του Βοηδρομιωνος μ υστι κόξ, μ υστική, θηριωδώξ
ό "Ιακχοξ, του 'Ιάκχου μυστικόν κοσμίωξ
ή Πνυξ, της Πυκνό; πάγκλαυτοξ, ολως
πάγκλαυτον
Aggettivi πολυτίμητοξ, Congillnzioni
άγνός, άγνή, άγνόν πολυτίμητον δπωι; = ϊνα
άσθενήξ, άσθενέξ σύμπαξ, συμπασα,
αυτόνομος,αυτόνομον σύμπαν Locuzioni
'Αφροδίσιοξ, ύπήκοος, ύπήκοον δίκην δίδωμι
'Αφροδισία, χρόνιοξ, χρονιά, χρόνιον είς "Αιδου
'Αφροδίσιον 'Ελευσϊνάδε
διττός, διττή, διττόν Pαrticipi sostαntivαti εμπόδιον είναί τινος
έκάτεροξ, εκατέρα, οί έπιγιγνόμενοι, έχομαι γνώμης τινός
εκάτερον των έπιγιγνομένων κατά πάντα

195
Capitolo ΧΧΙΙ

Φοβοϋμαι μη δι'όλίγου είς

πόλεμον καταστώμεν: ό γαρ
νεανίαξ την γυναίκα
χαίρειν κελεύει.

φοβοϋμαι μ η ... εις πόλεμον

καταστώμεν : φοβούμαι: ϊσω;
γαρ είτ; πόλεμον
καταστησόμεθα

ή άνάστασυ; (της άναστάσεωξ) :

το μετα - φέρει ν πάντα τα
έαυτοϋ εκ της οίκίαξ εις και
άλλον τόπον
των πολιτών άπιόντων, ό Δικαιόπολιξ,

«άγε δή, ω παϊ,» έφη: «οικαδε σπεύδωμεν

ϊνα τη μητρι απαντα τα γενόμενα έξ­

ηγώμεθα.» Τάχιστα ούν έπορευοντο και 5

ήδη νυκτοι; γενομένης εις την οίκίαν άφί-

κοντο,

του δε Δικαιοπόλιδος κόψαντος την

εύραν, έξήλθεν ή Μυρρίνη, και τον Φίλιπ­

πον ίδοϋσα υγιή τ'δντα και βλέποντα και 10

τον άνδρα ζω ντα και καλώτ; έχοντα,

πρώτον μεν άνέκραγε και άκίνητοξ έμει-

196
 CapitoIo ΧΧΙΙ

νε, ώσπερ βλέπουσα θεϊόν τι και θαυμασ­

τον τέρας έξαίφνη; φαινόμενον: έπει τα

15 δε ανέλαβε εαυτήν, και περιβαλούσα τφ

υίώ χείρω; και ου παυομένη αυτόν φι­

λούσα ήσπάζετο και πολ υν χρόνον χαϊ -

ρου σα έδάκρϋε: ήσπάζετο δε και τον

φίλον άνδρα, ούχ οϊα τ'ούσα τα δάκρυα

20 κατέχειν. 'Εκάλεσε δε μεγάλη τη φωνή

του; αλλους πάντας, τήν τε Μέλιτταν και

τον πάππον και τον Ξανθίαν, και πολλά

άμα έπυνθάνετο παρά του άνδρα; και του

παιδός, βουλομένη γιγνώσκειν τί ποτε

25 εγένετο εν τοσουτφ χρόνω. Ό δε Δικαιό­

πολις «Κάμνομεν νυν μάλα, μακράν οδόν

πορευσάμενοι βουλόμεθα δ'ούν πρώτον

μεν λούσασθαι και δειπνήσαι έπειτα δε

προ; πάντα άποκρινουμεθα.» Ώς δ'ούν

30 είσελθόντεξ έλουσαντό τε και έδείπνη­

σαν, ό μεν Φίλιππος πάντα έξηγεϊτο δσα

εγένετο εν τη όδώ και εν τώ ,Ασκληπιείφ:

ή δε έφριττεν μεν άκουουσα δσ'έπαθον ό

197
Capitolo ΧΧΙΙ

άνήρ και ό παϊξ, έτέρπετο δε όρώσα νυν

αυτου; οίκοι δντω; και ευ έχονταξ. 35

Ό δε Δικαιόπολιξ άπαντα έξηγεϊτο δσα

ήκουσαν των ρητόρων εν τη έκκλ ησία

άγορευόντων. «Οϋτως ούν,» έφη, «φοβού­

μαι μη δι'όλίγου εις πόλεμον καταστώμεν.

Χρή δε ήμας τώ Περι κλεϊ πειθομένους 40

άπαντα παρασκευάζεσθαι ώς εις το άστυ

αν-ίσταμαι < άνά-στασ«; άναστησομένου;: έπειδάν γαρ οί Πελο­

έπειδάν = επειδή αν
ποννήσιοι εις την 'Αττικήν είσβάλωσιν,

ανάγκη έσται την οίκίαν καταλιπόνταξ

'Αθήναζε άναστήναι.» Ή δε Μυρρίνη, 45

«οϊμοι,» έφη: «τί λέγεις, ω άνερ: Πώξ γαρ

δυνησόμεθα τήν τε οίκίαν καταλιπεϊν και

τα πρόβατα και του; βοϋξ: Και εις τας

,Αθήναξ άναστάντεξ που δη οικήσομεν:

ή οϊκησυ; (τή; οίκήσεωξ) = ουδεμία γαρ ήμίν υπάρχει οϊκησυ; εν τφ 50

ή οικία
άστει, 'Αλλ'ου δυνατόν έστι ταύτα πρά­

ξαι.»

198
 Capitolo ΧΧΙΙ

Ό δε Δικαιόπολυ;: «Άλλ'ανάγκη έσται,

ω γύναι, ταυ τα πράξαι τούτων ένεκα

55 έπειδαν γαρ οί Πελοποννήσιοι εις την γην

είσβάλωσι, ήμεϊ; ου δυνησόμεθα αύτοίξ

μάχη άντιστήναι τοσούτοις ούσι ν' ώστε Ι άνθ-ίστημι = άντιτάττω

ι άνθίσταμαι (άντέστην)
δστις αν έξω των τειχών μένη άποθα­ = αντι τάττομαι. αντέχω

νεϊται υπό των πολεμίων' συνελθόντες δε

60 εις την πόλιν, πάντες άσφαλεϊξ έσόμεθα

και ούδείξ κίνδϋνος έσται μη οί πολέμιοι

ήμας βλάπτωσιν, την μεν γην άφένται; και

τας οίκίαξ, της δε θαλάττης και πόλεως

φυλακήν έχονταξ.» ή φυλακή (της φυλακήξ)

< φυλάττω

65 Ταύτα ούν άκουσασα ή Μυρρίνη σιγή-

σασα τώ άνδρί έπείθετο, καίπερ φοβου­

μένη μη χαλεπή γένηται ή άνάστασιξ.

Πάντα ούν τον χειμώνα παρεσκευάζοντο Ι

ώς ,Αθήναζε άναστησόμενοι έπειδαν

70 είσβάλωσιν οί Πελοποννήσιοι. "Αμα δ'ήρι

άρχομένω άγγελω; από των 'Αθηνών

άφίκετο λέγων δτι ήδη συλλέγονται οϊ

199
Capitolo ΧΧΙΙ

τε Λακεδαιμόνιοι και οί σύμμαχοι εις

τον 'Ισθμόν ό ούν Δικαιόπολιξ τον Φίλιπ­

πον και τον Ξανθίαν έπεμ ψεν ώς τα 75

ποίμνια εις την Εύβοιαν κομιοϋνταξ.

'Έπειτα δε αυτό; τε και ή Μυρρίνη την

άμαξαν έξαγαγόντει; πάνθ' δσα φέρει ν

έδυναντο είσέθεσαν, Πάντων δ'έτοίμων

έζευξα < ζεύγ - νϋ - μ ι δντων ό Δικαιόπολις του; βοϋ; ζεύξας 80

ζεύγνϋμι του; βοϋ; : ζυγόν
τοϋ; βουσι ν έπι τίθημ ι τον πάππον πολλά όδϋρόμενον άνεβίβα­
αναβιβάζω: αναβαίνει ν ποιώ
σεν. Τέλος δε 11 τε Μυρρίνη και ή Μέλιττα

αύται άνέβησαν.

200
 Capitolo ΧΧΙΙ

Ό πάππος τον κλήρον

δείξας, «ιδού, ω παϊ,» έφη
«τάδε το χωρίον ήμέτερόν
έστι και πατρώον.»

Ο ΠΑΠΠΟΣ ΟΥΚ ΕΘΕΛΕΙ ΤΟΝ ΚΛΗΡΟΝ

ΚΑΤΑΛΕΙΠΕΙΝ

Ό δε πάππος έξαίφνη; καταπηδήσαξ κατά-πηδάω

85 από τή; άμάξης και τον κλήρον δείξαξ, έδειξα < δείκ -νϋ-μι : δηλώ τπ
χειρί
«ιδού, ω παϊ,» έφη: «τόδε το χωρίον το χωρίον (του χωρίου)
= ό κλήροι;
ήμέτερόν έστι και πατρώον ήσαν γαρ οί

πατέρες ημών πένητες μέν, ουχ ήττον

ημών, κτησάμενοι δε τόνδε τον κλήρον

90 άεί είχον αυτόν, αγρού; τε εργαζόμενοι

και πρόβατα νέμοντες. 'Έδειξαν ούν ήμϊν

τίνα βίον δει ήμάτ; ζην. 'Εγώ μεν ούν

ενταυθα εγενόμην και πρωτον το φως

το παράδειγμα
έβλεψα, και τφ των πατέρων παραδείγ- (του παραδείγματος) : εκείνο (j)
δμοιόν τι γίγνεσθαι δει

201
Capitolo ΧΧΙΙ

ματι χρώμενος, ένταϋθα δι'Όλου του βίου 95

κατέμει να, ούπερ έτυχον τάς τε βοϋι; και

τα πρόβατα έχων και οι κίαν ου μεγάλην

μέν, καλήν δε και ίσχυράν και έμοι

ί κανωτάτην.»

Ταύτ'εί πών, και μόλις τα δάκρυα ιοο

έδείκνϋν < κατέχων, έδείκνϋ του; άγρου; τη χειρί

δείκνϋμι
(inιpel:f) και, «καλόν δέ μοι φαίνεται,» έφη, «και

αυτό το χωρίον' δια μέσου γαρ ποταμόξ

δια-ρρέω ου τραχ υξ δ ιαρρε ϊ, ος ράδ ιόι; έστι

διαβήναι βουσι και πρόβασιν, το δε ύδωρ ι Ο5

ή πηγή πολ υ και καθαρόν, της πηγή; έγγί»;

άναδιδουσηξ, και πνεύμα του θέρους αεί

διαπνέον: πολλοί δε και πάγκαλοι λειμώ­

ύψηλός, - ή, - όν = μακρός νές είσι ν ϋφ'υψηλοϊτ; δένδρεσι ν εν τοϊ;

δένδρεσι(ν) = δένδροις

~~ παρακειμένου; όρεσιν, και έκεϊ πάντα 110

~~
~ ήβοτάνη μεστά βοτάνης άκμαζούση; δι'δλου του
. ~ (της βοτάνης)
θέρους. "Οστυ; αν ενταύθα δια παντο; του

~r~i~~~~'-- ~I.';""'/
'..,\1iι.~'wIι.VJt...\U._
ή δίαιτα
(της διαίτης) :
βίου οίκηση ουχ οίό; τ'έσται την δίαιταν

ό τρόπος του βίου του βίου μεταβάλλει ν, μάλιστά γε εάν

γέρων n, ώσπερ εγώ είμι, 'Επειδάν γαρ 115

202
 Capitolo ΧΧΙΙ

είτ; άστυ ϊωμεν, απορώ, αποβλέπων είτ;

τον αγρόν, μισών μεν άστυ, τον δ'έμόν

ενδοθεν

,.~
δήμον ποθών. 'Ορώ γαρ έκεϊ, έπειδαν

άφίκωμαι, οίκίαξ πολλά; και μεγάλα;

εςωθεν

120 και τεϊχο; έξωθεν καρτερόν και οικήματά καρτερόξ, -6., -όν = ίσχϋρόξ

τινα υψηλά, και πλοία πολλά όρμοϋντα

εν τφ λιμένι, και δη και πολυν δχλον εν

εν τφ αυτώ τόπφ, ομού
τώ αυτώ, και θόρυβον πολυν και κραυγήν,

ώστε έμοι δοκεϊ ότι πάντες μάχονται

125 άλλήλοιξ, Πάντες δε οί άστοι δεικνύασί

με σκώπτοντεξ ώς άγροι κον δντα, Δια

τούτο δήπου, ω παϊ, ουκ άρέσκει μοι το

άστυ, Τί δε γενήσεται ταϊ; άμπέλοιξ, ας

πέρυσι(ν) : εν τώ παρελθάντι
πέρυσι πέραν του ποταμού έφυτευσαμεν: έτει πέραν τού
πέραν + gen. ποτα.μο.υ.~. . ~
130 Είσί γαρ γενναϊαι σφόδρα και τουτ; \~.~
γεννα~oς, -α, ~~.~~;',
βότρϋς οϊσουσι μεγάλους.» -ον : αριστος ~I/
το γένος .Ρ - J

'Ενταύθα δε έσίγησεν αλίγον χρόνον, οϊσω < φέρω (jίlt.)

ούχ οίός τ'ων δια το πάθος αλλα έτι

λέγειν. 'Έπειτα δέ, τον κήπον δεικνύξ,

135 «ίδου,» έφη, «ουτος ό κήποξ, πάνυ καλόξ

και λάχανα πολλά και δένδρα έχων, ον

203
CapitoIo ΧΧΙΙ

αύτόξ πολλά έτη είργαζόμην, του Φιλίπ­

που ενίοτε συλλαμβάνοντος. Έαν άπέλθω,

τίς έπιμελήσεται αυτού; <Υμεις μεν ούν,

οι νέοι τυγχάνετε δντεξ και δύνασθε, ϊτε 140

και είτ; το άστυ καταφυγετε: έγώ δε

ένταϋθα μενώ, καί, έάν οί θεοί σώσαί

μ'έθελήσωσιν, άμϋνοϋσι τούτω τώ χωρίω

του; πολεμίου;. έάν δε άλλω; βουληθώσι,

ένταϋθα άποθανοϋμαι, δπου και οί έμοί 145

γονεϊτ; άπέθανον, Ένθάδε μενώ, έω; αν

ένί γε τρόπω : 11 τούτω 11 αλλ ω θάνατος ένί γε τρόπω καταλάβη με. Τί

τι νι τρόπω
δείσα; < δείδω (= φοβέομαι) γαρ δείσα; δει με του; άγρουξ και την

οίκίαν καταλιπεϊν: -;- Αρα φοβήσομαι μη

άποθάνω υπό των πολεμίων; 'Αλλ'ού 150

τηλικ-οϋτοξ, -αυτη, -ουΤΟ-Υ : δυνήσομαι άγανακτεϊν εάν, τηλικοϋτον

ταύτη τη ηλικία
όντα, δεήση με τελευτήσαι, Έαν γαρ

άπα του αυτομάτου : τη αύτη περιμείνω ολίγον χρόνον, άπό του αυτο­
φύσει
μάτου τούτο γενήσεται ούδενόξ άποκτεί­

πόρρω + gel1. ναντος άρατε γαρ δη δτι ή ηλικία πόρρω 155

ήδη έστι του βίου, θανάτου δε έγγυ;.»

Ταϋτ'είπών, ουκ έβουλετο πείθεσθαι

204
 Capitolo ΧΧΙΙ

άναβήναι έπι την άμαξαν ώς πορευσό­

μενος εις άστυ, χαλεπώξ φέρων οίκίαν χαλεπώι; φέρω = χαλεπαί νω

160 τε καταλείπων και του; άγρου; οϊ δια

παντο; του βίου ήσαν αυτώ. «Δείξω,» έφη δείξω < δείκ -νϋ-μι

την βακτηρίαν αρας, «τοϊξ Λακεδαιμο­

νίοις οί 'Αθηναίοι έτοιμοι δντεξ άμύνεσ­ δείξω οί Ά. έτοιμοι δντεξ

= δείξω Ότι οί Ά. ετοιμοί είσι ν
θαι καίπερ άποθανεϊν κινδϋνεύοντεξ.»

165 Ό δε Δικαιόπολιξ, «αλλ', ω φίλε πά-

τερ,» έφη, «έμοι πιθοϋ και σώσον σαυτόν.

'Εμοί γάρ, έάν συ άποθάνηξ, ου μ ία

συμφορα έσται, άλλά πολλαί ου μόνον

γαρ την οι κίαν και πάντας του; άγρου;

170 άποβαλώ, άλλ« και τον πατέρα, άνδρα άπα-βάλλω Η κτάομαι

τοιούτον οίον ουδένα ουδέποτε ευρήσω:

ετι δε και πολλοϊ; δόξω δτι, οίό; τ'ων σε πολλοίξ δόξω Ότι ... = πολλοϊξ
δόξει Ότι εγώ ...
σώσαι, ήμέλησα, και έκφυγών άμα τη

γυναικι και τοϊ; υίοϊ; κατέλιπόν σε εν

175 τοϊ; άγροϊξ εις τοσούτον κίνδϋνον κατα­

στήσαξ, ου γαρ πείσονται οί πολλοί ώς

συ αυτό; ουκ ήθέλησας άπιέναι ενθένδε, ενθένδε : εκ τούτου του τόπου

ημών παραινούντων. ' Αλλ'έμοι πείθου, και

205
CapitoIo ΧΧΙΙ

όλιγο-χρόνιοξ, -ον : μη άλλο»; ποίει. 'Ίσως δε όλιγοχρόνιοξ

ος δι'όλίγου χρόνου μένει
έσται ό πόλεμος, και έπει τα εν ειρήνη 180

πάντες τον βίον διάγειν δυνησόμεθα. Έαν

δε οί πολέμιοι πορθήσωσι το χωρίον και

την οι κίαν, αύθιτ; εργαζόμενοί τε και

ρήγ - νυ - μι : δια - κόπτω, ρηγνύντεξ την γην τφ άρότρω εύκαρπον

δι-αιρώ τι είς δύο μέρη
ρηγνυντεξ την γην τώ άρότρω : ποιήσομεν, και τα τή; οίκίαξ τείχη πάλιν 185
άροϋντεξ
οίκοδομήσομεν. Πάντα δσ'άν δέη ποιή­

σομεν. Έαν δε μη άκουση; δσα λέγω και

πίθη μοι ταύτα παραινοϋντι, ου μόνον συ

αυτόξ, άλλά και πάντες ήμεις δει να

μεθ-Ιημι = καταλείπω πεισόμεθα· ουδέποτε γαρ μεθήσομέν σε 190

οίχήσομαι < οϊχομαι (οίχη-) = ενθάδε, ουδ'οίχησόμεθά σε άπολιπόντεξ.

άπέρχομαι, άποχωρέω
Έαν ούν βούλη οϊκοι μένειν, πάντες ενθά-

δε έπιμενοϋμεν του; πολεμίους, και πάν­

τες όμοϋ άποθανουμεθα υπ'αυτών.»

'Έπειτα δέ, &ρας του; όφθαλμουξ εις 195

τον ούρανόν, «ω Δήμητερ και αλλοι θεοί,»

έφη, «δια τοϋτο συν έσώσατέ με εκ πολ­

λών και τοσούτων κινδύνων, των τε λησ­

των και της δουλείας και των όρμωμένων

206
 Capitolo ΧΧΙΙ

200 έπ'έμέ και τον εμον παϊδα: ϊνα δη ϊδω

του; πολεμίους εν τη έμαυτοϋ οίκία, και

του; οικείου; πάντας εν πολλφ αϊματι

άλλον έπάλλον άποθανόνταξ;» Και δη

άμα ταύτα λέγων μέγα ώμωζέ τε και

205 έδάκρϋεν άπορων.

Ή δε Μέλιττα, καταπηδήσασα άπο της

άμάξης, έδραμε πρόξ τον πάππον, και

αυτού των γονάτων λαβομένη και άμα

δακρύουσα, «μη ήμας πάντας άπόλεσον .»

210 έφη, «ω πάππε' ελθε μεθ'ήμών, 'Αγαπώμεν

γάρ σε πάντες. 'Ημείξ δε οικός έσμεν, ου

τα ταύτης της οίκίατ; τείχη' εν δε ώτινι

τόπφ αν οικώμεν, άεί όμοϋ έσόμεθα.»

Ό δε πάππος, τη δακρϋουση τε και

215 στεναζούση κόρη έμβλέψαξ, πρώτον μεν

αλίγον χρόνον έσίγησεν, έπει τα δέ, τα

δάκρυα μόλις κατέχων, «ω τάλα; έγώ,»

έφη «είι; δντι να τόπον αν έλθω, έάν και

αί των μακαρίων νήσοι ώσιν, ουδέν μοι

220 κάλλιον τούτου του κλήρου έσται. ~Ω

207
Capitolo ΧΧΙΙ

άκων, -ουσα, -ον: φιλ τάτη μοι των θεών Δ ήμ ητερ, &'κων
ου βουλόμενος
τούτους τοί»; αγροί»; καταλείπω, ους

πολλά δη έτη είργαζόμην. Άλλα χαίρε,

κλήρε και γη των πατέρων' ω λειμώνα;

δπου τα πρόβατα ένεμον, και δένδρα 225

ύφΌίς πολλάκις έκοίμων, χαίρετε. "Υστα­

πον γαρ ϊσω; υμας είσορών άσπάζομαι.»

Ταϋτ'εί.πών, πρότ; τον Δικαι.όπολιν

προσετρέψατο καί, «έλθωμεν δέ, ω υίέ,»

έφη, «προ; την πόλιν, ώς ό Περικλή; 230

κελεύει' άμει νον γάρ έστιν έμέ μόνον

άποθανεϊν 11 πάντας υμας άπολέσαι.»

Λαβών ούν την Μέλι τταν της χειρός,

αύθυ; έπι την άμαξαν άνέβη, και καθίσαξ

ήσυχοι; έμει νε προσβλέπων πρόι; τουι; 235

άγρουξ και την οίκίαν, της άμάξης

βραδέως δια της όδοϋ άποχωρουσηξ,

208
 Capitolo ΧΧΙΙ

Ό συν Δικαιόπολις τοις

οίκείοις ήγήσατο προ; τον
πυργον, εν Ψ έμελλον
οίκήσειν εως αν οί μεν
Πελοποννήσιοιάπίωσιν,
αυτοί δε προ; τουτ; άγρου;
έπανίωσιν.

Η ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ (β)

Οϋτως συν έπορευοντο δακρϋοντεξ και

όδϋρόμενοι, φοβούμενοι μ η ουδέποτε

240 έπανίωσιν,

Μακρά δ'ήν ή όδό; και χαλεπή. 'Έδει

γαρ κατά την άμαξιτον ίέναι, πολλοί; ή άμαξιτόξ (όδός) : ή όδό; διή;
αί άμαξαι διατρέχουσι ν
δ'ένετυγχανον αυτουργού; οϊπερ προ; την (αμαξι τόξ, - ον)

πόλιν σπεύδοντες άλλοι άλλου; ένεπό-

245 διζον. Τέλος δε έσπέραι; ήδη γιγνομένης

ες τας πύλας άφίκοντο, και μόλις είσελ­

θόντες την νύκτα εν ηρώφ τινι έμειναν. τό ηρώον (του ηρώου)

: το ιερόν ανδροι; ου ετεροξ
τη δ'υστεραία ό Δικαιόπολις παρά τον των γονέων θεός έστι

209
CapitoIo ΧΧΙΙ

άδελφόν ήλθεν ϊνα αιτη αυτόν εϊ πως

βοηθεϊν δύναται. Ό δ'άδελφόξ ουκ έδυ- 250

νατο αύτουξ εις τήν οικίαν δέχεσθαι το­

σούτους δνταξ, άλλά πύργον τινα αυτώ

χωρέω : περιέχω, δέχομαι εν έδειξεν ας πάντας χωρήσει. Ό ούν Δι­

τόπφ τινί
καιόπολιξ πρό; του; οίκείουξ έπανελθών

ηγήσατο αυτοϊ; πρόξ τον πύργον, εν φ 255

δια παντός χρόνου έμελλον δια παν τότ; οίκήσειν, εως αν οί

μεν Πελοποννήσιοι άπίωσιν, αυτοί δε

προ; του; άγρου; έπανίωσιν,

Έν δε τούτω κήρυξ άφίκετο ες τας

Άθήνας, πέμψαντος του 'Αρχιδάμου των 260

Λακεδαιμονίων βασιλέω;: οί δε 'Αθηναίοι

προσ-δέχομαι ου προσεδέξαντο αυτον ες την πόλιν

ουδ'έπί την βουλήν: ην γαρ Περικλέουξ

ή πρεσβεία (της πρεσβείαξ) < γνώμη κήρϋκα και πρεσβείαν μη δέχεσθαι

πρέσβεις
Λακεδαιμονίων ήδη στρατευομένων' 265

άποπέμπουσινουν αυτόν πριν άκοϋσαι,

έκτόξ(+ gen.) Η έντόι;
τα δρια (των ορίων) : τό τέλος και έκέλευον έκτο; ορίων ειναι αυθη­
της χώραξ
αυθημερόν : τη αύτη ημέρα μερόν' ξυμπέμπουσί τε αυτώ άγωγούξ,
ο άγωγόι; (του άγωγοϋ) :
ο φύλαξ ήγούμενός τινι
« άγω)

210
 Capitolo ΧΧΙΙ

δπωξ μηδενι ξυγγένηται. Ό δ'έπειδή έπί συγ-γίγνομαι

270 τοίι; όρίοις εγένετο και έμελλε διαλυ­

σεσθαι, τοσόνδε είπών έπορευετο, ότι

«ήδε ή ημέρα τοις "Ελλ ησι μεγάλων

κακών άρξε ι.» Ώς δε άφίκετο ες το

στρατόπεδον και έγνω ό ' Αρχίδαμοι; δτι

το στρατόπεδον
(του στρατοπέδου)

275 οι 'Αθηναίοι ουδέν πω ένδώσουσιν, ούτω πω : ουδενί τρόπω, ουδέποτε

εν-δίδωμι
δη αρας τφ στρατώ προύχώρει ες την γην &ρας τφ στρατώ : απελθών άμα
τφ στρατώ
αυτών. προυχώρει < πρ~χώρει

- da Tucidide, π. 12

211
Capitolo ΧΧΙΙ Enchiridion

Enchiridion

Il vecchio ιιοτιηο, padre di Diceopoli, τιοα vuol

lasclare ίΙ podere avito: «Τί γαρ δείσαξ,» dice ίιι­
fatti, «temendo cosa dovrel abbandonare ί campi e
la casa? -;ο Αρα φοβήσομαι μη άποθάνω υπό των
πολεμίων, temero forse d 'essere tlCCiSO dai nemi-
οί?» Al1a finc perD, commosso, sl οουνίαοο; e tuttl
partono piangendo, φοβούμενοι μη ουδέποτε
έπανίωσιv, temendo di nοn tornar mai piu. Consi-
derate ora queste altre due frasi, che avete letto nel
brJno all'jnlzio del capitolo: Φοβουμαι μηδι'όλίγου
εις πόλεμον καταστωμεν = Ηο paura che tra poco
entreremo ίη guerra; ουδεις κίνδϋνος εσται μη οί
πολέμιοι ημά; βλάπτωσιν = Νοη ci sara nessun
pericolo che ί nemici ci.faccian del male.

La costruzione dei verbi e delle Come vedete, Ia proposizione subordinata ch' c

espressioni di ιίιιιοτε retta da verbi ο cspressioni che significano tilnore,
come φοβοϋμαι ο κίνδϋνός έστι]ν], e lntrodotta da
φοβοϋμαι μή+ congo: μή e ha ίΙ congiuntivo (dcl presentc ο dell 'aorlsto,
«temo cIleo.o» con una diffcrenza che, come sapete, e solo d'aspct-
to, τιοιι di tempo). Α questo μή corrisponde ίη ί talia-
υο la congiunzione «che».
φοβοϋμαι μ Τι ού + congo: Quando ροί la subordinata dice quel che si telne
«τευιο che 11011000» che ηοη avvenga (sicche ίη italiano ci sarebbe ap-
punto «che αοτι»), ίΙ congluntivo cretto daIla doppia
negazione μ η ου (col μ ή e Ι' ου anche staccatl 1'uno
dall'a1tro): Έφοβούμην μηεν καιρώ ουκάφίκωμαι
= Avevo paura che ηοη sarei arrivato a tempo.
φοβοϋμαι + info: «esito a...» Ncl senso d'«esltare (a), perltarsi (dj), υωι osa-
re» questi verbi e quest'espressioni si costruiscono
lnvece coll' infinito: Φοβουμαι τούτο ποι ησαι = Ηο
paura di (= ηοη oso, eslto a, mi perlto di).far questoo

Affatto analoghc sono le costruzioni dcl1e οεριοε­

sioni di tίωοrc ίη latlno: Timeo ne lnox ing,~ediiίnll{r
ίη bellunz; NϊιlluIn pericu/um erit ne hostes llobls
detrll1lentul1l lll(erant; Timebαm ne ηοη temper!
pervenl,~em; Timeo (vereor, dubito ecc.) id agere.

212
Enchiridion CapitoIo ΧΧΙΙ

L'uso di μή, «οίιε», e μη ου, «che τιοτι», si spiega

facilmente: un' espressione come Φοβοϋμαι μ η
άποθάνη, «Ηο paura che muoia», era per esempio
costituita, ίτι origine, da due frasi indipendenti:
Φοβοϋμαι:μη άποθάνη], «Ηο paura: clze 11011 muo- φοβοϋμαι μ 11 άποθάνη
= φοβοϋμαι μη αποθάνη!
ίε!» (οίοέ: «Speriamo che ιιοη ιηυοίε!»), e ίΙ con-
giuntivo esprimeva ιιιι augurio, un desiderio (chi
teme che una cosa accada, infatti, desidera ch' essa
ηοη accada); cosi, da Φοβούμαι: μη ούκαφίκηται!, φοβοϋμαι μη ουκ άφίκηται
= φοβοϋμαι: μη ουκ άφικηται!
«Ηο paura: che 110η sllcceda che ηΟI1 venga! », si pas-
εό del tutto naturalmente a Φοβούμαι μη ουκ
άφίκηται, «Ηο paura che υοα venga». Ε cosi anche
ίn latino: Tίmeo: l1e n10l'iiitur! e Tίmeo: l1e 11011
Ρervenίαt! furono intesi ίn eta piu recente, quand' eb-
be grande sviluppo la subordinazione, come Tίn1ei5
ne morίiitur, Timeo ne ηοη perνeniat.

Nel capitolo precedente abbiamo parlato piU che 11 congiuntivo e\'Cl1tlιαfe (con αν)
altro d' alcuni usi del congiuntivo nelle proposizioni
indipendenti; ora e bene che ci soffermiamo ιιτι ρο'
su ιιιι altro importante νalore di questo modo, che
riguarda invece le frasi subοrdίnαte.

Nelle letture avete trovato molte frasi col1a parti-

cella αν, oppure con εάν (= ει + αν). Diciamo subi-
to, dunque, che ίΙ greco usa spesso, ίη frasi subordi-
nate, ίΙ CΟl1gίΙll1tίvο accompagnato da αν per espri- αν + cong.: eνel1tιιαΙίta
mere un'idea d'eventualita (congiuntivo evel1tuale).
Sennonche, cosa significa di preciso «ενεαιιιείίιέ»?
Considerate questi esempi: Πάντες εκείνους
τϊμώσιν οί' εν ΣαλαμΖνι ευ αΊέσαντο = Tutti ono-
rano quelli che combαtteronoα Sαlαmina; Έπει είς
τό αστυ αφϊκόυεθα, πρό; την άγοράν έσπεύσαμεν
= Quαndo arrίναmιnο ίη cittα, ci dirigemmo ίη fretta
verso la piazza; Οί Σπαρτιάται έμάχοντο {ως
απαντες επεσοv = Gli spartani combatterono .{ί11­
che ηοη cαddero (ossia: e ίη./iηe cαddero) ttlttί quαn­
tί; Εί τφ Περικλεί πιστεύεις, μα/ρος ει = Se Ρι'estί
Jede α Pericle, tu sei matto. Come vedete, ίη tutt'e
quattro le proposizioni subordinate, che abbiamo
scritto ίη corsivo (la prima e una relativa, le due se-

213
Capitolo ΧΧΙΙ Enchiridion

guenti son temporali, 1'ultima e una condizionale, ο,

come anche si dice, la protasi d'un periodo ipoteti-
co: «se ...»), ίΙ verbo e di modo indicativo.
Osservate ora quest'altre frasi: 'Όστις αν εξω
των τειχων JJiJ2J, άποθανεϊται υπό των πολεμίων
= Chiunque resterα (resti) Juori delle nzura sara uc-
ciso dai nemici; 'Όστις αν τουτο ποιάσπ, τιμή;
άξιό; έστιν = Chiunque Jaccia (farα) questo e de-
gno dΌηοre; Έπειδαν (= επειδή + αν) εις το αστυ
ιωυεν, πρόξ Ί11ν άγοραν σπεύδομεν = Tutte le νοl­
,
te che andiamo in cittα, ci dirigiamo ίτι fretta verso
la ΡίaΖΖa;Μεί νατε εως αν επανέλθπ ό πατήρ =
Aspettate/lnche non torni ίl babbo; Έαν (= ει + αν)
τφ Περικλεί πιστεύωυεν, μωροί έσμεν = QZlalora
(se mai) prestassimo Jede α Pericle, saremmo matti.
Nelle proposizioni subordinate, scritte ίτι corsivo, ίΙ
modo e qui sempre ίΙ congiuntivo, con αν.
Qual e ίΙ motivo di questa differenza tra la prima
e la seconda serie di frasi?
Per rispondere a questa domanda, confrontate: le
prime due frasi della seconda serie (chc sono anch' es-
se relative) colla prima della prima serie; la terza c
la quarta della seconda scrie (temporali) rispettiva-
mentc colla seconda e la terza della prima serie; ία­
fine, lc ultimc frasi delle due serie (tutt'e due condi-
zionali). Νου νι sara difficile osservare che gl'indi-
οειίνί della prima serie presentano ί fatti comc unici
(οίοέ ιιοιι ripetuti) e comunque ben individuati: ί
prodi οοιυοειιετουο a Salamina; αοί quel giomo ar-
rivammo ίτι οίιτέ; gli spartani di Leonida, dopo es-
sersi battuti strenuamcnte, morirono infine tutti quan-
ti alle Τοπτιόρίίο, tu, forse, ιί fidi di Pericle ora, nel-
le precise circostanze presenti. Ι congiuntivi con αν
della seconda serie significano invece fatti che son
presentati come virtuali (possibili, supposti, aspet-
tati ecc.); spesso si tratta di fatti ripetuti, realmente
ο potenzialmente; sempre, comunque, di fatti ίη υη
modo ο ίη υη altro indeterminati. Cosi: qualcuno
forse restera fuori delle mura, e, se questo succcde-
ra, tutte le volte che succedera, gl'imprudenti mori-
ranno per mano dei nemici; tutte le volte che qual-

214
EnchiridiOI1 Capitolo ΧΧΙΙ

cuno eventualmente fara questo, costoro (ιιιιο ο ρίύ,

pochi ο molti che siano) saran sempre degni dΌηο­
re; ιιοί andiamo spesso ίη οίιιέ, e, se ci andiamo, an-
diamo sempre nella piazza del mercato; ίΙ babbo tor-
nera, ma τιοτι si sa bene quando: νοί aspettatelo;
Pericle τιοτι e degno di fede su nulla, sicche, se capi-
tera che ίτι futul"O gli si crcda su ιιιι punto qualunque,
saremo (eventualmente, sempre) dei pazzi.
Abbiamo cosi risposto alla domanda che c'crava- ενεηιιιείίιέ = azione "iI'lzια/e,
mo fatti dianzi: l' even tuαli(α, espressa ίη greco, ίn frasi indelerιl1inαlα, forse ι-ίΡelιιlα

subordinate relαtive, temporαli e condizionαli, con αν

e ίΙ congiuntivo, consiste nel presentar l' azione ο 10
stato espressi dal verbo come virtuαli, indeterminαti,
spes80 αnche ripetuti, almeno potenzialmente.

La differenza tra ίΙ congiuntivo del presente e

quello dell' aoristo υοα e di tempo (le prime due fra-
si, per esempio, si riferiscono al futuro tutt'e due),
ma d' αspetto: come sapete, s'usa ίΙ presente per ιιτι
fatto sentito come avente una certa durata (α8petto
duι'αtivo), l' aoristo quando ίΙ parlante prescinde da
ogni considerazione della durata del fatto (αspetto
momentαneo, ο puntuαle). Οιιεει'ορροείείοηο e bcn
esemplificata dalle prime due proposizioni.
Notate, sempre nelle ριυιιε due frasi,che l' αν si mctte
dopo il pronome relativo (δστις αν ...); nel terzo e ncl-
l'ultimo esempio notate ροί le fonne fuse έπειδαν, εάν.

Come vedete dai primi due esempi riportati so- Le relativc eventuali
pra, nelle proposizioni relαtive eνentιωΙί (quelle οίοό
che hanno ίΙ congiuntivo con αν) ίΙ greco, oltre ίΙ
semplice relativo δς, η, δ, usa tipicamente ίΙ prono-
me relαtivo inde.finito δσ-τις, η-τις, δ τι, «chiun- Ι1ΡrοnOlηeοσ-τις,η-τις,δ τι
que (neutro: qualunque cosa, tutto quel che, ρΙιπα-
le: chiunque, tutti quelli che, tutte quelle che, tutte
quelle cose che )>>, cοπίSΡοηdeηte ai latini quϊcumque
e quisquis. (Il neutro δ τι si scrive staccato pcr ηοη
confonderlo colla congiunzione δτι, «che».)
'Όσ - τις e chiaramente composto del relαtivo δς
(η, δ) e dell'indejinito τις (τι), e tutt'e due gli cle-
menti componenti si declinano.

215
CapitoIo ΧΧΙΙ Ellchiridioll

Sillgolare Plurale Osservate gli accentl: essl cadon sempre sul rela-
Masch.
Ν. δσ-τις οι-τινες ιίνο, e sono acutl ο circonflessi come nel1e Ιοιυιο
Α. δν- τι να οϋσ-τινας coUlspondentl del τοίειίνο stesso. L'indefinito e ίιι­
G. οϋ-τινοτ; ών-τινων
D. φ-τινι οίσ - τισι(ν)
fatti, come sapete, enclitlco. Si spiegan cosl le ecce-
Ζίοηί, solo apparenti, allc 16ggl generali dell'
Fenlm. accentazlonc: ί casl obliqul hanno ίΙ circonflesso sulla
Ν. ή-τυ; αϊ-τινετ;
Α. ήν-τινα &σ-τινας terzultima, ma mν-τινων, per cscmplo, υοη e ρίύ
ήσ-τινοξ ών-τινων
G. strano di <Xyp{Qv τινων; neppure Ώτις, coll'acuto, νί
D. η- τιν ι αίσ-τισι(ν)
deve stuplr ρίΙΙ di γυνΏ τις (la 16ggc dcl ιτοοαόο fi-
Neutro nalc υοιι s'applica colle enclitiche).
Ν. δ τι ά-τινα
Α. δ τι ά-τινα , Si trova a volte, collo stesso significato di οϊτι νες,
G. ού-τινο; ών-τινων anche δσοι (όσαι, όσα), spesso rafforzato da πάντεξ:
D. ώ-τινι οίσ-τισι(ν)
«tuttl quelli chc, quantl»: Ό πατήρ τώ παιδί δίδωσι
(πάντα) δσαν αίτη= Il padre da al figlio tιιtto quel
ch 'egli chiede (= eventuαlmente chiedα).

Le tetnporali eventιιali: Le proposlzloni tempol'αli eventLιαli (esempi ter-

έπειδάν, δταν, όπόταν + cong.
ΖΟ e quarto sopra) sono introdotte da queste conglun-
Ζίοηί tcmporali, composte con αν, chc voglion dir
tutte «quando (evcntualmente), ognlqualvolta, tutte
le volte che»: έπειδάν = επειδή + αν; δταν = δτε + αν;
οπόταν = οπότε + αν.

Infine, 1'ultima frase qul sopra contlene una pro-

Il periodo ipotetico del J! Ιίρο, ο
de))' eνentuαΙίtα:
prot.: εάν + cong.
apod.: ind. (pres. ο fut.)
posizione condizionαle (ο pn3tαsi) di senso eventuα­
le riferita al/utLlro, con εάν, οίοέ ει + αν, e ίΙ con-
giuntivo. L' αpodosi (οίοέ la reggente dcl periodo
ipotetico) ha Ι' indicαtivo: ncl nostro csempio, 1'ιιι­
dicatlVo del presente, ma sl trova anche il/utllro:
Εαν τ4) Περικλεϊ πιστεύωμεν, μωροί εσμεν= Se
,ηαί prestαssimo /ede a Perlcle, sαremmo mattl; Εαν
οίκαδε επανέλθωμεν, πάντα μαθησόμεθα = Se
torneremo a casa, vel'renzo α sαpere tutto.
Dunque, ίη questo tlpo di periodo lpotetlco, del-
Ι 'eventtιαlitα riferita al futuro, eventuale e ίη rcalta
so10 la protasl (εάν + congluntlVo); I'apodosl ha l'ίη­
dicatlVo perch6, posto chc s' avverl la condizione
espressa dal1a protasl, la conseguenza e presentata
come un fatto obiettlVo: ηοη so se presteremo mal
fede a Perlcle, ma e certo perQ che, sc 10 faremo,
sarcmo dei pazzl; ηοη e detto che tomcrcmo a casa,

216
Enchiridion Capitolo ΧΧΙΙ

ma, se tomeremo, ποπ c' e dubbio che scopriremo

ogni cosa.
Chiameremo del ΙΙ (ίρο ίΙ periodo ipotetico del-
Ι 'eventuαlitα.

Il periodo ipotetico visto dianzi: Ει τφ Περικλεϊ Ι1periodo ipotetico de! Ι (ίρο, ο

πιστεύεις, μώρο; εί, coll' indicαtivo sia nell' apodosi dell' οbίettίνίtα:
prot. e apod.: ind.
sia nella protasi, appartiene invece al Ι (ίρο, del-
Ι 'obiettivitα.
Ιτι esso, chi parla si Iimita a enunziare un'ipotesi,
senza dire se la valUti ρίυ ο meno probabile, giacche
queI che gl'importa e d'affermare che, sc essa s'av-
vera, ne viene quella conseguenza: tu ti fidi di Pericle
(ιιοιι so se sia cosi, ma ammettiamolo): ebbene, tu
sei matto.
Ιτι generale, quando una subordinata (condizio-
nale, ο anche relativa ο temporale) si riferisce, per ίΙ
suo significato, al futuro, e facile che ίΙ greco espri-
ma, con αν e ίΙ congiuntivo, un'idea d'eventualita:
trovate νοί stessi cinque esempi tra lc frasi col con-
giuntivo cventuale che abbiamo considerato ίn que-
sto capitolo.
Tuttavia, ηοτι sempre e cosi. Ιιι particolare, quan-
to al periodo ipotetico, se e ρίυ comune, quando la
protasi si riferisce al futuro, ίΙ ΙΙ tipo (come nei due
esempi visti), si trova perD anche ίΙ Ι tipo col.futuro
indicαtivo, e specialmente quando si tratti di minac-
ce, avvertimenti ο simili: Ε ί τούτο ποι ήσεις,
αποθαvfj= Se .fαrαί qucsto, mοrίrαί.

Il nonno, saltando giU dal carro και τόν κλήρον

δείξας, e mostrando ίΙ podere, dichiara ί motivi per
cui αοτι vuοl partire. Έδείκνυ, ίndίcανα, ί campi colla
mano, e sosteneva ch'erano meravigliosi; «δείξω,»
dice ροί con ιιιι fremito d' orgoglio, «.fαro vedere agli
spartani che gli ateniesi son pronti a difendersi an-
che a rischio della vita.»

Quelle che abbiamo messo ίη evidenza son voci 11 verbo δείΚΥϋμι, «Il105trO»
d'un ηυονο verbo ίη -μι, δείκνυμι, «mostro, indico,
fo vedere», ίΙ cui paradigma e: δείκ-νυ-μι (imper-

217
Capitolo ΧΧΙΙ Enchiridion

fetto έδείκνϋν), δείξω, έδειξα, δέδειχα, δέδειγμαι,

έδείχθην.
1. ν.: δεικ- Come si vede dal futuro e dall' aoristo, ίΙ tenzα
1. ρ.: δεικ -νϋ ι/δεικ-νυ-
veI-bale di questo verbo e δεικ -. D'altra parte, os-
δείκνϋμι: forma attίva servando, e οοαίιοαιωκίο tra loro, la Ι singolare e la
Presente
Ind. COllg. Ι plurale del presente indicativo, δεί κ-νϋ-μι e
δείκ-νϋ-μι δεικ-νύ-ω δείκ -νυ-μεν, νί potete render conto che ίΙ tema del
δείκ-νϋ-ξ δεικ-νυ-η;
δείκ- νϋ -σιϊν) δεικ-νυ-η presente deriva dal tema verbalc coll'aggiunta d'un
δείκ-νυ-μεν δεικ-νύ-ω-μεν szιffisso alternante (con apofonia qztantitativa)
δείκ-νυ-τε δεικ-νυ-η-τε
δεικ-νύ-ω-σι/ν)
-V}l-/ -V}l-: δεικ-νϋ-/δεικ-νυ-.
δεικ-νυ-άσιιν)
Imp. , Il tema del presente di grado lungo, δεικ-νϋ-,
δείκ-νϋ δείκ -νυ-τε
οοηιρετο nel singolare del presente indicativo e del-
Inf.
δεικ -νυ-ναι l'imperfetto attivi, inoltre nella ΙΙ singolare dell'jm-
Part. perativo attivo, che ηΟΩ ha desinenza (δείκνϋ: con-
δεικνύξ, δεικνϋσα, δεικνυν
(gen. δεικ - νύ - ντ - ος, frontatc ϊστη). Tutte le altre voci (comprese quelle
δεικ- νϋ-σηξ, δεικ- νύ- ντ-οξ, ecc.) del congiuntivo, e compreso tutto ίΙ mediopassivo)
Imperjetto derivano dal grado breve, δεικ-νυ-.
έ-δείκ-νϋ-ν Osservate δεικνυναι, parossitono, e δεικν.Ώς,
έ-δείκ-νϋ-ι;
έ-δείκ- νυ
ossitono: come sapete, gl 'jnfiniti attivi dei verbi ίτι
έ-δείκ-νυ-μεν - μ ι sono accentati sulla penultima, ί participi attivi
έ-δείκ-νυ-τε
έ-δείκ-νυ-σαν
sull'ultima.

ΑΙtή verbi col suffisso altcrnante Si coniuga come δείκνϋμι un gruppetto di verbi
-νϋ-/ -νυ-
ίτι - μ ι, ίΙ cui tema del presente si forma ugualmente
δείκνϋμι: forma ιuediopassiva col suffisso - νϋ - / - νυ -. Ricordate: ζεύγ - νϋ - μ ι,
PreseI,te
Ind. Cong. ζεύξω, έζευξα, έζευγμαι, έζευχθην, «aggίόgο»;
δείκ-νυ-μαι δεικ-νύ-ω-μαι άν-οίγ-νϋ-μι (composto con άνίά]>, ma ίΙ verbo
δείκ-νυ-σαι δεικ-νυ-η
δείκ.-νυ-ται δεικ -νυ-η-ται
semplice e disusato), imperfetto perQ ανέωγον; ροί,
δεικ-νϋ-μεθα δεικ-νυ-ώ-μεθα ανοίξω, ανέωξα, ανέωχα, ανέωγμαι, ανεώχθην,
δείκ -νυ-σθε δεικ- νυ-η-σθε
δείκ- νυ- νται δεικ-νύ-ω- νται
«apro»; e ρήγ - νϋ - μι, ρήξω, ειw.ηξα, ειw.ωγα,
Imp. έρράγην, «rompo». Notate le voci coll'aumento
δείκ-νυ-σο δείκ-νυ-σθε
Inf. - d'αvοίγVϋμι,che hanno, eccezionalmente, εφ (l'im-
δείκ-νυ-σθαι perfetto ανέφγον deriva ίη realta da ανοίγω, pre-
Part. sente, pure esistente, della Ι coniugazione). Notate
δεικ-νύ-μενος, -η, -ον
anche che, ίη ρήγνϋμ ι, dopo l' aumento sillabico si
Imperfetto raddoppia ίΙ ro: εQQηξα ecc. QuestΌsservaΖίοne vale
ε-δεικ- νύ- μην
έ-δείκ-νυ-σο per tutti ί verbi che cominciano per Ρ -: cosi, per esem-
έ-δείκ-νυ-το ρίο, l'imperfetto e l'aoristo di ρίπτω sono εQQϊπτον,
έ-δεικ-νύ-μεθα
εQQϊψα.
έ-δείκ-νυ-σθε
έ-δείκ-νυ-ντο

218
Enchiridion Capitolo ΧΧΙΙ

Come forse gia sapete, si parla di dΙ<icοrsο diret-

{ο quando si riportano le precise parole di qualcuno
(nello scritto, di solito colle virgolette); se invece le
parole sono riportate ίη forma indiretta, s'ha ίΙ di-
scorso, appunto, indiretto (ία latino, o,~αtio οblϊquα).
Cosi: Bemardo: «Τί cerca ίΙ babbo» > Β. mi disse
che mi cercava ίΙ babbo; «Ricordati degli εσιίοί!»
> Gli ho raccomandato di ricordarsi degli amici; Ma-
ria: «Ρετοίιέ sei triste, Carlotta?» > Μ. chiese a C.
perche fosse triste: ίη questi esempi, dalle frasi a si-
nistra, col discorso diretto (tra virgolette), si passa a
quelle a destra, col discorso indiretto; nell 'ultimo
esempio si tratta d'una domanda, riferita prima nei
ειιοί termini esatti (ρετοίό col punto ίnteποgatίvο:
proposizione interrogαtivα direttα), ροί indirettamen-
te (proposizione interrogαtivα indirettα).
Avete gia trovato, nei brani di lettura, molti esem-
ρί di discorso indiretto, e anche, ίτι particolare, di
frasi ίnteποgatίve indirette.
Considereremo ora quelle frasi con ουί, nel di- Il discorso indiretto
scorso indiretto, si riporta un fatto, uno stato di cose,
un'opinione ο simili (per esempio: «Dice che la sua
figliola s' esposata», «che la situazione emolto tesa»,
«che αοτι gli piacciono ί romanzi»): le chiameremo
enunziαtive. Le frasi enunziαtive ίτι italiano son molto
spesso introdotte dalla congiunzione «che» (cosi nei
nostri esempi); ίτι greco si dan due possibilita:
a) Spesso, anche ίη greco, s'adoperano le con- ΟΤΙ, ώς, coIl'ind.
giunzioni δτι ο ώς, «che» (proposizioni dichiαrαtive);
ίΙ verbo e allora di modo indicαtivo: 'Έλεγε δτι οί
"Ελληνες άνδρειότατα υπέρ της πατρίδος
εμαχέσαντο = Diceva che ί greci combαtterono
(αvevαn combαttuto) per la patria con grandissimo
valore. (Ricordate che ώς puo avere anche ίΙ valore
finale di «perche, affinche».)
b) Oppure s'impiega ίΙ costrutto dell' αccusαtivo acc. coIl'inf.
coll 'infinito: ίΙ soggetto si mette, anziche ίη nomi-
nativo, ίη αccusαtivo e ίΙ verbo nell' infinito (propo-
sizioni infinitive): Ό Πλάτων λέγει η/ν ψοχην
άθάνατον είναι = Platone dice che l'anima e im-
mortale. Notate che l'aggettivo αθάναΤΟΥ, nome del

219
Capitolo ΧΧΙΙ Enchiridion

predicato, e anch'esso ίτι accusativo, ροτοίιό e con-

cordato col soggetto dcll' infinitiva, τηΥ ψϋχήΥ.
Come probabilmente gia sapete, l'accusativo col-
l'infinito e frequentissimo ίτι latino, anzi e l'unico
costrutto possibile (almeno nella lingua classica) pe1"
le frasi enunziative del discorso indi1"etto: ΡΖαω ait
αηίmum ίmmοrtiilem esse.

Tempi e modi del disc. indir. =
teInpi e modi del disc. dir.:
«που έση ν ό κυων:» >
Ό Φίλιππος ήρετο που έστι ν ό
κύων
Considerate οτε attentamente Ι' esempio che se-
gue: Ό Φίλιππος «που έστιν ό κυων;» > Ό Φ.
~ρετo που έστι ν ό κύων = Filippo: «Dov' ~ ίΙ cane?»
> F. chiese dove fosse ίΙ cane = ΡhίlίΡΡUS: «Ubί e8t
cαηίs?» > Ph. quαesινίt ubί esset cαnίs. Come vede-
ιο, mentre ίη latino e ίιι italiano ίΙ passaggio dal di-
scorso diretto al discorso indiretto comporta un modo
e un tempo diversi del verbo (si passa οίοέ dall'jndi-
cativo presente: «6>, est al congiuntivo impe1"fetto:
«Ιοεεο», esset), ίl greco invece mαntίene nel dίscοr­
so ίndί,-ettο ίl tempo e ίl modo che ίl verbo aveva nel
discorso diretto (έστι ν, presente indicativo). Ecco
εαοότε, infatti, ιτε battute d 'un dialogo riportate ίη
forma indiretta: Ή παρθένος είπεν δτι ή μήτηρ
πρό; Ί11ν κρήνην ερχεται = La ragazza disse che la
madre stava andando alla fontana (discorso diretto:
Ή παρθένος είπεν «Ή μήτηρ πρό; Ί11ν κρήνην
ερχεται»); Ό παΊ11Ρ ήρετο πότε επάνεισι ν = Il
pad1"e chiese quando sarebbe tornata (discorso di-
retto: Ό παΊ11Ρ ήρετο «Πότε επάνεισιv,»); Ή
παρθένος άπεκρίνατο ώς ουκ είπεν ή μήτηρ δσον
χρόνον απέσται = La ragazza rispose che la mad1"e
υου aveva detto per quanto tempo sarebbe stata vία
(discorso diretto: Ή παρθένος άπεκρινατο «ουκ
είπεν ή μήτηρ δσον χρόνον απέσταω).

220
 Ι verbi greci Capitolo ΧΧΙΙ

Ι verbi greci

t~ ΤenΖί νerbαΙί ίη -λ - e ίη - v-:

αγγέλλω (1. v. άγγελ- ), άγγελώ, ήγγειλα, ήγγελκα, ήγγελμαι, ήγγέλθην,

«ωιιιιιυειο»

βάλλω (temi verbali βαλ- e βλη-), βαλώ, έβαλον, βέβληκα, βέβλημαι,

έβλήθην, «Ιευοίο»

μένω (temi verbali μεν- e μενη-), μενώ, έμει να, μεμένηκα, «(ίntrαns.) resto;
aspetto; (trans.) aspetto»
άποκρίνομαι(Ι v. κριν-), άποκρινοϋμαι, άπεκρινάμην, άποκέκριμαι, «ιίεροικίο»
άποκτείνω (ι v. altemante κτεν-γκτον-), άποκτενώ, άπέκτεινα, άπέκτονα, «ικοκίο»
φαίνω (1. v. φαν-), φανώ, έφηνα, «mostro»; φαίνομαι, φανήσομαι ο
φανοϋμαι, πέφηνα, έφάνην, «sembro (+ ίn!); si vede bene che ίο ... , e
chiaro che ίο ... , ίο chiaramente ... (+ part.)>>

Il greco nell'italiano

Da quαΙί parole greche deriνano ί seguentί termini italiani, che ίndίcαnο ma-
terie di studio? (Per rispondere, potete consultare ίl νocabolarietto greco-ita-
liano αΙΙα fine di questo νolume.)
1) matematica
2) aritmetica
3) geometria
4) fisica
5) metafisica
6) biologia
7) zoologia
8) teologia
9) zooiatria

Cοnsίderαndο Ι 'etίmοlοgία della parola matematica, rispondete α queste do-

mande: pensate che ί greci aνessero molta stima di questa scίenΖα? Credete
ch 'essi le assegnassero un cόmΡίtο pratico?
Che signίjicato, e che οrίgίne, pensate che abbia ίl prefisso meta- in metafisi-
ca (confrontate, per esempio, metapsichico)?
Che signίjicato e che οrίgίne ha ίl cοmunίssίmο sujJisso -logia, che troνate fra
Ι 'altro nelle parole 6, 7 e 8?
Sapete indicare un sinonimo di zooiatria che sia pίU dell 'uso comune? Come si
chiamerα colui ch 'e diJtto nella zooiatria e lα Ρrαtίcα?

221
 Capitolo ΧΧΙΙ Esercizi

Notαte .fιsica(e meta.fιsica) coll 'f: osservαndo qHeste pαrole, cJle cοnclιιsίοne
ne potete trαrre rίgιιαrdο αlle cοrrίSΡοndenΖe, nei glΑecίsmί, trα lettere greche
e lettere ίtαΙίαne? Sαpreste trovαr qHαlcJle αΙΙIΑΟ e8ernΡίο dellα 8tes!.;α cοrrί­
spondenzα? Come sί scrive ίl termίne cοrrίSΡοndenteα fisica nelle lίngιιe strα­
niere che stιιdiαte? Clle cosα potete osserναre cOJ~frontαndoqιteste forme CO/1
quellα dell 'ίιαΙίαηο?

Esercizio 22α
Leggete α voce αΙΙα e trαdHcete:
1. -τ- Αρ'ου φοβεϊσθε μη κακόν τι πάθωμεν:
2. Κίνδϋνός έστι μη χειμων δι'όλίγου γένηται.
3. Καίπερ φοβουμένη μη χαλεπή γένηται ή άνάστασιξ, ή γυνή τφ άνδρί πείθεται.
4. Ό γέρων έλϋπεϊτο, φοβούμενος μ η ουδέποτε έπανί η.
5. Φοβοϋμαι μη οί φυλακεξ ουκ έθέλωσιν άνοϊξαι τας πύλας.
6. Οί δούλοι έφοβοϋντο μη 6 δεσπότης σφίσιν (= con Ιοτο) όργίζηται.
7. ου φοβούμεθα έξω των τειχών μένειν.
8. Οί παίδες έφοβοϋντο τα. αληθή λέγειν.
9. Φοβούμενοι νυκτόξ έπανιέναι οί αυτουργοί εν τώ άστει έμενον.
1ο. Ό ναύκληρο; έφοβεϊτο μ η 6 χειμών την ναϋν διαφθείρη.

Esercizio 22b
Trαducete ίη greco:
1. Ηο paura che ποπ arriveremo a tempo ίπ citta.
2. C'e (ί1) ρετίοοίο che ί nemici tra poco invadano 1a regione.
3. Partimmo subito per 1a οίιιέ, perche avevamo paura di restare ίπ campagna.
4. Ι contadini temevano che ί nemici distruggessero 1e Ιοτο case.
5. Νοιι hai ρίυ paura di tomare a casa per maΓe (Hsαte πλέω) che d' andar per terra?

Esercizio 22c
TrαdHcete queste coppie di frαsi:
1. "Οστυ; αν έξω των τειχών μένη, εν κινδϋνφ έσται.
Chiunque aπίveΓa primo τίοονοτέ ίl denaro.
2. 'Επειδάν γένηται ή εκκλησία, οί πολϊται εις την Πυκνά σπεύδουσιν.
Ogni volta che ί nemici invadono la regione, οί riuniamo tutti ίτι οίιιέ.
3. Μενοϋμεν εν τn αγορά εως αν έπανέλθη 6 αγγελος.
Νοπ tomeremo a casa finche ποπ εί faccia giomo.
4. Μη εϊσβητε είτ; την ναϋν εως αν κελευση 6 ναύκληροξ.
Νου salite sulla montagna finche ποπ ρτίαοίρ: (Llsαte ΥίΥνομαι) la ριίιυενσε.
5. Έαν οί Πελοποννήσιοι έπί γην ημών πεζή Ιωσιν, ήμείς έπι την εκείνων
ναυσι πλευσόμεθα.
Se ί contadini aπdΓaπ ιιιιιί alla svelta ίπ οίιιέ, saranno sicuri.

222
Esercizi Capitolo ΧΧΙΙ

6. "Οσ'άν έχωσιν οί παίδες, πάντα ήμϊν διδόναι έθέλουσιν.

Bisogna che τιοί si faccia tutto qucl che ordinera ίΙ re.
7. 'Επειδή ό αυτουργό; του; βοϋξ είτ; τον αγρόν είσήλασεν, δι'όλίγου
άρουν ήρξατο.
QuandoίΙ ragazzo οτιιτό nel campo, subito chiamo ίΙ padre.
8. Οί ποιμένες τα πρόβατα εν τοϊ; δρεσι νεμοϋσιν έω; αν γένηται ό χειμών.
Νοη partiremo per casa (nostra) finche ίΙ pastore ηοτι οί mostrcra la strada.
9. 'Όταν άπη ό δεσπότης, οί δούλοι παύονται εργαζόμενοι.
Quando ίΙ padrone s'avvicina, gli schiavi s'alzano e lavorano.
10. Είτ; κί.νδϋνον καταστήσεσθε, ω παίδες, ει μη ποιήσετε δσ'άν
παραινέσωμεν.
Se ηοτι mi darete ascolto, νί capitcranno disgrazic tcnibili (= patirete cose
tenibili).
11. Ούτοι οί παϊδεξ, οι τοϊ; πατράσιν έβοήθουν, είργάζοντο εω; εγένετο νύξ.
Quelle donne, ch' eran sedute nel campo, aspettarono finche ί Ιοτο mariti
τιοτι ismisero di lavorare.
12. Έάν τις τούτου πίη, άποθνήσκει,
Se uno fa una cosa tale, ιιο! οί adiriamo con lui.

Esercizio 22d
Anαlizzαte e trαducete le seguenti voci dei verbi δείκνϋμι, άνοίΥνϋμι, ζεύΥνϋμι
e ρήΥνϋμι:
1. δεικνυασιιν) 6. δεϊξαι 11. ρήξουσιιν)
2. δείκνυσθαι 7. άνοί γνυτε 12. δείκνυσο
3. έδείκνϋ 8. έρρηξαν 13. άνοίξαντες
4. δεικνϋσα 9. ζεύξας 14. ρηγνυναι
5. έδει κνυσο 10. άνέφξειν) 15. ζευγνύωμεν.

Esercizio 22e
Leggete α voce αltα e trαducete:
1. Ό πατήρ την παρθένο ν ήρετο πόθεν ήλθεν.
2. Ή δε άποκρϊναμένη είπεν δτι ήλθεν από της οίκίατ; και δι'όλίγου
έκεϊσε έπάνεισιν.
3. Ό άγγελο; είπεν δτι οί πρέσβεις ήδη προσχωροϋσι και δι'όλίγου
παρέσονται.
4. Ό στρατηγό; τον άγγελον έκέλευσε τας πύλας άνοϊξαι και του;
πρέσβεις δέχεσθαι.
5. Ό άγγελο; του; φύλακας ήρετο δια τί ουκ άνοιγνυασι τας πύλας.
6. Ό αυτουργό; του; βοϋ; ζεύξας άροϋν ήρξατο.
7. Τον δοϋλον καλέσω; λίθον μέγιστον έδειξεν αύτώ και έκέλευσεν
έκφέρειν εκ του άγροϋ.

223
 CapitoIo ΧΧΙΙ Esercizi

8. Ό δούλο; είπεν ΟΤΙ ου δυνατόν έστι λίθον τοσούτον αϊρειν,

9. Ό δε δεσπότης άπεκρίνατο ΟΤΙ λίθος τοσοϋτοξ το άροτρον ρήξει
ανάγκη ούν έστι τον λίθον αϊρειν.
10. Ό δε δοϋλοξ είπεν ΟΤΙ εάν μη βοηθή ό δεσπότης, ου δυνήσεται αϊρειν
τον λίθον.

Leggete questo brαno (tratto, con αdattamenti, dα Tucidide, Π. 47-48), ροί

rispondete alle domαnde.
Verso Ι 'inizio dell 'estate del 430, quαndo ί peloponnesiαci invasero Ι 'Atticα
per lα seconda voltα, Atene fu colpita dαllα peste: lα cittα erα pienα di sfollαti,
e le condizioni di vita non efano salUbrίo

Η ΝΟΣΟΣ
του δε θέρους ευθυ; αρχομένου Πελοποννήσιοι και οί ξύμμαχοι
έσέβαλον ες την 'Αττικήν: και δντων αυτών εν τn 'Αττική ου πολλάι;
ήμέραξ, ή νόσος πρώτον ήρξατο γενέσθαι τοϊ; 'Αθηναίου; λέγουσιν ΟΤΙ
πρότερον πολλαχόσεέγκατέσκηψεν,ου μέντοι τοσοϋτό; γε λοιμό; εγένετο
ουδέ τοσοϋτοι άνθρωποι άπέθανον.

[πολλαχόσε έγκατέσκηψεν(αOr. d'έγκατασκήπτω)SCOppίO in, colpi, molti

luoghi ό λοιμός lα peste]

1. Che fecero all 'ίυίείο dell' estate ί ρείοροιιυεείεοί?

2. Quando οοταίαοίό ad Atene 1a ρέειο?
3. Ιτι che cosa quell'epidemia fu diversa da a1tre precedenti?

Ούτε γαρ Ιατροί ώφέλουν το πρώτον, άγνοοϋντεξ την νόσον, άλλ'αυτοι

μάλιστα έθνησκον δσφ και μάλιστα προσήσαν τοϊ; νοσοϋσιν, ούτε άλλη
άνθρωπεία τέχνη ώφέλει ουδεμία. 'Ήρξατο δε ή νόσος το μεν πρώτον, ώς
λέγουσιν, εξ Αίθιοπίαξ της υπέρ Αιγύπτου, έπειτα δε και ες Αϊγυπτον
κατέβη και ες βασιλέως γην την πολλήν.

[θνήσκω = άπα-θνήσκω δσω giαcche άνθρώπειοξ, -α, -ον umano ή Αίθιοπία

Ι 'Etiopia υπέρ (+ gen.) sopra α, (qui) α mezzogiorno di βασιλεύς (qui) ίl grαn
re, ίl re di Persia την πολλήν lα maggior pαrte dellα]

4. Ροτοίιό ί medici αοιι furon di nessun aiuto? Ροτοίιό proprio Ιοτο, pίi.ι deg1i
a1tri, πιοτίνειιο?
5. Che risu1tato avevano gli a1tri sforzi umani?
6. Dove si dice che abbia avuto ίπίΖίο 1a ρόειε?
7. Qua1i regioni n'erano gia state co1pite?

224
, Esercizi Capitolo

Ές δε την 'Αθηναίων πόλιν έξαίφνη; έσέπεσε, και το πρώτον εν τώ

ΧΧΙΙ

Πειραιεϊ ήψατο τών ανθρώπων' ύστερον δε ες την άνω πόλιν άφίκετο,

και έθνησκον πολλώ πλέονες ήδη άνθρωποι. 'Εγώ δε οίον έγίγνετο λέξω,
αυτό; τε νοσήσω; και αϋτόξ ίδών άλλου; πάσχοντας.

[ήψάμην, αOr. di άπτομαι (+ gen.), «colgo, prendo»]

8. Dove οοηιίυοίό la peste ad Atene?

9. Che accadde quando la peste raggiunse la citta alta?
10. Per quali ragioni Tucidide e consapevole d'essere una fonte d'informa-
zione attendibile riguardo alla ρέειο?

Esercizio 22/
Trαducete in greco:
1. Ι medici han paura d'aνvicinarsi ai malati (usαte un pαrticipio).
2. Ch6 chiunque tocchi (usαte απτομαι col gen.) υιι malato prende Ιιιί la
(= cade Ιιιί nella; usαte un pαrticipio) malattia e muore.
3. Ι medici dissero che ιιοα potevano esser d' aiuto, ignorando la malattia.
4. Anche se abbiamo paura d'ammalarci (= di cader nella malattia), bisogna
restare ίτι citta finch6 ί nemici τιοα se ne vanno.
5. Se se n'andranno presto, andremo alla svelta ίη campagna (= nei campi)
per sottrarci (usαte φεύγω) alla ρόειο.

La formazione delle parole

Come sαpete, nei verbi ίl Clli temα de/ presente jinisce in - ττ- ίl temα verbαle
esce in consonαnte velαre: Κ', γ ο χ.
e
(Non possibίle sαpere pel' quale velαre escα ίl temα verbαle se non confrontαn­
do αltre voci d 'uguαle origine: trovαte degli esempi subito sotto,' prαticαmente,
e
comunque, per coniugαre un verbo questo non αffαtto necessαrio.)
Ecco quαlche esempio: πράττω, t. v. πραγ -" τάττω, «dispongo in ordine, ordi-
no», t. ν. ταγ-, φυλάττω, t. v. φυλακ-, ταράττω, «turbo, confondo», t. ν. ταραχ-.
Movendo dαl signίficαto delle pαrole che conoscete, deducete quello delle αltre.

1) πράττω, ή πράξιξ, το πράγμα, πρακτικό; (-ή, -όν)

2) τάττω, ή τάξις, το τάγμα, τακτό; (-ή, -όν), άτακτο; (-ον)
3) ταράττω, ή ταραχή, ή αταραξία, άτάρακτοξ (-ον)
4) φυλάττω, ό φύλαξ, ή φυλακή
Trovαte orα αlmeno cinque voci itαliαne derivαte dαlle pαrole greche riportαte
qui soprα, e spiegαtene con precisione ίl signίjicαto (se volete, potete ricorrere
α un buon vocαbo/αrio itα/iαno).

225
 Capitolo ΧΧΙΙ
11 funzionamento della democrazia ateniese
ello Stato ateniese la εοντειιίιέ
N spettava all'ecclesia (εκκλη­
σία), οίοό all' assenzb!ea del ροροlο.
Essa Si riuniva di diritto quaranta vol-
te l'anno, quattro per ciascuna pritania
(ν. oltre), sullaPnice (ή Πνύξ), un'al-
tura dirimpetto aΙι"ΆcrΟΡοlί. La par-
tecipazione aIle riunioni dell'assem-
blea era considerata, oltre ch~ diritto,
dovere di tutti ί suoi membri, ossia di
tutti ί cittadini maschi adu1ti (la mag-
giore eta si raggiungeva, come ριοεεο
di ιιοί, al compimento dei diciott'an-
ηί), gli stessi ch' erano eleggibili alle
cariche pubbliche. Di fatto ροτό
seimila presenze, ίΙ numero legale [ί­
chiesto per un ostracismo, eran pro-
babilmente un buon numero per una
riunione ordinaria, mentre ί membri
di diritto posson forse esser calcolati
ίη circa cinquantamila: bisogna infat-
ti ricordare che la maggior parte dei
Greci che ascoltano un oratore.
226
CΊviltiι
cittadini atcniesi viveva ίτι caιnpagna
e αου poteva quindi certo partecipare
a tutte le riunioni. L'asscιnblea deci-
deva su tutte le questioni che l' eran
sottoposte con υη voto diretto, pel" al-
zata di ιnano.
La bιι!e (ή βουλή), οίοό ίΙ Consi-
glίo dei cinquecento, era una specie
di comitato direttivo dell' assemblca.
Essa decideva quali questioni sotto-
ροπc all'assemblea c le discuteva pre-
ΙίmίnaΓmcnte. Faccva proposte di
legge (προβουλεύματα), su cui l' as-
semblea discuteva e votava; la vota-
zione si poteva concludere con un' ap-
provazione, una bocciatura ο un ιίηνίο
al popolo. Se la ρτοροειε era appro-
vata, diventava un decreto (ψήφισ­
μα): ίΙ suo tcsto era scritto, di solito
su pietra, ed esposto ίτι luoghi pubbli-
οί, cosi che tutti ne potessero ρτοικίετ
conoscenza. D'jscrizioni contenenti
CΊviltiι
: 'k . _~;.. ,ί'
;:(,ΡQΚι..~Ε.. ~AΤAP'8Qι Ev'Q~
'V./Υ(·γί εΑ.ΡΑ.Ν\'ΜΑ. ΤΕ. Y~
":AO~ξE'Nτε ;~Ί~o ι. ε Ί :~Aι.T σ ζ
EMQJHI,.,rιOeONTI ξεrιpyτ
Ν ΕΥ.ξΓΨο k ι,Ε t Ε Λ Ρ.ΑΜ'ΜΑT~,
ΕΤΙΜ'ΑΙΕrΕ~ΤΑΤ~ΑΡ6 ξ-r..
ΙΟΝΕΡΧΕΘΡΑεγ""'εεεΕ ,Ρ"
~AHNE~AδAε.ΤEANΤONA",έ­
~l-CοΤδΕτ"οΕ8ΑΘΕΝΑ»Οξ ~'~
.. ΔΔoAIK:AΙΔεM~ε Ι AΙΤO~A:
, . ΎΟJΟΜ.ΙΝοtJΚΑ f"N'r"NkA; εΝ;
, 00 Ι-VΡΟ'ξΘΕ'ι'!J':)(Ρο""01 1<Α.';ΑΝ·.'
, ΑΡΑ.φ~ΑτΟ"'·ΡQχε@t-JΟ""'t<Α a':
ΥΕΡλΕτεΝΑΘ&JΑ' ο Ν 8<ΑΘΑ
':, εΡr'Oι.·ΥΊ~·Τf'ΑΤQ""ΤοΝΦfl,.Ε
g :-
.: 2DοΝΕεΤΕ\-Εσ Ι, δ Θ Oι-JEIQ~.·:
f'~TE'YιEJ.ioT.E~ βο\ιοεε "A~
, K,A.TACDETt;)ENrιo\ff,P Το/:; ΕΑ:'
;ΡΑ-Υ Ρ, Oι.:J~0I'J'T"o"';H Α 6<9~A ~ Ρ
~TAα ,μ;-' .. : ' ΏΆ' , • ';"
υπ decreto (ψήφισμα)
della bu\e e de\ ρορο\ο.
decreti, piu ο meno frammcπtaΓί ο
completi, se ne sono trovate ccntina-
ia; ίΙ testo contiene semΡΓC le parole
έδοξε τη βουλή και τώ δήμφ, segui-
te dall'indicazione della pritania e del
presidente.
Le sedute dell' assemblea erano
aperte da una preghiera e da una
libagione. Quindi υη araldo leggeva
la proposta di legge ch' era all' ordine
del giomo, e domandava all'assem-
blea se intendesse discuteme ο appro-
varla senza dibattito. Se ίΙ ροροlο de-
cideva, sempre con una votazione, che
ci dovesse esser dibattito, l' araldo
chiedeva: «Τίς αγορεύειν βούλε­
ται~» Qualunque membro dell'assem-
blea poteva allora montar sul palco (το
CapitoIo ΧΧΙΙ
βήμα) e rivolgere un discorso ai suoi
concittadini; tuttavia, siccome all'as-
scmblca ιιοιι garbavano gli oratori ίιι­
sulsi ο ίυοοιηρειεηιί, di fatto gli ora-
tori appartenevano quasi sempre a11a
cerchia piuttosto ristretta degli υοιυί­
ιιί politici (οί ρήτορεξ).
Le sedute di diritto avevano υιι or-
dine del giomo ίη gran parte prefis-
sato: nella prima riunione di ciascuna
pritania si decideva se confermare ί
magistrati ίη carica ο depome qual-
cuno, quindi si tcneva una discussio-
ne che aveva per oggetti Ι 'ειιαότιε
(οίοέ 1'approvvigionamento di grana-
glie) e la sicurczza (specialmente 10
stato della f1otta); nella seconda ogni
membro poteva sottopone a11' assem-
'. / blea qualunque questionc ch'egli τί­
tenesse di pubblico ο privato inte-
resse, alla sola condizione che la sua
proposta fossc stata prima οοωυαίοε­
ta al consiglio; nella tcrza e nella quar-
ta seduta sl discuteva di qucstioni d'at-
ιιιείίιέ, raggruppate sotto ί titoli di
«affari sacri», «ροίίιίοε estcra» e «af-
fari profani». Oltrc alle quaranta di
diritto, Ι' assemblca poteva tenere an-
che sedute straordinarie, convocate
per inizlativa del conslglio ο degli
strateghi ogniqualvolta 10 ritenessero
opportuno.
Ι nomi dci cinquecento blilellti
(βουλευταί), ο consiglieri, eran tirati
a sorte nei diversl demi tra quelli dei
cittadini del demo d'allllcno trent'an-
ηί; restavano ίη carica per υη anno, e
ηΟΩ potcvano seder nel consiglio pel"
ρίυ di due volte nella vita: basta υη
semplice calcolo per dedume che la
maggior parte dei cittadinl atcniesl
227
 Capitolo ΧΧΙΙ
doverono prima ο ροί far parte del
consiglio. Ι consiglieri eran cinquan-
ta per ognuna delle dieci tribu; per υιι
decimo della durata dell'anno di cari-
ca, ί cinquanta consiglieri d'una tri-
bu, a rotazione, formavano ίΙ collegio
deipritαni (πρυτάνεις, propriamente
<φresίdentί»), e si chiamava pritαniα
ίΙ periodo ίη cui essi erano ία carica.
Ogni giomo veniva nominato con sor-
teggio, tra ί pritani, un pres~dente (ό
έπιστάτηξ): durante le ventiquattr'ore
egli doveva custodire ίΙ sigillo dello
Stato e le chiavi dei templi ίτι cui si
conservavano ίΙ tesoro pubblico e gli
archivi. Il presidente e un terzo dei
pritani di quel periodo si dovevano,
sempre per 10 spazio d 'un giomo a
rotazione, occupare a tempo pieno
degli affari di Stato: essi dormivano e
mangiavano nel Τοlο (ή Θόλος), l' edi-
ficio circolare che sorgeva nellc νίοί­
nanze della sede del consiglio, ίΙ
Buleuterio (το Βουλευτήριον).
Il consiglio si riuniva tutti ί giorni,
Il Tolo.
228
CΊviltiι
e le sedute crano apertc al pubblico;
qualunque cittadino poteva chiedere
ίΙ permcsso di presentare una questio-
ne al suo csame, e gli strateghi aveva-
ηο ex officii5 ίΙ diritto d' assistcrc alle
sue riunioni. Un segretario (ό γραμ­
ματεύς, «10 scrivano») era incaricato
della registrazione e conservazione di
tutti ί documenti dello Stato.
Ι membri del consiglio erano as-
scgnati a diverse commissioni,
perlopiU di dieci tnembri, che s' occu-
pavano ognuna d'una diversa catcgo-
ria d'affari: cosi, c'era una commis-
sione responsabile della costruzione
delle navi, una s'jnteressava dei can-
tieri, un'altra della manutenzione de-
gli edifici pubblici e cosi via; c' era
anche una commissione, paragonabile
alla nostra Corte dei conti, a cui spet-
tava controllare ί rendiconti dei ma-
gistrati che maneggiavano denaro
pubblico. Tutti ί magistrati cγano esa-
minati dal consiglio all'inizio c alla
fine del pcriodo ίη cui erano ίη cari-
CΊviltiι
ca. La posizione del consiglio cra af-
fatto centralc nella costituzione d' Atc-
ne: pensate che si ρυό ragionevolmen-
te ritcncre che ci fossero ίn media
quindicimila cittadini mcmbri dell 'as-
semblea che avevan fatto parte del
consiglio, con tutta Ι' esperienza ροlί­
tica e amministrativa che questo
comportava; si comprcnde bene, a11o-
ra, ίΙ significato delle parole di Pericle:
«Le medesime persone da αοί si curano
nello stesso tempo e dei Ιοτο interessi
privati e dellc questioni pubbliche; gli
altri ροί che si dedicano ad attivita par-
ticolari sono perfetti conoscitori dei ρτο­
blemi politici» (Tucidide, 11. 40; dalla
trad. di L. Annibaletto, ed. Mondadori).
Il buon funzionamento della dcmo-
e
crazia ateniese per certi versi sor-
prendente, se si considera che tutte le
cariche pubbliche, tranne quelle mili-
tari e quelle che richiedevano una par-
ticolare abilita tecnica, crano assegna-
te per sorteggio, e che le decisioni
importanti eran prese, con ιιη proce-
dimento che oggi chiameremmo di
democrazia diretta l , da un'assemblea
numerosissitna e certo soggetta a sug-
gestioni emotive. Ιη realta, nell' Ate-
ne di Pericle ebbe certo un peso deter-
minante la figura carismatica di que-
st'ultimo, che pote sempre, per ίΙ fa-
scino della sua eloquenza e della sua
riconosciuta integrita e capacita, con-
trollare c guidare l'assemblca: Tucidide
esprime certo ίη termini efficaci ιιηο
ι Nella den10crazia (liretta le decisioni son
prese direttaInentc dal corpo dei cittadini: na-
turaltnente, cssa e possibile solo ίπ cotnunita
ποπ troppo nulnerose. Negli Stati detnocratici
tnodemi, cOInc l'Italia, vige invece la demo-
Capitolo ΧΧΙΙ
dei l"ischi a οιιί van soggetti ί regimi
democratici quando scrive che, sotto
Pcricle, Atcne cra «ίn tcoria nna demo-
crazia, ma ίn pratica ίΙ govemo d 'υτι
εοίο capo» (ΙΙ. 65); tιιttavia e probabi-
le che le sne parole siano alqnanto esa-
gerate: per tιιtto ίΙ periodo ίτι cni egli
fu a capo della citta esiste sempre la
possibilita chc fosse a11ontanato dal
potere (qucsto anzi accadde una volta,
pcr ιυι breve periodo ncI430). D'altra
parte, si deve riconoscerc ai cittadini
deΙΙΆtene del ν secolo l'acnme ροlί­
tico d'essersi fatti guidarc da υιι capo
della grandezza di Pericle.
Tncidide scrive che ί successori di
Pericle, ροίοίιό ιιοτι avcvarto la sna
autorevolezza e capacita di persnasio-
ne ed cran mossi da ambizioni e inte-
ressi personali, dcttero al ρορο!ο tιιt­
to qnel ch' esso chiedcva c commisc-
ro nna scric d' crrori politici chc por-
tarono Atcnc alla rovina. Ιη cffetti, lc
sconfitte dclla gnerra dcl Pcloponncso
furono causa dclla crcscita d'un par-
tito oligarchico (οί ολίγοι) e infinc
d'una rivolnzionc c d'ιιηa controri-
voluzionc. Tnttavia dopo la gucrra la
democrazia rcstanrata [ιιηΖίοηο, ncl
complcsso con buoni risnltati, pcr tut-
to ίΙ ΙV secol0, c scnza piU csprimcrc
nessnn capo carismatico: segno chia-
ro qncst'ultimo, ρίυ di tutti forse, che,
contrariamcntc all 'opinionc di
Tncidide, ηοη si trattava d'un rcgimc
pcrsonalc camnffato da democratico.
crazia I-appre.'ientati,'a, cioe ίl sistctna pcr cui
ίl ροροlο elegge ί suoi rappresentanti (ί parla-
tnentari), ai quali spetta ίl cόιηρίtο di far le
leggi c di concedcre ο negare la fiducia al go-
verno.
229
 Capitolo ΧΧΙΙ Lexicon

Lexicon

Verbi Sostalltivi Participi COIl valore

δείκνϋμι, δείξω, έδειξα, Ο άγωγόξ, του άγωγοϋ d 'aggettivi
δέδειχα, δέδει γμαι, ή άμαξιτός, &κων,&κουσα, ακον
έδείχθην της άμαξιτου
ζεύγνϋμι, ζεύξω, εζευξα, ή άνάστασιξ, PreposiziOlli
έζευγμαι, έζεύχθην της άναστάσεωξ έκτόξ (+ gen.)
ή βοτάνη, της βοτάνης πέραν (+ gen.)
ϊσταμαι, στήσομαι, το δένδρον, του δένδρου, πόρρω (+ gell.)
εστην,εστηκα τοίτ; δένδροις /
άνθ-ίσταμαι, t τοϊ; δένδρεσι(ν) AvveI'bi
άντι-στήσομαι, ή δίαιτα, της διαίτης αυθημερόν
άντ-έστην, το ηρώον, του ηρώου ενδοθεν
άνθ-έστηκα (+ dαt.) ή οϊκησιξ, τή; οίκήσεω; ενθένδε
αν-ίσταμαι, τα δρια, των ορίων έξωθεν
άνα-στήσομαι, το παράδειγμα, πέρυσι/ν)
αν-έστην,αν-έστηκα του παραδείγματος πω

λούω, ίl1ψer! ελουν, ή πηγή, τή; πηγή;

λούσομαι, έλουσα, ή πρεσβεία, COllgiUIlZiOlli
λέλουμαι της πρεσβεία; έπειδάν
το στρατόπεδον,
αναβιβάζω του στρατοπέδου Locuziol1i
άνα-δίδωμι ή φυλακή, της φυλακή; άπό του αυτομάτου
άπα-βάλλω το χωρίον, του χωρίου δια παντός
δείδω ένί γε τρόπω
δια-ρρέω Aggettivi εν τώ αυτώ
εισ-βάλλω (+ είς e αCC.) άμαξιτόξ, άμαξιτόν χαλεπώξ φέρω
εμποδίζω γενναιος, γενναία,
εν-δίδωμι γενναϊον
κατα - πηδάω καρτερόξ, καρτερά,
μεθ-ίημι καρτερόν
οϊχομαι, /ι/Ι. οίχήσομαι όλιγοχρόνιοξ,
προσ-δέχομαι όλιγοχρόνιον
ρήγνϋμι τηλικοϋτοξ, τηλικαυτη,
συγ-γίγνομαι τηλικουΤΟΥ
ύπ-άρχω ύψηλό~ ύψηλή, ύψηλόν
χωρέω αccolgo. contengo

230
'Ι,
'.ί'

~~-
των πολεμίων.
Capitolo ΧΧΙΙΙ

Ή 'Αττική γη τέμνεται υπό

Η ΕΣΒΟΛΗ (α) ή έσ - βολ ή (τή; έσβολ ης)

Ό δε στρατΌς των Πελοποννησίων
προϊών άφίκετο της 'Αττικης ες Οινόην
πρώτον, ηπερ έμελλον έσβαλεϊν, Και ως
< εισ-βάλλω
προ-έρχομαι
ή Οι νόη (τή; Οι νόης)
: πόλις τις εν 'Αττική
ήπερ : διΊΊς, δι'ού τόπου

έκαθέζοντο, προσβολάξ παρεσκευάζοντο παρεσκευάζοντο ώς

5 τφ τείχει ποιησόμενοι μηχαναϊξ τε και
ποιησόμενοι προσβολάξ τ43
τείχει
ή προσ - βολ ή (της προσβολ ης)
< προσ - βάλλω
ή μηχανή (της μηχανήξ)

μ ηχαναί τι νες

231
CapitoIo ΧΧΙΙΙ

άλ λφ τρόπφ: ή γαρ Οινόη ούσα εν

τα μεθ-όρια (των μεθορίων) = μεθορίοις της 'Α ττι κης και Βοιωτίαξ
τα δρια
τειχίζω : τείχει περιβάλλω έτετείχιστο, και αυτώ φρουρίφ οί 'Αθη­
το φρούριον (του φρουρίου) :
τόπος ον τεϊχο; περιέχει, και ναϊοι έχρώντο όπότε πόλεμος γένοιτο. τάς
δπου φύλακες μένουσι ν
τε ούν προσβολάξ παρεσκευάζοντο και 1ο

εν - δια - τρίβω άλλο»; ένδιέτρϊψαν χρόνον περί αυτήν,

Aι~ίαν τε ουκ ολίγην 'Αρχίδαμοξ έλαβεν

απ'αυτού οί γαρ'Αθηναίοι πάντα έσεκο­

μίζοντο εν τφ χρόνω τούτω.

'Επειδή μέντοι προσβαλόντες τη Οινόη 15

ή ίδέα (της ίδέαξ) : ό τρόπος και πάσαν ιδέαν πειράσαντες ουκ

του νοεϊν Τι του άγει ν
πειράσαντες πάσαν ιδέαν : έδύναντο έλεϊν, οϊ τε 'Αθηναίοι ουδέν έπ­
πειράσαντεξ πάσαν όδόν,
πάσαν τέχνην εκηρϋκευοντο, ούτω δη όρμ ήσαν τες
έπι-κηρϋκεύομαι : πέμπω
κήρϋκατ; (ώς είρήνην άπ'αυτή; έσέβαλον ες την 'Αττικήν: ηγείτο
αίτήσοντας)
δε 'Αρχίδαμοξ Λακεδαιμονίων βασιλεύξ. 20

Και καθεζόμενοι έτεμνον πρώτον μεν

'Ελευσίνα και το Θρϊάσιον πεδίον, 'Έπει­

προύχώρουν = προ-εχώρουν τα δε προυχώρουν έω; άφίκοντο ες Άχαρ­

νάς, χωρίον μέγιστον της 'Αττι κης των

όπότε... γένοιτο quαndo

c'erα ...

232
 Capitolo ΧΧΙΙΙ

25 δήμων καλουμένων, και καθεζόμενοι ες αυ­ ό δήμοξ (του δήμου) : των της
'Αττική; χωρών εκάστη
το στρατόπεδόν τε έποιήσαντο χρόνον τε

πολυν έμμείναντες έτεμνον. Λέγεται δε δτι

γνώμη τοιάδε ό Άρχίδαμος περί τε τας

'Αχαρνάξ ώς ες μάχην ταξάμενος έμεινε και

30 ες το πεδίον εκείνη τη έσβολη ου κατέβη:

ήλπιζε γαρ του; 'Αθηναίου; έπεξιέναι και έπεξιέναι έξ αστεως

την γην ου περιόψεσθαι τεμνομένην.

'Επειδή συν αυτώ ες 'Ελευσίνα και το

οριάσιον πεδίον ουκ απήντησαν, πεϊραν πεϊραν ποιέομαι = πειράω

ή πείρα (1:ης πείραξ)
35 έποιεϊτο περί ' Αχαρνάξ καθήμενοξ ει
άμα μέν άμα δέ ...: άμα μεν
έπεξίασιν· άμα μεν γαρ αύτώ ό χώρο; έφαίνετο , άμα δε ένόμιζε ...
= έφαίνετο μεν ..., ένόμιζε δε ...
έπιτήδειος έφαίνετο ένστρατοπεδεϋσαι, ό χώροι; (του χώρου)
= ό τόποξ, τό χωρίον
άμα δε ένόμ ιζε του; ,Αχαρνέαξ μέγα έπιτήδειοξ, -α, -ον = ίκανόξ
εν - στρατοπεδεύω
μέρος δντα; της πόλεως (τρισχίλ 101 γαρ : τό στρατόπεδον εν τι νι τόπω
τίθημι
40 όπλϊται έγένοντο) ου περιόψεσθαι τα

σφέτερα διαφθειρόμενα άλλα όρμήσειν

και του; πάντας ες μάχην.

- da Tucidide, π. 18-20

233
Capitolo ΧΧΙΙΙ

Οί 'Αθηναίοι αϊτιον
νομίζουσι Περικλέα είναι
πάντων ων πάσχουσιν.

Η ΕΣΒΟΛΗ (β)

Άθηναίοι δε μέχρι μεν ου περι

'Ελευσίνα και το Θρϊάσιον πεδίον ό

στρατό; ην, ελπίδα τινά είχον αυτού; ες 45

το έγγυτέρω μη προϊέναι επειδή δε περί

εξήκοντα (ΙΧ) τας 'Αχαρνάξ είδον τον στρατον εξήκοντα

σταδίους της πόλεως απέχοντα, ουκέτι

άνασχετόξ, - όν : ας άνέχεσθαι άνασχετον έποιοϋντο, αλλά, της γης

δύναται
έμ - φανήξ, - ές = δήλοτ; τεμνομένης εν τώ έμφανεϊ, δεινον αύτοϊξ 50
εν τιρ έμφανεϊ : πάντων
όρώντων έφαίνετο, και έδόκει τοίς τε άλλου; και

μάλιστα τοίς νεανίαιξ έπεξιέναι και μη

ή σύ - στασις (της συστάσεως) < περιοράν. Κατά ξυστάσεις τε γιγνόμενοι

συν-ίστημι
εν πολλη έριδι ήσαν, οί μεν κελεύοντες

το στάδιον, του σταδίου,

plω~ anche οί στάδιοι 10
stadίο (= 185 metι'ί)

234
 Capitolo ΧΧΙΙΙ

55 έπεξιέναι, οί δέ τινες ουκ έώντετ; αϊ τε

'Αχαρνήι; οίόμενοι αυτοί μέγιστον μέρος

είναι των Άθηναίων, ως αυτών ή γη

έτέμνετο, ένήγον την έξοδον μάλιστα. εν-άγω = παραινέω

Παντί τε τρόπω άνηρέθιστο ή πόλις και αν-ερεθίζομαι = οργίζομαι,

χαλεπαίνω
60 τον Περικλέα εν όργή είχον, και εκείνων

ων παρήνεσε πρότερον έμέμνηντο ουδέν,

άλλ'έκάκιζον αυτόν ΟΤΙ στρατηγό; ων ουκ κακίζω = ψέγω

έπεξάγει, αϊτιόν τε ένόμιζον αυτόν είναι

πάντων ων έπασχον. Περικλή; δε όρων πάντων ων = πάντων εκείνων &.

65 μεν αυτού; πρόι; το παρόν όργιζομένουξ πρός τό παρόν χρόνον

και ου τα άριστα φρονοϋνταξ, πιστεύων

δε όρθώξ γιγνώσκει ν περί του μ η έπ­ γιγνώσκειν : γνώμην έχειν

εξιέναι, εκκλησίαν ουκ έποίει ουδέ

ξυλλογον ουδένα, ϊνα μη όΡΥη μάλλον 11 ό σύλλογοι; (του συλλόγου)

= ή σύστασις
70 γνώμη ξυνελθόντες έξαμάρτωσί τι, άλλά εξ-αμαρτάνω

τήν τε πόλιν έφυλασσε και δι'ήσυχίαξ

μάλιστα δσον έδυνατο είχεν.

άνηρέθιστο s 'erα sde-

gnαtα

έμέμνηντο sί rίcοrdανα­
no

235
Capitolo ΧΧΙΙΙ

Οί δε Πελοποννήσιοι, έ πε ιδή ουκ

έπεξήσαν αύτοϊξ οί 'Αθηναίοι ες μάχην,

&ραντες : άπελθόντεξ άραντεξ εκ των 'Αχαρνών έδήουν των 75

δηόω = τέμνω (χώραν τινά)
δήμων τινατ; άλλου; και έμμείναντες εν

τη 'Αττική πολύν τινα χρόνον, ανεχώ­

ρησαν δια Βοιωτών, ουχ ήπερ έσέβαλον.

,Αφικόμενοι δε ες Πελοπόννησον διέλϋ­

σαν τον στρατόν και έκαστοι ες την 80

εαυτών πόλιν έπανήλθον,

- da Tucidide, ΙΙ. 21-23

236
 Capitolo ΧΧΙΙΙ

Οί ρήτορεξ μέγιστον
δύνανται εν ταϊξ πόλεσιν.

μέγιστον δύναμαι
: μεγίστην δύναμιν έχω

ΟΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΙ Η ΡΗΤΟΡΙΚΗ

Έν φ δε ή 'Αττική έτέμνετο υπό των

πολεμίων, ό Δικαιόπολις καθ'ήμέραν

έφοίτα προ; τον άδελφόν ώς αυτφ περί

85 των του πολέμου πραγμάτων διαλεξό­

μενος. τα γαρ πράγματα των εκ των

αγρών εις την πόλιν μεταναστάντων ου

δήπου καλά ην.

Ό μεν ούν Δικαιόπολις πρόξ τον άδελ-

90 φόν, «χαλεπά μέν έστι τα των εν άστει

γεωργών πράγματα,» έφη, «ω άδελφε,

πσλ λά δε και δεινά τα παθήματα.

Περικλή; δέ, ώς έμοί γε δοκεϊ, αϊτιος

237
Capitolo ΧΧΙΙΙ Ι
ων = α τούτων πάντων ων πάσχομέν έστιν: ήμεϋ;

πεισθέντες έκείvοις λόγοις οϋς γαρ οί αυτουργοί, πεισθέντες οις ελεγε 95

ελεγε
λάγοις, παίδαξ και γυναίκαξ και την

άλλην κατασκευήν nκατ'οίκον έχρώμεθα

έσεκομισάμεθα εκ των αγρών, καταλι -

πάντες τάς τε οίκίω; και τας άρούραξ.

τυχών ων έβουλετο = τυχών Νυν δέ, τυχών ων έβουλετο, ουδέν πρόξ 100
εκεί νων ,g έβούλετο
του; πολεμίους ποιεί, καίπερ αυτών του;

των'Αθηναίων άγρου; και την γην πάσαν

τεμνόντων. Και 6 έμο; κλήροι; κατά το

εικό; νυν τέμνεται, και ϊσω; ουδεμία των

ων = εκείνων ας αμπέλων ων πέρυσιν έφυτευσάμεθα έτι 105

μένει, των πολεμίων πάντα διαφθει­

ρόντων. Ό δε Περικλή; ου φροντίζει

τούτων ων πάσχομεν ήμεις, εκκλησίαν

ου ποιεί ουδέ σύλλογον ουδένα ϊνα

συμβουλεύωμεν τί δει ποιείν. Φοβεϊται 110

έγ -καλέω τινά τι : αϊτιόν τι να γάρ, ώς το είκόξ, μη έγκαλώμεν αυτώ τα

λέγω είναι πράγματό; τινος
πράγματα νυν δει νά καίπερ γαρ

στρατηγό; ων, ουκ έπεξέρχεται ώς του;

πολεμίους τοϊ; άγροϊ; αμυνών. Δεινό; μεν

238
 Capitolo ΧΧΙΙΙ

115 γάρ έ σ τ ι λόγους λέγειν, μ.άχ αξ δε

μάχεσθαι, και σώζειν τουξ ' Αθηναίους εκ

των τοσούτων κακών ων πάντες όρώμεν, ων = α

ούχ οίός τ'εστίν. 'Αλλα πρόσεχε τον νουν

τούτοις τοϊι; λόγοις οίς λέγω σοι, και εν οίς = ους

120 μ νήμη φύλαττε αύτούξ- εκ γαρ της νυν

συμφοράξ ουδέ ό Περικλης ήμας σώσει

ουδέ αλλος σωτήρ έσται τη πόλει, εάν

μ η των θεών τις βούλ ηται ε ίρήνην

άναδούναι ημϊν, Οί δε 'Αθηναίοι, οϊ ήδη

125 χαλεπαίνουσι προ; το παρόν, όταν γνώσιν

ουδεμίαν έαυτοίι; τιμωρίαν ουδέ ελπίδα ή τιμωρία (της τιμωρίαξ)

: τιμωρίαν λαμβάνω: του;
ούσαν, ουκέτι την αυτήν γνώμην έξουσι ν πολεμίους Τι του; έχθρου;
κολάζω
ην νυν περί του Περικλέουξ έχουσιν, ουδέ

παύσονται εν όργή έχοντεξ αυτόν, άλλ«

130 ζημιώσουσί τι νι τρόπω.» ζημιόω = κολάζω

Ό δε άδε λφό ; ύπολαβών, «ό δε

Περικλήξ,» έφη, «ώς έμοί γε δοκεϊ, νομίζει

αύτό ; μεν όρθώξ γι γ νώσκει ν, το ϋ ;

δ'άλλου; αμαρτάνειν, και ραδίωι; αύθυ;

135 πείσει τόν τε δήμον και του; δυνατού; πείθω τινά τι

239
CapitoIo ΧΧΙΙΙ

πιθανόξ, -ή, -όν < πείθω την έαυτοϋ γνώμην, ρητωρ ων πιθανός.

Λέξει γαρ δτι ουκ έφη μαχεϊσθαι κατά

γην, άλλά κατά θάλατταν, και αλλας

ή πρόφασις (της προφάσεως) : πολλας προφάσεις ας ήμεϊ; ουδέ πολυν

ή (ψευδήξ) αί τία
χρόνον ένθΌμουντές τε και έννοουντες 1~

εϋροιμεν αν. Άμέλει γαρ και αυτος

έπίσταται εις μέγιστον κίνδϋνον κατα­

άπο - κρύπτω τινά τι στάξ: αποκρύπτει δε πάντας την έαυτοϋ

γνώμην περί των παρόντων πραγμάτων,

και πάντας λανθάνει παρασκευάζων νέον 145

άπροσδοκήτωξ = έξαίφνη; τι. "Ισωι; γαρ άπροσδοκήτωξ πορεύσεται

συν η εχει δυνάμει = συν τη συν 11 εχει δυνάμει πρόι; του; πολεμίους,
δυνάμει ην εχει
και άμ υνεϊ αυτου; τη 'Α ττι κή, Ουδενί δε

τρόπω οί ' Αθηναίοι ζ ημ ιώσουσι τον

Περικλέα' οί γαρ ρητορες μέγιστον δύ- 150

νανται έν ταϊ; πόλεσιν, και ό Περικλή; των

ρητόρων των νυν δεινότατος φαίνεται ών.»

Ό δε Δικαιόπολιξ, «άλλα περί τί,» έφη,

«τυγχάνει ούσα αύτη ή ρητορι κή ην

έπαινεϊτ; Περί τί έστιν έπιστήμη;» 155

240
ι Capitolo ΧΧΙΙΙ

Ό δε άδελφόι; άποκρινάμενοξ, «πειρα­

σομαι,» έφη, «φράσαι δ γέ μοι φαίνεται

είναι ή ρητορική' έστι γαρ ή περί λόγους

έπιστήμη, η λέγει ν ποιεί δυνατούς.» ή επιστήμη (της έπιστήμηξ)

< έπίσταμαι
160 «Άλλα τί έστι τοϋτο,» έφη ό Δικαιό­

πολιξ, «περί ου ούτοι οί λόγοι είσίν, οίς

ή ρητορική χρήται:»

Ό δε άδελφόξ, «τα μέγιστα,» έφη, «των

άνθρωπείων πραγμάτων, και άριστα, Ό

165 γαρ ρήτωρ άρχει των άλλων εν τη εαυτού

πόλει, οίός τ'ων πείθειν τού; λόγοις και

ό δικαστή; (του δικαστού)
εν δικαστηρίφ δικαστάξ και εν βουλευ­ = ό κρίνων
το βουλευτήριον
τηρίω βουλευτά; και εν έκκλησία εκ­ (του βουλευτηρίου) < βουλή
ό βουλευτής (του βουλευτού)
κλησιαστάξ και εν άλλφ συλλόγω παντί, :ό βουλεύων
ό ε κκλ ησιαστής
170 δστις αν πολι τι κόι; σύλλογος γί γνηται. (του έκκλησιαστοϋ)
: ό της έκκλησίαι; μετέχων
Μέγιστον γαρ αγαθόν κτάται ό δυνάμενος πολιτικόξ, -ή, όν < πόλις
(Η ϊδιος)
λέγειν και πείθειν τα πλήθη. 'Αλλ'έγώ σοι

πειράσομαι, ω άδελφε, σαφώ; έξηγείσθαι

την της ρητορική; δύναμιν άπασαν, ου

175 γαρ δήπου άγνοεϊξ δτι τα νεώρια ταύτα

και τα τείχη τα Άθηναίων και ή των

το δικαστήριο ν. του
δικαστηρίου ίl tribu-
nale

241
Capitolo ΧΧΙΙΙ

ή κατασκευή (της κατασκευήξ) < λιμένων κατασκευη εκ της Θεμιστο­

κατασκευάζω
ή συμβουλή (της συμβουλ ης) < κλέους συμβουλή; γέγονεν, τα δ'έκ της
συμβουλεύω
ό δημιουργός (του δημιουργού) : Περικλέουξ, άλλ'ουκ εκ των δημιουργών.»
ό τέχνην τινά ποιων
<ο δε Δικαιόπολιξ, «λέγεται ταϋτα,» 180

έφη, «ω άδελφε, περί Θεμιστοκλέους·

Περικλέους δε και αυτος ηκουον οτε

συνεβούλευεν ήμϊν περί του δια μέσου

τείχους.»

«<ΟρζΧς ούν,» έφη ό άδελφόξ, «δτι οί 185

ρήτορέξ είσιν οί συμβουλεύοντες και οί

νϊκώντεξ τας γνώμαξ και περί τούτων των

πραγμάτων;»

<ο δε Δικαιόπολιξ- «Ταύτα δε θαυμάζω.

δαιμόνιοξ, -α, -ον = θεϊο; Δαιμονία γάρ τις έμοιγε καταφαίνεται 190
κατα - φαί νομαι
τέχνη.»

Ό δε άδελφόξ λαβών τον Δικαιόπολιν

και δείξω; αυτώ οίκίαν τι να ου πολυ

άπέχουσαν, «δεύρο νυν άπόβλεπε,» έφη:

«όρά; την θύραν εκείνην η νυν ανοίγεται 195

υπό δούλου τινόξ;»

<ο δε Δικαιόπολις άποκρϊ νάμενοξ,

242
 Capitolo ΧΧΙΙΙ

«όρώ,» έφη «τί ούν έκεϊνό έστι ν, ω

άδελφε:»

200 Ό δε άδελφόξ: «Διδασκάλου τι νοτ;

εκεί νη εστίν ή οικία, ος, εάν τις άργυριον

διδώ, διδάσκει τε του; παίδαξ καλοί»;

λόγους ποιεϊν και πολλού; μαθήμασι

παιδεύει αύτούξ. 'Υπ'αύτοϋ δε μάλιστα

205 οί παϊδεξ ώφελοϋνται. ~Ήλθε γαρ εκ των

Άβδήρων, έ τιμάτο δε και έκεϊ υπό

πάντων. Πολλοί δε και Άθηναίων παϊδεξ

νυν προς αυτον πέμπονται ύπο των

πατέρων ώς μαθησόμενοι.»

210 «τι δέ;» ό Δικαιόπολις υπολαβών έφη.

«Ορώ γαρ δτι πολυν ήδη χρόνον λέγειν

τι βούλει, ου λέγων.»

Ό δε άδελφόξ, «ϊσωξ,» έφη, «τυγχάνει

ό Φίλιππος μαθητή; εκείνου του διδασ­

215 κάλου βουλόμενος γενέσθαι, ώς έγώ

αισθάνομαι, άλλ'ϊσωτ; αίσχύνεται αί-

τεϊσθαι παρά σου την έξουσίαν του ή εξουσία (της έξουσίαξ)

< έξεστι

243
CapitoIo ΧΧΙΙΙ

φιλο - μαθήξ, - ές : ακούειν αυτόν. Φιλομαθη; δέ έστιν ό

ας μανθάνει ν φιλεϊ
πολυ-μαθής, -ές : παϊ;: και φιλομαθή; ων πολυμαθή; γενή-
ας πολλά μανθάνει, σοφός
σεται.» 220

Ό δε Δικαιόπολις, «άργύριον δέ,» έφη,

«ουκ έχω, ϊνα τφ διδασκάλω διδώ.»

«Μη περί τούτου φρόντιζε, ω φιλε,» έφη

ό, άδελφόι;: «και γαρ οί έμοι παϊδεξ εις

έκεϊνο το διδασκαλείον φοιτώσιν' και 225

άσμενοξ έ γώ το άργ υρι.ον δώσω τώ

διδάσκω (+ αCC.) < διδασκάλφ ϊνα διδάσκη και τον Φίλιπ­

διδάσκαλοι; (Η μανθάνω)
πον.»

\<0 δε Δικαιόπολιξ μεγάλην χάριν έχων,

«ω φίλ τατ' άνδρών,» έφη, «άει εύφρων 230

φαίνη ων έμοι και τφ υίώ μου. Πώ; χάρι ν

σοι άποδοϋναι δυνήσομαι:» Και ταϋτ'

είπών τον άδελφόν ήσπάσατο.

244
Enchiridion Capitolo ΧΧΙΙΙ

Enchiridion

Έν φ ή 'Αττική έτέμνετο, mentre Ι 'Attica veni-

να devastata, Diceopoli cra solito andarc ogni gior-
τιο dal fratello per commentare ί fatti della guerra;
«και ό έμό; κλήροι; κατά το είκόξ νυν τέμνεται»,
«anche ίΙ mio podere probabiImente ora e devasta-
to,» dice aff1itto. Ροί ροτό ίl discorso cade sull'abili-
ta retorica di Pericle e sulla necessita d'esser buoni
oratori per riuscire ίη po1itica; e ί1 fratcllo mostra a
Βίοεόροίί una casa, la cui porta eaperta da uno schia-
νο: «Όρ(iς τήν θύραν εκείνην, 11 νυν ανοίΥεται
υπό δούλου τι νόξ;» Ε la casa d'un maestro;
«ϋπ'αυτοϋ δε μάλιστα οί παϊδεξ ωφελουνται.»
Quelle che abbiamo scritto ίη corsivo son voci
verbali mediopassive, qui usate come passive.

Infatti, come gia sapete, ne1 presentc e neII' ίιιι­ La fonna passiva:
perfetto dei verbi transitivi le stesse voci, dette per- il presentc c l'iInperfetto

οίό mediopassive, possono essere adoperate sia come

medie sia come passive; l' ambiguita e norma1mente
risolta da1 contesto. Osservate queste a1tre frasi, pre-
se dalle 1etture di questo capitolo, chc contengono
delle voci verbali passive: ΛέΥεται δε δτι γνώμη
τοιάδε ό 'Αρχίδαμοτ; έμεινε = Si dice ροί che
Archidamo rimase per una ragione di questo gcncrc;
Οί 'Αθηναίοι την γην ου περιόψονται τεμ νομένην
= G1i ateniesi ηοιι tollereranno che la Ιοτο terra sia
(venga) devastata; ου περιόψονται τα σφέτερα
διαφθειρόμενα = Essi τιοα toIIereranno che le Ιοτο
ρτορτίοιέ vengan distrutte.
La persona da cui e compiuta l'azionc significata
da1 verbo passivo (complemento d'agente) eροιίορίύ
espressacon ύπόe ilgenitivo: Ή γη ύπο των πολεμίων
τέμνεται = La regione edcvastata dai nelnici.

Quando una preposizione e premcssa, οοτυο CambiaIncnti di fonna

dei prcverbi nci vcrbi coιnposti
pl'everbio, a un verbo semp1ice, fonnandosi cosi un
verbo composto, nell'jncontro tra ί1 preveIbio e ί1
verbo semp1ice avvengono spesso dei mutalnenti
fonetici (e di conseguenza grafici). Ιη particolare:

245
CapitoIo ΧΧΙΙΙ Ellchiridioll

- ν + consonante a) La nαsαle ν avanti a una consonante lαbiαle

(π, β, ψ, ο anche ψ, οίοό /28, ο μ) diventa, assiInilan-
-ν + Π-, β-, φ-, ψ-, μ- > -μ-: dosi a essa, μ (nαsαle lαbiαle): εΥ - + lΙίπτω >
εμπίπτω
έμπίπτω (confrontatc tra loro εΥέπεσον e έμπεσών),
συΥ - + mέρω > συμφέρω, εΥ - + μένω > έμμένω; un
-ν + Κ-, γ-, χ-, ξ- > -γ-: ν davanti a una velal'e (κ, γ, χ, ο anche ξ, οίοό !s.s)
έγκαλέω
diventa ιυι γ (che si pronunzia οοπιο 1'11 di pα!1Ca ο
fungo, nasale velal"e): εΥ- + .καλέω > εικαλέω (pro-
nunzia enk-), συΥ - + ιράψω > συγγράφω (pronun-
-ν + λ- > -λλ-, -ν + ρ- >
-ρρ-: zia siίng- ); infine, υιι ν davanti a ιυι λ ο a ιυι Ρ s' as-
συλλέγω
siInila ιοιείαιεαιε (ίιι lίngua povera, diventa uguale)
t
alla consonante che scgue: συΥ- + λέγω> συλλέγω,
συΥ- + Ωήγνυμι > συρρήγνϋμι.
Elisione della vocale finale: b) Nelle preposizioni che finiscono per vocale,
ανέρχομαι
eccettuate ρετό πρό e περί, quella vocale avanti a
un'altra vocale s'elide (cadc): αν~- + ~ρχoμαι >
ανέρχομαι, άΠΩ - + ~ρχoμαι > απέρχομαι, έπι- +
Eccezioni: πρό e περί ~ρχoμαι > επέρχομαι; lna προέρχομαι e περιέρχομαι.
-π + '- > -φ-: άφορμάω c) Ι preverbi tefIninanti per vocale che entrano
-τ + '- > -θ-: καθοράω
ίη οωυροείείοηε con verbi che principiano pcr vo-
cale aspirata (οίοέ collo spirito aspro), dopo
l' elisione della vocalc finale secondo ίΙ punto prece-
dente, aspirano la consonante che resta alla fine se
questa C un π ο un τ: ossia, ίl π diventa ψ (labiale
aspirata) c ίl τ θ (dentale aspirata): αl1(Ο)- + Qρμάω
> άφορμάω, εl1(Ι)- + ϊστημι > εmίστημι, και(α)- +
Qράω > καθοράω, μει(α)- + Ιημι > με~ίημι, ανι(ι)­
+ ϊστημι > άνθιστημι, ύl1(Ο)- + αίρέω > υφαιρέω.

Gia nel ρτίυιο νοίιιυιε di qucsto corso avcte tro-

vato alcuni vcrbi che reggono Ι' αccιιS'αtίvο coll 'in.fi-
nito: φημι, νομίζω ο altri. ConsidcriaIno ora con ρίι;
attenzione quest' argOlnento.

L'infinito nel discorso indirctto Invccc di ότι ο ώς, «che», coll 'indicativo, si tro-
va spesso, nel discorso indirctto, Ι' i11fi11itO: Ό
νεανίας μοι εφη τφ γέροντι βοηθήσει v = Il
giovinetto ωί disse che avrebbe aiLltato ίΙ vecchio. Il
tetnpo dell 'jnfinito e, praticaInentc, 10 stesso che
s'avcva (ο s'avrebbe), perlopiu nel modo indicati-
νο, nel discorso dirctto: cosi, nel nostro esetnpio le

246
Ellchiridioll CapitoIo ΧΧΙΙΙ

parole del giovinetto sarebbero: «Τφ γέροντι

βοηθήσω» , «Aiutero ίΙ vccchio».
S 'usa sempre l' infinito col verbo φημι, «dico»
(imperfetto έφην), Con λέγω, «dico», s'usan tutt'e
due le costruzioni; είπον, «dissi», regge di nonna
ότι ο ώς coll 'jndicativo. La costruzione coll 'jnfini-
to e propria anche d'altri verbi, e ίn particolare di
quelli di pel15;αre e di c.,-edel-e: per οεοπιρίο, Ό
Περικλή; έπίστευεν όρθώι; ΥΙΥνώσκεινπερί του
μη έπεξιέναι = Pericle era convinto d'ανer ragione
riguardo al τιοιι uscire (all' attacco).
11 soggetto della subordinata s' esprimc di noπna ACClisativo coll'infinito
ίη accusativo (costruzionc dcll' αccusαtίνο coll 'ίηβ­
nito, comc ίτι latino): Αίτιον ένόμιζον αυτονειναι
πάντων ων έπασχον = Pensavano ch' egΙί fosse rc-
sponsabile di tutti ί mali che soffrivano (notate qui
che, come ίΙ soggetto αυτόν, e ίη accusativo anche
ίΙ nome del predicato αίτιον).
Sc perQ ίΙ soggetto della subordinata e10 stesso del- ΝοlnίnaΙίl'Οco]J'infinito
la reggente, esso va ίη nominativo, ma si sottintende, (stcsso soggctto dclla rcggcnte)

come nel pcnultimo dcgli csetnpi visti (Ό Περικλή; 11 soggetto ίη nOΙl1inativo si

έπίστευεν όρθώ; γιγνώσκειν), ammenoche ηου sia sottintcndc sc υοτι e cnfatico
(αυτόξ)
ίΙ pronotne enfatico αυτόξ: Έπίστευεν αυτος μεν
όρθώ; γιγνώσκειν, έκείνους δε άμαρτάνειν = Era
convinto d' esser nel giusto lιιί, e che quellί invcce sba-
gliassero; Οί 'Αχαρνή; ώοντο αυτοi μέγιστον μέρος
ειναι των Άθηναίων = Gli acamesi pensavano d' es-
ser loro la ρίΙΙ gran parte degli ateniesi.
Anche la negazione e la stessa che sarebbe nel La negazione e 1astessa
discorso diretto: "Ωιετο τον πατέρα ου παρεϊναι de1 discorso dirctto

= Pensava che suo padre τιοα fosse presente (di-

scorso diretto: Ό πατήρ ου πάρεστιν); ουκ έφη
βοηθήσειν = Disse che ηοιι avrebbc aiutato (si [ί­
Πιιιό d'aiutare; discorso diretto: ου βοηθήσω).
Notate l'ultimo esempio: la negazione si trova da- ουκ εφη ... = «dissc cl1e non...»
vanti al vcrbo di dire, ma si riferiscc ίη realta alIa
subordinata: «ηοη dissc chc ...» = «disse che non...».
Ι verbi di sperare, p,-omette,-e c mίηαc'cίαre, c le verbi di sfJCJ"(/I"C, fJInIncftCl"C,
IIliIlClCCiaI'C: μ ή + infinito
espressioni d'ugual significato, reggono spcsso l'ίη­
finito col μή: Οί πολιται ηλπιζον τους πολεμίους
τη πόλει μη προσβαλειν = Ι cittadini speravano

247
Capitolo ΧΧΙΙΙ Enchiridion

che ί nemici ηΟΩ avrebbero attaccato la οίιτέ; Οί

'Αθηναίοι έλπίδα τινά είχον αυτού; μη ές το
έγγυτέρω προϊέναι = G1i ateniesi avevan qualche
speranza ch' essi ηΟΩ si sarcbbero avvicinati oltre.

Il participio nel discorso indiretto Ι verbi di sapere, νedeι'e e sentire reggono

verbi di sapae, vedae, .'ienfιΊ'c: l'accusatίνο (dc1 soggetto) col participio: Είδον τον
accusativo col participio στρατονεξήκοντα σταδίους τή; πόλεως απέχοντα
= Videro che Ι' esercito cra a scssanta stadi di distanza
dalla οίιιέ: Περικλή; όρων αυτους προ; το παρόν
ΟQΥιζομένους και ου τα άριστα φρονουντας,
έκκλησίαν ουκ έποίει = Peric1c, vedendo ch' essi
pcr ί1 πιουιετιιο el-ano adirati e non Ρensaνanο per ίΙ
meg1io, ηΟΩ convocava l'assemblea.
sogg. uguale alla reggente: Come col1'infinito, ίl soggetto dclla subordinata,
nom., sottinteso se ηοιι e
ίη
enfatico (αυτόξ)
quand' e 10 stcsso dclla reggente, e ίτι nominativo, e
ugualmentc ίl participio; ίl soggetto ροτό si sottin-
tendc, tranne quand'c cnfatico (αυτόξ): Έπίστανται
είτ; μέγιστον κίνδϋνον καταστάντες = Essi sanno
d 'essersilnessi ίτι υη grandissimo pericolo; οίδα αυτος
μεν όρθώ; ΥΙΥνώσκων, εκείνους δε άμαρτάνοντας
= So che ίο ho ragione e 101'0 sbagliano. Anche pcr
Ι 'uso dei tempi e delle negazioni valgono lc stessc
osservazioni gia fattc riguardo alla costruzione co1-
l'infinito. Nello specchietto che segue trovate spie-
gato ίτι quali casi s'usi ίΙ costrutto coll 'jnfinito e ίn
qua1i quello col participio.
Doρo si trova di regola
φημι l'jnf.
είπον δτι, ώς
λέγω e altri verbi di dire, }'jnf. ο ότι, ώς

per es. άποκρίνομαι

ί verbi di pensare c di crcdere I'jnf. (solo occasionalmente ότι, ώς)
ί verbi di sperare, ρτοηιειιετο e minacciare l'jnf. (negazione μή)
ί verbi di sapere ίl participio, ο δτι, ώς
ί vcrbi di percezionc (di sentire, di vedcre ίl part. ο, nel caso d'una percezionc
ecc.) intcllcttuale, δτι, ώς

Il verbo φημι, ((dico» Fin dai primi capitoli di questo corso avcte tro-
vato dcllc voci, COlne φησι(ν), φασι(ν), εφη, chc
appartengono a υη altro verbo molto comunc della
\ ΙΙ conιugazlOne: φημι, «dIco».

248
E1lchiridio1l CapitoIo ΧΧΙΙΙ

Esso si coniuga sulla base d'un tema νerba1e a1- tema alternante: φ]]-/φg­

ternante: g"αdo lungo φΏ-, grαdo breve φg-. Il gra- Presellte

l1ldicαtivo COllgiU1ltivo
do 1ungo e νisibi1e solo ne1 singolare dell 'indicatiνo φη-μι φώ « *φή-ω)
(presente e imperfetto), mentre nel congiuntiνo Ι' -η­ ~ φΤις
φη-σιϊν) φΤι
si contrae colle terminazioni (*φή-ω > φώ, *φή-ης φα-μεν φώμεν
> φης ecc.; είοοίιέ, praticamente, s'aggiungono a1 φα-τε φήτε
φασι(ν) φώσιιν)
φ- le solite uscite, e l'accento e sempre circonflesso); « "φα-ντιίνί)
tutte le a1tre νoci deriνano dal grado breve. Notate Inιperαtivo
φα-θ] φά-τε
Ψής, φασιϊν) e le desinenze di φα-θί e ε-φη-σθα;
I1ljί1lito Pαrticipio
ricordate ροί che, come ίη είμι, sono enc1itiche tutte φά-ναι φάς, φάσα, φάν
1e νoci dell 'jndicatiνo presente, tranne la ΙΙ singola- (gcn. φά- ντ-ος,
ecc.)
re. 11 futuro e I'aoristo sono regolari: φήσω, έφησα, lmperfeno
ma rari (s'usan di solito έρώ e είπον). έ-φη-ν
ε-φη-σθα ο έ-φη «;
εφη
Considerate questo ρετίοιίο, che avete letto a ρ. 235: έ-φα-μεν
έ-φα-τε
Τον Περικλέα εν όργή είχον, και εκείνων ων έ.-φα-σαν
παρήνεσε πρότερον έμέμνηντο ουδέν, αϊτιόν τε
L'attrazione del pronome relativo
ένόμιζον αυτόν είναι πάντων ων έπασχον = Era- nel caso del suo antecedente
τιο adirati con Pericle, e delle cose che aνeνa consi-
gliato dianzi (dei suoi consigli di prima) υοη si
ricordaνan per nulla, e ritenevano ch' egli fosse co1-
peνo1e di tutti i mali che pativano (di tutte 1c loro
sofferenze). Ci aspetteremmo che ί relatiνi fossero qui εκείνων ων= εκείνων α
πάντων ων= πάντων α
ίη accusatiνo (α), secondo la funzione 10gicache adcm-
ρίοιιο nelle frasi a cui appartcngono; essi sono inνecc
ίτι genitiνo (ων), perche sono stati attratti nel caso dei
Ιοτο antecedenti (εκείνων, πάντων). Un'attrazione di
questo genere e frequente, anche se τιοη obbligatoria,
quando: Ι) ίl relativo doνrebb'esscre altrimenti ίη
accusatiνo; 2) l'antecedente e ίη genitiνo ο ίη datiνo.
Spesso ροί ί1 re1atiνo attratto precede ίl suo ante- συν nεχει δυνάμει
= συν rfj δυνάμει ην εχει
cedente (ch'e dunque tale so10 logicamente): «Ό
Περικλης πορεύσεται συν πεχει δυνάμει» (= συν
Ίfι δυνάμει ijvlπεχει), «Peric1e marcenl colle truppe
che ha,» dice a Diceopoli ίl fratello; come vedete da
quest'esempio, ίn ta1i casi l'articolo e omesso.
Nei casi ίn cui ίl re1atiνo e attratto, ίl suo antece- επαι νω σε εφ 'ο[ς λέγεις
dente e spesso omesso se e υη dimostrativo: per esem- = ε. σε επί τούτοις aλέγεις

ρίο, Έπαινω σε εφΌίς λέγεις, «Τί 10do per 1e cose

che dici», e una costruzione ρίυ normale chc ...επι
τούτοις α λέγεις, coll' antecedente espresso.

249
 Capitolo ΧΧΙΙΙ Ι verbi greci

Ι verbi greci

Temi verbali ίη -~:

αϊρω, l!pro, ήρα (.&:ρω, gpov, gpat, .&:ρας), ήρκα, ήρμαι, ήρθην, «sollevo; (in-
transitivo) parto»
διαφθείρω(Ι v. altemante φθ~ρ-/φθQρ-/φθgρ-),διαφθερώ, διέφθειρα, διέφθαρκα
e διέφθορα, διέφθαρμαι, διεφθάρην, «distruggo, tnando ίn rovina»
εγείρω (ι v. alternante Erw.-/EYQQ-/EYQ-), έγερώ, ηγειρα, έγρήγορα, έγήγερμαι,
ήγέρθην, «sveglio; (nel medio e nel passivo, intransitivo) mi sveglio»

t
Verbi della ΠΙ classe col Sl~fJiSSO -αν-:

αυξάνω (temi verbali: αύξ-, αυξη-), αυξήσω, ηύξησα, ηύξηκα, ηύξημαι,

ηυξήθην, «aumento»

Coll 'injisso nasale:

λαμβάνω (temi verbali: λαβ-, ληβ-), λήψομαι, έλαβον, εϊληφα, εϊλημμαι,

έλήφθην, <φrendο; (medio) afferro (+ gen.)>>
μανθάνω (tenιi verbali: μαθ-, μαθη-), μαθήσομαι, έμαθον, μεμάθηκα, «imparo»

11 greco nell'italiano

Movendo da parole g,~eche che cοnω;cete, dite ίl sign~ficato delle parole se-
guenti:
1) politica
2) demagogo
3) retorica
4) monarchia
5) oligarchia
6) tirannide
7) autonomia
8) misoneismo.

Che cos'e dunque, p,'opriamente, Ζα politica?

Confrontate con demagogo pedagogo: che sίgnψcα quest 'ultima ρω'οΖα, e con
quale altra voce greca e composta?
Nell 'uso oggi pίiι COlnune, le parole retorica e tirannide hanno subito ιιη ce,'to
slittamento di sign~ficato rispetto alle loro origini greche: quale?
Qual e, e che etimologia ha, ίl contrario d 'autonomia?

250
Esercizi Capitolo ΧΧΙΙΙ

Osserνate Inonarchia e oligarchia, ('οΙ ch: IA(flettendo sztll 'etimologia di qlleste

parole, che conclusione ne potete trαιAre rigzιαrdo alle cOrlAispondenze, nei
grecislni della nostra lingua, tl-a lettere glAeclle e lettere italiane? SapIAeste
troνar qualche altro esenιpio della stessa cOlTispondenza?
Che cosa potete οsse/Ύαre sztll 'accentazione di Inonarchia, d 'oligarchia e del-
le moltissime altre pαιAole italiane ίη -ia?

Esercizio 23α
Leggete α νoce alta e traducete:
1. Οί όπλϊται ώς ες μάχην υπό του στρατηγού έτάσσοντο.
2. Ό παϊ; υπό του ταύρου διωκόμενοι; βοή μεγίστη έχρήτο.
3. Οί αυτουργοί έφοβοϋντο μη οί αγροί υπό των πολεμίων τέμνωνται.
4. Αί γυναϊκεξ έπί τη άμάξη φερόμεναι ταχέως ες το Ιερόν έκομίζοντο.
5. Οί εν εκείνη τη μάχη μαχεσάμενοι αίει υπό του δήμου έτϊμώντο.
6. Ουδείξ κίνδϋνός έστι μη νϊκώμεθα υπό των πολεμίων καίπερ
τοσούτων Όντων.
7. Λέγεται δτι οργίζονται οί πολϊται όρώντεξ τα σφέτερα διαφθειρόμενα.
8. Ές το άστυ σπεύδωμεν δπωξ μη υπό των έσβαλλόντων βλαπτώμεθα.
9. 'Αμ'ήρι άρχομένω αίει ήλαυνετο τα πρόβατα πρόξ τα Όρη.
10. "Οστ«; αν έξω των τειχών λαμβάνηται εν μεγίστφ κι νδϋνω έσται.

Esercizio 23b
Traducete ίη gl'"eco:
1. Quando si fa sera (!), ί bovi sono spinti verso casa dal contadino.
2. Gli uomini inseguiti da quel cane a stento riuscirono a rifugiarsi (= si
rifugiarono) nella casa.
3. Le pecore, inseguite da quei ragazzi, si spaventarono (= si misero ίn timore).
4. Ηο paura che saremo sconfitti dai nemici.
5. Tutti quelli che combattono (!) coraggiosamente per la patria son onorati
dal ροροlο.

Esercizio 23c
Traducete queste coppie di/rasi:
1. Ό αγγελος έφη του; πρέσβεις ήδη άφικέσθαι ες τας πύλας.
Il vecchio disse (= diceva) che ίl ragazzo era gia tornato a casa.
2. Οί νεανίαι νομίζουσι του; πολεμίους ραδίω; νικήσει ν.
Pensiamo che prenderemo facilmente la οίιιέ.
3. Οί παϊδεξ ουκ έφασαν τον πατέρα εν τη αγορά ίδεϊν.
Ι forestieri negarono (!) d'aver trovato ίΙ denaro.
4. 'Ορώ 'όμας πολλά και κακά πάσχοντας.
Vediamo ch'essi sbagliano.

251
 Capitolo ΧΧΙΙΙ Esercizi

5. Χειμώνοξ γιγνομένου οί ναϋται έγνωσαν μόλις ες τον λιμένα

άφιξόμενοι.
Le donne capirono (usαte ΥΙΥνώσκω) che si sarebbero messe ίη ιιτι grave
pericolo.
6. Ή παρθένος ώετο την μητέρα πρόι; τη κρήνη δψεσθαι.
Il pastore pensava che avrebbe trovato ίl
cane vicino al fiume.
7. οι δούλοι ήλπιζον τον δεσπότην σφίσι (= con lοrο) μη όργιεϊσθαι.
Νοί speriamo che ίl cane ηοτι fan1 del male alle pecore.
8. Αί γυναϊκεξ ήπίσταντο ουδένα σϊτον εν τφ οίκω σφίσιν (= per Ιοτο)
υπάρχοντα.
Ι contadini sapevano che,non c'era (usαte ύπάρχω) per Ιοτο nessun'abita-
zione nella citta.
9. Οί 'Αθηναίοι ώοντο του; έχθρου; σφίσιν έπιβουλευειν,
Pensavamo che 10 straniero οί stesse conducendo al tempio.
10. Ή γυνή έπίστευεν αυτή μεν όρθώξ γιγνώσκειν, τον δε άνδρα
άμαρτάνειν.
Ognuno pensava d'essere al sicuro (ιιsαte ασφαλής) Ιιιί e che fossero ίη
pericolo gli altri.

Esercizio 23d
Leggete α voce αΙΙα e trαducete le.f;-αsi seguenti.
Per ogni relαtivo attratto, dite lα.formα che αvrebbe avuto se ηοη ci.fosse stαta
l'attrazione, e dite anche la.formα eventuαlmente omessα del dimostrativo.
1. Μη πιστεύωμεν τοκ; πρέσβεσιν οίς έπεμψαν οί Λακεδαιμόνιοι.
2. "Αξιοι έστε, ίΟ άνδρεξ, τή; έλευθερία; ης κέκτησθε (= avete conquistato).
3. Δει 'όμας άφ'ών ϊστε (= sapete) αυτοί τα πράγματα κρϊναι (= giudicare).
4. Ό στρατηγό; άφίκετο άγων από των πόλεων ων έπεισε στρατιάν,
5. Άμαθέστατοί (= ί ρίύ ignoranti) έστε ων έγώ οίδα Έλλήνων.

Leggete questo brαno (trαtto, con adαttamenti, da Tucidide, 11. 65), ροί ri-
spondete αlle domαnde.
La peste minαva ίl morαle degli αteniesi, cl1e davαno lα colpα delle loro so.fJe-
renze α Pericle e n1Gndαvαno α Spαι-tα αmbαscerie per lα pace. Pericle .fece
allora un discorso per cercαr di risollevαre gli spiriti.
Tucidide riαssume ροί ί risultαti positivi del governo di Pericle.

Ο ΠΕΡΙΚΛΗΣ
Τοιαύτα ό Περικλή; λέγων έπειράτο του; Άθηναίους τή; ες αυτόν
οργης παραλύειν. Οί δε δημοσία μεν τοϊτ; λόγοις έπείθοντο και ούτε
προ; του; Λακεδαιμονίουξ πρέσβεις έτι έπεμπον ες τε τον πόλεμον μάλλον
ώρμηντο, ίδία δε του; παθήμασι ν ελϋποϋντο. ου μέντοι πρότερόν γε

252
Esercizi CapitoIo ΧΧΙΙΙ

επαύσαντο εν όργή έχοντεξ αυτόν πριν έζημίωσαν χρήμασιν. 'Ύστερον

δε ου πολλώ αύθυ; στρατηγόν αυτόν εϊλοντο και πάντα τα πράγματα
επέτρεψαν.

[έτ; (+ acc.) nei confronti di, contro di παρα-λύω libero (+ gen., «da») ούτε
(qui) = ου ώρμ ηντο (piucchepperf paSS. di ορμάω) erano stati eccitati, erano
entusiasti πρίν finche non εϊλοντο scelsero]

1. Che οετοό di fare Pericle?

2. Che fecero allora gli ateniesi ίn pubblico?
3. Ε ίn privato?
4. Che fecero gli ateniesi a Pericle ίn ιια primo tempo?
5. Ε ροί?

'Όσον τε γαρ χρόνον προύστητή; πόλεως εν τη ειρήνη, μετρίως ηγείτο

και άσφαλώξ έφϋλαξεν αυτήν, και εγένετο έπ'έκείνου μεγίστη' επειδή
τε πόλεμος κατέστη, φαίνεται ό Περικλή; και εν τουτφ προγνου; την
δύναμιν αυτήξ. Έπεβίω δε δύο έτη και εξ μήναξ και έπειδή άπέθανεν,
έπί πλέον εγνώσθη ή πρόνοια αυτού ή ες τον πόλεμον.

per tutto ίl tempo che προύστη = προέστη, da προίστημι,

[δσον ... χρόνον
«sono α
capo di» (+ gen) μετρίως con moderazione επί + gen. αί tempi di
έπιβιόω sopravvivo ό μήν (ο μείς), μηνός mese έπί πλέον tantopίiι, ancor pίiι
εγνώσθη (aor. pass. di γιγνώσκω) fu riconosciuta ή πρόνοια previdenza]

6. Ιn che condizioni era Atene sotto Pericle nel periodo di pace?

7. Le ορίηίοιιί di Pericle si rivelaron vere allo scoppio della guerra?
8. Che cosa fu riconosciuto ancor di ρίυ dopo la sua morte?

Ό μεν γαρ έφη ήσυχάζοντάς τε και το ναυτικόν φυλάσσοντας και

αρχήν μη έπικτωμένουξ εν τφ πολέμφ μηδέ τη πόλει κινδϋνεύοντας
αύτουξ νικήσειν. Οί δε ταύτα πάντα ες το εναντίον έπραξαν και κατά
τας ίδία; φιλοτιμία; και ιδια κέρδη κακώι; έπολίτευσαν. Αίτιον δε ην
ΟΤΙ έκεϊνοξ δυνατόξ ων ουκ ήγετο υπό του δήμου μάλλον 11 αυτό; ήγε.
Έγί γνετό τε λόγω μεν δημοκρατία, έργω δε υπό του πρώτου άνδρόξ
αρχή.

[έπικτάομαι acquisto in pίiι κινδυνεύω metto in pericolo (+ dat.) ες το

εναντίον αl contrario, nel modo contrario ϊδιοτ, -α, -ον privato, personale ή
φιλοτιμία ambizione κακώξ πολιτευω seguo una cattiva politica το αίτιον
motivo, ragione]

253
 CapitoIo ΧΧΙΙΙ Esercizi

9. Secondo Pericle, gli ateniesi avrebbero dovuto far quattro cose per vincer
la guerra: quali?
1Ο. Gli ateniesi si comportarono nel modo auspicato da Pericle?
11. Ρετοίιέ gli ateniesi agiron cosi?
12. Quale fu ίΙΙοτο comportamento come cittadini?
13. Quali furono, secondo Tucidide, ί motivi del successo di Pericle come
capo politico?
14. Che cosa fu Atene sotto ίΙ govemo di Pericle, sempre sccondo Tucidide?

Esercizio 23e
Traducete in greco: ,
1. Quando Pericle mori, ί (suoi) successori (οί υστερον) τιοη guidavano ί
cittadini, ma eran guidati da Ιοτο.
2. Che ognuno, desiderando esser (ίΙ) primo, diceva: «Ιλετό ai cittadini tutto
quel che vorranno (!).»
3. Ma essi fecero molti errori, e mandarono la spedizione ίη Sicilia, speran-
do che avrebbero cosi compiaciuto (usate χαρίζομαι col dat.) ίΙ ροροίο.
4. Ma, quando sentirono che ί generali venivano sconfitti dai nemici, ηοιι
mandarono ιιιι aiuto (usate ή βοήθεια).
5. Ροίοίιό Ιοιιενευο gli υηί contro gli altri per la guida (usate ή προστασία)
del ροροlο, si convinsero a trascurar la guerra.

La formazione delle parole

Α ρ. 189 abbiamo visto che leJorme nominali e verbali possono essere analizza-
te, in principio, in tre elementi componenti: Ζα radice, ίl su/]isso e Ζα desinenza.
Tuttavia non e raro ίl caso che almeno uno di questi tre elementi manchi.
Movendo dal signίjicato delle parole che gid cοnο.ι;;cete, dite quello delle alo'e:

radici verbi sostantivi

γραφ­ γράφω ή γραφή
μαχ- μάχομαι ή μάχη.

***
Come sapete, Ζα radice presenta spesso l 'apofonia, ο alternanza vocalica: qui
di seguito ne trovate alcuni esempi.
Notate che Ι 'alternanza puo riguardare ίl suono Jondamentale delle vocali
(apofonia qualitativa) ο Ζα loro quantitd (apofonia quantitativa) ο tutt 'e due le
cose insieme.

254
Eserc;z; Capitolo ΧΧΙΙΙ

Nell 'αρο!οηία qualitativa, ίl caso pίiι tipico, come abbian10 gid osservato, e
quello dell 'alternal1za tra le vocali ε e ο; n10lte νοlte essa serνe, tra l'altro, α
opporre ί verbi αί SOStal1tivi.
Dίte ίΙ sίgnίjicαtο delle pGl'ole cJle seguono:

radici verbi sostantivi

λεγ-/λογ­ λέγω ό λόγος
τρεπ - /τροπ- τρέπω ό τρόπος.

Dίνen;e rαdίcί αΙtenιαl1tί (cίοe soggette ad αΡο!οnία) sί presentano al1che ίη

una tel2afornza, ίll αιί Ια vocale nιanca a.fJatto: per eseιnΡίο, γεν-/γον-/γν-.
Quί sotto trovate ΙΙI1 ραίο d' esemΡί.
Sί chίαnιαnο gradi apofonici le dίνersejοrnιe che Ια rαdίce (ο 1111 altro elemen-
(ο della ρω'οlα) prende ίη conseguenza dell 'αροΙοηίa: ίη Ραrtίcοlω-e, sί suol
parlare dί grado υοττοείο quando Ια vocale e ε (γεν-), dί grado forte quand'e
ο (γον-), dί grado zero quando Ια vocale ηοη c'e (γν-).

***
Per 10 stιιdίο del Ιessίcο greco, e 11101to ίnΖΡοrtαl1te ίnΖΡω-ω-e α rίcοn08cere
αlmeno ί suffissi ΡnΊΖcίΡαΙί e ιΊ 101'0 vαlore: νedίαnΙ0ne ίn8ίenιe αΙcunί tra ί pίiι
frequenti.

1) Dίte ίΙ 8ίgnίjicαtο delle pαrole che 8eguono, tenendo pre8ente che ί 8ujfi88ί
con CΖιί son formati ί 808tα11tίνί ίndίcαnο Ιa pel-80nα cJle cοnΖΡίe Ul1 'αΖίοηe
(nomina agentium):

8U.fJ. -τα- (nom. -της)

ποιέω ό ποιητής
κρίνω ό κριτή;
8U.fJ. -ευ- (nom. -ευς)
γράφω ό γραφεύς
rαd. γεν-/γον-/γν­ γί - γν - ο - μαι ό γον-εύ-ς
8U.fJ. -τηρ- (110n1. -τηρ) σώζω ό σωτήρ
rαd. δω -!δο - δί-δω-μι ό δο-τήρ
8uff - τρο - (nom. - τρος) ίάομαι ό Ιατρό;

255
 Capitolo ΧΧΙΙΙ Esercizi

2) Dite ίl signίjicαto delle pαrole che seguono, tenendo presente che ί su/]issi
con cui son formαti ί sostαntivi indicαno un 'αzione (nomina actionum):

su.fJ. -σι- (nom. -σις)

rαd. λ~ - /λΊJ. - λ;)ω ή λύσις
ποιέω ή ποίησις
κρίνω ή κρίσυ;
rαd. γεν-/γον-/γν­ γί-γν-ο-μαι γενικόξ, -ή, -όν
su.fJ. -μα- (nom. -μη) φημι ή φήμη
γιγνώσκω ή γνώμη.

t
3) Dite ίl signίjicαto delle seguenti pαrole, tenendo presente che ίl su.fJisso
- ματ -, con cui son formαti questi sostαntivi neutri (nominαtivo - μα), indicα
unα cosα, concretα ο αstrαttα, ch 'e ίl risultαto d 'un 'αzione (nomina rerum
actarum):

ποιέω το ποίημα
πράττω το πράγμα
γράφω το γράμμα.

256
CΊνίlΙiι CapitoIo ΧΧΙΙΙ

La prima fase della guerra del Peloponneso

(431-421 a. C.)

bbiatn o gia visto la successione ρίιο!ο 21 β. Ροίοίιό l' esercito di Sparta

A dei fatti che portarono allo scop-
ρίο della gueπa. Pericle era convinto
ch'essa fosse inevitabile e, pur rispet-
tando scrupolosamente ί tennini del-
la pace dei trent'anni, ποπ era dispo-
sto a fare alla Lega peloponnesiaca
nessuna concessione. Egli credeva fer-
mamente che, ίπ quella che sarebbe
stata una gueπa di 10goramento, Ate-
ne avrebbe vinto grazie alla sua mari-
na e alle sue ricchezze; e, se far la
gueπa si doveva, era meglio allora che
ροι.
La strategia di Periclc era chiara,
ed egli l' espose al ροροίο ίπ υπ famo-
so discorso, tramandatoci da Tucidide,
di cui avete letto qualche passo nel ca-
e dei suoi alleati era due volte ρίυ πυ­
meroso, e perdipiU ί suoi opliti erano
ί migliori di tutta la Grecia, gli ateniesi
ποπ si dovevano aπίschίare a dar bat-
taglia ίπ campo aperto; d'altra parte,
grazie alla sua flotta di trecento
triremi, con cui controllava ί mari, e
al suo impero (αρχή) Atene era ίπvuΙ­
nerabile. Gli ateniesi dovevano dun-
que abbandonar ΙΆttίca: «Υί dovete
decidere a abbandonar la vostra teπa
e le vostre case e a proteggere ίΙ mare
e la οίιιέ.» Nello stesso tempo Pericle
intendeva usar la flotta per far degli
sbarchi ίn territorio nemico, nel
Peloponneso; egli voleva cercar di τί­
cuperare ίΙ controllo di Megara e dei

Navi greche.

257
 CapitoIo ΧΧΙΙΙ CΊνίlΙiι

suoi porti e di εοιτοιιιετιετ la Grecia Ν ei cinque anni seguenti ίΙ princi-

nordoccidentale: ίη tal modo sperava pale teatro di guerra fu la Grccia
che υη blocco del golfo avrebbe fatto nordoccidentale. Tutt' e due gli schie-
cadere ai suoi piedi Corinto. ramenti avevano ίη questa zona degli
Νοα sapremo mai se questo piano alleati, a cui mandarono rinforzi pcr
strategico di Pericle, che si fondava aiutarli a ottenere ίΙ controllo degli
sulIa previsione d'una guerra di 10go- accessi al golfo di Corinto. Nel com-
ramento e mirava ad abbattere ίΙ mo- plesso nessuno prevalsc ίη maniera
rale dei nemici, avrebbe avuto succes- mo1to netta, tranne all'jntemo del gol-
so; ί suoi disegni furono infatti turba- fo, dove le brillanti vittorie dcll'am-
ti da fatti imprevisti, e speci~lmente miraglio atenicse F οrmίόne su una
dalIa ρόειο, che s' abbatte sulla οίιιέ nel flotta nemica di molto piU numerosa
430-429, e dai costi della guerra, che dettero ad Atene un'indiscutibile su-
si rivelarono molto ρίυ grandi di quel premazia (ν. ί cap. 29 e 30).
che aveva creduto Pericle, sicche nel Ne1425 avvenne un fatto che, no-
422 le pur enormi risorse finanziarie nostante fosse ίιι se di minore impor-
dello Stato eran gia affatto οεευτίιο. tanza, per poco ηΟΩ mise fine alla
La guerra durC> da1431 a1404, con
υτι'ίιιιοττυείοτιε dal 421 al 416. Con-
sidereremo ora solo le vicende della
prima fase del conflitto (431-421: la
cosiddetta guerra archidamea,
dall' Archidamo di cui parlercmo su-
bito).
Agl'inizi dell'estate deI4311'eser-
cito peloponnesiaco, sotto ίΙ coman-
do del re di Sparta Archidamo, invase
l'Attica e νί rimase per circa υη mese;
gli ateniesi, che s' erano ritirati fuori
delle mura, assisterono alla devasta-
zione della 10ro citta. Appena ί pelo-
ponnesiaci se ne furono andati, Pericle
guid6 l' armata contro Megara, che fu
a sua volta devastata. Intanto una flotta
di cento triremi ateniesi e altre navi
degli alleati fece ίΙ periplo del Pelo-
ponneso, sbarcando ίη diversi punti e
seminando distruzioni e rovine. Ιη
autunno l' armata di mare e quella di
terra insieme si diressero di ηυοvο υπ oplita.
contro Megara.

258
ι Civilta
guerra. Alcune navi d' Atene, che sta-
vano navigando lungo le coste del
Peloponneso, furon costrette dal cat-
ιίνο tempo ad approdare a ΡίΙο, ίn
Messenia; quando ροί ripartirono, Ia-
sciarono suI Iuogo υιι certo nuιnero
d 'uomini, coI οόπιρίιο di fortificare ίΙ
promontorio di ΡίΙο e di difenderIo
dagIi attacchi spartani, nell' attesa di
rinforzi. Quattrocentoνenti spartani
rimasero isolati nell'jsola di Sfacteria;
dopo ιιιιο scontro cogli ateniesi, ί
duecentonoνantadue sopravvissuti
s'aπeserο e Ιιιιοιι portati adAtene. Le
ειιιοτίτέ spartane, preoccupate di ria-
νere ί prigionieri e timorose delle con-
seguenze della presenza degli ateniesi
nel Peloponneso (di dove, tra Ι' altro,
essi avrebbero potuto eccitare a ribel-
larsi gl'iloti), mandarono un'ambasce-
ria per la pace. Sebbene le condizioni
fossero moIto νantaggiose per gIi
ateniesi, I'assemblea, consigIiata da
CΙeόηe, che dopo la morte di Pericle
era ora ίΙ poIitico ρίυ influente della
citta, rifiutD l' offerta.
L'anno dopo Ia fortuna cambiD. Il
generale spartano Brasida guidD per
via di terra υη piccolo reparto, attra-
verso la Grecia settentrionaIe, ίη
Tracia. La egli spinse alla ribellione
Ie citta della penisola CaIcidica, che
faceνan parte dell' impero ateniese, e
riusci a prendere Anfipoli, una citta
di grande importanza strategica sulle
rive del fiume Strimone. Tucidide, 10
storico, era υηο dei capi militari
ateniesi ίη questa zona; per ηοη esser
Capitolo ΧΧΙΙΙ
riuscito a salvare Anfipoli (giunse coI-
le sue navi ιτορρο tardi) egli dovette
esulare, e τιοτι tornD che vent' anni
dopo.
ΟΙί spartani erano ευοότε disposti
alla pace, e gli ateniesi erano stanchi
della gueπa; ad Atene Nicia guidava
un forte partito pacifista. Nel 423 fu
decisa una tregua annuale, coll'accor-
do che per tutto questo periodo sareb-
bero andati avanti ί negoziati per una
pace definitiva. ΑΙ termine della tre-
gua perD CIeone persuase Ι' assembIea
ad affidargli ίΙ comando d'una spedi-
zione per ricuperare Anfipoli; dopo
alcuni successi iniziaIi, egli fu attac-
cato da Brasida fuori delle mura della
οίιιέ, e nella battagIia tutt'e due ί duci
Ιιιτοιιο uccisi.
La morte di Brasida e Cleonc τί­
moveva ιιιιο dcgli ostacoIi principali
pcr ιαι accordo di pace, c nel 421 Ate-
ne e Sparta sottoscrissero la cosiddet-
ta pace dί Νίcία (dal nome del politi-
co che la negoziD per gli ateniesi).
Dopo dieci anni d'un conflitto duris-
simo, le due parti s'accordarono, ίη
sostanza, per tornare allo stαtii quD e
s'impegnarono a ηοη farsi guerra per
mezzo secolo. Ma era chiaro che la
pace ηοη sarebbe durata molto, giac-
che ί νeri problemi ch' erano stati la
causa del conf1itto, l' imperialismo
ateniese e ί timori ch' esso incuteva
agli spartani, ηοη erano stati risolti.
Otto anni dopo, la gueπa sarebbe τί­
cominciata, e si sarebbe conclusa col
disastro d' Atenc.
259
 Capitolo ΧΧΙΙΙ Lexicon

Lexicon

Verbi ό βουλευτής, ή τιμωρία,

έάω, έάσω, εϊασα, του βουλευτού της τιμωρία;
εϊακα, εϊαμαι, ό δημιουργόξ, το φρούριον,
είάθην του δημιουργού του φρουρίου
καθέζομαι, καθεδοϋμαι ό δήμοξ, του δήμου ό χώροξ, του χώρου
τάττω, τάξω, έταξα, ί! deIno
τέταχα, τέταγμαι, το δικαστήριον, Aggettivi
έτάχθην του δικαστηρίου άνασχετόξ, άνασχετόν
τέμνω, τεμώ, έτεμον, ό δικαστήξ, δαιμόνιος, δαιμονια,
τέτμηκα , του δικαστού δαιμόνιον
ό έκκλησιαστήξ, έμφανήξ, έμφανέξ
άνερεθίζομαι του έκκλ ησιαστοϋ επιτήδειος, επιτηδεία,
άπο- κρύπτω (+ doppio ή εξουσία, της έξουσίαξ έπιτήδειον
αCC.) ή επιστήμη, πιθανός, πιθανή,
δl1όω της επιστήμη; πιθανόν
δια-λύω ή έσβολή, της έσβολης πολιτικόξ, πολιτική,
διδάσκω (+ doppio acc.) ή ιδέα, της ίδέα; πολιτικόν
έγ - καλέω (+ doppio αcc.) ή κατασκευή, πολυμαθής, πολυμαθές
εμ-μένω της κατασκευή; φιλομαθής, φιλομαθές
εν-άγω τα μεθόρια,
εν-δια-τρίβω των μεθορίων Numerali
ένστρατοπεδευω ή μηχανή, τή; μηχανή; έξήκοντα
εξ - αμαρτάνω ή πείρα, τή; πείρα; τρισ-χίλιοι,
έπ-εξ-έρχομαι (+ dat.) ή προσβολή, τρισχίλιαι,
έπικηρϋκευομαι της προσβολ ης τρισχίλια
ζημιόω ή πρόφασιξ,
κακίζω της προφάσεως Avverbi
κ:ατα - φαίνομαι το στάδιον, του σταδίου, αλλως
πείθω (+ doppio αcc.) plur. τα στάδια άπροσδοκήτωξ
περι-οράω e οί στάδιοι ηπερ
προ-έρχομαι ό σύλλογος,
τειχίζω του συλλόγου Locuzioni
ή συμβουλή, εν τώ έμφανεϊ
Sostantivi της συμβουλή; μέχρι ου
ό άνεψιόξ, του ανεψιού ή σύστασις, πεϊραν ποιέομαι
το βουλευτήριον, της συστάσεως
του βουλευτηρίου

260
 CapitoIo χχιν

Έν διδασκάλων­
έπ'άριστερά μεν ό παϊι;
κιθαρίζειν διδάσκεται υπό
κιθαριστοϋ: έπί δε δεξιά
κάθηται ό παιδαγωγόξ
μεταξύ δε ό γραμματιστή;
τα γράμματα διδάσκει.

εν διδασκάλων σίκί(Χ
κιθαρίζω
ό κιθαριστή; (του κιθαριστοϋ)
ό γραμματιστής
(του γραμματιστού)
ό παιδαγωγός
(του παιδαγωγού)
« παϊ; + άγω)
ΕΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΩΝ (α)

Μέχρι μεν ου οϊ τε Πελοποννήσιοι εν

τη 'Αττική έμεναν και οί 'Αθηναίοι

έπολιορκοϋντο, ό Φίλιππος καθ'ήμέραν

ήγετο υπό των ανεψιών εις διδασκάλων.

5 Τά τ'ούν γράμματα έδιδάσκετο υπό του

γραμματιστοϋ και υπό του κιθαριστοϋ

την μουσικήν: έφοί τα δε και εις του ή μουσική (της μουσικήξ)

= ή μουσι κή τέχνη
παιδοτρίβου δπως την γυμ ναστι κ ην
μελετάω : ποιώ τι πολλάκιξ,
μελετά, 'Επεί δ'ήγγέλθη δτι οί Πελοπον- ϊνα έμπειροι; γίγνωμαι
ήγγέλθη < αγγέλλω
ήγγέλθη : οί άγγελοι ήγγειλαν

ή γυμ ναστι κή (τή; γυμ ναστι κης)

ό κιθαριστή; ό παιδοτρίβης
(του κιθαριστοϋ) (του παιδοτρίβου)

261
Capitolo χχιν

νήσιοι άπήλθον, άπαντεξ οί αυτουργοί 10

φόβου λελυμένοι εις του; άγρουξ έπαν­

ήσαν. Ό μεν ούν Δικαιόπολις τήν τε γυ­

ναϊκα και του; παίδαξ έμελλεν οίκαδε

κομιεϊν, ό δε άδελφοξ ήρετο αυτόν ει

έθέλει τον Φίλιππον παρ'έαυτώ λείπειν 15

ϊ νρ' μη παύηται παιδευόμενος. Ό μεν ούν

Δικαιόπολιξ ταύτα άσμενοι; δεξάμενος

και τον υίόν τφ άδε λφφ έ πι τρέψαξ

κατα-λειφθείξ, -εϊσα, -έν < έπορευετο, ό δε Φίλιππος καταλειφθείξ

κατα-λείπω
ό Φ. καταλειφθείξ ύπσ τού έτι πλέονα έπαιδευετο, 20
Δικαιοπόλιδος έπαίδευτο :
ό Δ. κατέλιπε τον Φ .: ό δε Φ.
έπαίδευτο
Όποία δ'ήν αύτη ή παίδευσις δύναταί

ό διάλογος (του διαλόγου) < τις γιγνώσκειν διάλογόν τινα του Πλάτω­
διαλέγομαι
ό Πλάτων (του Πλάτωνος) : νος σκοπών, εν φ σοφιστής τις, Πρωταγό­
ό των Έλλήνων σοφώτατος, ος
μετά τον πόλεμον τον προ; ρω; ονόματι, ένδείκνυσθαι πειράται δτι
του; Λακεδαιμονίουξ ήκμασε:
πολλοί»; δε εγραψε διαλόγους διδακτόν έστιν ή αρετή. Ό γαρ Πρωταγό - 25
ό Πρωταγόρα;
(του Πρωταγόρου) ρας λέγει δτι άπαντεξ οί τεκόντες τουτο
διδακτόξ, -ή, -όν :
ος διδάσκεσθαι δύναται περί πλείστου ποιούνται, δπως αγαθοί
περί πολλού ποιούμαι :
μέγα και άξιόν τι είναι νομίζω γενήσονται οί παϊδεξ.

λελυμένοι liberati

262
 Capitoio χχιν

«Εκ παίδων σμικρών,» φησίν, «άρξά­ σμϊκρόξ, -<1, -όν = μϊκρόξ

30 μενοι μέχρι ούπερ αν ζώσιν, και διδάσ­

κουσι και νουθετοϋσιν. 'Επειδάν πρώτον νουθετέω : τίθημι εν νφ,

παραινέω
συνίη τις τα λεγόμενα, και τροφο; και συν-Ιημι : κατα-μανθάνω,
κατα-λαμβάνω εν νώ

ή τροφός (της τροφοϋ)

μήτηρ και παιδαγωγό; και αυτό; ό πατήρ

περί τούτου διαμάχονται, δπωι; ώς δια - μάχομαι

35 βέλτιστος έσται ό παίξ, παρ Έκαστον

έργον και λόγον διδάσκοντεξ και ένδεικ­ και λέΥουσι v «τα μεν ποίει,
τα δε μ η ποίει»
νύμενοι δτι το μεν δίκαιον, το δε άδικον,

και τόδε μεν καλόν, τόδε δε αίσχρόν, και

τόδε μεν δσιον, τόδε δε άνόσιον, και τα

40 μεν ποίει, τα δε μη ποίει. Και εάν μεν εάν πείθηται. καλως εχει
ευθϋνω : άγω, ελαύνω τη
πείθηται ...· ει δε μή, εϋθϋνουσιν άπειλαϊ; ευθεία όδώ ορθόν ποιούμαι
κολάζω
και πληγαϊξ.» ή απειλή (τή; άπειλήξ)
:δ λέγει τις ύπισχνούμενος
κακόν τι δώσει ν
ή πληγή (της πληγης)
- da Platone, Protagorα, 325c 5-d7 : δ δίδωσί τις κόπτων και
παίων

263
Capitolo χχιν

οι παϊδεξ είς παιδοτρίβου

έρχφνται, ϊνα τα σώματα
βελ τίονα έχοντεξ υπηρετώσι
τη διανοία χρηστή ούση.

είς παιδοτρίβου σίκίαν

ύπηρετέω < ύπηρέτης
ή διάνοια (της διανοίαξ) :
ό νοϋ; και ή ψυχή

ΕΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΩΝ (β)

είς σίκίαν διδασκάλων «Με τα δε ταυ τα είι; διδασκάλων

πέμποντες πολυ μάλλον του; διδασκά­

ή ευκοσμ ία (της ευκοσμ ίας) < λoυς κελευουσιν έπιμελεϊσθαι ευκοσμία; 45

ευ + κόσμοξ
ή κιθάρισυ; (της κιθαρίσεωξ) : των παίδων 11 γραμμάτων τε και κιθαρί­
το κιθαρίζει ν
σεως οί δε διδάσκαλοι τούτων τε έπι -

μελοϋνται, και έπειδαν αυ γράμματα

μάθωσιν και μέλλωσι ν συνήσειν τα γε­

παρα - τίθημ ί
(τινί τι) : γραμμένα ώσπερ τότε 111ν φωνήν, παρατι- 50
παρέχω τι νί τι
(ώσπερ έπί δείπνον) θέασι ν αυτοϊτ; έπί των βάθρων άνα-
το βάθρον
(του βάθρου) γιγνώσκει ν ποι ητών αγαθών ποιήματα

το ποίημα (του ποιήματος) : και έκμανθάνειν άναγκάζουσιν, εν οις

δ γράφει ό ποιητής
ή νουθέτησις πολλαι μεν νουθετήσεις ένεισιν, πολλοί
(της νουθετήσεως) < νουθετέω

τα γεγραμμένα le cose
scritte, gli scritti

264
 Capitolo χχιν

55 δε έπαινοι παλαιών ανδρών αγαθών, ϊνα ό έπαινοι; (του επαίνου)

< έπαι νέω (Η ψέγω)
ό παϊ; μϊμήται και βούληται τοιούτο;

γενέσθαι.

αϊ τ' αύ κιθαρισται σωφροσύνης τε ή σωφροσύνη

(της σωφροσύνης) < σώφρων
επιμελούνται και δπως μηδεν κακουργή-

60 σουσιν οί νέοι. Πρόξ δε τούτοις, έπειδάν

κιθαρίζειν μάθωσιν, άλλων αυ ποιητών

αγαθών ποιήματα διδάσκουσι ν μελοποι­ ό μελοποιός (του μελοποιού)

< μέλος + ποιέω
ων, εις τα κιθαρίσματα έντείνοντες, και το κιθάρισμα
(του κιθαρίσματος)
του; ρυθμού; τε και τας αρμονία; άναγ- : μέλος δ κιθαρίζων τις άδει
έκτεί νω εις τα κιθαρίσματα
65 κάζουσιν οίκειοϋσθαι ταϊ; ψϋχαϊι; των : άδω κιθαρίζων
οίκειόω : οικείον ποιώ
παίδων, ϊνα ήμερώτεροί τ'ώσιν, και ευ­ εύρυθμοξ, - ον
: καλό; την ψυχήν
ρυθμότεροι και ευαρμοστότεροι γιγνόμε - ευάρμοστοι; -ον = κόσμιοι;

νοι χρήσιμοι ώσιν εις το λέγειν τε και χρήσιμοξ, - η, - ον = άγαθόξ,

ίκανός
πράττειν.

70 'Έτι δε πρό; τούτοις εις παιδοτρίβου

πέμ πουσι ν, ϊ να τα σώματα βελ τίονα

έχοντεξ υπηρετώσι τη διανοία χρηστή

ούση, και μη αναγκάζωνται άποδειλιάν άποδειλιάω = φοβέομαι

έντείνω distendo

265
CapitoIo χχιν

ή πονηρία (της πονηρίαξ) < δια την πονηριαν των σωμάτων και εν
πονηρός
πολέμοις και εν αλλαις πράξεσιν.» 75

- ancόra dal ΡΓοtagοra di Platone

(325d 8-326c 3)

t Τοιαύτα ούν έπαιδεύετο ό Φίλιππος,

ή παίδευσις (της παιδεύσεως) < και ταύτη τη παιδεύσει ήδόμενος οϋτως

παιδεύω
άγαθόι; μαθητή; έφαίνετο ώστε ό διδάσ-

καλο; βιβλία τινά αυτώ έδωκεν ϊνα αυτό;

προ; εαυτόν άναγιγνώσκη. 80

Ο ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ

ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΕΠΑΙΝΕΙ

εκλήθη < καλέ ω 'Εκλήθη μεν ούν ποτε ό Φίλιππος υπό

εκλήθη ό Φ. υπό του
διδασκάλου : ό διδάσκαλο; του διδασκάλου, ας, «μακαρίζω μέν .» έφη
έκάλεσε τον Φίλιππον
μακαρίζω: μακάριον νομίζω προ; αυτόν, «τον σον πατέρα, ω Φίλιππε.

όργάω = έπιθϋμέω Συ γάρ, υίό; αϋτοϋ ων, όργωσαν έχε«;

την ψϋχήν πρό; τα μαθήματα. 'Ιδού, τούτο 85

ό Ήρόδοτος (του Ήροδότου) το βιβλίον έγραψε Ήρόδοτος 'Αλικαρνασ­

ό 'Αλικαρνασσευ;
(του 'Αλικαρνασσέωξ) : σεύς δίδωμι δε τοϋτό σοι, ϊνα άναγιγνώσκη;»
ό πολίτης της 'Αλικαρνασσού,
πόλεως οϋσης της 'Ασίαξ

το βιβλίον (του βιβλίου)

266
 Capitolo χχιν

ήσθη < ήδομαι

Ό δε Φίλιππος ήσθη τφ δώρφ, καί,
ήδομαι = χαίρω

αγνοών τίς έστιν ό Ήρόδοτος, τοϋτ'ήρετο

90 τον διδάσκαλον.
ό συγγραφεύς
<ο δε άποκρϊνάμενοξ, «συγγραφευξ,»
(του συγγραφέως) < συγγράφω
ή Σάμος (της Σάμου)
έφη, «δει νότατός έστι ν, ας, εις Σάμον
'Ιάξ, gen. Ίάδος : της 'Ιωνία;
ήσκήθη < άσκέω
μεταστάξ χρόνον τινά, την 'Ιάδα ήσκήθη
άσκέω = μελετάω

διάλεκ τον και εγραψεν ίστορίαν εν

95 βιβλίοις εννέα. Πολλάκις μεν ούν τας ισ­

τορίαξ άνεγίγνωσκεν εν ταϊτ; των Έλλή­

νων πανηγύρεσιν 11 εν άλλου; συλλόγοις,

ή πανήγυρις (της πανηγύρεως)

και ούτω τερπνοί έφαί νοντο δντεξ οι λόγοι : ό σύλλογος πάντων των Έλλήνων
τερπνός, -ή, -όν « τέρπομαι)

ού; έποίει ώστε και "Μοϋσαι" εκλήθησαν = ήδύς

100 αί βίβλοι αυτού, εννέα και αύται ούσαι.

Το δε κάλλος των λόγων και την άρμονίαν

αυτών και δσα μϋρία καλά έκεϊνο; εχει

ουχ οίόν τ'έστι έξηγεϊσθαι, άλλ'αύτόξ

αίσθήση, εάν άναγιγνώσκηξ. Πολλοί μεν

πολλοί παϊδεξ έπαιδεϋθησαν
τοϊ; του Ή. λόγοις οί του Ή.
105 και &λλοι των Έλλήνων παϊδεξ έπαιδευ­ :
λόγοι έπαίδευσαν πολλού;
παϊδαξ
θησαν τοϊ; του <Ηροδότου λόγοις, παιδευ­
παιδευθήση και συ τοις του Ή
λόΥοις οί του Ή. λόγοι
θήση και σύ, ούτω πρόθϋμοτ; πρόι; τα :
παιδεύσουσι και σέ
πρόθϋμοξ, - ον = όργών
μαθήματα ών.»

267
Capitolo ΧΧΙV

Ό δε Φίλιππος, χάριν δου; πολλήν, «τί

δέ,» έφη, «εκ της ίστορίαξ μαθήσομαι; 1] ο

Λέγε μοι τούτο, ω φίλε διδάσκαλε,

άντιβολώ.»

οϋτως υπό του Φ. έρωτηθείξ : <ο μεν ούν διδάσκαλοξ, οϋτως υπό του
έπεϊ ό Φ. ταϋτ'ήρετο αυτόν
Φιλίππου έρωτηθείξ, ένέβλεψε αυτώ καί,

«οί της ίστορίαξ λόγοι,» έφη, «ω φιλο- 115

μαθέστατε παϊ, άναβιβασάμε νοι τας

ψϋχω; έπί τον έμπροσθεν χρόνον, παρ­

έχουσι ν αυταϊτ; την οέαν των πάλαι

γενομένων. Ό γαρ τας ίστορίαξ άνα-

περι-πολέω = περιβαίνω γι γνώσκων πανταχού περιπολεί ουδέν 120

εποπτεύω = θεάομαι καμών, πάσα; χώρα; εποπτεύων, πάσι δε

εκ του άσφαλοϋξ : πολέμοις εκ του άσφαλοϋξ παραγιγνό­

εξ άσφαλούξ τόπου
παρα-γίγνομαι = πάρ-ειμι μενος, πλήθοι; δε άπειρον πραγμάτων εν

τα Άσσύρια, τα Αιγύπτια ... : όλίγφ χρόνω μανθάνων, τα Άσσύρια, τα

τα της ,Ασσυρίαξ, τα της
Αιγύπτου ... Αιγύπτια, τα Περσικά, τα Μηδικά, τα 125

'Ελληνικά νυν μεν τοϊ; πολεμοϋσιν εν γη

παραγι γνόμενος, νυν δε τοις εν εκ-

κλησίαις βουλευομένοις μετά μεν Θεμισ­

τοκλέουξ ναυμαχών, μετά δε Λεωνίδου

268
 Capitolo χχιν

130 ταχθείς. Ει δε και 'Οδυσσευξ σοφόξ ην ταχθείς, -εϊσα, -έν < τάττω

δτι πολύτροπος, πολλών δ ανθρώπω ν ιοεν Όμήρου Όδύσσεια 1, 3

ϊδεν = είδε ν
αστεα καί νόον εΥνω, πολυ σοφώτερός αστεα = άστη
νόον = νουν
έστιν ό των μεν κινδϋνων έξιστάμενοξ, εξ-ίσταμαι

της δε Ιστορία; έμπιμπλάμενοξ. Ει δε και έμ-πιμπλημι = πληρόω

135 Περσευ; ευδαίμων ην, δτι πτηνόξ ην και πτηνόξ, -ή, -όν : ας πτερά εχει
το πτερόν (του πτερού)
περιεφέρετο εν τφ αίθέρι πάντα εποπ­
ό αίθήρ ~
(Τ~υ ~Ιθέρ?ς) l '
τεύων τα εν γη παθήματα και χώραξ, = ο ουρανος (. c.. "-
"h.'-;;//#
~'-
πολυ των Περσέως πτερών ή ιστορία

κουφότερον και μετεωρότερόν έστιν. Αύτη κοϋφοξ, - η, - ον Η βαρύς

μετέωρος, -ον: ας άναφέρεται
140 γάρ, λαβοϋσα την ψϋχήν, περιφέρει παν­ ας εν τφ οϋρανώ έστιν, πολυ
άπέχων τή; γης ύψηλός
ταχοϋ, ~H μεν ούν Ιστορία, έφήμερον ον έφήμεροξ, -ον: όλιγοχρόνιοξ

το των ανθρώπων γένος και φθειρόμενον

ταχυ και άπολλυμενον, τη μνήμη αυτό

σώζει και τας άρετάξ φυλάττει, και τας

145 πράξεις τη δόξη αθανάτου; ποιεί, Πολλα

μεν ούν, ω παϊ, τα της ίστορία; ώφελή­ το ώφέλημα (του ώφελήματος)

< ώφελέω
ματά έστι τοϊ; ανθρώπου; Δήλον δέ έστιν

ΟΤΙ οί του Ήροδότου λόγοι και υπό σου

κάλλιστοι υπό σου
κάλλιστοι τε και ώφελιμώτατοι νομισ- νομ ισθήσονται : (συ)
καλλίστου; αϋτου; νομιεϊξ
150 θήσονται, έάν άναγι γνώσκης αύτούς. ώφέλιμοξ, -ον < ώφελέω

269
CapitoIo χχιν

έσώθησαν < σώζω 'Αναγνώση γαρ πώτ; οί "Ελληνεξ έσώθη­

σαν εκ των βαρβάρων, και πώι; ό των

έζημιώθη < ζημιόω (= κολάζω) Περσών βασιλευ; υπό των θεών έζημιώθη

δια την εαυτού ύβριν, και δη και πώ;

ήττηθείς, -εϊσα, -έν < των βαρβάρων ηττηθέντων πολλοί μεν 155
ήττάομαι
έτράπησαν < τρέπω ετράπησαν πρόξ φυγήν, πολλοί δε και

έφονευθησαν < φονεύω έφονεύθησαν υπό των <Ελλήνων' ούτω δε

έφάνη < φαίνομαι υπό Διό; έφάνη τίς έστιν ή δίκη και τίς ή

ζημία τοϊτ; ύβρίζουσιν. Φιλομαθή; δε ει

βελτίΩ! = βελτίονα σύ, ω παϊ: σπανίως γαρ βελτίω μαθητήν 160

ράστον : μάλα ράδιον έσχον. Δια τούτο ράστον έσται σοι ταύτα

θάττον = ταχύτερον τα βιβλία άναγιγνώσκειν, και πολλώ θάτ­

τον 11 οί άλλοι άναγνώση, καίπερ μέγιστα

δντα. Κάλλιστα γάρ έστι, και αρέσει σοι.»

<ο δε Φίλιππος, «δήλόν έστιν,» έφη, 165

«δτι ήδιστοι είσιν ούτοι οί λόγοι, ω δι­

βελτί~ = βελ τίονας δάσκαλε, καί, ώσπερ συ λέγεις, βελτίους

ποιοϋσι του; παϊδαξ άναγιγνώσκονταξ

αυτούι; Χάριν ούν σοι έχω πλείστην δτι

μοι ταύτα τα βιβλία δίδως. Πάντα δη 170

άναγνώσομαι.»

270
 CapitoIo χχιν

Και άληθώξ ό Φίλιππος τη του <Ηρο­

δότου συγγραφή μάλιστα ήσθη: ό γαρ

'Ηρόδοτο; ου μόνον τόν τε προ; του; Μή-

175 δους πόλεμον συγγράφει και πάσα; τας

μάχας, αλλα και τας αίτίαξ του πολέμου

άποδείκνϋσιν, δηλών τίνι τρόπω οί Μήδοι

την δύναμιν ηύξησαν και τίνα έθνη ηύξησα < αυξάνω

έφεξή; ένίκησαν εν οίς πολλά τε αλλα

180 λέγεται και ό περί Κροίσου λόγος ό γαρ ό Κροίσοξ (του Κροίσου)

Κροϊσο; βασιλεϋ; ην των Λ υδων, άνήρ οί Λϋδοι (των Λϋδών) : οί της

Λυδία; ένοικοι
όλβιώτατοξ γενόμενος και δυνατώτατος,

ος του; μεν 'Ελληνω; του; εν 'Ασία κατ­

εστρέψατο, αύτόξ δε υπό του κ 'όρου,

185 βασιλέως δντοτ; των Μήδων, τέλος

ένικήθη.

271
CapitoIo χχιν Enchiridion

Enchiridion

Quando fu annunziato, ήγγέλθη, che ί nemici

avevano abbandonato Ι' Attica, molti dei contadini
tornarono a vedere cosa restava dei Ιοτο poderi, e tra
lοrο anche Diceopoli. Filippo ρετό, lasciato,
καταλειφθείξ, ad Atene, οουιίυιιό la sua educazio-
ne presso ίl maestro. Fu chiamato, εκλήθη, da que-
sto, che gli regalo la storia dΈrοdοtο, ί cui lίbrί son
cosi belli e piacevoli che furon detti, εκλήθησαν,
,
«Muse». «Anche da ιο,» gli dice ροί ίl maestro, «que-
ste storie saranno ritenute, νομισθήσονται, bellis-
sime e utilissime.» Queste, e altre simili che avete
trovato nelle letture di questo capitolo, son voci
d' aoristo passiνo primo e difuturo passiνo primo.

L'aoristo passivo primo Come sapete, ίl futuro e Ι' aoristo sono gli unici
e ίΙ futuro passivo primo tempi del verbo greco che possiedono voci distinte
(e anzi molto diverse) per le due diatesi media e pas-
siva. Le voci d'aoristo passivo son facilmente rico-
noscibili per la presenza al Ιοτο interno della lettera
- θ - : ηyyέλ~η, «fu annunziato», καταλειφθείς, «(es-
sendo stato) lasciato indietro» eccetera.
L'aoristo passivo Ι L' aoristo passivo della maggior parte dei verbi
(aoristo passiνo primo) si forma aggiungendo al tema
lndicativo Congiuntivo
έ-λύ-θη-ν λυθω verbale ίl suffisso - θη -. Le tenninazioni son quelle
έ-λύ-θη-ς λυθή; secondarie attiνe della coniugazione ίη - μι; notate
έ-λύ-θη λυθη
έ-λύ-θη-μεν λυθώμεν ροτό, nell'imperativo, la desinenza di ΙΙ singolare -τι
έ-λύ-θη-τε λυθήτε (λύ-θη-τι, da ιιιι originario *λύ-θη-θι: qui ha per-
έ-λυ-θη-σαν λυθώσιϊν)
lmperativo so l'aspirazione ίΙ secondo dei due teta). Nel con-
λύ-θη-.11 λύ-θη-τε giuntivo seguono le solite contrazioni (λ υθώ <
lnfinito
λυ-θj)-ναι
*λυ-θή-ω, λυθή; < *λυ-θή-ης ecc.) Notate
Participio l' accentazione irregolare dell' infinito (sempre
λυθgς, λ υθεϊσα, λ υθέν
ροτίερόπιεηε: λ υθfιναι) e del participio (sempre
ossitona: λυθείς).

11 participio Il tema del participio e, per ίΙ maschile e neutro, λυ­

θg - ντ -:
l' - ε - invece dell' - η - si spiega con una legge fo-
legge deΙΙΌsthοff: netica,per la quale una νocale lunga seguita da una liqui-
voc. lunga davanti a λ, Ρ Ι μ, ν >
voc. breve
da (λ ο Ρ) ο da una nasale (μ ο ι;:) pίiι un 'altra consonante
s'abbreνia (tegge dell'OsthoffJ: qui, *-1]-ντ- > -~-ντ-;

272
Enchiridion Capitolo χχιν

nel nominativo singolare maschile e nel dativo plu- Maschile

(tema: λυ-θε -ντ-)
rale osservate che, come gia sapete, ίΙ gruppo - ν­ Ν. λυθείς λυθέντες
ρίυ dentale avanti a σ e come se cadesse, e l' - ε­ « *λυ-θέ-ντ-ς)
Α. λυθέντα λυθέντας
s'allunga per compenso ίτι -ει- (cosi, per esempio, G. λυθέντος λυθέντων
nel futuro e nell'aoristo di σπένδω, σπείσω < D. λυθέντι λυθεϊσιιν)

*σπένδσω e έσπεισα < *εσπενδσα). « *λυ-θέ-ντ-σι[ν))

Fen,n,inile
(tema: λυθεισα-γ -α-)
Il futuro passiνo primo si forma οοιι un doppio Ν. λ υθεϊσα λ υθεϊσαι
suffisso, aggiunto al tema verbale: - θη -, 10 stesso Α. λυθεϊσαν λυθείσαξ
G. λ υθείσης λ υθεισών
dell' aoristo passivo, e - σ - come nel futuro attivo e D. λ υθείση λυθείσαις
medio; le terminazioni sono le stesse del futuro me- Neutro
dio: λυ-θή-σ-ο-μαι, λυ-θή-σ-η ecc. La sua f1essione (tema: λυ-θε-ντ-)
Ν. λυθέν
equindi semplicissima (ricordate che ίl futuro ηΟΩ ha Α. λυθέν
λυθέντα
λυθέντα
ne ίl congiuntivo τιό l'imperativo). G. λυθέντος λυθέντων
Per la formazione dei temi notate che: D. λυθέντι λυθεϊσιιν)
Ι1 futuro passivo Ι
a) La vocale finale del tema verbale dei verbi con-
lndicativo
tratti, come s' e gia osservato piU volte, s' allunga: λυ-θή-σ-ο-μαι
φιλε«: έφιλήθην, φιληθήσομαι; τϊμα-: έτϊμήθην, λυ-θή-σ-η
λυ-θή-σ-ε-ται
τϊμηθήσομαι; δηλο-: έδηλώθην, δηλφθήσομαι. λυ-θη-σ-ό-μεθα
b) Nei temi verbali che terminano ίη consonante λυ - θή - σ - ε - σθε
λυ-θή-σ-ο-νται
labiale ο νelare la consonante finale s' aspira: lnfinito
πέμπ-ω: έπέμφθην, πεμφθήσομαι; πράττω (ι v. λυ- θή- σ - ε -σθαι

πραγ-): έπράχθην, πραχθήσομαι.

Participio
λυ-θη-σ-ό-μενος, -η, -ον
c) Nei temi vcrbali che escono ίη consonante denta-
le la dentale s'assibila, οίοό passa a σ: νομίζω (ι ν., - π -, - β - + - θ - > - φθ-
-Κ-, -γ- + -θ- > -χθ-
come sapete, νομιδ-): ένομίσθην « *ενομίδθην), dent. + -θ- > -σθ-
νομισθήσομαι « *νομιδθήσομαι).
Notate le forme seguenti: βάλλω (tcmi verbali βάλλω:εβλήθην,βληθήσομαι
ελαύνω:ήλάθην,ελαθήσομαι
βαλ- e βλη-): εftΔ.ήθην, 1lΔnθήσoμαι; ελαύνω (έλα-):
κελεύω: έκελευσθην,
ήλάθην, ελαθήσομαι; κελεύ-ω: έκελε ύσθην, κελευσθήσομαι
κε λευσθήσομα ι (coll' inscrimento d 'un - σ - ); λαμβάνω: έλήφθην,
ληφθήσομαι
λαμβάνω (temi verbali λαβ- e ληβ-): εΔil.mθην, όράω: φθην,όφθήσομαι
λnmθήσoμαι; όράω (V classe): dal tema ΟΠ-, !fuρθην,
.Qmθήσομαι.

Nelle storie dΈrοdοtο Filippo lcggcra come molti

dei barbarifuron νolti, ετράπησαν, ίη fuga dai grc-
ci; cosi da Zeus fu mostrato, εφάνη, che sia la giu-
stizia. Έτράπησαν ed εφάνη son due voci d' aoristo
passiνo secondo.

273
Capitolo χχιν Enchiridion

L'aoristo passivo secondo
e ίΙ futuro passivo secondo
ΙΙ sing. imperativo:
γράφ-η -θμ, φάν-η-!h!
Alcuni verbi infatti (tutti col tema verbale ίη con-
sonante) formano Ι' aoristo e ίl futuro passivi con un
suffisso -η- anziche -θη-: γράφ-ω: έ-γράφ-η-ν,
γραφ-ή-σ-ο-μαι; φαίνω (Ι ν., come ricorderete,
φαν-): έ.-φάν-η-ν, φαν-ή-σ-ο-μαι. Come vedete,
la formazione di questi aoristi e futuri passivi se-
condi, come si chiamano, eper ίΙ resto uguale a quella
degli aoristi e futuri passivi primi. Ε uguale eanche
la f1essione; εοίο, la ΙΙ singolare dell'imperativo ha
la desinenza originaria - θι (γράφ - η - θι, φάν - η - θι:
αοτι essendoci qui un altro teta, ηοη c' e nessun moti-
νο per cui questo deva perder l'aspirazione). Com-
pletate νοί, per esercizio, la coniugazione d'έγράφην
ed έφάνην.

Ι verbi deponenti passivi Alcuni verbi deponenti hanno Ι'εοτίειο passivo: per
esempio, διαλέγομαι, διελέχθην, «ρετίεί»; ήδομαι,
ήσθην, «godetti, fui contento»; οργίζομαι, ώργίσθην,
«m'aπabbίaί»; πορεύομαι, έπορευθην, «viaggiai».
Come vedete, ίl significato e qui attivo intransitivo.

La costruzione dei verbi che Notate l'uso di δπως col futuro indicativo nel-
significano preoccupazione ο sforzo l'escmpio scguente: Διαμάχονται δπως ώς
δπως + fut. ind. βέλτιστος εσται ό παϊι; = Fanno ogni sforzo pe/~­
negazione: δπως μ ή che ίΙ ragazzo sia ίΙ migliore possibile. La negazio-
ne eδπως μή: Οί διδάσκαλοι πάντα πράττουσιν
δπως μφεν κακόν ποιήσουσιν οί παϊδεξ = Ι ma-
estri fan di tutto pel'che ί ragazzi ηοη faccian nulla
di male. Questa costruzione etipica, ίη generale, dei
verbi che significano preoccupazione ο sforzo.

«Raramente,» dice ίΙ maestro elogiando Filippo,

«ho avuto un discepol0 migliore, βελτίω; perciD ti
sanl moltofacίle, ράστον, legger questi libri, e Ιί leg-
gerai molto pίU velocemente, θάττον, degli altri.»
• Possiamo prender 10 spunto da questo dialogo tra
maestro e discepol0 per un ripasso e un approfondi-
mento sui comparativi e ί superlativi.

Αncόra sui gradi di comparazione Osservate dunque le forme ίπegοlarί di compa-

degli aggettivi
rativo e di superlativo che trovate nella tabella che

274
Enchiridion Capitolo χχιν

segue. Ricordate che un comparativo come άμείνων

ριιό significare, οίττοοίιό «migliore (ρίύ buono )>>,
anche «alquanto, piuttosto, troppo buono» ο simili
(compαrαtiνo αssoluto) , e che ιιτι superlativo come
άριστοξ, oltreche «molto buono (bonissimo, οιιί-
πιο)» (superlαtivo αssoluto), ριιό voler dire anche
«ι! migliore» (superlαtivo αssoluto). Ν otate ροί che
ad άγαθόξ e a κακόξ couispondono ρίύ comparati-
νί e superlativi, ma con significati diversi.

Positivo Comparativo Superlativo

άγαθόξ «buono» άμείνων «migliore» = «ρίύ άριστοι; «οιιπιιο»
forte, piu coraggioso,
preferibiJe, superiore»
βελτ - ίων «migliore» = βέλτ - ιστος «οιιίπιο»
<<piu conveniente, supc-
riore moraImente»
κρείττων «migliore» = κράτιστοι; «οιιίπιο»
<<piu forte, piu potente»
κακόξ «οειιίνο» κακ - ίων <<pcggiore» = «ίτι- κάκ - ιστος «ρεεείτυο»
feriore moralmentc, piu
vile»
χείρων <<peggiore» = «infe- χείριστος «pessimo»
riore per forza, grado ο
qualita»
ήττων <<peggiore» = «infe-
riore, ρίι; debole, minore»
καλόξ «beIIo» καλλ -ίων «ρίύ belIo» κάλλ - ιστος «beIIiss ίπιο»
αισχρό; «turpe, vergognoso» αίσχ - ίων «ρίύ turpc» αϊσχ -ιστος «turpissimo»
έχθρόι; «nemico, ostiIe» έχθ-Ιων «ρίύ ostiIe» έχθ - ιστος «ostiJissimo»
ήδύς «dolce» ήδ-ιων «ρίι; dolcc» ήδ-ιστοι; «dolcissimo»

μέγας «grande» μείζων «maggiore» μέγιστος «massimo»

όλίγο; «piccolo (nel ρΖω:, έλαττων «ρίύ piccolo, mi- όλίγιστοξ, έλάχιστος
ροο!»)» nore (nel plur., meno [nu- <φiccοlissimο, minimo
merosi])>> (nel ρΖω:, pochissin1i)>>
πολύς «molto (nel ρΙω:, πλείων ο πλέων «ρίι; (nel πλείστοι; «moltissimo (nel
πιοίιί)» plur., piu [numerosiJ)>> ρΖω:, moltissimi)>>
ράδιοξ «facile» ράων «ρίύ faciIe» ράστοξ «facilissimo»
ταχύς «veloce» ~άττων «ρίι; veIoce» τάχιστος «velocissimo»

φίλος «amico, caro» φιλαίτερος «ρίύ caro» φίλτατος ο φιλαίτατος

«carissimo»

275
Capitolo χχιν Enchiridion

Singolare Ι comparativi ίτι -ίων, come βελτίων, si declina-

m.ef n.
Nom. βελτίω ν βέλτιον no, 10 sapete, da un tema ίη -ν, sul modello degli
Voc. βέλ τιον βέλτϊον aggettivi del tipo d'εύδαίμων. Essi han ροτό anche
Acc. βελτίονα βέλτιον
(βελτίω)
alcune foπne dΌrίgίne diversa, derivate οίοέ da un
Gen. βελ τίονος βελτίονος tema ίτι -σ- (βελτ-τοσ-, accanto a βελτ-τον-};
Dat. βελ τίονι βελτίονι
nell' accusativo singolare e nei casi retti del neutro
Plurale
m.ef n. plurale, oltre e ρίυ spesso che βελτίονα, βελ τί1Q, da
Nom. βελ τίονες βελτίονα *βελτ - ιοσ - α per caduta del - σ - intervocalico e con-
(βελτίους) (βελτίω)
Voc. βελ τίονες βελτίονα
trazione; nel nominativo plurale, piU spesso che
Acc. βελτίονας βελτίονα βελτίονες, βελτίους, da *βελτ - ιοσ - ες; e questa stes-
(βελτίω)
(βελτίους)
~ forma e usata anche come accusativo plurale, ρίυ
Gen. βελτϊόνων βελτιόνων
Dat. βελτίοσι(ν) βελτίοσι(ν) di βελ τίονας.

"

276
Ι verbi greci Capitolo χχιν

Ι νerbi greci

Verbi della ΠΙ cla8se: t. ρ. = t. v. + suff. - V-, - VE-:

κάμνω (temi verbali: καμ- e κμη-), καμοϋμαι, έκαμον, κέκμηκα, «sono

stanco; son malato, soffro»
άφικνέομαι (ίκ-), άφίξομαι, άφϊκόμην, άφϊγμαι, «arrivo (+ είς e acc.)>>

βαίνω (βη-), βήσομαι, έβην, βέβηκα, «vado, vengo»

Verbi in -μι col suffisso alternante - vv-/ - vv-:

δείκνϋμι (δεικ-), δείξω, έδειξα, δέδειχα, δέδειγμαι, έδείχθην, «mostro»

Verbi della IV cla.')8e: t. ρ. = t. v. + 8U.fJ -σκ-, -ισκ-:

γιγνώσκω (γνω-), γνώσομαι, έγνων, έγνωκα, έγνωσμαι, έγνώσθην, «νοιι­

go a sapere, apprendo»
άποθνήσκω (temi verbali: θαν- e θνη-), άποθανοϋμαι, άπέθανον, τέθνηκα
(= son morto), «πιιιοίο»
ευρίσκω (temi verbali: ευρ- e ευρη-), ευρήσω, ηύρον ο εϋρον, ηύρηκα ο
εύρηκα, ηύρημαι ο εύρημαι, ηύρέθην ο ευρέθην, «ιτονο»

11 greco nell'italίano

Da quali parole greche derivano questi terιl1ini?

1) musica
2) armonia
3) ritmo
4) orchestra
5) coro
6) sinfonia
7) melodia

Che cosa signίfica

dunqzle, Pl'opl-iamente, musica?
Osserνando le parole harmonie (francese), Harmonie (tede5ca). harmony (ίl1­
gle5e), che potete concludere rigHal'do αΙΙα Ιοπnα del tel'n1il1e gl'eco dα ctlί
e55e derivαno? Perche Ι 'italiα110 il1vec.'e 5Cl'ive annonia (5el1z 'αcca)?
Come 5ί 5crivono ί corrispondenti di ritmo nelle lingHe 5t,.αniel'e che 5tιιdίαte,
e ίη latino? Che C05a potete 055ervare confι'ontando {αΙί .!orιl1e COl1 qHella
dell 'italiano?

277
 CapitoIo χχιν Eserc;z;

e
Quale dei due signίjicati gyeci ηοη continuato nel comune uso ίΙαΙίαηο di coro?
e
Di qιωlί due payole c01nposta Ια ραΥοlα da cui viene ίl nostyo sinfonia?
Νοη pyopriamente dal gyeco, ma dal gl'ecismo lαΙίηο symph6nia (letto sinfonia)
deriva, per νία ηοη ρίιΊ dotta ma popolare (e quindi con diνeysi cambiamenti),
ίl nome d'uno strumento musicale: sapyeste diye qιιale?

Esercizio 24α
Leggete α voce αΙΙα e traducete:
1. 'Επειδή ήγγέλθη του; Πελοποννησίους είτ; την 'Αττικην είσβάλλειν,
των αυτουργών οί πολλοί (= ί ρίιι) ευθυι; πρόξ το άστυ έπορευθησαν.
2. 'Ένιοι, οϊ ουκ ήθελον rτας οίκίαι; καταλιπεϊν, υπό των πολεμίων
έλήφθησαν.
3. των Πελοποννησίων άπελθόντων, πάντες, φόβου λελυμένοι (= libc-
rati [da ... ]), παρεσκευάζοντο οίκαδε έπανιέναι.
4. -τ- Αρ'ουκ ήσθη; εις τουι; αγροί»; έπανελθών:
5. Πάντα πράττωμεν, ω φίλοι, δπως μη υπό των πολεμίων ληφθησόμεθα.
6. Ό πατήρ πάντα έπραττεν δπως ευ παιδευθήσεται ό υίός (= figlio).
7. Έαν άνδρείως μάχησθε, ω άνδρεξ, ή πατρίξ έλευθερωθήσεται, ϋμεϊ;
δε υπό πάντων τιμ ηθήσεσθε.
8. Ό άνήρ ίδών την γυναίκα ξένφ τι νι διαλεγομένην μάλιστα ώργίσθη.
9. Μη διαλεχθή; τούτω τώ νεανία, ω γύναιο ξένος γάρ έστιν.
10. Ή γυνή υπό του άνδρόξ είσιέναι κελευσθεϊσα είτ; την οικία ν
έσπευσεν.

Esercizio 24b
Traducete ίη gyeco:
1. Gli opliti, sconfitti dai nemici, furono spinti ίη citta.
2. Furon mandati dal popolo dei messaggeri per chiedere υιι trattato di pace.
3. Temendo che ίΙ padrone s'auabbiasse, 10 schiavo scappQ.
4. CercQ di lasciar la οίιιέ di notte, ma fu visto e catturato (= ma, visto, Ιιι
catturato).
5. Saranno mandatc cento navi ad aiutar gli alleati.

Esercizio 1&4c
Leggete α voce αΙΙα e tyaducete:
1. 'Επιμελοϋ, ω φίλε, δπως βέλ τϊον κιθαριεϊξ 11 ό άδελφόξ.
2. Οί χρηστοί ουκ αίεί όλβιώτεροι γίγνονται των πονηρών ουδέ ράον ζώσιν.
3. Φοβοϋμαι μη αί των πολεμίων νήει; θάττονεξ ώσι των ημετέρων.
4. Έαν του το ποιήσηξ, έχθιστόξ μοι γενήση,
5. "Οστιι; αν τα των αγαθών ποι ητών ποιήματα άναγι γνώσκη, βελ τίων
γενήσεται.

278
Esercizi Capitolo χχιν

Leggete questo brano (tJ'atto, con αdαttαιηentί, dall 'ίηtΥοdΙIΖίοne alla stΟΥία
d 'Erodoto, 1. 1-6), ροί rίSΡοηdete alle doιnande.

Ο ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΣΙΝ

Ήροδότου 'Αλικαρνασσέωξ ίστορίαξ άπόδειξίξ έστιν ηδε, δπωι; μήτε
τα γενόμενα εξ ανθρώπων τφ χρόνω εξίτηλα γένηται, μήτε έργα μεγάλα
τε και θαυμαστά, τα μεν υπό των Έλλήνων, τα δε υπό των βαρβάρων
εργασθέντα, άκλεά γένηται, τά τε άλλα και διην αί τιαν έπολέμησαν
άλλήλοιξ.

[ό 'Αλικαρνασσευ;abitante d 'Alicαyn{l.I:JSO (cittiι dellα CiιYia, ίη Α5ία ιηίηο­

re) ή Ιστορία J'iceI'ca ή άπόδειξιξ espo.\'iZiOne μ ήτε ... μήτε ...ne ... ne ... έξίτηλοξ,
-ον sfumato, sραι'ίtο, svanito, sbiadito, qllindi qlli dinzenticato άκλεήξ, -ές
senza gloria ofamα, OSCUI'O]

1. Quali qllattro parole οοειίιιιίεοοηο, ίn qucsto brano, οοιιιο ίΙ ιίιο!ο dell 'ίτι­
tera opcra d' Erodoto?
2. Quali εοόρ: s'c proposto Erodoto ncl pubblicare ί risultati della sua ricerca?
3. Quali argomenti egli dichiara di voler trattare?

Erodoto diι una spiegazione selnilnitologica dell 'ostίlitiι {ι'α elHopei (ί greci) e
asiatici (ί bαι'bαι'ί, e ί persiani ίη ispecie): secondo ί cI-onίol:Jti peysiani, dice,
alcuni meΓcαntίfenίcίΓαρίι-οηο e ροι'tαι'οn ('on se ίη Egitto lα pyincipessαgJ'ecα
10; peΓ ΓίtΟΓ8ίοne ί gΓecί α 101'0 volta ΓαρίΓοnο ιιnα pI'incipe8~'afenic'ia, ΕΙIΓορα,'
un αΙΙΓΟ greco, Giiι80ne, 80ttyα88e αl ΡαdΓe Medeα, nella Colc'l1ίde: injine, ίl
principe troiano PiιI'ide IAapi Elenα α SραΓtα, e Αgαιneηηοne, coιne sapete, gztido
lα 8pedizione greca α ΤΓοία, che doveva appunto ΓίΡOl'tαι'e ίη pat,.ia Elenα.

Ούτω μεν οί Πέρσαι λέγουσι, και δια την 'Ιλίου άλωσιν ευρίσκουσι
σφίσιν ούσαν την αρχήν της έχθρα; της ες του; "Ελληναξ. 'Εγώ δε περί
μεν τούτων ουκ έρχομαι έρών δτι οϋτως η άλλο»; πως ταύτα εγένετο, ον
δε οίδα αυτόι; άρξαντα αδίκων έργων ες του; "Ελληναξ, περί τούτου
έξηγησάμενοξ προβήσομαι ες το πρόσω του λόγου.

[ή άλωσιτ; pI'e8α, COnqUi8ta σφίσιιν) ΡeΙ'IΟΓΟ ες (+ acc.) veJ'80, nei cοιΦ'οηtί

di έρχομαι + part. fut. 8tOpeI' ... , 80ηο per ... , intendo ... άλλω; πως in qιιαlcJ1e
αΙtΓΟ modo πρόσω (+ gen.) avanti, oltI'e]

4. Quale fu, secondo ί persiani, ίΙ motivo dell 'ίnίΖίο dclloro odio pcr ί grcci?
5. Erodoto si dicc convinto della verita della spiegazione dci persiani'?
6. Come intcnde cominciare la sua esposizionc?

279
 Capitolo χχιν Esercizi

Κροϊσοξ ην Λϋδόι; μεν γένος, παϋ; δε 'Αλυάττου, τύραννος δε εθνών

των έντοι; "Αλυος ποταμού. ουτος ό Κροίσοξ πρώτοι; εκείνων ους ήμεϊξ
ϊσμεν του; μεν Έλλήνων κατεστρέψατο, του; δε φίλους έποιήσατο,
Κατεστρέψατο μεν "Ιωναξ τουτ; εν 'Ασία, φίλους δε έποι ήσατο
Λακεδαιμονίους. Προ δε τή; Κροίσου αρχή; πάντες 'Έλληνες ήσαν
ελεύθεροι.

[Λϋδός, -ή, -όν lidio (della Lidia, regione dellΆsία minore) ό Άλυάττης
Aliαtte ό "Αλυς, - ος ΑΙίϊσμεν sappiamo]

7. Che cos'avete appreso sU'l conto di Creso da questo passo?

8. Che fece Creso per primo?
9. Chi fu sottomesso da Creso, e chi egli si fece amico?
1Ο. Ιιι che condizioni si trovavano ί greci prima di Creso?

Esercizio 24d
Traducete in greco (questefιAasi sono ispil'ate αl testo dΈrοdοtο, 1. 27):
1. Morto suo padre, Creso divento re, e (= ίΙ quale), movendo guerra εί (usa-
te, qui e in seguito in quest 'esercizio, στρατεύομαι con επί e Ι 'acc.) greci
dΆsίa (= εί g. ίη Α.), (Ιί) sottomise.
2. Essendo stati sconfitti tutti ί greci d' Asia, egli si fece moltissime navi, e si
ρτορετό a (usate ώς col part. del fut.) muover guerra agli abitanti delle
isole (ό νησιώτης, -ου).
3. Ma ιιιι greco, arrivando a Sardi (α! Σάρδεις, -εων) e sentendo cos'aveva
ίη mente Creso, disse: «ο rc, gl'isolani radunano moltissimi cavalieri (ό
ίππεύς, -έως) per muoverti guerra.»
4. Ε Creso, credendo che ίΙ greco dicesse la νετίιέ, disse: «10 spero che gl 'ίεο­
lani mi muovan guerra; che certo (σαφως) saranno sconfitti.»
5. Ma ίΙ greco rispose queste parole (= queste cose): «Νοη credi che anche
gl 'isolani sperino che tu gli muova guerra per mare, avendo fiducia di
sconfiggerti?»
6. Cosi dunque Creso si convinse a ηΟΩ (μη) far guerra agl'isolani, ma a
farse(li)Jlmici.

280
Esercizi CapitoIo χχιν

La formazione delle parole

ln itαliαno, ί verbi colpire, viaggiare, gueueggiare derivαno dα colpo, viaggio,

gueua,' e, come questi, molti αltri verbi, detti percίO denominali, derivαno dα
sostαntivi.
1 verbi denominαli son frequenti αnche in greco. Qui di seguito ve ne diαmo sei
esempi, che corrispondono ad αltrettαnti (ίρί diversi di forιnαzione: dite ίl si-
gnίficato sia dei sostantivi sia dei verbi.

1) ή τιμή > τιμάω 3) ό δοϋλοξ > δουλόω 5) ή ανάγκη> αναγκάζω

2) ό οίκοξ > οίκέω 4) ό βασιλεύς> βασιλεύω 6) ή οργή> οργίζομαι

Quαle comunissimo su/fisso itαliαno, formαtivo di verbi, deriva dαl greco

- ίζει ν? Fαte αlmeno cinque esempi di verbi itαliαniche 10 contengono.

281
 Capitolo χχιν
L'educazione presso ί greci
er ί grcci l'educazione comprcn-
P deva due parti: la musica e la gin-
nastica. Nel senso greco della parola,
la fflU8iCα (ή μουσική, da Μούσα)
comprendeva tutto quel che aveva che
fare colle Muse: dunquc, oltre all'ar-
te che υοί designiamo con questo
nome, anche ίΙ saper leggcrc c scrive-
re e 10 studio della letteratura, Secon-
do l' opinione comune, la musica edu-
cava Ι 'anima e la ginnastica esercita-
va e educava ίΙ corpo.
Le ragazze, per quel che ne sap-
piamo, τιοιι andavano a scuola: la Ιοτο
educazione si svolgeva a casa e mira-
va soprattutto a fargli acquisire quel-
le abilita ch'erano richieste alle don-
ne per la conduzione della casa; sem-
bra perQ ch' esse imparassero anche la
Ragazzi greci s' esercitano
282
CίνίΙtά
tnusica e la danza. Le scuole erano
invece frcquentate dai ragazzi maschi,
dall' eta di piU ο meno sctte anni; di
solito cssi avevano tre tnaestri: ίΙ
gl'αιnlnαti8tα (ό γραμματιστής), ο
nlαe8t,.o di 8crittllIAα,
gl 'insegnava a
leggere e scrivere e a far di conto e gli
dava ί primi rudimenti dell 'educazio-
ne letteraria, che aveva per oggetto le
opere dei poeti, e particolarmente
d 'Omcro; ίΙ citαri8tα (ό κιθαριστής),
ossia ίΙ mαe8tro di mLl8icα, aveva ίΙ
οόιιιρίιο d'insegnare a sonare (la lira,
e a volte anchc ίΙ flauto a due canne),
a cantarc e a danzarc; ίυ fine, ίΙ
pedot,.ibα (ό παιδοτρίβης), οίοό ίΙ
nzαe8t,.o di ginnα8ticα, addestrava ί
ragazzi nclla corsa, nel saIto, nellan-
οίο del giavellotto e deI disco, nel pu-
ίn palestra.
CΊvilta
Una scena di vita scolastica.
gilato, nella Ιοιιε e ίη altri esercizi atle-
tici.
Νοιι esistevano scuole statali, tut-
tavia 10 Stato pagava le spese dell' edu-
cazione d' alcuni ragazzi, e particolar-
mente dei figli di quelli ch'eran cadu-
ti ίn guerra per la patria; per gli altri, ί
genitori dovevan pagare una piccola
somma di denaro. Gli scolari cran di
solito accompagnati a scuola dal
pedagogo (ό παιδαγωγός), uno schia-
νο che doveva badare che ηοιι gli ca-
pitasse nulla e che si comportassero
bene.
Ε impossibile dir con sicurezza
quanta parte dei cittadini frequentas-
se le scuole, ο quanti fossero quelli
che sapevano almeno leggerc e scri-
vere. Sembra perQ probabile che la
grande maggioranza avesse ricevuto
un'educazione scolastica: le regole
della costituzione democratica
ateniese, ίη particolare, erano state fis-
sate presupponendo che tutti ο quasi ί
Capitolo χχιν
cittadini avessero almeno un grado
minimo d'istruzione, giacche ί pub-
blici magistrati erano scelti per sor-
teggio, e difficilmcntc υτι analfabeta
avrebbe potuto adempier quegli uffi-
ci; si ρυό anche aggiungere chc le
16ggi e ί decreti eran promulgati, come
abbiamo dctto, affiggendoli ίη luoghi
pubblici (si supponeva evidentemen-
te che ί cittadini fosscro ίη grado di
leggerli), c che anche 1'ίετίιιιτο del-
l'ostracismo si fondava sul presuppo-
sto che ogni cittadino sapesse almeno
scriver sull' ostraco ίΙ ΠΟ1ηί di colui
che voleva mandare ίη esilio.
Quella che abbiamo descritto era
naturalmente un 'ίειιυείοηε di livello
elcmentarc. Τη Grecia ηοιι esisteva
un'istruzione superiore, almeno fino
ai sofisti. All' aspetto morale dell' edu-
cazione si dava un'importanza τιοτι
minore che a quello intellettuale: essa
aveva 10 εοόρο di trasmettere alcunc
283
 Capitolo χχιν
Una scena di pugilato.
abilita ch' erano ritenute im~ortanti
per la futura vita adulta, ma anche, e
ρίυ ancόra, quello di tramandare ί va-
Ιοτί tradizionali ch' erano alla base
della εοοίοτέ e della cultura: la pieta
religiosa, Γοτιεειέ morale e ίΙ patriot-
tismo. Ι poemi omerici, di cui ί ragaz-
Ζί imparavano a memoria lunghi
squarci e che costituivano la base del-
Ι'ίειιιιείοιιο scolastica greca, eran con-
siderati pίfι come testimonianze di
questa moralita tradizionale che per ί
Ιοτο, pur altissimi, valori letterari; per
questo Platone ροιό chiamare Omero
«1'educatore della Grecia».
Tuttavia 10 sviluppo della demo-
crazia fece sentire ίΙ bisogno d 'un
ιιυονο ιίρο d'educazione. Ιτι democra-
zia infatti ogni cittadino poteva aspi-
rare alle ρίυ alte cariche, ma, per riu-
scire, era necessaria quella particola-
re abilita che consisteva nel saper con-
vincere ί propri concittadini, special-
mente nei tribunali popolari e nella
grande assemblea, delle proprie tesi:
l' eloquenza; 10 stesso Pericle, per
ι Ιη epoca recente la parola ha preso un senso
peggiorativo, di discorso che miri ρίΙΙ alla mo-
zione degli affetti, quindi all' emotivita, che alla
convinzione razionale, reboante, convenzio-
nale e insincero; ma per gli antichi, e cosi per
284
CΊviltiι
esempio, dovette anche a quest'abili-
ta ίΙ suo straordinario successo. Ε
maestri d'eloquenza, ο retorica l , fu-
rono appunto, soprattutto, ί sofisti, che
apparvero sulla scena ateniese nella
seconda meta del ν secolo a. C. Essi
si rivolgeνano ai giovani ambiziosi di
famiglie ricche, giacche richiedevano
per le Ιοτο lezioni un compenso ele-
νato.
Uno dei primi e dei piu grandi di
tutti ί sofisti fu Protagora, nato a
Abdera, sulla costa della Macedonia,
intomo al 485; egli ebbe grande suc-
cesso come educatore, e dovunque
andasse aνeva un gran numero d'udi-
tori tra ί giovani greci ρίυ ricchi e do-
tati. Nel dialogo platonico intitolato
appunto Protagora Socrate porta un
giovane, di nome Ιρρόοιειο, a far la
conoscenza del famoso maestro:
quando auivano alla casa dov'egli al-
10ggia, 10trovano che passeggia sotto
un portico ίη compagnia della gioven-
tU dorata dΆtene, e tra l'altro di due
secoli anche dopo, la retorica era semplicemen-
te l'arte di persuadere, specialmente parlando
ίη pubblico. (Gia Platone perQ, nel Gorgia,
aveva messo ίη risalto ίΙ pericolo d'una retori-
ca vuota.)
CΊviltiι
figli di Pericle; riconoscono anche al-
cuni altri noti sofisti (uno e specializ-
zato ίη astronomia), che son νenuti per
incontrare Protagora; s' accostano al-
lora al grand'uomo, e Socrate gli spie-
ga 10 εοόρο della νisita: «Ippocrate qui
νorrebbe lasciare ίΙ segno ίτι οίιιέ, e
crede che aνrebbe le migliori proba-
bilita dΌttener questo se diνentasse
tuo discepolo; sicche νorrebbe sape-
re, se νειτέ, che guadagno ne εντέ.»
«Gioνanotto,» gli risponde Protagora,
«questo e ίΙ guadagno che farai, se
νerrai da me: ίΙ giorno che νerrai tor-
nerai a casa migliore, e la stessa cosa
succedera ίΙ giorno dopo, e ogni gior-
υο farai continui progressi νerso ίΙ
meglio.» Socrate e disposto a creder-
10, ma νorrebbe sapere ίτι chc consi-
sta codesto miglioramento. La rispo-
sta di Protagora eche ί suoi discepoli
apprenderanno ηΟΩ discipline inutili
come l'aritmetica, l'astronomia ο la
geometria, ma appunto la disciplina
ίη cui desiderano esercitarsi, e per la
quale si sono anche riνolti a lui: la
saggezza pratica nel trattare sia ί pro-
ρτί affari sia quelli della citta, e una
grande abilita nella competizione ρο-
Una scena di lotta.
Capitolo χχιν
litica e nel far discorsi. «Vediamo se
ho capito bene,» replica Socrate: «cre-
do che tu alluda all' arte della politica
(ή πολίτικη τέχνη), e dichiari di far
degli uomini dei buoni cittadini.»
«Questo,» conferma Protagora, «έ
prccisamente quel che dico.»
Nel secolo seguente furon fondati
degl'istituti d'istruzione superiore. Nel
387 Platone, ίΙ ρίϊι grande degli allievi
di Socrate, Ιοικίό l' Accademia, collo
εοόρο d'educare ί futuri uomini di Sta-
to colla filosofia: giacche solo ίΙ filo-
sofo, per Platone, sa che cos' e ίΙ bene,
e solo uno che fosse stato educato alla
filosofia poteνa dunque sapere quale
fosse ίΙ νero bene della οίτιέ; diνersa­
mente da Protagora, ίΙ cui ideale peda-
gogico era, com'abbiamo νisto, essen-
zialmente pratico, Platone crcdeνa nel-
la necessita d 'un' educazione intellet-
tuale rigorosa, fondata sullo studio del-
la matematica. Α ηΟΩ molto tempo
dopo risale la fondazione del Liceo
dΆrίstοtele, un'altra grande scuola di
filosofia, che fu pero anche un centro
di ricerche scientifiche, e di scuole di
retorica, come quella d'IsOcrate.
285
 Capitolo χχιν Lexicon

Lexicon

Verbi ύπηρετέω Nomipropri

έπιμελέομαι, φοιτάω ό 'Αλικαρνασσεύξ, του
έπιμελ ήσομαι, 'Αλικαρνασσέωξ
έπιμεμέλημαι, Sostαntivi ή 'Αλικαρνασσόξ,
έπεμελήθην (+ gen., ο ό αίθήρ, του αίθέρος της 'Αλικαρνασσού
δπω; e ίl fut. ind.) ή απειλή. της άπειλή; ό Ήρόδοτος,
ήδομαι, ήσθήσομαι, το βάθρον, του βάθρου του Ήροδότου
ήσθην (+ dαt., ο pαrt.) το βιβλίον, του βιβλίου ό Κροϊσοξ,
κιθαρίζω, κιθαριώ, ό γραμματιστής, του Κροίσου
έκιθάρισα , του γραμμα τι στου ό Πλάτων,
παιδεύω, παιδεύσω, ή γυμναστι κή, του Πλάτωνος
έπαίδευσα, της γυμ ναστική; ό Πρωταγόραξ,
πεπαίδευκα, ό διάλογος, του διαλόγου του Πρωταγόρου
πεπαίδευμαι, ή διάνοια, της διανοία; ή Σάμος, της Σάμου
έπαιδεύθην ό έπαινος, του έπαίνου
ή ευκοσμία, της ευκοσμία; Aggettivi
διδάσκω, διδάξω, ή κιθάρισιξ, της κιθαρίσεω; διδακτόξ, διδακτή,
έδίδαξα, δεδίδαχα, το κιθάρισμα, διδακτόν
δεδίδαγμαι, έδιδάχθην του κιθαρίσματοξ ευάρμοστοξ,
ζην (inf), impeif. εζων, ζήσω ό κιθαριστήξ, ευάρμοστον
του κιθαριστοϋ ευρυθμος,ευρυθμον
άποδειλιάω ό μελοποιός, του μελοποιού έφήμερος, έφήμερον
άσκέω ή μουσική, της μουσι κης Ίάς, gen. Ίάδος
δια- μάχομαι ή νουθέτησις, κουφος, κούφη, κουφον
εκτείνω της νουθετήσεως μετέωρος, μετέωρον
έμπίμπλημι, έμπίμπλαμαι ή παίδευσις, πρόθϋμος,πρόθϋμον
εντείνω της παιδεύσεως πτηνός, πτηνή, πτηνόν
έξ-ίστημι, έξ-ίσταμαι ό παιδοτρίβης, σμικρόξ, σμικρά,
έποπτεύω του παιδοτρίβου σμϊκρόν
ευθΌνω ή πανήγυρις, τερπνός, τερπνή,
ήττάομαι της πανηγύρεως τερπνόν
κακουργέω ή πληγή, της πληγή; χρήσιμος, χρησίμ η,
μακαρίζω το ποίημα, του ποιήματος χρήσιμον
μελετάω ή πονηρία, της πονηρίαξ ώφέλιμοξ, ώφέλιμον
μελοποιέω το πτερόν, του πτερου
νουθετέω ό συγγραφεύς, Locuzioni
οίκειόω του συγγραφέως είς παιδοτρίβου
όργάω ή σωφροσύνη, έκ του άσφαλοϋ;
περιπολέω της σωφροσύνης έν, είς, διδασκάλων
συν-ίημι (+ gen. dellα ή τροφός, της τροφοϋ περί πολλού ποιουμαι
pers., αCC. dellα COSα) το ώφέλημα,
του ώφελήματοξ

286
 Capitolo χχν

Ό Φίλιππος οϊκαδε έσπευδε

ϊνα ήσύχως την βίβλον
άναγιγνώσκοι.

'--G:b»
Ο ΤΟΥ ΦΙΛΙΠΠΟΥ ΦΙΛΟΣ

"Ησθη μεν ούν μάλιστα ό Φίλιππος τφ

του διδασκάλου δώρφ, και οϊκαδε

ϊνα ... άναγι γνώσκοι
έσπευδε ϊνα ήσύχως την βίβλον άνα - = ϊνα άναγι γνώσκη
ή παλαίστρα (της παλαίστραξ)
γιγνώσκοι, Είσήλθε δε εις την παλαίσ- : ή οικία δπου οί παίδες την
γυμ ναστικήν μελετώσι ν
5 τραν 11 παρά τφ διδασκαλείφ ην, ϊ να το διδασκαλείον
(του διδασκαλείου)
έπαγγείλαι τοϋ; άνεψιοϊξ δτι εις την : ή του διδασκάλου οικία
ϊνα έπαγγείλαι
οικίαν έπανίοι. = ϊνα έπαγγείλη
δτι έπανίοι = δτι έπάνεισι ν
Εισελθών δε κατέλαβε ν έκεϊ πολλού;

παϊδαξ, φίλους αυτού δνταξ, άστραγα­ άστραγαλίζω : παίζω τοίς

αστραγάλου;
10 λίζοντάς τε δη και παίζοντας άπανταξ.

Οί μεν ούν πολλοί εν τη αυλη έπαιζον

το άποδυτήριον (του άποδυττρίου)
έξω, οί δέ τινες του άποδυτηρίου εν γωνία : ό τόπος δπου οί παίδες τα
{μάτια άποτιθέασιν ώς
γυμνασόμενοι ~
ή γωνία (της γωνίας) \

287
Capitolo χχν

άρτιάζω = άστραγαλίζω ήρτίαζον αστραγάλου; παμπόλλοις, εκ

πάμπολυς,παμπόλλη,
πάμπολυ,gen. παμπόλλου, φορμίσκων τινών προαιρούμενοι: τούτους
παμπόλλης, παμπόλλου <
πάτ; + πολύς δε περιέστησαν άλλοι θεωροϋντεξ. Ούτω 15
παμπόλλοι = πλείστοι
δ'έχαιρον παίζοντες ώστε οϋδευ; έφαίνετο

Ι
" ~ ό φορμίσκος
'"_ ~ (του φορμ ίσΚΟ,υ)
: " ΠΡ,ο-αιρεω φοβεϊσθαι μη οί πολέμιοι είσβάλοιεν εις
'.:-. μη ... εισβαλοιεν =
"'":h. - μη είσβάλωσι ν την πόλιν, άλλό; πάντες ήμέλουν του

πολέμου και του κινδύνου, ώσπερ εν ει-

ρήνη τυγχάνοντες δντεξ. 20

~Ων δη και ό έτεροι; των του Φιλίππου

ανεψιών ην, έστεφανωμένοξ: και ό Φίλιπ­

ϊνα ... διαλέγοιτο = πος προσεχώρησε ϊνα αυτώ διαλέγοιτο.

ϊνα διαλέγηται
ηρετο ... πώ; έχοι και τί. .. ποιοι = Ό δε πόρρωθεν άσπασάμενοξ ήρετο τον
ήρετο πως εχει και τί ποιεί
Φίλιππον πώ; έχοι και τί ποτε ποιοι. 25

Ό δε Φίλιππος, «ό διδάσκαλοξ,» έφη,

«κάλλιστόν μοι λόγον εποίησε περί της

συχνόξ, -ή, -όν = πολύς ίστορίαξ, και συχνόν παρ'αύτώ διέτριψα

χρόνον άκουων και άμα πολλά τε και

ίέναι βουλοίμ ην αν = καλά μανθάνων. Νυν δε οίκαδε ίέναι βου- 30

έπιθϋμώ ίέναι
λοίμην αν. του γαρ διδασκάλου λέγοντοξ,

έγώ τον νουν τφ λόγω προσεϊχον, καλ­

εί οίός τ'εϊην = εί οίός τ'είμί λίστω δντι, σκοπών εϊ πως οίός τ'εϊην

έστεφανωμένοξ incoro-
nαto

288
 Capitolo χχν

έκμανθάνειν αυτόν. Πολλάκιξ γαρ και εκ-μανθάνω = εν ττί μνήμη σώζω

35 προ τούδε ούτωξ έποίησα: άκουων γαρ προ τούδε του χρόνου

καλόν τινα λόγον παρά του διδασκάλου,

εις περίπατον ηα εξεπιστάμενος τον ό περίπατος (του περιπάτου)

< περιπατέω
λόγον, ει μη πάνυ τι ην μακρόξ. 'Έπειτα εξ - ε πίσταμαι

δε επορευόμην εκτος τείχους η οικαδε έκτόξ + gen. Η έντόξ

40 έβάδιζον ϊνα μελετώην.» ϊνα μελετώην = ϊνα μελετώ

Ό δε άνεψιόξ υπολαβών, «δεϊξόν γε

πρώτον,» έφη, «ω φίλε, τί άρα εν τη

αριστερά έχευ; υπό τφ ίματίφ τοπάζω γάρ τοπάζω : τεκμηρίου; και

σημείοις χρώμενος νομίζω
σε έχειν τον λόγον αυτόν. ΆλλΊθι, δείκνϋ.»

45 Ό δε Φίλιππος, το βιβλίον εκ του

Ιματίου έξελών: «Παύε. Ούτω; μεν γαρ

ουκ έστι ν ό του διδασκάλου λόγος. Είθε εϊθε γράψειεν!

γράψειεν: άλλ'αυτοσχεδιάζων τον λόγον

εποίησε, η ϊσω; άπό στόματος είπεν. "Εστι άπό στόματος λέγω

: λέγω δ φυλάττω ττί μ νήμ η
50 δε τούτο βιβλίον τι, δ δώρόν μοι έδωκε ό

διδάσκαλος, εν φ ή του Ήροδότου

Ιστορίαξ άπόδειξυ; ένεστιν, ην περί του ή άπό-δειξιξ (της άποδείξεωξ)

< άπο-δείκνϋμι
πολέμου του πρόι; του; Μήδους, και περί

πολλών και αλλων, συνέγραψε.»

289
CapitoIo χχν

<ο δε άνεψιόξ, «φαίνεται μεν ούν,» έφη, 55

«μάλα σε άγαπών 6 διδάσκαλοξ, τοιαύτα

δώρα διδούς. 'Ίσως γάρ σε αντί του

τεθνηκότοξ υίοϋ εχει, καλόν τε και άγα­

θόν όντα, και δη και πρό; τα μαθήματα

όργώντα.» 60

, <ο δε Φίλιππος θαυμάσαξ ένέβλεψεν

αυτώ και, «τί λέγειξ,» έφη, «ω φίλε: ~ Αρα

ό διδάσκαλο; γυναικά τε και υίον είχε:»

<ο δε άνεψιόξ άποκρϊνάμενοξ- «~Aρ'

άληθώι; τοϋτ'άγνοεϊξ: Και γαρ ό δι- 65

δάσκαλοξ, ώσπερ πολλοί, έσκόπει δπως

μη έσοιτο άπαιξ, άλλ'έσοιτο αύτώ δστις

γηροτροφέω : τρέφω γέροντά ζώντά τε γηροτροφήσοι και τελευτήσαντα

τινα

θάψοι αυτόν και εις τον έπει τα χρόνον

τα νομιζόμενα : τα γιγνόμενα τα νομιζόμενα αυτώ ποιήσοι. Οί δε λησταί 70

κατά νόμον
και την γυναϊκα και τον παϊδα ήρπασαν,

και ουδέν εξ εκείνου του χρόνου άκήκοε

περί αύτών.»

<ο δε Φίλιππος, «ω τή; συμφοράξ,» έφη.

«ου γαρ δίκαιον ην τον διδάσκαλον, 75

τεθνηκότοι; (che e) morto

290
 Capitolo χχν

οϋτως αγαθόν τε και χρηστόν δντα, τοι-

αϋτα παθεϊν. Μη είι; αλλα κακά πέσοι. μη πέσοι:

Ει γαρ άξι.οτ; αυτού εϊην ϊσως γαρ ει γαρ εϊην! = ελπίζω εσεσθαι

δυναίμ ην αν ώσπερ αλλος υίότ; αυτώ δυναίμην αν

80 ειναι. Νυν δε δει με οϊκαδε ίέναι, και ου

μόνον ένθϋμεϊσθαι τί ό διδάσκαλοι; περί

της ίστορίαξ ελεγε, άλλ« και τούτο το

του <Ηροδότου βιβλίον αναγιγνώσκειν.»

<ο δε άνεψιόξ, «χαίρε ούν,» έφη, «ω

85 Φίλιππε. 'Αλλ'άκουέ μου συμβουλεύον­

τος· πέρυσι γαρ άμα τφ διδασκάλφ

άνέγνων μέρος τι εκ τούτου του βιβλίου·

άνάγνωθι ούν τα περί Κροίσου του

Άλυάττου· πολλά γαρ εκ των παθημάτων ό 'Αλυάττη; (του 'Αλυάττου)

90 αυτού μαθήση.»

<ο δε Φίλιππος χάριν άποδουξ τώ

άνεψιώ έσπευδεν ευ; την οίκίαν, ϊνα τα ϊνα άναγνοιη = ϊνα άναγνώ

του Κροίσου πράγματα άναγνοίη. Οϊκοι

δε το βιβλίον άνείλιξε και άναγιγνώσκειν άν-ελίττω = έλίττω

95 ηρξατο. Πρώτον μεν ούν ό Ήρόδοτος περί

της έχθρα; συνέγραψε των Περσών και

άκήκοε hα sentito

291
Capitolo χχν

των <Ελλήνων, έ πε ι τα δε περί του

,Αλ υάττου. Τέλος δε ταύτα άνέγνω ό

Φίλιππος περί του Κροίσου.

Ό Σόλων άφικόμενοξ ες τας

Σάρδεις ϊνα πάντα θεωροίη
έξενίζετο υπό του Κροίσου.

ό Σόλων (του Σόλωνος)

Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΣΟΛΩΝΑ ΞΕΝΙΖΕΙ (α)

τελευτάω = άποθνήσκω Τελευτήσαντος δε Άλυάττου, έδέξατο 100

την βασιλείαν Κροίσο; ό Άλυάττου, έτη

τριάκοντα (ΧΧΧ) γενόμενος πέντε και τριάκοντα, ας δη τοϊ;

έν μέρει : και αϋτό; (ό γαρ εν ' Ασία "Ελλησι έπιστρατευων εν μέρει

Άλυάττης ήδη τουξ "Ελληναξ
του; έν 'Ασία κατεστρέψατο) κατεστρέψατο. <Ως δε τουτ; εν ' Ασία
"Ελληναξ κατεστρέψατο, άφικνοϋνται ες 105

τας Σάρδεις αλλοι τε εκ της 'Βλλάδοξ

σοφισταί και δη και ό Σόλων, ανήρ

,Αθηναϊοξ, ας ,Αθηναίοις νόμους ποιήσας

292
 Capitolo χχν
--------------------,-------

άπεδήμησεν έτη δέκα, λόγω μεν θεωρίαξ άποδημέω : διατρίβω εν ξένων

χώρα: πορεύομαι
110 ένεκα έκπλευσαξ, έργω δε ϊνα μή τι να λόγω μεν ... έργω δε ...
ή θεωρία (της θεωρίαξ)
των νόμων άναγκασθή λϋσαι ων έθετο. < θεωρέω

Αυτοί γαρ ουχ οίοί τ'ήσαν τοϋτο ποιήσαι

'Αθηναίοι δρκοιι; γαρ μεγάλοις κατεί­ ό δρκοτ; (του όρκου)

: δ υπισχνεϊταί τις τοϊτ; θεοϊξ
χοντο δέκα έτη χρήσεσθαι νόμοις ου; αν

115 σφίσι Σόλων θήται. 'Αποδημήσαξ ούν ες σφισιιν) = αυτοίξ

Αϊγυπτον άφίκετο και δη και ες Σάρδεις αί Σάρδεις (των Σάρδεων)

παρά Κροϊσον. Άφικόμενος δε έξενίζετο

εν τοϊ; βασιλείοις υπό του Κροίσου. Μετά

τα βασίλεια (των βασιλείων)

: ή οικία του βασιλέως

δέ, ημέρα τρίτη 11 τετάρτη, κελεύσαντος

120 Κροίσου, τον Σόλωνα θεράποντες περι η­ περι-άγω

γον κατά του; θησαυρού; και έδείκνυσαν

πάντα δντα μεγάλα και όλβια. όλβιοξ, -α, -ον : πλούσιος και
ευδαίμων

293
Capitolo χχν

Θεασάμενον δε αυτόν τα πάντα και

σκεψάμενον ήρετο ό Κροϊσοι; τάδε· «Ξένε

'Αθηναίε, παρα ήμας περί σου λόγος ήκει 125

ή πλάνη (της πλάνης) < πολυς και σοφίαξ ένεκα σή; και πλάνης,
πλανάομαι
ώς θεωρίας ενεκα γην πολλην έπελή-

λυθας. Νυν ούν βούλομαι έρέσθαι σε τίς

έστιν όλβιώτατος πάντων ων είδεξ.» Ό

μεν έλπίζων αυτόξ είναι όλβιώτατος 130

ύποθωπεύω : πάντα ποιώ ώστε ταύτα ήρώτα, Σόλων δε ουδέν ύποθωπεύ­

τινά χαίρει ν, επαίνων αυτόν
σαι; άλλα τφ άληθεϊ χρησάμενος λέγει·

ό Τέλλος (του Τέλλου) «';'Ω βασιλεϋ, Τέλλος 'Λθηναϊοξ.» Θαυ­

μάσα; δε Κροίσο; το λεχθέν, ήρετο: «Πώ;

δη κρίνει; Τέλλον ειναι όλβιώτατον;» Ό 135

δε είπε- «Τέλλω και παϊδεξ ήσαν καλοί

τε κάγαθοι και του; παισί είδε τέκνα

έκ-γίγνομαι έκγενόμενα και πάντα παραμείναντα, και

παρα-μένω
τελευτή του βίου λαμπροτάτη εγένετο

γενομένης γαρ 'Αθηναίοι ς μάχης πρότ; 140

ό γείτων (του γείτονος) : γεί τον ας εν 'Ελευσίνι, βοηθήσαξ και

ό παρ-οικών
ή τροπή (της τροπήξ) < τρέπω τροπήν ποιήσαξ των πολεμίων απέθανε
(= φυγή)
κάλλιστα, και αυτόν 'Αθηναίοι δημοσία

έπελήλυθαξ hai visitato

294
 CapitoIo χχν

τε έθαψαν δπου έπεσε και έτίμ ησαν

145 μεγάλως.»

- da Erodoto (Ι 26, 29-30)

Ό Κροίσος ήρετο τίνα

όλβιώτατον Ιδοι.

Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΣΟΛΩΝΑ ΞΕΝΙΖΕΙ (β)

Ώς δε ταύτα περί του τέλλου ό Σόλων

είπε, ό Κροϊσοξ ήρετο τίνα δεύτερον

μετ'έκεϊνον όλβιώτατον Ιδοι, νομίζω ν

πάγχυ = πάντως
πάγχυ δευτερεία οϊσεσθαι, Ό δέ- «Κλέο- τα δευτερεϊα (των δευτερείων) :
ό δεύτερος μισθός, το δεύτερον
150 βίν τε και Βίτωνα. Τούτοις γαρ ούσι γένος άθλον εν άγώνί τι νι
δευτερεία φέρω : τυγχάνω των
Άργείοις πλοϋτόι; τε ην ίκανό; και πρόξ δευτερείων
ό Κλέοβις (του Κλεόβεως)
τούτω ρώμη σώματος τοιάδε άθλοφόροι ό Βίτων (του Βίτωνος)
οί 'Αργεϊοι (των Άργείων)
< 'Άργος (το 'Ά., του 'Άργους
πόλ ις τις της Πελοποννήσου)
άθλοφόρο.; -ον: του άθλου εν
άγώνί τι νι τυχών

295
Capitolo χχν

τε άμφότεροι ήσαν, και δη και λέγεται

ή 'Ήρα δδε ό λόγος οϋσης εορτή; τη "Ηρα τοις

__ (της "Ηραξ)

Άργείοις, έδει πάντως την μητέρα αυτών 155

το ζεϋγτ«;
(του ζεύγους) < ζεύγει κομισθήναι ες το ίερόν, οί δε βόες
ζευγνϋμι
ζεύγει : εκ του άγροϋ ου παρεγίγνοντο εν καιρώ.
άμάξη υπό
των βοών Οί δε νεανίαι, ϊνα παραγένοιτο ή μήτηρ
έλκομένη
~ν καιρώ, αυτοί είλκον την άμαξαν, έπι

δε της άμάξης έφέρετο ή μήτηρ, σταδίους 160

τεσσαράκοντα = τετταράκοντα δε πέντε και τεσσαράκοντα κομίσαντες

(ΧΙ)
άφικοντο ες το ιερόν.

Ταύτα δε αύτοϊξ ποιήσασι και όφθεϊσι

ύπο των παρόντων τελευτη του βίου

αρίστη εγένετο, έδειξέ τε εν τούτοις ό 165

θεό; δτι άμεινον ειη άνθρώπφ τεθνάναι

μάλλον 11 ζ ην. Οί μεν γαρ ,Αργεϊοι

περιστάντες έμακάριζον των νεανιών την

ρώμην, αί δε ' Αργεϊαι την μητέρα αυτών

έμακάριζον, διότι τοιούτων τέκνων 170

κυρέω = τυγχάνω έκυρησεν. Ή δε μήτηρ στάσα άντίον του

άντίον = εναντία
άγάλματοξ της θεού ηύχετο Κλεόβει τε

296
 Capitolo χχν

και Βίτωνι του; έαυτή; τέκνοιξ, οϊ αυτήν

έτίμησαν μεγάλως, την θεόν δούναι δ τι

175 άνθρώπφ τυχεϊν άριστον ειη. Μετά δε

ταύτην την ευχήν, ώς έθϋσάν τε και ευ­ ευωχέομαι =: δει πνέω

ώχθησαν, κατακοιμηθέντεξ εν αύτώ τώ

ίερφ οί νεανίαι ουκέτι ανέστησαν αλλ'

οϋτως έτελεύτησαν, ' Αργεϊοι δε αυτών

180 είκόνω; ποιησάμενοι ανέθεσαν εν Δελ­

φοις, ώς ανδρών αρίστων γενομένων.»

Σόλων μεν ούν ευδαιμονία; δευτερεία ή ευδαιμονία

(της ευδαιμονίαξ) < ευδαίμων
ένειμε τούτοις, Κροίσο; δε όργισθευ; είπε' ένειμε : -
έδωκε, αν έθηκε

«'~Ώ ξένΑθηναϊε, της δε ημετέρα; ευ­

185 δαιμονίαξ ούτω καταφρονεϊξ ώστε ουδέ

ιδιωτών ανδρών άξίουξ ήμας έποιησαξ;»

- da Erodoto (Ι 31-32)

297
Capitolo χχν Enchiridion

Enchiridion

Il discorso del maestro sul valore della storia e

piaciuto molto a Filippo, che dice al cugino: «Maga-
ri Ι' αvesse scritto! », «Εϊθε Υράψειεν!» Filippo dun-
que spera di diventar degno del suo maestro: «Ει γαρ
άξιο; αυτού ε(ην!» S' addolora ροτό ch' egli abbia
perduto la moglie e ίΙ figlio; «Μη είτ; αλλα κακά
πέσοι!» esclama.

Il modo ottativo , Le voci messe ίτι evidenza appartengono a un al-

tro modo del verbo, l'ultimo che νί resta da impara-
re: 1'ottαtivo. Anche le voci dell 'ottativo si ricono-
scono senza difficolta, perche contengono uno ι (un
dittongo οι, αι ο ει): per esempio, λύοιμι, λϋσαιμι,
λυθείην.
L' ottαtivo propriαmente detto Il nome dell 'ottativo deriva dal verbo latino
(spesso con εϊθε, εί γάρ; ορtiire, «desiderare»: una delle funzioni di questo
negazione μή)
= «οίι, se... !, magari [» modo e infatti quella d' esprimere, ίη proposizioni
(lat. utinαm Ι) indipendenti, un desiderio, un augurio, un νοιο; e
appunto perche quest'uso dell' ottativo, pur ηοτι es-
sendo affatto l'unico, e quello che l'etimologia del
suo nome dichiara, parleremo per esso d' ottαtivo pro-
priαmente detto; la negazione e μή. Ecco due esem-
ρί: Ευτυχοιτε, ω φίλοι! = Possiαte esser felici,
amici!; Μη είτ; κακά πέσοιτε, ω φίλοι! = Che non
cαdiαte ίτι qualche disgrazia, amici! Sia 1'ottativo del
presente (ευτυχοϊτε) sia quello dell'aoristo (πέσοιτε)
si riferiscono naturalmente al futuro: come sempre
per ί modi diversi dall' indicativo, la Ιοτο differenza
eεοίο d'aspetto, τιοη di tempo, e le due frasi appena
viste l'illustrano bene. ΙΌttatίvο propriamente det-
to e spesso preceduto da εϊθε ο ει γάρ, «οίι, se... !,
magari ...!, piaccia (piacesse) a Dio che ...!» e simili
(latino utinαm, col congiuntivo detto appunto ottativo
ο desiderativo): per esempio, Εi'θε (ει Υαρ) μη
όΡΥίζοιτο ήμιν ό δεσπότης! = Oh, se ίΙ padrone
non fosse αrrαbbiαto con ηοί!

Usi dell 'ottativo Ma 1'ottativo e soprattutto frequente, senza un

nelle proposizioni subordinate
valore ben preciso, nelle frasi subordinate, quando ίΙ

298
Enchiridion Capitolo χχν

verbo della reggente e un passato. Ne avete trovato

parecchi esempi nelle pagine di lettura di questo ca-
pitolo: cosi, avete letto che ό Φίλιππος οίκαδε
εσπευδε ϊνα ήσύχως την βίβλον αναΥΙΥνώσκοι;
ch'egli εισΏλθε ε ίτ; την π α λα ίσ τραν ϊνα
έπαΥΥείλαl...; ευοότε,
che προσεχώρησε τώ άνεψιώ
ϊνα αυτώ διαλέΥΟΙΤΟ; e c'eran molti ragazzi nella
palestra, ma nessuno pareva temere, εφαίνετο
φοβεϊσθαι, μη οί πολέμιοι εισβάλοιεν εις την
πόλιν; eccetera.
Vediamo dunque ρίΙΙ precisamente quali sono gli
usi deΙΙΌttatίvο nelle proposizioni subordinate:
a) Ιτι generale, quando ίΙ verbo della reggente e reggente subordinata
tempo principα/e cong.
ίτι uno dei cosiddetti temΡί stοrίcί (quelli οίοέ che, tempo storico cong. /υτι.
avendo l'aumento, si riferiscono al passato: imper-
fetto, aoristo e piucchepperfetto), la subordinata puo
(αοτι deve) aver ΙΌttatίvο. Negli esempi che seguo-
αο ίΙ verbo ρυό esser nel congiuntivo (come gia sa-
pete) e ηeΙΙΌttatίvο, senza che la traduzione italiana
cambi nei due casi; e del resto ηοιι pare che ί greci
sentissero una chiara differenza di senso, ο anche
εοίο di tono, tra le due costruzioni: Είτ; το άστυ
εσπεύδομεν ϊνα των ρητόρων άκο ύωμε ν/
ακούοιμεν = Andavamo alla svelta ίη οίτιέ per sen-
tir gli oratori; Οί πολϊται εφοβουντο μη οί πολέμιοι
εις την γην είσβάλωσινΙ εισβάλοιεν = Ι cittadini
ternevano che ί nemici invadessero la regione. Se
invece ίΙ verbo della reggente fosse ίη un tempo Ρrίn­
cίΡαΙe (ossia υοα ίη un tempo storico), l' ottativo υοτι
sarebbe possibile: scrivete νοί stessi delle nuove frasi
col congiuntivo.
b) Sernpre dopo ιIn tempo stοrίcο nellα reggente, frasi di senso eventuale:
le !rαsί dί senso eventιIαle (che dunque nel caso con- reggente subordinata
ιτετίο, ossia se ίΙ verbo della reggente fosse ίη un tempo principα/e cong. con αν
tempo storico οιι, senΖ'αν
ternpo principale, avrebbero αν e ίΙ congiuntivo) hαn
di regolα l 'ottαtίvο senz' αν. Di nuovo, due esempi:
Οί Άθηναιοι αυτφ φρουρίφ εχρωντο όπότε
πόλεμος Υένοιτο = Gli ateniesi l'usavan come for-
tezza tutte le volte che c' era la gueua; Οί ' Αθηναιοι
Όναγκάζοντο χρησθαι νόμοις οϋς σφίσι Σόλων
θειτο = Gli ateniesi eran costretti a servirsi di tutte

299
Capitolo χχν Enchiridion

le leggi che Solone avesse stabilito per loro; ancόra,

riscrivete le frasi mettendo ίl verbo della reggente ίτι
un tempo principale.
Ma nel discorso indiretto: Tuttavia, nel discorso indiretto ίl greco conserva
spesso ίl cong. con αν
speS80 la costruzione con αν e ίl congiuntivo che
s'avrebbe nel discorso diretto: per esempio, "Ορκοιτ;
κατείχοντο χρήσεσθαι νόμοις ους αν σφίσι
Σόλων θήται = Eran obbligati per ί giuramcnti (che
avevan fatto) a servirsi di tutte le leggi che Solone
avesse stabilito per loro (gli ateniesi giurarono:
«Χρησόμεθα νόμοις ους αν ημϊν Σόλων θήται»).
Ricapitolando: a) ίτι frasi indipendenti, Ι 'ottativo,
solo ο con εϊθε ο ει γάρ (negazione μ ή) esprime un
desiderio (ο. propriamente detto); b) ίη frasi subor-
dinate, esso puo sostituire ί! congiuntivo solo se la
reggente e ίιι un tempo storico, e 10 sostituisce di
regola se la frase ha senso eventuale, salvo che nel
discorso indiretto si puo conservare ίl congiuntivo
con αν.
Ma nell'uno e nell'altro caso ΙΌttatίvο ha anche
altri usi: Ιί vedremo ρίυ avanti.
Le voci dell'ottativo
Pres. attivo Pres. mediopassivo Ma vediamo ora insieme le voci del nostro modo.
λ'ό-ΟΙ-α/ λϋ-οί-μην
λύ-οι-τ; λύοιο « *λ'ό-οι-σο) Per la formazione dell' ottativo del presentc dei ver-
λϋ-οι λϋ-οι-το bi ίτι -ω e sufficiente ricordare: 1) che ΙΌttatίvο ha
λ'ό-οι-μεν λϋ-οί -μεθα
λϋ-οι-τε λϋ-οι-σθε come caratteristica modale l'inserimento, tra ίΙ tema
λ'ό-οι-εν λ'ό -οι- ντο e le desinenze, del dittongo - οι -: pcr esempio,
Desinenze dell' ottativo: λυ-οι-μεν; 2) che le desinenze di questo modo sono
att.: -α/, -ς, - , -μεν, -τε, -εν;
mediopass.: -μην, -σο, -το,
di solito, anche nei tempi principali, quelle seconda-
- μεθα, - σθε, - ντο rie; tuttavia, nell 'attivo la Ι singolare prende la desi-
nenza -μι (della Π coniugazione) e la ΠΙ plurale -εν.

Simili per formazione e f1essione sono l' ottativo

dell'aoristo secondo: λάβ-οι-μι, λάβ-οι-ς, λάβ-οι,
ecc. (medio: λαβ-οί-μην, λάβοιο, ecc.) e quello del
futuro (del valore dell' ottativo del futuro parleremo tra
poco): λ"ΟΟ -οι -μι, medio λm -οί -μην, passivo λU)τp -οί -μην
(fut. pass. Ι), γραφησ-οί-μην (fut. pass. Π).

Nell'aoristo primo, le stesse desinenze s'aggiun-

gono al tema accresciuto d'uno - ι -: λϋ - σα - ι -, da

300
Enchiridion CapitoIo χχν

cui λύ-σα-ι-μι, λϋ-σα-ί-μην (aoristi sigmatici); Aoristo primo attiνo

λ'ό-σα- ι- μι
φηνα-ι-, da cui φήνα-ι-μι, φηνα-ί-μην (aoristi λ'ό - σα - ι - ς (anche λ 'όσειας)
asigmatici). Ricordate ροτό che, accanto a λ'όσmς, λ~-σα-ι (anche λ'όσειεΓνυ
λ'ό -σα - ι - μεν
λϋσαι e λ'όσαιεν, si trovano anche, con diversa ter- λ 'ό- σα -ι -τε
minazione, λ'όσειας, λϋσειειν) e λϋσειαν. λϋ-σα -ι-εν (anche λ'όσειαν)
Notate λ~σαι coll'acuto: infatti, sebbene in ge- Aoristo prinlO medio
λϋ-σα-ί-μην
nerale ί dittonghi -αι e -ozfinali di parola contino,
λϋσαιο « "λϋ-σα-υ-σο)
nella declinazione e nella coniugazione, come brevi λ'ό-σα- ι -το
αί fini dell 'accento (10 sapete da tempo, e ne potete λ ϋ-σα-ί- μεθα
λ 'ό-σα- ι - σθε
portar vοί stessi molti esempi), questo non vale per λϋ-σα-ι- ντο
ΙΌttαtίνο (come si vede anche dal presente λ~oι);
distinguete dunque attentamente λ~σαι, ottativo, da
λ~σαι, infinito attivo e imperativo medio (e d'altra
parte: κομίσαι, ottativo e anche infinito, κόμισαι,
imperatiνo; e ancόra: βουλεύσαι, ottativo,
βουλευσαι, infinito, βούλευσαι, imperativo; men-
tre per esempio κόψαι ρυό aver tutt'e tre ί significati).

Ci restan da considerare: a) ί presenti della ΙΙ co-

niugazione (ίn -μι), e gli aoristi cappatici tipo έδωκα;
b) gli aoristi terzi; c) gli aoristi passivi.
Qui, la caratteristica modale dell 'ottativo consi-
ste nell'inserimento, dopo ίΙ tema: nelle voci attive
e passive, di -ιη- nel singolare e -ι- nel plurale; ίn
quelle medie e mediopassive, sempre di - ι -; inoltre,
e
Ια vocale finale del temα sempre breve. Le desinenze
son quelle gia viste, tranne nella Ι singolare dell' at-
ιίνο, che, invece di - μι (come ίn λ'όΟΙ!!1) , prende la
desinenza secondaria -ν (διδοίηγ), Considerate ora, δίδωμι: δίδωμι:
pres. attiνo pres.mediopassiνo
ίn margine, ΙΌttatίvο di δίδωμι, e osservate appun- διδο-ί-μην
διδο-ίη-ν
to: la finale breve del tema (διδο- ), la caratteristica διδο-ίη-ς διδοιο « *διδο-ι-σο)
διδο-ίη διδο-ι-το
modale e ίΙ suo variare nell'attivo, la desinenza del- διδο - ί - μεθα
διδο-ι-μεν
la Ι persona attiva. διδο-ι-τε διδο-ι-σθε
διδο-ι-εν διδο-ι-ντο

Potete ora facilmente ricavare e coniugare da vοί

stessi gli ottativi: dei presenti τίθημι (τιθg-ίη-ν,
τιθg-ί-μην), ϊστημι (ίστg-ίη-ν, ίστg-ί-μην) e ϊημι
({g-ίη-ν, tg-ί-μην); degli aoristi εδωκα (δQ-ίη-ν,
δΩ-ί-μην), εθηκα (θg-ίη-ν, θg-ί-μην) e ηκα
(g-ϊη-ν, g-ϊ-μην); degli aoristi terzi εβην, εγνων,
εστην (βg-ίη-ν, γνQ-ίη-ν, στg-ίη-ν); degli aoristi

301
Capitolo χχν Enchiridion

Aoristo passiνo passivi (λυθ~-ίη-ν, φανε-τη-ν: ricordate che

λυθε-ίη-ν
λυθε-ίη-ς 1'aoristo passivo ha desinenze attive).
λυθε-ίη Anche ΙΌttatίvο d'ειμι e εϊην, -ης, -η, plurale
λυθε-ί-μεν
είμεν, -τε, -εν (ma anche, spesso, εϊημεν, εϊητε,
λυθε-ί-τε
λυθε-ί-εν ειησαν; notate che εΙην si distingue εοίο per 10 ερί­
rito da ειην di ϊημι); e cosi per φημι: φα- ίη- ν, φαίης,
είμι:
ειην φαί η, e plurale φα-ί-μεν, -τε, -εν; e per ί deponen-
εϊη; ti δύναμαι ed έ π ϊ σ τ αμα ι: δυνα-ί-μην,
ειη
είμεν ο εϊημεν έπιστα-ί-μην, ecc.
είτε ο εϊητε
είεν ο ειησαν
, Alcuni presenti ίn -μι formano invece ΙΌttatίvο
al modo dei verbi ίn -ω: cosi, ΙΌttatίvο d'είμι, «an-
οτό», eι-οι-μι, «oh, se andassi!», ι-οι-ς, ι-οι, ecc.,
come se l'jndicativo fosse "ϊω (ma la Ι persona e
anche, e piU spesso, ίοίην); e similmente, da κείμαι,
la sola ΠΙ singolare κέοιτο « *κεί-οι-το con cadu-
ta dello -ι-); e, da δείκνϋμι e simili, δεικνύ-οι-μι,
δεικνυ-οί-μην, e simili.

φιλέω: pres. att.: φιλοίην, Nei presenti contratti ίn -έω e ίη -όω, le contra-
φιλοίης, φιλοίη, φιλοϊμεν,
Ζίοηί portavano, nel plurale, a terminazioni identi-
φιλοϊτε, φιλοϊεν
φιλέω: pres. mediopass.: che a quelle di δίδωμι: per esempio, da φιλέοιμεν,
φιλοίμην, φιλοϊο, φιλοϊτο,
φιλέοιτε, φιλέοιεν, s'avevano φιλοϊμεν, φιλοϊτε,
φιλοίμεθα, φιλοϊσθε,
φιλοϊντο φιλοιεν, del tutto simili a διδοϊμεν, διδοϊτε, διδοϊεν,
Ρετοίό anche ίΙ singolare prese spesso, per analogia,
δηλόω: pres. att.: δηλοίην,
δηλοίης, ecc. le terminazioni di δίδωμι: φιλοίην, -ης, -η, e
δηλόω: pres. mediopass.: δηλοίην, -ης, -η, come διδοίην, -ης, -η; e simil-
δηλοίμην, δηλοϊο, ecc.
mente nel mediopassivo.
Il futuro contratto (φανώ, da *φανέω come
φιλέω) fa ugualmente, neΙΙΌttatίvο, φανοίην, -ης,
-η, φανοιμεν, -τε, -εν; medio, φανοίμην, ecc.
Τlμάω: pres. att.: τϊμώην, Anche l' ottativo di τιμάω segue ίΙ modello di
τϊμώηξ, τϊμώη, τιμώμεν,
τιμώτε, τιμώεν
quello di δίδωμι: ίΙ singolare einfatti Τίμαοίην, -ης,
Τlμάω: pres. mediopass.: - η, da cui ίn attico, con contrazione, Τίμα/ην, - ης,
τιμώμην, τιμώο, τιμώτο,
- η, e cosi nel mediopassivo.
Τίμφμεθα, Τίμφσθε, Τίμφντο

302
Enchiridion Capitolo χχν

Riassumiamo le nostre osservazioni ίτι una tabella:

LA FORMAZIONE ΟΕΙΙ 'οττλτινο: SPECCHIETTO RIASSUNTIVO

Gruppo Fonnazione Esempi
Ι:ottativi tematici
Pres. ίη -ω (αοιι contratti) λϋοιμι
Αοτ. Π Tema + -οι- λάβοιμι
Fut. (att., medi, pass.) Desinenze secondarie, salvo: λύσοιμι, λϋσοίμην,
-μι, -εν λυθησοίμην
Alcuni pres. ίη -μι (είμι, ϊοιμ ι, κέοι το, δει κνυοιμ ι
κείμαι, δείκνϋμι e simili)

π: Tema + -ι-
Αοτ, Ι Desinenze: come sopra λϋσαιμι

ΠΙ: ottatiνi atematici

Pres. ίη -μι (tranne ί gia Tema vocale breνe +
ίη διδοίην, τιθείην,
nominati) -ιη-/-ι- (att. e pass.) ίσταίην, ίείην, εϊην,
ο sempre -ι- (medio e φαίην, δυναίμην,
mediopass. ) έπισταίμην
Aor. cappatici (come έδωκα) Desinenze secondarie, salνo δοίην, θείην, εϊην
Aor. ΠΙ -εν (ma compresa -ν) βαίην,γνοίην,σταίην
Αοτ, pass. λυθεί ην

IV: νerbi contratti

-οίην, -οίμην
Pres. contratti φιλοίην, δηλοίην,
(per analogia di διδοίην,
τϊμαοίην > τϊμώην
διδοίμην)
Futuή contratti φανοίην

Υί sanl facile osservare che al Ι gruppo apparten-

gono quelle voci che, come ίΙ presente della Ι coniu-
gazione e ίΙ futuro, contengono le vocali congiuntive
- ο -/ - ε - (ί presenti ία - μι di questo gruppo seguono,
neΙΙΌttatίvο, ίΙ modello di quelli ίη -ω): queste voci
si dicono temαtiche, perche le vocali congiuntive si
chiamano anche vocali tematiche; e gli ottativi stes-
si son tematici, giacche l' -0- della caratteristica -οι-
e appunto la vocale tematica (sempre uguale). Gli
ottativi αtemαtici, quelli οίοό delle voci che son pri-
ve delle vocali tematiche, appartengono al ΠΙ grup-
ρο, tranne gli αoristi primi (Π gruppo); infine, al ιν
gruppo appartengono gli ottativi dei verbi contrαtti
(presenti e futuri).
L'aver ricondotto tutti gli ottativi greci a questi
quattro modi di formazione rende le cose assai sem-
plici: vί bastenl ricordare a quale gruppo appartenga

303
CapitoIo ΧΧV Enchiridion

un ottativo per sapere come si formi e si coniughi,

senza bisogno di grandi sforzi di memoria.

L'ottativo ne! discorso indiretto Dopo aver visto le voci deΙΙΌttatίvο, torniamo a
considerarne gli usi.
Ν el discorso indiretto (dunque anche nelle inter-
rogative indirette), dopo un tempo storico nella reg-
gente (e εοίο ίη questo caso !), ίΙ greco ριιό usare sia
1'ίτκίίοετίνο sia 1'ottativo. Il tempo dell 'ottativo c,
praticamente, 10 stesso che s'avrebbe (nell'indicati-
γο) nel discorso diretto. Considerate infatti que-
st' esempio: Ό Κροίσος ηρετο τίνα δεύτερον
μετ'έκεϊνον όλβιώτατον [δοι = Creso chiese chi
avesse visto (che fosse) ίΙ secondo ρίιΊ felice dopo
quello (Ιδοι, ottativo dell 'aoristo, perche le parole
di Creso furono: «Τίνα δεύτερον μετ'έκεϊνον
όλβιώτατον είδεξ;»; del resto, sarebbe stato ugual-
mente possibile 1'jndicativo, sempre aoristo, είδεν).
!'ottativo de! futuro Ιτι particolare, 1'ottativo del futuro c usato εοίο,
ίτι alternativa all'indicativo del futuro, appunto nel
discorso indiretto (con un tempo storico nella reg-
gente): ripensate alle parole del cugino di Filippo:
«Ό διδάσκαλοι; εσκόπει δπως μ η εσοιτο άπαιξ,
αλλΊσοιτο αυτώ δστις ζώντά τε Υηροτροφήσοι
και τελευτήσαντα θάψοι αυτόν, και είτ; τον
έπειτα χρόνον τα νομιζόμενα αυτώ ποιήσοι» (nel
discorso diretto, ίΙ maestro εντέ detto a se stesso:
«ουκ εσομαι άπαιξ, αλλ' εσται μοι δστις ζώντά
τε Υηροτροφήσει και τελευτήσαντα θάψει με, και
είτ; τον επει τα χρόνον τα νομιζόμενά μοι
ποιήσει»).

304
Ι verbi greci CapitoIo χχν

Ι νerbi greci

δtναμαι,δυν~σομαι,δεδtνημαι,έδυν~θην, «posso»
έπίσταμαι, imperfetto ήπιστάμην, έπιστήσομαι, ήπιστήθην, «capisco, so»
κείμαι, κείσομαι, «giaccio»

Alcuni verbi coll 'αumento in ει-:

εργάζομαι, imperfetto είργαζόμην, έργάσομαι, είργασάμην, εϊργασμαι,

είργάσθην,
«lavoro»
έπομαι (Ι v. altemante σεπ-/σπ-), imperfetto είπόμην, έψομαι, έσπόμην,
«seguo» (+ dat.)
έχω (temi verbali: [σ]εχ -/σχ - e σχη-), imperfetto είχον, gξω ο σχήσω, έσχον,
έσχηκα, έσχημαι, «ho; (medio) mi tengo stretto, sto attaccato (+ gen., a)>>

11 greco nell'italίano

Dα quαli pαrole greche derivano questi vocaboli?

1) storia (αntiquαto istoria)
2) storiografia
3) cronaca (antiquαto cronica)
4) cronologia
5) genealogia
6) paleografia
7) archeologia

Che signίficαto ha lα pαrola storia nella locuzione storia naturale? /η che rnodo
questa pαrticolαre accezione si connette col senso conzune di storia come
nαrrαzione di fαtti?
Osservαte genealogia e archeologia, col g: rίjlettendo sull 'etimologia di que-
ste pαrole, e conJrontαndole con altre, come gerontocrazia (ό χέρων, του
χέροντος, «vecchio») e geografia, geometria, rispondete α questα domαndα:
quαle letterα corrisponde, nei grecismi itαliαni, αl greco γ? Sαpreste Ιαι- qual-
che altro esempio?

305
 Capitolo χχν Esercizi

Esercizio 25a
Volgete prima nel congiuntivo e ροί nell 'ottativo le seguenti voci verbali di
modo indicativo:
1. λύουσιιν) 6. νικώμεν 11. έθέμην
2. λύεται 7. φιλεϊ 12. έλαβον
3. έλϋσαμεν 8. έστη 13. εγένετο
4. έλύθη 9. έστι 14. έφιλήσαμε ν
5. βούλομαι 10. τιμά 15. Ιασι(ν).

Esercizio 25b
Leggete α voce alta e traducρte:
1. Εϊθε ταχέως παραγένοιτο ή μήτηρ.
2. Μηδέποτε αύθυ; ες πόλεμον κατάσταιμεν.
3. Ει γαρ μη ϊδοιμι του; κακουξ ευ πράττονται;
4. Σώφρονες είτε, ώ παϊδεξ, και άει του; τεκόντας φιλοϊτε.
5. Κακώξ άποθάνοιεν πάντες οί τοιαύτα πράττοντεξ.

Esercizio 25c
Riscrivete queste frasi, cambiando nel tempo indicato per ognuna d 'esse ίl
verbo della reggente, e tutti ί congiuntivi in ottativi,' ροί traducete sia le vec-
chie sia le nuove frasi.
1. Οί νέοι παιδεύονται (imperfetto) ϊνα αγαθοί γένωνται.
2. Ό Σόλων άποδημεϊ (aoristo) ϊνα μη άναγκασθή του; νόμους λϋσαι.
3. Ό πατήρ τοϊ; τέκνοις δίδωσιν (imperfetto) δσ'άν βούλωνται έχειν,
4. Οί όπλϊται φοβοϋνται (imperfetto) μη ουκ άμύνωσι του; πολεμίους.
5. Οί 'Αθηναίοι μεγάλοις δρκοιτ; κατέχονται (imperfetto) νόμοις
χρήσεσθαι οίς αν θήται ό Σόλων.
6. Φοβούμενος τον κίνδϋνον, του; φίλους καλώ (aoristo) δπως ϋμϊν
βοηθώσιν,

Esercizio 25d
Traducete in greco:
1. Ι greci mandavano a scuola ί Ιοτο figlioli perche imparassero a scrivere
(= le lettere).
2. Il ragazzo aveva paura che τιοα sarebbe mai tornato a casa.
3. Quando veniva l'inverno, ί pastori spingevano ίη pianura lc pecore.
4. Gli schiavi facevan sempre tutto quel che (gli) comandava ίΙ padrone.

306
Esercizi CapitoIo χχν

Esercizio 25e
Riscrivete questefrasi, cambiando in aoristi ί verbi delle reggenti e in ottativi,
da congiuntivi, ί verbi del discorso indiretto; ροί traducete sia le vecchie sia le
nuove frasi.
1. Ή γυνή ήμας έρωτά ει τφ παιδί αυτή; εν τη όδώ ένετυχομεν.
2. 'Αποκρϊνόμεθα δτι ουδένα ανθρώπων εϊδομεν, άλλ'εύθυ; έπάνιμεν
ώς αυτόν ζ ητήσοντες. .
3. Τώ παιδί έντυχόντεξ λέγομεν δτι ή μήτηρ αυτόν ζητεί.
4. Ό αγγελος λέγει ότι των πολεμίων άπελθόντων τοϊ; αυτουργού;
έξεστι ν οϊκαδε έπανιέναι.
5. Ό Πρωταγόρα; λέγει δτι του το περί πλείστου ποιούνται οί πατέρες,
δπως αγαθοί γενήσονται οί παΙδες.
6. Ό Ήρόδοτος εξηγείται δπως είι; πόλεμον κατέστησαν οϊ τε βάρβαροι
και οί 'Ελληνεξ.
7. Ό Σόλων έπίσταται (qui, cambiate ίΙ verbo ίn imperfetto) ότι οί
,Αθηναίοι ου λύσουσι του; νόμους.
8. Ό Κροϊσοι; τον Σόλωνα έρωτά τίνα όλβιώτατον είδεν.
9. Ό Σόλων λέγει δτι οί νεανίαι, την μητέρα εις το ιερόν κομίσαντες,
άπέθανον.
10. Ούτω δείκνϋσιν ό θεό; δτι άμεινόν έστιν άνθρώπω τεθνάναι μάλλον
11 ζην.
Leggete questo pαsso (tl'αtto, con αdαttαmenti, dα Erodoto, 1. 32-33), ροί ri-
spondete αlle domαnde.
Solone spiegα α Creso perche non 10 considerα un uomo felice.

Ο ΣΟΛΩΝ ΤΟΝ ΚΡΟΙΣΟΝ ΟΡΓΙΖΕΙ

Ό δε Σόλων είπεν: «-;-Ω Κροϊσε, έρωτά; με περί ανθρωπίνων πραγμάτων,
έγώ δε έπίσταμαι παν το θείον φθονερόν ον και ταραχώδεξ. Έν μεν γαρ
τφ μακρώ χρόνω πολλά μέν έστιν ίδεϊν a μή τις έθέλει, πολλά δε και
παθεϊν. Ές γαρ εβδομήκοντα έτη όρον της ζωης άνθρώπφ τίθημι. Ταύτα
δε έτη έβδομήκοντα Όντα παρέχεται ήμέραξ διακοσίαξ και έξακισχιλία;
και δισμϋρίας. Ή δε ετέρα αυτών τη ετέρα ουδέν όμοιον προσάγει πράγμα.

[φθονερός, -<1, -όν invidioso, geloso ταραχώδηξ, -ες che pertllrbα, sconvol-
ge ό δρος confine, limite, termine έξακισχίλιοι, -αι, -α seimilα (έξ-άκις sei
volte) δια-μύριοι, -αι, -α ventimίlα ή ... ετέρα ... τη ετέρα ... uno ... αll'αltro ... ]

1. Solone distingue due ambiti: quali?

2. Quali sono secondo lui le caratteristiche della divinita?

307
 Capitolo χχν Esercizi

3. Che cosa vedono, e di che fanno esperienza, gli uomini nel corso della
10ΤΟ vita?
4. Solone fissa ιιιι termine alla durata della vita umana: di quanti anni? e di
quanti giomi?
5. Che cosa porta ogni giomo della vita?

'Εμοί δε συ και πλουτεϊν μέγα φαί νη και βασιλευξ είναι πολλών

ανθρώπων' εκείνο δε α έρωτά; με ούπω σε λέγω, πριν αν σε τελευτήσαντα
καλώ; βίον μάθω. Ου γαρ ό μέγα πλούσιος όλβιώτερός έστι του έφ'ημέραν
βίον έχοντοξ, ει μη αυτώ ή τύχη παραμεί ναι, ώστε ευ τελευτήσαι ταν
βίον. Πολλοι γαρ πλούσιο,ι ανθρώπων άνολβοί είσι, πολλοί δε μέτριον
εχοντες βίον εύτυχεϊξ. Σκοπεϊν δε χρη παντόξ χρήματος την τελευτήν,
πως άποβήσεται. Πολλοϊξ γαρ δη υποδείξω; δλβον ό θεόι; προρρίζους
άνέτρεψεν.»

sono ricco έφ'ήμέραν per un (sol) giorno ει μή + ott. α meno che

[πλουτέω
άν-ολβοξ, -ον in/elice μέτριος, -α, -ον moderato εύ-τυχής, -ές/οrfunαtο,
/elice τα χρήμα, του χρήματος cosa, /atto, avvenimento υπο-δείκνϋμι /0
intravedere ό δλβος/elίcίfα πρόρριζος, -ον dalle radici, completamente ανα­
τρέπω rovescio, capovolgo (ανέτρεψεν e un aoristo gnomico, che cioe signi-
fica una veritα eterna ο generale,' in italiano si rende bene col presente)]

6. Che dice Creso di Solone?

7. Che cosa deve sapere per poter rispondere alla domanda del re?
8. Secondo Solone, υη uomo ricco ha bisogno d'un'altra cosa per poter esser
detto davvero felice: di quale cosa?
9. Con quali parole (greche) Solone descrive quella categoria d'uomini ch' egli
contrappone ai πλούσιοι?
10. Qual e ίΙ termine greco contrario d'ανολβοι che usa Solone?
11. Che cosa, secondo Solone, dev'esser sempre considerato da chi valUti la
vita degli uomini?
12 Come si comporta spesso, secondo Solone, la divinita cogli uomini?

Ό Σόλων ταυτα λέγων τώ Κροισφ ουκέτι έχαρίζετο, άλλα ό Κροίσος

άποπέμπει αυτόν, δόξας αυτόν άμαθη είναι, ας τα παρόντα αγαθά μεθείξ
την τελευτήν παντόξ χρήματος όράν κελευοι.

[χαρίζομαι trovo /avore (+ dat., «presso, agli occhi di») ά-μαθήξ, -ές stupi-
do μεθ-ίημι trascuro]

308
Esercizi CapitoIo χχν

13. Quali sono ί due insegnamenti che si ricavano dalle parole che Solone ha
detto a Creso?
14. Che opinione mostra d'avere Creso di Solone?
15. Cosa si deve considerare, secondo Solone, quando si νείιιιε la vita d'un
uomo?

Esercizio 25/
Trαducete in greco:
1. Creso pensava d' essere ίΙ ρίυ felice degli uomini, ma Solone disse che
(ne) aveva νίειί altri piU felici.
2. Creso domando dunque a Solone ροττίιό giudicasse che altri fossero ρίύ
felici.
3. Ε Solone rispose che υου chiamava felice nessuno finche ηοιι fosse venu-
to a sapere (usαte μανθάνω) ch'egli aveva finito bene la vita.
4. Creso dunque s' adiro con Solone e 10 οεοοίό, pensando che fosse stupido.
5. Ma dopo di οίό Creso pati grandi disgrazie (= cose terribili) e conobbe che
Solone giudicava bene.

La formazione delle parole

ln itαliαno, moltissimi sostantivi derivano da altri sostantivi ο da aggettivi:

pensate α coiaio, boscaiol0, fanteria (da cuoio, bosco, fante), e α bcIlczza,
spilorceria, gratitudinc (da bello, spilorcio, grato).
Sostantivi di questo (ίρο, detti denominali (perche ίη lαtίno si chiamano nomina
non solo ί sostαntivi, ma anche gli aggettiviJ, son comuni anche ίιι greco.

Movendo dal significato, che ν 'e noto, dei sostantivi ο aggettivi da cui deriva-
no, dite quello dei sostantivi denominali seguenti.

1) 1 suffissi - τα - (nom. - της, gen. - του) e - ευ - (nominativo - εύς) .fornzano

sostαntivi che indicano persone che s 'occupano d 'Ulla cosa, ο han che .fare
con essα:

ό πολίτης (ή πόλις), ό ναύτης (ή ναυς)

ό ίππεύς (ό ϊππος), ό ίερεύς (ίερός, -ά, -όν).

2) 1 sostantivi astratti clze significano qLιαlitiι del'ίναnο dagli αggettίνί col! 'ag-
giunta di suffissi diversi, come per esempio

-ια- (nοmίnαtίνο -ία).

φίλος, -η, -ον. ή φιλία.

309
 CapitoIo χχν Esercizi

- συνα - (nominativo - σύνη):

δίκαιοι; -α, -ον: ή δικαιοσύνη
σώφρων, σώφρονος: ή σωφροσύνη;

-τητ- (nom. -της, gen. -τητος):

ϊσος, -η, -ον: ή ίσότηι; της ίσότητο;
νέος, -α, -ον: ή νεότης, της νεότητος

3) Ι patronimici, ossia ί sostantivi che vog!ion dire (~fig!io, discendente, di... »,

son molto spesso formati col suffisso -ίδα- (nom. -ίδης, gen. -ίδου): per
esempio, ό ' Αλκμεων - ίδης. ,

4) Ι diminutivi, cioe ί sostantivi che esprimono un 'idea di picco!ezza, si for-

mano con diversi suffissi,' ί pίU comuni sono:

-ιο- (nominativo -ίον): το παιδίον (ό παϊι; του παιδός)

-ιδιο- (nominativo -ίδιον): το οικίδιον (ή οικία)
το πατρίδιον (ό πατήρ, του πατρός)
- ισκο - (nominativo - ίσκος): ό παιδίσκος (ό παϊι; του παιδός)
ό νεανίσκο; (ό νεανίαξ),

Notate che ί diminutivi in - ίον e in - ίδιον son di genere neutro, anche qtιαndo
si riferiscono α persone (come ne! caso di παιδίον e di πατρίδιον).
Α vo!te ί diminutivi signίficano, pίU che una picco!ezza materiale, un senti-
mento d 'affetto ο, α!! 'opposto, disprezzo: πατρίδιον (confrontate ! 'ita!iano
babbino); άνθρώπιον, «omunco!o, omiciatto!o».

310
Civilta CapitoIo χχν

EriJdoto
o storico Ετότίοιο Elefantina; ίτι occi-
L nacque ad Alicar-
ιιέεεο, presso ίΙ confi-
dente visitό la Sicilia
e l'Italia meridionale.
ne meridionale della Ch' egli viaggiasse per
Ionia (inAsia minore), commercio ο, come
pochi anni prima del- Solone, semplicemen-
l'invasione della Gre- te per ίΙ piacere e 1'ίτι­
cia da parte di Serse. teresse di vedere
Sembra che da ragaz- (θεωρίαξ ένεκα: ηοί
ΖΟ egli vedesse la regi- diremmo «per turi-
na della sua ci ιτέ, smo»), certo egli rac-
Artemisia, alla guida colse ιαι alto numero
della flotta che andava d'informazioni, risul-
a unirsi agl'invasori. Ιιι tato delle sue persona-
gioventU ρετιεοίρό alla Ιί osservazioni, delle
sollevazione contro ίΙ sue conversazioni οο­
tiranno Ligdami, υίρο­ gli stranieri, del suo
te d' Artemisia; la sol- studio di documenti e
levazione falli ed testimonianze; egli le
Erodoto.
Erodoto dove andare ίη avrebbe usate ρίιΊ tar-
esilio a Samo. Da que- di nella sua storia.
st'isola deΙΙΈgeο egli εείρό per ί suoi Durante questo periodo Erodoto
viaggi, che 10 portarono a visitar qua- stette per qualche tempo ίη Atene,
si tutto ίΙ mondo allora conosciuto: dove strinse amicizia col poeta tragi-
vide infatti, a oriente, dapprima la co Sofocle; quando, nel 443, Ιεεοίό
Lidia, compresa Sardi, ροί la Siria, di Atene per la colonia panellenica di
dove raggiunse 1'Eufrate e si ροτιό, Turi, nell'odiema Calabria, Sofocle gli
percorrendone ίΙ corso, a Babilonia; dedico υτι 'ode. D' allora ίη ροί Turi fu
infine da Babilonia prosegui per Susa, la sua patria, sebbene egli seguitasse
la capitale della Persia; a settentrio- a viaggiare e tomasse ad Atene, per
ne, Erodoto fece ίΙ periplo del Ponto alcune letture pubbliche della sua sto-
Eussino (l'attuale mar Nero), dimorc) ria, negli anni trenta. Era ancor νίνο
per qualche tempo a Olbia, alla foce nei primi anni della guerra del
del Boristene (ίl nostro Nipro, Dnepr Peloponneso, giacche parla dei fatti
ίη russo), ροί, seguendo ίl fiume, pe- degli anni 431-430. La sua opera sto-
netro nelle selvagge regioni interne rica dev' essere stata pubblicata prima
della Scizia; a mezzogiorno, fu due de1425, anno ίn cui ίl commcdiografo
volte ίη Egitto, dove si trattenne per Aristofane, negli Acαrnesi, ne parodia
diversi mesi, risalendo ίl ΝίΙο fino a Ι' introduzione.

311
 CapitoIo χχν
Ben a ragione Erodoto e chiamato
«ί! padre della storia». Nella sua ope-
ra egli non'ebbe nessun predecessore,
tranne Εοειέο di Μίίότο, la cui acme e
intomo all'anno 500 e che scrisse una
descrizione de11a Terra ίτι duc libri,
dedicati ιιτιο a11 'Asia e Ι' altro a11 Έυ­
ropa; Erodoto conobbe 10 scritto
dΈcateο, al quale fa riferimento due
volte, sempre per dirsi ίτι disaccordo
con esso. Ε molto difficile,per υοί
uomini modemi, che abbiamo a dispo-
sizione biblioteche e libri, farci
un'idea delle difficolta che doveva
superare ιιιιο storico di due mi11enni e
mezzo fa, ίΙ quale avesse deciso di far
la storia di fatti accaduti una genera-
zione avanti, ο prima ancόra: le ιιυί­
che fonti scritte che Erodoto ροιό con-
sultare erano testimonianze Ιοοείί,
come liste di templi ο oracoli, e ίπ
qualche caso anche documenti ufficia-
Ιί (per esempio, e probabile ch' egli
Creso riceve la delegazione dei misii
312
CΊviltiι
avesse accesso ad alcuni documenti
persiani, come ί ruoli de11' esercito);
per ίΙ resto tutto quel ch'egli scrive
ποπ e altro che, rielaborato, quel che
aveva visto e sentito nei suoi viaggi.
Erodoto era υπ uomo estremamen-
te curioso, seriamente interessato a11e
credenze e ai costumi degli altri ρορο­
Ιί; essendo libero da ogni pregiudizio
di tipo razzistico ο nazionalistico, egli
ascoltava con mente aperta tutto quel
che gli raccontavano ί suoi inter-
Ιοοιιιοτί; tuttavia, professava anche υπ
sano εοειιιοίεαιο: «10 son tenuto a rife-
rire quel che dice la gente, ma ηοτι mi
sento punto obbligato a credcrci sem-
pre: questo principio e valido per tutta
la lllia storia» (νπ. 152).
Egli era anche ιιιι uomo profonda-
mente religioso, e interpretava la sto-
ria da υπ punto di vista tcologico: cra
fermamente convinto che gli dci ίη­
tervenissero ne11e vicende umanc, e
(ν. ΧΧΥΙβ).
Civilta
che nessun uomo potesse sfuggire al
suo destino. Ιιι particolare, credeva
che l' orgoglio umano (ή ϋβρις) fosse
sempre, prima ο ροί, punito dalla giu-
stizia divina (ή νέμεσις): esempi chia-
ri ne sono la vicenda di Creso e, ίτι pro-
porzioni ρίυ grandi, quella di Serse. Ν el
suo racconto hanno una parte impor-
tante ί segni, gli oracoli, ί sogni: essi
offrono all 'uomo la possibilita di co-
noscere ίΙ suo destino, che ηΟΩ ριιό es-
ser cambiato, ma ίΙ cui compimento
ριιό ρετό esser rinviato. LΌΡera
erodotea e tutta permeata di mito: la
mentalita mitica appartiene alla cultu-
ra del suo tempo, ed egli ricorre spes-
so, com' e naturale, ai miti come spie-
gazioni dei fatti; ma, se ηΟΩ e ιιαο scet-
tico, neppure e acriticamente credulo.
Prima di raccontar la storia di
Creso, egli comincia col parlar dei re
di Lidia suoi antenati; questa sezione
si chiude colle parole Λ ϋδοι μεν δη
ύπο Πέρσησι (ionico per Πέρσαις)
εδεδούλωντο, «e ί lidi erano stati fat-
ti schiavi dai persiani»: quello della
liberta e della schiavitι'I e uno dei temi
ρίυ spesso ricorrenti nella storia
dΈrοdοtο.
Segue ίΙ racconto dell' ascesa del-
la Persia, ίη cui si parla anche
dell'assoggettamento dei greci del-
ΙΆsίa minore e della sconfitta e pre-
sa di Babilonia. Il libro Ι si chiude
colla morte di Ciro, e ίΙ Π s' apre colla
successione del suo figlio Cambise;
ίΙ resto del libro e dedicato a una de-
scrizione e a una storia deΙΙΈgίttο: e
questa la ρίυ lunga delle digressioni
erodotee dal tema principale. Il libro
πι comincia coll' invasione e la con-
Capitolo χχν
quista dell 'Egitto da parte di Cambise,
che ροί impazzisce e muore; segue
una digressione su Policrate di Samo,
quindi ίl racconto della successione di
Dario e la descrizione dell'impero per-
siano, della sua organizzazione e del-
le sue risorsc. Il ιν libro contiene la
narrazione dell' invasione, da parte di
Dario, della Scizia e di Cirene; ίΙ Ιί­
bro ν, quella della rivolta degli Ιουί:
la minaccia persiana incombe oramai
suΙΙΈΙΙade. Nel νι libro Dario fa una
spedizione punitiva contro gli atenicsi,
colpevoli ai suoi occhi d'aver soccor-
so gli Ιοτιί; si combatte allora la bat-
taglia di Maratona. Illibro νπ s' apre
colla successionc di Serse e la sua
decisione d'jnvader la Grecia, e si
conclude colla battaglia delle
Τοηυόρίίο. Ι libri νπι e ΙΧ continua-
ιιο la storia dell 'invasione, e finisco-
ηο colla battaglia di Micale e la τίvοl­
ta della Ionia.
Come abbiamo detto, Erodoto fa
spesso delle digressioni, mosso dalla
curiosita per argomenti diversi; egli e
specialmente affascinato dalle creden-
ze, ί costumi, le istituzioni dei ροροlί
ρίυ remoti, ma d'altra parte ci da an-
che molte informazioni importanti
sulla storia greca piUantica. Nel com-
plesso le storie dΈrοdοtο son di let-
tura assai piacevole; vί abbondano ί
discorsi diretti, che servono anche a
chiarire ίΙ carattere di diversi perso-
naggi; l' opera ha pregi letterari indub-
bi, e sembra anche attendibile, nel
complesso, sotto l' aspetto storico,
come dimostrano, nei casi ίη cui ne
abbiamo, le altre fonti, che conferma-
ηο ίΙ racconto erodoteo.
313
 Capitolo χχν Lexicon

Lexicon

Verbi Sostantivi αί Σάρδεις,

ξενίζω, ξενιώ, έξένισα, ή άπόδειξιξ, των Σάρδεων
έξενίσθην της άποδείξεωξ ό Σόλων, του Σόλωνος
το άποδυτήριον,
έλκω, imperf είλκον, του άποδυτηρίου Aggettivi
ελξω, εϊλκυσα, τα βασίλεια, άθλοφόρος,άθλοφόρον
εϊλκυσμαι, των βασιλείων δλβιος, ολβία, δλβιον
είλκυσθην ό γείτων, του γείτονος πάμπολυς,παμπόλλη,
θάπτω, θάψω, έθαψα, ή γωνία, τή; γωνία; πάμπολυ, gen.
τέθαμμαι, έτάφην ~α δευτερεία, παμπόλλου,
καταστρέφω, των δευτερείων παμπόλλης,
καταστρέψω, το διδασκαλείον, παμπόλλου
κατέστρεψα, του διδασκαλείου συχνός,συχνή,συχνόν
κατέστραμμαι, ή ευδαιμονία,
κατεστράφην της ευδαιμονία; Numera/i
κρίνω, κρινώ, έκρινα, το ζευγος, του ζεύγους τετταράκοντα
κέκρικα, κέκριμαι, ή θεωρία, τή; θεωρίαξ τριάκοντα
έκρίθην ό δρκοξ, του δρκου
ή παλαίστρα, Preposizioni
άν-ελίττω τή; παλαίστρα; άντίον + gen.
άποδημέω ό περίπατος, έκτόι; + gen.
άρτιάζω του περιπάτου
άστραγαλίζω ή πλάνη, της πλάνης Avverbi
γηροτροφέω ή τροπή, τή; τροπή; πάγχυ
έκ - γίγνομαι ό φορμ ίσκοξ, πάντως
έκ-μανθάνω του φορμίσκου
έξ - επίσταμαι Congiunzioni
ευωχέομαι Nomipropri εί γάρ...! (+ οα.)
καταφρονέω (+ gen.) ό 'Αλυάττης, εϊθε ...! (+ οπ.)
κυρέω του' Αλυάττου
παρα-μένω το "Αργοξ, του "Αργουξ Locuzioni
περι-άγω ό Βίτων, του Βίτωνος άπό στόματος λέγω
προ-αιρέω ή 'Ήρα, τή; "Ηρω; δευτερεία φέρω
τελευτάω ό Κλέοβις, έν μέρει
τοπάζω του Κλεόβεως λόγω μεν ... έργω δε ...
ύποθωπεύω τα νομιζόμενα

314
 Capitolo χχνι

Ό Κροϊσοξ άγεται τώ παιδί

γυναίκα ιδού, ό ''ΑΤϋς την
νύμφην οίκαδε φέρει έν
άμάξη.

άγομαι γυναικά τινι

ή νύμφη (της νύμφης)
: ή γυνή Τι μέλλει γαμεϊσθαι
ό "ΛΤϋς, του "Ατυοτ;

Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΠΑΙΔΑ ΑΠΟΛΛΥΣΙΝ (α)

Ώς δε άπήλθεν ό Σόλων, ελαβεν έκ του

θεού νέμεσις μεγάλη Κροϊσον, διότι νέμεσις λαμβάνει με

: κολάζομαι υπό των θεών
ένόμισεν εαυτόν ειναι ανθρώπων άπάν­ ή νέμεσις (τΊΊς νεμέσεως)

των όλβιώτατον, Καθεύδοντι γαρ αυτφ

5 επέστη δνειροξ, ας αυτώ την αλήθειαν ό δνειροι; (του ονείρου)

= το Όναρ
έφαινε των μελλόντων γενέσθαι κακών

κατά τον παϊδα. ~Hσαν δε Κροίσω δύο

παϊδεξ, ων ό μεν έτερο; κωφόι; ην, ό δε κωφόξ, - ή, - όν : ος ούτε λέγει ν

ου τε ακούει ν δύναται
έτερο; των ήλίκων πολϋ πρώτοι; δνομα

Ι
10 δε αύτφ ην "ΑΤϋς. Τούτον ούν τον "Ατϋν

σημαίνει τφ Κροίσφ ό όνειρο; άποθανεϊσ­

θαι αίχμ nσιδηρά βληθέντα. Ό δε έπει ή αιχμή (της αίχμήξ)

σιδηροϋξ. σιδηρά, σιδη­

ρουν di ferro, ferreo

315
Capitolo χχνι

έξηγέρθη, φοβούμενος τον δνειρον, άγεται

μεν τφ παιδί γυναίκα, έπι πόλεμον δε

το ακόντιον (του ακοντίου) ουκέτι εξέπεμψε ν αυτόν, ακόντια δε και 15

δόρατα και πάντα οίς χρώνται ες πόλεμον

ό άνδρεών (του άνδρεώνοξ) = άνθρωποι, εκ των άνδρεώνων έκκομίσα;

ό ανδρών
εκ-κομίζω ες του; θαλάμους συνένησε, μή τι τώ
ό θάλαμος (του θαλάμου) :
ό γυναικών, ό κοιτων των παιδί έμπέσοι,
γυναικών

'Έχοντος δε εν χερσϊ του παιδόξ τον 20

γάμον, άφικνεϊται ες τας Σάρδεις άνήρ

ό γάμος (του γάμου)

ού καθαρό; ων τας χείρας : ου καθαρό; ων τας χεϊραξ. Παρελθών δε

φονεύσας τινά των οικείων
καθάρσιοξ, - ον < καθαίρω οϋτο; ες τα Κροίσου οικία καθαρσίου
το καθάρσιον (Ιερόν) : το Ιερόν
δ σφαττόμενον καθαίρει έδεϊτο έπικυρήσαι ό δε Κροίσο; αυτόν
έπι-κυρέω
έκάθηρεν. 'Επεί δε τα νομιζόμενα έποίη - 25

συννέω αmmucchio, αm­

mαsso, αccαtαsto

316
 CapitoIo χχνι

σεν ό Κροϊσοξ, έπυνθάνετο οπόθεν τε 11ΚΟΙ

και τίς εϊη, λέγων τάδε' «";'Ω άνθρωπε,

τίς τ'ων και πόθεν ήκων ές τα έμα οικία ές τα έμα οίκία = είς τήν έμήν
οίκίαν
παρεγένου;» <ο δε άπεκρίνατο- «";'Ω

30 βασιλεϋ, Γορδίου μέν είμι παις, όνομάζο­ ό Γορδίας (του Γορδίου)

: βασιλεύς τις της Φρυγίαξ
μαι δε "Αδραστοξ, φονεύσας δε τον

έμαυτοϋ άδελφον άκων πάρειμι, έξελη­

λαμένος υπό του πατρός.» <ο δε Κροϊσοξ

άπεκρινατο: «'Ανδρών τε φίλων έκγονοτ; έκ-γονοτ; -ον < έκ-γίγνομαι

35 εί και ήκευ; ές φίλους, δπου άμηχανήσεις άμηχανέω (+ gen.) : άπορέω, έν

απορία είμί
οϋδενό; μένων εν τοϊ; ήμετέροις οίκίοιξ.

Συμφοράν δε ταύτην παραινώ σοι ώς

κουφότατα φέρειν.»

- da Erodoto (1.34-35)

317
Capitolo χχνι

οι Μϋσοί έπι τον υν

έξελθόντες έποίουν μεν
κακόν ουδέν, έπασχον δε
κακά πρόξ αυτού.

ή άγρα (της αΎρας)

Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΤΟΝ ΠΑΙΔΑ ΑΠΟΛΛ ΥΣΙΝ (β)

δίαιταν έχω = οίκέω Ό μεν ούν "Αδραστο; δίαιταν είχε εν

Κροίσου, εν δε τφ αυτφ χρόνω εν τφ 40

Όλ ύμπφ τω ορει υς μέγας γί γνεται·

όρμώμενος δε ουτος εκ του δρου; τούτου

οί Μϋσοί (των Μϋσών) : οί εν τα των Μϋσών έργα διέφθειρε, πολλάκιξ

τη Μυσία οίκοϋντεξ
δε οί Μϋσοί έπ'αυτόν έξελθόντεξ έποίουν

μεν κακόν ουδέν, έπασχον δε κακά πρό; 45

αυτού. Τέλος δε άφικόμενοι παρά τον

Κροϊσον των Μϋσών άγγελοι ελεγον τάδε

«~Ω βασιλεϋ, υς μέγιστος άνεφάνη ήμϊν

εν τη χώρα, δς τα έργα διαφθείρει. Τούτον

προ-θϋμέομαι < πρό-θϋμος προθϋμουμενοι έλεϊν ου δυνάμεθα. Νυν 50

(: μάλα βούλομαι)

318
 CapitoIo χχνι

ούν δεόμεθά σου τον παϊδα και λογάδας οί λογάδες (των λογάδων)
: οί άριστοι
νεανίαξ και κυναξ πέμψαι ήμϊν, ϊνα

αυτόν έξέλωμεν εκ της χώράξ.»

Κροίσο; δε μεμνημένος του ονείρου τα

55 έπη ελεγε τάδε' «Τον παϊδα ουκ έθέλω το επος (του έπουξ) = ό λόγος

πέμψαι: νεόγαμος γάρ έστι και ταύτα νεόγαμός έστι : νεωστί

γυναίκα ήγάγετο
αυτφ νυν μέλει. Λ ϋδών μέντοι λογάδας νεόγαμος, - ον
ταύτα : ό γάμος
και κύνατ; πέμψω και κελεύσω του;

ίόνταξ έξελεϊν το θηρίον εκ της χώραξ.»

60 Ό δε παϊ; άκουσαξ α είπεν Κροϊσοξ

τοϊ; Μϋσοις, πρόι; αυτόν προσήλθε καί,

«ω πάτερ,» φησίν, «δια τί ουκ έθέλευ; με

πέμψαι ες την άγραν; -;- Αρα δειλ ίαν τι να ή δειλία (της δειλίαξ)
= ό φόβος
εν μοι είδε; 11 άθϋμίαν;» Ό δε Κροίσο; ή αθυμία (της άθϋμίαξ)
< άθϋμέω
65 άποκρίνεται τοϊσδε: «-;-Ω παϊ, ούτε δειλίαν

ούτε αλλο ουδέν άχαρι ίδών ποιώ ταύτα, άχαριξ, άχαρι, gen. άχάριτος
< α- + χάρις
άλλά μοι δψις ονείρου εν τφ ύπνφ

έπιστάσα έφη σε όλιγοχρόνιον έσεσθαι

ϋπό γαρ αίχμης σιδηρά; άπολεϊσθαι.»

J+~j.ιvημέvος . ricordαndosi

319
CapitoIo χχνι

,Αποκρίνεται δε ό νεανίω; τοϊσδε: «Συγ - 70

γνώμη μέν εστί σοι, ω πάτερ, ίδόντι όψιν

τοιαύτην περί έμέ φυλακην εχειν" Λέγεις

δε δτι ό δνειρος έφη υπό αίχμή; σιδηράξ

έμέ τελευτήσειν" ύος δε ποϊαι μέν είσι

χεϊρετ; ποία δε αιχμή σιδηρά; 'Επει ούν 75

ου πρό; άνδρα; ημϊν γίγνεται ή μάχη,

μεθ-ίημί τινα : έάω τινά ίέναι μέθες με.» 'Αμείβεται Κροϊσοτ; «-;-Ω παϊ,

αμείβομαι = άποκρίνομαι νικά; με γνώμην άποφαί νων περί του

ονείρου. Μεταγιγνώσκω ούν και μεθίημί

σε ίέναι έπί την άγραν.» 80

Είπών δε ταυτα ό Κροίσο; τον "Αδρασ­

τον μεταπέμπεται και αύτώ λέγει τάδε'

«"Αδραστε, εγώ σε έκάθηρα και εν τοϊ;

οικίοις έδεξάμην' νυν ούν φυλακα του

χρήζω : δέομαι, χρή έστί μοι παιδόξ έμοϋ σε χρήζω γενέσθαι ες άγραν 85

όρμωμένου.» Ό δε "Αδραστοξ άπεκρίνατο:

χαρίζομαι : χάρι ν έχω και «Επεί συ σπεύδεις και δει μέ σοι χαρί­
δίδωμι
ζεσθαι, έτοιμό; είμι ποιεϊν ταύτα, τόν τε

παϊδα σον ον κελεύεις φυλάσσειν άσφα-

ή συγγνώμη, της συγ - μεταγιγνώσκω cambio

γνώμης lα scusa idea

320
 CapitoIo χχνι

90 λ 11 του φυλάσσοντος ένεκα προσδόκα σοι προσ - δοκάω == επιμένω

νοστήσει ν.»

~Hισαν μετα ταυτα εξηρΤϋμένοι έξαρτϋω == παρασκευάζω

λογάσι τε νεανίαυ; και κυσίν, 'Αφικό­

μενoιδ~εςτόν~Oλυμπoντόδρoςεζήτoυν

95 το θηρίον, εύρόντες δέ και περιστάντες

αυτό κύκλω έσηκόντιζον, 'Ενταύθα δη ό έσ - ακοντίζω < ακόντιον

: βάλλω τώ άκοντίω
ξένος, ό καθαρθείξ τον φόνον, άκοντίζων ακοντίζω == έσακοντίζω

τον υν, του μεν αμαρτάνει, τυγχάνει δε

του Κροίσου παιδός. Ό μεν ούν βληθευ;

100 τη αίχμή έξέπλησε του όνειρου την φήμην, έκ -πίμπλημι

ή φήμη (της φήμηξ) « φημι)
έτρεχε δέ τις ώς άγγελών τφ Κροίσφ τό : ή φωνη των θεών

γενόμενον. 'Αφικόμενο; δέ ες τας Σάρδεις

τήν τε μάχην και τόν του παιδόξ μόρον ό μόρος (του μόρου) == ή τύχη,
ή δυστυχία, ή συμφορά
είπεν αϋτώ,

- da Erodoto (Ι 36-43)

321
CapitoIo χχνι

«Κύκλο; των άνθρωπίνων

έστί πραγμάτων, ας,
περιφερόμενος, ουκ έfj. αεί
του; αϋτουξ ευτυχεϊν.
'"Αρ'άγνοεϊξ τί ό
Πολυκράτη; έπαθε;»

Ο ΦΘΟΝΟΣ ΤΩΝ ΘΕΩΝ

'Γαϋτ'άναγνοϋξ, ό Φίλιππος μάλα έτα- 105

ράχθη και έδάκρϋσε τη του Κροίσου

συμφορά,

Είσελθών δε είς την οίκίαν των άνε­

ψιών ό έτεροξ, και ίδών τον Φίλιππον

δακρύοντα, «τί εστίν σοι,» έφη, «ω Φίλιπ- 110

πε: Τί δε παθών δακρϋειξ, τούτο το

βιβλίον εν χερσι έχων:»

Ό δε Φίλιππος, του; όφθαλμοϋ; δα­

ή βίβλος (της βίβλου) = κρύων μεστού; εκ της βίβλου &ρας τε και

το βιβλίον
τφ άνεψιώ έμβλέψαξ, «ϊσω; και σύ,» έφη, 115

«ώσπερ ό σόι; άδελφόξ, άμα τφ διδασ-

ό φθόνος, του φθόνου Ι 'in-

vidia, lα gelosia

322
 Capitolo χχνι

κάλω άνέγνωξ πέρυσι τα του Κροίσου

έλεινα πράγματα' νυν δη δε περί του έλεινόξ, -ή, -όν = ελεεινό;

θανάτου του υίοϋ άνεγίγνωσκον, και ουχ οϋχ οίό; τ'είμι !!.il..Ω:Q + inf.

1200ιός τ'ήν μη ουκ οίκτίρειν αυτόν και

δακρϋειν. Εισήλθε δέ με λογισάμενον

κατοικτϊραι ου μόνον αυτόν άλλά και πάντα

άνθρώπινον βίον, ει και ό Κροϊσοξ, καίπερ

οϋτως όλβιο; φαινόμενος είναι, εις τοσαύτην

125 συμφοραν ένέπεσε και ουδέν έδυνήθη

ποιήσαι προ; το των θεών βούλευμα. Όμοίως το βούλευμα

(του βουλεύματος) = ή βουλή
δε των ανθρώπων ουδευ; οϋτως ευδαίμων

τυγχάνει ων ώστε πολλάκυ; και ουχ άπαξ άπαξ Η πολλάκις

άποθανεϊν μη βουληθήναι μάλλον η ζην.

130 Αϊ τε γαρ συμφοραι προσπίπτουσαι και

αί νόσοι συνταράττουσαι ποιοϋσι δοκεϊν συν - ταράττω Η εν κόσμω

τίθημι
είναι μακρόν τον βίον καίπερ βραχυν

Όντα. Οϋτως ό μεν θάνατος πολλάκιξ,

μοχθηρός, -ά, -όν = χαλεπόξ,
μοχθηρή; οϋσης της ζωης, καταφυγή αί- κακόξ, κακοδαίμων
ή κατα - φυγή (της καταφυγήξ)
135 ρετωτάτη φαίνεται ειναι' ό δε θεό; γευσα; αίρετόξ, -ή, -όν : ος αίρεϊσθαι
δύναται
τον άνθρωπον γλ υκέοξ βίου, έξαίφνη; γλυκύς, -εϊα, -ύ = ήδύς

φθονερόι; ευρίσκεται ών.» φθονερός, - ά, - όν < φθόνος

323
Capitolo χχνι

Ό δε ανεψιό; υπολαβών, «ευφήμει.»

έφη, «α/ φίλε· φθόνος γαρ έξω θείου χορού

ϊσταται. Ει δε τουτο είπεϊν βούλει, Ότι οι 140

θεοί την ύβρι ν κολάζουσι και αεί

έπι-λανθάνομαι (+ gen.) Η κωλ ύουσι ήμας έπι.λανθάνεσθαι της

άναμιμ νήσκομαι
άνθρωπί νης φύσεως άσθενοϋξ οϋσης,

ρμολογώ σοι. ου γαρ έξεστιν άνθρώπφ,

θνητφ δντι, εαυτόν μακαρίσαι και άξιον 145

νομίσαι της τε εϋδαιμονίαξ και της

ή α-ταραξία (της άταραξίαξ) < άταραξίαξ της των άθανάτων θεών. Και
ά- + ταράττω
γαρ οι όλβιώτατοι των ανθρώπων, ει

γι γνώσκουσιν Ότι άνθρωποι και αυτοί

είσιν, έκεϊνο πρώτον μανθάνουσιν, ώς 150

κύκλο; των ανθρωπίνων έστι πραγμάτων,

Ός, περιφερόμενος, ουκ Eq. αεί του; αυτού;

εύτυχεϊν. ';' Αρ' άγνοεϊ; τί ό Πολ υκράτη;

έπαθε;»

Ό δε Φίλιππος, «τίς ποτε,» έφη, «ούτο; 155

ό Πολυκράτη; ήν;»

Ό δε άνεψιόξ άποκρινάμενοξ, «τύραν­

νοξ,» έφη, «ετύγχανε ων, άρχων των

γεύω (τινά τινος) faccio

gustare (qualcosa αqual-
cuno)

324
 Capitolo χχνι

Σαμίων' έσχε γαρ Σάμον έπαναστάξ. Δύο έπ - αν - ίσταμαι

160 ησαν αυτφ άδελφοί, όνόμασι Παντάγνω­ ό Παντάγνωτος

(του Πανταγνώτου)
τος και Συλοσών: πρώτον μεν ούν εις τρία ό Συλοσών (του Συλοσώντοξ)

μέρη διελών την πόλιν τοϊτ; άδελφοϊξ

ενειμε' έπειτα δε τον μεν αυτών άποκτεί­

νας, τον δε νεώτερον, Συλοσώντα, έξελά-

165 σας, μόνος έσχε πάσαν Σάμον. 'Έχων δε

την νήσον, ξενίαν τφ των Αιγυπτίων βα­ ή ξενία (της ξενίαξ) < ξένος

σιλεύοντι, ονόματι ' Αμάσει, συνέθετο, ό "Αμασιξ (του ' Αμάσεως)

πέμπων τε δώρα και δεχόμενος αλλα

παρ'έκείνου. Έν χρόνω δε όλίγφ του

170 Πολυκράτουξ τα πράγματα ηύξετο: δποι

γαρ έλθοι στρατεύεσθαι, πάντα αυτώ

έχώρει εύτυχώτ;: συχνάξ μεν δη των χωρέω = βαίνω

έχώρει ευτυχώ; : ηυτυχει
νήσων είλε, πολλά δε και της ηπείρου

άστη. Και ό Πολυκράτη; ευτυχών μεγά-

175 λως ουκ έλάνθανε τον "Αμασι ν, αλλ'

αυτό; περί τούτου έφρόντιζεν. Πολλώ δε

έτι πλείονος ευτυχία; αυτώ γιγνομένης, ή ευτυχία (της ευτυχίαξ)

< ευτυχέω
ό Αμασιξ, γράψω; τάδε, έπέστειλεν εις
)1

Σάμον: ""Αμασιξ Πολυκράτει ώδε λέγει.

325
Capitolo χχνι

'Ηδυ μέν έστι πυνθάνεσθαι άνδρα φίλον 180

ευ πράττω = ευ έχω και ξένον ευ πράττοντα έμοί δε αί σαι

μεγάλαι ευτυχίαι ουκ άρέσκουσι έπίσ­

ταμαι γαρ ώς το θεϊόν έστι φθονερόν. 'Εγώ

δε βούλομαι, ώσπερ έμαυτώ, ούτω το«;

έμοϊ; φίλοις τα μεν των πραγμάτων ευ - 185

δυστυχέω Η ευτυχέω τυχεϊν, τα δε δυστυχεϊν, και ούτω διάγειν

τον βίον εναλλάξ πράττων, μάλλον Τι ευ­

τυχεϊν τα πάντα. ουδένα γάρ πω οίδα

δστις, ευτυχών τα πάντα, εις τέλος ου

κακώ; έτελεύτησε, Συ μεν ούν νυν έμοι 190

πειθόμενος ποίησον τάδε· φροντίσαξ δ τι

αν εϋρης ον σοι πλείστου άξιον, και έφ'φ

άπολομένφ συ μάλιστα την ψϋχήν άλ­

άλγέω : άλγηδόνα πάσχω
γήσεις, λαβών τοϋτο οϋτως απόβαλε ώστε

μηκέτι υπ'άνθρώπων ευρεθήναι." Ταύτα 195

δε άναγνουξ ό Πολυκράτηξ, συνευ; δτι

συμ - βουλεύω = παραινέω ευ συνεβούλευεν ό "Αμασιξ, έφρόντιζεν

το κειμήλιον (του κειμηλίου) = έφ'φ των κειμηλίων άπολομένω αν μάλισ-

ό θησαυρός
~~--~
, , τα άλγήσειε: φροντίσαξ δε ηύρε τόδε· ην

~(iJ~
~
·ι,ι,.

'.
'\ '" _
(τη~ σφ~άγιδoς)
η σφραγϊξ

η σμαραγδος
(της σμαράγδου)
αυτώ σφραγϋ; χρϋσοϋ και σμαράγδου 200

326
 Capitolo χχνι

λίθου, κάλλιστον έργον Σαμίου τεχνίτου. ό τεχνίτη; (του τεχνίτου)

< τέχνη
Έπει ούν ταύτην αυτώ έδόκει άποβαλεϊν,

έποίει τάδε' είς ναϋν είσέβη, και έκέλευε

τουξ ναύτας άναγαγεϊν αυτήν είς το αν-άγω

205 πέλαγος ώς δε πολυ άπέσχε της νήσου, το πέλαγος (του πελάγους)

= ή θάλαττα
περιελόμενος την σφραγϊδα, πάντων των περι-αιρέω = άφ-αιρέω

ναυτών όρώντων έρρϊψεν είς το πέλαγος.

Τούτο δε ποιήσω; άπέπλει, άφικόμενοξ

δε είς την οίκίαν τη συμφορά ώκτϊρεν.

210 Πέμπτη δε η εκτη ημέρα άπό τούτων τάδε

αυτώ συνέβη' άνήρ άλιεύς, λαβών ίχθϋν

μέγαν τε και καλόν, ήξίου αυτόν τφ

Πολυκράτει δώρον δοθήναι φέρων δε ευ;

τα βασίλεια, οϋτως είπε διδοϋ; τον ίχθϋν:

215 "";'Ω βασιλεϋ, έγώ τόνδε τον ίχθϋν έλών

ουκ ήξίουν φέρειν είς άγοράν, αλλά μοι

έδόκει σου τε είναι άξιο; και της σή;

άρχή;: σοι δε αυτόν φέρων δίδωμι." Ό

δέ, ήσθευ; τοϊ; του άλιέως λόγοις, αυτόν

220 έπί δείπνον έκάλεσε. <ο μεν ούν άλιεύς,

μέγα ποιούμενος ταύτα, ηει εις την

327
Capitolo χχνι

οικίαν- οί δε θεράποντες οί του Πολυκρά­

τους, τέμνοντες τον ίχθ'όν, εν τΏ γαστρι

αυτου εύρίσκουσιν ενουσαν την του

τυράννου σφραγϊδα: ώς δε είδόν τε και 225

ελαβον, έφερον χαίροντες παρά τον

Πολυκράτη, διδόντες δε αυτώ την σφρα­

γϊδα ελεγον τίνι τρόπφ ηυρέθη, Τον δε

Πολυκράτη εισήλθε θεϊον είναι το πράγ­

ή έπιστολ ή (της έπιστολης) : μα, και έγραψε εν έπιστολΏ πάντα τα 230

ή βίβλος η εις τι να
έπι - στέλλεται γενόμενα, γράψαξ δε είτ; Αϊγυπτον έστει-

λε. 'Αναγνουξ δε ό "Αμασυ; την έπιστο-

λήν, έμαθεν δτι ουκ ευ τελευτήσοι Πολυ­

κράτηξ, ος, ευτυχών τα πάντα, και α

αποβάλλει ευρίσκει. Μετά γαρ ου πολυν 235

χρόνον ό Πολυκράτη; διεφθάρη κακώξ

ό Όροίτης (του Όροίτου) υπΟροί του, άνδρο; Πέρσου· άποκτείνας

ό άνασταυρούμενος δε α υτό ν Όροίτης άνεσ ταύρωσε ν.

/ άνασταυρόω
Πολυκράτουξ μεν δη αί πολλαί ευτυχίαι

είς τοϋτο έτελευτησαν, ώσπερ αύτώ 240

"Αμασιξ, ό Αίγύπτου βασιλεύς, προυμαν­

προύμαντεύσατο =
προ - εμαντεύσατο τεύσατο.»
προ - μαντεύομαι

328
 Capitolo χχνι

Ταϋτ'εί.πών ό μεν άνεψιόξ, χαίρει ν

κελεύσαξ τον Φίλιππον, εις τον πατέρα

M5~ξωθεν τ~ς οικίας Kαλo~ντα α~τoν

απήλθε. Ό δε Φίλιππος ολίγον τινα χρό­

νον ένεθϋμεϊτο του; τού ανεψιού λόγους

έπειτα δε αύθιτ; εις το τού Ήροδότου

βιβλίον έπανήλθεν,

329
Capitolo χχνι Enchiridion

Enchiridion

Parole cοπelatίνe Le letture di questo capitolo οί consentono, οοί

(pronomi, aggettivi, avverbi)
numerosi esempi che offrono, di riordinar le idee ri-
guardo alle pαrole correlαtiνe. La maggior parte di
quelle che trovate nella tabella seguente νι dovreb-
bero esser gia note, ρετοίιό le avete incontrate nelle
letture ο nelle sezioni di grammatica:

Interrogativi Indefiniti Dimostrativi Relativi

Dipersona τίς; «chi?» τις,«quaΙcunο; δδε, «questo» ος, δσπερ «che, ίΙ
qualche» ούτος «questo, quale (ερριιιιιο)»
codesto» δστιξ «chiunque»
έκεϊνοξ, «quello»

Di modo πως; «come?» πως «ίτι qualche οϋτω(ς), ώδε, ως ώς, ώσπερ, δπω;
modo» «cosi» «come (ερριιυιο)»

Di stato πού; «dove?» που «ίτι qualche ενθάδε, ένταϋθα ού,ούπερ,οπου

in luogo luogo» «qui, qua» (stato in «dove (ερρυυιο)»
luogo)
έκεϊ «Η, Ιέ» (stato
in luogo)
Di moto ποϊ: «(verso) ποι «verso qualche δεύρο «qui, qua» οί, δποι «(verso)
α luogo dove?» luogo» (moto α/uogo) dove»
έκεϊσε «Η, Ιέ»
(moto α luogo)
Di moto πόθεν; «di dove?, ποθεν «da qualche έντεϋθεν «di qui» δθεν, όπόθεν «di
da luogo donde?» luogo» έκεϊθεν «di Η» dove, donde»
Di tempo πότε; «quando?» ποτε «qualche νοl- τότε «allora» δτε, όπότε «quan-
ta, mai» do»
Di qualita ποϊοξ: «quale?, ποιός «d 'un certo τοιοϋτοξ, τοιόσδε οίος, όποϊοξ «qua-
di qual natura, ιίρο» «tale, di questo Ιε»
di che ιίρο?» ιίρο»

Di quantita πόσος; «quanto? ποσός «d'una certa τοσοϋτοξ, δσοξ, όπόσος «tan-
(nel plur., quan- grandezza» τοσόσδε «tanto to quanto, tanto
ti?)>> grande (nel plur., grande quanto (nel
τεηιί)» plur., tanti quanti)>>
D'alternativa πότερος;, έτερο; «l'uno ο
όπότεροξ: «quale l'altro (di due)>>
(dei due)?»

330
, Enchiridion

Le parole δστιξ, δπωξ, δπου ecc. sostituiscono

Capitolo χχνι

δστιξ, δπωξ, δπου = τίς, πως, που

spesso gli altri ίnteποgatίvί nelle ίnteποgatίve indi- nelleίnteποgatίve indirette

rette: per esempio, «Dimmi dov'e ίΙ babbo» si ριιό

dir sia «Είπέ μοι που έστι ν ό πατήρ» sia «Είπέ
μοι δπου έστι ν ό πατήρ»; scrivete qualche altro
esempio dello stesso ιίρο, considerando tutt'e due le
possibilita.

Υί diamo ora ιιιι compendio schematico di diver-

si usi dell 'accusativo, del genitivo e del dativo; nelle
letture avete gia trovato esempi della maggior parte
di questi usi. A!cuni usi dell'accusativo
a) L'accusativo esprime anzitutto, naturalmente, acc. dell 'oggetto diretto:
γεωργεϊ τον κλfjρoν
ίΙ complemento oggetto (diretto) coi verbi transitivi:
per esempio, Ό άνθρωποι; γεωργεϊ τόν κληρον =
L'uomo coltiva ίl podere.
Ν otate che alcuni verbi si costruiscono con υη doppio acc.:
τουτό σε έρωτώ
doppio αccusαtivo: per esempio, τουτό σε ερωτω,
ο τουτό σε αιτω = Τί domando, chiedo, questo
(accusativo della cosa e accusativo della persona).
b) L'accusativo neutro di parecchi aggettivi e d'al- acc. avverbia!e:
cuni pronomi e spesso usato con valore avverbiale μέΥα βοά
ουδέν σε φοβεϊται
(αccusαtivo αvverbiαle): cosi, μέγα, πολύ, ολίγον, τί τούτο ποιεϊξ:
ουδέν, τί: (= δια τί.) ecc. Esempi: Μέγα βοά = Gri-
daforte; ουδέν σε φοβεϊται = Νοα ti teme per nul-
lα (punto); Τί τούτο ποιεϊξ: = Perche fai questo?
Ιτι particolare, l' accusativo neutro singolare del acc. neutro sing. de! comp. e acc.
comparativo, e Ι' accusativo neutro plurale del su- neutro p!ur. de! superl. dell'agget-
ιίνο = comp. e sup. dell'avverbio:
perlativo, d'un aggettivo servono anche come com- θάττον, «ρίύ velocemente»
parativo e superlativo dell'avverbio οοσίεροααοειο: τάχιστα, «velocissimamente»

θάττον, «ρίύ velocemente», τάχιστα, «velocis-

simamente, ίl ρίΙΙ velocemente».
c) L' accusativo serve anche a limitare un' affer- acc. di relazione:
ΛυδΟς το Υένος
mazione, ossia indica entro quale ambito essa valga
καθαρος τας χεφας
(αccusαtivo di relαzione: <φer, ίη, quanto a, limitata-
mente a» e simili). Ecco due esempi: Ό Κροισος
Λ ϋδος ην τό γένος = Creso, quαnto αΙΙα stirpe (per
nαscitα), era lidio; Ά νήρ τις αφίκετο ου καθαρος
τας χεfρας = Απίνο υη uomo impuro nelle mαni
(= colle mani impure).

331
Capitolo χχνι Enchiridion

acc. d' estensione: d) S'indica coll'accusativo anche un'estensione:

nel10 spazio: si ριιό trattar d'un' estensione nello spαzio, come ίτι
πολλους σταδίους απέχει
nel tempo: quest'esempio: Το άστυ πολλους σταδίουςαπέχει
πέντε ήμέρας εμείναμεν = La citta dista molti stαdi; oppure d 'un' estensione
nel tempo, ossia d'una durata (complemento di tem-
ρο continuαto): per esempio, Έμείναμεν πέντε
ήμέράς= Restammo (Η) (per) cinque giorni.
acc. assoluto: e) Notate ροί ίΙ costrutto dell' αccusαtivo αssolu­
δόξαν .
to, che s'usa invece del genitivo assoluto col partici-
εξον .
δέον . ρίο accusativo neutro di verbi impersonali (dunque,
sep.za un soggetto): per esempio, con δοκεϊ, «sem-
bra opportuno, decido (decide ecc.) di» (latino
videtur): Δόξαν τον παϊδα ες την άγραν πέμψαι,
ό Κροϊσοι; μάλιστα έφοβεϊτο = Essendo[gli] pαrso
bene (= Avendo deciso) di mandare a caccia ίl figlio,
Creso aveva moltissima paura; con έξεστιϊν): Εξόν
ες την άγραν ίέναι, ό "Ατϋς ευθυτ; ορμάται =
Essendo permesso di (= Dαl momento che puo) an-
dare a caccia, Ati parte subito; con δει: Δέον το
θηρίον αίρεϊν, ες το όρο; έσπευδον = Giαcche bi-
sognαvα catturar la belva, andavano ίτι fretta al monte.
l'acc. nei giuramenti: t) Ricordate infine che ί giuramenti s' esprimono
.ΥΏ τους θεούς!
~ τον Δία!
colle particelle νή (affermativa) e μά (negativa) e
l'accusativo: Νη του; θεούς! = Si, per gli dei!; Μα
τον Δία! = Νο, per Zeus!
Alcuni usi de! genitivo
gen. possessivo: a) 11 genitivo indica spesso ίl possessore d'una
ότου παιδος κύων
cosa (genitivo possessivo): ότου παιδός κύων = ίΙ
cane del ragazzo.
gen. con aggettivi: b) Esso ρυό esserretto da aggettivi,come αϊτιος e αξιος:
αξιος των πατέρων
per esempio, Δει σε άξιον γίγνεσθαι των πατέρων =
Bisogna che tu ti renda degno dei tuoi αntenαti.
gen. partitivo: c) Molto frequente e ροί ίΙ genitivo pαrtitivo, che
πολλοί των πολlτων
των πολlτων οί μεν ... οί δε ...
esprime ίl tutto da cui si prende una parte: πολλοι
των πολίτωΥ, «molti dei cittαdini». Ricordate che
spesso esso si colloca all'inizio della frase: των
πολίτωνοί μεν εμενον, οί δε απηλθον = Dei cittα­
dini, alcuni restavano, gli altri se n'andarono.
gen. di tempo: d) 11 genitivo esprime spesso una determinazione
νυκτός
di tempo, come ίη questa frase: Ό δσυλος έξηλθεν
νυκτός = Lo schiavo usci di notte.

332
Enchiridion Capitolo χχνι

Ιη particolare, si ήSΡοnde col genitivo alla do- «entro(ίn) quanto tempo?»

τριών ήμερων
manda «entro (ίτι) quanto tempo?»: per esempio,
Τριών ήμερώνο'ίκαδε έπάνιμεν = Tomeremo a casa
entro tre giorni.
e) Si mette molte volte ίτι genitivo ίΙ secondo ter- gen. del secondo termine di
mine di paragone dopo ιια comparativo (aggettivo ο paragone:
ουδέν άμεινον των αλλων
avverbio): Οί αθάνατοι ουδέν άμεινον έπρατταν
τών αλλων = Agl'immortali ηΟΩ ando punto me-
glio che agli altri.
f) Col nostro caso si ρυό esprimer ροί un'idea di gen. di separazione:
separazione, origine, distanza ο simili: per esem- παύομαι εΡΥου
γίγνομαι Κροίσου
ρίο, οι δούλοι έπαύσαντο εΡΥου = Gli schiavi άπέχομαι της θαλάττης
smisero di lavorare (cessarono dal lavoro); Δύο
παϊδεξ κροίσου έγένοντο = Ν acquero a Creso (pro-
priamente da Creso) due figlioli; Το άστυ πολυ
J

απέχει της θαλάττης = La οίιιέ dista di molto dal

mare (come abbiamo visto, la misura della distanza
s'esprime coll'accusativo d'estensione nello spazio:
πολλού; σταδίους).
g) Infine, reggono ίΙ genitivo parecchi verbi, che gen. con verbi:
a) «affeπare, tenere stretto»
significano: «afJerrare, tenere stretto» (έχομαι, (λαμβάνομαι, έχομαι)
λαμβάνομαι), «regnare, dominare (su)>> (άρχω, b) «regnare, dominare»
(άρχω, κρατέω, βασιλεύω)
κρατέω, βασιλεύω), «colpire» (τυγχάνω), «man-
c) «colpire, ottenere»
care ίΙ bersaglio (di)>> (αμαρτάνω), <ψerceΡίre, sen- (τυγχάνω, κυρέω)
tire, toccare» (αισθάνομαι, ακούω, άπτομαι), <ψαr­ d) «mancareίΙ bersaglio»
(αμαρτάνω)
tecipare (α)» (μετέχω). Ι verbi di percepire reggono e) «percepire, sentire, toccare»
generalmente ίΙ genitivo della persona ma (αισθάνομαι, ακούω, άπτομαι)
t)«ρετιεοίρετε»
l'accusativo della cosa: σου ακούω, «sento te», ma (μετέχω)
ταυτα ακούω, «sento queste cose».
Alcuni usi del dativo
a) L'uso principale del dativo e quello d'espri- dat. del comp1. di termine
(ο oggetto indiretto):
mere ίΙ complemento di termine, ο oggetto indiretto, δίδωμι τφ παιδi δόρυ
con molti verbi: Ό Κροισος ουκ εδωκε δόρυ τφ μέλει μοι ό γάμος
παιδί = Creso ηΟΩ dette una lancia α! ragazzo; Ό
γάμος αύτφ νυν μέλει = Ora gli sta a cuore ίΙ ma- verbi col dat.:
ακολουθέω
trimonio. επομαι
Degni di nota son soprattutto quei verbi che ίη βοηθέ ω
εϋχομαι
italiano sono invece transitivi: ricordate ακολουθέω ήγέομαι
e επομαι, βοηθέω, ευχομαι, ήγέομαι.
dat. d'interesse:
b) Col dativo s' indica ροί che qualcosa si fa ο έαυτω πονει
avviene a vantaggio, ο comunque nell 'interesse, di 'Aθη~αίoις νόμους εθηκεν
ήμ ίν γίγνεται ή μάχη

333
CapitoIo χχνι Enchiridion

qualcuno (dativo d'interesse). Ecco tre esempi: Πά;

ανήρ έαυτφ πονεϊ = Ogni uomo lavora per se stes-
so; Ό Σόλων Άθηναίοις νόμους έθηκεν = Solone
fece delle leggi per gli ateniesi; ου προ; άνδρα;
ήμfv γίγνεται ή μάχη = Per noi la battaglia (la τιο­
stra battaglia) τιοιι e contro degli uomini.
dat. di possesso: c) V' eben noto ίΙ dativo di possesso (<<α me euna
"Ήσαν Κροίσφ δύο παϊδεξ
cosa» = «ίο ho una cosa»): "'Ησαν κροίσφ δύο
παϊδεξ = Creso aveva due figlioli; ''Άλλοις μεν
χρήματά έστι πολλά, ήμιν δε σύμμαχοι αγαθοί
=, Altri han grandi ricchezze, ma αοί abbiamo dei
buoni alleati.
dat. di limitazione: d) Ια un'espressione come όνόματι Θησεύς, «di
όνόματι Θησεύς nome Τόεεο» (propriamente: «Τ. quanto aΙ nome,per
quel che riguarda ίl nome»), avete un esempio del
dativo di limitazione, simile all 'accusativo di rela-
zione visto dianzi.
dat. strumentale: e) Comunissimo e ίΙ dativo strumentale, con cui
όφθαλμοις άρα/μεν si rende ίΙ complemento di mezzo ο di strumento: per
esempio, Όφθαλμοί'ς άρα/μεν = Vediamo cogli oc-
chi; Ταί'ς ναυσι πλευσόμεθα = Navigheremo colle
navi.
compl. di causa efficiente: Ε di natura strumentale eanche ίΙ dativo del com-
δόρατι έβλήθη
plemento di causa ejJiciente, οίοό della cosa da cui e
compiuta l'azione significata da un verbo passivo:
per esemΡίο,Δόρατι έβλήθη = Fu colpito da (pro-
priamente, con) una lancia. (Come sapete, se, anzi-
che d'una cosa, si tratta d'una persona, si parla di
complemento d 'agente, che s' esprime ροτίορίύ con
υπό e ίΙ genitivo.)
dat. sociativo: «insieme con»: f) Qualche volta ίΙ dativo ριιό esser reso con «ίιι­
ή ναϋ; διεφθάρη
sieme con» ο simili. Osservate per esempio questa
αύτοις τοις άνδράσιν
frase: Ή ναϋ; διεφθάρη αυτοις τοις ανδράσι v =
Fu distrutta la nave con tutta Ια ciurma.
dat. di tempo: g) Anche ίΙ dativo puQ indicare una circostanza
τη αύτη ήμέΡQ:
di tempo: T,fi αυτfj ήμέρr;x απέθανε ν = Mori 10 stes-
so giorno.
dat. di misura: h) Coi comparativi, ίΙ dativo esprime la misura
πολλφ μείζων
della differenza (dativo di misura): Πολλφ μείζων
= Di molto (di gran lunga) ρίυ grande.

334
Ι verbi greci Capitolo χχνι

Ι verbi greci

Verbi col raddoppiamento del presente:

γίγνομαι (temi verbali γεν-/γον-/γν- e γενη-), γενήσομαι, έγενόμην, γέγονα

e γεγένημαι, «divento; sono; nasco»
γιγνώσκω (γνω-), γνώσομαι, έγνων, έγνωκα, έγνωσμαι, έγνώσθην, «ven-
go a sapere, apprendo»
διδάσκω (διδακ-), διδάξω, έδίδαξα, δεδίδαχα, δεδίδαγμαι,έδιδάχθην, «ίτι­
segno»
πίπτω (temi verbali πετ-/πτ- e πτω-), πεσοϋμαι, έπεσον, πέπτωκα, «cado»

Temi verbali con apojonia -ε-/ -o-/zero:

γίγνομαι, temi verbali γεν-/γον-/γν- (e γενη-): vedetene ίΙ paradigma qui

sopra

λείπω (1. v. altemante λειπ-/λοιπ-/λιπ-),λείψω, έλιπον, λέλοιπα, λέλειμμαι,

έλείφθην, «lascio»

Quando ίΙ grado zero contiene una liquida (λ, ρ) ο una nasale (μ, ν), si sviluppa
ίn esso una vocale α. Osservate quest'esempio:
πάσχω, 1. v. altemante πενθ-/πονθ-/ΠΥθ- > πgθ-: πείσομαι, έπαθον, πέπονθα,
«patisco, provo, sento; mi οέρίιε (una οοεε)»

11 greco nell'italίano

Da quali parole greche derivano questi termini, con cui si designano altret-
tanti generi letterari?
1) epico
2) lirico
3) drammatico
4) tragedia
5) commedia
6) biografia

Quale importante genere letterario manca in questa lista?

Che signίjica dunque, propriamente, lirico? Che signίjicato ha preso invece lα
parola nel mondo moderno (pensate α un poeta lirico ο αΠα musica lirica)?
Ε noto che Dante chiamd ίl suo poema, conforme αΠ 'uso dei suoi tempi, non
commedia ma comedia: come si spiegano le due diverse accentazioni?

335
 Capitolo χχνι Esercizi

Esercizio 26a
Leggete α νoce αltα e trαducete:
1. «Πώ; τούτο έποίησαξ;» «Τούτο ώδε έποίησα ώσπερ παρήνεσεν ό
πατήρ.»
2. «Πόθεν ήκειξ;» «ουκ οίδα όπόθεν: της γαρ όδοϋ ήμαρτον.»
3. «που οίκεϊ ό γέρων;» «Εκεϊ οίκεϊ ό γέρων, εγγυς του ποταμού, δπου
είδον αυτόν νεωστί.»
4. «Έν ποία νηϊ δεύρο έπλευσαξ;» «Εν τοιαύτη νηϊ έπλευσα οϊα σϊτον
άπό της Αίγύπτου φέρει.»
5. Τοσοϋτον χρόνον εν τη άγορά έμένομεν δσον έκέλευσαξ.
6. Ή παρθένος τον πατέρα ήρετο ποϊ έρχεται ό δε ουκ ήθελεν
άποκρίνεσθαι.
7. Πότε οϊκαδε έπάνεισιν ή μήτηρ; Ή μήτηρ οϊκαδε έπάνεισιν δταν τον
πατέρα εύρη.
8. Πόσας ναϋ; έχουσιν οί πολέμιοι; ουκ οίδα έγωγε όπόσαξ ναϋ;
έχουσιν.
9. Ό όπλίτης τη μεν ετέρα χειρί δόρυ έφερε, τη δε ετέρα ξίφος.
10. Ό στρατηγό; δύο άγγέλους έπεμψεν, οί δε ου λέγουσι τα αυτά'
ποτέρφ πιστεύωμεν;

Esercizio 26b
Leggete α νoce αltα e trαducete queste frαsi,' ροί spiegαte Ι 'uso dei diνersi cαsi
nelle pαrole sottolineαte.
1. Ό Κροϊσο; φοβούμενος μη δόρατι βληθείη ό παϊξ, έκέλευσεν αυτόν
~άπέxειν.
2. 'Ανήρ τις, Φρύγιος το γένος, ες τας Σάρδεις άφικόμενοξ, τον Κροϊσον
κάθαρσιν ητησεν.
3. Δόξαν καθήραι αυτόν, ό Κροϊσοξ έπυνθάνετο πόθεν ήκει και τίνος
πατρος εγένετο.
4. Δέον το άληθέτ; είπεϊν, ό ξένος άπεκρίνατο «Γορδίου μεν έγενόμην,
δνομα δε 1!Q.i.. έστι ν "Αδραστοξ, φονεϋσα; δε τον έμαυτοϋ άδελφόν
ακων πάρειμι.»
5. Ό δε Κροϊσοξ δεξάμενος αυτόν, «ήκευ; ες φίλους,» έφη, «Μένε ούν
εν τοΊς ήμετέροις οίκίοις οσον αν χρόνον βουλη.»
6. 'Άγγελοί τινες, Μϋσοι γένος, ες Σάρδεις άφικόμενοι, «πέμψον ήμΊν,
ω βασιλεϋ,» έφασαν, «τον σον παϊδα ϊνα μέγα θηρίον της χώρας
έξέλωμεν.»
7. Ό δε Κροϊσο;: «Δύο μεν παϊδέξ είσί!!Q!, ων ούτο; πολλω φιλαίτερός
εστί μοι του έτέρου.»
8. «ου μα Δία πέμψω αυτόν υμΊν, τον δε "Αδραστον πέμψω νεανίαις
τε και κυσίν.»

336
Esercizi Capitolo χχνι

9. Ό δε παϊξ, ούδεν φοβούμενος την άγραν, τον πατέρα έπεισεν εαυτόν

πέμψαι: «ου γάρ,» φησίν, «πρόξ άνδραξ ήμιν γίγνεται ή μάχη.»
10. Έξον ούν ές την άγραν ίέναι, ό "Ατϋς ευθυ; ώρμήθη.
11. Μακραν ούν όδον πορευθέντες και το θηρίον εύρόντες, των νεανιων
οί μεν αυτό έδίωκον, οί δε περιστάντες κύκλω έσηκόντιζον.
12. Ό δε "Αδραστοι; άκοντίζων του ύός, του μεν αμαρτάνει, τυγχάνει δε
του Κροίσου πα ιδός.

Leggete questi brani (tratti, con adattamenti, da Erodoto, 1. 44-45: lα conclu-

sione della storia di Creso e Adriιsto), ροί rispondete alle domande.

Ο ΑΔΡΑΣΤΟΣ ΕΑΥΤΟΝ ΣΦΑΤΤΕΙ

Ό δε Κροίσο; τφ μεν θανάτω του παιδόξ συνεταράχθη, έτι δε μάλλον
ώδύρετο διότι τον παϊδα άπέκτεινεν έκείνοξ ον αϋτόι; φόνου έκάθηρεν.
Λϋπούμενος δε τη συμφορά δεινώξ, έκάλει μεν Δία καθάρσιον,
μαρτυρόμενος α υπό του ξένου έπαθεν, έκάλει δε Δία έφέστιον, διότι έν
τοϊ; οίκίου; δεξάμενος τον ξένον έλάνθανε βόσκων τον φονέα του παιδός,
έκάλει δε και Δία έταιρεϊον, διότι φυλακα συμπέμψαξ αυτόν ηύρε
πολεμ ιώτατον .

[καθάρσιοξ, -ον che presiede αΖΖα purίjicazione (titolo di Zeus) μαρτύρομαι

chiamo α testimone έφέστιος, - ον che presiede αl focolare (έστία) e αΖΖ 'oSpi-
talitiι (un altro titolo di Zeus) ό φονεύς uccisore έταιρεϊοξ, -α, -ον protettore
dell 'amicizia, dei compagni (έταιροι)]

1. Che effetto ebbe su Creso la notizia della morte del figliolo?

2. Ροτοίιό egli s'addoloro ancor di ρίυ?
3. Creso invoca Zeus con tre titoli: quali?
4. Quand'egli l'invoca col titolo di καθάρσιοξ, si ριιό dire ch'egli faccia
dell 'ironia: ροτοίιό?
5. Ε quando l'invoca col titolo d'έφέστιος, ίn che consiste la sua ironia?
6. Ε quando 10 chiama έταιρεϊοξ?

Παρήσαν δε μετά τοϋτο οί Λϋδοί φέροντες τον νεκρόν, δπισθε δε

εϊπετο αυτφ ό φονεύς. Στας δε ουτος προ του νεκροϋ παρεδίδου εαυτόν
Κροίσφ προτείνων τας χεϊραξ, έπικατασφάξαι εαυτόν κελευων τώ νεκρώ,
λέγων ΟΤΙ ουκέτι χρη βιοϋν.

[παραδίδωμι έμαυτόν m 'arrendo, mi consegno (παρεδίδου e un imperfetto

di conato: Adrasto «cercava di consegnarsi» α Creso, ma non ci riusci perche

337
 Capitolo χχνι Esercizi

questi non glielo permise) προ - τεί νω protendo, stendo in avanti έπι­
κατασφάττω sgozzo uno (acc.) sopra un altro (dat.) βιόω νίνο]

7. Da chi e seguito ίΙ cadavere del figlio di Creso'?

8. Con che gesto Adrasto tenta di consegnarsi a Creso?
9. Adrasto invita Creso a fare una cosa: quale?
10. Per che motivo egli dice d'averglielo chiesto?

Κροϊσο; δε ταύτα άκουσα; τόν τε "Αδραστον οίκτίρει, καίπερ ων έν

κακώ οίκείφ τοσουτφ, και λέγει πρό; αυτόν' «<Εχω, ω ξένε, παρα σου
πάσαν δίκην, επειδή σεαυτοϋ καταδικάζειξ θάνατον. ου συ μοι τούδε
του κακοϋ αϊτιος εί, άλλ« θεών τις, ας μοι πάλαι προεσήμαινε τα
μέλλοντα έσεσθαι.» Κροίσο; μεν ούν έθαψε τον έαυτοϋ παϊδα, "Αδραστο;
δέ, ούτο; δη ό φονευξ μεν του έαυτοϋ άδελφοϋ, φονευι; δε του καθήραντος,
έπεί οϋδείτ; ανθρώπων εγένετο περί το σήμα, έπικατασφάττει τώ τυμβφ
εαυτόν.

[καταδικάζω condanno uno (gen.) α una pena (acc.) ό τύμβος = το σήμα]

11. Ροτοίιό
e sorprendente che Creso abbia compassione dΆdrastο?
12. Creso dice d'aver ricevuto piena soddisfazione da Adrasto: ρετοίιέ?
13. Chi, secondo Creso, e colpevole di quel ch'e accaduto?
14. Che fa infine Adrasto?
15. Da alcune parole d 'Erodoto, alla fine di questo brano, si ricavano alcune
indicazioni sul motivo per cui Adrasto ha agito cosi: quali sono queste
parole, e qual e questo motivo?
16. Adrasto εοοόιιε le affermazioni di Creso su chi e responsabile dell'acca-
duto?
17. Potete ricavar dalle parole d'Erodoto qualche indizio riguardo alla sua
opinione sulla responsabilita dell'accaduto? Si ριιό dire che, per Erodoto,
ίΙ responsabile sia ίη un certo senso Creso stesso? Per rispondere a queste
domande, tomate al principio di questa storia (all 'ίηίΖίο del capitolo).

Esercizio 26c
Trαducete in greco:
1. Πτιο straniero, frigio di stirpe, arrivando a Sardi con mani impure (!),
chiese a Creso di purificarlo.
2. Quando ί misii chiesero aiuto a Creso (aiuto = βοήθεια), dapprima egli
rifiuto (!) di mandar suo figlio.
3. Ma suo figlio disse: «La nostra battaglia (= La b. per ηοί) ηοη e con uomi-
ηί: dunque ηοη avere affatto paura, ma mandami!»

338
Esercizi CapitoIo χχνι

4. Sicche Creso fu convinto da queste parole, mandG a chiamar 10 straniero e

gli disse di badare al suo figliol0.
5. Essendo(gli) concesso d'andare, Αιί parti subito e arrivG alla montagna ίΙ
terzo giomo.
6. Quando ροί trovarono ίΙ cinghiale, 10 straniero scagliG la lancia (scaglio
lα lancia = αΚΟΥτίζω; usate un participio) e mancG ίΙ cinghiale, ma colpi
ίΙ figlio di Creso.

La formazione delle parole

Proseguendo nel nostro studio dei meccanismi della derivazione, consideria-

mo ora, dopo ί verbi e ί sostantivi, gli aggettivi.
Gli esempi che seguono illustrano modi diversi di jormazione degli aggettivi
in greco: analizzate ogni caso e, dal signίficato delle parole che conoscete,
ricavate quello delle altre.

1) λείπω λοιπός, - ή, - όν 9) 6 λίθος λίθινος, -η, -ον

2) ήδομαι ήδύς, - εϊα, - ύ 10) ή μάχη μάχιμος, -η, -ον
3) ψεύδομαι ψευδής, -ές 11) χράομαι χρήσιμος, -η, -ον
4) 6 πόλεμος πολέμιος, -α, -ον 12) λάμπω λαμπρός, -ά, -όν
5) ή δίκη δίκαιοξ, -α, -ον 13) φοβέομαι φοβερός, -ά, -όν
6) οίκέω οικεϊοξ, - α, - ον 14) ποιέω ποιητός, - ή, - όν
7) 6 πόλεμος πολεμικός, -ή, -όν 15) γράφω γραπτός, -ή, -όν
8) πράττω (πραγ-) πρακτικόξ, -ή, -όν 16) χράομαι χρηστός, -ή, -όν

Qualcuno di questi suffissi, e qualcuna di queste parole, si continuano nella

nostra lingua: quali?

339
 Capitolo χχνι CΊνίΙΙiι

Civiltiι di vergogna e civiltiι di colpa

piegandogli perche ηΟΩ fosse di
S sposto a chiamarlo 1'uomo ρίιΙ fe-
lice che avesse mai visto, Sοlόne dis-
se a Creso: «Έπίσταμαι παν το θείον
φθονερόν ον και ταραχώδεξ»; e,
dopo la partenza di Solone da Sardi,
έλαβεν έκ του θεού νέμεσις μεγάλη
Κροϊσον. Poco dopo che Solone se
n' era andato giunse Adra~to, ου
καθαρό; ων τας χεϊραξ, e καθαρ­
σίου έδεϊτο έπικυρήσαι.Queste fra-
si, che abbiamo citato da Erodoto,
esprimono concetti piuttosto alieni dal
modo di pensare modemo, ma affatto
centrali nella visione che avevano ί
greci delle relazioni tra 1'uomo e ίΙ
mondo divino e del posto dell 'uomo
stesso nell 'universo.

Nell' Iliade, πιοτείίιέ e religione

sono sostanzialmente separate: men-
tre la religione conceme ί rapporti tra
gli uomini e gli dei, nella sfera mora-
le rientrano εοίο ί rapporti degli uo-
mini tra Ιοτο. Gli dei son dunque poco
ο punto interessati, di solito, ai com-
portamenti degli uomini all' interno
della 10ΤΟ εοοίοτέ, mentre pretendono
da Ιοτο un culto che gli renda onore,
una τιμή simile a quella dei nobili nei
confronti dei 10ΤΟ re; ίη questo essi
Sόfocle.
sono esigenti, perfino gelosi. Gli dei
omerici s' aspettano di ricever dagli
uomini, σοπι'ό Ιοτο diritto, preghiere nessuna preghiera e nessun sacrificio
e sacrifici, compiuti nel rispetto d 'un ρυό ίη alcun modo costringere un dio
preciso rituale. Quelli che adempio- a fare είοιιτιοίιό. Il comportamento
ηο fedelmente tali Ιοτο doveri religiosi delle divinita dΌmerο e spesso arbi-
possono sperare che gli dei sian ben trario; anch'esse son comunque sog-
disposti nei Ιοτο confronti, anche se gette alfato (ή μοιρα), ch'e immuta-

340
, CΊνίlΙiι
bile anche per loro. Nel complesso
comunque dalla lettura dell' Iliade si
ricava Ι 'impressione che gli uomini,
pur riconoscendo ίl potere e ί diritti
degli dei, τιοα ne abbiano ίτι comples-
so granche paura: la religione omerica
mostra pochi di quei lati oscuτi, ο pau-
rosi, che tanta importanza hanno ίιι­
vece ίτι Erodoto e nei poeti a lui con-
temporanei.
Sempre presso Omero, gli eroi son
mossi, nei Ιοτο rapporti cogli altri uo-
mini, ιιοα da considerazioni religiose
ma dal pensiero di quel che ί Ιοτο pari
potran pensare di Ιοτο: quella omerica
e dunque una morale aristocratica del-
Ι' onore, e Ι' onore e, ίη questo mondo,
ρίυ prezioso della vita stessa, ίη un
senso αοτι iperbolico ma letterale. Un
altro aspetto del sentimento dell' οιιο­
re e Ι' αίδώς, ίΙ «pudore» ο la «vergo-
gna», ossia ίΙ senso di sofferenza e
disagio che deriva dalla disapprova-
zione degli altri per un' azione com-
piuta. Cosi, nell' Iliαde Achille rifiuta
di combattere perche Agamennone ha
offeso ίΙ suo onore; le parole che ri-
volge ad Achille suo padre esprimon
bene la concezione omerica della vita
come una competizione ίΙ cui premio
e ΙΌnοre: αΗ:ν αριστεύειν και
ύπείροχον εμμεναι αλλων, «sempre
eccellere, e esser migliore degli altri»
(Iliαde, ΧΙ 784).
Ι greci ηοη abbandonarono mai
completamente, per tutto ίΙ corso del-
la 10ro storia fino all'avvento del cri-
stianesimo, questa morale dell' onore,
espressione d 'una culturα che gli
antropologi chiamano di vergognα. ΑΙ
Capitolo χχνι
tempo d 'Erodoto ροτό le s' era affian-
cata una morale molto diversa, fon-
data su una visione ugualmente mol-
to diversa del divino e delle relazioni
tra esso e ίΙ mondo degli uomini, e su
un'idea pessimistica della condizione
umana: secondo questa nuova mora-
le, ricercar quell ,eccellenza che rac-
comandava ad Achille suo padre sa-
rebbe stato per gli uomini pericoloso
e moralmente sbagliato. Per Erodoto
e ί poeti del suo tempo Zeus ιιοα e che
un rappresentante della giustizia
(δίκη); l'uomo e impotente di fronte
al potere degli dei e ai dettati del fato
(μοϊρα), e chi offende quelli ο questo
e condannato alla sofferenza; offende
gli dei, e s'attira la nemesi (νέμεσις)
ο punizione della giustizia divina so-
prattutto chi diventa troppo prospero
ο troppo grande: cio costituisce infat-
ti un eccesso che porta alla ϋβρις (<<or-
goglio, tracotanza»), perche 1'uomo
puo allora facilmente dimenticare la
sua condizione di mortale, incorren-
do nello φθόνος (<<gelosia, invidia»)
degli dei: φιλει γαρ ό θεος τα
ύπερέχοντα πάντα κολούειν, «Id-
dio ama infatti abbattere tutto quel che
eccelle (sovrasta le al tre cose)>>
(Erodoto, νπ. Ι Ο).
Che si deve dire allora di quel1i che
soffrono pur ηοη avendo peccato di
ϋβρις? La risposta era che costoro
eran puniti ίη conseguenza d'una col-
pa ereditaria e col1ettiva: se ηοη
avevan peccato 10ro, avevan pero pec-
cato ί 10ro antenati. Il tema della ma-
ledizione che grava su un'intera fa-
miglia (nel senso largo della parola) e
uno dei ρίυ ricorrenti nella tragedia
341
 CapitoIo χχνι CΊviltiι

greca: ne trattano Ι 'Orestea d 'Eschilo uomo ρίο, l'accolse: accogliere ί

e ΙΆntigοne di Sofocle. La colpa col- supplici, ch' eran sotto la ρτοτοείοαε
lettiva ριιό anzi cadere, οίιτεοίιό su una di Zeus, era infatti υπ dovere religio-
singola famiglia, su una οίιιέ intera: so. Creso dunque, pur τιοα conoscen-
«Spesso tutta una οίτιέ riceve la ριαιί­ do Adrasto, si capacita subito della
zione d'un uomo malvagio, che pec- situazione e 10purifica, seguendo ί riti
ca e compie azioni cattive» (Esiodo, prescritti: come abbiamo detto, ηοιι si
Le opere e ί giorni, 240-241). sa bene quali essi fossero, ma com-
Che ριιό fare 1'uomo, impotente prendevano probabilmente ίΙ sacrifi-
(άμήχανοξ)οοπι'έ di fronte a ιαι mon- cio d'un Ιειτότιεο!ο, nel cui sangue ίΙ
do pauroso e imprevedibile, p,.er evi- colpevole era lavato e cosi purificato.
tar la catastrofe, la συμφορά? Egli si La macchia della colpa poteva an-
deve astenere da ogni offesa agli dei; che colpire ιαι intero ροροίο. Nella
se ρετό l' offesa c' e stata, egli si deve scena iniziale dell' Edipo re di Sofocle
purificare. La purίficazione (κάθαρ­ tutta la regione di Tebe e devastata
σις) era ιια lavaggio rituale (pensate dalla ρόειο; Edipo manda Creόπte a
al simbolismo del battesimo cristia- Delfi a consultar l' oracolo d' Αρο1Ι0,
τιο); essa era compiuta ίτι tutte le oc-
casioni ίη cui 1'uomo entrava ίτι rap-
porto cogli dei, come per esempio pri-
ma d 'ιυι sacrificio ο d 'ιιτι banchetto
rituale (ιιτι pasto ίτι cui Ι 'uomo era ίη
qualche modo commensale degli dei).
Esistevano dei rituali di purificazione,
ma ηοί ne sappiamo purtroppo ben
poco.
La pίU grande macchia (μίασμα)
era la colpa che conseguiva a υη de-
litto di sangue. Come abbiamo visto,
Adrasto giunse alla corte di Creso ου
καθαρας ων τας χειρας: ίΙ motivo
di quell'impurita era ch'egli aveva
ucciso suo fratello; 1'uccisione era sta-
ta, a dire ίΙ vero, involontaria, ma cio,
dal punto di vista di quella concezio-
ne, era ίπίΙeνaηte. Adrasto dove an-
dare ίη esilio, per ηοη contaminar tut-
ta la famiglia col suo μίασμα. Egli
venne ροί da Creso come υη supplice
(ίκέτης: la supplica prevedeva υη vero
e proprio rituale), e Creso, ch' era υη 11 supplice (ό ίκέτης).

342
ι CΊviltiι
e la risposta di questo e che dev'esser
rimosso ίΙ μίασμα χώραξ, la macchia
del paese; «con che tipo di
purificazione? (ποίφ καθάρμω.)»
domanda Edipo, e ΑροlΙο gli rispon-
de: «Cacciando via [ίΙ colpevole], ορ­
pure pretendendo sangue per sangue.»
Si parla, con riferimento a questo
tipo di cultura, d'una civίlta di colpa:
ίη effetti, ίΙ senso di colpa doveva ave-
re ίτι essa una parte grandissima, come
pure la paura per le conseguenze del-
la contaminazione, che poteva nasce-
re anche da una colpa τιοα imputabile
Capitolo
al soggetto: nessuno poteva dunque
χχνι
conoscerne con chiarezza le cause, ιιό
d'altra parte era ίη alcun modo possi-
bile evitarla. Ωορο che ΑροlΙο l' ebbe
salvato, Creso chiese all' οτεοοίο di
Delfi ρετοίιό ίΙ dio Ι' avesse inganna-
ιο, e la risposta fu questa: «Anche a
ιαι dio e impossibile sfuggire al suo
destino. Creso ha pagato per ίΙ pecca-
to d 'un suo antenato di cinque gene-
razioni avanti, che aveva ucciso ίΙ suo
padrone e s' era preso Ι' onore che ηοτι
gli era dovuto,» οίοό ίΙ trono (Erodoto
Ι. 91).
343
 Capitolo χχνι Lexicon

Lexicon
Verbi έξαρτύω ή σμάραγδοξ,
καθαίρω, καθαρώ, έπ - αν - ίσταμαι της σμαράγδου
έκάθηρα, κεκάθαρμαι, έπικυρέω ή συγγνώμη,
έκαθάρθην έπι - λανθάνομαι (+ gen.) της συγγνώμη;
ονομάζω, ονομάσω, μεθ-ίημι ή σφραγίξ, της σφραγϊδο;
ώνόμασα, ώνόμακα, μετα - γιγνώσκω ό τεχνίτηξ, του τεχνίτου
ώνόμασμαι, ώνομάσθην μετα - πέμπομαι ή φήμη, της φήμης
φαίνω, φανώ, έφηνα περι-αιρέω ό φθόνος, του φθόνου
άπο-φαίνω προθϊ>μέομαι
φονεύω, φονεύσω, προσδοκάω Nomipropri
εφόνευσα,πεφόνευκα, συμ-βουλεύω ό "Αμασκ, του 'Αμάσεω;
πεφόνευμαι,εφονεύθην συννέω ή Μϋσία, της Μϋσία;
χαρίζομαι, χαριοϋμαι, συνταράττω οί Μϋσοί, των Μϋσών
έχαρισάμην, χρήζω ή Φρυγία, της Φρυγίατ;
κεχάρισμαι (+ dαt.) χωρέω
Aggettivi
άπόλλϋμι, άπολώ, Sostantivi αίρετός,αίρετή,αίρετόν
άπώλεσα,άπολώλεκα ή άγρα, της αγρας &κων,&κουσα,ακον
(trαns.,mando ίη rovina, ή άθϋμία, της άθϋμίας (propriam. υπ
fo perire, distruggo); ή αίχμή, τή; αιχμή; participio)
άπόλλυμαι, το άκόντιον, του άκοντίου άχαριξ, άχαρι, gen.
άπολοϋμαι, άπωλόμην, ή αταραξία, τή; άταραξία; άχάριτος
άπόλωλα (intrαns., ή βίβλος, της βίβλου γλυκύς,γλυκεια, γλυκύ
vado ίπ rovina, perisco) τόβούλειιια,τοϋβουλείιιατο; εκγονος, εκγονον
δέομαι, δεήσομαι, έδεήθην ό γάμος, του γάμου έλει νόξ, έλει νή, έλεινόν
έφ-ίσταμαι, έπέστην (+dαΙ) ή δειλία, τή; δειλία; καθάρσιοξ, καθάρσιον
μέλει, μελήσει, έμέλησε, ή δίαιτα, της διαίτης κωφός, κωφή,κωφόν
μεμέληκε (+ dαt. ) ή επιστολή, της επιστολή; μοχθηρός,μοχθηρά,
πυνθάνομαι, πεύσομαι, το επος, του έπου; μοχθηρόν
επυθόμην,πέπυσμαι ή ευτυχία, της ευτυχία; νεόγαμος,νεόγαμον
ό θάλαμος, του θαλάμου σιδηοϋ; σιδηρά, σιδηρούν
ακοντίζω το καθάρσιον, φθονερός, φθονερά,
είσ - ακοντίζω (έσ -) του καθαρσίου φθονερόν
άλγέω ή καταφυγή, της καταφυγή;
αμείβομαι το κειμήλιον, του κειμηλίου Numera/i
άμηχανέω (+ gen.) οί λογάδες, των λογάδων απαξ
άν-άγω ό μόροξ, του μόρου
άνασταυρόω ή νέμεσις, της νεμέσεως Locuzioni
γεύω (+ αcc. della pers. e ή νύμφη, τη; νύμφης lα nίnjα άγομαι γυναικά τινι
gen. della cosa) ή ξενία, τή; ξενία; δίαιταν έχω
δυστυχέω ό δνειροξ, του ονείρου ευ πράττω
εκ-κομίζω το πέλαγοξ, του πελάγου; ουχ οίό; τ'είμι μη ου + ίn!
έκπίμπλημι χωρεί ευτυχώ;

344
Ι
\ Nota: ίΙ dialetto ionico
CapitoIo χχνιι

Erodoto scrive ίη ionico. Nei capitoli prece-

denti abbiamo generalmente sostituito le forme
ioniche originali coi Ιοτο equivalenti attici, con-
servando solo ές (έσ -) e ίΙ - σσ -; d' ora ίη ροί

invece lasceremo ρίυ spesso invariato ίΙ testo

dΈrοdοtο. Osservate ίτι ispecie che:
1) Lo ionico ha ρετίορίι; ιυι η anche dove l'at- η ίοτι. = α puro att.:
ήμέρη (= att. ήμέρg)
tico ha ιυι α (α ριιτο): ίοτι. ήμέρη = att. ημέρα; πρήξ«; (= att. πρ.{!ξις)

ίοτι. πΡΏξις = att. πρgξις.

2) Ια ionico molto spesso τιοτι s'hanno le con- forme αοτι contratte:

φιλέω, φιλέεις, φιλέει ecc.
trazioni che seguono invece regolarmente ίτι at- γένεος (= att. γένους)
γένεα (= att. γένη)
tico: cosi nei verbi col tema ία -ε-: ιοτι. φιλέω,

φιλέεις, φιλέει ecc. = att. φιλω, φιλεις, φιλει

ecc.; e nella declinazione: ίου. γένεος = att.

γένους, γένεα = γένΏ; ίου. νόος, νόον = att.
νους, νουν. D'altra parte, εο si contrae ίτι ευ: ε + ο > ευ:
φωνευντος (= att. φωνουντος)
ίου. φωνευντος (da φωνέοντος, participio di
φωνέω) = att. φωνουντος.
3) Lo ίοιιίοο ha a volte υη ει dove l'attico ha ει ίοτι. = ε att.,
ου ίοτι. = ο att.:
υη ε, e υη ου dove l'attico ha ιια ο: ίου. ξg!νoς = ξglνoς (= att. ξtνoς)
μουνος (= att. μQνος)
att. ξένος, ίοιι. μουνος = att. μόνος.

345
Capitolo χχνιι

gen. plur. ίn -έων (Ι): 4) Passando ora alla morfologia, nοteremαan­

περσέων (= att. Περσών)
zitutto ίΙ genitivo plurale ionico ίn -έων della Ι

declinazione: per esempio, ίοτι. περσέων = att.

dat. plur. in -ησι (Ι), -οισι (Π): Περσων; ροί, le terminazioni del dativo plurale
κρήν11QJ. (= att. Kρήνmς)
αγροισι (= att. αγρ~) della Ι e della ΙΙ declinazione: - ησι, - οισι τί­

spettivamente: per esempio, κρήvησι, αγροΙσι.

pronomi: 5) L'uso ionico conosce alcune forme

οί(= αϋτώ, αυτή)
μιν (= αυτόν, αυτήν) ρτουοπιίαεί! che υωι son comuni nella prosa
attica: οί (enclitico, dativo) = «gli (a Ιιιί, a esso ),
le (a Ιοί)», μιν (enclitico, accusativo), «10 (Ιιιί),

la (Ιοί)».
participio d'ειμι: 6) Ν otate infine che ίΙ participio d' είμ ι e ίη
gών, gσuσα, gόν (= att. ων,
ούσα, ον) ionico έών, έοϋσα, εάν.

Ν elle Ιειιιιτε abbiamo mantenuto tutti questi

ionismi; negli esercizi usiamo invece εοίο quel-
le forme ioniche che v'eran gia familiari, ossia
ες (έσ-) e ίΙ -σσ-.

346
, Capitolo

Οί του Κροίσου αγγελοι ες

χχνιι

του; Δελφου; άφιγμένοι τώ

θεώ έχρήσαντο.

οί Δελφοί (των Δελφών)

άφιγμένοξ, -η, -ον
< άφικνέομαι
χρώμαι τφ θεφ : ερωτώ τον
θεόν τί δει ποιεϊν

Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΕΠΙ ΤΟΝ

ΚΥΡΟΝ ΣΤΡΑΤΕΥΕΤΑΙ (α)

Κροισος δε επι δύο ετεα εν πένθει το πένθος (του πένθους)

:ό άλ γηδών της ψυχή;
μεγάλω έκάθητο του παιδόξ έστερημένοξ: στερέω (τινά τινος) : άφαιρέω
(τι από τι νος)
μετά δε ταϋτα, έπει ό Κϋροι; βασιλευ;

γενόμενος των Περσέων τούς τε Μήδους

5 ένίκησε και τα των Περσέων πρήγματα

ηύξανεν, ήθε λεν ό Κροϊσοξ, ει πως

δύναιτο, την δύναμιν αυτών παϋσαι πριν

μεγάλους γενέσθαι. 'Έδοξεν συν αυτώ

χρήσθαι τώ μαντείω τφ άρίστω, ϊνα μάθοι το μαντείον (του μαντείου)

< μαντεύομαι (= ή φήμη)
10 ει δέοι έπ] του; Πέρσαξ στρατεύεσθαι.

Πρώτον μέντοι έδει γιγνώσκειν τί μαν-

347
Capitolo χχνιι

τεϊόν έστι άριστον. Πάντων ούν των

άπο-πειράω μαντείων άπεπειράτο, αγγέλου; πέμψας,

ή Δωδώνη (της Δωδώνης) του; μεν ες Δωδώνην, του; δε ες Δελφούς,

~ ~'d v ι
Ι\ .Δωδώνη

άλλοι»; δε άλλοσε. Τοϋξ δε άγγέλουξ 15

έκατοστόξ, -ή, -όν < έκατόν έκέλευε τη εκατοστή ήμέρη άφ' ης αν

το χρηστήριον όρμηθώσι εκ Σαρδίων χρήσθαι τοϊ; χρησ­

(του χρηστηρίου) = το μαντείον
τηρίοις, έρωτώνταξ τί ποιων τυγχάνει ό

Λϋδών βασιλεϋ; Κροϊσοξ, και δσ'αν λέγη

τα χρηστήρια γράψαντας άναφέρει ν 20

παρ'έαυτόν.

θεσπίζω = μαντεύομαι ιιΟ τι μεν τα αλλα χρηστήρια έθέσ­

πισεν, ου λέγεται υπ'ούδενόξ, εν δε Δελ­

φοϊσι έπει τάχιστα είσήλθον οί Λϋδοι

χρησόμενοι τφ θεώ, ή Πϋθίη λέγει τάδε' 25

348
, Οίδα δ'έ'YdJ ψάμμου ταριlμoν καίμέτρα ιιαάσση; , ή ψάμμος
~τ~υ ~άμμo\})
~
,~~,
Capitolo χχνιι

καί κωφου συνΙημι καί ού φωνευντος άκούω. ' η οδμη ~ 'l_: _

(της όδμήξ) ~~
< δζω-'-;,·'··~:':~ ...?":~~
'Οδμή μ ες φρένας ήλθε κραταιρΙνοιο χελώνης

έψομένης εν χαλκφ αμ αρνείοισι κρέε(fσι ν.

ή φρήν (της φρενός)
(=ήψυχή)
ή χελώνη ~
e
(της χελώνης) ~ -~~ I~
< φρονέω

;:" ..':

έψω : τίθημι έν θερμοτάτω ύδατι

'. 30 Ταύτα θεσπισάσηξ της Π ϋ'θί ης, 01. άρνειοξ, -,α, -ον < άρήν
, κρέεσσι ν .~ κρέασι ν
Λϋδοί γράψαντες άπήλθον ές τας Σάρδϊς.

Ώς δε και 01. άλλοι οΙ περιπεμφθέντεξ

παρήσαν φέροντεξ.του; χρησμ,ούς, ό Κροϊ­

σος πάντα τα ,γεrραμμένα άνεγί γνωσκε. ' τα Ε-γραμμένα < γράφω

, ,

35 των μεν συν άλλων ουδέν ήρεσκέ ()ί,ώζ ,

δε το "εκ Δελφώνήκουσε.ιαύτίκα ηύχετο

και έδέξατο, νομίσω; μ6~'νoν .εϊναι μαν-.
,τεΙοΥ. τό εν 'ΔελφΟh9Ι ':', 'διότι.' έξηϋρεν α,', α α~τ,< ~π()~ησεν ': ό γαρ
\ , . . . . ." ',,' fo Ο'..,' ί
Κροϊσοα, νοήσα; τί έστι v. . , ,\
αϋτό; 'έποίησεν, );~ αδύ~ci-τ.οtεϋρ~Ιν και τοπάζει ν.: '
" χελώνην iιr(αι αρνα κατακόψα;
όμοϋ ήψησέν !ν χαλκφ' λέβητι

40 Μετά δε ταύτα ό Κροϊσοξ τον εν

Δελφοϊσι θεόν έτίμα, Λϋδούς .τε πάντα;

έκέλευε θύειν δ τι έχοι έκαστοξ. Και

ό λέβης (του λέβητος)
πλείστα και κάλλιστα δώρα έπεμψεν ες

Δελφούς, και τουι; άγει ν μέλλονται;

κρα.τάιρfνοιοdαlfοrte gil':" ό χαλκός, τοϋχαλκοϋ il

SCid . bronzo
,.
,.,. '

... '

349
Capitolo χχνιι

έκέλευεν έρωτάν τα χρηστήρια ει δέοι 45

Κροισον στρατεύεσθαι έπί Πέρσας. <Ως

δε άφικόμενοι οί Λ υδοι ανέθεσαν τα

αναθήματα, έχρήσαντο τοϊ; χρηστηρίοις.

Ή δε Πυθίη τάδε άπεκρίνατο, ΟΤΙ εάν

στρατεύηται Κροϊσοξ έπί Πέρσαξ, μεγά- 50

λην αρχήν καταλύσει. 'Επει δε τον χρησ­

μόν έπυθετο ό Κροϊσοξ, ήσθη πάνυ έλπί­

σω; καταλύσειν την Κ'όρου αρχήν. Ούτωξ

ούν έλπίσω; έστρατευετο ες την Περσέων

ό "Αλυ; (του "Αλυοξ) αρχήν. Και ώτ; άφίκετο ες τον "Αλυν 55

οί Πτέριοι (των Πτερίων)
των Πτερίων ή πόλις = ποταμόν διαβας συν τφ στρατώ των Πτε­
ή Π τερία (της Πτερίαξ)
ρίων είλε την πόλιν.

άγείρω = συν - αγείρω Κϋρο; δε άγείραι; τον έαυτοϋ στρατόν

άντιόομαί τινι : αντέχω τινί: ήντιοϋτο Κροίσω, Μάχης δε καρτερή;

πορεύομαι πρός τινα ώς
μαχούμενος αυτώ γενομένης και πεσόντων άμφοτέρων 60

πολλών, τέλος ουδέτεροι νικήσαντεξ

δι-ίστημι διέστησαν νυκτόι; έπελθούσηξ. Και τα μεν

350
 CapitoIo χχνιι

στρατόπεδα άμφότερα οϋτως ήγωνίσατο,

Κροίσο; δε μεμφθείξ κατά το πλήθοξ το μέμφομαι Η χαίρω

65 έαυτοϋ στράτευμα (ην γάρ οί στρατό;

πολλφ ελάσσων 11 ό κ ύρου), του το

μεμφθείς, ώς τη υστεραί 11 ουκ έπειράτο έπειράτο έπιών = έπειράτο

έπιέναι
έπιών ό Κϋροξ, άπήλαυνε ες τας Σάρδις,

εν νόω έχων τούς τε Αιγυπτίου; παρα-

70 καλεϊν κατά το δρκιον (έποιήσατο γαρ το δρκιον (του όρκίου)

= ό δρκοξ
πρόξ "Αμασιν βασιλεύον τα Αί γύπτου

συμμαχίην) και μεταπέμ ψασθαι τουξ

Βαβυλωνίους (και γαρ πρό; τούτους αυτώ οί Βαβυλώνιοι

(των Βαβυλωνίων) : οί εν τη
έπεποίητο συμμαχί η), καλέσαξ τε δη Βαβυλώνι οίκοϋντεξ
ή Βαβυλών, της Βαβυλώνοξ
75 τούτους και την έαυτοϋ συλλέξω; στρα­

τιήν, εν νόφ είχε άμα τφ ήρι στρατεύειν

έπι του; Πέρσαξ.

- da Erodoto (Ι 46-50, 53-54, 76-77)

351
Capitolo χχνιι

τφ τάττειν πάσα; τας

καμ ήλους προ της αλλης
στρατιά; ό Κϋρο; ένίκησε
την μάχην.

.=
1/, '" -
~L-

Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΕΠΙ ΤΟΝ

ΚΥΡΟΝ ΣΤΡΑΤΕΥΕΤΑΙ (β)

Κϋροξ δε αυτί κα απελαύνοντος

Κροίσου μετά την μάχην την γενομένην

εν τη Πτερίη, έπιστάμενοξ ώς άπελάσαξ 80

διασκεδάν < διασκεδάννϋμι μέλλοι Κροϊσοξ διασκεδάν τον στρατόν,

(inf del fut.)
διασκεδάννϋμι Η άγείρω έβουλεύσατο έ λαύνε ι ν ώς τάχιστα

δύναιτο έπί τας Σάρδϊξ. Ώς δέ οί ταυτα

έδοξε, και έποίεε κατά τάχος έλάσα; γαρ

τον στρατόν ες την Λϋδίην αυτό; αγγελος 85

ήλθε Κροί σφ. 'Ενταύθα Κροϊσοξ ες

άπορίην πολλην άφϊγμένοξ, δμως του;

Λϋδοϋ; έξήγε ες μάχην. ~Hν δε τοϋτον

352
 CapitoIo χχνιι

τον χρόνον έθνοξ ουδέν εν τη ' ΑσίΠ ούτε

90 άνδρειότερον ούτε άλκιμώτερον του άλκιμοξ, -ον: ίσχϋρο; και

πρόθϋμος
Λϋδίου. Ή δε μάχη αυτών ην άφ'ϊππων,

και αυτοί ήσαν ίππεύεσθαι αγαθοί.

Ές δε το πεδίον συνελθόντων αυτών

το προ του άστεωξ, ό Κϋροτ; ώς είδε του;

95 Λϋδοϋ; ες μάχην τασσομένους, φοβού­

μενoς την ϊππον, εποίησε τοιόνδε: πάσαξ

i:l ϊππος (της ϊππου)

τας καμήλουξ, αϊ τόν τε σϊτον έφερον και ή κάμηλοι; (της καμήλου)

τα σκεύεα, προσέταξε προ της αλλης

στρατιης πρo~έναι προς την Κροίσου

100 ϊππον, ταυ; δε καμήλου; έπεσθαι τον

πεζόν έκέλευε. "Οπισθε δε του πεζού έτα - δπισθε = όπισθεν

353
CapitoIo χχνιι

τε - ταγμένοι ήσαν < τάττω ξε την πάσαν ϊππον, Ώς δε πάντες τεταγ­

μένoι ήσαν, παρήνεσε αυτοϊ; των μεν άλλων

Λϋδών μη φειδομένοις κτείνειν πάνταξ,

Κροϊσον δε αυτόν μη κτείνειν. τας δε καμή- 105

λους έταξε άντίον τή; ϊππου τώνδε εϊνεκα:

κάμηλον γαρ ϊππος φοβεϊται και ουκ άνέχε­

ή ιδέα (της ίδέαξ) = ή δψυ; ται ούτε την ίδέην αυτή; όρων ούτε την

ή οσμή (της όσμήξ) = ή όδμή όσμην όσφραινόμενος. Ταύτα ούν έσεσό­

έσεσόφιστο < σοφίζομαι :
σοφώ; πράττω φιστο ϊνα τφ Κροίσφ άχρηστον 1i το ίππικόν, 110
άχρηστοξ, -ον Η ώφέλιμοξ
το ίππικόν (του ίππικοϋ) = Ώς δε και συνήσαν ες την μάχην, ένταϋθα
ή ϊππος
ώ; τάχιστα ώσφροντο των καμήλων οί ϊπποι

οπίσω = όπισθεν και είδον αύτάς, οπίσω άνέστρεφον, διέφ­

θαρτό τε τφ Κροίσω ή ελπίς.

Ού μέντοι οϊ γε Λϋδοι δειλοί ήσαν. 'Αλλ'ώ; 115

άπ - έθορον < άπο - θρώσκω έμαθον το γιγνόμενον, άποθορόντεξ άπό των

(θορ-) Η έπιβαίνω
θρώσκω = άλλομαι ϊππων πεζοί τοϊ; Πέρσησι συνέβαλλον. Χρόνω

δε πεσόντων άμφοτέρων πολλών, έτράποντο

οί Λϋδοι και κατειληθέντες ες το τεϊχο;

έπολιορκέοντο υπό των Περσέων. 120

- da Erodoto (Ι 79-80)

354
 Capitolo χχνιι

Ο ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟΝ ΜΙΣΕΙ

Ταύτα άναγνόντα εισήλθε τον Φίλιπ­

πον ή του πολέμου φροντίς. Δεινως γαρ ή φροντίς (της φροντίδος)

< φροντίζω
ηθύμει άκουων πάσαν την 'Αττικήν τετ­ τε-τμημένος, -η, -ον
< τέμνομαι
μημένην υπό των πολεμίων' έφρόντιζε δε

125 νομίζων τούς τε του πατρόξ άγρουξ

πε-πορθημένος, -η, -ον
πεπορθημένους και την οικίαν κεκαυ­ < πορθέομαι
κε - καυμένοξ, - η, - ον
μένην. < καίομαι

Παίι; ην τότε έκκαίδεκα ετών ό Φίλιπ­ έκκαίδεκα : εξ και δέκα (ΧΥΙ)

πος. 'Ενεθϋμεϊτο ούν ώς ϊσω; μετ'ου πολυν

130 χρόνον δεήσοι και αυτόν στρατεύεσθαί

τε και μάχεσθαι πρόι; του; πολεμίους

καίπερ δε εϋθϋμοξ ων και έτοιμοι; άμύ­

νειν του; πολεμίους τη πατρίδι, ουδέν

ήττον έννοών δτι δει αυτόν ώπλισμένον ώπλισμένοξ, -η, -ον

< οπλίζομαι (= ενδύομαι τα όπλα)
135 ίέναι εις μάχην, έφοβεϊτο αλίγον τι.

«Πεπαίδευμαι δε εις άρετήν .» έφη προ; πε - παίδευμαι < παιδεύομαι

έαυτόν, «και άξιο; έσομαι των προγε­ προ-γε-γενημένοξ, -η, -ον

< προ-γίγνομαι
γενημένων. "Ηκουσα δε ίππομαχίαν τινα

βραχεϊαν γενομένην των'Αθηναίων πρόξ

140 του; Βοιωτών ίππέαξ: νενίκηνται μεν οί νε - νίκηνται < νϊκάομαι

355
Capitolo χχνιι

!k-βλαμμένος, -η, -ον < Βοιωτοί, βεβλαμμένοι δέ είσι και των

βλάπτομαι
'Αθηναίων ουκ ολίγοι. Πάντων γαρ των

κακών πατήρ ό πόλεμος φαίνεται ων.

Έγω δε ου πέπεισμαι τοϊξ του Περι­

κλέους λόγοις. ΛέΊει γαρ δτι ει και 145

τέ-τμηtψ <ντέμνομαι τέτμηται ή -τών .'Αθηναίων γη, ουδέν ήττον

δυνάμεθα νϊκήσαι τQb ς Λακεδαιμονίουξ

,
κατά θάλατταν.
. '
κράτιστοι ναϋται δντεξ

τίς δε αποδώσει ήμϊν τας άμπέλουξ: τίς

δε ανοικοδομήσει τας κεκαυμέναξ οίκίαξ: 150

προ-μάχομαι (+ gen.) 'Έδει δε προμάχεσθαι τή; γης και των

οικιών δπου ου μόνον οι ημέτεροι πατέρεξ,

τε - θράμμεθα < τρέφομαι άλλα και ήμεϊ; αυτοί τεθράμμεθα. Δήλον

συν ΟΤΙ ό Πε ρ ι κ λήξ , πείσας το υι;

'Αθηναίου; καταλιπεϊν του; άγροϋξ, υπό 155

τε - τιμ ηται < τιμάομαι των ναυτών μεν τετίμηται, υπό δε των τε

πε-φίληται < φιλέομαι γεωργών και των αυτουργών ου πεφί­

πε-πεισμένος, -η, -ον < ληται. "Ομωι; δε υπ'αυτοϋ πεπεισμένοι

πείθομαι
είσίν, και νυν σχεδόν πάντες οι άγροί

και πάντες οι κλήροι οι εν τη 'Αττική, 160

ιcατα-λε-λειμμένoς, -η, -ον < καταλελειμμένοι υπό των αυτουργών,

ιcατα - λείπομαι

356 '
 CapitoIo χχνιι

διεφθαρμένοι είσιν υπό των πολεμίων. δι-εφθαρμένος. -η. -ον

< δια-φθείρομαι
Είσιν δέ τινες οϊ, βουλόμενοι την πόλιν

άναλαβεϊν την ήγεμονίαν, ταύτην δια

165 πολέμου μάλλον η δι'ειρήνη; ήγοϋνται

αν καταπραχθήναι: μέχρι του νυν δε τφ κατα - πράττω

πολέμφ πενέστεροι πεποι ήμεθα και πε - ποι ήμεθα < ποιέομαι

πολλους κινδυνους υπομένειν ηναγ­ ήναγκάσμεθα < αναγκάζομαι

δια -Jk-βλήμεθα
κάσμεθα, και πρό; του; "Ελληναξ διαβε- < δια - βάλλομαι
δια - βάλλω : εις έχθραν βάλλω
170 βλήμεθα και πάντας τρόπους τεταλαι­ τινά
διαβάλλομαι πρός τι να
πωρήμεθα. : έχθραν εις τι να ποιούμαι
τε - ταλαιπωρήμεθα
Δει δε ώς τάχιστα την είρήνην ποιή­ < ταλαιπωρέομαι
ταλαι πωρέω/ταλαι πω ρέομαι
σασθαι πρόξ πάντας του; "Ελληναξ. Έαν : κακά πάσχω

γαρ την είρήνην ποιησώμεθα, μετά πολ-

175 λης μεν άσφαλείαξ την πόλιν οίκήσομεν,

άπαλλαγέντεξ πολέμων και κινδϋνων και

ταραχης εις ην νυν προς αλλήλους ή ταραχή (τή; ταραχήξ)

< ταράττω
καθέσταμεν: και αύθυ; ήσύχως τον βίον

άξομεν, άδεώ; γεωργοϋντεξ και την θά-

180 λατταν πλέοντες και ταϊ; άλλαυ; έργα­ ή εργασία (της έργασίαξ)
= το έργον
σίαις επιχειρουντες αϊ νυν δια τον

πόλεμον ήμέληνται. ήμέλ ηνται < άμελέομαι

έπιχειρέω metto mano,

m 'accingo, mi dedico
(+ dat. «a»)

357
CapitoIo χχνιι

Νυν δε χαλεπά έστι τα πράγματα, και

πανταχού ταραχή. Οί μεν γαρ πολέμιοι

πρότερον ... πριν.. ου πρότερον προ; ήμας τον πόλεμον έξέ- 185

φηναν πριν ένόμισαν καλώ; τα εαυτών

παρασκευάσθαι ημών δέ, ως γε έμοί δο­

κει, ούδείξ ουδέν έπιμελεϊται δπως ώς

κ,.άλλιστα άγωνιούμεθα και ώς τάχιστα

λε-λϋσεται < λΌομαι λελύσεται τα του πολέμου κακά. 190

<ΙΟτι δε πόλεμοι άεί ποτε γίγνονται και

δτι καταλϋονται, πάντες έπίστανται. Και

ήμεϊ; ούν, έάν μη νυν, άλλ'αύθίι; ποτε

ειρήνη; έπιθϋμήσομεν πάντες τί ούν δει

εκείνον τον χρόνον αναμένειν, εως αν υπό 195

άπ-εϊπον : έκαμον, άπωλόμην πλήθους κακών άπείπωμεν, μάλλον 11 ώς

άνήκεστοξ, -ον: ος φέρεσθαι τάχιστα, πρί ν τι άνήκεστον γενέσθαι, την
ου δύναται
είρήνην ποιήσασθαι; Άλλα μην ουδ'

εκεί νους έγωγε έπαι νώ οϊ τινες ου πρότε­

ρον παύονται πολεμούντεξ πριν αν ήττη- 200

θέντες τον πόλεμον καταλϋσαι άναγκασ­

θώσιν.»

<Ι Οσφ δε μάλλον έφρόντιζε, τοσούτω

358
 Capitolo χχνιι

μείζον κακόν ό πόλεμος τώ Φιλίππφ

205 έφαίνετο είναι. Το μεν γαρ πρώτον, δτε ό

πόλεμος ήνέχθη υπό των Λακεδαιμονίων

πρό; του; 'Αθηναίουξ, ό Φίλιππος ένόμισε

δι'όλίγου έαυτώ γενήσεσθαι καιρόν του

μιμεϊσθαι του; προγεγενημένους, και

210 δμοια πράττειν εκείνοις οϊ τον πόλεμον

προ; του; Μήδους έπολέμησαν: έπεπαί­ g-πε-παίδευτο < παιδεύομαι

δευτο γαρ άξιο; γενέσθαι των τοϊ; προγό­

νοις μετά πολλης αρετή; πεπραγμένων. πε-πραγμένος, -η, -ον

< πράττομαι
'Εννοών δε κατελάμβανε δτι οί νυν Άθη-

215 ναϊοι ουδέν των αυτών εκείνοις έπραττον,

άλ λα παν τουναντίον. Οί μεν γαρ τουναντίον = το εναντίον

συμμαχί.αν και πρόι; τοϋ; Λακεδαι­

μονίους έποιήσαντο, και υπέρ των πάντων

Έλλήνων του; βαρβάροις έπολέμησαν, οί πολεμέω τι νί

220 δε τον στρατόν έπί του; "Ελληναξ ήγον:

και έκεϊνοι μεν έλευθεροϋντει; τας πόλεις

τας Έλληνίδας και βοηθοϋντεξ αυταϊξ

της ήγεμονίαξ ήξ ιώθησαν, οί δε νυν

καταδουλουμενοι αυτάτ; και τάναντία τάναντία = τα εναντία

359
Capitolo χχνιι

τοΊς τότε πράττοντεξ ήγανάκτουν ει μη 225

ή τιμή (της τιμης) < τιμάω την αυτήν τιμήν εκείνου; είχον.

g -Ε - γένηντο < γίγνομαι <Όσα δε κακά ήδη έγεγένηντο δια

τούτου του πολέμου. 'Ημέραι γαρ ήσαν

Ε-θαμμένος, -η, -ον < θάπτω όλίγαι εξ ου δημοσία τεθαμμένοι ήσαν

οί εν τώδε τφ πολέμφ πρώτοι άποθα- 230

πε-πεμμένος, -η, -ον < νQντες. 'Εκείνοι οί νέοι πεπεμμένοι ήσαν

πέμπομαι
τιμωρέω (τινά τι νος) = κολάζω εί ; πόλεμον ώς τιμωρήσοντεξ το υι;

g-τέ-τμηντο < τέμνομαι πολεμίους των αγρών οϊ έτέτμηντο, των

οικιών αϊ διεφθαρμέναι ήσαν, των της

g - κέ - καυντο < καίομαι 'Αττική; κωμών αϊ έκέκαυντο. <Όπου γαρ 235

άμπελοί τε ήσαν και σϊτον έσπειρον οί

αυτουργοί, έκεϊ νυν ουδέν ην ει μ η

διεφθαρμένοι και έρημοι αγροί' δπου δε

οί ποιμένες τα πρόβατα ένεμον, νυν άγρια

κατα-πε-πατημένος, -η, -ον < ην θηρία, και γη καταπεπατημένη υπό 240

κατα - πατέομαι
των ϊππων των πολεμίων.

«Φεϋ, φεϋ του πολέμου,» έφη προ;

εαυτόν ό Φίλιππος. Έν δε τούτω ένεθϋ­

μεϊτο τα του Κροίσου πράγματα, έννοών

ώς έκεϊνοι; οϋτως ευδαίμων έφαί νετο 245

360
 Capitolo χχνιι

είναι εν ειρήνη ώστε νομίζειν ουδέν αυτφ

φοβερόν είναι και δμοιοξ δοκεϊν τοϊξ

αθανάτου; θεοϊξ, έξαίφνη; δε εις μέγιστον

κίνδϋνον κατέστη δια τον πόλεμον. Μέγας

250 δε φόβος περί της των 'Αθηναίων τύχης

τον Φίλιππον έλαβε: άρα οί πολϊται ήδη

ϋβρει είλημμένοι ήσαν; 'Εφοβεϊτο δε μη είλημμένοξ, -η, -ον

< λαμβάνομαι
ή των 'Αθηναίων πλεονεξία και φιλοτιμία ή φιλο-τιμία (της φιλοτιμίαξ)
< φιλέω + τιμή
φθόνον συναγάγοιεν των θεών έφρϊξε μεν

255 ούν, έννοήσαξ δτι ή πόλις άπολεϊται, υπό

της πολλης των 'Αθηναίων άνοια; ελ­

κομένη,

"Επειτα δε άνέλαβεν εαυτόν, και αύθυ;

τα τφ 'Ηροδότω περί Κροίσου συγγεγραμ­ συγ-χεγραμμένοξ, -η, -ον

< συγ - γράφομαι
260 μένα άνεγίγνωσκε.

361
CapitoIo χχνιι Enchiridion

Enchiridion

La lettura della spedizione di Creso contro Ciro

ha fatto nascere ίη Filippo mi11e pensieri e conside-
razionl sulla guerra. Si scoraggiava sentendo che
ΙΆttίca era stata devastata, τετμημένην, dai nemi-
ci, e che forse la sua stessa casa era stata bruciata,
κεκαυμένην. «Sono stato educato,» πεπαίδευμαι,
diceva tra se e εό, «a11a νίτιι), e εετό degno dei miel
antenati. Ma ne11a battaglia recente tra ateniesi e
qeoti, questl u1timi sono stati vinti, νενίκηνται, e
vero; cionnonostante sono stati danneggiati,
βεβλαμμένοι είσί, anche gli ateniesi: ρετοίιό la guer-
ra, ίn ogni caso, e 1a madre di tutti i ma1i.» Comun-
que Filippo, se fosse stato necessarlo, ηΟΏ sl sarebbe
tirato indietro: infatti, come s'e detto, era stato edu-
cato, έπεπαίδευτο, a rendersi degno de11e gloriose
gesta dei suoi avi.
Considerate ora queste a1tre frasi, anch' esse pre-
se da11e letture: Ό Κροίσο; πάντα τα ΥεΥραμμένα
άνεγίγνωσκε = Creso leggeva tutto quel ch 'era stato
scritto; 'Απήλαυνε ... εν νόφ έχων ... μεταπέμψασθαι
του; Βαβυλωνίους (και γαρ πρόξ τούτους αύτώ
επεποίητο συμμαχίη) = Si ritirava... οοίί'ίυιεαείο­
ne di ... chiamare ί babilonesi (che un'a11eanza era
stata stretta da lui anche con Ιοτο).
Queste, e molte altre che compaiono nei bΓanί di
lettura di questo οερίιο!ο, sono voci di perfetto ο piuc-
chepperfetto mediopassivo.

Il perfetto e ίl piucchepperfetto Ricordate prima di tutto che, come nel presente

mediopassiνi
perfetto mediopassiνo:
raddoppiamento + tema verbale +
desinenze principa/i medie
(e nell'imperfetto, che ne deriva), cosi anche nel per-
fetto (e nel piucchepperfetto, che deriva da esso) le
stesse voci possono esser secondo ί casi medie ο
passive. De1 perfetto e piucchepperfetto attivi parle-
remo nel prossimo capitolo; ora consideriamo ί1
mediopassivo, la cui formazione e molto semp1ice e
chiara.
11 perfetto mediopassivo si forma dunque attac-
cando a1 tema verbale raddoppiato (direttamente,
cioe senza nessun suffisso, e senza le voca1i

362
Enchiridion CapitoIo χχνιι

congiuntive -0-/ -ε-) le desinenze principali medie:

per esempio, λέ-λυ-μαι, «ho sciolto per me; sono
stato sciolto (liberato)>> (ricordate che λ;)ω forma ίΙ
perfetto, come altre voci, dal tema verbale di grado
breve λ~-).
Gia sapete che ίΙ raddoppiamento del perfetto raddoppiamento:
consiste nel premettere al tema verbale la sua con- λε-λυ-

sonante iniziale seguita da ιιιι ε. Diversamente dal- Indicativo Imperativo

λέ-λυ-μαι
l'aumento, che si trova nel solo indicativo, ίΙ rad- λέ-λυ-σαι λέ-λυ-σο
doppiamento e presente ίη tutte le voci. λέ -λυ-ται
λε-λύ-μεθα
Notate l' accentazione, irregolarmente τιοτι λέ-λυ-σθε λέ-λυ-σθε
regressiva, dell'infinito e del participio (sempre sul- λέ -λυ-νται
Congiuntivo Ottativo
la penultima: λελ.:Qσθαι, λελυμένοξ); e notate so- λελυμένος ω λελυμένος εϊην
prattutto che ίΙ congiuntiνo e l' ottatiνo son λελυμένος ης λελυμένος εϊης
perifrastici, ossia si formano facendo seguire al par- λελυμένος n λελυμένος εϊη
λελυμένοι ώμεν λελυμένοι είμεν
ticipio (dello stesso perfetto mediopassivo) ίΙ con- λελυμένοι ήτε λελυμένοι είτε
λελυμένοι ώσιϊν) λελυμένοι είεν
giuntivo e ΙΌttatίvο del verbo είμι. Infinito
λε-λ.:Q-σθαι
ΑΙ perfetto greco corrisponde spesso (ma υοη Participio
λε-λυ-μένοξ, -η, -ον
sempre ne necessariamente) ιια passato prossimo ita-
liano: λέλυμαι, «ho sciolto per me, sono stato sciol-
το», Ma e importante rendersi conto del suo vero
valore: con esso s'indica un 'azione (ο uno stato) che, per.fetto:
principiata nel passato, perdura nel presente, ο in azione (ο stato) cominciata nel
passato e perdurante nel presente,
se stessa ο nelle sue conseguenze (aspetto verbale ίn se ο nei ευοί effetti
resultatiνo): cosi, λέλυμαι significa propriamente (aspetto verbale resultativo)
(quand' e passivo) «sono stato liberato, dunque sono
libero», Σέσωται ή πατρίς, «La patria e salva, per
essere stata salvata», τα γεγραμμένα, «le cose che
sono state scritte e quindi sono, si trovano, scritte,
gli scritti».

Il piucche/2J2erfetto mediopassiνo si forma pre- piucchepperfetto mediopassivo:

aumento + raddoppiamento +
mettendo al tema verbale raddoppiato (come nel per- tema verbale + desinenze
fetto) l' aumento e facendogli seguire le desinenze secondarie medie
secοηdaήe medie: per esempio, έ-λε-λύ-μην; le sue Piucchepperfetto mediopassivo
έ-λε-λύ-μην
voci si ήcοnοscοηο percio subito per la presenza ίn
έ-λέ-λυ-σο
esse, insieme, dell'aumento e del raddoppiamento. έ-λέ-λυ-το
Come l'imperfetto, ίΙ piucchepperfetto ha so10 ίΙ έ-λε-λύ-μεθα
έ-λέ-λυ-σθε
modo indicativo. έ-λέ-λυ-ντο

363
CapitoIo χχνιι Enchiridion

Sul valore del piucchepperfetto greco bisogna

evitare un equivoco, che potrebbe facilmente nasce-
re, tra Ι' altro, da una confιιsione col piucchepperfet-
to latino, ίΙ quale, se ha 10 stesso nome, ha perQ un
significato ben diverso. Ι1 piucchepperfetto latino si
rende col trapassato prossimo, ροτοίιό, come questo
tempo italiano, indica un' azione ο uno stato passati
anteriori α un 'altra azione ο α un altro stato passa-
ti: cosi, se dico «Quando entrai ίτι casa, ίΙ gatto ave-
να buttato per terra tutte le stoviglie», al ττερεεεειο
prpssimo italiano aveva buttato corrisponderebbe ίυ
latino un piucchepperfetto. Il piucchepperfetto gre-
co esprime invece un' azione ο uno stato, si, passati
(c' e infatti l' aumento, ch' e sempre ίΙ segno del tem-
ρο passato), ma nient' affatto necessariamente ante-
τίοτί a un'altra azione ο a un altro stato. Esso tra-
sporta nel passato Ι 'αspetto verbαle resultαtivo,
espresso dal raddoppiamento: ίτι altre parole,
έλελύμην viene a dire, propriamente, «ero libero per
essere stato liberato, ero stato liberato e quindi ero
libero».
Questo ηΟΩ significa che ίΙ piucchepperfetto gre-
co ηΟΩ possa esser reso bene a volte, e anzi spesso,
con un trapassato prossimo italiano (e un piucchep- ,
perfetto latino): ma l' anteriorita, se c' e, risulta εοίο
dal contesto, ηΟΩ e contenuta nel significato del verbo.
Ιιι generale, ricordate che: 1) le voci verbali gre-
αspetto verbαle che indicano soprattutto l' αspetto, e ηΟΩ sempre ίΙ
tempo (nell'aoristo, per esempio, solo l'indicat~vo,
come sapete, esprime, oltre Ι' aspetto puntuale, an-
che ίΙ tempo passato); 2) inoltre, anche quando ιιτι
verbo greco esprime una nozione di tempo, si tratta
ternpo αssoluto sempre εοίο di tempo αssoluto, ossia semplicemente
(ποπ tempo relαtivo!)
di presente, passato ο futuro, mαi di tempo relαtivo,
cioe di contemporaneita, anteriorita ο posteriorita
rispetto a υη altro verbo; ίΙ rapporto temporale rela.::
tivo, quando c' e, e sol0, ripetiamo, nel contesto del
discorso. Cosi, questa frase: Ό Δικαιόπολις, ζεύξας
τους βους, τον αΎρον ηροσεν di per se.. significa
so10 che «Diceopoli aggiogQ ί bovi e atO'il campo»;
ch'egli abbia fatto primα quello e ροί que$to l e evi-

364
Enchiridion Capitolo ΧΧVΙΙ

dente per chiunque capisca ίΙ senso della frase, ma

essa ιιοτι 10 dice. Ε ιιοη sempre e cosi: pensate a
un'espressione molto frequente come (Ο δε)
αποκρϊνάμενος ε.Ιπ ε ν « ... »: e οννίο che
άποκρινάμενοξυου significa affatto «avendo rispo-
ειο», ossia υου e, neppure per ί! senso, anteriore a
είπεν; tradurremo perciD «(Ed egli) rispondendo dis-
se, disse ίη risposta: " ... "»,
Ιn latino, ίΙ valore relativo dei ιειυρί ha grande
sviluppo, e questo contribuisce molto a dare al perio-
do latino ίΙ suo aspetto grandiosamente archi-
tettonico; ίΙ periodo greco ha invece una struttura
meno rigida, ma molto sottile e ricca nell' espressio-
ne di diverse sfumature. Per questo, e molto impor-
tante che v'abituiate ηΟΩ a render meccanicamente
ιιη tempo greco con ιιιι altro tempo italiano (sempre
10 stesso: l'aoristo col passato remoto, ίΙ perfetto col
passato prossimo ecc.), ma a riflettere, prima di
(eventualmente) tradurre, sul significato delle voci
verbali, considerandone, nel contesto del discorso,
ίΙ tempo, ίΙ modo e lajorma; solo ίτι ιιτι secondo tem-
ρο potrete pensare a una traduzione italiana che sia
il ρίυ possibile fedele (tenendo conto delle diversita,
ηΟΩ piccole, tra le due lingue), e insieme naturale e
corretta.

Notate ora alcune ρετιίοοίετίιέ del raddoppiamento: particolarita del raddoppiamento:

a) Se ίΙ tema verbale comincia con una conso- *mε-φ- > ~ε-φ-
nante aspirata (labiale: φ, dentale: θ ο velare: χ), *~ε-θ- > Ίε-θ-
*χε-χ- > ~ε-χ-
s'applica la legge del Grassmann (ricordate Ίί.θημι
< *.θί,θημι): *!QE -!Q- > ~E-!Q-, *,θε-,θ- > Ίε-,θ-, *χε-χ­
> κε - Χ -: per esempio, ίΙ perfetto mediopassivo di
!Qιλέω e ~εφίλημαι (non *φεφίλημαι), quello di
.θάπτω Ίέθαμμαι, quello di χράομαι κέχρημαι.
b) Se ίΙ tema verbale comincia per vocale, oppu- 1. v. cominciante per vocαle ο ζ, ξ, ψ:
αu1tlento invece del raddopp.:
re per consonante doppia (le doppie sono: 10 ζ, che
gγγέλλω, perf. mediopass.
equivale a δ + σ, 10 Ψ, = π + σ, e 10 ξ, = κ + σ), i:iγγελμαι
invece del raddoppiamento esso prende l' aumento, ~ητέω, perf. mediopass.
tζήτημαι
temporale ο sillabico, che perD, diversamente da JjLεύδομαι, perf. mediopass.
quello dell' aοήstο, rimane ίη tutte le voci, anche fuori gψευσμαι

dell' indicativo. Cosi: da fΔγγέλλω, perfetto

365
Capitolo χχνιι Ellchiridioll

mediopassivo nγγελμαι;
da οικέω, w.κημαι; da
ζητέω, Ιζήτημαι; da ξενίζω, Ιξένισμαι; da
ψεύδομαι, ~ψευσμαι; e, nelle νοοί diverse dall'in-
dicativo, per esempio J1γγελμένος, @κησθαι,
έψευσμένος.
1. v. cominciante per due ο tre Se ίΙ tema verbale comincia con due consonanti,
con$onanti: spesso si raddoppia: mάφω, γέγραμμαι; ίiλάπτω,
a) occlusiva + liquida ο nasale
(tranne γν-): raddoppianzento; βέβλαμμαι; ecc. Ma con certe sequenze di due con-
b) altri casi: aumento: sonanti s'ha ροτό l'aumento sillabico: σκοπέω (Ι ν.
:mάφω, perf. mediopass.
χέγραμμαι σκε π -), έσκ εμμ αι ; γιγνώσκω (t. ν. Ώ!..ω - ),
γιγνώσκω (1Υω-), rγνωσμαι; σπεύδω, έσπευσμαι; ecc. Αncόra un
perf. mediopass. gγνωσμαι
σπεύδω, perf. mediopass.
esempio: Κροϊσοι; ... εν πένθει μεγάλω έκάθητο του
gσπευσμαι παιδός έστερημένος (da στερέω) = Creso sedeva
QΊQατηγέω, perf. mediopass. ίιι gran lutto, privato del figlio. Ιτι generale, come
gστρατήγημαι
potete vedere anche dagli esempi, si ριιό dire che
prendono ί! raddoppiamento ί temi verbali che prin-
cipiano per un gruppo dΌccΙusίνa (ο muta: labiale:
π, β ο φ, dentale: τ, δ ο θ ο velare: κ, γ ο χ) piU
liquida (λ ο ρ) ο nasale (μ ο ν), eccettuato ροτό ίΙ
gruppo γν -; prendono invece Ι' aumento sillabico ί
temi che incominciano per un altro gruppo di due
consonanti (compreso γν-), ο per un gruppo qualun-
que di tre consonanti (στρατηγέω, έστρατήγημαι).
1. v. comincianti per Ρ -: Ricevono ροί l' aumento sillabico anche ί temi
perf. mediopass. έ - ρρ -: verbali che incominciano per Ρ -, e, come sapete, ίΙ
Ωίπτω > WΩιμμαι
ro si raddoppia: ρίπτω, έρρϊμμαι,

la voc. finale del 1. v. dei verbi Come nell' aoristo e nel futuro, la vocale finale
contratti s' allunga: del tema verbale dei verbi contratti s' allunga: φιλέω,
φιλέω > πεφίλημαι
πειράω > πεπείραμαι πεφίλημαι; πειράω, πεπείραμαι; τιμάω, τετίμημαι;
τιμάω > τετίμημαι δηλόω, δεδήλωμαι.
δηλόω > δεδήλωμαι
Se invece ίΙ tema verbale finisce per consonante,
nell'incontro tra questa e la consonante iniziale del-
le desinenze accadono dei mutamenti fonetici, di-
versi secondo la diversita della consonante finale;
inoltre, nei temi ίη consonante ηΟΩ solo ίΙ congiunti-
νο e 1'ottativo, ma anche la ΠΙ plurale dell 'indicati-
νο e perifrastica, formata cioe dal participio ρίΙΙ la
voce verbale εισι(ν) (ησαν nel piucchepperfetto).

366
Enchiridion Capitolo χχνιι

Osservate, negli specchietti qui sotto, che: 1) avanti 1. ν. iη οοιιεοηετιιε:

mutameηti Ιοτιειίοι:
a -μ- (Ι singolare e Ι plurale dell'jndicativo del per- 1) lab. + - μ - > - uμ -: λέλει!!!!αι
fetto e del piucchepperfetto, participio): le labiali vel. + -μ- > -χμ-: δέδεχμαι
deη1. + - μ - > - σμ -: πέπεισμαι
s'assimilanototalmenteaesso: -Π-, -β-, -φ- + -μ­ - ν- + -μ - > -~μ-: πέφασμαι
> - μμ -; le velari diverse da - γ - passano a - γ -; le 2) deη1. + -σ- > -σ-: πέπεισαι
3) lab. + -σαι, -σο > -,Υιαι, -,ΥιΟ;
dentali s'assibilano, ossia diventano -σ-, e cosi an- vel. + -σαι, -σο > -ξαι, -ξο:
che ίΙ-ν-; 2) davanti a -σ- (ΙΙ singolare e ΙΙ plurale λέλειψαι; δέδεξαι
4) -σθε, -σθαι > -θε, -θαι:
dell'jndicativo di perfetto e piucchepperfetto e del-
πέφαν~ε, πεφάν~αι
l'imperativo, infinito), le dentali e come se cadesse- lab. + -θε, -θαι > -φθε, -!Qeat;
το; 3) le labiali e le velari si fondono col σ- delle vel. + -θε, -θαι > -χθε, -χθαι:
λέλειφθε; τέταχθε « *τέταγθε)
desinenze -σαι e -σο nelle consonanti doppic Ψ e ξ: 5) lab. + - τ - > - ΠΤ -: βέβλαπται
-ψαι, -ψο; -ξαι, -ξο; 4) ίη generale, ίΙ σ- delle « *βέβλαβται)
vel. + -τ- > -κτ-: δέδεκται
desinenze -σθε e -σθαι cade: per escmpio, πέφανθε, deη1. + -τ- > -=-~τ-: πέπει~ται
πεφάνθαι; le labiali e le velari ροί, avanti al θ- di
-θε e -θαι, se ηΟΩ son gia aspirate diventan tali: cosi,
λέλειφθε, λελεϊφθαι; δέδεχθε, δεδέχθαι; 5) infi-
ne, davanti al τ- delle desinenze -ται e -το: le labiali
diverse da -π- passano a -Π-, le velari diverse da
-1(- a -1(-; le dentali s'assibilano.

Τ. ν. ίη labiale Τ. ν. ίη velare Τ. ν. ίη dentale Τ. ν. ίιι nasale - ν-

(-π-, -β-, -φ-) (-κ-, -γ-, -χ-) (-τ-, .ε, -θ-)
es.: λείπ-ω es.: δέχ-ομαι es.: πείθ-ω es.: φαίνω (φαν-)

Per/etto
lndicativo
λέλει!!!!αι δέδεγμαι πέπεισμαι πέφασμαι
λέλεΙ,Υιαι δέδεςαι πέπεισαι
λέλειπται δέδεκται πέπεισται πέφανται
λελεί!!!!εθα δεδέγμεθα πεπείσμεθα πεφάσμεθα
λέλει~ε δέδεχ~ε πέπεισθε πέφανθε
λελειμμένοι είσιϊν) δεδεγμένοι είσιϊν) πεπεισμένοι είσιιν) πεφασμένοι είσιιν)

lmperativo
λέλει,ΥιΟ δέδεςο πέπεισο
λέλει~ε δέδεχ~ε πέπεισθε πέφανθε

lnjinito
λελειme.αι δεδέ~αι πεπεϊσθαι πεφάνθαι

Participio
λελειYUένoς, -η, -ον δεδεχμένος, -η, -ον πεπειQμένoς, -η, -ον πεφα~μένoς, -η, -ον

Piucchepper/etto
έλελεί!!!!ην έδεδέγμην έπεπείσμην έπεφάσμην
έλέλειψο έδέδεςο έπέπεισο
έλέλειπτο έδέδεκτο έπέπει~τo έπέφαντο
έλελεί!!!!εθα έδεδέχμεθα έπεπεί~μεθα έπεφά~μεθα
έλέλει~ε έδέδε~ε έπέπει~θε έπέφαν~ε
λελειμμένοι ήσαν δεδεγμένοι ήσαν πεπεισμένοι ήσαν πεφασμένοι ήσαν

367
Capitolo χχνιι
compΙ d'agente
espresso col dat. semplice:
τα τφ Ήροδότφ συγγεγραμμένα
Il futuro perfetto
futuro perfetto Cmediopassivo):
tema del perf. mediopass. + suff.
-σ- + des. medie
1. v. ίτι 1iquida (λ, ρ) ο nasale (μ, ν):
fut. perf. perifrastici
(part. del perf. mediopass. +
fut. d'είμι):
ήγγελμένο; έσομαι
significato del futuro perfetto
368
Enchiridion
Osservate questa frase: 'Έργα μεγάλα τα μεν
τοις Έλλησι, τα δε τοις βαρβάροις είργασμένα
εστί ν = Grandi imprese sono state οοσιρίυτο, alcune
dai greci, altre dai barbari. Come vedete, col perfet-
to e piucchepperfetto mediopassivo ίΙ complemento
d' agente e spesso espresso col dativo semplice
(dativo d 'agente). Ne avete un altro esempio ίη que-
sta frasc gia citata: Και πρότ; τούτους αυτφ
έπεποίητο συμμαχίη.
, «Nessuno si preoccupa,» dice tra se Filippo, «che
siano risolti al ρίυ presto ί mali della gueua, δπως
ώς τάχιστα λελ όσεται τα του πολέμου κακά.»
Λελϋσεται e unfuturo perfetto.
11 futuro perfetto, ο futuro secondo, ροτίορίύ
mediopassivo, si forma di solito dal tema del perfet-
to mediopassivo collo stesso stIffisso - σ - del Ιιιιιιτο
e le desinenze medie: sicche ίΙ futuro ΙΙ
τε-τιμή-σ-ο-μαι,per esempio, si distingue dal fu-
turo τιμή-σ-ο-μαι εοίο per la prcsenza del raddop-
piamento; ma, quanto alla Ιοτηιε, mentre τιμήσομαι
e εοίο medio (che ίΙ futuro passivo e τϊμηθήσομαι),
τετιμήσομαι ρυό esser medio ο passivo. La flessione,
naturalmente, ela stessa del futuro: τε - τιμή - σ - ο - μαι,
τε-τιμή-σ-η, τε-τιμή-σ-ε-ται ecc.; ottativo,
τε - τιμ η - σ - οί - μ ην, τε τιμ ήσοιο ecc.; infinito,
τε - τιμή - σ - ε - σθαι; participio, τε - τιμη - σ - ό - μενος.
Ι temi verbali ίη liqtlida (λ ο ρ) ο ίη nasale (μ ο ν)
dan ftIturi perfetti perifrastici, costituiti dal partici-
ρίο del perfetto mediopassivo ρίύ ίΙ futuro d'ειμι:
per esempio, da αγγέλλω, ήγγελμένοξ έσομαι.
Abbiamo detto che ίΙ futuro perfetto e generalmente
mediopassivo; ricordate ρετό le dtIe voci attive
έστήξω (di ϊστημι) e τεθνήξω (da [άποθνήσκω),
che si flettono come φυλάξω.
Badate bene, infine, che, mentre ίΙ latino
hοnόraverό e l'italiano avrd onorato significano
un' azione futura anteriore a un' altra azione futura,
ίΙ futtIro perfetto greco ηοη e invece affatto un futu-
ro anteriore (e ίΙ nome stesso va evitato): esso infat-
Enchiridion Capitolo ΧΧVΙΙ

ti trasferisce ne!fiituro, come ίΙ piucchepperfetto nel

passato, ! 'aspetto verba!e l'esιιltativo, che ίΙ perfetto
esprime nel presente. Dunque, ίΙ senso di λέλ υμαι e
«sono libero (per essere stato liberato )>>, que110 di
έλελύμην «ero libero (per essere stato Ιίοετειο)» e
que110 di λελύσομαι, infine, «san'y libero (per esse-
re stato Ιίοετειο)»: 10 stesso senso fondamentale, ma
riferito al presente, al passato, al futuro rispcttiva-
mente (tempi assoluti, ηοτι relativi).

La congiunzione πρίν ριιό significare «Παοίιό» ο Scnsi e costruzioni di πρί ν

«ρτίπιε che (σί)».

a) Se la reggcnte e negativa, πρίν vuol dir «fin- rcggentc negativa:
che» (ο «Πιιοίιό non», con un ηοη pleonastico). Ιτι πρίν = «tίnche (tίnche υοιι)»

questo caso s' applicano le regole, che gia conosce-

te, de11e temporali.
Considerate infatti questi due esempi: Α Ι
γυναϊκεξ ουκ άπήλθον πρι ν άφlκετο ό ίερεύ; =
Le donne τιοτι se n'andaronofinche ηοη arrivo ίΙ sa-
cerdote; Αι γ υναϊκεξ ουκ άπί ασι πρι ν αν
άφίκηται ό ίερευ; = Le donne υου se n'andranno
finche ηοη αη-ίνί (arrivera) ίΙ sacerdote. Come ve-
dete, πριν, a110 stesso modo di εως, e seguito dal- azionc riferita al pass.:
πρίν + ind.
Ι' indicativo quando l' azione cspressa dal verbo si
ήferίsce al passato (primo esempio); se invece, οοσιε
nel secondo esempio, l' azione si riferisce al futuro,
ίΙ greco la considera eventuale, e πρίν, di nuovo come azione riferita al fut.:
πρί ν + cong. con αν
εως, si costruisce con αν e ίl congiuntivo (ρίύ spes-
so aoristo).
b) Ma se la reggente e affermativa, πρίν signifi- reggente affeπnativa:
ca di solito «ρτίιυε chc (οί)», ed e seguito da un infi- πρίν = <φrίma che (prima di)>>

nito. Ecco tre esempi: Άποπέμπουσιν αυτόν πριν + inf.

άκουσαι = Lo mandan via prima di sentirlo;
Έδείπνησα πριν ιέναι εις τΊΊν εκκλησίαν = Desi-
nai prima d 'andare a11 'assemblea; Οι πολιται
συνηλθον πρι v εισιέναι τους πρυτάνεις = Ι citta-
dini si riunirono prima che al~rivassero ί pritani.
Dall 'ultima frase si ricava che ίΙ soggetto s' esprime
ίη accusativo (τους πρυτάνεις); da11a seconda, ch'es-
so di solito si sottintende quand' e10stesso de11a reg-
gente (qui, εγώ).

369
CapitoIo χχνιι Enchiridion

Spesso πρί ν e preceduto, e anticipato, da

πρότερον, come ίη quest'esempio: Ούδ'έκεί.νουτ;
ι έγωγε επαινώ οϊτινες ου πρότερον παύονται
πολεμούντεξ πρiv αν ... άναγκασθώσιν, « ... non
cessano di far guena .finche ηοη siano (prilna d' es-
ser) costretti ... ».

L'infinito coll'articolo L'jnfinito ριιό esser sostantivato, ίτι qualnnque

caso, scmplicemente premettendogli l'articolo (neu-
tro). La negazione e μή. Esempi: Τοϋτό έστι το
iιδικειν, το πλέον των άλλων ζητεΙl-'εχειν = L 'es-
sere ingiusto (= l'ingiustizia) e qnesto, ίl cere'ar
d' aver piU degli altri (definizionc di Platone, Gorgia
το άδικεϊν = το άδικον 483e: το άδικεϊν e ίη nominativo perche e soggetto
d'έστι; το ζητεϊν e anch'esso ίη nominativo, perche
enome del predicato, e riprende τούτο); Ό Περικλή;
πιστεύει όρθώ; γιγνώσκειν περi του μη έπεξιέναι
= Pericle e convinto d'aveI ragione riguardo αl ηΟI1
uscire (per ιιη attacco); τφ ταχέως ίππεύειν έν
καιρώ άφίκοντο = Col cavalcal'e (= cavalcando)
velocemente anivarono a tempo (τφ Ιππεύειν c ιιτι
dativo strumentale); ...ϊνα χρήσιμοι ώσι ν εις το
το λέγειν = ό λόγος λέγειν τε Kai πράττειν= ρετοίιό siano utiliper ίl
dire e Ι 'agire (= nei discorsi e nelle azioni).
L'infinito ριιό avere ιιη suo soggetto, chc va ίτι
accusativo, e ριιό anche regger dei complemcnti, per
esempio ιιη complemento oggetto, come ίη qnesta
frase: Ό "Αδραστοξ δια το άδελφον φονεϋσαι υπό
του πατρόξ έξηλάθη = Adnlsto, per avcre ucciso ίl
fratello, fu cacciato dal padrc.

370
Ι verbi greci Capitolo χχνιι

Ι verbi greci

Verbi politematici (V classe):

temi verbali: αίρε -, έλ - : αίρέω, αίρήσω, είλον, llρηκα, ήρημαι, ιιρ-έθην, «pren-
do; (medio) scelgo»
temi verbali: έρχ-, εί-Ζί-; έλθ-, έλυθ-: έρχομαι (e nei modi diversi dall'ind.,
le voci d'είμι), imperI ηειν, είμι (nell'ind., con valore di fut.), ήλθον,
ελήλυθα, «vado,vengo»
ιοιυί verbali: τρεχ -, δραμ -, δραμη -: τρέχω, δραμοϋμαι, έδραμον, δεδράμηκα,
δεδράμ ημαι, «οοιτο»
temi verbali: λεγ-, φη-/φα-, άγορευ-, έρ-, έπ-, ρη-: λέγω, φημι, αγορεύω;
λέξω, έρώ; έλεξα, είπον (in./ ειπείν) e anche είπα; εϊρηκα; λέλεγμαι,
εϊρημαι; έλέχθην, έρρήθην: «dico, parlo»

Il greco nell'italίano

Ι termini seguenti appartengono αl linguaggio della filosofia: movendo da

parole greche che conoscete, ditene ίl signίficato.
1) filosofia
2) logica
3) etica
4) epistemologia
5) (filosofia) politica

Sapreste dire un termine ρίιι. ο meno sinonimo d 'etica, e α esso corrispondente

anche per l'etimologia, Jna dΌrίgίne latina? Da quale voce latina deriva?
Ι filosofi greci contrapposero spesso αll 'έπιστήμη, cioe αΖΖα «scienza» nel
senso di conoscenza vera, lα δόξα, «opinione»: sapreste indicare almeno un
derivato italiano di quest 'ultima parola?

Esercizio 27α
Trovate, nelle letture di questo capitolo, almeno dieci νοι'ί di per/etto, piuc-
chepper/etto o/uturo per/etto, ροί analizzatele e, considerando ίl contesto del-
le frasi in cui si trovano, spiegatene Ι 'esatto valore (pensate αΖ! 'aspetto, αl
tempo, αl modo e αΙΙα fOf1na); in:fine traducete quelle j'rasi.

371
 Capitolo χχνιι Eserc;z;

Esercizio 27δ
Cαmbiαte ίη perfetti queste voci verbαli di presente:
1. λύονται 5. γράφεται 9. οίκεϊσθαι
2. λϋόμενος 6. λείπεσθε 10. ψεύδεσθε
3. ποιείται 7. πράττονται 11. πείθομαι
4. νικάσθαι 8. αγγέλλεται 12. πέμπονται.

Orα cαmbiαte quest 'αltl'e voci di presente ίη pίHccl1epperjetti:

1. λϋεται 3. πείθη 5. άφικνεϊται
2. δέχονται 4. άγομαι 6. ποιούνται.

Esercizio 27c
Leggete α voce αltα e trαducete:
1. Συμμαχία πρόξ του; Βαβυλωνίους έπεποίητο τφ Κροίσφ.
2. Οί όπλϊται εν τώ πεδίφ τεταγμένοι τοϋ; πολεμίους έμενον.
3. Πάντα τώ στρατηγώ ήδη έβεβουλευτο.
4. Ό Κροϊσοξ τφ χρησμώ έπέπειστο ες την του Κ 'όρου αρχήν έσβαλεϊν.
5. Οί Λϋδοι ες μάχην έξηγμένοι ήσαν ϊνα του; πολεμίους άμύνοιεν.
6. Αί πύλαι άνεφγμέναι είσίν έσέλθωμεν ούν ταχέως.
7. "Άρα πέπεισαι υπό του ίατροϋ τον παϊδα ες Έπίδαυρον κομίζειν:
8. -τ- Αρα συνιη; τα γεγραμμένα; 'Εγώ γαρ δύναμαι αυτά συνιέναι.
9. Ό έμπορο; ουκ έφη το άργυριον δεδέχθαι.
1Ο. Οί παϊδεξ οί εν τφ άστει τοϊτ; πατράσι λελειμμένοι ες διδασκάλων
καθ'ήμέραν έφοί των.

Esercizio 27 d
Trαducete ίη greco:
1. Gli schiavi, liberati (usαte λ Dω) dal padrone, si rallegravano tutti.
2. Gli ambasciatori eran gia anivati alle porte.
3. Il messaggero disse che ίΙ rc s'era convinto a risparmiare ίΙ vccchio.
4. Siamo stati mandati a dirti (usαte ώς col pαrt. del.fίtt.) chc la nave e gia
auivata nel porto.
5. Hai ricevuto ίΙ denaro che ti mandai?

Esercizio 27e
Trαducete queste coppie di jrαsi:
1. Ό νεανία; ες το άστυ άφίκετο πριν γενέσθαι ημέραν.
Ι contadini ritomaron nei campi prima che scendesse la sera.
2. Πριν άπιέναι ό πατήρ του; παϊδατ; έκέλευσε τη μητρι πάντα
πείθεσθαι.
Prima di salir sul monte, ίΙ vecchio si riposava vicino alla strada.

372
Esercizi Capitolo χχνιι

3. Μη παύετε εργαζόμενοι πριν αν καταδύη ό ήλιοξ.

Νου cerchiamo d'jmbarcarci, amici, finche ποπ (ce 1')ordina ίΙ capitano.
4. Οί άγγελοι ουκ άπήλθον από των Δελφών πριν έθέσπισεν ή Πϋθία.
Creso ποπ mosse guerra ai persiani finche ποπ ebbc consultato l' oracolo.
5. Πρι ν άρξαι της μάχης, ό Κ ϋροι; του; στρατιώταξ έκέλευσε του
Κροίσου φείδεσθαι.
Ciro εττίνο a Sardi prima che Cl"eso sapessc (lJsate επίσταμαι) che cosa
stava succedendo.

Esercizio 27/
Leggete α voce alta e traducete:
1. Ό Θεμιστοκλή; μάλιστα αίτιο; ην του εν τοϊτ; στενοί; ναυμαχήσαι.
2. Ό Κροϊσοι; ες το άπορεϊν άφϊκτο.
3. Τί έστι το δίκαιον; Το δίκαιόν έστι το του; μεν φίλους ώφελεϊν,
του; δε εχθροί»; βλάπτειν.
4. -τ- Αρ'έμπειροξ (= pratico, esperto) ει του κιθαρίζει ν;
5. Τφ ταχέως διώκειν το θηρίον δι'όλίγου καταληψόμεθα.
6. Πρόι; την πόλι ν προσβαλόντες ες ελπίδα ήλθον του έλεϊν. (Tucidide,
Π. 56)
7. τφ ζην εστί τι εναντίον ώσπερ τφ έγρηγορέναι (= essere sveglio) το
καθευδειν; (Platone, Fedόne, 71c)
8. Περικλή; δέ, στρατηγό; ων, και τότε περί μεν του μη έπεξιέναι του;
Άθηναίους την αυτήν γνώμην είχεν ώσπερ και εν τη προτέρα έσβολή.
(Tucidide, Π. 55)

Leggete qlJesti passi (tratti, con adattanzenti, da Erodoto, V 92), ροί l'isponde-
te alle domande.
Ια storia che racconta Erodoto 8ί riferisce α ιαι 'epoca antel-iore di circa cen-
t 'αηηί α qlJella di Cre80. Nel VII 8ecolo α. C. 8ΗI!α cittd di Corinto l'egnava !α
dina8tia dei Bacchiadi. Ε88ί vengono α 8Gpere da Ηη oracolo clze il.figlio di
Labda, nιog!ie d 'ΕeΖίόne, lί detronizzerd; decidono αΖΖοι'α d 'lJccidel'e ί/ bam-
bino appena nato. ΑιΙα ί! banzbino 80ρι-αννίνerα, e dίνenterα tiranno di Corinto
intonzo αl 650.

Η ΛΑΒΔΑ ΣΩΙΖΕΙ ΤΟ ΠΑΙΔΙΟΝ

Ώς δε έτεκε ή Λάβδα, οί Βακχιάδαι πέμπουσι δέκα άνδραξ ες τον
δήμον εν φ ώκεε ό Ήετίων, ώς άποκτενέονταξ το παιδίον. 'Αφικόμενοι
δε ούτοι και παρελθόντες ες την αυλήν, την Λάβδαν ήτεον το παιδίον. Ή
δε ουκ επισταμένη δια τί ήλθον και δοκέουσα αυτοί»; φίλους ειναι του
άνδρόξ, φέρουσα το παιδίον έδωκεν αυτών ένί. Τοϊσι δε έβεβουλευτο εν
τη όδώ τον πρώτον αυτών λαβόντα το παιδίον άποκτεϊναι. Ή ούν Λάβδα

373
 Capitolo χχνιι Esercizi

φέρουσα έδωκε, το δε παιδίον θείΠ τύχη προσεγέλασε τον λαβόντα των

ανδρών ό δε οικτίρω; ουκ έδυνατο αυτό άποκτεϊναι, άλλα τιμ δευτέρω
παρέδωκεν, ό δε τιμ τρίτω ούτω τε διεξήλθε δια πάντων παραδιδόμενον,
ούδενόξ βουλομένου το έργον έργάσασθαι.

[οί Βακχιάδαι ί ΒaC'c!1iαdί ό Ήετίων, τού Ήετίωνος ΕeΖίόne τοϊσι = αυτοίξ]

1. Che devon fare gli uomini mandati dai Bacchiadi?

2. Che fanno qucgli uomini quando cntrano nclla corte della casa di Labda?
3. Che cosa crcde Labda?
4. Come s' crano accordati <j1negli uomini?
5. Che fa ίΙ bambino quando 10 prende υιιο degli uomini?
6. Α che attribuiscc Erodoto l'atto del bambino?
7. Ροτοίιό quell 'υοπιο ιιοιι 10 ροιό ammazzare?
8. Che ne fecc allora? Ε che accadde ροί?

Άποδόντες ούν τη μ ητρι το παιδίον και έξελθόντεξ, έστώτεξ έπι τη

θυρη άλλήλουξ ήτιώντο, και μάλιστα τον πρώτον λαβόντα, δτι ουκ
έποιησε κατά τα δεδογμένα, εως μετά πολύν τινα χρόνον έδοξεν αυτοϊι;
αύθυ; έσελθοϋσι πάσι μετέχειν του φόνου. Ή δε Λάβδα πάντα ταύτα
ήκουε, έστώσα προ; αυτή τη θυρη φοβουμένη δε μη το δεύτερον λαβόντες
το παιδίον άποκτείνωσι, φέρουσα αποκρύπτει ες κυψέλην, επισταμένη
ώς ει έπανίοιεν, πάντα έρευνήσειν μέλλοιεν: δ δη και εγένετο. 'Εσελθοϋσι
δε και έρευνήσασι, ώς ουκ έφαίνετο το παιδίον, έδοξεν άπιέναι και
λέγειν πρόξ του; πέμψαντας ώς πάντα έποίησαν α εκείνοι έκέλευσαν.
Οί μεν δη άπελθόντεξ ταύτα έλεγον. Μετά δε ταύτα ό παϊι; ηυξάνετο,
και τούτον τον κίνδϋνον διαφυγών, Κύψελος ώνομάσθη από τή; κυψέλη;
εν nέκρυφθη.
[έστώτεξ stando αίτιάομαι aCCHSO έστώσα stando ερευνάω cerco, .fι-llgo
Κύψελος Cipselo]

9. Dove si misero a parlare quegli ιιουιίηί, dopo ch'ebbcro lasciato la casa?

1Ο. Chi accnsarono soprattιιtto?
11. Che decίseΙΌ ροί di fare'?
12. Che cosa senti Labda, e percht 10 ροιό sentire?
13. Che fece allora col bambino? Percht?
14. Che fecero qnegli ιιοιιιίιιί qnando ritomarono nella casa?
15. Che decisero infinc di riferire a quclli che Ιί avevano mandati?
16. Percht qnel bambino ebbe ίΙ nome di Cipselo?

374
Esercizi Capitolo χχνιι

Esercizio 27g
Traducete ίη greco:
1. Ciro e gia arrivato a Sardi. Bisogna chc ci prcpariamo a combattere (lfsate
ώς col part. del jlffztro).
2. L' esercito ncmico (= dei nemici), schicrato da Ciro, attende nella pianura
davanti alla οίιιέ.
3. Ι cammelli sono stati scllierati davanti al resto dell'esercito (!): perche c
stato fatto questo dai persiani?
4. Ι cavalli, spaventati dai cammelli (= temcndo ί c.), scappano. Αιιοίιο se
siamo esperti (usate εμπειρος col gen.) dcl(l 'arte di) cavalcare, ora biso-
gna che combattiamo a piedi.
5. Abbiamo combattuto coraggiosamente, ma siamo stati sconfitti dalIo stra-
tagemma (llsate το σόφισμα) di Ciro.

La formazione delle parole

Oltre αΖΖα derίναΖίοηe, un altro modo di /ormαι' parole nltOve con altι'e gίiι
e
esistenti lα composizione: pen8ate α ΡαΓοle italiane C01ne sociopolitico ο
microprocessore.
Il greco l'icorl'e molto spesso alla conlposizione. Di solito. conoscendo ίl si-
gnίficato dei singoli elenzenti componenti dΊιη comp08to 8ί ,.ίcανajαcίlιneηte
quello conιplessivo del con1posto stesso.
Scomponete nei 10,.0 elementi ί composti seguenti,' dal ,!}'ign(ficato di qιtelli
l'ίcαναte ροί ίl signίjicato di qHesti.

1) Composti jo,.mati con Ul1 pn~.fisso:

1) ευγενής, -ές 4) ατυχής, -ές
2) δυσγενής, -ές 5) άμαθήξ, -ές
3) ευτυχήξ, -ές 6) άείμνηστοξ, -ον.
Notate che gli aggettivi compo5Jti han solo due usc'ite: Ηηα pel' ίl n1Gschile e ίΙ
jenznzinίle e 1ιηα pel' ίΙ nellt,.o.

e
2) Composti ίl cui p,.imo elen1ento Ηη aggettivo:
1) φιλάνθρωπος, -ον 4) όλιγοχρόνιοξ, -ov
2) φιλόσοφος, - ον 5) μεγαλόψϋχοξ, - ον
3) φιλότϊμοξ, -ον 6) ό ψευδόμαντις.

3) C01nposti ίl Clfi pl'imo elemento e ΙΙl1 sοstαηtίνο:

1) ή ναυμαχία 4) ή δημοκρατία
2) ό ναύκληροι; 5) θαλαττοκρατέω
3) ό ναυβάτης 6) ό παιδαγωγός.

375
 Capitolo χχνιι CΊνίlΙά

Segni, sogni e oracoli

n ιιιι mondo pericoloso, e retto da
I divinita ίΙ οιιί agire e talvolta arbi-
trario, e naturale che gli uomini sen-
tano ίl bisogno di conoscer la νοίοιιιέ
degli dei. Uno dei modi di far questo
era, per ί greci, la considerazione di
certi segni, ch'essi ritenevano mandati
appunto dagli dei per rivelare agli ιιο­
mini ίΙΙοτο volere: εί ιτειιενε- soprat-
tutto del volo degli uccelli e dei so-
gni. L'interpretazione di questi segni
era aperta a tutti, ma la storia e ίl mito
rammentano spesso figure di profeti
particolarmente esperti ίυ quest'arte.
Nel secondo libro dell 'Odisseα ίΙ fi-
glio dΌdisseο, Telemaco, davanti al-
l' assemblea del ροροίο d'ltaca si la-
menta del comportamento dei proci Ι:

Cosi disse Telemaco, e due aquile Zeus vasta voce

gli mandD a νοlο dall'alto, dalla οίυιε del monte:
quelle setnpre volarono, coi soffi del vento,
una vicina all'altra, ad ali distese:
ma quando arrivarono sull'assemblca [dalle] molte νοοί,
qui roteando sbatterono fitte le ali,
e sulle teste di tutti calarono: avevano sguardo di morte.
Ροί lacerandosi a furia d' artigli ίl collo e le gote,
sparirono a destra, volarono sulla οίιιέ, sulle case.
Stupirono degli uccelli a vederli con gli occhi,
e presentirono ίτι cuore quel che doveva succedere.
Ε fra lοτο parlD ίΙ vecchio eroe Aliterse,
figlio di Μέειοτο: sui ειιοί coetanei eccelleva
a conoscer gli uccelli e annnnciare ίΙ destino.
Fra Ιοτο, bene pensando, s'alzD a parlare e diceva:
«Me ora sentite, itacesi, e quello che dico:
εί pretendenti parlo soprattutto e dichiaro:
gran disgrazia si rovescia su 10ΤΟ: Odisseo
ηοη stara a lungo lontano dai snoi, ma gia forse
e vicino, gia semina strage e morte pcr 10ΤΟ
tutti; e per altri molti sara ancόra sventura
fra nοί, che abitiamo Itaca aprica. [... ]»
(146-167, trαd. di R. Cαlzecchi Onesti, ed. Einαudi).

ι Proco: latinismo per «prctcndente», tradizio- Penelope nell' Odi85;ea (ίη greco, μ νηστηρες).
nalmente usato pcr indicarc ί pretendenti di

376
CΊνίlΙiι CapitoIo χχνιι

Νου sempre ροτό ί profeti eran creduti: cosi infatti risponde a Telemaco ίΙ capo
dei proci, Eurimaco:

«ο vecchio, vattene a far predizioni ai tuoi figli,

a casa, ηΟΩ capiti loro qualche guaio ίη futuro!
10 molto meglio di te so spiegar queste cose:
uccelli, molti sotto ί raggi del sole
ne girano, e ηΟΩ tutti fatali: quanto a Odisseo,
e morto da ιιτι pezzo: e fossi morto tu pure
con Ιιιί, che ηΟΩ diresti sciocchezze spiegando gli auguri,
ηΟΩ veπestί a ίπίtare Τοίέπιεοο gia coπucciato,
ιιιι dono per la tua casa cercando, se mai te 10 dia! [... ]»
(178-186, trαd. dellα stessα).

Ι greci credevano che gli dei ρο­
tessero mandare agli uomini anche ί
sogni. Ν el primo libro dell 'Iliαde,
dopo che ί greci sono stati colpiti dal-
la ρόειε, Achille convoca un'assem-
blea e dice: «Ovvia, consultiamo un
profeta (μάντις) ο ιια sacerdote
(ίερεύς) ο ιυι interprete di sogni (per-
che anche ίΙ sogno e da Zeus), che ci
sappia dire perche Febo Apollo e cosi
ίτι collera con ιιοί» (62-64). Nella sto-
τίε d' Adrasto Creso fu avvertito da ιυι
sogno, che gli rivelo la verita riguar-
do alla sciagura che avrebbe colpito
suo figlio.
Quando υηο Stato ο υη individuo
doveva prendere una decisione diffi-
cile, spesso rίcοπeva a υη orαcolo. Ce
n'eran molti ίη Grecia, ma di gran lun-
ga ίΙ ρίυ famoso e prestigioso era
l'oracolo d' ΑροlΙο a Delfi, ch'eracon-
sultato da persone provenienti da tut-
to ίΙ mondo greco, e anche da fuori di
esso. ΑροlΙο, ίΙ dio della luce, della
musica, della poesia, della medicina
e, appunto, della profezia, e una figu-
ra divina entrata relativamente tardi
nel ρέυιοο greco. Sembra infatti che
ίΙ suo culto fosse cominciato a Delfi
agl'inizi del εοοο!ο νπι, ma ben pre-
sto l' οτεοο!ο acquisto grande reputa-
zione, e οίιιέ e singoli individui, gra-
ti, l'aπίcchίrοnο con doni preziosi.
Gia nel ΥΙ εεοοίο ίΙ santuario di Delfi
era un grande complesso d' edifici. Il
grande tempio d' ΑροlΙο sorgeva ίη ρο­
sizione soprelevata, e νί s' accedeva
per la Via sacra: su tutt' e due ί lati
d' essa ίΙ visitatore trovava tempietti,
ίη cui ί diversi Stati ammassavano le
10ro offerte, e statue e tripodi con de-
diche. ΑΙ disopra del tempio era ίΙ te-
atro, e al disopra di quest'ultimo 10
stadio. Ogni quattr'anni vί si celebra-
vano ί giochi ίη onore d' Αρο1Ι0, secon-
di per importanza so10 a quelli
dΌΙίmΡίa. Νοη c'e dubbio che la bel-
lezza e la ricchezza del santuario, si-
tuato ίη υη luogo remoto, alle pendici
del monte Pamaso, tale da ispirare una
specie di sacro timore, dovesse impres-
sionar profondamente ί visitatori.
Α Delfi c' eran sacerdoti e profeti
(προφηται) a tempo pieno. La sacer-

377
 Capitolo χχνιι CΊνiltiι

dotessa dettapzzia (ή πυθία) era scel-

ta da una famiglia comune, e doveva
essere una donna di mezz' οιέ dalla
condotta irrcprensibile. Νοιι doveva
ricever nessuna particolare prepara-
zione, giacche, quando profetava, υοσ
era che ιιιιο strumento del dio. La pro-
cedura per consultar l' oracolo era piut-
tosto complessa: giacche ί responsi
eran dati εοίο nove volte l'anno, c'eran
sempre delegazioni di Stati e persone
private che aspettavano illoro tumo;
all'alba la pizia si purificava nell'ac-
qua della fonte Castalia; quindi ίΙ sa-
οοπίοιο preparava una capra per ίΙ sa-
crificio e, spruzzandole dell' acqua,
osservava gli auspici: se questi eran
buoni, ίΙ giomo era dichiarato fausto,
e la pizia era fatta entrare nella parte
ρίυ intima del tempio; 1<1 ella beveva
d'un'acqua sacra e ωεειιοενε forse
delle foglie d'alloro, la pianta sacra
ad ΑροlΙο; quindi saliva al sacro
tripode.
Α loro volta gl' interroganti si pu-
rificavano nell' acqua della fonte
Castalia e offrivano una tόrta sacra
sull'altare Ιϊιοτί del tempio; entrati ροί
nel tempio, sacrificavano al dio una
capra, che veniva bruciata su ιιη fuo-
co perennemente acceso; vcnivan
quindi condotti nelluogo piU intimo
del tempio; gli veniva detto di «aver
pensieri santi e dir parole di buon au-
spicio»; ίΙ sacerdote rivolgeva ίΙ que-
sito dell'interrogante alla pizia, ροί ne
riferiva la risposta, ch' era di solito ίη
versi. Ι greci credevano clre la pizia,
quando, dopo aver compiuto ί riti pre-
La pizia.
scritti, si sedeva sul sacro tripode, fos-
se posseduta da ΑροlΙο e «ρίουε del
dio» (ένθεο;"): dalle descrizioni che
abbiamo di quel che seguiva allora
(sappiamo per csempio che la sua voce
mutava) pare che si possa dedurre
ch' ella entrava ίη ιιιιο stato ipnotico
simile a quello che s' osserva ίη colo-
ro che dirigono le odicrne sedute
spiritiche, caratteήΖΖatο οίοό da perdi-
ta della coscienza e della sensibilita.
Si ριιό probabilmente affermarc
che la grande maggioranza dei con-
temporanei d'Erodoto credesse fenna-
mente nell' oracolo di Delfi e che, ίη
situazioni di gravi difficolta ο incer-
tezze personali, essi avrebbero facil-
mente deciso di consultarlo, sempre-
che natHralmente fossero abbastanza
ricchi da poterselo permettere. Ι pri-
vati andavano a chieder consigli Stl
questioni religiose, cultuali ο di
purificazione, ma anche su problemi

2 Οί qui deriva la parola entusiasmo (ενθουσιασμός, con contrazione d' -εο- in -ου-).

378
CίνίΙtά CapitoIo χχνιι

ρτειιοι: la pizia si sanl bene spesso
sentita chiedere, pcr esempio, «mi
devo sposare?» ο «devo fare ιιιι viag-
gio all' estero?» Anche se, naturalmen-
te, tra gl'interroganti ίΙ numero dei pri-
vati sara stato molto ρίυ alto di quello
degli Stati, le notizie che abbiamo
dalle nostre fonti riguardano ρίιι que-
st'ultimi (e anche questo si capisce).
Tra queste consultazioni di Stati, una
delle ρίυ famose e quella degli ateniesi
nell' imminenza dell' invasione di
Serse. Quando ί delegati d' Atene si
Ιυτοτι seduti nelluogo piU intimo del
tempio, prima ευοότε ch' essi avesse-
το formulato la 10ΤΟ domanda la pizia
οεοίευιό: «ο infelici, ροτοίιό state se-
duti qui? Lasciate le vostre case e fug-
gite agli estremi confini della terra,
[...] ροιτίιό ίΙ fuoco e la guerra νί σιεη­
deranno ίη rovina. [...] Via dal mio
tempio, c opponete alle sventure ιιιι
animo forte!» Gli ateniesi erano atter-
riti, ma, pcr consiglio d'un uomo rag-
guardevole a Delfi, rivolsero all' ora-
οοίο una seconda interrogazione, quc-
sta volta ίη vcsti di supplici; alla 10ΤΟ
richiesta, «ο signore, dacci ιιιι respon-
so migliore sulla nostra patria, per τι­
guardo a questi τειιιί da supplici,» la
risposta fu ambigua:
Νοn ριιο ?(lllade [Atena] placar
Ι 'olimpio Zezts, pur supplicandolo con
molte parole e con accorta prudenza.
Α te ancόra questa parola diro: [ ...)

UNA RICOSTRUZIONIΞ ΟΕΙ

SANTUARIO ΟΙ Αυοιι.ο
Α DELFI.

1 ί doni votivi
2 la Via sacra
3 ί tesori
4 ίΙ tesoro degli atenicsi
5 la curia
6 ίΙ portico degli ateniesi
7 la statua di ΑροlΙο
8 ίl tempio di ΑροlΙο
9 ίl teatro
1Ο ίl portico degli cnidii

379
 Capitolo χχνιι
quando tutte le altre cittd siano state
prese [...j, Zeus ampiveggente conce-
de αΙΙa Tritogenia [Atena] che solo un
muro di legno rimanga inviolato, ed
esso gioverd α te e αί (ΙlOί jigli. Μα tu
non te ne star tranquillo ad attender
Ιa cavalleria e Ιafante}~ia che s 'avan-
Ζa in gran numero dal continente, ma
ritirati volgendo le spalle: che un giOl'-
no sarai ancόra col nemico α fronte α
fronte. Ο divina Salamina, LU farai
perire jigli di donne, ο quando si se-
mina ο quando si raccoglie ίl frHtto
di Demetra (Erodoto, νπ. 140-141).
La risposta fu riferita ad Atene, c
ne segui ιυι dibattito sul suo signifi-
cato: alcuni dei vecchi dissero che ίΙ
muro di legno αοπ era altro che quel-
10 di cui ιυι tempo era stata recinta
Ι' Αοτοροίί; altri dissero ch' esso sim-
boleggiava invece le υενί; prevalse
infine questa seconda interpretazione,
e Temistocle ρτοοίεό che gli ultimi due
versi predicevano la morte ιιοτι degli
ateniesi ma dei Ιοτο nemici, perche
senno Salamina ηοη sarebbe stata
chiamata «divina», lna «infelice». La
storia dimostra la difficolta d'interpre-
tare alcuni dei responsi dell' oracol0,
ma anche la serieta con cui essi eran
380
CΊviltiι
L'«ombelico» (ό όμφαλός) di Delfi, una
pietra sacra che ί greci credevano indicasse ίΙ
centro de1 mondo.
presi. Ε oggi per ιιοί impossibile di-
mostrar falso ίΙ sospetto che alcuni
degli oracoli citati da Erodoto ιιοτι fos-
sero mai stati effettivamente pronun-
ziati ma, per ιιιι πιοιίνο ο per ιιτι altro,
siano stati inventati, per cosi dire, ii
Ροsterίδrϊ, οίοό dopo gli eventi che
avrebbero dovuto predire; e, ιιετυτεί­
mente, si posson fare ειιί!' argomento
molte considerazioni e ipotcsi, da ριιιι­
ti di vista diversi. Α ogni modo, e de-
gno di nota ίΙ fatto che l' οτεοο!ο ab-
bia conservato ίΙ StlO prestigio, e ab-
bia segtlitato a esser constlltato, fino
al 390, quando ιιη imperatore cristia-
ηο ne ordino la chiusura.
Ι Lexicon CapitoIo χχνιι

Lexicon

Verbi θρώσκω, αOr. έθορον (θορ -) ή τϊμ ή, της τιμ ης

άγείρω, ήγειρα άπο - θρώσκω ή φιλοτϊμ ία,
αγωνίζομαι, ίππεύω / ίππεύομαι της φιλοτιμίαι;
άγωνιοϋμαι, κατα-λΌω ή φρήν, της φρενός
ήγωνισάμ ην, καταπατέομαι ή φροντίς, της φροντίδος
ήγώνισμαι κατα - πράττω ό χαλκόξ, του χαλκού
άντιόομαι, οπλίζομαι ή χελώνη, της χελώνης
άντιώσομαι, παρ α - καλέω το χρηστήριον,
ήντιώθην (+ dαt.) προ - μάχομαι (+ gel1.) του χρηστηρίου
μέμφομαι, μέμ ψομαι, προσ-τάττω ή ψάμμος, του ψάμμου
έμεμψάμην, σοφίζομαι
έμέμφθην (+ dαt. στερέω (+ αCC. della pers. Nomipropri
ο αCC.) e gen. della cosa) ό "Αλυξ, του "Αλυοξ
φείδομαι, φείσομαι, ταλαιπωρέω / ή Βαβυλών,
έφεισάμ ην (+ gen.) ταλαιπωρέομαι της Βαβυλώνοξ
τιμωρέω (+ αcc. della οί Βαβυλώνιοι,
ανέχομαι, ίmΡer! pers. e gen. della cosa) των Βαβυλωνίων
ήνειχόμην, φείδομαι (+ gel1.) οί Δελφοί, των Δελφών
άνέξομαι, φωνέω ή Δωδώνη, της Δωδώνης
ηνεσχόμην χράομαι (+ dαt.) consulto ή Π τερία, της Π τερίας
κτεί νω, κτενώ, un orαcolo ή π οοια. της Π ϋθίαξ
έκτεινα, έκτονα
Sostantivi Aggettivi
άνα-στρέφω ή εργασία, της εργασία; άλκιμοξ, άλκιμον
άπ-εϊπον (αor. ιη ή ίδέα, της ίδέαξ ανήκεστος,ανήκεστον
άπο-πειράω το ίππικόν, του Ιππικού άρνειοξ, άρνεία, άρνειον
δια-βαίνω ή ϊππος, της ϊππου αχρηστος,αχρηστον
δια-βάλλω ή κάμηλοξ, της καμήλου
διασκεδάννϋμt,filt. ό λέβης, του λέβητος Numerali
contr. διασκεδώ το μαντείον, έκατοστός, έκατοστή,
« -άω) του μαντείου έκατοστόν
δι-ίστημι το δρκιον, του όρκίου έ κκαίδε κα
επ-έρχομαι (+ dαt.) ή οσμή, της όσμης
έπιχειρέω (+ dαt.) το πένθος, του πένθους Avverbi
έψω ή ταραχή, τή; ταραχή; οπίσω

381
CapitoIo χχνιιι

Ό Κροϊσοξ, της πυράξ

έπιβεβεκώξ, τον θάνατον
μένει.

επι-βαίνω + gen.

Ο ΑΠΟΛΛΩΝ

ΤΟΝ ΚΡΟΙΣΟΝ ΣΩΙΖΕΙ (α)

έάλων < αλίσκομαι Αί Σάρδιες δε έάλωσαν ώδε έπειδη

αλίσκομαι = αίρέομαι,
πορθέομαι τεσσερεσκαιδεκάτη εγένετο ήμέρη πολι­
τεσσερεσκαιδεκάτη =
τετάρτη και δεκάτη ορκεομένφ Κροίσφ, Κ ϋρο; τη στρατιη τη

δια-πέμπω εαυτού διαπέμ ψας ιππέα; προείπε τώ

προ - λέγω = ύπισχνέομαι
πρώτω έπιβάντι του τείχεος δώρα δώσειν. 5

Μετά δε τουτο πειρησαμένης της στρατι­

προ-χωρέω ης, ως ου προεχώρεε, ένταϋθα των &λλων

ό Ύροιάδης (του Ύροιάδου) πεπαυμένων ανήρ τις, <Υροιάδης ονόματι,

έπειράτο προσβαί νων κατά τούτο της

άκροπόλεωι; μέρος δπου ούδείξ έτέτακτο ΙΌ

άπό-τομοξ, -ον « άπα-τέμνω) :
ύψηλότατος και άδυνατοξ φύλαξ· άπότομόξ τε γάρ έστι ταύτη ή
έπιβαίνειν
ταύτη : εν τούτω τώ μέρει

382
 CapitoIo χχνιιι

άκρόπολ ις και άμαχοξ. Ό δε <Υ ροιάδης άμαχοξ, - ον : ον άδυνατόν έστι

νικάν, πρότ; ον μάχεσθαι
ούτοξ, ίδών τη προτεραί 11 τι να των Λϋδών αδύνατον

κατά του το της άκροπόλεωξ καταβάντα κατά του το το μέρος

ό Ύ ροιάδης όρά τι να των

Λϋδών καταβάντα έπι κυνέην
άνωθεν κατακυλισθεϊσαν

15 έπι κυνέην άνωθεν κατακυλισθεϊσαν και ή κυνέη (της κυνέηξ)

άνωθεν : εκ του άνω
άνελόμενον, έφράσθη και ες θύμον έβά - κατ-εκυλίσθην < κατα-κυλίνδω
κατα-κυλίνδομαι < κατά-πίπτω
λετο. Τότε δε δη αυτό; τε άνεβεβήκει και KαταKυλίνδεσ~αι
άν-f.-fu;-βήκει~
κατ'αυτόν αλλοι Περσέων άνέβαινον.

Προσβάντων δε πολλών ούτω δη Σάρδιές

20 τε έάλωσαν και παν το άστυ έπορθέετο,

Κατ'αυτόν δε Κροϊσον τάδε εγένετο.

~Hν οί παϊ; τα μεν αλλα έπιεικήξ, άφωνοξ έπιεικήξ, -ές : αγαθό; και πράο;
άφωνοξ, -ον « α- + φωνή)
δέ. 'Αλισκομένου δη του τείχεος ήϊε των = κωφός

383
CapitoIo χχνιιι

Περσέων τις ώ; Κροϊσον άποκτενέων: και

όρέων = όρων ό μεν Κροϊσοξ, όρέων αυτόν έπιόντα, υπό 25

παρ -Ώμελήκει < παρ - αμελέω της παρεούσης συμφορης παρημελήκει

παρ-αμελέω = αμελέω
ουδέ τί οί διέφερε άποθανεϊν, <ο δε παϊ;

οϋτοτ; ό άφωνοξ, ώς είδε έπιόντα τον

το δέος (του δέους) = ό φόβος Πέρσην υπό δέους έρρηξε φωνήν, είπε δέ:

~~Ω άνθρωπε, μη κτεϊνε Κροϊσον.» Ούτο; 30

φθέγγομαι = φωνήν ϊημι, λαλέω μεν δη τουτο πρώτον έφθέγξατο, μετά δε

τούτο ήδη έφώνεε τον πάντα χρόνον της

ζωης.

Οί δε Πέρσαι τάς τε Σάρδίς έσχον και

ζωγρέω : ζώντα αίρέω αυτόν Κροίσον έζώγρησαν, άρξαντα έτεα 35

τεσσερεσκαίδεκα και τεσσερεσκαίδεκα

ήμέραξ πολιορκηθέντα, κατά το χρηστή­

ριόν τε καταπαυσαντα την εαυτού μεγά­

λην αρχήν. Λαβόντες δε αυτόν οί Πέρσαι

ήγαγον παρά Κϋρον. <ο δε ποιήσω; μεγά- 40

λην πυρήν ανεβίβασε έπ'αυτήν τόν τε

ή πέδη (της πέδης) Κροϊσον εν πέδησι δεδεμένον και δις έπτα

δέω Η λϋω
Λϋδών παϊδαξ, ειτε εν νόφ έχων αυτού;

384
 Capitolo χχνιιι

θεών τινι θύσειν, εϊτε πυθόμενος τον

45 Κροϊσον είναι θεοσεβέα τούδε εϊνεκα θεοσεβήξ, -ές : ας σέβεται του;

θεούς
ανεβίβασε επί την πυρήν, βουλόμενος

γιγνώσκειν ει τις αυτόν δαιμόνων σώσει

ώστε μη ζώντα κατακαυθήναι.

- da Erodoto (Ι. 84-86.2)

Ό μεν Κροίσος έπεκάλεσε
τον θεόν, εκ δε αίθρία; και
νηνεμ ίας συνέδραμον
έξαίφνη; νεφέλαι, και
χειμών τε εγένετο και πολυ
ύδωρ, έσβέσθη τε ή πυρά.
Ούτω δη έμαθε ό Κ ϋρο; ώς
εϊη ό Κροίσος θεοφιλής.

Ο ΑΠΟΛΛΩΝ

ΤΟΝ ΚΡΟΙΣΟΝ ΣΩΙΖΕΙ (β)

Ό μεν Κύροξ έποίεε ταύτα, ό δε

50 Κροϊσοξ έστηκώι; έπί της πυρήξ, καίπερ gστηκώς < ϊστημι

εν κακώ έών τοσούτω, έμνήσθη τον του

385
Capitolo χχνιιι

Σόλωνος λόγον, Ότι ούδείξ των ζώντων

ανα-στενάζω ειη δλβιοξ. Ώς δε ταυτο έμνήσθη άναστε­

νάξα; εκ πολλης ήσυχίης τρυ; ώνόμασε,

ό έρμηνεύς (τού έρμηνέως) : «Σόλων.» Και Κ ϋρο; ακούσω; έκέλευσε 55

ό άνθρωποι; ος, πολλι1ς
διαλέκτου; έπιστάμενοξ. του; έρμηνέα; έρέσθαι τον Κροϊσον τίνα
εξηγείται τί λέγει ξένος τις
τίνα τούτον έπικαλέοιτο : τουτον έπικαλέοιτο. Κροίσο; δε πρώτον
τίς εϊη ούτοξ, ον έπικαλοϊτο
μεν σιγήν είχεν έρωτώμενοξ, τέλος δε ώς

ήναγκάζετο, είπε Ότι ήλθε παρ'έαυτον ό

Σόλων έών ' Αθηναϊοξ, και θεησάμενος 60

ό όλβο; (τού δλβου) : πάντα τον έαυτου Όλβον περι ουδενος

ό πλοϋτο; και ή ευδαιμονία
περί ουδενό; ποιούμαι Η περί έποιήσατο, και αύτώ πάντα άποβεβήκοι
πλείστου ποιούμαι
άπο-Ιk-β~οι < ~πo-~αίν~ Ι ηπερ έκείνοξ είπεν.
ηπερ : τω τροπφ φ

Ό μεν Κροίσο; ταύτα έξηγήσατο, τή;

άμμένοξ, -η, -ον < άπτω δε πυρή; ήδη άμμένης έκαίετο τα έσχατα. 65

άκουσα; εκ των έρμηνέων Και ό Κϋρο; άκούσαξ των έρμηνέων a

Κροϊσοξ είπε, μεταγνούς τε και ένθϋ­

μεόμενος Ότι και αυτόι; άνθρωποι; έών

αλλον άνθρωπον, γενόμενον εαυτού ευ­

δαιμονί 11 ουκ ελάσσονα, ζώντα πυρή 70

διδοίη, και έπιστάμενοι; δτι ουδέν ειη των

386
 Capitolo χχνιιι

εν ανθρώπου; άσφαλέξ, έκέλευσε σβεν­

νύναι ώς τάχιστα το καιόμενον πυρ και

καταβιβάζειν Κροϊσόν τε και του; μετά κατα-βιβάζω Η ανα-βιβάζω

75 Κροίσου. Και οί πειρώμενοι ουκ έδυναντο ουκ έδυναντο ετι = ουκέτι

έδυναντο
έτι του πυρόξ έπικρατήσαι. έπικρατέω = νικάω

'Ενταύθα λέγεται υπό των Λ ϋδών τον

ή μετά - γνωσις
Κροϊσον, μαθόντα 111ν Κύρου μετάγνωσιν, (της μεταγνώσεως)
< μετά-γιγνώσκω
βοήσαι τον 'Απόλλωνα, καλέοντα παρα- παρ - ίσταμαι

80 στήναι και σώσαί μιν εκ του παρεόντος

κακού τον μεν δακρϋοντα έπικαλέεσθαι
τον θεόν, εκ δε αίθρίη; και νηνεμίης
σ υνδραμε ϊν έξαί φνηξ νεφέ λαξ, και
χειμώνά τε γενέσθαι και πολ υ ύδωρ,
λέΥΟ υσι v oυ~, οί Λ ϋδοi τον
(= αυτόν) μεν...
ή αιθρία (της αίθρίαξ)
: ό ουρανόξ άνευ νεφελών
ή νηνεμία (τή; νηνεμίαξ)
: ό άηρ άνευ ανέμου
συν-τρέχω

85 σβεσθήναί τε 111ν πυρήν. Ούτω δη μαθόντα

τον Κϋρον ώς εϊη ό Κροίσο; και θεοφιλη; θεοφιλ ής, - ές : ον οί θεοί

φιλοϋσιν
και άνήρ άγαθόξ, έρέσθαι τάδε· «Κροϊσε,

τίς σε ανθρώπων έπεισε έπί γην την έμην

στρατευόμενον πολέμιον άντί φίλου έμοι άντι φίλου: και ου φίλον

90 καταστήναι;» Ό δε είπε «~Ω βασιλεϋ,

έγώ ταύτα έπρηξα τη ση μεν ευδαιμονί η,

387
Capitolo χχνιιι

τη δε έμαυτοϋ κακοδαιμονί n' αϊτιος δε

έπάρω; : παραι νέσαξ τούτων εγένετο ό Έλλ ήνων θεότ; έπάραξ

έμέ στρατεύεσθαι. Ουδευ; γαρ ούτω

άνόητόξ έστι δστυ; πόλεμον προ είρήνης 95

αίρέεται: εν μεν γαρ τη είρήνη οί παϊδει;

του; πατέρας θάπτουσι, εν δε τώ πολέμω

o~ πατέρες του; παϊδαξ, ' Αλλά ταϋτα

δαίμονί που φίλον ην ούτω γενέσθαι.» Ό

μεν ταύτα ελεγε, κ ϋρο; δε αυτόν λ'όσας 100

καθεϊσα « καθίζω) : καθεϊσέ τε έγγί»; εαυτού και μεγάλως

έποίησα καθίζει ν
έτίμα,

- da Erodoto (Ι 86.3-87)

388
 Capitolo χχνιιι

«Σοφός τις ανήρ, άρτι έκ

του πολέμου εις άστυ
άνεληλυθώς, ήκει, στάξ νυν
παρά τώ διδασκάλω.»

Ο ΣΟΦΟΣ

του δε Φιλίππου άρτι ταϋτ'άναγνόντο;

και περί των του πολέμου κακών έπιμε-

105 λουμένου, φίλος τις αυτού, 'Ιπποκράτη;

ονόματι, ας άμ'αυτώ έφοίτα εις διδασ­

κάλου, την θύραν πάνυ σφόδρα έκοψε,

και επειδή αύτώ των δούλων τις άνέφξεν,

ευθυ; είσιών και τη φωνή μέγα λέγων,

110 «α/ Φίλιππε,» έφη, «τί ποτε ποιεϊξ; άρα

καθευδειξ:»

Και ό Φίλ ιππος, την φωνήν γνουι;

αυτού, «Τπποκράτηξ,» έφη, «ουτοξ. Μή τι

νεώτερον άγγέλλειξ.»

389
CapitoIo χχνιιι

«ουδέν γε,» 11 δ'δξ, «ει μη αγαθά γε.» ]] 5

ευ αν λέγοις : ευ γε Ό δε Φίλιππος, «ευ αν λέγοιξ,» έφη

«έστι δε τί, και τίνος ένεκα ούτω σπεύσω;

μέχρι τούδε άφίκου;»

«Σοφόξ τις άνήρ,» 11 δ' ος, «άρτι εκ του

άν-εληλυθώξ, -υϊα, -ός < πολέμου εις άστυ άνελ ηλυθώξ, ήκει, στά; ]20
αν-έρχομαι
νυν παρά τώ διδασκάλω. Εισήλθε γαρ

πρώτον μεν είτ; την παλαίστραν, και

αυτόθι κατέλαβε πάνυ πολλούς, ων οί

γνώριμος, - ον < γιγνώσκω, πλείστοι γνώριμοι ήσαν αύτώ. 'Έτυχε δε

γνωρίζω
εν αυτοϋ; καθήμενο; και ό διδάσκαλοξ, ]25
θέω = τρέχω ος άναπηδήσαξ εκ μέσων έθει προ; αυτόν,

και αυτού λαβόμενος της χειρόξ, "ω

ό Σωκράτη; (του Σωκράτουξ) Σώκρατεξ," η δ'δξ, "πώι; έχε«; και πώ;

g-πέ-πυστο < πυνθάνομαι έσώθη; εκ της μάχηξ;" 'Άρτι γαρ έπέ­

g-.:y,g-γόνει < γίγνομαι πυστο ό διδάσκαλο; δτι έγεγόνει μάχη 130

παρ-ε-γε-γόνει < τις, ης και ό Σωκράτη; παρεγεγόνει. Ό

παρα - γί γνομαι
μεν ούν διδάσκαλοξ, "ηγγελταί γε δεύρο,"

Ε-γονέναι < γίγνομαι έφη, "η τε μάχη πάνυ Ισχυρά γεγονέναι

και εν αυτή πολλοί»; των γνωρίμων

τε-θνάναι < θνήσκω τεθνάναι." "Και έπιεικώξ," η δΌς, "αληθή ]35

έπιεικώξ < επιεική;

390
 Capitolo χχνιιι

άπήγγελται." Παρακαθεζόμενος ούν παρα

τφ διδασκάλω δι ηγείτο αυτώ και τοϋ;

άλλσυ; τα από στρατοπέδου.

'Επειδή δε των τοιούτων άδην είχον, άδην = άλ«;

άδην έχω
140 αύθιξ ό Σωκράτη; τον διδάσκαλον άνη­ άν-ερωτάω

ρώτα τα τήδε, περί φιλοσοφίαξ δπωι; έχοι τήδε = ενθάδε

ή φιλοσοφία (της φιλοσοφίαξ)
τα νυν, περί τε των νέων, ει τινες εν αυ­ < φιλέω + σοφός

τοϋ; διαφέροντες 11 σοφία 11 κάλλει 11 άμ­ Ι διαφέρω = άριστοξ είμι

ή σοφία (τή; σοφίαξ) < σοφός
φοτέροις έγγεγονότεξ είεν. Και ό διδάσ- εγ - γεγονότες είεν
< έγ-γίγνομαι
145 καλο; άποκρϊνόμενοξ περί σου είπε, ώ; έγ-γεγονώτ; -υϊα, -ός

σπουδαίό; τε και όργών είτ; τα μαθήματα σπουδαϊοξ, -α, -ον: άοκνοξ

και άγαθόξ
εΙης. Ό μεν ούν Σωκράτηξ, "άλλα τί ουκ

έπέδειξάξ μοι τον νεανίαν καλέσα; δεύ­

ρο;" έφη: ό δε διδάσκαλος αυτί κα

150 μ'έσταλκε ως σε καλούντα. Σπεύδε δη fσταλ.κε < στέλλω

ούν, και άμα έλθωμεν πρό; το διδασκα­

λεϊον, Όπου έ π ιμένουσι ν ήμάτ; Ό τε

διδάσκαλοι; και ό Σωκράτης βούλεται

γαρ ούτο; διαλέγεσθαί σοι ολίγον τι.»

155 'Εθαυμασε μεν ό Φίλιππος ουδέν ήττον

υπό του φίλου πεισθείξ ήκολουθησεν

391
Capitolo χχνιιι

αυτφ πρόι; το διδασκαλείον, ώς διαλε­

ξόμενος τφ Σωκράτει. Βίσελθόντεξ δε εις

την παλαίστραν την παρά τώ διδασκα­

λείω, κατέλαβον αυτόθι τόν τε διδάσ - 160

καλον και τον Σωκράτη καθημένους και

αλλήλοις διαλεγομένους. 'Επεθϋμει μεν

o~ν ό Φίλιππος προσελθεϊν, ήπόρει δε και

ώκνει μόνος προσιέναι: έπειτα δε ό 'Ιπ­

ποκράτηξ, «δεύρο έλθέ μετ'έμοϋ: έπιμέ - 165

νουσι γάρ σε,» έφη, και άμα ηει παρακα­

θιζησόμενος τφ διδασκάλφ: ό μεν ούν

Φίλιππος εϊπετο αυτφ, και συμπαρε­

καθέζετο μετά του 'Ιπποκράτουξ.

Ό δε διδάσκαλο; ίδών αυτόν, «ούτοξ,» 170

έφη, «ω Σώκρατεξ, έκεϊνό; έστιν ό Φίλιπ­

πος περί ου σοι έλεγον.»

Και ό Σωκράτη; προ; τον Φίλιππον:

είδέναι Η άγνοεϊν «Ούτωξ, ω παϊ έπιθϋμώ γαρ είδέναι τίνες

έπίδοξοί είσι γενέσθαι : κατά ήμϊν των νέων έπίδοξοί είσι γενέσθαι 175
το είκόξ γενήσονται
έπίδοξοξ, - ον έπιεικεϊξ. Ταύτα δη αυτό; τε σκοπώ καθ'
καθ'δσον δύναμαι:
ώς δυνατόν εστί μοι δσον δύναμαι και του; άλλου; έρωτώ οις

392
 CapitoIo χχνιιι

αν ορω τους νέους εθέλοντας συγ­ συγ - γίγνομαι

γί γνεσθαι. Τώ δε διδασκάλφ σου ουκ

180 ολίγιστοι πλησιάζουσι, και δικαίωξ:

σοφώτατος γάρ έστιν. Και έρωτώντί μοι

είπε ό σόι; διδάσκαλοι; δτι έντετυχηκε εν-τε-τύΧ1115:ε < εν-τυγχάνω

μειρακίφ ου μόνον καλώ, άλλά καλώ και

άγαθώ. 'Έλεγε δε δτι ων δη πώποτε

185 ένέτυχε (και πάνυ πολλοϊ; πεπλησίακε) πε - πλ ησίακε < πλησιάζω

ουδένα πω ησθετο ούτω θαυμαστώ; ευ

πε-φϋ.κώς, -υϊα, -ός < φϋω
πεφϋκότα. Πέπεικα ούν αυτόν έπιδεϊξαί πέ-φϋ.κα = φύσει (ειμί)
πέ - πει.κα < πείθω
μοί σε, καλέσαντα δεύρο, βουλόμενός σοι

όλίγον χρόνον διαλέγεσθαι, και σκοπεϊν

190 ει ώς άληθώ; την ψϋχήν τυγχάνεις ευ

πεφϋκώξ. Πάντως γάρ που τηλικοϋτο; ων

ήδη έθέλευ; διαλέγεσθαι· ουδέ γαρ αν που

ει έτι έτύγχανεξ νεώτερος ων αίσχρόν αν

ην σοι διαλέγεσθαί μοι εναντίον γε του

195 διδασκάλου. <ΙΩρα τοίνυν εστί, ω φίλε παϊ,

σοι μεν έπιδεικνυναι την ψϋχήν καλήν

ούσαν, ώς λέγουσιν, έμοί δε σκοπεϊσθαι

ό γαρ σο; διδάσκαλοι; πολλού; δη προ;

393
CapitoIo χχνιιι

έμε έπαι νέσαξ, ξένους τε και άστουξ,

ουδένα πω έπήνεσεν ώς σε νυν δή.» 200

<ο δε Φίλιππος, «ευ αν έχοι,» έφη, «ω

δρα μή ... Σώκρατεξ: αλλ'ορα μη παίζων έλεγεν.»

Ό δε Σωκράτης «Ουχ ούτοι; ό τρόπος

αύτοϋ άλλό, μη άπόφευγε τον διάλογον

σκήπτομαι : πρόφασι ν σκηπτόμενο; παίζοντα λέγειν τόνδε, άλλα 205

λαμβάνω
θαρρών διαλέγου μοι.»

Ό μεν ούν Φίλιππος «Άλλα χρη ταυτα

ποιεϊν, ει σοι δοκεϊ.»

<ο δε Σωκράτη; υπολαβών, «λέγε δέ

μοι,» έφη: «τί ποτε παρά του διδασκάλου 210

μανθάνειξ;»

<ο δε Φίλιππος «Πολλά μεν μαθήματα,

και δη και τα γράμματα και την μουσι­

ή άστρονομ ία
(της άστρονομίαξ) : ή έπιστήμ η κήν, και τα περί άστρονομίαν τε και
των αστέρων
ό αστήρ (του άστέροξ, dat. plur. αρμονία; και λογισμούς. Νυν δη δέδωκέ 215
{) τοϊ; άστράσι]ν]) Ι
~ ό λογισμός μοι ό διδάσκαλοι; τα του <Ηροδότου βι­
(του λογισμού) <
λογίζομαι βλία, ϊν'άναγνώ αυτά.»
δέ - δωκε < δίδω μ ι
Ό δε Σωκράτη;' «Πολλά μεν ούν άμέλει

αν-έγνωκας < ανα-γιγνώσκω περί πολέμων εν αυτοϊ; άνέγνωκαξ. 'Ή ού;»

ή άρμονία, της άρμονίας

Ι 'armonia (n1usicale),
Ι 'accOl,do (musicale)

394
 CapitoIo χχνιιι

220 Ό δε Φίλιππος άποκρινάμενοξ, «πάνυ

μεν ούν .» έφη.

Ό δε Σωκράτηξ, «τί ούν σοι δοκεϊ περί

του πολέμου;» έφη: «πότερόν σοι αγαθόν

η κακόν είναι δοκεϊ;»

225 <ο δε Φίλιππος «των κακών μέγιστον

έμοί γε φαίνεται είναι. Ούδείξ γάρ, ώσπερ

ό Ήρόδοτος λέγει, οϋτως άνόητόξ έστι

δστις πόλεμον προ ειρήνη; αίρεϊται και

γαρ εν τούτω τώ πολέμω τφ προ; του;

230 Λακεδαιμονίου; πολλοί παίδεξ τοϋ; έαυ­

των πατράσι τεθαμμένοι εισι τετελευ­ τε - τελευτηκώξ, - υϊα, - ός

< τελευτάω
τηκότεξ.»

<ο δε Σωκράτη;' «Τί δέ; ~Αρα δια τούτο

δει ήμας άτιμάζειν του; εν πολέμω κατά

235 γην και κατά θάλατταν κεκινδϋνευκόταξ κε-κινδϋνευκώς, -υϊα, -ός

< κινδυνεύω
υπέρ της κοινης της πόλεως σωτηρία; τε

και έλευθερίαξ ώσπερ άνοήτου; δνταξ;»

<ο δε Φίλιππος υπολαβών: «Ουδαμώξ,

ω Σώκρατεξ ουδέν τούτων λέγει ν βού­

240 λομαι. Έαν γαρ πόλεμος τυγχάνη ων, δει

395
CapitoIo χχνιιι

του; άγαθουξ πολίταξ του; πολεμίους τη

πατρίδι άμύνειν παντι τρόπω, 'Ικανώξ δε

yg.- μάθηκα < μανθάνω και έγώ μεμάθηκα την άρετην παρά των

παρα-yg.-γενημένος, -η, -ον παραγεγενημένων, και έτοιμοι; είμι μά­

χεσθαι υπέρ τή; πατρίδος οί γαρ Λακε - 245

λε-λύ1S:άσι < λ'όω δαιμόνιοι λελύκασι την είρήνην, και εις

κατα -κε -καυκασι < καίω τ'Πν χώραν ημών έλθόντεξ, οίκία; κατακε­

δι-ηρπάκασι < δι-αρπάζω καύκασι, και χρήματα διηρπάκασι, και

δι-εφθάρκασιν < δια-φθείρω πάντα διεφθάρκασιν' έξεστι ούν νυν τι­

μωρήσασθαι Λακεδαιμονίους πάντων ων 250

πε - ποι ήκασιν < ποιέω πεποιήκασιν ήμας. Και τα των άγαθα πεποιη­
πε - ποι'!1Κώς, - υϊα, - ός < ποιέω
ποιέω τί τι να κότων ονόματα παράδειγμα τοϊ; πολίταις άει

έσται, Οί δε τεθνηκότεξ εν πολέμω φανεροί

είσι την πόλιν πολλά αγαθά πεποιηκότες. Δια

νε - νικηκώς, - υϊα, - ός < νικάω τούτο ούν συ μόνον οί 'Αθηναίοι του; νενϊκη - 255

κότας εν μάχη τϊμώσιν, άλλ« και του;

τεθνηκόταξ εν πολέμω δημοσία θάπτουσιν,»

Ό δε Σωκράτηξ, «και άρτι δέ,» έφη,

ή ταφή (της ταφήξ) < θάπτω «οί ' Αθηναίοι δημοσία ταφα; πεποιήκασι

των εν τώδε τφ πολέμω πρώτων τεθνη - 260

κότων, Παρεγένου μεν τφ λόγω;»

396
 Capitolo χχνιιι

«Παρεγενόμην,» έφη ό Φίλιππος «ό γαρ

Περικλης τον έπαινον έποιήσατο.»

Ό δε Σωκράτηξ, «και μήν .» έφη, «ω

265 Φίλιππε, πολλαχή κινδϋνεύει καλόν ειναι πολλαχή : πολλοϊξ τρόποις

το εν πολέμω άποθνήσκειν, Και γαρ ταφή;

καλή; τε και μεγαλοπρεποϋ; τυγχάνει

και έαν πένης τις ων τελευτήση, και επ­

αίνου αύ έτυχεν, και εάν φαϋλοι; n, υπ' αυ = δέ

φαϋλοξ, -η, -ον Η σοφός
270 ανδρών σοφών, οι ούτω καλώ; έπαινοϋσιν

ώστε γοητεύουσιν ημών τας ψϋχάς. Και

έγκωμιάζουσι κατά πάντας τρόπους και εγκωμιάζω: δημοσία έπαινέω

του; τετελευτηκόταξ εν τφ πολέμω και

του; προγόνους ημών άπανταξ, και επ-

275 αινοϋσιν αϋτοϋξ ήμας του; έτι ζώνταξ:

ώστ'έγωγε, ω Φίλιππε, γενναίως πάνυ

διατίθεμαι έπαινούμενοξ ϋπ'αυτών, και

ηγούμαι εν τώ παραχρήμα μείζων και εν τώ παραχρήμα = αυτίκα,

έξαίφνη;
γενναιότερος και καλλίων γεγονέναι.» γενναϊοξ, -α, -ον < γενναίως

280 Ό δε διδάσκαλοι; ύπολαβών· «Αε! συ

προσπαίζεις, ω Σώκρατεξ, του; ρήτοραξ: προσ - παίζω = σκώπτω

νυν μέντοι οίμαι έγώ τον Περικλέα ώς

γοητεύω incαnto γενναίως διατίθεμαι mi

sento nobίlitαto

397
Capitolo χχνιιι

άληθώξ μάλα καλόν πεποιήσθαι λόγον.

<Όσα μεν λόγω είπεν έκείνοξ, χαλεπόν

εστί μοι την άκρίβε ιαν αυτήν των 285

είρηκώξ, - υϊα, - ός < λέγω είρηκότων διαμνημονεϋσαι άλλ'ήδε ην ή

δια-μνημονεύω: αναλαμβάνω
είς μνήμην γνώμη αυτού είπε γαρ δτι ή πόλις ημών

άπο-λέ-λοιπε < άπα-λείπω του; άλλου; ανθρώπου; τοσούτον άπολέ­

λοιπέ περί το φρονεϊν και λέγειν ώστε οί

ταύτης της πόλεως ταύτης μαθηταί των άλλων διδάσκαλοι 290

Ε-γόνασιν < γίγνομαι γεγόνασιν, και το των Έλλήνων δνομα πεποί­

ηκε δοκεϊν είναι μηκέτι του γένουξ, άλλα

τή; διανοίαξ, και μάλλον "Ελληνα; καλεϊσ­

θαι του; της παιδεύσεως της ημετέρα; 11

του; της κοι νης φύσεως μετέχοντας.» 295

Ό δε Σωκράτηξ, «καλώξ γε,» έφη,

εϊρηκε < λέγω «εϊρηκε: ουδέν δε θαυμαστόν αυτόν οίόν

φ : έπει αυτώ τ'είναι ειπείν φ τυγχάνει διδάσκαλοι;

ούσα ου πάνυ φαύλη περί ρητορι κης,

αλλ'ηπερ και αλλους πολλοί»; και άγα - 300

θοϋ; πεποίηκε ρήτοραξ.»

Ό δε διδάσκαλοι;' «Τίς αύτη; 'Ή δήλον

δτι ' Ασπασίαν λέγειξ;»

ή ακρίβεια, της άκρϊβείάξ

lα precisione, ίl contenu-
to preciso

398
 CapitoIo χχνιιι

Ό δε Σωκράτης «Λέγω γάρο Και ϊσω;

305 αυτή, ως μοι δοκε ϊ, συντέθηκε τον συν - τέ - θηκε < συν - τίθημ ι

έπι τάφιον λόγον τούτον, ον Περι κ λης έπιτάφιοξ, -ον < επί + ταφή

είπεν.»

Ό δε Φίλιππος θαυμάσαξ, «άλλ'άδυ­

νατον .» έφη, «ω Σώκρατεξ: ουδεμιας γαρ

31Ο γυναικο; πώποτε άκήκοα ούτω καλώ; και άκήκοα < ακούω

ρητορικώ; λεγούσης.»

Ό μεν ούν Σωκράτηξ: «~Aρα οίό; τ'εί

τον λόγον άπό στόματος διηγήσασθαι;»

Ό δε Φίλιππος άποκρϊνάμενοξ «Πάνυ

315 γε, νή τον Δία' γέγραφα γάρ, ευθί»; Ε-γραφα < γράφω
το ύπόμ νημα (του ύπομ νήματος)
οϊκαδ'έλθών, υπομνήματα, ώσπερ συνεβε­ : δ γράφει τις ϊνα τι τn μνήμη
φυλάττη
βουλεύκει μοι ό διδάσκαλος ύστερον δε συν-~-fig-βουλεύκει
< συμ-βουλεύω
κατά σχολήν άναμιμνησκόμενοξ γέγραφα

σχεδόν πάντα τον λόγον.»

320 Ό δε Σωκράτης «Άλλά, παϊ, λέγε ούν

ήμϊν.»

Ό δε Φίλιππος «'Έλεγε μεν ούν ό

Περικλή; τάδε' "Χρώμεθα πολιτεία ου

ζηλόω (τι) : φθονερός ειμί
ζηλούση του; των πέλας νόμους, παρά- (τινος)
οί πέλας : οί γείτονες
πέλας = παρά (Η μακρά)

399
Capitolo χχνιιι
φιλοκαλέω < φίλος + καλόξ
ή μαλακία (της μαλακίαξ) Η
ή ρώμη
ένι = ένεστιν
άπράγμων, -ον < ά- + πράττω
(= άργόξ, ράθϋμοξ)
άχρεϊοξ, - ον = άχρηστοξ
διαφερόντως έχω = διαφέρω
εκ -λογίζομαι
το θράσος (του θράσους) =
ή ανδρεία (Η το δέος)
ό δκνοξ (του δκνου) < οκνέ ω
(= ό φόβοξ, το δέος)
συν-αιρέω : βραχέως πάντα
λέγω
ό κόμποι; (του κόμπου) : παρόντι κόμποι; τάδε μάλλον
ό έπαινοι; μείζων της άληθείαξ
400
δειγμα δε μάλλον αυτοί δντει; τισι ν 11 325
μιμούμενοι έτέρους. Φιλοκαλοϋμέν τε γαρ
μετ'εύτελείαξ και φιλοσοφοϋμεν άνευ
μαλακίαξ. "Ενι τε του; αυτοϊξ οικείων
άμα και πολίτικων επιμέλεια' μόνοι γαρ
τον μηδέν τώνδε μετέχοντα ουκ άπράγ - 330
μονα, άλλ'άχρεϊον νομίζομεν. Διαφε­
ρόντως δη και τόδε έχομεν, ώστε τολμάν
μάλιστα και περί ων έπιχειρήσομεν
έκλογίζεσθαι: τοϊ; δε αλλοις άμαθία μεν
θράσος, λογισμό; δε δκνον φέρει. Ξυνελών 335
τε λέγω την πάσαν πόλι ν της Έλλάδος
παίδευσιν ειναι. Και ώς ου λόγων εν τφ
11 έργων
έστι ν αλήθεια, αυτή ή δύναμις της
πόλεως, ην άπό τώνδε των τρόπων 340
έκτησάμεθα, σημαίνει. Περί τοιαύτης ούν
πόλεως οϊδε γενναίως μαχόμενοι έτε­
λεύτησαν."»
Ό δε Σωκράτη; ύπολαβών, «ό μεν σο;
διδάσκαλοξ,» έφη, «φαίνεται ου κακώξ 345
ή ευτέλεια, της εύτελείαξ
/α semp/icitα, /α parsimo-
nia
 Capitolo χχνιιι

τοπάζειν περί της φύσεώς σου· ου μόνον

γαρ κοσμίαν, άλλά και ευμαθή και ευμαθήξ, -ές : ος ευ μανθάνει

μνημονικην την ψϋχήν τυγχάνεις έχων. μνημονικόξ, -ή, -όν < μνήμη

Τον δε τφ δντι φιλομαθή δει ευθυ; εκ

δτι μάλιστα = ώς μάλιστα
350 νέου ΟΤΙ μάλιστα όρέγεσθαι πάσης όρέγομαί (τινος) : μάλα
έπιθϋμώ (τι)
άληθείαξ. Νέος γαρ εί, ω φίλε παϊ: τη ούν

δημηγορία όξέω; ύπακούεις και πείθη. ή δημ ηγορία (της δημ ηγορίαξ)
:ό λόγος πρό; τον δήμον
Σκεπτώμεθα δε άμα τί έστι ή ρητορική όξέωξ = ταχέως

και τί διαφέρει της άληθείαξ.»

355 Δ ιετέλουν ούν ούτω διαλεγόμενοι

πολυν χρόνον: και εξ εκείνη; της ημέραξ

ό Φίλιππος πολλάκις τον Σωκράτην έζή­

τει, βουλόμενος εις λόγους αυτφ ίέναι, εις λόγους ίέναι τινί
= διαλέγεσθαί τι νι

401
Capitolo ΧΧVΙΙΙ Enchiridion

Enchiridion

Creso, stando, έστηκώξ, sulla pira, aspettava la

morte e ripensava a Solone. Disse ροί agl' interpreti
che l' interrogavano che tutto era andato,
άποβεβήκοι, come Solone aveva predetto. La lettu-
ra di Filippo viene ρστό inteaotta dall 'improvvisa
visita d'un amico; l' hα mαndαto, έσταλκε, ίΙ mae-
stro, perche vuol far conoscere Filippo a un suo ami-
co che ha fama di sapicnte: gli ha infatti detto che
s ~e imbαttuto, έντετυχηκε, ίτι un ragazzo degno che
promette molto bene di se. Ε quando ίΙ saggio amico
del maestro s'jncontra con Filippo gli dice: «Ηο con-
vinto, πέπεικα, ίΙ tuo insegnante a farti chiamare,
perche ero davvero desideroso di conoscerti.» Il sa-
piente era appena tornato dalla gueaa; ί! dialogo cade
sulla commemorazione dei caduti fatta da Periclc poco
tempo prima. Filippo dice: «10 ho preso degli appun-
ti, come m' αvevα consigliαto, συνεβεβουλευκει, ίl
maestro.»
Queste, e molte altre che avete incontrato nelle
letture di ques.to capitolo, sono, come avrete gia ca-
pito, voci di perfetti ο di piucchepperfetti
(συνεβεβουλεύκει),attive quanto alla forma.

Il perfetto e ίΙ piucchepperfetto Il tema del perfetto αttivo si forma, come quello

attiνi primi
del perfetto mediopassivo, raddoppiando ίl tema ver-
bale, ma, diversamente dal mediopassivo, c' equi un
perfetto attiνo Ι: suffisso, -Κ-: per esempio, λε-λύ-κ-ασι(ν), «han-
raddopp. + t. ν. + suff. - κ - + αο sciolto» (come sapete, λ ύω forma le ultime tre
terminazioni -α, -ας, -ειν),
-αμεν, -ατε, -ασιιν) νοοί del paradigma dal tema verbale di grado breve,
λ}2- ). Osservate: 1) che, nella Ι e ΙΙ persona plurale
dell'indicativo, davanti alle desinenzc -μεν c -τε
s'inserisce, per eufonia, un -α-; 2) che le tre perso-
ne dell'jndicativo singolare han desinenze proprie,
uguali alle terminazioni dell'aoristo sigmatico: -α,
-ας, -ε(ν); le desinenze dell'jndicativo plurale e del-
l' infinito vί son familiari dai verbi ίη - μ ι (pcnsate
per esempio a είμι); 3) che l'jnfinito e sempre
parossitono: λελ υκΙναι, ίl participio sempre
ossitono: λελυκmς; 4) che ίl congiuntivo e ΙΌttatίvο,

402
Enchiridion Capitolo χχνιιι

uguali per la struttura a quelli dei verbi ίη - ω, hanno

anche, e anzi piU spesso, una formazione perifrastica
(participio del perfetto piU congiuntivo ο ottativo
dΈιμι); perifrastico e anche l'imperativo.

Perfetto attivo
Indicativo
λέ-λυ-κ-α λε-λύ-κ-g-μεν
λέ-λυ-κ-ας λε - λύ - κ -g- τε
λέ - λυ- κ - ε(ν) λε - λύ -Κ -ασιιν)

Congiuntivo
λελυκώτ; ω λε-λϋ-κ -ω
λελυκώτ; ης λελύκης
λελυκώξ η λελύκη
λελυκότες ώμεν λε - λ ύ- κ -ω- μεν
λελυκότεξ ήτε λε - λύ- Κ- η- τε
λελυκότες ώσιϊν) λε- λύ -κ -ω-σιϊν)

Ottativo
λελυκώξ ειην λε - λ ύ -Κ- ΟΙ - μι
λελυκώτ; εϊη; λε - λύ - κ -οι - ς
λελυκώξ ειη λε - λύ - κ-οι
λελυκότεξ είμεν λε - λύ - κ - οι- μεν
λελ υκότες ειτε λε-λύ-κ-οι-τε
λελυκότες είεν λε-λύ-κ -οι-εν

Imperativo
λελ υκώ; ϊσθι λελυκότεξ έστε

Injinito
λε - λυ - κ - gναι

Participio
λελυκmς,λελυκυια,λελυκός
(gen. λε - λυ - κ - ότ - ος, λελ υκυίαξ, λε - λυ -Κ - ότ - ος, ecc.)

Il participio si flette, nei casi del maschile e neu-

tro diversi dal nominativo, da ιιτι tema ίn - τ - :
λε - λυ - κ - οΤ -, con υη suffisso - οτ - sempre accentato.

Maschile Femminile Neutro

Nom. λελυκώς λελυκυϊα λελυκός
Acc. λελυκότ-α λελυκυϊαν λελυκός
Gen. λελυκότ-ος λελυκυίαξ λελυκότ-ος
Dat. λελυκότ-ι λελυκυία λελυκότ-ι

ΝΟΝΙ. λελ υκότ - ες λελυκυϊαι λελυκότ-α

Acc. λελυκότ-ας λελυκυίάξ λελυκότ-α
Gen. λελυκότ-ων λελυκυιών λελυκότ - ων
Dat. λελυκόσιιν) λελ υκυίαις λελ υκόσιιν)

403
CapitoIo χχνιιι Enchiridion

piucchepperfetto ετιίνο Ι: Il piucchepperfetto si distingue, come certo

aum. + raddopp. + 1. v. + -κ- + ricordate, per aver sia l' aumento sia ίΙ
terminazioni -η, -ης, -ει, -εμεν,
-ετε, -εσαν
raddoppiamento; al tema t -λε - λυ - κ - s' aggiungon
ροί delle terminazioni anch'esse particolari di questo
Piucchepperfetto
ε-λε-λύ-κ-η tempo: -η, -ης, -ει, -εμεν, -ετε, -εσαν (notate anche
(ο ε - λε- λύ - κ -ει ν) le altre voci, aggiunte tra parentesi nello specchietto:
ε-λε-λύ-κ-ης
(ο έ-λε-λυ-κ-ειξ) esse terminano tutte con -ει- piU le desinenze
έ-λε-λύ-κ-ει secondarie).
ε-λε-λύ-κ-εμεν
(ο ε-λε-λύ-κ-ειμεν) Riguardo ai casi ίτι cui ίΙ perfetto prende ίΙ rad-
έ-λε-λύ-κ-ετε doppiamento ο l' ευταετιιο, sillabico e temporale,
(ο έ-λε-λυ-κ-ειτε)
ε-λε-λύ-κ-εσαν
vflgono le stesse osservazioni che abbiamo fatto sul
(ο ε-λε-λύ-κ-εισαν) perfetto e ίΙ piucchepperfetto mediopassivi: cosi, per
esempio, ίΙ perfetto d' !!μελέω c Ώμέλ ηκα,
Ricordatc anche che nei contratti la vocale finale
del tema s'allunga: φιλέω, πεφίληκα; τιμάω,
τετίμηκα; δηλόω, δεδήλωκα; ecc. Osservate υιοί­
temi ίπ dentale (-τ-, -δ-; -θ-): tre che: a) se ίΙ tema verbale finisce per dentale (-τ-,
ίΙ perf. ποπ ha la dentale:
-δ-, -θ-), ίΙ -κα- s'aggiunge al tema privo della
νενόμικα
dentale finale: δείδ-ω, δέ-δοι-κα; νομίζω (1. v.
νομιδ-): νε-νόμι-κα; πείθ-ω, πέ-πει-κα; b) ί ver-
pres. ίπ -ίνω, -ϋνω: bi col tema verbale ίn -ιν- ο ίη -υν- (presenti ίn
perf. ίπ -ικα, -υκα: κέκρικα
-ίνω, -ϋνω) formano ίΙ perfetto dal tema verbale pri-
νο dcl -ν finalc: per esempio, κρίνω (1. v. κριν-):
κέ-κρι-κα; πλύνω (1. v. πλυν-): πέ-πλυ-κα; c) certi
με-μένη-κα perfetti, come με - μένη - κα (di μένω), με - μάθη - κα
με - μάθη- κα
(da μανθάνω), ηύρ η -κ α (da ε υρί σκ ω ),
ηύρη-κα
δε - δράμη- κα δε-δράμη-κα (presente τρέχω), derivano da un tema
verbale ampliato ίn -η- (μεν-η-, μαθ-η-, εύρ-η-,
βάλλω: perf. βέ-βλη-κα δραμ - η -); d) ίΙ perfetto di βάλλω eβέ - βλη - κα (temi
(άπο- )θνήσκω: perf. τέ-θνη-κα verbali: βαλ- e βλη-), quello d'(απο- )θνήσκω (temi
verbali θαν - e θνη -) τέ - θνη - κα; e) infine, un ccrto
numero di verbi che incominciano pcr vocale rice-
ίΙ rαddoppiαmento totαle: νοηο ίΙ rαddoppiαmento totαle, che consiste ncl pre-
ελυθ- « ερχομαι):
mettere al tema verbale coll' iniziale allungata ί suoi
perf. ελήλ υθα
primi due suoni (vocale + consonante); cosi, ίΙ tema
verbale έλυθ- (prcsente ερχομαι) dιl ίΙ perfetto
έλήλυθα.

Il perfetto e ίΙ piucchepperfetto Avrete forse notato che quest'ultima voce

attivi secondi (έλήλυθα) ηΟΩ contiene nessun cappa. Il fatto eche,
oltre ai perfetti attivi ίη - κα (perfetti primi,

404
Enchiridion Capitolo χχνιιι

cappatici), ne esistono anche degli aItri ίn -α (pel'-

fetti 8ecοndί, acaΡΡatίcί: si tratta, ίη altre parole, di perfctti acαppatici
perfetti senza suffisso); cosi, per fare υτι altro esem-
ρίο, ίΙ perfetto di γράφ-ω e γέ-γραφ-α. Avete tro-
vato diversi esempi anche di questo secondo tipo di
perfetti.
La flessione del perfetto Π e identica a queIlo deI
perfetto 1: γέγραφ-α, -ας, -ειν), -αμεν, -ατε, -ασιϊν);
congiuntivo, γεγράφω, ο piuttosto γεγραφώ; ω, ecc.;
ottativo, γεγράφοιμι, ο piU spesso γεγραφώξ εϊην,
ecc.; imperativo, γεγραφώξ ϊσθι ecc.; infinito
γεγραφέναι; participio γεγραφώς ( - υϊα, - ός). Ε ίΙ
piucchepperfetto sara έγεγράφ-η, e ροί -ης, -ει,
-εμεν, -ετε, -εσαν.

Hanno ίΙ perfctto Π
parecchi temi verbali, tutti ίn pcrf. Π: parecchi temi ίιι C01l8011allle
consonante (usciva originariamente ίτι consonante,
αKOJΞ- col digamma, anche ίΙ tema verbale d'ακούω,
ίΙ cui perfetto Π, άκήκοα, < *ακήΚΟFα per caduta
del - F- intervocalico, ιυοειτε ίΙ raddoppiamento το­
tale); ίτι particolare, hanno ίΙ perfetto Π tutti ί temi ίn tutti i temi ίη labiale (-π-, -β-, -φ-)
e ίη velaι"e ( - Κ -, - γ -, - χ - )
labiale (-π-, -β-, -φ-) ο ίιι νelare (-κ-, -γ-, -χ-).
Α proposito di quest'ιιΙtίmί (ί temi ίn labiale e ίn
velare), notate che la Ιοτο consonante finale spesso
nel perfetto s'aspira, οίοό diventa -φ- (labiale aspi-
rata) ο -χ- (velare aspirata): ecco alcuni esempi di
perfetti secondi aspirati: κόπτω (Ι v. κοπ-), perfet- pcrfetti ΙΙ α.'φίι"atί:
-Π-, -β- > -φ-
to κέ-κοφ-α; δείκνϋμι (Ι v. δεΙjς-), δέ-δειχ-α; -Κ-, -γ- > -χ-
σ:Υ-ω, ήχ-α; τάττω (ι v. ταχ-), τέ-ταχ-α. Notate κόπτω: perf. κέ-κοφ-α (Ι v. ΚΟΕ-)
δείκνϋμι: perf. δέ-δειχ-α
infine, ίn questi perfetti secondi, l' apofonia, e osser-
(Ι v. δεικ-)
vate che ίΙ perfetto deriva dal tema verbale di timbro άγω: perf. ήχα (ι v. α1-)
ο (ο, com'anche si dice, di grado forte): πέμπ-ω, τάττω: perf. τέ - ταχ - α
(ι v. τα1-)
perfetto aspirato πέ - ΠQμφ - α; ΤΡfΠ - ω, perfetto aspi-
rato τέ-ΤΡQφ-α; λείπ-ω, λέ-λοιπ-α; κτείνω (Ι v. teml verbali alternanti:
perf. dal t. v. di grαdo .f'orte
κτgν-),ε-ΚΤQν-α.
(Con -0-):
πgμπ-ω: pcrf. πέ-ΠQμφ-α
τρgπ - ω: perf. τέ - ΤΡQφ - α
Le letture di questo capitol0, tratte da Erodoto,
v'hanno offerto ΙΌccasίοne di riflettere ancόra sul
valore aspettuale (resultatiνo)del perfetto e del piuc-
chepperfetto. Vediamo ora ancόra insieme, tra le
moIte che si potrebbero considerare, due frasi, che
contengon tutt'e due υη piucchepperfetto:

405
Capitolo χχνιιι Enchiridion

1) Τότε δε δη αυτό; τε άνεβεβήκει, και κατ'αυτόν

άλλοι Περσέων άνέβαινον. (Quando si rese conto che
si poteva scalar l'acropoli di Sardi, Ireade si Ιιυιτό subi-
to all' assalto, e ίτι men che ηοιι si dica era gia ίτι
cima: la sua azionc e presentata da Erodoto come
gίiι compiuta, quasi prima ancόra di cominciare, ίΙ
che da un'impressione drammatica di rapidita. Gli
altri soldati persiani, piU lenti dΊreade, «salivano»
sulla rocca: Ι' imperfetto άνέβαινον presenta la Ιοτο
azione come unprocesso, con una certa durata.)
, 2) Και ό Κροϊσοξ, ορέων αυτόν έπιόντα, υπό
της παρεούσης συμφορή; παρημελ ήκε ι, ουδέ τι
αυτώ διέφερε άποθανεϊν. (Α Creso ηοη importava,
διέφερε, ρίυ nulla di morire: a ιιιοιίνο delle suc molte
disgrazie egli era entrato, e si trovava quando vide
venire ίΙ persiano che 10 voleva uccidere, ίn uno sta-
to di noncuranza apatica: questo e appunto ίΙ valore
del piucchepperfetto παρημελήκει.)

Quanto altempo, se ίΙ piucchepperfetto e un pas-

λέλυμαι: «sono stato iiberato
(e quindi sono Ιίυετο)», «sono
Iibero (per essere stato iiberato)>>
perfetti con valore di presenti
τέθνηκα:
«(Ιιο cessato di vivere, quindi)
son morto»
βέβηκα:
«(mi son mosso, quindi) mi ιτονο»
εστηκα:
«(mi son messo, quindi) sto»
sato, ίΙ perfetto e per cosi dire a αιοιέ strada lra ίΙ
passato e ίΙ presente: cosi, λέλυμαι ριιό voler dire
«sono stato liberato (e quindi sono libero)>> ο <<sono
libero (per essere stato liberato')», Alcuni perfetti han
ροί addirittura ίΙ valorc di presenti; sempre perD, s 'ίυ­
tende, coll'idea della conseguenza presente d'un fatto
passato. Ecco alcuni esempi: τέ θν ηκ α, da
(άπο-)θνήσκω, (<<ho cessato di vivere», e quindi)
«son morto [ora]» (οί τεθνηκότες, «ί morti»);
βέβηκα, da βαίνω, (<<mi son mosso», e quindi) «sono,
sto, mi trovo»; e gia sapete che ha scnso di presente
intransitivo anche ίΙ perfetto di ιστημ ι, εστηκα, (<<mi
son messo, mi sono alzato», e quindi) «sto (ίη pie-
di), sono» ο simili. Confrontate, ίη latino, memini,
(<<ho richiamato alla memoria», e quindi) «ricordo»,
nονϊ, (<<ho appreso», dunque) «so», odl, «odio» (per-
che «ho concepito odio»). Si capisce che, ίn greco
come ίη latino, se un perfetto ha senso di presente, ίΙ
piucchepperfetto equίvaπa a un il11perfetto.
Nclla tabella che segue trovate elencati alcuni di
qucsti perfetti-presenti; ί presenti, che abbiamo messo

406
E"chiridion CapitoIo χχνιιι

tra parentesi nella colonna di sinistra, sono estranei

all 'uso ειιίοο,
Presente Aoristo Perfetto
(δείδω) έδεισα «temetti» δέδοικα «ιεπιο»
(έθω) εϊωθα «sono abitua-
to (ε)»

(εϊκω)

Ι
έ ο ικ α «son simile
(a), somiglio (ε)»
(ώς εοι κε , «ε
quanto parc»;
έοικώξ, ο είκώξ,
«simile»; κατά
το είκόξ,
«natu-
ralmente»)
-- (ι ν, altemante iδ-Ι είδον «νίώ» οίδα (<<ho visto», e
illδ -, «vedere») quindi) «εο»
φύω «genero» έφϋσα «generai» πέφϋκα (αεοτιο stato
generato ο », ••

quindi) «sono
(per natura) ...»

Riepiloghiamo ora diverse costruzioni e diversi Gli usi di ώς:

valori di ώς. Avete gia incontrato degli esempi di riepilogo
tutti questi usi.
1) Ώς con ιιτι verbo nell' indicativo ριιό prima di ώς + ind. = «οοηιω
ώς έμοί δοκεϊ
tutto significare «come»: per esempio, Σώφρων
έστίν ό νεανίαξ, ώς έμοί δοκεί (ώς εοικε) , ο ώς
λέΥεται = Ε saggio ίl giovanotto, come [mi] sembra
(= a quanto pare), ο come (a quanto) si dice;
2) Ma ριιό anche esser congiunzione temporale ώς + indo = «quando»
ώς άφικοντο
(<<quando»): per esempio, Ως αφίκοντο, τον δοϋλον
έκάλεσαν = Qtιαndo arriνarono, chiamarono 10
schiavo;
3) Ριιό ροί, come ΟΤΙ, introdurre υτι discorso ίτι­ ώς = δη

diretto dopo ccrti verbi di dire (<<che»): per esempio, λέγω ως. .= «dico c'lJe... »

Είπεν ό άγγελο; ώς πάρεισινοί πρέσβεις = L'aral-

do disse ch 'eran presenti gli ambasciatori;
4) Come avverbio, rifcrito a ιιιι aggettivo ο a υιι ώτ avverbio = «quanto, come»
ώς ταχέως τρέχουσιν!
altro avverbio, νυοl dir «quanto, come»: per esem-
ρίο, Έθαύμαζον ώς ταχέως τρέχουσιν οί παϊδεξ
= Μί stupivo di qιlanto corrono νelocemente ί ragaz-
Zl;

407
Capitolo χχνιιι Enchiridion

ώς είς μάχην = «come per 5) Notate ίΙ particolare valore di ώς ίη una frase

combattere» come questa: Ό 'Αρχίδαμοξ περί τ&ς 'Αχαρνάξ
ώς ες μάχην ταξάμενος έμει νε = Archidamo stet-
te intomo ad Αοέπιε coll'esercito schierato come per
combattere (come per una battaglia);
ώς + part. del fut. = «per, affinche» 6) Ώς col participio del futuro introduce una fra-
ώς πολεμήσοντες se finale implicita (αρετ, affinche»): per esempio,
Παρεσκευάζοντο ώς πολεμ ήσοντες = Si prepara-
vano per combattere;
ώς + part.
= «ροτοίιέ» 7) Col participio, ώς ριιό anche esprimere ιιιι
soggettiνa)
(causa υιοιίνο addotto da qualcuno per una sua azione: Τον
ώς άδικήσαντα αυτόν έκόλασαν
νεανίαν έκόλασαν ώς άδι κήσαντα = Punirono ίΙ
giovinetto perche [secondo Ιοτο] s'era comportato
male; Τον γέροντα οίκτίρουσιν ώς μαινόμενον=
Compatiscono Π vecchio perche [dicono che] ematto;
ώς + superl. = «ί! piu ... possibile» 8) Ώς col superlativo d'un aggettivo ο d'un av-
ώς τάχιστα
verbio significa «Π piu ... possibile» (latino quam):
per esempio, ώς πλεϊστοι, «quanti piu possibile»
(lat. quam plUrimlJ, ώς τάχιστα, «ί! ρίυ velocemente
possibile» (lat. quam celerrime); e queste espressio-
ηί contengono a volte anche ίΙ verbo δύναμαι: cosi,
'Ήρεσσον ώς τάχιστα εδύναντο = Remavano pίiι
velocemente che potevαno.

408
Ι verbi greci CapitoIo χχνιιι

Ι verbi greci

Un αltro verbo dellα V clαsse (politemαtico):

temi verbali: φερ-, οί-, ένεγκ -, έν~K-/ένΩK-: φέρω, οϊσω, ήνεγκον ο ήνεγκα,
ένήνοχα, ένήνεγμαι, ήνέχθην, «ροτιο (detto αnche di vie)>>

Temi verbαli con un αmpliαmento in - η-:

βούλομαι (temi verbali: βουλ- e βουλη-), βουλήσομαι, βεβούλημαι,

έβουλήθην,
«voglio, desidero»
έθέλω (temi verbali: έθελ- e έθελη-) ο θέλω, imperj ήθελον, έθελήσω,
ήθέλησα, ήθέληκα, «voglio, desidero; son disposto ε»
μάχομαι (temi verbali: μαχ -, μαχε -, μαχη -), μαχοϋμαι, έμαχεσάμ ην,
μεμάχημαι, «combatto» (+ dαt., «con, contro»)
χαίρω (temi verbali: χαρ-, χαρη-, χαιρη-), χαιρήσω, κεχάρηκα, έχάρην,
«godo, son contento» (+ pαrt., «di»)

Il greco nell'italiano

Colle pαrole che seguono s 'indicαno persone speciαlizzαte in diverse brαnche

dellα medicinα, ο in discipline α essα αffini: movendo dα pαrole greche che
conoscete, dite di che cosα s 'occupα ognunα di loro.
1) ginecologo
2) farmacologo
3) fisioterapeuta
4) pediatra
5) gerontologo
6) anestesista

Nell 'ultimα di queste pαrole compαre un prejisso che conoscete, di signίjicαto

negαtivo: quαle? In che formα, e perche?
Conze si chiαmα Ια disciplinα jilosojicα che s 'occupα del bello? Notαte che
questo nome hα 10 stesso etimo del secondo elemento componente d 'anestesia,
anestesista, anestetico: perche?

409
 Capitolo χχνιιι Esercizi

Esercizio 28a
Cambiate in perfetti queste voci di presente:
1. λύουσιιν) 5. άποθνήσκει 9. δεικνϋασιϊν)
2. λϋοντεξ 6. άγετε 10. λείπειν
3. μανθάνειν 7. δηλοϋμεν 11. γράφουσα
4. πέμπεις 8. νϊκώντεξ 12. πείθομεν.

Ε ora cambiate quest 'altl·e voci di presente in piucchepper.fetti:

1. λϋομεν 3. άγουσιϊν) 5. πέμπουσι(ν)
2. τϊμά 4. πείθεις 6. δηλώ,

Esercizio 28b
Leggete α voce alta e traducete:
1. ~ Αρα πεποίηκας πάνθ'δσα κεκέλευκεν ό πατήρ;
2. ~ Αρα πέπεικέ σε ή μήτηρ ΟΙΚΟΙ μένειν;
3. Οί ' Αθηναίοι ες μέγιστον κί νδϋνον καθεστήκασιν.
4. Οϊ τε όπλϊται υπό των πολεμίων νενίκηνται και αυτόι; ό στρατηγό;
τέθνηκεν.
5. Οί εν τη μάχη τεθνηκότες υπό του δήμου τετιμηνται.
6. Οί δούλοι του; βοϋ; έλελυκεσανπρίν καταδϋναι τον ήλιον.
7. Δια :ί το άροτρον εν τώ άγρώ λελοίπατε;
8. 'Εγώ νεανίω; τότε ων ούπω έμεμαθήκη την γεωμετρίαν.
9. Νυν δε σοφιστής τις πάντα τα μαθηματικά με δεδίδαχεν.
10. Ό Άρχιμήδης εν τώ λουτρώ καθήμενοξ, έξαίφνη; βοήσαξ, «ηύρηκα,»
έφη.

Esercizio 28c
Tradl/cete in greco:
1. ΟΙί schiavi hanno liberato ί buoi e Ιί han condotti (usate αΥω) a casa.
2. Abbiamo mandato le donne e ί bambini nelle isole.
3. La donna sta ίη piedi νίοίιιο all 'uscio, aspettando ίΙ marito.
4. Ροτοίιό hai fatto questo? Il maestro t'ha fatto vedere che cosa bisogna fare.
5. Ε meglio esser morti che viver vergognosamente.

Esercizio 28d
Leggete α voce alta e traducete:
1. Αύτη ή γυνή, ώς έοικε, σωφρονεστάτη πέφϋκεν.
2. ουκ οίδα γυναίκα σωφρονεστέραν: βούλομαι ούν γαμεϊν αυτήν.
3. Δέδοικα δε μη ό πατήρ ουκ έθέλη αυτήν μοι έκδοϋναι.
4. Οί νεανίαι άνδρειότατοι πεφϋκότεξ ουκ έδεδοίκεσαν.
5. Οί παϊδεξ είώθασιν είς διδασκάλων καθ'ήμέραν φοιτάν.

410
Esercizi Capitolo χχνιιι

6. ΆλλΌ1Η( αεί μέμ νηνται δσα λέγει ό διδάσκαλοξ.

7. Ό Κροϊσοτ; έμνήσθη πάνθ'όσα είπεν ό Σόλων.
8. των Άθηναίων οί πολλοί (= ί piu) εν του; άγροίι; οίκείν είώθεσαν.
9. Ώς ες τον Πειραιά άφϊκόμεθα, ευθυ; έσπευσαμεν προ; τήν άγοράν.
10. 'Εκεί δε ήκουσαμέν τινος λέγοντος ώτ; αί νήεξ ήδη ες τον λιμένα
πεπλευκυϊαι εϊησαν.
11. "Ιωμεν συν προ; τον λιμένα ως τ<1ς ναϋ; θεασόμενοι,
12. Ώς καλαί είσιν αί νήει;: ώτ; ταχέως έσπλέουσιν.
13. Ούτοι; ό ναύτης λέγει ώι; δύο νήει; ούπω άφιγμέναι είσίν,
14. 'Ήδη τας ναϋ; έξεστιν ίδεϊν πρόξ την Σαλαμίνα ώι; τάχιστα πλεούσαξ.
15. "Ακουε δή: ες όργήν καθέστηκεν ό ναύαρχος, ώτ; έοικε, και του;
έρέταξ μέμφεται ως βραδέως έρέσσονταξ.

Esercizio 28e
Trαducete in greco:
1. Quando tornammo a casa, vedemmo la mamma che stava ίη piedi vicino
all'uscio.
2. Anche se e gentile (usαte ευμενής) per natura, s'arrabbiQ, e ci rimprove-
rava ροτοίιέ eravamo tornati tardi.
3. «Ηο aspettato tutto ίΙ giomo,» disse, «ε avevo paura (usαte un pαrticipio)
che foste morti!»
4. «Siamo venuti il piu velocemente possibile,» dissi, «ο ηΟΩ siamo abituati
a tornar tardi.»

Leggete questo brαno (trαtto, con αdαttαmenti, dα Erodoto, 1. 90-91), ροί ri-
spondete αlle domαnde.

Ο ΚΡΟΙΣΟΣ ΓΙΓΝΩΣΚΕΙ ΤΗΝ ΕΑΥΤΟΥ ΑΜΑΡΤΙΑΝ

Ό δε Κύροξ τον Κροϊσον θαυμάζων της σοφίης εϊνεκα έκέλευε αυτόν
αίτεϊν ήντινα αν δόσιν βούληται. Ό δε Κροίσο; είπε' </'Ώ δέσποτα, χαριή
μοι μάλιστα, εάν με ε(iς τον θεόν των Έλλήνων, ον εγώ έτίμησα μάλιστα,
έρέσθαι εί εξαπατάν του; ευ ποιέοντας νόμος εστί οί.» Κ ϋροξ δε ήρετο
δια τί τοϋτο αίτέει. Κροίσο; δε πάντα οί έξηγέετο, τάς τε άποκρίσευ;
των χρηστηρίων διεξιών και τα αναθήματα α ες Δελφουι; έπεμψε και
δπως έπαρθευ; τφ μαντείφ έστρατευσατο έπί του; Πέρσας. Κϋρο; δε
γελάσαξ είπε' «Και τούτου τεύξεαι παρ'έμοϋ και άλλου παντόξ ου αν
δέη.»

[ή δόσις dono εξαπατάω ingαnno ή άπόκρισι; rispostα δΙ-Εξ-ιών:

δι-εξ-έρχομαι, pαsso in rαssegnα, rαcconto per minuto έπ-αίρω 5pingo, in-
duco τεύξεαι = τεύξη « *τεύξ-ε-σαι)]
411
 Capitolo χχνιιι Esercizi

1. ΡοτοίιόCiro ammira Creso?

2. Che gli dice?
3. Creso vuol consultare ίΙ dio greco di Delfi: che cosa gli vuol domandare?
4. Creso racconta a Ciro tre cose: quali?
5. Qual e la reazione di Ciro? Che cosa risponde'?

Ώς δε ταυ τα ήκουσε ό Κροϊσοξ, πέμπων αγγέλου; ες Δελφουξ έκέλευε

αύτουξ τιθέντας τας πέδαξ εν τφ ίερώ τον θεον έρωτάν ει ου τι
έπαισχϋνεται τοϊσι μαντείοισι έπάρα; Κροϊσον στρατεύεσθαι έπι Πέρσαξ.

[ή πέδη Creso si riferisce αί ceppi che aveva αί piedi quand 'era sulla pira]

6. Creso οοπιωιοό ai suoi messaggeri di fare una cosa a Dclfi: quale?

7. Che domanda dovevano rivolgere al dio ί messaggeri?

'Αφικομένοισι δε τοϊσι Λϋδοϊσι και λέγουσι τα εντεταλμένα ή Πϋθίη

είπε τάδε- «την πεπρωμένην μοϊραν άδυνατόν έστι άποφυγεϊν και θεώ.
Κατά δε το μαντείον το γενόμενον, ουκ όρθώι; Κροϊσοξ μέμφεται
προηγόρευε γαρ ό 'Απόλλων, έάν στρατεύηται έπί Πέρσαξ, μεγάλην αρχήν
καταλύσειν. Τον δε ευ μέλλοντα βουλεύεσθαι έχρήν έπερέσθαι πότερον
την έαυτοϋ 11 την Κύρου λέγοι άρχήν.» Ταύτα μεν ή Πϋθίη άπεκρίνατο
τοϊσι Λϋδοισι, οί δε έπανήλθον ες Σάρδϊξ και ταύτα άπήγγειλαν Κροίσφ.
Ό δε ακούσω; συνέγνω έαυτοϋ είναι την αμαρτίαν και ου του θεοϋ.

[έν-τέταλμαι, perf pass. d'εν-τέ·λλω, «ordino, comando» πέπρωται (perf

con va/ore di pres.) e destinato, e stabi/ito da/ !αΙο (ή μοϊρα) έπ-ερέσθαι.
επ(ι)- = «αncόrα, in pίiι, ino/tre» συγ-γιγνώσκω έμαυτώ sono consapevole,
riconosco, ammetto (qui Erodoto sottintende ίl dat. del pron. r~flessivo) ή
αμαρτία errore, sbag/io]

8. Che cosa, secondo la pizia, eimpossibile?

9. La pizia ritiene giusta l'accusa di Creso al dio?
10. Che cosa esattamente aveva detto ΙΌracοlο'?
11. Che cos'altro avrebbe dovuto chiedere Creso'?
12. Da quali parole si deduce che la pizia ritiene che Creso αοτι sia stato abba-
stanza saggio?
13. Che cosa ammette infine Creso?

412
Esercizi Capitolo χχνιιι

Esercizio 28/
Traducete in greco:
1. Creso ha mandato dei messaggeri a Delfi a domandare al dio perche 1'ha
tradito (<<10» = έαυτόν; per «tradire», usate προδίδωμι).
2. Ι messaggeri sono auivati a Delfi e, stando nel tempio, han consultato
ΙΌracοlο.
3. La pizia ha interpretato (usate εξηΥέομαι) ΙΌracοlο d' ΑροlΙο; ίΙ dio bia-
sima Creso per ηοτι essere stato prudente.
4. Creso, avendo udito (usate ακούω, perf ακήκοα) ΙΌracοlο, comprende
(usate ΥΙΥνώσκω) d'avere sbagliato lui.
5. «Αίιίπι«, ahime,» dice, «com'ero insensato! 10 stesso, a quanto pare, ho
distrutto ίΙ mio impero!»

La formazione delle parole

Ι νerbi che seguono mostrano, come sapete, ίl raddoppiamento del presente:

1) δίδωμι (Ι ν.: δω-/δο-)

2) τίθημι (Ι ν.: θη-/θε-)
3) ϊστημι (Ι ν.: στη-/στα-)
4) γίγνομαι (Ι ν.: γεν-/γον-/γν-)
5) γιγνώσκω (ι ν.: γνω - /γνο -)
6) άναμ ιμνήσκω (ι ν. μνη -).

Moνendo dalle radici, ossia dai temi νerbali, precedenti, e ricordando anche
quel che s 'e pίU νolte osserνato sui diνersi (ίρί d'apofonia, deducete ίl signίji­
cato delle parole seguenti:

1) ή δόσις, το δώρον, ό προ - δότης, ή προ - δοσία

2) ή θέσις, ό νομο-θέτης, ή ύπό-θεσις
3) ή στάσις, ό προ - στάτης, ή προ - στασία
4) το γένος, ή γένεσις, ό πρό - γονος
5) ή γνώμη, ή γνώσιξ, γνωστός, -ή, -όν
6) ή μνήμη, το μνήμα, το μνημείον, άεί-μνηστοξ, -ον.

Quali di queste parole han dato dei derivati in italiano?

413
Capitolo χχνιιι

ΑΛΛΟΣ ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΚΡΟΙΣΟΥ

Bacchilide Il poeta lirico Bacchilide nacque nell'jsola di Ceo

intorno al 524 a. C. Le sue poesie οτευ tutte andate
ρεταιιιο, ma nel 1896 fu trovato ίη Egitto un papiro
che conteneva quattro odi al dio Dioniso e frammenti
d'altre quattordici ίη onore dei vincitori nei grandi
giochi (epinici).

La 1irica cora1e Le poesie di Bacchilide appartengono al gcnere

della lirica corale: esse furon οίοό scritte per rappre-
sentazioni pubbliche, di solito ίιι occasione di feste
religiose, ίη cui un coro (nel senso greco dclla paro-
la) cantava ί versi, accompagnati dal suono del flau-
to e della lira, ed esprimeva colla danza la vicenda.
Fin dall' eta del bronzo rappresentazioni di questo
tipo costituivano Ι' evento centralc di celebrazioni
religiose festive ίη tutte le regioni della Grecia.

Ι1 carme celebrativo della vittoria Ι versi che seguono fan parte d'una poesia che fu
di Gerόne di Siracusa commissionata a Bacchilide per celebrar la vittoria
di Gerόne, tiranno di Siracusa, ίη una gara di caai
durante ί giochi olimpici del 468; questa, che fu la
ρίυ prestigiosa delle vittorie di quelle olimpiadi, sa-
rebbe stata celebrata a Siracusa, al ritorno di Gerone,
con una festa di tipo quasi religioso.

La co1oritura dialettale dorica La lirica corale ha per tradizionc una coloritura

dialettale dorica, che si nota soprattutto per la
predominanza del suono α (lungo): per esempio,
αρχgγέτgν = attico άρχηγέτην. Α ogni modo. tro-
vate nella pagina affianco una versione prosastica di
tutto quanto ίl nostro tcsto, che ve ne rendera ρίυ
semplice l' ardua οοωριοτιείοαε.

414
 Capitolo χχνιιι

Altri caratteri tipici di questo genere sono: ί rapi- Altre caratteristiche della lirica
di cambiamenti di scena, a cui corrispondono altret- corale
tanto bruschi vοlί del pensiero, Ι' essenzia1ita de1 rac-
conto deg1i esempi mitici (si presuppone che 1a vί­
cenda sia nota a1 pubblico, e il poeta si concentra
sug1i episodi ρίΙΙ drammatici), e 1'uso assai 1ibero
d'aggettivi composti οοίοτίιί, spesso di coniazione
de1 poeta.

La 1irica corale prende spesso ispirazione da un L'ispirazione mitica

σιίιο, piU ο meno strettamente connesso coll' argo-
mento principale dell' ode. Qui la storia di Creso, un
personaggio realmente esistito, eraccontata come un
mito: secondo la versione che ne da Bacchi1ide, Creso
inna1zo 1a pira funebre e ci sali egli stesso colla sua
famig1ia, per sottrarsi cosi alla schiavitU; ma ΑροlΙο
10 salvD dalla ιιιοτιε e trasferi 1ui e la famiglia nella
regione deg1'iperborei, un mitico ροροίο dell'estre-
mo Settentrione. Come Creso, Gerone e stato 1argo
di doni a1 santuario di De1fi, e come 1ui estato pre-
miato da1 dio, che gli ha fatto vincer 1a gara.

415
CapitoIo χχνιιι

δαμάσιππος, -ον: δς του;

άγρίους ϊππους ήμέρους ποιεί
Έπεί ποτε και δαμασίππου
άρχαγέταν = άρχηγέτην
ό άρχηγέτης (του άρχηγέτου) =
Λϋδίαι; άρχαγέταν,
ό βασιλεύς
εύτε = δτε
εύτε ταν πεπρωμένα ν
πεπρωμένος, -η, -ον : δς ήδη
άπο-τεταγμένος εστίν (τύχη 11 Ζηνόι; τελέσσαντος κρίσιν
τφ των θεών βουλεύματι)
ή κρίσις (της κρίσεωξ) < κρίνω
5 Σάρδιες Περσάν άλίσκοντο στρατώ,
χρϋσάοροξ, - ον : δς εχει
χρϋσοϋ ξίφος
Κροϊσον ό χρτσαορο;

αελπτος, -ον « ά- + ελπίζω) :

ου προσδοκώμενο;
άμαρ = ήμαρ
φύλαξΑπόλλων ό δ'έι; αελπτον άμαρ
το ήμαρ (του ήματοτ) = ή ημέρα
ψολον < βλώσκω (μολ- ) = βαίνω, είμι
μολών πολ υδάκρυον ουκ έμελλε
πολύ-δάκρυο; -ον < πολύ:; + δάκρυον
μίμνω = μένω
μ ίμνειν ετι δουλοσυναν πυράν δε
ή δουλοσύνη (τή; δουλοσύνης) =
ή δουλεία
10 χαλκοτειχέοξ προπάροιθεν αύλό«;
χαλκο-τειχή; -ές < χαλκό; + τεϊχο;
προπάροιθεν (+ gen.) Η όπισθεν
ναήσατ', ένθα συν άλόχφ τε κεδνά
(έιναήσατϊο) < ναέω = νέω
νέω = συννέω
συν ευπλοκάμοιξ τ'έπέβαιν'άλαστον
ή άλοχτ»; (της άλόχου) = ή γυνή
κεδνόξ, -ή, -όν = πιστός
θϋγατράσι δϋρομέναυ;: χέρας δ'έξ
εϋπλόκαμοξ, - ον : δς καλάι;
τρίχας εχει
αίπυν αιθέρα σφετέραξ άείραξ
άλαστον = συνεχώ;
αίπύς, - εϊα, - ύ = μετέωρος, υψηλό;
γέγωνα = βοάω (perf = pres.)
ύπέρβιος, -ον = ίσχϋρότατοξ, 15 γέγωνεν «Ύπέρβιε δαϊμον,
δυνατώτατος, άλκιμώτατος
Λατοίδα; = Λητοίδης που θεών έστιν χάριξ;
ό Λητοίδης (του Λ ητοίδου) :
ό υίός της Λητοϋ;. Λητώ δε ή που δε Λατοίδτ«; άναξ;
μ ήτηρ του Άπόλλωνός έστιν
έρρω = διαφθείρομαι, άπόλλυμαι 'Έρρουσι ν ' Αλ υάττα δόμοι,
ό δόμος (του δόμου) =
ή οίκία, τα δώματα τίς δε νυν δώρων άμοιβά μ ϋρίων
ή αμοιβή (της άμοιβήξ) = ή χάρις
Πϋθωνόθεν = έκ των Δελφών 20 φαίνεται Π ϋθωνόθεν:
πέρθω = πορθέω
δοριάλωτος, - ον : έν πολέμφ
αίρεθείς
έρευθω : έρυθρόν (ώς αίμα) ποιώ Πέρθουσι Μήδοι δοριάλωτον άστυ,
έρυθρόξ, - ά, - όν
χρϋσοδίναξ (= -ης), -ου : δς έρευθεται αϊματι χρϋσοδίναξ
εχει χρϋσοϋ κύματα

416
 Capitolo χχνιιι

Ό γάρ ποτ ε Άπόλλων χρϋσοϋ ξίφος έχων

έφυλαξε και τον βασιλέα της Λ ϋδίας δα­ δαμάσιππος, - ον : ος του;

αγρίου; ϊππους ήμέρους ποιεί
μασίππου, Κροϊσον, δτε (Διό; τελέσαν τος το

έαυτοϋ βούλευμα ήδη άποτεταγμένον) Σάρ­

δεις ήλίσκοντο στρατώ Περσών

ό δέ, άφι κόμενοξ εις ημέραν ου προσ­

δοκωμένην, ουκ έβουλετο έτι μένειν πολυ­ πολυ-δάκρυοξ, -ον < πολύς
+ δάκρυον
δάκρυον δουλείαν: συνενήσατο δε πυραν προ

της χαλκοτειχοϋ; αυλης, ένθα επέβαινε συν χαλκο-τειχήξ, -ές < χαλκόξ
+ τεϊχοι;
τε γυναικί πιστή και ταϋ; ευπλοκάμοιξ θυ­ ευπλόκαμοξ, - ον : ος καλας
τρίχας εχει
γατράσι συνεχώξ όδϋρομέναιξ: &ρας δε τας

χεϊραξ αυτών εις υψηλόν αιθέρα,

βοά: «Αλκιμώτατε δαϊμον, που θεών έστι

χάριξ: που δε ό Άπόλλων άναξ; Άπόλλυνται

γαρ τα του Άλυάττου δώματα, τίς δε νυν

χάρις μϋρίων δώρων φαίνεται εκ Δελφών;

Οί Μήδοι πορθοϋσι το άστυ εν πολέμω

αίρεθέν: τα δε χρϋσοϋ ύδατα Πακτωλού

έρυθρόξ, - <1, -όν
ερυθρά γίγνεται αϊματι

417
Capitolo χχνιιι

ό Πακτωλόξ (του Πακτωλού) :

ποταμό; της Λ ϋδίας έν δε τοϊτ;
Πακτωλόξ- άεικελίωξ γυναϊκεξ
ύδασιν αϋτοϋ χρϋσόξ ηϋρίσκετο
άεικελίωξ = κακώξ, αίσχρώξ
εξ έυκτί των μεγάρων άγονται:
έύκτιτος (= εϋ-), -ον:
ευ οίκοδομηθείξ
το μέγαρον (του μεγάρου) = ή οίκία
τά = έκεϊνα α
25 τα πρόσθεν έχθρα φίλα· θανεϊν γλυκιστον.»
πρόσθεν: έν τφ έμπροσθεν χρόνω
τόσα = τάδε
Τόσ'είπε, και άβροβάταν κέλευσεν
ό άβροβάταξ (= -ης)
(του άβροβάτου) : (ό δοϋλοξ) ος
άπτειν ξύλινον δόμον. "Εκλαγον δε
γυναικείως βαδίζει
ξύλινος, -η, -ον: έκ ξύλου
παρθένοι, φίλας τ'άνα ματρι χεϊραξ
(ωσπερ τα δένδρα και αί
βακτηρίαι και αί νήεξ)
το ξύλον (του ξύλου)
ξύλινον δόμον = την πυράν
έβαλλον ό γαρ προφανή; ενα-
προ-φανήξ, -ές : ος προ-φαίνεται
ό προφανή; φόνος
30 τοϊσιν έχθιστοι; φόνων·
ό φόνος (του φόνου) < φονεύω
διαίσσω = διάττω
άλλ'έπεί δει νου πυρόι;
διάττω = δια - δίδ~μαι
το μένος (του μένους) = ή ρώμη
λαμπρόν διάϊσσεν μένος,
μελαγκευθήξ, - ές : ος μέλαν
Ιμάτιον εχει Ζεύς έπιστάσαι; μελαγκευθέξ νέφος
το νέφος (του νέφους) = ή νεφέλη
ξανθός, ξανθή ξανθόν giα//O
σβέννυεν ξανθάν φλόγα.
ή φλόξ
(της φλογός) <
φλέγω
ή μέριμνα (της μερίμ VT);) = ή φροντίς 35 "Απιστον ουδέν, Ο τι θεών μέριμνα
τεύχω = ποιέω
Δαλογενή; (= Δη-), -ές : τεύχει· τότε Δαλογενη; Άπόλλων
έν Δήλω γενόμενος
ή Δήλοτ; (της Δήλου) φέρων ες Ύ περβορέους γέροντα
οι Ύπερβόρεοι (των
Ύπερβορέων) : δήμότ; τις έν τη συν τανισφύροις κατένασσε κούραις
Σκυθία ένοικων
ή Σκυθία (της Σκυθίαξ)
τανίσφυρος, - ον : ος καλά
σφυρα εχει δι'ευσέβειαν, δτι μέγιστα θνατών
Figura: Ia caviglia
το σφυρόν (του σφυροϋ) 40 ες άγαθέαν ανέπεμψε Πϋθώ.
ή ευσέβεια (της ευσεβείαξ) <
ευσεβέω
- Bacchilidc, ΠΙ 23-62
ή Πϋθώ (της Πϋθοϋξ) = οι Δελφοί
(dall' edizione critica di Bruno Snell, Teubner, Lipsia,
1961; ίn piU punti ίl testo c ίl risultato d'integrazioni
congettural ί)

418
 Capitolo χχνιιι

αίσχρωξ δε αί γυναϊκετ; άγονται εκ τών

οικιών ευ οίκοδομηθέντων

εκείνα α εν τώ έμπροσθεν χρόνω ην έχθρα

νυν φίλα φαίνεται άποθανεϊν νυν γλυκιστόν

έστιν.»

τάδε είπεν, και έκέλευσε πρόπολον άπτειν

την ξυλίνην πυράν. "Εκλαγον δε αί παρθένοι, ξύλινος, -η, -ον: εκ ξύλου

(ώσπερ τα δένδρα και αί
και άνέβαλλον τας εαυτών χείραξ μητρί: βακτηρίαι και αί νήεξ)
τό ξύλον (του ξύλου)
ό γαρ θάνατος ας προφαίνεται τοϊ; θνητοϊξ

έστιν έχθιστοι; των θανάτων. 'Αλλ'έπεί ή

λαμπρά ρώμη του δει νου πυρόξ διεδόθη, ό

Ζεύς, έπιστήσαξ μέλαιναν νεφέλ ην, έσβέννϋ

ξανθός, ξανθή, ~
την ξανθήν φλόγα. ξανθόν giallo ~
ή φλ~ξ (τή; φλ~))
<φλεγω ~

Ουδέν άπιστον, δ τι ποιεί ή φροντίξ των

θεών τότε Δηλογενή; Άπόλλων, φέρων τον Δαλογενή; (= Δη-), -ές

: εν Δήλφ γενόμενος
γέροντα εις Ύπερβορέους έπεμψε ώς οίκή­ ή Δ ήλο; (της Δήλου)
οι Ύ περβόρεοι (των
σον τα συν καλαϊξ κόραις Ύπερβορέων) : δήμόι; τις εν τη
Σκυθίι;χ ένοικων

δι'ευσέβειαν αυτού, δτι μέγιστα δώρα

πάντων των θνητών άνέπεμ ψεν εις άγαθουξ

Δελφούς.

419
 Capitolo χχνιιι
Lα religiositiι grecα
trα indαginefilosojicα e
bbiamo visto che ί filosofi della
A scuola ionica (Τείέτο, Anas-
simene e Anassimandro) tentarono di
spiegare ίl mondo fisico nei termini
della causalita naturale. Questa vera
e propria rivoluzione intellettuale
comportava ίΙ rifiuto, se τιοιι del mito
ίη quanto tale, almeno del suo uso ai
fini appunto della spiegazione della
realta materiale e dei fenomeni che
I'interessano; e, giacche ίl mito n'era
tanta parte, questa tendenza ροrtό ίη
diversi casi a una critica della religio-
ne tradizionale, e ίτι qualche caso
all 'agnosticismo e perfino all 'atei-
ετυο'.
Νοτι sempre ροτό la critica prove-
niva da spiriti irreligiosi. Cosi, ίl filo-
sofo e poeta Seηόfaηe di Cοlοfόηe,
nato intorno a1570, rimproverava alla
tradizione mitica d'avere attribuito
agli dei azioni immorali: «Omero ed
Esiodo hanno attribuito agli dci tutto
quel che per gli uomini e vergogna e
degno di biasimo: furti, adulteri e ίη­
ganni»; e un altro frammento contie-
ne una critica dell'antropomorfismo:
«Gli etiopi dicono che ί loro dei han-
ηο ίl naso camuso e son neri, ί traci
che hanno gli occhi azzurri e ί capelli
rossi»; ma Senofane conclude: «C' e
un solo Οίο, che ηοη e come ί mortali
ne per ίl corpo ne per ίΙ pensiero», ele-
ι Si chiama αteίsmο la negazione dell' esistenza di
Dio, αgnosticΊSmo la tesi secondo cui ηοη e pos-
sibile proνarne ne Ι' esistenza ne Ι' inesistenza.
420
Civilta
misticismo
vandosi cosi a un concetto incompa-
rabilmente piU alto della divinita.
Fa invece chiara ed esplicita pro-
fessione d' agnosticismo Ρτοιέμοτε, ίΙ
primo e ίl ρίυ grandc dei sofisti, di cui
conoscete gia ίΙ pensiero sull' educa-
zione dei giovani: egli apre infatti ίl
suo trattato SugΙί deί con queste paro-
le: «Riguardo agli dei, τιοα sono ίτι
grado di scoprire se essi esistano ο υο,
ο [posto che esistano] che aspetto ab-
biano». Parrebbe ροί un ateo Crizia,
nato intorno al 460, che ίη un suo
frammento considera la religione, se-
condo un argomento che, con varian-
ti, ιοττιοτέ ρίυ voltc nella storia del
pensiero occidentale, come un
ϊnslrumenlum regnϊ: essa fu prov-
vidamente inventata da chi cercava un
modo di tenere a freno gli uomini
malvagi; ίΙ timore degli dei e infatti
piU efficace delle leggi, che ηοη
posson punire chi agisce ίη segreto.
Ma Crizia e un' eccezione, e l' ateismo
e nel complesso piuttosto estraneo al
pensiero greco.
Nel νι secol0 si svilupparono ίη
Grecia concezioni filosofico-religio-
se che avrebbero ροί esercitato un pro-
fondo inf1usso sul pensiero occiden-
tale, compresa la teologia cristiana. Ιη
queste forme di lnisticism0 2 e centra-
le ίl dualismo (cioe la distinzione, ma
1 Per misticisnIo s'jntende la tendenza a ricer-
care un 'unionc aΠ10rοsa colla diνinita, ο qual-
chc fοrΠ1a d'esperienza d'essa.
CίνίΙtά
anche la contrapposizione) d' anima e
corpo: l'anima e concepita comc
un' entita spirituale, ora rinchiusa nel
corpo ma preesistente a esso e immor-
tale, destinata quindi a sopravvivere
alla distruzione del corpo stesso. Que-
st'insegnamento era attribuito a una
mitica figura di poeta-profeta trace, di
nome Orfeo; da lui traggono ίΙ nome ί
riti orfici, di cui ροτό τιοη molto c'e
noto. Molto di ρίυ sappiamo invece
di Pitagora, che, a quanto sembra, ίτι­
οοτροτό nella sua dottrina degli ele-
tnenti di provenienza orfica. Ν ato a
Samo intorno al 550, egli si stabili
nell 'Italia meridionale, dove fondQ
una οοηιιιιιίιέ religiosa d'uomini e
donne. Per Pitagora l'anima e divina
e immortale; essa c imprigionata nel
corpo per una serie di reincamazioni
successive, e deve cercar di liberarse-
ne per tornare, dopo questo cicl0 di
nascite e morti, alla sua origine divina.
Demctra, Proscrpina e TrittOlemo.
CapitoIo χχνιιι
Le concezioni orfiche e pitagoriche
eran certo proprie d'un ρίοοοίο numc-
το d'jntellettuali; anchc la gente co-
mune ροτό, che aderiva alla religione
olimpica tradizionale, poteva soddi-
sfare ίΙ suo bisogno di misticismo, e
d 'una religiosita ρίυ elevata, nei Ι11ί­
steI-i. Nelle diverse regioni della Gre-
cia si praticavano diversi culti
misterici, ma ί ρίυ importanti e ί ρίυ
noti sono ί misteri eleusini, celebrati
nella citta attica dΈΙeusί e derivati da
un antico culto rurale ίτι onore di
Dcmetra, la dea dellc messi; gia alla
meta del νπ secolo essi prometteva-
υο agl 'iniziati una vita beata dopo la
mortc, ncgata invece ai ηοιι iniziati:
«Beato Ι 'uomo, tra ί mortali sulla ter-
ra, che ha visto questc οοεε; ma colui
chc ηοτι ha partccipato ai riti e ηοιι ha
parte ίτι essi, costui τιοα conoscera mai
questi beni quando sara morto, tra le
orribili tenebre» (dall 'ίηηο pseudo-
421
 CapitoIo χχνιιι
meήco a DemCtnl, SCΉtto nel ΥΠ secoloa C.)
Ι misteri erano aperti a tutti, uomi-
ηί e donne, ateniesi e forestieri, schiavi
e liberi. Il primo giorno delle celebra-
Ζίοηί festive ίΙ sacro araldo faceva un
solenne proclama, convocando ίη
un' assemblea tutti quelli che voleva-
ιιο essere iniziati e ammonendoli che
dovevano aver le mani pure, «τιοιι es-
ser consapevoli di nessun delitto com-
messo e esser vissuti bene e 9οη giu-
stizia». Οορο tre giomi di preparazio-
ne gl'iniziati (μύσται), che potevano
esser diecimila, andavano ίτι pellegri-
naggio da Atene a Είέιιε], che ne di-
stava quattordici chilometri, guidati da
persone addette ai culti. L'ultimo gior-
τιο era dedicato a digiuni e sacrifici, e
la sera si compivano finaImente ί riti
nella Sala dei misteri. Ι riti erano se-
greti, e tutti quelli che νί partecipava-
ηο facevan voto di mantenere ίΙ silen-
L'arca sacra dΈιeusί.
422
CΊviltiι
είο, sicche ne sappiamo molto poco.
ΑΙ culmine deIla cerimonia, nel buio
della notte, appariva, circonfuso da
una gran lucc, 10 iel'ofαnte (ίεροφάν­
της, «riveIatore delle cose sacrc»), e
svelava gli oggetti sacri: sappiamo che
tra questi c' era una spiga di grano, che
aveva forse significati simbolici, ροί­
che alludeva a una speranza di resur-
reZlOne.
Ι culti misterici rispondevano nel
contempo a un profondo bisogno spi-
rituale, ηοιι soddisfatto dalla religio-
ne ufficiaIe, di purificazione (moraIe
oltrechc rituale) e di misticismo, e,
colla Ιοτο promessa d'una futura vita
beata, all'eterna domanda dell'uomo
sul suo destino oltre la tomba e la cor-
ruzione del corpo. Essi furon ceIebra-
ti senz' interruzione dall' epoca arcai-
ca fino al 395 d. C., quando Eleusi fu
devastata dai goti d' AIarico.
,....
...-
. ":::..... ';--,
Lexicoll Capitolo χχνιιι

Lexicon

Verbi εν-τυγχάνω ή αστρονομία,

αλίσκομαι (τουυ επι-βαίνω (+ gen.) της αστρονομία;
verbali: άλ - e έπι-καλέω το δέος, του δέους
άλω- ), άλώσομαι, έπικρατέω ή δημηγορία,
έάλων ο ήλων, έρεύθω της δημηγορία;
έάλωκα ο ήλωκα έρρω ό έρμηνεύς,
άναμιμ νήσκω, ζηλόω του έρμ ηνέως
άναμνήσω, ζωγρέω ή ευσέβεια,
άνέμνησα ricordo, θέω της εύσεβείαξ
fαccio l'icordαre κατα - βιβάζω ή ευτέλεια,
(+ αcc. della pers. e κατακυλί νδομαι τή; ευτελεία;
gen. della cosa, κατα-παύω το θράσος, του θράσους
oppure doppio αcc.) μετά-γιγνώσκω ό κόμποξ, του κόμπου
μέμνημαι (pel/ con νέω ή κρίσις, τή; κρίσεως
valore di pre.'i. : ορέγομαι (+ gen.) ή κυνέη, της κυνέης
ricOl'do, mi ricordo), παρ-αμελέω ό λογισμός,
μ νησθήσομαι, παρ-ίσταμαι (+ dαt.) του λογισμού
έμνήσθην πλησιάζω ή μαλακία,
δέω, δήσω, έδησα, πορθέω τή; μαλακίαξ
δέδεκα, δέδεμαι, προ-λέγω το μέγαρον, του μεγάρου
έδέθην προσπαίζω το μένος, του μένους
καίω (καυ-), καυσω, προ-χωρέω ή μέριμνα, της μερίμνης
έκαυσα, κέκαυκα, σκήπτομαι ή μετάγνωσις,
κέκαυμαι, έκαυθην συγ - γί γνομαι τή; μεταγνώσεως
κατα-καίω συμβουλεύω το νέφος, του νέφους
συν-αιρέω ή νηνεμία, της νηνεμία;
άν-αιρέομαι συν-τίθημι το ξύλον, του ξύλου
άνα - στενάζω συν-τρέχω ό όκνοξ, του δκνου
άν-ερωτάω τεύχω ό δλβοξ, του όλβου
άπα-βαίνω φθέγγομαι 11 πέδη, τή; πέδης
άπα-λείπω φιλοκαλέω ή σοφία, τή; σοφίαι;
βλώσκω, αOl: έμολον φϋω, peI/ πέφϋκα ή ταφή, της ταφή;
γοητεύω το υπόμ νημα,
διαμ νημονεύω Sostantivi του ύπομ νήματος
δια-πέμπω ή αίορία, τή; αίθρίαξ ή φιλοσοφία,
δι-αρπάζω ή ακρίβεια, τή; φιλοσοφίας
δια-φέρω της άκρϊβείαξ ή φλόξ, τή; φλογός
διαφέρει (+ dαt.) ή άλοχοξ, της άλόχου
έγ - γί γνομα ι ή αμοιβή, τή; αμοιβή; Νοιιιί propri
εγκωμιάζω ή αρμονία, τή; αρμονία; ό Σωκράτηξ,
έκλογίζομαι ό αστήρ, του άστέρο; του Σωκράτους
ένθϋμέομαι (τοίς άστράσι]ν])

423
 Capitolo χχνιιι Lexicon

Aggettivi θεοσεβής, θεοσεβές Congiunzioni

άμαχοξ, άμαχον θεοφιλής, θεοφιλές αυ
~πότoμo~~πότoμoν μνημονικόξ, μνημονική,
~πράγμων,απραγμoν μνημονικόν Locuzioni
άφωνοξ, άφωνον ξανθός,ξανθή,ξανθόν άδην έχω
άχρεϊοξ, άχρεϊον ξύλινος, ξυλίνη, ξύλινον διαφερόντως έχω
γενναιος, γενναία, σπουδαιος, σπουδαία, εις λόγους ειμί τινι
γενναϊον σπουδαϊον εν τφ παραχρήμα
γνώριμος, γνώριμον φαυλος, φαύλη, φαυλον ευ αν λέγοις
επίδοξος, επίδοξον καθ'δσον δύναμαι
έπιεικήξ, έπιεικέξ Avverbi δρα μή ...
έπιτάφιος, έπιτάφιον αδ,ην δτι μάλιστα
έρυθρόξ, ερυθρά, άνωθεν περί ουδενόι; ποιούμαι
ερυθρόν Ώπερ
ευμαθήξ, ευμαθέξ όξέω;
ευπλόκαμοξ, πέλας
ευπλόκαμον πολλαχη
τηδε

424
 CapitoIo ΧΧΙΧ

«Δήλόν έστιν ΟΤΙ νόσος τις

γέγονε τοϊτ; έν Πειραιεϊ
ένοικοϋσι, ουδέ σαφώξ
ϊσασι πόθεν ήρξατο.»

ίσασιιν) Η άγνοοϋσιϊν)

Ο ΛΟΙΜΟΣ ό λοιμός (του λοιμού) : ή νόσος

Τι πολλοϋ; όμοϋ γίγνεται, και
του δε θέρους ευθυ; αρχομένου αύθυ; εις θάνατον φέρει

των αυτουργών οί πλείστοι εις άστυ μετ­

έστησαν καταλιπόντες του; άγρούξ. Αί

δε οίκίαι ουχ υπήρχον, και πολλοί τά τε

5 Μακρά τείχη ώκησαν και τον Πειραιά,

εν καλύβαις διαιτώμενοι, ώς έκαστό; που διαιτάομαι = οίκέω, δίαιταν

έχω
έδύνατο,

Και ό μεν Δικαιόπολις αύθυ; μετά­

στασιν έποιήσατο άμα τοϊτ; αλλοις ό δε

10 Φίλιππος παρά τοϊ; άνεψιοίξ παρέμεινε,

ου μόνον ώς φοιτήσων καθ'ήμέραν εις

διδασκάλου, άλλά και διότι ουκ ην αύτώ

425
CapitoIo ΧΧΙΧ

τόπος έν τφ πύργω όπου Ο τε πατήρ και ή

μήτηρ μετά του πάππου και τή; Μελίττης

διήγον, Είώθει δε ό Φίλιππος εις την 15

άγοράν προ; τον Σωκράτη εις λόγους ίέναι.

'Ήιει μεν ούν εις άγοράν βουλόμενος

αυτώ ά παν τήσαξ διαλέγεσθαι, δ τε

κατιδόντεξ αυτόν πόρρωθεν ό 'Ιπποκράτη;

ό Άδείμαντος και αλλος φίλος τις, ονόματι'Αδείμαντος, 20

(του Άδειμάντου)
προσέδραμον, και όπισθεν λαβόμενοι του

ιματίου, «ω Φίλιππε,» έφασαν, «άρα

οίδα (Η άγνοέω) οίσθα συ τί ποτε γέγονεν έν τφ Πειραιεϊ;»

οϊσθα
οίδειν) Ό δε Φίλιππος «ουδέν πω οίδα- άλλα
ϊσμεν
ϊστε λέγετέ μοι, ει ύμεϊ; ϊστε.» 25
ϊσασιιν)
Ό δε Άδείμαντος άποκρινάμενοξ είπε­

φάρμακα : καιαχ φάρμακα, α «Οί Πελοποννήσιοι φάρμακα έσβεβλήκα­

θάνατον φέρει (ώσπερ ή έχιδνα
και αλλοι όφειξ τινέξ έχουσιν) σιν είτ; τα φρέατα.»

Ό δε 'Ιπποκράτης «Μη τούτο λέγε, ω

'Αδειμαντε ούπω γαρ ϊσμεν πότερον 30

άληθές έστιν. Δήλον δέ έστιν δτι νόσος

τις γέγονε τοϊ; έν τφ Πειραιεϊ ένοικοϋσι,

ουδέ σαφώξ ϊσασι πόθεν ήρξατο. Φο-

426
 Capitolo ΧΧΙΧ

βοϋνται δε νυν οί ίατροί μη και είς άστυ

35 καταβαί νη.»

Ό δε Φίλιππος «Άλλα τίς ή νόσοξ:

'" Αρα των ιατρών τις οίδε;»

Ό δε 'Αδείμαντοξ- «Ουδαμώξ: το

πρώτον γαρ τοιαύτην νόσον θεραπεύοντες

40 τυγχάνουσι: αυτοί δε μάλιστα άποθνήσ­

κουσιν δσω και μάλιστα προσέρχονται

τοϊ; νοσοϋσι ν. 'Ημείξ δε πεπειράκαμεν

πυθέσθαι τι εκ των εν Πειραιεϊ ενοικούν­

των, άλλ'ουδέν ήδεσαν. 'Ή ϊσω; ουδέν

45 είδέναι προσεποιούντο: ου γαρ βούλονται είδέναι < οίδα

κατα-σκεδάννϋμι = διαδίδωμι,
κατασκεδάννυσθαι την της νόσου φήμην, διασκεδάννϋμ ι
ή φήμη (της φήμ ης)
"Ηψατο δε ήδη πολλών ανθρώπων έκεϊ. = ή αγγελία
ηδη ηδεμεν
Πώτ; δε ουδέν περί τούτου ηδησθα; Έξ ηδησθα ηδετε
ηδει ηδεσαν
έωθινου γαρ πάντες εν άστει περί τούτου

50 του λοιμού εν Πειραιεϊ έγκατασκήψαντο; έγκατασκήπτω = εμπίπτω

διατελοϋσιν αλλήλοις διαλεγόμενοι.»

Ό δε Φίλιππος, «δμω; δέ,» έφη, «ουδέν

ηδη' κατέμεινα γαρ οικοι άναγιγνώσκων

δια πάσης της ήμέ ραξ και ουδενί

427
CapitoIo ΧΧΙΧ

διείλεγμαι < διαλέγομαι διείλεγμαι. ' Αλλά λέγετέ μοι, άντιβολώ, 55

οϊα έστι και πώ; γίγνεται αύτη ή νόσος,

και άφ'ών τις σκοπών, ει ποτε έπιπέσοι,

προ - ειδώξ, - ειδυϊα, - ειδός < οίδα μάλιστα αν έχοι, προειδώς τι, μη άγνοείν.»

Ό μεν ούν ]πποκράτης «Ταυ τα ούν

ϊσθι! ϊσθι- άπ'ουδεμιάξ προφάσεως, άλλ'έξαίφ- 60

"
ιστε.
,
νης ανθρώπου; ϋγιεϊ; δνταξ πρώτον μεν
ή θέρμη (της θέρμης) < θερμός
το ερύθημα (του έρυθήματοξ) < της κεφαλ ης θέρμαι ίσχϋραί και των
ερυθρός
ή φλόγωσις όφθαλμών ερυθήματα και φλόγωσις λαμ­
(της φλογώσεως) < φλόξ
ή φάρυγξ βάνει, και ή φάρυγξ και ή γλώττα ευθυ;
(της φάρυγγος)
ή γλώττα αίματώδεις γί γνονται, και το πνεύμα 65
(της γλώττης)
αίματώδηξ, - ες < άτοπον άφίησι: έπειτα δε εν ου πολλφ
αίμα
χρόνω καταβαίνει εις τα στήθη ό πόνος

μετά βηχόξ ίσχϋροϋ και όπότε εις την

καρδίαν καταβαίνει ή νόσοξ, λυγξ εμπίπ-

ή καρδία (της καρδίαξ)
τει σπασμόν ένδιδοϋσα ίσχϋρόν, τα δε 70

έντό; ούτω καίονται ώστε του; νοσούνταξ

ή σινδών (της σινδόνος) : μήτε λεπτά ιμάτια και σινδόνας άνέχεσ­

λεπτότατον Ιμάτιον
θαι μ ηδάλλο τι, άλλα γυμ νοι μένει ν

βούλονται' και ήδιστον αν εϊη αυτού; εις

ύδωρ ψϋχρόν σφάι; αυτού; ρϊψαι. Κατα- 75

ό βήξ, του βηχός la tosse ό σπασμός, του σπασμού

ή λϋγξ, της λυγγός ίι Sil1- 10 spasmo, la cοnνulsίο­
ghiozzo ne

428
 Capitolo ΧΧΙΧ

σκήπτει δε και εις αίδοϊα και εις ακρας

τας χεϊραξ και πόδας και πολλοί στερισ­ στερίσκω = στερέω

κόμενοι τούτων διαπεφεύγασιν, είσί δ'οϊ δια-φεύγω

και των όφθαλμών. Του; δε και λήθη ή λήθη (της λήθης) < λανθάνω,
επιλανθάνομαι
80 έλαβε, και ήγνόησαν σφάξ τε αυτου; και

του; έπιτηδείους.»

Ό δε Φίλιππος άκουσαξ, «ω της

συμφοράξ,» έφη, «Ευχώμεθα δε πάσι τοϊτ;

θεοϊξ άπαλλάξαι τούτον τον λοιμόν

85 άφ'ήμών ώς τάχιστα.»

'Αλλ'δσα τε πρό; ίεροϊ; ικέτευσαν 11

μαντείοις έχρήσαντο οί 'Αθηναίοι άνωφε­ άν-ωφελήξ, -ές : ουκ ώφέλιμοξ

λη ην' τελευτώντέξ τε αυτών άπέστησαν, τελευτώντεξ : τέλος δε

έκεϊνοι ...
υπό του κακού νϊκώμενοι. Ουδέν γαρ αυτών : των ιερών και
μαντείων
90 σώμα οϋτως ίσχϋρόν έφαί νετο ώστε

δύνασθαι την νόσον άποφευγειν, άλλά

πάσιν ένέπιπτεν. Και ό αυτό; Περικλή;

τούτω τφ λοιμώ άπέθανεν. Δεινότατον δε

παντο; ην του κακού 11 τε άθϋμ ία, όπότε

95 τις αϊσθοι το κάμ νων, και δτε έτεροι; κάμ νω = νοσέω

429
CapitoIo ΧΧΙΧ

έτερον θεραπεύων άνεπίμπλατο τη νόσω

και ώσπερ τα πρόβατα έθνησκον. Ει μεν

ούν μη έθέλοιεν, δεδιότες, άλλήλου;

προσιέναι, άπώλλυντο έρημοι, και οίκίαι

κενόω Η πληρόω « κενός) πολλαί έκενώθησαν απορία των θεραπευ - 100

σόντων· ει δε προσίοιεν, διεφθείροντο, και

μάλιστα οί άριστοι αισχύνη γαρ ουκ

έφείδοντο σφών αυτών είσιόντεξ παρά

του; φίλους.

Έπίεσε δ'αύτουξ μάλλον, πρόι; τφ 105

υπάρχοντι πόνω, και ή μετάστασις των

αυτουργών εκ των αγρών εις το άστυ:

οικιών γαρ ουχ υπαρχουσών, άλλ'έν

πνιγηρός, -ά, -όν : ος ουκ έCJ, καλύβαις πνιγηραϊξ ώρα έτου; διαιτω­
πνεϊν
ό φθόρος (του φθόρου) < μένων, ό φθόρος έγίγνετο ουδενί κόσμφ, 110
δια-φθείρω
άλλα και νεκροί έπάλλήλου; άποθνήσ­

καλινδέομαι = περιβαίνω, κοντες έκειντο και εν ταίς όδοϊ; έκαλιν­

άλάομαι, περιφοιτάω
δούντο και περί τας κρήναξ άπάσατ;

ψιθνής, ψιeνητoς : σχεδόν θνητός ήμιθνήτεξ του ϋδατος έπιθϋμία, Οί δε

όλιγωρέω = καταφρονέω άνθρωποι άποροϋντεξ ώλιγώρουν πάντα, 115

ίερά τε και δσια όμοίως. Νόμοι τε πάντες

430
 Capitolo ΧΧΙΧ

συνεταράχθησαν οίς έχρώντο πρότερον

περί τας ταφάξ, έθαπτον δε ώς έκαστοξ

έδύνατο, Και πολλοί, δια το πολλου; ήδη

120 προτεθνάναι σφίσιν, και ουκ έχοντεξ τα προ-θνήσκω

επιτήδεια εις ταφήν, έπί πυράξ άλλοτρίαξ το έπιτήδειον = το άναγκαϊον

άλλότριοξ, -α, -ον « αλλος)
έφθασαν του; νήσαντας έπιθέντεξ τον = των άλλων, του άλλου

εαυτών νεκρόν, και τας πυρά; έκαιον: οί

δε καιομένου αλλου άνωθεν έπιβαλόντεξ

125 τον νεκρόν ον φέροιεν άπήσαν.

Θεων"δε φόβος η ανθρώπων νόμος

ούδείξ άπεϊργε: έκρϊνον γαρ δμοιον είναι άπ-είργω

και σέβειν και μή, όρώντεξ πάντας όμοίως σέβω = εύσεβής είμι

άπόλλυσθαι.

130 Τοιούτφ μεν πάθει οί 'Αθηναίοι περιπε­

σόντες έπιέζσντο, ανθρώπων τ'ένδον

θνησκόντων και γης έξω δηουμένης.

431
Capitolo ΧΧΙΧ

Ιυ questo οερίιοίο e nel prossimo leggerete

ancόra degli squarci della Guerrα del
Peloponneso di Tucidide.
Qualcuno ha spiritosamente definito la guer-
ra tra Atene e Sparta come ιιιι conf1itto tra υπ

elefante e una balena: gli ateniesi υου erano ίιι

grado d' affrontare ίη campo aperto l' armata di

t,.eaa degli spartani e dei Ιοτο alleati, e questi ηοιι
si potevan permettere di sfidar la grande Ποιιε

d'Atene.
Ι capitoli 29 e 30 contengono la naaazione
tucididea delle due vittorie conseguite dall' am-
miraglio ateniese F οrmίόne, su forze nemiche
preponderanti, nell'estate de1429. Le vittorie di
Formione furon decisive per gli sviluppi futuri
della gueaa: ί peloponnesiaci doνettero ricono-

scere la ειιρσίοτίτέ degli ateniesi sui mari, ιιοη

εοίο οίοό nel mar Egeo ma anche nel golfo di

Corinto (Κρϊσαϊοξ κόλπος), e per tutto ίΙ resto
della gueaa archidamea, ossia fino alla tregua
del 421, υοα osaron mai ρίυ sfidare la flotta
d'Atene.

432
 Capitolo ΧΧΙΧ

Ό Φορμίων φυλακήν είχεν

ώστε μήτ'έκπλεϊν έκ
Κορίνθου και του Κρϊσαίου
κόλπου μ ηδένα μ ήτ'έσπλεϊν.

ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ

ΘΑΛΑΣΣΗΣ ΚΡΑΤΟΣ (α)

του δε έπιγιγνομένου χειμώνοι; ,Αθη­

ναϊοι ναϋ; έστειλαν εϊκοσι μεν περί Πε-

135 λοπόννησον και Φορμίωνα στρατηγόν, ας ό Φορμίων (του Φορμίωνος)

όρμώμενος εκ Ναυπάκτου φυλακην είχεν ή Ναυπάκτοτ; (της Ναυπάκτου)

: πόλις τις παρά τΏ Κορί νθω
ώστε μήτ'έκπλεϊν εκ Κορίνθου και του εκ-πλέω

Κρϊσαίου κόλπου μηδένα μήτ'έσπλεϊν, Κρισαϊοξ, - α, - ον : της Κρίσης

ό κόλποι; (του κόλπου)

1. Λευκάς
2. Χαλκίξ
3. Μολυκρειον
4. Ναυπακτοτ;
5. Κρίσα
6. Δελφοί
7. Κυλλήνη
8. Δύμη
9. Πάτραι
10. 'Ρίον
11. Πάνορμος
12. Κρισαϊοτ; κόλποι;
13. Κόρινθος

433
Capitolo ΧΧΙΧ

Ν ell' estate del 429 una tlotta corinzia di

quarantasette navi ιειιτό di forzare ίΙ blocco ίυιρόετο
da Formione e di portar rinforzi agli alleati di
Corinto, che stavan combattendo nell' Αοετυέτιίε
(una regione della Grecia nordoccidentale).

Οί δε Κορίνθιοι και οί άλλοι ξυμμαχοι

ήναγκάσθησαν περί τας αύται; ημέρα; 140

ναυμαχήσαι πρότ; Φορμ ίωνα και τας

φρουρέω : φυλάττω, φύλαξ είμί εϊκοσι ναϋ; των Άθηναίων αϊ έφρουρουν

παρα-πλέω εν Ναυπάκτφ, Ό γαρ Φορμίων παραπλέ­

τηρέω : φρουρέω, επιμένω οντας αύτουξ έξω του κόλπου έτήρει,

φυλάττων
έπιθέσθαι = έμβαλεϊν, βουλόμενος εν τη ευρυχωρία έπιθέσθαι. 145
είσβαλεϊν

Οί δε Κορίνθιοι και οί ξύμμαχοι έπλεον

στρατιωτικόξ, - ή, - όν < μεν ουχ α/ς έπί ναυμαχία άλλα στρατιω­

στρατιώτης
στρατιωτι κώτερον τικώτερον παρεσκευασμένοι ες την 'Ακαρ­
παρασκευασμένοι : ώς είς
μάχην κατά γην νανίαν, και ουκ οίόμενοι τουξ ' Αθηναίους
ή 'Ακαρνανία
(της 'Ακαρνανίαξ) αν τολμ ήσαι ναυμαχίαν ποι ήσασθαι· 150

σφών = αυτών παρά γην σφών μέντοι κομιζόμενοι του;

άντι - παρα - πλέω Άθηναίους άντιπαραπλέοντα; έώρων καί,

αί Πάτραι (των Πατρών)
ή 'ΑχαΙα (της 'ΑχαΙας) έπεί εκ Πατρων της 'Αχα'ιας πρόι; την

ή ευρυχωρία, τή; ευρυ­

χωρίαξ ίlluogo αperto;
ίl mαre αperto, Ι 'αlto
mαre

434
 CapitoIo ΧΧΙΧ

άντιπέραξ ήπειρον διέβαλλον, είδον του; άντιπέράξ : εναντίον ων

155 Άθηναίους άπό Χαλκίδοξ προσπλέοντας ή Χαλκίξ (της Χαλκίδοξ)

σφίσι V" ούτω δη αναγκάζονται ναυμαχεϊν σφίσιν = αυτοϊξ

κατά μέσον τον πορθμόν. ό πορθμός (του πορθμού)

= ό πόροξ, τα στενά

Και οί μεν Πελοποννήσιοι έτάξαντο

κυκλον των νεών ώς μέγιστον οίοι τ'ήσαν,

160 τι1ς πρώραι; μεν έξω, έσω δε τι1ς πρύμνας, ή πρύμνη

(της πρύμνης)
και τα λεπτά πλοία a ξυνέπλει έντόι; λεπτός, -ή, -όν ~---
= μ ϊκρόξ, κοϋφο;
ποιούνται. Οί δε 'Αθηναίοι κατά μίαν ποιούνται = τιθέασι ν
κατά μίαν ναϋν
ναυν τεταγμένοι περιέπλεον αυτους : έφεξήξ, αλλη ναϋ; μετά
αλλην
κύκλω και ξυνήγον ες όλίγον, εν χρώ αίει συνήγον είτ; ολίγον τόπον
(περιβάλλοντες αϋτοϋ; ταϊι;
165 παραπλέοντεξ προείρητο δ'αυτοϊξ υπό ναυσίν)
έν χρφ = παρά, έγγύς
Φορμίωνος μη έπιχειρεϊν πριν αν αυτό; προ - λέγω = κελεύω

σημήνη, 'Ήλπιζε γαρ αυτών ου μενεϊν την

τάξιν άλλά τι1ς ναϋι; ξυμπεσεϊσθαι προ; ή τάξις (της τάξεως) < τάττω
μενεϊν την τάξιν: μενεϊν έν
αλλήλω; και τα πλοία ταραχην παρέξειν' τάξει, σώσειν την τάξιν

170 ει τ'έκπνεύσειεν εκ του κόλπου το πνεϋ­ εκ-πνέω

μα, δπερ είώθει γίγνεσθαι έπί την έω,

ουδένα χρόνον ησυχάσειν αύτοϋξ.

- da Tucidide (Π. 69, 83.2-84.2)

ή εως (την Em, της έω, τη έω)

εϊωθα (perf. con valore di

pres.) son so/ito

435
Capitolo ΧΧΙΧ

Οί 'Αθηναίοι τροπαϊον
στήσαντες έπι τώ 'Ρίφ
ανεχώρησαν ες Ναυπακτον.

το τροπαϊον (του τροπαίου) ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ

ΘΑΛΑΣΣΗΣ ΚΡΑΤΟΣ (β)

κατ-έρχομαι <Ως δε τό τε πνεύμα κατήει και αί νήεξ,

εν όλίγφ ήδη ούσαι, υπό του τ'άνέμου

και των πλοίων άμα έταράσσοντο, και 175

ναϋ; τε νηϊ προσέπιπτε, οί δε ναϋται βοή

ή λοιδορία (της λοιδορίαξ) : τε χρώμενοι και λοιδορία ουδέν ήκουον

οί κακοί λόγοι, τα κακά έπη
των παραγγελλομένων, τότε δη σημαίνει

ό Φορμίων· και οί 'Αθηναίοι προσπεσόντες

στρατηγίξ, - ίδος : πρώτον μεν καταδύουσι των στρατηγίδων 180

του στρατηγού
n: είς δντι να τόπον νεών μίαν, έπειτα δε και τας αλλας 11
χωρήσειαν διέφθειρον, και κατέστησαν

αυτου; ες φόβον, ώστε φεύγουσι ν ες

436
 Capitolo ΧΧΙΧ

Πάτράξ και Δϋμην της Άχα"iας. Οί δε ή Δ11μη (της Δ11μης)

185 ' Αθηναίοι διώξαντες και ναϋι; δώδεκα

λαβόντες τούς τε άνδραξ εξ αυτών του;

πλείστους άνελόμενοι, ες Μολ υκρειον το Μολύιφειον

(του Μολυκρείου)
άπέπλεον, και τροπαϊον στήσαντες έπί

τφ 'Ρίφ ανεχώρησαν ες Ναύπακτον, το 'Ρίον (του 'Ρίου)

190 Παρέπλευσαν δε και οί Πελοποννήσιοι

ευθυ; ταϊ; περιλοίποις των νεών εκ τή; περίλοιπος, - ον = λοιπός

Δύμη; και Πατρών ες Κυλλήνην. Και από ή Κυλλήνη (της Κυλλήνηξ)

Λευκάδος Κνήμόξ τε και αί εκείνων νήε; ή Λευκάξ (της Λευκάδοξ)

ό Κνήμοι; (του Κνήμου)
άφικνοϋνται ες την Κυλλήνην. Πέμπουσι : στρατηγός τις των
Λακεδαιμονίων
195 δε και οί Λακεδαιμόνιοι τώ Κνήμω

ξυμβούλους έπί τας ναϋτ; κελεύοντες ό σύμβουλος (του συμβούλου)

< συμβουλεύω
αλλην ναυμαχίαν βελτίονα παρασκευά­

ζεσθαι και μη υπ'όλίγων νεών εϊργεσθαι εϊργω (τινά τινος)

= άπαλλάττω, άμ ύνω
της θαλάσσης. Ου γαρ ώοντο σφών το

200 ναυτικόν λείπεσθαι, άλλά γεγενήσθαί λείπομαι: ήττων ειμί

ή μαλακία (της μαλακίαξ)
τινα μαλακίαν: όργή ούν άπέστελλον Η ρώμη
γεγενήσθαί τι να μαλακ ιάν των
τουξ ξυμβούλους. Οί δε μετά του Κ νήμου στρατηyω~ι

άφικόμενοι αλλας τε ναϋ; μετεπέμψαντο,

437
Capitolo ΧΧΙΧ

παρα -καλέω του; ξυμμάχους παρακαλοϋντεξ βοηθεϊν,

προϋπάρχω = είμι, πάρειμι και τας προϋπαρχούσας ναϋ; έξηρτύοντο 205

ώς έπι μάχην,

Πέμπει δε και ό Φορμίων ες τας

Άθήνας αγγέλους τήν τε παρασκευην

~υτων αγγελουντας και περι της

ναυμαχία; ην ένίκησαν φράσοντας, και 210

κελευων αύτουξ έαυτώ ναϋ; ώς πλείστα;

ταχέως άποστε ϊλαι, ώς καθημέραν

έλ πίδοτ; οϋσης ναυμαχήσει ν. Οί δε

'Αθηναίοι πέμπουσιν εϊκοσι ναύ; αυτώ,

τφ δε κομίζοντι αυτά; προσεπέστειλαν 215

ες κρήτην πρωτον αφικέσθαι, ϊνα ξυμ­

μάχοις τισιν έκεϊ βοηθοίη.

- da Tucidide (π. 84.3-85.5)

438
Enchiridion CapitoIo ΧΧΙΧ

Enchiridion

«~Aρα οίσθα συ τί ποτε γέγονεν εν τφ

Πειραιεϊ;» chiede agitato Ιρρόοτετο a ΡίΙίρρο.
«ουδέν πω οίδα,» risponde Ιυί; «άλλα λέγετε μοι,
εί υμεις {στε.» Ε scoppiata una misteriosa epide-
mia al Ρίτέο: «άλλα τίς ή νόσοξ;» chiede ΡίΙίρρο;
«άρα των Ιατρών τις οίδε,» Ma nessuno sa nulla.
Neppure ΡίΙίρρο sapeva, .ifδει; ora ροτό egli vuol
conoscere ί segni della malattia, per potersene guar-
dare nel caso che scoppi, sapendone ίη anticipo,
προ - ειδώς, ί sintomi.
Queste che abbiamo messo ίη evidenza, e altre
che avete trovato nel οερίιοίο, son voci del perfetto
οίδα, «εο», che avete gia avuto occasione d'jncon-
trare fin dal οερίτοίο 17, e ch'e comparso anche nel-
la tabella dei perfetti con significato di presenti di ρ. 407.

Il perfetto οίδα, d'uso molto frequente, deriva da Il perfetto terzo οίδα, «εο»
un tema verbale altemante * Fειδ -/* Fοιδ-/* Fιδ-,
«vedere», divenuto ροί, per la regolare caduta del F
iniziale di parola, είδ-γοίδ-γίδ- (come sapete, ίΙ F,
digαmma ο vau, un'antica consonante ροί scompar-
sa ίη attico, ma conservata ίη qualche altro dialetto,
sonava come l'u- di uomo). Dal grado zero deriva,
oltre al latino videre, l' aoristo ε ίδον, «vidi»
« *ε- .α/-ον: dunque, infinito ίδεϊν, participio ίδών,
ecc.), ίl cui presente e όράω, «νεσο» (V classe); dal
grado forte deriva appunto οίδα « *EQIδα) , perfet- οίδα = «(Ιιο visto, quindi) εο»
to con senso di presente: «ίο so (perche ho visto ')»,
οίδα υου solo e privo, come ί perfetti secondi
(per esempio γέγραφα), del suffisso - κ -, ma τιοη ha
neanche ίl raddoppiamento: si dice ch' e un perfetto
terzo. Come potete vedere, nella sua flessione com-
paiono tutt'e tre ί gradi apofonici del tema: ίΙ grado
forte οίδ - nell 'jndicativo singolare, quello normale
ειδ - nel congiuntivo, nell 'ottativo, nell 'infinito e nel
participio, ίΙ grado zero ίδ - nell 'jndicativo plurale e
nell'imperativo.
Osservate anche: a) che ίΙ congiuntivo e contrat-
to (εiδill, da *ειδ-ή-ω, con un ampliamento ίη -η-

439
CapitoIo ΧΧΙΧ Enchiridion

Perfetto del tema), c, per questo motivo, scmpre perispomeno;

Indicatίvo (temi: sing. οίδ-, plur. ίδ-)
οίδ - α, «SO) b) che, nell 'ottativo, ίΙ tema ricevc un ampliamento
οίσθα « *οίδ-θα) -ε- (είδ-ε-): είδ-ε-τη-ν; c) che, come si vede dal1e
οίδ-εϊν)
ϊσμεν « ϊδ-μεν)
forme aggiunte tra parentcsi ίτι margine, ί! -δ- fina-
ϊστε « *ϊδ-τε) le del tema, incontrandosi colle consonanti iniziali
ϊσασιϊν)
d'alcune desinenze, s'assibila, οίοό diventa σ: -δ- +
Congiuntivo dentale -τ- ο -θ- > -στ- (ίστε), -σθ- (οίσθα, ϊσθι);
είδώ « *ειδή-ω) e ugualmente, -δ- + -μ- > -σμ- (ϊσμεν); c, ροίοίιό
ειδης
ειδΉ Ισμεν e Ιστε han tutt'e due un σ davanti alle
είδώμεν desinenzc, per analogia d' essi anche la ΠΙ plurale e
είδήτε
είδώσιϊν)
ι~ασι, ηΟΩ η~ - ασι come ci aspetteremmo; d) che
la Π singolare dell 'jndicativo prescnta la rara desi-
Ottativo (tema: είδ-ε-)
είδε-ίη-ν
nenza -θα (ιιοτι -ας come ίη λέλυKgς, γέγραφgς),
είδε-ίη-ς e nell 'imperativo ϊσθι si vede la stessa desinenza
είδε-ίη
είδε-ι-μεν
dell'aoristo passivo Π (γράφηθι); attenzionc poi a
είδε-ι-τε ηΟΩ confondere ϊσθι, «εερρί!», coll'identico impe-
ειδε-ι-εν
rativo dΈιμι, «είί!»
Imperativo (tema: ίδ-) Nel piucchepperfetto (che ha naturallllcnte signi-
ϊσθι « *ϊδ - fu) ficato d' illlperfetto, «sapevo»), tutte le persone ρτίο­
ϊστε « *ϊδ-τε)
cipiano per ηδ -, e a quest' iniziale s' attaccano le
Infίnito (tema: είδ-) terlllinazioni del piucchepperfetto che conoscete,
είδ-έναι
salvo per la ΙΙ singolare che esce ίn - ησθα: - η, - ησθα,
Participio (tema: είδ-) -ει, -εμεν, -ετε, -εσαν. (La spiegazione storica di
είδώξ, είδυϊα, είδός
(gen. είδ-ότ-οξ, είδυίαξ, είδ-ότ-οξ)
questc voci νί riuscira chiara se osserverete, ncgli spec-
chietti, le annotazioni tra parentesi: osservate che l' au-
Piucchepperfetto mento, sillabico perche ίΙ tema οοηιίυοίε ίη realta per
ηδη, «εερονο» « *η- Fήδ-η) consonante, e η -, e ricordate che ί 1 - F- intervocalico
ηδησθα
η δε ι ίn greco cade: cosi, ίΙ genitivo di βους e βοός da
ηδεμεν « *η- Fιδ - εμ ε ν) *βΟΕ-ός, ch'e facile confrontare col latino bor.-is.)
ηδετε
ηδεσαν Ma, oltrc a queste, sono ίη uso anche altre voci.
Dal tellla di grado nOf1llale είδ - deriva anche un
futuro medio, εισομαι, «sapro», che si coniuga re-
golarmente (cioe come λ'όσομαι).

Le proposizioni consecutive: Le proposizioni consecιιtive sono introdotte dal-

ωστε coll'jndicativo ο col1'jnfinito
la congiunzione ωστε. Il vcrbo puG essere un indi-
cativo (e la negazione e allora ου) ο un ίη{ίnίtο (e la
negazione e μή). Avete gia trovato esempi di tutt'e
due ί costrutti; eccone ora due: Οί στρατηγοι οϋτως
έφοβουντο ωστε αποφυγείν εβούλοντο = Ι gene-
rali avcvan tanta paura che volevano scappare (nota-

440
Enchiridion Capitolo ΧΧΙΧ

te, nella reggente, l' avverbio οϋτως, ch' e l' antece-

dente di ώστε); e Ό Ξέρξης τουτ; ναυάρχους
έκέλε υσε φυλάττειν τα στενά ωστε μηκέτι
εξειναι του; "Ελλησιν άποπλεϋσαι = Serse ordi-
υό agli ammiragli di custodir gli stretti in mal1iera
tale che ί greci ηΟI1 potessero ρίυ uscirne.
Notate ροτό che le due costruzioni ηοιι si posso-
ιιο usare indifferentemente, ροτοίιέ c' e tra esse una
chiara diversita di significato: infatti, ώστε coll 'ίτι­ ώστε + ind.: dato di (atto οbίettίνο
dicativo presenta la conseguenza comc ιαι dato di ώστε + inf.: consegIienza Ρα')sίbί!e,
ο να!ΟΙ'e cοnsecιιtίνο-.finα!e
fatto obiettivo, mentre coll 'infinito la si presenta
come possibile, oppure si da alla frase ιιιι valore misto
tra consecutivo e finale (ossia si viene a dire che la
conseguenza era anche un' intenziOl1e di qualcuno).
Rileggete ί due esempi che abbiamo appena visto, c
considerate ροί anchc questi: Οϋτως βραδέως
έπορεύοντο ωστε ουκ εφυrοv του; διώκονται; =
Marciavano cosi lentamente che ηΟI1 poterono s/iιg­
gire ai Ιοτο inseguitori; Οϋτως άνδρεϊό; έστιν ωστε
μφεν φοβεισθαι = Ε cosi coraggioso che non ha
(non avrebbe)paura di nulla; Φυλακήν ειχεν ωστεμ ήrε
εκπλειν μfrcε εσπλεΖν μηδένα = Fece la guardia ίl1
maniera tale che nessuno potesse ηε! entrare ηε! uscire.
Notate l'ultimo esempio: come abbiamo osser-
vato ρίυ d'una volta, ίΙ soggetto dell 'jnfinito si met-
te ίη accusativo (μηδένα), tranne se e 10 stcsso del
verbo reggente; ίυ questo caso esso e ίη nominativo,
ma s'esprime solo quand'e enfatico (αύτόξ: per
esempio: Οϋτως ίσχϋρόξ έστιν ώστε του; άγώναι;
νικάν αυτός = Ε cosi forte che vincerebbe lui le
gare), altrimenti, come nel penultimo esempio, si
sottintende.

Notate ίΙ pronome di terza persona singolare ε, Altre forme pronominali:

ε (ου, οΊ) e σφείς
ου, οι (ίΙ nominativo ηοη esiste), che somiglia, come
vedete, a έμέ, έμου, έμοί e a σέ, σου, σοί: esso com-
pare, come primo elemento componente, nel prono-
me rif1essivo έ-αυτόν, «se stesso».
Ν ella prosa attica la piU comune di queste forme ε, ου, οι = έαυτόν, έαυτσυ,
έαυτφ (ι'ijΙessίνί iIldiI'etti)
e ίΙ dativo οι, e ίl nostro pronome e usato, accanto al
normale rif1essivo έαυτόν, ίη proposizioni subordi-

441
Capitolo ΧΧΙΧ Enchiridion

nate, nelle quali si riferisce al soggetto della reggen-

te (si suol dire ch'e un rifle8sivo indiretto): per esem-
ρίο, Ό δοϋλοξ ήλπιζε τον δεσπότην ol(ma anche
έαυτφ) μη όργιεϊσθαι = Lo schiavo sperava che ίΙ
padrone τιοη si sarebbe aπabbίatο con lui; e invece,
Ό Κροίσο; έρωτά δια τί ό θεό; έαυτόνπροϋδωκεν
= Creso domanda perche ίΙ dio Ι 'ha tradito (ε, come
ου, e raro ίη attico). Come rίjle88ivo diretto, οίοέ
riferito al soggetto della frase ίτι cui si trova, l' attico
usa solo εαυτόν (nelle sue diverse forme).
Abbiamo visto, a proposito dello ίοιιίοο d 'Erodoto
(ρ. 346), che in dialetti diversi dall'attico queste forme
possono esser enclitiche (έ, ου, οί), e, quanto al si-
gnificato, possono anche esser riflessive dirette ο υου
rif1essive: per esempio, των αλλων ουδέν ήρεσκέ
σί == Delle altre cose, ηοιι gliene piaceva nessuna.
σφεϊξ, σφάξ, σφών, σφίσιιν) = Ν el plurale, ίΙ pronome rif1essivo di ΠΙ persona e
έαυτοί, έαυτούς, εαυτών, έαυτοϊ;
σφεϊξ, σφάξ, σφών, σφίσι(ν), e, di nuovo, la forma
(riflessivi diretti e indiretti)
ρίυ comune ίτι attico eίΙ dativo σφίσιιν); tuttavia, ίΙ
plurale eusato anche come rif1essivo diretto, come
potete notare ίη quest' esempio di Tucidide: ωι
Κορίνθιοι,) .παρα γην σφων κομιζόμενοι, του;
Άθηναίους έώρων, και [...] είδον του; Άθηναίους
προσπλέοντας σφίσι ν = [Ι corinzi,] portandosi 01-
tre la loro (propria) teπa (αΖΖα lettera, la teπa di loro
[stessίj: σφών, rif1essivo diretto), videro gli ateniesi;
e [...] videro gli ateniesi che s' accostavano α loro
(= ί corinzi stessi: σφίσιν, rif1essivo indiretto).
σφέτερος, - <:Χ, - ον = εαυτών Notate infine ίΙ possessivo di ΠΙ plurale σφέτερος,
-α, -ον, «Ιοτο», che ha ugualmente senso rif1essivo:
per esempio, Ένόμιζε τ ο υτ; Άχαρνέας ου
περιόψεσθαι τα σφέτερα διαφθειρόμενα = Cre-
deva che gli acamesi τιου avrebbero tollerato la di-
struzione delle loro ρτορτίοιέ (che le Ιοτο proprieta
venissero distrutte).

ΙΌttatίvο poteηziale Considerate questa frase: ουκ αν βοηθοίην σοι

= Νοη t' aiuterei (ηοη ti potrei aiutare). Come vede-
αν + ottativo
te, ίΙ greco usa, ίη proposizioni indipendenti,
αν βοηθοίην l' ottativo con αν per esprimere una possibίlitα
(ottativo potenziale), a volte ίη dipendenza da una

442
Enchiridion CapitoIo ΧΧΙΧ

condizione, espressa ο sottintesa; osservate anche che

la negazione e ου (mentre coll' ottativo propriamen-
te detto era μή). ΑΙΙ' ottativo potenziale οοπίεροτκίε
spesso nella nostra lingua un condizionale; υοτι di
rado, esso si rende bene col condizionale di potere:
'Ίσως αν ήμϊν βοηθοίης = Forse ci potresti aiutare.
L' ottativo potenziale, come ίΙ condizionale ΙΌttαtίvο di modestia
italiano, e ροί usato, a volte, per esprimere, ίτι modo βουλοίμην αν
attenuato e modesto, un desiderio, una richiesta
cortese, un invito: per esempio, Βουλοίμην αν τον
ίατρόν ίδεϊν = Vorrei vedere ίΙ dottore, ο Χωροίης
αν εϊσω: = Vοπestί entrare? = Prego, entra! (Notate
che Ι' αν spesso si pospone all' ottativo.)

Gia nel Ι volume, e ροί nel capitolo 19, avete ίη­ Ι sostantivi e gli aggettivi ίn -ως
contrato ίΙ sostantivo ό λαγώς, «Ιε lepre», che ha della rr declinazione
(1a cosiddetta declinazione αttίcα)
una declinazione piuttosto particolare; ci sono ροί
anche alcuni altri sostantivi, maschili e femminili,
che appartengono alla ΙΙ declinazione ma escono
ροτό, nel nominativo, ίτι -mς (spesso ίτι -εως) con
un omega: per esempio, ό λεώς, «ί! ροροlο», ό νεώς,
«ίί tempio» (ρίι; comune, ίτι attico, che ναός). Ε ρο­
chi aggettivi, anch' essi della ΙΙ declinazione, escono
ugualmente ίη -ως (maschile e femminile), -ων (neu-
tro): fin dal Ι volume conoscete infatti ϊλεως, ϊλεων,
«ρτορίείο, benigno».
Praticamente, la declinazione di questi sostantivi Singolare Plurale
mostra un ω ίη tutte le forme, con ίη piU uno iota Non,. ό λαγώς οί λαγώ
Voc. ω λαγώς ω λαγώ
sottoscritto dove uno iota (sottoscritto ο τιο) compa- Acc. τον λαγών του; λαγώς
re nella declinazione d'un normale sostantivo di ΙΙ Gen. του λαγώ των λαγών
Dat. τφ λαγώ τοϋ; λαγώ;
come άγρό;: nel dativo singolare, nel nominativo-voca-
ιίνο e nel dativo plurali; ίΙ vocativo euguale al no- Sing.
Μ. ef. Neutro
minativo; Ι' accento e sempre acuto. Nom. ϊλεως Υλεων
Si flette nello stesso modo anche ή εως, «Ι' auro- Voc. ϊλεως ϊλεων
Acc. ϊλεων ϊλεων
ra», che avete trovato ίη questo capitolo, ma Gen. Υλεω
l'accusativo e Em (senza -ν). Dat. ϊλεφ

Per gli aggettivi, valgono le stesse osservazioni; Plur.

ί tre casi retti del neutro plurale escono ίη -α (ϊλεg). Μ. ef. Neutro
Nom. Υλεω ϊλεα
Notate che quasi tutta la flessione di ϊλεmς, come
Voc. Υλεω Υλεα
quella d'altri sostantivi e aggettivi di questo gruppo, Acc. Υλεω ς Υλεα
Gen. Υλεων
viola le leggi dell 'accentazione.
Dat. ϊλεφς

443
 CapitoIo ΧΧΙΧ Ι verbi greci

Ι νerbi greci

Un altro verbo della V cla$se (politeInatico):

tetni verbali: όρα-, όπ-, εiδ-Ιοiδ-/iδ-, «vedere»: όράω, imperI έώρων; όψομαι;
είδον (ίδ-: ίηΙ ίδείν); έώρακα ο έόρακα, inoltre οίδα (<<so»;piucchepperI
tίδη, «sapevo»,.lilt. εϊσομαι, «εερτό»); έώραμαι; ώφθην

Verbi col raddoppiamento totale nel perfetto:

,
ακούω, άκουσομαι, ήκουσα, άκήκοα, ήκουσθην, «sento, odo; ascolto»
(+ gen. della persona, acc. della cosa)
ελαύνω (έλα-), έλώ (fut. contratto, da έλgω, coniugato ρετοίό come τιμάω),
ηλασα, έλήλακα, έλήλαμαι, ήλάθην, «spingo; marcio, avanzo»
temi verbali: έσθι -, έδ-, φαγ -: εσθίω, έδομαι, έφαγον, έδήδοκα, «mangio»

11 greco nell'italiano

Movendo da parole greche che conoscete, dite ίl signίjicato dei seguenti ter-
mini:
1) teologia
2) Bibbia
3) domma (ο dogma)
4) ortodossia
5) eresia.

Si puo dire dogma e domma (e cO$i dogmatico e dommatico, ecc.): lα prima

forma econforme all 'etimo greco, ma, essendo di pl~onunzia piuttosto dura, ha
subito un 'assimίlazione per ragioni d'eufonia. Sapreste tl'ovare altri esempi
d'una simίle semplίjicazioneeufonica dei grecismi?
Qual e ίl contrario d 'ortodossia? Qual e ίl primo elemento di questo contra-
rio? Sapete trovare altri esempi di parole composte con questo primo elemen-
to?
Che cos'e dunque, stando all 'etimologia della parola, un 'eresia? Come si chia-
ma ίl capo d 'una setta eretica? Con quale secondo elemento e c01nposta que-
sta parola?
Ια pαrola Chiesa deriva dα ecclesia, grecismo dellαtino cristiαno (confrontα­
te infatti ecclesiastico ed ecclesiale): che signίfica dunque, propriamente, Chie-
sa?

444
Esercizi Capitolo ΧΧΙΧ

Esercizio 29a
Leggete α voce alta e traducete:
1. -τ- ΑρΌίσθα οπόθεν έλ ηλ ύθασι ν οί ξένοι;
2. Ουδευ; ηδει δποι έπλευσαν οί έμποροι.
3. ουδέποτε έώρακα τοσούτον θόρυβον: άρ'ϊστε τί γέγονεν:
4. Ό αυτουργόξ, ουκ είδώξ τί βούλεται ό ξένος, ήπόρει τί δει ποι ήσαι.
5. Ούτοι ούτ'ϊσασι πότε γενήσεται ή εκκλησία ούτε βούλονται είδέναι.
6. ';'Ω κάκιστε, ευ ϊσθι κακά πεισόμενος, ούτω κακά πράξαξ.
7. Οί πολϊται ουκ ήδεσαν τον ρήτορα ψευδή ειπόντα.
8. Οί άγγελοι άπήλθον πρι ν είδέναι πότερον ήμεϊ; του; λόγους δεξόμεθα
Τι ου.
9. Μείνατε εως αν είδήτε τί βουλόμεθα.
10. Αί γυναϊκεξ, είδυϊαι του; άνδρα; ες κίνδϋνον καταστάνταξ, μάλα
έφοβοϋντο.

Esercizio 29b
Trαducete in gl'eco:
1. Sappi bene che ίΙ re e sdegnato (usαte Lln pαrticipio).
2. Sai doνe sono andati ί ragazzi?
3. Voglio sapere perche facesti questo.
4. Sapendo bene che cos'era successo, la donna disse la νετίιέ a suo marito.
5. Νου sapendo quando sarebbe arrivata la naνe, aspettarono tutto ίΙ giomo
nel porto.
6. Quando sapremo chi fece questo, νe 10 diremo subito.
7. Il ροροlο sapeνa che l' oratore υοα diceνa ίΙ νero.
8. Il νecchio se n' andQ prima di sentir tutto quel che sappiamo.
9. Sapremo presto ρετοίιό ηοτι restό.
1Ο. Ι genitori del ragazzo sapeνano ch' egli υου diceνa la νοτίιέ.

Esercizio 29c
Trαducete:
1.Τοσαϋται νήει; ήσαν τοϊτ; Κορι νθίοις ώστε ουκ ώοντο τουξ Άθηναίους
ναυμαχία ν ποιήσεσθαι.
2. Ό Φορμίων οϋτως έθάρρει ώστε τοϊξ Κορινθίοις προσβαλεϊν καίπερ
τοσαύται; ναϋ; έχουσιν.
3. Ό άνεμοι; τοσούτο; ην ώστε αί νήετ; συνέπεσαν πρόξ αλλήλάξ.
4. Abbiamo aspettato (Ι: considerαndo ίl vαlore αspettuαle di questo verbo,
e
quαl ίl tempo ρίιΑ αppropriαto qui?) ίΙ babbo nella piazza del mercato
per tanto tempo che ora siamo molto stanchi.
5. Son disposto a far qualunque cosa (= tutte le cose) per (= cosi da) tornare
a casa.

445
 CapitoIo ΧΧΙΧ Esercizi

6. Ecco, ίl babbo finalmente s'avvicina, cosi ιιοί possiamo andare alla svelta
a casa.
7. Tomati a casa, ί ragazzi eran cosi stanchi che si misero a dormire (= dor-
mirono).

Esercizio 29d
Leggete α voce αltα e trαducete:
Ι. Οί δούλοι έφοβοϋντο μη ό δεσπότης σφίσιν όργίζηται.
2. Ουκ ηδεσαν οί Κορί νθιοι του; Άθηναίους έαυτουι; (σφάξ) Ιδόντας.
3. Ή γυνή ήλπιζε τον άνδρα οί βοηθήσειν.
4. Οί πρέσβεις είπον ώς ~πεμψεν έαυτουξ (σφάξ) ό βασιλεύς.
5. Οί 'Αθηναίοι ώργίζοντο όρώντεξ τα σφέτερα διαφθειρόμενα.

Esercizio 2ge
Leggete α voce αltα e trαducete:
Ι. Ουκ αν βουλοίμην το παιδίον βλάπτειν.
2. Ουκ αν δυναίμην τούτο ποιήσαι.
3. Ήδέως αν άκοϋσαιμι τί βούλεται ό νεανίαξ.
4. 'Ίσως αν άργυριόν τι ήμϊν δοίη ό βασιλεύς.
5. Μόλις αν πειθοίμεθα τφ στρατηγώ τοιαύτα κελεύοντι.
6. Λέγοιτε αν μοι τί γέγονε:
7. Τίς αν τούτω πιστευοι, δσπερ ήμϊν πολλάκις έψεϋσατο:
8. Ουκ αν λάθοις του; θεοϋ; αδικών.
9. 'Εχθροί δντει; ουκ αν βούλοιντο ήμϊν βοηθεϊν,
10. Δις είς τον αυτόν ποταμόν ουκ αν έμβαίης.

Esercizio 29/
Trαducete in greco:
1. Vοπeί veder subito ίΙ medico.
2. Forse αοτι mi potrebbe giovare.
3. Andrei volentieri a Epidauro.
4. Il dio mi potrebbe guarire (usαte Ιατρεύω).
5. Μί diresti quando partinl (usαte μέλλω coll'inf fut.) la nave?

Leggete questi brαni (trαtti, con αdαttαmenti, dα Tucidide, 11. 86), ροί rispon-
dete αlle domαnde.

ΑΜΦΟΤΕΡΟΙ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑΖΟΝΤΑΙ ΩΣ ΑΥΘΙΣ ΝΑΥΜΑΧΗΣΟΝΤΕΣ

Οί δε έν Κ υλλήνη Πελοποννήσιοι, έν Φ οί 'Αθηναίοι περί την Κρήτην
κατείχοντο, παρεσκευασμένοι ώς έπί ναυμαχίαν παρέπλευσαν ές
Πάνορμον τον 'Αχαϊκόν, ούπερ αυτοϊξ ό κατά γην στρατόξ των

446
Esercizi CapitoIo ΧΧΙΧ

Πελοποννησίων προσεβεβοηθήκει, Παρέπλευσε δε και ό Φορμίων έπί το

'Ρίον το Μολυκρικόν, και ώρμίσατο έξω αυτού ναυσιν εϊκοσι, αίσπερ
και έναυμάχησεν. 'Επί ούν τώ 'Ρίω τφ 'Αχαϊκώ οί Πελοποννήσιοι, άπέχοντι
ου πσλυ του Πανόρμου, ώρμίσαντο και αυτοί ναυσί ν έπτα και
εβδομήκοντα, επειδή και τοϋξ Άθηναίους είδον.

[Πάνορμος 'Αχαϊκόξ Panormo dΆcαία το 'Ρίον το Μολυκρικόν ίl promon-

torio di Molicria ορμίζομαι m 'ancoro, ancoro lα nave]

1. Con che intenzioni ί peloponnesiaci salparono da Cillene per Ρεηότπιο

d' Αοέίε? Che c'era ίn quella οίιιέ?
2. Dove s'ancorarono le navi di Fοrmίόne? Quante e quali erano?
3. Dove s'ancorarono le navi dei peloponnesiaci? Quante erano?

Και έπι μεν εξ η έπτα ημέρα; άνθώρμουν άλλήλοιξ, μελετώντέξ τε

και παρασκευαζόμενοι την ναυμαχίαν, γ νώμην έχοντεξ οί μεν
Πελοποννήσιοι μη έκπλεϊν έξω των 'Ρίων ες την ευρυχωρίαν, φοβούμενοι
το πρότερον πάθος, οί δε 'Αθηναίοι μη έσπλεϊν ές τα στενά, νομίζοντες
πρός εκείνων είναι την εν αλίγφ ναυμαχίαν, 'Έπειτα ό Κνήμοι; και οί
αλλοι των Πελοποννησίων στρατηγοί, βουλόμενοι ταχέως την ναυμαχίαν
ποιήσαι, πρίν τι και από των'Αθηναίων έπιβοηθήσαι, ξυνεκάλεσαν του;
στρατιώταξ, και όρώντεξ αυτών του; πολλουξ δια την προτέραν ήσσαν
φοβουμένους και ου προθϋμουξ δντας παρεκελεύσαντο.

[πρός εκείνων α vantaggio di, favorevole α, quelli (ί peloponnesiaci)

παρακελεϋομαιincoraggio, esorto]

4. Per quanto tempo le navi rimasero all'ancora le une di fronte alle altre?
Che facevano intanto ί marinai?
5. Che cosa volevano evitare ί peloponnesiaci? Ροτοίιό?
6. Ε gli ateniesi, che volevano evitare? Ε perche?
7. Ρετοίιέ Cnemo e gli altri generali peloponnesiaci volevano che la batta-
glia cominciasse presto?
8. Qual era 10 stato d'animo dei peloponnesiaci? Ρετοίιό?
9. Che fecero allora ί generali ρείοροτυιεείεοί?

447
 Capitolo ΧΧΙΧ Esercizi

Esercizio 29g
Traducete ίη greco:
1. Ι corinzi avevano (usate ίl dativo di possesso) tante navi che ποπ temeva-
πο gli ateniesi, ch' erano (usate ίl participio) pochi.
2. Essi pensavano infatti che gli ateniesi ποπ avrebbero osato attaccarli.
3. Ma, quando aπίvarοπο ίπ mare aperto (usate ή ε ύρυχωρία) , videro gli
ateniesi che navigavano verso di Ιοτο.
4. Sicche essi furon cosi spaventati che formarono (usate τάττω nel partici-
ρίο) un circolo colle (= delle) navi e si preparavano a difendersi.
5. Ma, mentre ί corinzi eran disturbati dal vento, gli ateniesi gli s'avventaron
contro e Ιί teποrίΖΖarορ'Ο (= Ιί misero ίιι timore), sicche fuggirono a
Ρειτέεεο.

La formazione delle parole

Analizzate queste parole, ossia distinguete ίη esse, nei limiti del possibίle, ί
diversi elementi che le compongono (radici, suffissi, prejissi, desinenze), ροί
ditene ίl signίjicato:

1) ή δίκη
2) δίκαιοξ, -α, -ον
3) δικάζω
4) ό δικαστή;
5) δικαστικόξ, -ή, -όν
6) άδικοξ, -ον.

448
CiνίΙtά
Tucidide
Tucidide.
L o storico Tucidide nacque adAte-
ne intomo a1455 a. C. da una fa-
miglia nobile, probabilmente impa-
rentata con quella dcl capo del partito
aristocratico Οίπιόηε. Della sua vita
si sa poco: fu colpito dalla ρέειο (Π.
49); nel 424, come gia sappiamo, οο­
mandava una Ποιιε che υοτι riusci a
impedire a Brasida di prendere
Anfipoli, e per questo motivo fu esi-
liato (ΙΥ. 105-106); ιοαιό nella sua
οίιιέ vent'anni ρίυ tardi, ne1404, e τιοα
molti anni dopo (intomo a1400) mori.
Ν ell' introduzione alla sua storia (Ι. 1)
egli scrive d'aver cominciato a sten-
dere ίΙ racconto della guerra del
Peloponneso subito dopo ίΙ suo scop-
ρίο, ροτοίιό era sicuro che sarebbe stata
la gueua ρίυ importante dei suoi tem-
ρί. La morte gl'impedi di completar
la sua opera, che s'inteuompe brusca-
mente coi fatti del 411.
Capitolo ΧΧΙΧ
Diversamente da Erodoto, Τιι­
cidide faceva la storia d' eventi che
aveva vissuto, e a molti dei quali era
anche stato prescnte. Cionnonostante
egli e ben consapevole dclla difficol-
ta d'essere obiettivo e rigoroso. Ecco
le parole con cui, nell 'introduzione,
egli discute ίΙ problema metodologico
dell 'indagine storica:
[Quanto αί fatti accaduti durante
lα guerra,l non ho credttto opportltno
descriverli per inf01'mazioni desunte
dal primo venuto, ne α mio talento;
ma ho ritenuto di dovere scrivere ί fatti
αί quali ίο stesso Ιιιί pl'esente e quelli
riferiti dagli altri, esaminandoli, pero,
con esattezza α tlno α uno, per qιιαnto
era possibίle. Era ben d(fficίle lα ri-
cerca della vel'itα perche quelli che
erano stati presenti αί singolifatti non
lί riferivano αΖΖο stesso modo, lna se-
449
 CapitoIo ΧΧΙΧ
condo che uno aveva buona ο cattiva
memoria, e secondo lα simpatia per
questa ο quella parte (La guerra del
Peloponneso, Ι 22, dalla trad. di L.
Annibaletto, ed. Mondadori).
Ε importante τίοοπίετε che le fonti di
Tucidide ηΟΩ son solo ateniesi, giacche
ίΙ suo lungo esilio gli dette la possibilitiι
di far delle inchieste anche tra ί nemici.
La mancanza di οοτιοοεείοηί al fa-
νoloso (το μϋθώδεξ), dice Tucidide,
potrebbe render la sua storia meno
interessante per alcuni lettori; tuttaνia
sarα
per me sufficiente, egli scri-
νe,
che sia giudicata utίle da quanti
vorranno indagare lα chiara e sicura
realtα di ciD che in passato eavvenu-
to e che un giorno potrα pure avveni-
e
re, [giacche tale lα natura umana,}
in maniera uguale ο molto simίle.
Appunto come un acquisto per l 'eter-
e
nitα (κτημα ές αιεί) stata essa com-
posta, non gίd da udirsi per ίl trionfo
----.--~
Uηa battaglia
450
CΊviltiι
nella gara d 'un giorno (ίbϊdem, trad.
dello stesso).
La storia di Tucidide contiene dun-
que, e νuol contenere, degl'insegna-
menti, specialmente per gli uomini di
Stato. Anche se egli limita la sua con-
siderazione ai fatti politici e militari,
quel che soprattutto gl'interessa e la
natura umana; e la natura umana e ri-
νelata dalla psicologia indiνiduale e
sociale. Cosi, dopo aνer riferito, col-
ΙΌbίettίνίta d'un medico, ί sintomi e
gli effetti della ρόειο negli uomini e
negli animali (Π. 49-51), egli passa a
discuterne gli effetti psicologici sul
ροροlο d' Atene (Π. 52-53).
Ma casi come questo, ίτι cui l'ana-
Ιίεί psicologica e esplicita, ηΟΩ sono
frequenti. ρω spesso, per mostrare ί
moνenti delle azioni umane, Tucidide
ricorre ai discorsi. Nel corso della sto-
ria se ne troνano molti: cosi, del di-
battito dell' assemblea ateniese sulla
risposta da dare all 'ultimato di Sparta,
ηavale.
Civilta
egli cita un discorso solo, quello di
Pericle (Ι. 140-144). Ιτι questo discor-
εο, che puQ prender cinque pagine ίη
un' edizione a stampa, Pericle ηοιι solo
spiega le ragioni per cui conviene ri-
fiutar Ι 'ultimato spartano, ma si sof-
ferma anche sulle risorse economiche
e militari delle due parti e sulla stra-
tegia della gueπa, ch' egli crede ine-
vitabile; ora, ίΙ racconto che segue
mostra come questo piano strategico
fu ροί attuato, είοοίιό ίl discorso serve
a spiegare allettore le ragioni per cui
gli ateniesi agirono come agirono.
Anche se la storia di Tucidide fu
pubblicata meno di trent'anni dopo
quella dΈrοdοtο, la distanza che le
separa e ίη realta molto grande, e ηοτι
puQ essere spiegata soltanto colla di-
Capitolo ΧΧΙΧ
versa ροτεοαείίτέ degli autori: mentre
Erodoto era legato a valori e creden-
ze tradizionali, ίη Tucidide si nota
chiaramente l'influsso della sofistica:
egli ricerca sempre spiegazioni razio-
nali dei fatti storici, escettico ίη ma-
teria di religione, αοιι da peso agli ora-
coli, ostenta ίΙ suo ossequio a canoni
rigorosi di probita scientifica. Tutta-
via, nonostante ίΙ tono austero della
sua naπaΖίοne, che νυοl essere impar-
ziale e impersonale (perfino quando
10 scrittore scrive di se stesso), bene
spesso ί suoi sentimenti profondi tra-
spaiono, come quando deve naπar la
tragica disfatta della flotta ateniese nel
porto di Siracusa, che determino ίΙ fal-
limento del1a spedizione ίη Sicilia e
ροτιό infine alla disfatta d' Atene.
451
 Capitolo ΧΧΙΧ
Lexicoll

Lexicon
Verbi προ - θνήσκω ή Δύμη, της Δύμη;
έξαρτύω, έξαρτϋσω, προ-λέγω ό Κ νήμοξ, του Κ νήμου
έξήρτϋσα, έξήρτϋκα, προσ-πίπτω ή Κρίσα, της Κρίση;
έξήρΤϋμαι, έξηρτΌθην προϋπάρχω ή Κυλλήνη,

καταδΌω,καταδΌσω, σέβω της Κ υλλήνης

στερίσκω ή Λευκάξ, της Λευκάδο;
κατέδϋσα (trans.) e
συν-άγω το Μολύκρειον,
κατέδϋν (intrans.),
καταδέδυκα, τηρέω του Μολυκρείου
καταδέδυμαι, φρουρέω ή Ναυπακτοξ,
κατεδϋθην χωρέω της Ναυπάκτου
ταράττω, ταράξω, έτάραξα, αί Πάτραι, των Πατρών
τετάραγμαι, έταράχθην Sostantivi το 'Ρίον, του 'Ρίου
ό βήξ, του βηχός ό Φορμίων,
πνέω, πνεύσομαι ο ή γλώττα, της γλώττης του Φορμίωνος
πνευσοϋμαι, το έρύθημα, του έρυθήματος ή Χαλκίξ, της Χαλκίδος
επνευσα,πέπνευκα ή ευρυχωρία, τ/; ευρυχωρία;
έκ-πνέω ή εως, τή; έω (αcc. την έω) Preposizioni
στέλλω, στελώ, έστειλα, ή θέρμη, της θέρμης έπί + dat. per, αΖΖο
έσταλκα, έσταλμαι, ή καρδία, της καρδιάξ scopo di
έστάλην ό κόλποξ, του κόλπου πρό + gen. αl posto di, α
απο-στέλλω ή λήθη, της λήθης pl'e!erenza di
ή λοιδορία, τή; λοιδορία;
άντι - παρα - πλέω ό λοιμός, του λοιμού Aggettivi
διαιτάομαι ή λ ϋγξ, της λυγγός αίματώδης, αίματώδεξ
δια-φεύγω ή μαλακία, τή; μαλακία; άλλότριοξ, άλλοτρία,
έγκατασκήπτω ό πορθμός, του πορθμού άλλότριον
εϊργω ή πρύμνη, της πρύμνης άνωφελής, άνωφελέξ
άπ-είργω ή σινδών, τή; σινδόνος ήμιθνής, ήμιθνητος
εϊωθα ό σπασμός, του σπασμού λεπτός, λεπτή, λεπτόν
έκ-πλέω ό σύμβουλο; του συμβούλου περίλοιπος,περίλοιπον
έπι-γίγνομαι ή τάξις, τή; τάξεως πνιγηρόξ, πνιγηρά,
έπι - τίθεμαι (+ dat.) το τροπαϊον, του τροπαίου πνιγηρόν
έπιχειρέω (+ dat.) το φάρμακον, στρατηγίξ, στρατηγίδος
καλινδέομαι του φαρμάκου ίl veleno (jemm.)
κάμνω son malato ή φάρυγξ, τή; φάρυγγος στρατιωτικότ,
κατα - σκεδάννϋμ ι ή φήμη, της φήμης στρατιωτική,
κενόω ό φθόρος, του φθόρου στρατιωτικόν
λείπομαι ή φλόγωσις, της φλογώσεως
οίδα Avverbi
πρό-οιδα Nomipropri άντιπέραξ
όλιγορέω ή 'Ακαρνανία,
παρα-καλέω της 'Ακαρνανία; Locuzioni
παρα-πλέω ή 'Αχαία, της 'Αχαϊα; έν χρώ

452
 CapitoIo ΧΧΧ

Οί Πελοποννήσιοι έπι τώ
δεξιώ κέρα είκοσι έταξαν
ναϋξ, ϊνα, ει ό Φορμίων
έκεϊσε παραπλέοι, μη
διαφύγοιεν τον επίπλουν
σφών οί 'Αθηναίοι.

ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ

ΘΑΛΑΣΣΗΣ ΚΡΑΤΟΣ (γ)

Οί δε Πελοποννήσιοι, επειδή αυτοϊξ οί έσω, εϊσω (Η έξω)

: είτ; τον κόλπον
'Αθηναίοι ουκ έπέπλεον ες τον κόλπον,

βουλόμενοι &κοντας έσω προαγαγεϊν

αυτούξ, άναγαγόμενοι άμα έφ έπλεον έπι έπι τεσσάρων τάξεωv

5 του κόλπου, έπί τεσσάρων ταξάμενοι τας

ναίκ; δεξιώ κέρα ήγουμένω, ώσπερ και το κέρας (του κέρωξ; ' ...
ι/α!. τώ κέρα) ~
ώρμουν έπί δε τούτω τφ κέρα είκοσι ι

έταξαν τας ναϋ; τας άριστα πλεουσαξ,

ϊνα, ει ό Φορμίων, νομίσαξ έπί την Ναύ-

10 πακτον αυτου; πλεϊν, έπιβοηθών έκεϊσε

παραπλέοι, μη διαφύγοιεν τον επίπλουν ό επίπλου; (του επίπλου)

: το πλείν επί, το έπιπλεϊν

453
CapitoIo ΧΧΧ

σφών οι 'Αθηναίοι, άλλα αύται αί νήετ;

περι - κλήω = περι - κλείω περικλήσαιεν.

<ο δε Φορμίων, δπερ έκεϊνοι προσε­

περί + dαt. δέχοντο, φοβηθείξ περί τφ χωρίφ έρήμω 15

δντι, ώς έώρα αναγομένου; αϋτουξ, ακων

κατά σπουδήν = σπουδή, και κατά σπουδήν έμβιβάσαξ, έπλει παρά

σπεύδων
,
έμβιβάσαξ τους ναύτας την γην· και ό πεζό; στρατό; άμα των
οί Μεσσήνιοι (των Μεσσηνίων) :
οί εν τη Μεσσηνία ένοικοϋντεξ Μεσσηνίων παρεβοήθει. 'Ιδόντεξ δε οί
(φαν δε σύμμαχοι των 'Αθηναίων)
παρα - βοηθέω Πελοποννήσιοι αυτού; κατά μίαν παρα - 20
κατά μίαν : έφεξή;
πλέοντας και ήδη δντω; έντό; του κόλπου

τε και προ; τη γη, δπερ έβουλοντο μάλισ­

τα, απο σημείου ένος ευθυς επιστρέ­

μετωπηδόν : εναντίον κατά ψαντες τας ναϋ; μετωπηδόν έπλεον ώς

μίαν τάξιν
τάχιστα έπί του;"Αθηναίους, και ήλπιζον 25

πάσα; τας ναϋ; άπολήψεσθαι.

των δε 'Αθηναίων νεών ένδεκα μεν

ϋπ-εκ -φευγω αϊπερ ήγοϋντο ϋπεκφεϋγουσι το κέρα;

των Πελοποννησίων· τας δε αλλας κατα­

έξ-ωθέω λαβόντες οί Πελοποννήσιοι έξέωσάν τε 30

 Capitoio ΧΧΧ

πρας την γην ύπεκφευγούσας και

διέφθειραν ανδραι; τε των 'Αθηναίων

άπέκτειναν δσοι μη έξένευσαν αυτών. έκ -νέω (νευ-) : έκ -φεύγω νέων

Και των νεών τινας άναδουμενοι είλκον άνα-δέομαι Η λΌω

35 κενώ; (μίαν δε αύτοϊξ άνδράσιν είλον

ήδη), τCις δέ τι νας οι Μεσσήνιοι,

παραβοηθήσαντες και έπεσβαίνοντες ξυν έπ-εσ-βαίνω

τοϊτ; δπ λο ιτ; ες την θάλασσαν και

έπιβάντεξ, άπα των καταστρωμάτων

40 μαχόμενοι άφείλοντο έλκομένα; ήδη,

- da Tucidide (Π. 90)

455
CapitoIo ΧΧΧ

Οί 'Αθηναίοι άντίπρωροι
παρεσκευάζοντο
άμϋνουμενοι, έάν ες την
γην έπι σφάξ πλέωσι ν οί
Πελοποννήσιοι.

ΜΕΓΑ ΤΟ ΤΗΣ

ΘΑΛΑΣΣΗΣ ΚΡΑΤΟΣ (δ)

ταύτη : εν τούτω τφ μέρει της Ταύτη μεν ούν οί Πελοποννήσιοι έκρά­

μάχης
τουν τε και διέφθειραν τας 'Αττικάξ ναϋ;:

αί δε εϊκοσι νήο; αυτών αί άπό του δεξιού

κέρωξ έδίωκον τας ένδεκα ναϋξ των

ή έπι - στροφή (της έπιστροφήξ) < Άθηναίων αϊπερ υπεξέφυγον την έπι- 45
έπι-στρέφω
στροφήν. Και φθάνουσι ν αυτοί»; πλην

μιας νεώ; καταφυγοϋσαι ες την Ναυπακ­

σχοϋσαι : όρμήσαντες τον, και σχοϋσαι άντίπρωροι παρεσ­

άντίπρωροξ, -ον : τn πρώρα
έξωθεν διατιθεμένη κευάζοντο άμϋνούμενοι, εάν ες την γην

έπί σφάι; πλέωσιν οί Πελοποννήσιοι. οι 50

παιανίζω : άδω τον παιάνα δε παραγενόμενοι έπαιάνιζον ώς νενικη-

456
 Capitolo ΧΧΧ

κότεξ: και την μίαν ναϋν των Άθηναίων

την υπόλοιπον εδίωκε Λευκαδία ναϋ; μία υπόλοιποξ, -ον = λοιπός

Λευκάδιοξ, - α, - ον
πολυ προ των άλλων. 'Έτυχε δε όλκαξ : της Λευκάδοξ

55 όρμουσα μετέωρος, περί ην ή 'Αττική ναϋ; μετέωρος: εν τη θαλάττη,

μακρά απέχουσα της γης
περιπλευσασα τη Λευκαδία διωκουση

εμβάλλει μέση και καταδύει. μέση = εν τφ μέσω

ΤΟΙς μεν συν Πελοποννησίοις γενομένου

τούτου άπροσδοκήτου φόβος εμπίπτει, και απροσδόκητος, -ον

: συ προσδοκώμενοι;
60 άτάκτω; διώκοντεξ αί μέν τινες των νεών άτάκτωξ : ουδενί κόσμω

καθεϊσαι τας κώπω; επέστησαν του πλου, καθ-Ιημι Η αϊρω

βουλόμενοι του; άλλου; περιμεϊναι, αί δε

τα βράχεα (των βραχέων)
ες βράχεα ώκειλαν, Οί δε 'Αθηναίοι ίδόντεξ Η ή βαθεία θάλαττα
όκέλλω : ελαύνω Τ11ν ναϋν
ταύτα γιγνόμενα έθάρσουν τε και βοή- θαρσέω = θαρρέω

65 σαντες έπ'αύτουξ ώρμησαν. Οί δε δια την

παρουσαν αταξίαν ολίγον μεν χρόνον

υπέμειναν, έπειτα δε έτράποντο ες τον

ό Πάνορμος (του Πανόρμου)
Πάνορμον δθενπερ άνηγάγοντο. : πόλις τις της Άχά'lάς
δθε νπερ = εξ ου

'Επιδιώκοντεξ δε οί 'Αθηναίοι τάς τε

70 έ γ γ ί»; ούσαι; ναϋ ; έ λαβο ν εξ και

457
CapitoIo ΧΧΧ

άφείλοντο = άπήνεγκον τας εαυτών άφείλοντο, ας έκεϊνοι πρό; τη

τας εαυτών ναυς
γη διαφθείραντες άνεδήσαντο: άνδραξ τε

του; μεν άπέκτειναν, τινά; δε έζώγρησαν,

'Επί δε της Λευκαδίαξ νεώς, η περί την

ό Τίμοκράτης (του Τίμοκράτους) όλκάδα κατέδϋ, Τϊμοκράτη; ό Λακεδαι- 75

μόνιος πλέων, ώς ή ναϋ; διεφθείρετο,

έξέπεσεν : τα κϋματα ήνεγκε έσφαξεν εαυτόν, και εξέπεσε ν ες τον

το σώμα αυτού
Ναυπακτίων λιμένα.

Άναχωρήσαντεξ δε οί 'Αθηναίοι τρο­

παϊον έστησαν και του; νεκρού; και τα 80

ναυάγια, δσα πρόξ τη εαυτών γη ην,

οί έναντίοι = οί πολέμιοι άνείλοντο, και τοϊ; εναντίου; τα εκείνων

ύπόσπονδος, -ον : ος κατά υπόσπονδα άπέδοσαν. 'Έστησαν δε και οί

σπονδά; έστιν
τα υπόσπονδα : έκεϊνα α κατά Πελοποννήσιοι τροπαϊον ώς νενικηκότεξ τή;
σπονδάξ κατέστησαν
τροπή; των νεών ας προ; τη γη διέφθειραν. 85

Μετά δε ταύτα φοβούμενοι την από των

'Αθηναίων βοήθειαν υπό νύκτα έσέπλευσαν

ες τον κόλπον τον Κρίσα/ον και Κόρινθον

άπαντεξ πλην Λευκαδίων,

- da Tucidide (π. 91-92)

458
, Τ Α ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΚΑ
CapitoIo ΧΧΧ

90 Πολλα δ'έτη διετέλησαν μαχόμενοι οί

,Αθηναίοι πρόξ του; Λακεδαιμονίους.

Κατά δε έκαστον έτο; οί αυτουργοί εις

του; εαυτών κλήρου; έπανιόντεξ ουδέν

άλλο εύρισκον fι αμπέλου; διεφθαρμέναξ

95 και οίκίαξ κεκαυμέναξ. (/ Αμα δε ήρι

άρχομένω ήναγκάζοντο άεί μεθίστασθαι

εις άστυ ϊνα μ η άποθάνοιεν υπό των

πολεμίων την χώραν δηούντων. Χαλεπώι;

συν έφερον τον πόλεμον των 'Αθηναίων

100 πολλοί, άλλω; τε και οί γεωργοί πάντες

και οί αυτουργοί,

'Ετύγχανε ούν ό Δικαιόπολις βαδίζων

άμα Πολεμάρχφ: και είσήλθον είτ; την

Διονυσίου του παιδοτρίβου παλαίστραν, ό Διονύσιο; (του Διονυσίου)

105 και είδον αυτόθι των νέων του; έπιει­

κεστάτου; δοκοϋνταξ είναι. 'Ετυγχανέτην ετυγχανέl!1Y = έτυγχανον

(οί δύο)
ούν δύο των μειρακίων έρίζοντε, περί στου ερίζoντ~ = έρίζοντεξ (οί δύο)
δτου = ούτι νος
δέ, ου σαφώ; κατήκουον δ τε Δικαιόπολις

459
CapitoIo ΧΧΧ

εφαινέσθην = έφαίνοντο (οί δύο) και ό Πολέμαρχος. Έφαινέσθην μέντοι

περί γεωμετρίας ερίζειν: κυκλουτ; γαρ 11ο

γράφειν έφαινέσθην, και έγκλίσειξ τινατ;

τοϊν ~ρoιν = ταϊ; χερσί
έπικλίνοντε = εμιμουντο τοιν χεροιν επικλίνοντε και
έπικλϊνοντεξ (οί δύο)
έπι -κλίνω : Ε.γκλισιν ποιούμαι μάλ'έσπουδακότε. Αυτοϊν δε ό έτεροξ
έσπουδακότε = έσπουδακότεξ
(οί δύο) μέγα έβόα και έθορυβεϊτο, "Ηρετο ούν ό
σπουδάζω: σπουδαϊόξ είμι
αϋτοϊν = αυτών (δυοϊν) Πολέμαρχοι; των παρόντων τινά Ο τι ποτέ 115

τ.Q! μειρακίφ = τα δύο μειράκια οϋτως έσπουδακότε τω μειρακίω είεν, και

είπε· «';Ή που μέγα τι και καλόν έστι περί

πεποίησθον = πεποιήκασιν δ τοσαύτην σπουδην πεποίησθον;»

(οί δύο)
Ό δέ, «ποϊον,» έφη, «μέγα και καλόν;

άδολεσχέω = λαλέω, φλυαρέω 'Αδολεσχοϋσι μεν ούν αυτοί γε περί των 120

μετεώρων και φλυαροϋσι φιλοσοφοϋντεξ.»

Ό μεν ούν Δικαιόπολις, «ω της

ή μανία (τή; μανίαξ) : μανίαξ,» έφη, «τή; ημετέράξ πόλεως, ήτυ;

το μώρον είναι rH σωφροσύνη)
τοιούτους διδασκάλου; τρέφει διαφθεί­

ροντας τα μειράκια. Και τούτο δε κακόν 125

εκ του πολέμου γεγονο; φαίνεται. Πάλαι

γάρ, δτ'έγώ παϊ; ην, ου μόνον τοϊ; παισίν

ουκ έξήν μέγα βοάν, άλλ« μηδένα φωνην

έδει αυτου; ίέναι· είτα τη αρχαία παιδεία

ή γεωμετρία, της γεωμε­ ή έγκλισ«; της έγκλισεω;

τρία; lα geomefl'ia Ι 'inclinazione

460
 Capitolo ΧΧΧ

130 του; μαθητάξ έδίδασκον οί διδάσκαλοι

το άσμα (του άσματοξ)
άσμα προμαθεϊν και την άρμονίαν, ην οί = ή ώδή
προ-μανθάνω
πατέρες παρέδοσαν, τω μηρω μη συνέχον­ πάρα-δίδωμι
τm μ ηρm = τουξ μηρούς
τας. Ει δέ τις αυτών άλλο»; ποιήσαι, ό μηρός
(του μηρού)
αυτίκ'έτύπτετο υπό του διδασκάλου.» συνέχω
= κλείω, συγκλείω
135 <ο δε Πολέμαρχος ύπολαβών, «τί

λέγεις, ω Δικαιόπολι;» έφη, «Αίσχρον

δοκεϊ σοι είναι το φιλοσοφεϊν: 'Ή τί ούτω

χαλεπώξ λέγειξ:»

Σχεδον ουν ταυτα λεγόντων αυτων

έπ - ακούσαντε
140 έπακουσαντε τω μειρακίω έσϊγησάτην, = έπ-ακουσαντεξ (οί δύο)
εσϊγησά.ΊΏ.Υ = έσίγησαν (οι δύο)
και αυτώ παυσαμένω της έριδοξ του αυτm = αυτοί (δύο)
παυσαμένω = παυσάμενοι (οί δύο)
Δικαιοπόλιδος και του Πολεμάρχου

διαλεγομένων άκροαται έγενέσθην. <ο μεν ό ακροατή; (του άκροατοϋ)

= ό άκουων
ούν Δι καιόπολ ις, «άκολασίαν .» έφη, εγενέσθην = έγένοντο (οί δύο)
ή ακολασία (της άκολασίαξ)
145 «είσήνεγκε ό πόλεμος εις την πόλιν' ου Η σωφροσύνη (ά- + κολάζω)

μόνον γαρ οί νεώτεροι, άλλα και οί

πρεσβύτεροι φαίνονται νομίζοντες δύ­

νασθαι καταφρονεϊν των καθεστώτων

νόμων, στρέψαντες έαυτου; εις πονηρά

150 πράγματα. 'Εκτόι; μεν ούν των τειχών ή

461
Capitolo ΧΧΧ

χώρα τέμνεται υπό των πολεμίων, έντοξ

δε του άστεωξ οι σοφισταί διαφθείρουσι

του; νέους. Κατελίπομεν δε του; άγρουξ

τοϊ; πολεμίοις, οϊ πάντα δηοϋσί τε και

καίουσι ν. 'Ημεϊξ δε τί ποιου μεν ϊ να 155

αυτουξ τοϊτ; άγροϊξ άμϋνωμεν: ουδέν,

άλλά περιορώμεν. Ει γάρ, νήσον οίκοϋν­

ό θαλαττοκράτωρ τες, θαλαττοκράτορες ήσαν οι ' Αθηναίοι,

(του θαλαττοκράτοροξ) :
ό της θαλάττης κρατών υπήρχεν αν αυτοϊξ ποιεϊν μεν κακώξ, ει

έβουλοντο, πάσχειν δε μηδέν, εως της 160

θαλάττης ήρχαν, μηδέ τμηθήναι την

έαυτων γην μηδε προσδέχεσθαι τους

πολεμίους νυν δε οι γεωργοϋντεξ κακά

πάσχουσιν υπό των πολεμίων μάλλον, ό

άτε ευ είδώς : έπεί ευ οίδε δε δήμοξ, άτε ευ είδώ; ΟΤΙ ουδέν των σφών 165
άτε + pαrt. = έπεί + ind.
έμπίμπρημι (πρη-) = καίω, άπτω έμπρήσουσιν ουδέ τεμοϋσιν, άδεώ; ζη και
άδεώ; : άνευ φόβου
ουδέν πάσχει. Οι μεν ούν ' Αθηναίοι,
πιστεύοντες τη άρχή τη κατά θάλατταν,

την 'Αττικήν γην περιορώσι τεμνομένην,

νομίζοντες, ει αυτήν έλεήσουσιν, ετέρων 170

αγαθών μειζόνων στερηθήσεσθαι. 'Αλλά

462
 CaΡίtόlΟ ΧΧΧ

νυν, ω φίλε Πολέμαρχε, καιρόξ έστιν

ήμϊν, άπαλλαγεϊσι των κακών και χαλε­

πών πραγμάτων τε και μαχών, άνενεγκεϊν

175 την είρήνην πάσι φίλην. 'Ημεϊξ γαρ οί

γεωργοί μάλα βουλόμεθα εις του; άγρου;

έπανιέναι, Ή γαρ ειρήνη ην ήμϊν μέγιστον

κέρδοξ: μόνη γαρ ώφέλει ήμά; πάντας το κέρδος (του κέρδουξ)

Η ή δαπάνη
όπόσοι βίον έτρίβομεν γεωργικόν. των δε

180 πολεμίων τεμνόντων την χώραν και κοπ­

τόντων τά τε δένδρα και τας αμπέλου;

ας έφυτευσαμεν και έθρεψάμεθα, ήμεις,

εκ των αγρών εις άστυ συνελθόντες, άτε

δντεξ άνευ σύκων τε και βοτρύων, έβλέ-

185 πομεν πρότ; τουξ ρήτοραξ: οί δέ,

γιγνώσκοντεξ ευ του; πένητας άσθενοϋν­ άσθενέω : ρώμην ουκ έχω

τας και άποροϋνταξ άλφίτων, τον μεν

πόλεμον συνεβούλευον, την δ'είρήνην

άπεώθουν ταϊτ; εαυτών κραυγαϊξ. Ή άπ-ωθέω

190 δ'Έλλας έξερημωθεϊσα ήμας ελαθε.

'Οργήν δε νυν αϋτοϊ; ων έπάθομεν πολλην

έχομεν, Δ ιεφθάρμεθα γαρ πολ υν ήδη

463
Capitolo ΧΧΧ

χρόνον υπ'ανθρώπων ουδέν αλλ", φενακί­

ζειν δυναμένων, οι τοσούτον του πλήθους

καταπεφρονήκασιν ώσθ'όπόταν βουληθώ- 195

σι πόλεμον πρός τινας έξενεγκεϊν, αυτοί

χρήματα λαμβάνοντες, λέγειν τολμώσιν

ώς χρή του; προγόνους μϊμεϊσθαι και μη

κατα - γελάω περιοράν ήμας αυτουξ καταγελωμένους

μηδέ την θάλατταν πλέοντας του; μη τας 200

ή σύνταξις (της συντάξεως)
το άργϋριον δ οί υπήκοοι τφ
βασιλεϊ Τι ό δήμο; τοϋ; άρχουσι
δίδωσιν
ύποτελέω = δίδωμι (το άργυριον)
καταχαρίζομαι = ύποθωπεύω
:
συντάξεις έθέλονταξ ήμϊν υποτελεϊν. Και
βουλόμενοι καταχαρίζεσθαι τας του
δήμου, και μάλιστα τας των νέων ψϋχάξ,

ή άσωτία (της άσωτίαξ) : εις αύται; ύβριν και άναρχίαν και άσω­
το άπολλύναι τα έαυτοϋ
χρήματα (Η ευτέλεια) τίαν και άναίδειαν κατήγαγον, ύβριν μεν 205
ή αναίδεια (της άναιδείαξ) Η
ή αισχύνη ευπαιδευσίαν καλοϋντεξ, άναρχίαν δε
κατ-άγω
ή ευπαιδευσία έλευθερίαν, άσωτίαν δε μεγαλοπρέπειαν,
(της ευπαιδευσίαξ) < ευ +
παίδευσις άναίδειαν δε άνδρείαν, Οί μεν ούν πατέ­
ή άν - αρχία (της άναρχίαξ) Η
άρχή, νόμος ρες νυν εθίζονται παισι Όμοιοι γίγνεσθαι
ή μεγαλοπρέπεια
(της μεγαλοπρεπείαξ) : και φοβεϊσθαι του; υίούς οί δε διδάσ - 210
το γενναίως πράττει ν
καλοι του; μαεητά; φοβούνται και θω­
θωπεύω = ύποθωπεύω
πεύουσιν, οί δε μαθηταί των διδασκάλων

όλιγωροϋσιν, ούτω δε και των παιδαγω-

φενακίζω inganno έθίζω abitlLO

εθίζομαι m 'abitlLO

464
 Capitolo ΧΧΧ

γών: ουδέ των νόμων φροντίζουσι γεγραμ­

215 μένων η άγράφων, ϊνα δη μηδαμή μηδείξ α-γραφοξ, -ον: ου γεγραμμένος

αύτοϊξ nδεσπότης.» μηδαμή : μηδενι τρόπω

Ό δε Πολέμαρχος υπολαβών, «αύριον

δέ,» έφη, «ω Δικαιόπολι, εκκλησία γενή­

σεται. Ει μεν ούν βούλει την είρήνην τοϊι;

220 Άθηναίοις συμβουλεύειν, δει σε έκεϊσ'

έλθόντα φράσαι δ εν νώ έχειξ.»

Ό δε Δικαιόπολις «Άλλα τούτο ποιή­

σω· και γαρ ει μη πιθανό; ρήτωρ ειμί,

δμωξ δε πειράσω με ταπε ϊσαι του ; μετα-πείθω

225 πολίταξ, φανερον το συμφέρον ποιήσαξ. το συμφέρον (του συμφέροντος)

= το ώφέλιμον
Ευ γαρ οίδα δτι μάλλον ήσθήσονται τού;

παρακαλοϋσιν αύτοϋξ έπί τον πόλεμον

η τοϊ; περί της ειρήνη; συμβουλεύουσιν.

Συνέρχονται μεν γαρ ώς δέον εαυτού; εξ

230 άπάντων των ρηθέντων έκλέξασθαι το ρηθείξ, -εϊσα, -έν < λέγω
εκ-λέγω
βέλτιστον· ώσπερ δ'ήδη σαφώξ είδότεξ δ

πρακτέον έστιν ουκ έθέλουσιν ακούειν πρακτέον εστί ν = δει πράττει ν

ούδενόξ, πλην των προ; ήδονήν δημ ηγο­ δημ ηγορέω < δημηγορία

ρούντων. Άλλ'δμως ι τέον εστί, και i τέον εστί = δει ίέναι

465
Capitolo ΧΧΧ

ποιητέον = δεϊ ποιεϊν ποιητέον την είρήνην, 'Ωφελητέα γαρ ήμϊν 235
ώφελ~ έστιν ήμϊν ή πόλις =
δεϊ ήμας ώφελεϊν την πόλι ν ή πόλις έστίν.»

Ό δε Πολέμαρχος «Νυν δε ημϊν

βαδιστέα έστίν ήμϊν = δει ήμας βαδιστέα εστίν οϊκαδε. <Ώρα γάρ έστιν
βαδίζειν
έπανιέναι.»

466
Enchiridion Capitolo ΧΧΧ

Enchiridion

Siamo giunti quasi alla fine del nostro percorso

attraverso la lingua e la civiltiι greca; questo penulti-
mo capitolo ci diι l' occasione di mettere un ρο' ίη
ordine alcune regole sintattiche fondamentali.

Riprendiamo dunque qui, e integriamo, le cose Il periodo ipotetico:

giiι dette sul periodo ipotetico, di cui considerere- un quadro d'insieme
mo, ίυ un quadro d'insieme schematico, ί diversi ιίρί.
Le nostre osservazioni avran soprattutto uno εοόρο
pratico; ma e importante che νί sforziate di cαΡίre ίΙ
valore delle diverse categorie verbali (modi e tem-
ρί) e dei costrutti sintattici: considerate ροτοίό con
attenzione ί numerosi esempi che νί daremo.
Ricordate che ίΙ periodo ίΡοtetίcο e formato da
due proposizioni, una subordinata cοndίΖίοnαle, ίιι­
trodotta ίη greco normalmente da ει (ο εάν), e una
frase indipendente; la condizionale e detta anche
Ρrοtαsί, la proposizione indipendente αpodosi: cosi,
per fare un esempio italiano, nel periodo ipotetico
«Se sarai virtuoso, sarai anche felice» la protasi e
«εο sarai virtuoso», e «sarai anche felice» el'apodosi.
Ricordate anche che ηΟΩ si dice ει αν, ma εάν; e
aggiungiamo ora che εάν si ριιό contrarre ίτι αν
(coll'alfa lungo!) ο ίη ην.
Dal punto di vista pratico, ριιό essere utile ripar-
tire ί periodi ipotetici ίη due grandi categorie, secon-
do la natura della condizione ο ipotesi espressa nella
protasi; parleremo dunque di cοndίΖίοnί αperte e di condizioni aperte
cοndίΖίοnί ίrreαΙί. Le condizioni irreali son quelle e condizioni irreali

che chi parla presenta come contrarie alla realtiι, nel

presente, nel passato ο nel futuro: «δο tuo padre fos-
se νίνο ... », e τιοί sappiamo ch'e morto; «Se gli
ateniesi avessero vinto la guerra ... », ma la persero;
«Se un giomo s'andasse sulla Luna ... », ma e certo
che ηΟΩ ci andremo mai. Le condizioni aperte son
tutte quelle che ηοη sono irreali: «Se piove ... » (e
forse piove), «Se apriva bocca, diceva sciocchezze»,
«Se vinceremo la guerra ... »; facciamo dunque
rientare tra le condizioni aperte anche quelle che sono

467
CapitoIo ΧΧΧ Ellchiridioll

addirlttura presentate come conformi aIla realta: «Sc

la morte e ίΙ passaggio a una vlta migliore [e cosi ό],
ποπ la dobbiamo temere».

Α) Considerlamo dunque prlma ί pcrlodi lpotetl-

cl la cul protasi esprlmc una condizione aperta. Essi
sl posson suddividere ίn due gruppl, secondo che la
protasI sla ο ηο di scnso eventualc (rlcordate, a que-
sto proposito, la definizione dcll' eventualita che ab-
biamo dato nel capltolo 22: un'azione lndetermlna-
ta, vlrtuale, spesso rlpetuta).
,
condizioni aperte riferiteal pre8eιιte: a) Condizioni apeIAte r~ferite al pl'esente:
εί τφ Φ. πιστεύεις, μώροξ ε{
έaν τφ Φ. πιστεύπς, μώρο; ε{
α) Νοη eventZJGli:
Se presti fede a Filippo, sel pazzo
= ΕΙ τφ Φιλίππφ πιστεύεις, μώροξ εί
(indicatlvo del presente ο del perfetto sla nella
protasl sla nell'apodosi)

β) Eventuali:
Se (mai) prestassl fede a Filippo, sarestl pazzo
= Έαν τφ Φιλίππφ πιστεύης, μώροξ εί
(protasl: εάν + ίΙ congluntlvo del presente ο
dell' aorlsto; εροιίοεί: lndicatlvo del presente)

condizioni aperte riferite al ρα88αΙο: b) Condizioni aperte riferite al passato:

εί ό Φ. τοϋτο είπε ν, έψεύδετο
εί ό Φ. τούτο λέΥΟΙ, έψεύδετο
α) Νοη eventuali:
Se Filippo ha detto questo, ha mentlto
= ΕΙ ό Φίλιππος του το εΙπεν, εψεύδετο
(sla nel1a protasl sla nel1' apodosi, un tempo ειο­
rlco dell'jndicatlvo: imperfetto, aorlsto ο plucchep-
pcrfetto)

β) Eventzιali:
Se ΡίΙίρρο ha (mai) detto questo, ha (sempre) mcntito
= Ει ό Φίλιππος τούτο λέΥΟΙ, εψεύδετο
(ρτοιεεί: ει + presente ο aorlsto del1' ottatlvo;
apodosl: imperfetto. Notate dunque chc ίn questo
caso, quando οίοό sl rifel"isce al passato, l'eventuali-

468
Enchiridion Capitolo ΧΧΧ

τέ ηΟΩ e espressa
da αν col congiuntivo ma
dall'ottativo senz'av)

c) Condizioni aperte r~re"ite al/uturo: condizioniαpeI"te riferite al (zalIrO:

εΙ τούτο ποιήσεις, αποθανΠ
έάν τούτο ποι ήση. τον μ ισθόν
α) Νοη eνentuali: δέξεται
Se farai questo, morirai
= ΕΙ τούτο ποιήσεις, απoθανfι
(ι' indicativo del futuro sia nclla protasi sia
nell' apodosi. Come abbiamo gia osservato, quando
un'ipotesi ηΟΩ irreale si riferisce al futuro, ίΙ greco
la considera piU spesso di natura cventuale; ί periodi
ipotetici di questo tipo son ροιοίό relativamente poco
frequenti, ed esprimono ροτίορίύ ιιη avvertimento ο
una minaccia, come ιτι questo caso)

β) Eνentuali:
Se ίΙ medico fara questo, τίοενοτέ ίΙ ειιο compenso
= Έαν ό ίατρω; τούτο ποιήσπ, τον μισθον
δέξεται
(protasi: εάν + ίΙ congiuntivo dell'aoristo ο del
presente; apodosi: indicativo del futuro)

Β) Prendiamo ora ίη considerazione quei periodi

ipotetici la cui protasi significa una condizione irre-
ale.

a) Condizioni irreali nferite al presente: condizioni ίπeαΙί rίfeήtc al pIt!8ente:

εΙ εζη ό πατήρ, ήμι ν αιι έβοήθει
Se ίΙ babbo fosse νίνο, ci aiuterebbe
= ΕΙ εζη ό πατήρ, ήμϊν αν εβοήθει
(protasi: imperfetto indicativo; apodosi: imper-
fetto indicativo con αν. Ιτι questo caso dunque l'im-
perfetto perde ίΙ suo valore di passato per prender
quello d'un prcsente irrealc)

b) Condizioni ίπeaΙί ,'~{erite αΙ passαto: condizioni i1TcaIi ήfcrίte al pa88αto:

εΙ τούτο έποί ησπι, έδέξατο αν
Se ίΙ medico avesse fatto questo, avrebbc ricevu-
τον μισθόν
to ίΙ suo compenso
= ΕΙ ό ίατρόξ τούτο εποί ησεν, εδέξατο αν τον
μισθόν
(protasi: indicativo dcll'aoristo; apodosi: indica-

469
Capitolo ΧΧΧ Enchiridion

tivo con αν dell'aoristo. Solo qualche volta si trova,

invece dell' aoristo, ίΙ piucchepperfetto)

condizioni irreαli riferite al/uturo: c) Condizioni irreαli riferite αl futuro:

εί τοϋτο ποιήσαι, ουκ αν Se (mai) ίΙ medico facesse questo, υου riceve-
δέξαιτο τόν μισθόν
rebbe ίl suo compenso
(si sottintende che con tutta probabilita ηοιι 10
fara)
= Ει ό ίατρόι; τούτο ποι ήσαι, ουκ αν δέξαι το
τον μισθόν
(protasi: ει + 1'ottativo del presente ο dell'aoristo;
apodosi: ottativo con αν del presente ο dell 'aoristo).

Come abbiamo detto, questo αου e che un qua-

dro schematico. Ιιι particolare, echiaro che nul1a vieta
che I'apodosi contenga, secondo ί casi, un imperati-
vo, un congiuntivo esortativo ο proibitivo, un ottativo
propriamente detto: per esempio, Έαν τον πατέρα
ϊδl1ς, ειπε αυτφ τί εγένετο = Se vedi ίΙ babbo, digli
che cos' e successo. Inoltre, ποα e raro ίl caso che la
protasi e I'apodosi si riferiscano a tempi diνersi: cosi,
ίτι quest'esempio: Ει ό Ιατρόξ τούτο εποίησεν,
εδέχετο αν τον μισθόν = Se ίΙ medico aνesse fatto
questo, riceverebbe ίΙ suo compenso, la protasi espri-
me una condizione irreale riferita al passato,
Ι' apodosi invece guarda, sempre all' interno del ιίρο
ίπeaΙe, al presente; solo per brevita e semplicita ab-
biamo supposto sopra che protasi e apodosi si ρο­
nessero sempre sullo stesso piano temporale.
Αncόra qualche osservazione: a) Ιτι tutti ί ιίρί di
ει μη ... ου ... periodo ipotetico, Ia protasi si nega sempre con μή,
I'apodosi con ου (νedete I'ultimo degli esempi dello
schema); b) ι'αν si trova spesso vicino al verbo
(subito dopo ο subito prima: ne avete piU esempi qui
sopra); c) Infine, ricordate che la differenza tra ί con-
giuntivi e gli ottativi di tempi diversi e, come sem-
pre, υου di tempo ma d'aspetto (aspetto durαtivo per
ίΙ presente, momentαneo, ο puntuαle, per l'aoristo).

470
Enchiridion CapitoIo ΧΧΧ

Chiamiamo qui periodo complesso quello ch' e Ι periodi complessi nel discorso
formato da una proposizione reggente e una subor- indiretto
dinata: per esempio, «Studio molto ρετοίιό voglio im-
parare». Consideriamo ora ίΙ caso d'un periodo com-
plesso che rientri ίη ιιιι discorso indiretto (sicche
naturalmente anche l' originaria frase reggente diven-
ta una subordinata): per esempio, «Disse che studia-
va molto perche voleva imparare».

Α) In dipendenzα dα un tempo principαle ίτι dipendenza da υη tempo

Se ίΙperiodo complesso eretto da ιιη tempo prin- principαle:
εί ό Φ. τούτο είπεν, έψεύδετο
cipαle (presente, perfetto ο futuro), ί verbi restano > λέΥει δτι εί ό Φ. τοϋτο είπε ν,
invariati nei tempi e nei modi, come nel1e frasi οτί­ έψεύδετο
> τονΦ. !jillQ1 ψεύδεσθαι, εί
ginarie, salvo che quello dell' originaria reggente pas- τοϋτο ειπεν
sa all'infinito ο al participio se 10 richiede ίΙ verbo > οίδε τον Φ. ψευδόμενο ν, εί
τούτο ειπεν
da cui dipende tutto ίΙ discorso indiretto. Per esem-
ρίο, questo periodo complesso:
Ει ό Φίλιππος τούτο ε{πεν, εψεύδετο
= Se Filippo ha detto questo, mentiva
(00 periodo ipotetico: condizione aperta ηΟΩ even-
tuale riferita al passato) nel discorso indiretto pren-
de quest'aspetto:
Λέγει δτι εί ό Φίλιππος τούτο ε{πεν, εψεύδετο,
oppure
Τον Φίλιππόν gmςn ψεύδεσθαι, ει τούτο ε{πεν,
ο ancόra
οίδε τον Φίλιππον ψευδόμενον, ει τούτο ε{πεν
= Dice (ο sa) che, se Filippo ha detto questo, mentiva.
ι'αν e ροί sempre mantenuto, sia coll'indicativo
sia coll' infinito ο ίΙ participio: cosi, quest' al-
tro periodo ipotetico:
Εί ό Φίλιππος τούτο ελεγεν, εψεύδετο αν
= Se Filippo dicesse questo, mentirebbe (ίπeaΙe
del presente), ίη dipendenza dagli stessi verbi diventa
Λέγει δτι εί ό Φίλιππος τούτο ελεγεν,
εψεύδετο αν, ο
Τον Φίλιππόν gmςn ψεύδεσθαι αν, ει τούτο
ελεγεv,οΡΡure
οίδε τον Φίλιππον ψευδόμεvovαν, ει τούτο ελεγεν
= Dice (ο sa) che, se Filippo dicesse questo, men-
tirebbe.

471
Capitolo ΧΧΧ Enchiridion

ίπ dipendenza da υπ tempo storico: Β) In dipendenza da un tempo storico

ει ό Φ. τοϋτο ελεrεv, εψεύδετο αν
> είπεν δτι ει ό Φ. τούτο
έλεrεv, εψεύδετο αν
> ω τον Φ. ψεύδεσθαι α~" ει
τοϋτο ελεrεv
> Όδει τον Φ. ψευδόμενον αν,
ει τούτο ελεrε~'
ει ό Φ. τοϋτο είποι, ψεύδοιτο α~1
> είπεν ότι ει ό Φ. τούτο EiffOl,
-- ψεύδο! το α~,
>ω τον Φ. ψεύδεσθαι αν, ει
τοϋτο εiΠΟl
> Όδει τον Φ. ψευδόμεΥον αν,
ει τούτο EiffOl
Se ίl discorso indiretto dipende invece da un tem-
ρο storic'o (imperfetto, aoristo ο piucchepperfetto),
valgono queste osservazioni:
a) Riguardo aΙΙΌrίgίnarίa reggente: quando ίl suo
verbo e di modo indicativo, esso ΡΙΙΟ passare
all' ottativo se ί1 discorso indiretto eintrodotto da δτι
ο ώς, ma l'jndicativo con αν delle apodosi irrcali e
sempre mantenuto.
b) Riguardo all 'originaria subordinata: ί tempi
,
p'rincipali dell 'ίιιώοειίνο e ί congiuntivi (con ο sen-
za αν) possono csser cambiati nei tempi corrispon-
denti dell' ottativo (naturalmente, εάν diventa ει,
δταν diventa δτε, πρίν αν diventa πρίν ecc.: νο­
gliamo dire che, quando ίΙ congiuntivo passa a
ottativo, Ι'άν cade).
Invece, ί tempi storici dell' indicativo e gli οτιειίνί
rcstano invariati, nei modi e nei tempi.
c) Il mantenimento dell'jndicativo ο del congiun-
tivo originari, ossia ίΙ 10ΤΟ mancato passaggio
aΙΙΌttatίνο, serve spesso a dare un'impressione di
vivacita.

Consideratc ora con attenzione, c discutete, que-

sti esempi, che illustrano quel che s'e detto:

- Ει ό Φίλιππος τούτο ελεΥεν, εψεύδετο αν

Είπεν δτι ει ό Φίλιππος τούτο ελεΥεν, εψεύδετο αν

~ τον Φίλιππον ψεύδεσθαι αν, ει τούτο ελεΥεν
'Ήιδει τον Φίλιππον ψε~\.{)ν αν, ει τούτο ελεΥεν
= Disse (ο sapeva) che, sc ΡίΙίρρο dicesse questo,
mentirebbe.
(Anche qui, dopo έφη e ηδει l'imperfetto indica-
tivo e sostituito dall 'infinito ο rispettivatnente dal
participio del presente, mentre Ι' αν si conserva ίn
ogni caso.)

- Ει ό Φίλιππος τούτο ειποι, ψεύδοιτο αν

= Se ΡίΙίρρο dicesse questo, mcntirebbe (pcriodo
ipotetico irreale dcl futuro)

472
Enchiridion CapitoIo ΧΧΧ

Είπεν δτι ει ό Φίλιππος τούτο εiποι, ψεύδοιτο αν

:E.qm τον Φίλιππον ψεύδεσθαι αν, ει τούτο είποι
'Ήιδει τον Φίλιππον ψευδόμενον αν, ει τούτο εiποι
= Disse (ο sapeva) che, se Filippo dicesse questo,
mentirebbe.
(Dopo έφη e Ώδει Ι' ottativo passa all 'infinito e al
participio, sempre con άν.)

- Μη επιχειρείτε πριν αν αυτόι; σημήνω

= Νοπ attaccate finche ποπ νί do ίο ίΙ segnale

ΠροείΡΏΤΟ α ύ το ίι; υπό Φορμ ίωνος μ η

επιχειρείν πριν αν αυτό; σημήνπ
= Gli era stato prima ordinato da Fοrmίόπe di ποπ
attaccare finche ποπ avesse dato lui ίΙ segnale.
(LΌrίgίπarίο congiuntivo con αν e qui mantenu-
to per una ricerca di νινεοίιέ.)
ΠροείΡΏΤΟ αύτο ϊτ; υπό Φορμ ίωνος μη
επιχειρείν πρι ν αυτό; σημήνειεν.

- 'Εάν στρατεύηται Κροϊσοξ έπι Πέρσαξ,

μεγάλην αρχήν καταλ 'όσει
= Se Creso πιονοτέ guerra ai persiani, distrugge-
ra υπ grande impero (condizione aperta eventuale
riferita al futuro)

Ή Πϋθίη τάδε απεκρ{νατο, ότι εάν στρατεύηται

Κροίσο; επί Πέρσαξ, μεγάλην άρχην καταλ 'όσει
= La pizia rispose questo, che, se Creso avesse
mosso guerra ai persiani, avrebbe distrutto un gran-
de impero.
(Anche qui, ίΙ mancato passaggio di protasi e
apodosi aΙΙΌttatίvο sembra rispondere a un'inten-
zione di νίνεοίιέ espressiva.)
Ή Πϋθί η τάδε απεκρίνατο, δ τ ι έ άν
στρατεύοιτοΚροίσο; έπί Πέρσαξ, μεγάλην άρχήν
καταλυσοι.

- Γελοϊόν εστι v, ει οϋτως εχει

= Se e cosi, e ridicolo (condizione aperta ποπ
eventuale riferita al presente)
i
473 /
Capitolo ΧΧΧ Enchiridion

Άγασίαξ είπεν δτι γελοϊον εi'η, ει οϋτως εχοι

= Agasia disse che, se era cosi, era ridicolo
(Senofonte, Aniιbαsi, V. ΙΧ. 30).

disc. dir. disc. indir. Osservate anche che 1'infinito con αν corrispon-
ott. con αν inf. οου άν
(potenziale)
de spesso, nel discorso indiretto, a ιιη ottativo poten-
«οί ' Αθηναίοι ziale del discorso diretto: per esempio, οι Κορίνθιοι
ουκ αν τολμήσαιενο ..»
[... ], ουκ οίόμενοι του; Άθηναίους αν τολμησαι
> οί Κορί νθιοι ουκ φοντο του;
'Αθηναίου; αν τολμ ησαι ... ναυμαχιαν ποιήσασθαι, [...] = Ι corinzi, che τιοτι
credevano che gli ateniesi avrebbero osato ... (ίΙ di-
~corso diretto, esprimente ίΙ pensiero dei corinzi,
sarebbe: «Οί 'Αθηναίοι ουκ αν τολμήσαιεν... »).

Il duale Quando Diceopoli entra nella palestra,

ετυΥχανέτηνδύο των μειρακίων ερίζοντε, c'era-
αο due dei ragazzi che discutevano animatamente;
εφαι νέσθην, era chiaro, che discutevano di geome-
tria: infatti mimavano τοιν xερoί'v, colle mani, al-
cune inclinazioni, e parevano molto presi dal1'argo-
mento. Diceopoli allora chiese cosa facessero ί due
. ragazzi, τώ μειρακίω. Quelle messe ίη evidenza son
forme, nominali ο verbali, di numero duαle.

Fin dal1 'ίηίΖίο di questo corso abbiamo sempre

considerato, nei nomi (sostantivi, aggettivi, prono-
mi, participi) e nei verbi, due soli numeri, gli stessi
dell'italiano, dellatino e del1e altre lingue piU note:
ίΙ singolαre e ίΙ plurαle. Tuttavia esiste ίη greco an-
che un terzo numero, ίΙ duαle, che, come dice ίΙ suo
stesso nome, s' adopera quando ci si vuοl riferire a
due persone, animali ο cose.
Ιιι realta, ίΙ duale e ίη greco una sopravvivenza, e
alcuni dialetti, come 10 ionico, 1'hanno addirittura eli-
minato; nell'attico classico perQ esso e relativamente
abbastanza frequente, e la sua conoscenza e dunque
necessaria per leggere ί grandi scrittori del V secolo.
Del resto, imparare ίΙ duale richiede ιιιιο sforzo dav-
vero minimo: si tratta, ίη sostanza, di cinque
terminazioni nominali e di quattro desinenze verbali!
Nella declinazione, s'usano sempre una sola ter-
minazione per ί casi retti (nominativo, vocativo e

474
Enchiridion Capitolo ΧΧΧ

accusativo) e una sola per ί casi obliqui, genitivo e

dativo. Vediamole insieme: Ι declinazione: casi retti duale:
-(1 (che ηΟΩ passa mai a -η), casi obliqui -αιν; Π Ι decl.: n., V., a.: -α
g., d.: -αιν
declinazione: casi retti -ω, casi obliqui -οιν; ΠΙ decli- Π decl.: n., V., α.: -α/
nazione: casi retti -ε, casi obliqui, di nuovo -οιν. Il g., d.: -οιν
ΠΙ decl.: n., V., a.: -ε
duale dell'articolo e τm, τοϊν (per tutt'e tre ί geneή: ίΙ g., d.: -οιν
femminile sarebbe τά, ταϊν, ma e di regola sostituito articolo: n., V., α.: τώ
g., d.: τοϊν
dal maschile-neutro). Ecco qualche esempio: τω
araet!: άδελφά, «le due buone sorelle», τοϊν αγαθαιν
αδελφαιν, «delle, alle, due buone sorelle»; τω καλm
όφθαλμώ, «ί due begli occhi», τοϊν καλοϊν
όφθαλμοιν, «dei, εί, due begli occhi»; τω πόδε, «ί
due piedi», τοϊν ποδοιν, «dei, ai, due piedi»
(coll'accentazione sull'ultima ch'e propria, come sa-
pete, dei casi obliqui dei temi monosillabi); τω λύοντε,
«ί due che sciolgono», τοϊν λϋόντοιν, «dei, ai, due
che sciolgono»; τω λϋσάσg, «Ιο due che sciolsero»,
τοϊν λϋσάσαιν, «delle, alle, due che sciolsero».
Nella coniugazione, la Ι persona duale (ωιοί due»)
e disusata, e al suo posto s' adopera la Ι plurale. Ecco
dunque le desinenze della Π e ΠΙ persona (ανοί due»,
«Ιοτο due»): attive, -τον, -τον (desinenze principa- Π e ΠΙ pers. attive:
Ιί) e - τον, - την (desinenze secondarie); medie, - τον } desinenze principali
-τον
-σθον, -σθον (principali) e -σθον, -σθην (secon- } deSlnenze
.
-τον
secon dane
.
darie). Di nuovo, qualche esempio: λυετον, «νοί due -την

sciogliete, Ιοτο due sciolgono»; έλυετον, «νοί due Π e ΠΙ pers. medie:

scioglievate», έλϋέτην, «Ιοτο due scioglievano»; -σθον} deSlnenze
. .. Ι'1
θ ον
pnncιpa
-σ
λυσεσθον, «νοί due scioglierete per νοί, Ιοτο due
-σθον} deSlnenze
. secon dane
.
scioglieranno per se»; λυοιτον, «possiate vοί due -σ θ ην
sciogliere!», λϋοίτην (che ΙΌttatίvο prende, come
ricorderete, le desinenze secondarie), <φοssanο 10ro
due sciogliere!»; λελύκατον, «vοί due avete sciol-
to, 10ro due hanno sciolto» (notate l' -α-, come nella
Ι e ΙΙ del plurale); έλύθητον, «vοί due foste sciolti
(liberati)>>, έλ υθήmy, «loro due furono sciolti (libe-
rati)>>; έστον, «vοί due siete, 10ΤΟ due sono»; διδωτον,
«che vοί due diate, che 10ro due diano».
L'uso del duale ηΟΩ si puQ mai dire obbligatorio,
neanche ίη attico: vί sanl facile infatti trovare, nelle
letture di questo corso, parecchi esempi di plurali
riferiti a due cose ο persone. Ιη particolare, con due

475
CapitoIo ΧΧΧ Enchiridion

soggetti singοlaή ίΙ verbo ριιό esser concordato, oltreche

nel duale, anche nel plurale: per esempio, Ό
Δικαιόπολιξ και ό Φίλιππος άμα βαδίζετον oppure
βαδίζουσιν, «Οίοεόροίί e ΡίΙίρρο camminano insie-
me». Ατιεί, ίΙ verbo ea volte nel plurale anche quando
ίΙ soggetto enel duale: τω άνθρώπω άμα βαδίζετον
ma anche βαδίζουσιν, «Ι due uomini camminano
insieme». Quanto ai sostantivi, ίΙ duale cpiU frequen-
te quando si parli di cose che esistono ίη coppia ίη
natura (duαle nαturαle): per esempio, τω όφθαλμώ,
,
«ί due occhi, gli occhi», τω χεϊρε, «le (due) mani».

Si va all'assemblea, lamenta Diceopoli, come se

gia si sapesse che bisognαfαre, πρακτέον έστίν, e
sembra ηοιι esserci speranza di convincer nessuno a
far la pace; nondimeno si deve αndαre, ιτέον έστί, e
si deve fαr la pace, ποιητέον την είρήνην.

Gli aggettivi verbali Il greco conosce due αggettivi verbαli. Si tratta di

veri e propri aggettivi, che αοτι appartengono quindi
alla coniugazione (ηοιι οερτίπιοηο, ίη particolare,
nessuna nozione d'aspetto), ma derivano ροτό da
verbi. L' αggettivo verbαle primo esce ίη - τός, - τή,
- τόν ed e normalmente ossitono, l' αggettivo verbα­
le secondo, parossitono, esce ίυ -τέος, -τέα, -τέον;
ί due suffissi s'aggiungono al tema verbale. Cosi,
dal solito λύω (tema verbale alternante λϋ-/λυ-) de-
rivano λυ-τός, λυ-τή, λυ-τόν (aggettivo verbale Ι)
e λυ-τέοξ, λυ-τέα, λυ-τέον (aggettivo verbale Π),
entrambi dal grado breve del tema verbale.
Ι' aggettivo verbale Ι ρυό corrisponder ρίυ ο
meno, per ίΙ senso, al participio passato italiano:
λυτός, «sciolto», ma ριιό anche significare un'idea
di possibilita passiva (<<che ριιό essere ... , che si
ρυό ... »), come ί nostri aggettivi ίη -bίle, anch'essi
derivati da verbi: λυτός, «che ριιό essere sciolto, che
si ρυό sciogliere, solubile».
L'aggettivo verbale ΙΙ ha invece sempre υη senso
di necessita passiva, come ίΙ gerundivo del latino:
λ υτέος, «che dev' essere sciolto, che si deve scio-
gliere, da sciogliere», latino solvendtls.

476
Enchiridion Capitolo ΧΧΧ

Sempre come ίΙ gerundivo latino, esso s'unisce

spesso al verbo είμι, col quale forma la coniugαzione
perifrαsticα pαssivα: per esempio, Λ υτέοι εισίν οί
βόες = Ι bovi devono esser liberαti (Si devono libeI'α­
re ί buoi). La persona da cui dev'esser compiuta l'azio-
ne s' οερτίτυε, ίη greco e anche ίη latino, col dαtivo
d'agente: ecco un esempio d'autore: 'Ωφελητέά σοι ώφελητέα σοι ή πόλις εστίν
ή πόλις εστίν (Senofonte, Ι detti memorαbίli di (iuvαnda fibi res piib/icα eSf)

Socrate, ΠΙ 6) = Tu devi aiutar la οίιιέ (αΖΖα letterα,

La citta dev'essere aiutata dα te) = Iuvαndα tibi res
pίiblicα est. Sono spesso sottintesi sia ίΙ verbo είμι
sia l'agente: per esempio, Λυτέοι οί βόες; "Αλλαι
νηες εκ των ξυμμάχων μεταπεμπτέαι είσίν = Dob-
biamo far venire altre navi dagli alleati (qui ίΙ conte-
sto chiarisce ch'e sottinteso ίΙ dativo d'agente ήμϊν),
Notate che anche un verbo intransitivo ριιό aver
l'aggettivo verbale Π; ma allora, evidentemente, ίΙ
senso ιιοη e ρίυ passivo ma impersonale (<<si
deve ... »), e cosi pure la costruzione (aggettivo ver-
bale neutro singolare + ΠΙ singolare del verbo είμι):
per esempio, Ιτέον (sottinteso εστίν) ημϊν = (alla ίτέον ήμϊν (έστιν)
(eundum ηδbϊs est)
lettera) Si deve αndare da ιιοί = Dobbiamo andare
(Bisogna che andiamo). Anche ίη latino si ριιό dir
benissimo Eundum est ni5bis; e invece una partico-
larita del greco la possibilita d 'usare, invece del neu-
tro singolare, ίΙ neutro plurale: per esempio, Καί μοι καί μοι βαδιστέα (= βαδιστέον)
έστί ν πρόξ την άγοράν
βαδιστέα (oltre che βαδιστέον) εστίν πρόξ την
άγοράν = Ε ίο devo camminare verso la piazza.
D' altra parte, con un verbo che regga un comple-
mento oggetto ίΙ greco usa sia la costruzione persona-
le sia quella impersonale, mentre ίη latino sarebbe
possibile solo la prima: per esempio, «vί dobbiamo
aiutare» si dice sia ώφελητέοι ήμιν εστε [υμεις] (co- ωψελητέQl ήμιν εστε [-Dμεις]
struzione personale) sia, e anzi ρίυ spesso, ώφελητέον / ωψελητέον ήμιν εση ν 'όμας
ήμιν εστιν υμας (costruzione personale); ίη latino
invece si potrebbe dir solo ίιlvαndf estis ni5bis [vi5s],
ηΟΩ mai iuvαndum est ni5bis vi5s! Osservate que-
st'esempio d'autore di costruzione impersonale:
Άλήθειάν γε περι πολλου ποιητέον (Platone, Ια
repubblicα, 389b) = Invero si deve aver grande stima
della verita (Mαgni quidem fαciendg est veritαs).

477
 Capitolo ΧΧΧ Ι verbi greci

Ι verbi greci

Un verbo di significato transitivo ο intransitivo secondo le voci:

αναμιμνήσκω (μνη-), άναμνήσω, άνέμνησα, «ricordo una cosa a ιυιο»

(+ doppio acc., ο acc. della pers. e gen. della cosa); μέμνημαι (perI con
valore di presente), έμνήσθην, μνησθήσομαι, «(mi) ricordo» (+ gen.)

Tre verbi della ΠΙ classe (col sujJisso di presente - v- ο -αν-) che si costrui-
scono col participio predicativo:
,
λαΥθάνω (ι v. alternante λ,gθ-Ιλnθ-), λήσω, έλαθον, λέληθα, «mi nascondo,
passo inosservato, sfuggo (ε)» (+ acc.) (Il medio λανθάνομαι νυοl dir
«dimentico», e regge ίΙ gen.)
τυγχάνω (temi verbali: τευΧ-ΙΤQΧ- e τυχη-), τεύξομαι, έτυχον, τετυχηκα,
«Ιιο ίη sorte, trovo, m'jmbatto (Ιιι)» (+ gen.)
φθάνω (ι v. altemante φθ,g-Ιφθn-), φθήσομαι, έφθασα ο έφθην, «precedo,
prevengo, fo una cosa prima d'un altro» (+ acc.)

11 greco nell'italiano

Il breve passo che segue contiene un alto numero di grecismi: circa venti.
Elencateli, e ίllustrate ίl significato e Ι 'etimologia di ciascuno (usate, se vole-
te, un buon vocabolario). Ροί provate α riscrivere ίl brano senz 'zlsare nessun
termine d 'origine greca.

Certo, ίΙ filosofo ρυό e deve, nel suo studio teorico, analizzar le situazioni
politiche da ιιτι punto di vista puramente logico ο razionale: egli ρυό far dclle
ipotesi, ρυό proporre soluzioni ideali ai problemi. Νου cosi l'uomo politico:
egli scende nell' agόne, e opera nella sfera pratica; egli deve far fronte a ricor-
renti crisi sociali ο economiche, e la soluzione dei suoi dilemmi τιοιι ρυό esser
che empirica. Pur senza cadere nel prammatismo, ogni politico, di qualunque
ideologia, deve affrontare ί fatti ispirato da ιια ben inteso realismo, fondato su
un'esatta conoscenza della storia. Ροίοίιό la politica, come la diplOlnazia, e
l'arte del possibile, l'etica politica deve tendere a calar l'ideale nel reale.

Che dίjferenza c 'ε, quanto αΠ 'origine e αl concetto che esprimono, tra reali-
smo e prammatismo?
Dei grecismi del brano che avete letto, qualcuno ha un corrispondente d 'ori-
gine latina, che pero ηοη significa esattanzente lα stessa cosa: sapreste fare un
ραίο d'esempi?

478
Esercizi Capitolo ΧΧΧ

Esercizio 3 Οα
Leggete α νoce αltα e trαducete queste frαsi, distinguendo ί diνersi tipi di perio-
di ipotetici:
1. Έαν μη περί είρήνη; λέγητε, ουκ άκουσομαι ϋμών.
2. Ει του; βαρβάρους ένικήσαμεν, πάντες αν έτίμησαν ήμας.
3. Ει οϊκαδε σπεύδοιμεν, ϊσο»; αν άφικοίμεθα εν καιρώ.
4. Ει τφ βασιλεϊ πάντα είπες, μώροξ ήσθα,
5. Ει οϊκοι έμείνατε, ουκ αν κατέστητε ες τοσούτον κίνδϋνον.
6. Ει παρήσαν οί σύμμαχοι, ήμϊν αν έβοήθουν.
7. 'Εάν του; συμμάχου; παρακαλώμεν, ήμϊν βοηθήσουσιν.
8. Ει τούτο ποιήσεις, εγώ σε άποκτενώ.
9. Ει εύθυ; ώρμήσαμεν, ήδη άφϊκόμεθα αν ες το άστυ,
10. Ει τα αληθή λέγοις, πιστεύοιμι αν σοι.
11. Έαν τούτο ποι ήσης, έπαι νώ σε.
12. Ει ούτο; ό κύων λυκον ϊδοι, άπέφευγεν.

Esercizio 30b
Trαducete queste coppie di frαsi:
1. Ει ευθϋ; πρό; το άστυ σπεύδοιμεν, ϊσω; αν άφικοίμεθα πριν γενέσθαι
εσπέραν.
Se tu mi conducessi, (ti) seguirei volentieri.
2. Ει μη τφ ποιμένι ένετυχομεν, ήμάρτομεν αν της όδοϋ,
Se ηοτι ci fossimo affrettati, saremmo tornati a casa tardi.
3. 'Εάν μου άκουητε, πάντα δι'όλίγου γνώσεσθε.
Se mi seguirete velocemente, aaiveremo prima che scenda la notte.
4. Ει οί παϊδεξ τφ πατρι επείσθησαν, ουκ αν κατέστησαν ες τοσούτον κίνδϋνον,
Se fossimo rimasti a casa, ηοιι avremmo visto (usαte θεάομαι) le gare.
5. Ει μή σοι έπίστευον, ουκ αν ταϋτά σοι έλεγον.
Se ίΙ babbo fosse presente, ci aiuterebbe.
6. Ει μη ό θεό; το πυρ έσβεσεν, ό Κροίσο; αν ζών κατεκαυθη.
Se Creso υοτι avesse chiamato ίl dio, τιοα sarebbe stato salvato.
7. Έαν την μητέρα εν τη αγορά ιδης, αϊτησον αυτήν οϊκαδε σπεύδειν.
Se la mamma υοιι toma a casa presto, andrC> ίο stesso a cercarla (usαte ώς
col pαrt. del futuro).
8. Ει μη ό άδελφόι; κακά έπασχεν, ουκ αν ούτω έλϋπουμην.
Se la υιευιπιε fosse qua, saprebbe cosa dobbiamo (lJsate δεη fare.
9. Έαν οί πολέμιοι ες την γην έσβάλωσιν, οί αυτουργοί ες το άστυ
άνίστανται.
Tutte le volte che ί corinzi attaccano la Ποιιε di Fοrmίόne sono sconfitti.
10. Ει έπίοιεν οί 'Αθηναίοι, οί πολέμιοι υπεχώρουν,
Se gli ateniesi si ritiravano, ί nemici lί attaccavano.

479
 Capitolo ΧΧΧ Esercizi

Esercizio 30c
Fate dipendere questi periodi ipotetici dalle parole che Ιί seguono tra parente-
si (come vedete, si tratta sempre di tempi storici),' qtιαnd'e possibile, usate pίiι
d 'un modo diverso.
Infine traducete le vecchie e le nuove frasi.
1. Έαν στρατεύηται Κροϊσοι; έπί Πέρσαξ, μεγάλην αρχήν καταλύσει
(Ή Πϋθίη έφη ...).
2. Οί παϊδε; ουκ αν κατέστησαν εί; κινδϋνον, ει 01ΚΟΙ έμειναν (Ο πατψ Ώδει ...).
3. "Οσ'άν λέγη τα χρηστήρια γράψαντες άναφέρετε παρά μέ (Ό Κροίσο;
του; αγγέλου; έκέλευε ...).
4. <ο Κροϊσοτ; πρώτον V-EV σιγήν είχε έρωτώμενοξ, τέλος δέ, ώς
ήναγκάζετο, πάντα είπεν (Οί Λϋδοι εφασαν ...).
5. Πάντα έποιήσαμεν α έκελευσατε (Οί άνδρα; προ; του; πέμψαντας είπον...).

Esercizio 30d
Le frasi che seguono son prese dai libri Π- V della Repubblica, in cui Platone
discute: α) Ι 'educazione che dovrebbero ricevere ί custodi del suo Stato ideale
(libri Ι-ΙΙΙ),' b) ί criteri coi quali, tra questi cLlstodi, dovrebbero essere 8celti ί
governanti (libro IV); c) l 'educazione delle donne (libro V).
Dopo aver letto α voce alta e tradotto le frasi, ceI·cate di ricostruirne le ορί­
nioni di Platone riguardo all 'educazione dei custodi.
1. ,.. Αρ'ούν μουσική πρότερον άρξόμεθα παιδεύοντες 11 γυμναστική;
Λόγων δε διττόν είδος (= Ε di storie ce n'e due specie), το μεν άληθέξ,
ψεύδοξ (= αΖΖα lettera, falsita, menzogna) δ'έτερον. Παιδευτέον δ'έν
άμφοτέροιξ: (376e).
2. Ούτοι οί λόγοι ου λεκτέοι εν τη ημετέρα πόλει. (378b).
3. Μετά δε την μουσικήν γυμναστική θρεπτέοι (da τρέφω) οί νεανίαι.(403c).
4. 'Εκλεκτέον (έκλέΥω = «scelgo») εκ των άλλων φυλάκων τοιούτους
άνδρα; οϊ αν μάλιστα φαίνωνται δ αν τη πόλει ήγήσωνται συμφέρειν
πάση προθυμία ποιεϊν. (412d).
5. Ει ταϊ; γυναιξίν έπί ταύτα (= allo stesso εοόρο, ossia perche 8iano
custodi dello Stato) χρησόμεθα και (= che) τοϊι; άνδράσι, ταύτα
διδακτέον αυτάξ. (451 e).

Leggete questi brani (tratti, con adattamenti, da Tucidide, Π. 93-94), ροί ri-
spondete alle domande.
Prίmα di congedαr lα flotta, ί peloponnesiaci pmgettano un attacco α sorpresa αl Pireo.

ΟΙ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΟΙ ΒΟΥ ΛΕΥΟΥΣΙΝ ΑΠΟΠΕΙΡΑΣΑΙ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΩΣ

Πριν δε διαλϋσαι το ες Κόρινθον άναχωρήσαν ναυτικόν, ό Κνήμοξ
και οί άλλοι στρατηγοί των Πελοποννησίων, αρχομένου του χειμώνοξ,

480
Esercizi CapitoIo ΧΧΧ

έβουλοντο άποπειράσαι του Πειραιώ.; του λιμένος των 'Αθηναίων:

άφυλακτοξ δε ην ό λ ιμήν: ου γαρ ώοντο οί 'Αθηναίοι τουξ πολεμίους αν
τολμήσαι αυτώ προσβαλεϊν. 'Εδόκει δε λαβόντα των ναυτών έκαστον
την κώπην πεζfι ίέναι εκ Κορίνθου επι την πρόι; 'Αθήναξ θάλασσαν, και
άφικομένου; ες Μέγαρα και καθελκυσανταξ τεσσαράκοντα ναϋξ, αϊ
έτυχον έκεϊ ούσαι, πλεϋσαι ευθυ; έπι τον Πειραιά,

[άποπειράωώ un tentativo (per impadronirrni di un luogo; + gen.) καθ-έλκω,

aor. καθείλκυσα, calo ίη acqua]

1. Ιπ che periodo dell' anno ί peloponnesiaci volevano attaccare ίl Pireo?

2. Ρετοίιό ίΙ porto ποπ era protetto?
3. Qual era ίΙ piano dei peloponnesiaci?

Ώς δε έδοξεν αυτοϊξ, έχώρουν εύθύξ: και άφικόμενοι νυκτόξ και

καθελκϋσαντεξ τας ναϋ; έπλεον ουκέτι μεν έπι τον Πειραιά, φοβούμενοι
τον κίνδϋνον, έπι δε της Σαλαμϊνω; το ακρωτήριον το προ; Μέγαρα
όρων. Και φρούριον των Άθηναίων έκεϊ ην και νεών τριών φυλακή. Οί
ούν Πελοποννήσιοι τφ τε φρουριφ προσέβαλον και τάτ; τριήρεις
άφείλκυσαν κενάξ τήν τε άλλην Σαλαμίνα έπόρθουν.

[το ακρωτήριον promontorio την ... αλλ ην Σαλαμίνα ίl resto di Salamina]

4. Dopo quanto tempo ί peloponnesiaci attuarono ίΙΙΟΓΟ piano?

5. Quando si passQ all'azione, ίΙ piano era perQ cambiato: ίπ che modo?
6. Ρετοίιέ ί peloponnesiaci ποπ s'attennero al piano originario?
7. Che cosa tenevano a Salamina gli ateniesi?
8. Quali tre cose fecero li ί peloponnesiaci?

Ές δε τας 'Αθήνα; φρυκτοί τε ηροντο πολέμιοι και μεγίστη εγένετο

έκπληξυ;: οί γαρ εν τώ άστει ώοντο του; πολεμίους ήδη ες τον Πειραιά
έσπεπλευκέναι, οί δε εν τφ Πειραιεϊ ώοντο τήν τε Σαλαμίνα ηρήσθαι
και ήδη έπι σφάι; έσπλεϊν αυτοίκ; Βοηθήσαντες δε άμ'ημέρα πανδημει
οί 'Αθηναίοι ες τον Πειραιά ναϋ; τε καθεϊλκον και έσβάντεξ κατά
σπουδήν ταϊ; μεν ναυσιν επί την Σαλαμίνα επλεον, τφ δε πεζώ φυλακάζ
του Πειραιώ; καθίσταντο. οι δε Πελοποννήσιοι ώς ησθοντο την βοήθειαν,
κατά τάχος άπέπλεον.

[φρυκτοι... πολέμιοι segna/i di fuoco che avvertono d 'un attacco ne"zico

αϋτούξ. ί ΡelΟΡοnnesίαcί πανδημεί ίη massa]

481
 CapitoIo ΧΧΧ Esercizi

9. Che cosa avverti gli ateniesi del pericolo?

1Ο. Quale fu la 10ΤΟ prima reazione?
11. Che pensarono gli ateniesi ch' erano ίη ci ιιέ?
12. Ε quelli ch'erano al Pireo?
13. Che fecero gli ateniesi ίΙ giorno dopo?
·14. Da quali parole si ricava ch' essi presero sul serio la minaccia?
15. Quale fu la reazione dei ροίοροτιαοείεοί?

Esercizio 30e
Traducete in greco:
1. Se ί corinzi avessero direttamente fatto vela verso ίΙ Pireo, l' avrebbero
facilmente preso. t
2. Νοτι c'era infatti nessuna flotta a custodire ίΙ porto, perche gli ateniesi
credevano che ί nemici τιοα l'avrebbero mai assalito (= αοιι avrebbero
mai navigato contro di esso).
3. Ma ί corinzi temevano tanto ίΙ ροτίοοίο che τιοα navigarono ρίυ verso ίΙ
Pireo ma verso Salamina. .
4. C'era 1i una guamigione di tre triremi, ίη maniera tale che nessuno potes-
se andare (ίη nave) a Megara ο venir(ne) (usate due composti di πλέω).
5. Ι corinzi dunque presero queste triremi, e devastavano ίΙ resto di Salamina;
ma ίΙ giorno dopo, prima che gli ateniesi venissero ίη aiuto, essi se
n'andaron via velocemente.

La formazione delle parole

AnalΊZZate queste pamle, ossia dΊStίnguete in esse, nei limitί del possibile, ί diversi ele-
mentί che le compongono (radici, suffιssi, prefissi, desinenze), ροί ditene ί! signίjicato:

1) ό, ή παϊ; 1) λέγω
2) το παιδίον 2) ή λέξις
3) παιδικόξ, -ή, -όν 3) λεκτικόξ, -ή, -όν
4) παίζω 4) ό λόγος
5) εϋπαις 5) λογικός, -ή, -όν
6) άπαυ; 6) λογίζομαι
7) παιδεύω 7) ό λογιστή;
8) ή παίδευσις 8) αλογος, -ον
9) ό παιδαγωγός 9) ή ευλογία
10) παιδαγωγικόξ, -ή, -όν; 10) ό λογογράφος.

Ν. Β. Il sostantivo ό λόΥος ha molti signίjicati: ricordate quelli di <φαrοlα»,

«racconto», «discorso» e quelli di «calcolo» e «ragione».

482
Civiltiι
La disfatta
N el capitolo 23 abbiamo seguito
gli eventi della prima fase della
guerra del Peloponneso, fino alla pace
di Nicia, conclusa da ateniesi e
spartani ne1421, dopo dieci anni d'un
conf1itto che aveva ridotto tutt'e due
le citta allo stremo delle forze. Era
ροτό chiaro che la pace, che del resto
Ώοη fu accettata da corinzi e bcoti, ηοιι
sarebbe durata a lungo. Ad Atenc,
dove Νίοίε, capo del partito conser-
vatore pacifista, si sforzava di mante-
ner buonc relazioni cogli spartani, gli
si contrappose un partito democrati-
co radicale favorevole alla ripresa del-
la guerra, guidato da Alcibiade, un
cugino di Pericle e suo pupillo, bel1o,
ricco, affascinante, ambizioso e sen-
za scrupoli: la politica propugnata da
Alcibiade consisteva nell 'appoggiare
Argo, tradizionale rivale di Sparta nel
Peloponneso, e nel cercar di formare
una coalizione di Stati antispartana.
Ν e1419 εοορρίό una guerra locale, tra
spartani e argivi, e gli ateniesi νί par-
teciparono, sebbene senza grande con-
vinzione, come alleati dΆrgο; l'anno
dopo ροτό Sparta inf1isse, a Μετιιίτιόε,
una grave sconfitta agli argivi e rista-
bili la sua egemonia nel Peloponneso,
mentre 1'jnteresse degli ateniesi si ri-
volse verso altre avventure impe-
rialistiche.
Ν ell' inverno del 416-415 gli
ateniesi presero la decisione fatale
d'aggiungere al loro impero la Sici-
lia. Il pretesto della guerra gli fu dato
dagli ambasciatori d 'una cittadina si-
ciliana, che chiesero l'aiuto dΆtene
Capitolo ΧΧΧ
dΆtene
Alcibiade.
contro una οίιιέ vicina, alleata della
ρίι'.ι
grande potenza della grecita occi-
dentale, Siracusa. Durante ίΙ dibattito
nell 'assemblea, Νίοίε raccomandQ
prudcnza, ma Alcibiade sostenne con
gran calore l'intervento; gli ateniesi
gli dettero retta: ίΙ ροροlο νοιό con
entusiasmo ίη favore d 'una spedizio-
ne militare, affidata a Nicia, Alcibiade
e Lamaco, ai quali furon concesse
senz'altro tutte le risorse di cui potes-
sero aver bisogno.
La spedizionc navale parti a meta
dell' estate de1415: secondo Tucidide,
mai da una citta greca era salpata una
f10tta cosi splendida e cosi costosa.
Subito dopo ίΙ suo arrivo ίη Sicilia,
Alcibiade fu pero richiamato ίη patria
a discolparsi, giacche ί suoi nemici
politici avevall montato contro di lui
uno scandalo; egli si rifugiQ invece
presso gli spartani, ai quali consigliQ
483
 CapitoIo ΧΧΧ
di venire ίn soccorso di Siracusa, stret-
ta ora d' assedio dagli ateniesi. Proprio
quando gli assedianti eran sul punto
di completar la costruzione d'un muro
intomo alla οίιιέ, Ι' arrivo di truppe
spartane la εείνό (inverno del 414).
Nicia decise allora di levar Ι' assedio
e di ritirarsi per via di mare, ma ί
siracusani bloccarono Ι' entrata al
Grande ροτιο; nella battaglia che se-
gui gli ateniesi furon pesantemente
sconfitti. Allora Νίοίε, distrutto quel
che restava della flotta, si ritiro per via
di terra, ma di nuovo Ι 'armata
ateniese, ch' era stata di visa ίn due
parti, fu sgominata; ί sopravvissuti
furon gettati nelle latomie (profonde
cave di pietra) di Siracusa, dove ί piU
morirono fra atroci sofferenze.
Certo, fu ίl disastro pίiι grave che
sia capitato αί greci durante questa
guerra; αηΖί, α parer mio, e da quan-
Le latomie di Siracusa.
484
Civilta
(ο sappiamo per tradizione, /ra tutti
glί αννenίmen(ί dί Grecία, fu questo ίl
pίU glorioso per ί vincitori, ίl pίU
nιίsereνοle per ί νίntί.
La disfatta degli ateniesi era stata
completa sotto tuttί ί riguardi, le so/-
/erenze tutte portate αl parossismo:
nell 'annientamento totale, come si
suol dire, lα fanteria, lα flotta, tutto
era andato ίη rovina. Solo pochi, di
cosi numeroso esercito, poterono ri-
tornare ίη patria.
Questi furono gli avvenimenti di
Sίcί!ία (Tucidide, La guerra del
Peloponneso, νπ. 87; trad. di L.
Annibaletto, ed. Mondadori).
Nonostante la terribile perdita, gli
at.eniesi si misero subito a costruire
una nuova flotta, e seguitarono a com-
battere per altri nove anni. Nella sua
fase finale la guerra del Peloponneso
fu una guerra di movimento, COill-
CΊνίlΙa
battuta in tutto ίΙ mar Egeo. Gli spartani,
che vendettero la liberta dei greci di
Ionia per oro persiano, costruirono an-
ch'essi una f1otta, e spingevano alla ή­
volta gli alleati dei loro nemici. Ne1411,
ίη Atene τκίοιιε allo stremo, un colpo di
Stato oligarchico abbatte la costituzio-
ne democratica; chi teneva le fila della
congiura era Alcibiade: ίl demagogo,
che, dopo ίΙ tradimento, s'era intanto τί­
fugiato da Sparta ίτι Persia, aveva pro-
messo ai disperati ateniesi che, se essi
avessero τυιιιαείειο alla loro costituzio-
ne, di cui egli era stato un tempo uno
dei ρίυ turbolenti e radicali sostenitori,
e Ι' avessero richiamato, ίl gran re sa-
rebbe passato dalla loro parte. Il ροροlο
εοοοιιό che ίΙ diritto di voto fosse Ιίπιί­
tato ai cinquemila cittadini ρίυ τίοοίιί, e
s' insedio, come governo provvisorio,
un consiglio di quattrocento membri.
Quando pero ίΙ consiglio, nel tentati-
νο di diventare da organo provvisorio
permanente, intavolo trattative di pace
cogli spartani, ίl ροροΙ0 si ribe11o: de-
posti ί quattrocento, fu istituito un regi-
me oligarchico moderato (quello stes-
so a cui s' era inizialmente pensato),
ίη cui l' organo sovrano era l' assem-
blea dei cinquemila eΙettοή. Alcibiade
fu eletto, ίη sua assenza, generale, e a
Cizico riporto una brillante vittoria
sulla f10tta spartana, che fu distrutta.
Gli ateniesi restaurarono ίη seguito la
democrazia radicale, e, grazie a una
serie d'operazioni fortunate nell'Egeo
settentrionale, riconquistarono gran
parte del loro impero ίη quella regio-
ne. Ν el 407 Alcibiade torno ίη patria,
accoltovi come un eroe.
CapitoIo ΧΧΧ
La ripresa ateniese fu ροτό effime-
ra. Un nuovo comandante spartano,
Lisandro, cambio la situazione: τίοο­
struita, coll' aiuto persiano, la f1otta, egli
sconfisse Alcibiade. Questi, ben cono-
scendo, e temendo, la volubilita della
fo11a, fece Ι 'ultimo voItafaccia della sua
vita e si rifugio ίη un castello che a ogni
buon conto s' era preparato suIl'
EllespOnto. L' anno dopo (405) gli
ateniesi conseguirono una vittoria im-
portante alle Arginuse, dove ρίυ di meta
della Ποιιε spartana fu distrutta.
Quando ρετό Lisandro attacco di
sorpresa le navi dΆtene, presso 1a
foce del torrente Egospotami, e le di-
strusse, gli ateniesi capirono ch' era
davvero la fine: quando la nuova fu
portata ad Atene, racconta Senofonte,
«un pianto lamentoso si diffuse, dal
Pireo, attraverso le Lunghe mura, fino
alla citta; nessuno dormi quella not-
te» (Storia greca, Π. 2.3). Gli spartani
avevano ora ίl controllo dei mari. Essi
ηοη attaccarono Atene, ma cercarono
di prender1a per fame; e infatti dopo
qua1che tempo gli ateniesi, disperati,
mandarono a Sparta un' ambasceria
per la pace. Fu convocata Ι' assemblea
della Lega peloponnesiaca: sebbene la
maggior parte degli Stati membri
avesse votato per la distruzione totale
dΆtene e l'asservimento di tutti ί suoi
abitanti, gli spartani nobilmente s Όρ­
posero, e si concluse infine che gli
ateniesi avrebbero dovuto rinunziare
a tutto I'impero e a tutta la f1otta, tran-
ne dodici triremi, che gli esiliati sa-
rebbero tomati e che Atene sarebbe
diventata un'alleata di Sparta.
485
 Capitolo ΧΧΧ Lexicon

Lexicon

Verbi παρα-βοηθέω (+ dat.) ή σύνταξις,

στρέφω, στρέψω, παρα - δίδωμ ι της συντάξεως
έστρεψα, έστραμμαι, περι -κλήω, περι -κλείω
έστράφην (aor. pass. περι-μένω Nomipropri
con significato att. προ-μανθάνω ό Διονϋσιοξ,
Intrans.) σπουδάζω του Διονυσίου
έπι-στρέφω συν-έχω ή Μεσσηνία,
σφάττω, σφάξω, έσφαξα, υπ-εκ-φεύγω της Μεσσηνία;
έσφαγμαι, έσφάγην υπο-μένω οί Μεσσήνιοι,
φθάνω, φθήσομαι, εφθασα ϋποτελέω των Μεσσηνίων
ο έφθην (+ acc., ο part. φενακίζω ό Πάνορμος,
predicativo) του Πανόρμου
Sostantivi ό Τϊμοκράτηξ,
αδολεσχέω ή ακολασία, τ/ς ακολασία; του Τιμοκράτουτ;
αν-άγομαι ό άκροατήξ, του άκροατοϋ
άναδέομαι ή αναίδεια, της άναιδεία; Aggettivi
απο-λαμβάνω ή αναρχία, της άναρχίαξ άγραφοξ, άγραφον
άπ-ωθέω το άσμα, του άσματο; άντίπρφροξ, άντιπρφρον
άσθενέω ή άσωτία, της άσωτία; άπροσδόκητοξ,
άφ - αιρέομαι τα βράχεα, των βραχέων άπροσδόκητον
δημηγορέω ή γεωμετρία, ύπόλοιπος, υπόλοιπον
εθίζω, έθίζομαι της γεωμετρία; ύπόσπονδος,
εκ-λέγω ή έγκλισ«; της έγκλίσεωξ ύπόσπονδον
έκ-νέω οί έναντίοι, των εναντίων
εκ-πίπτω ό έπίπλουτ, του επίπλου Preposizioni
έμ-βιβάζω ή έπιστροφή, περί + dat.
έμπίμπρημι της έπιστροφή;
έξ-ωθέω ή ευπαιδευσία, Avverbi
έπ-εισ-βαίνω της ευπαιδευσία; αδεως
έπι-βοηθέω (+ dat.) ό θαλαττοκράτωρ, ατάκτως
επι-διώκω του θαλαττοκράτοροξ έσω, εϊσω
έπι-κλινω το κέραξ, του κέρω; μέση
θωπεύω (dat. τφ κέρα) μετωπηδόν
καθ-ίημι το κέρδος, του κέρδους μηδαμη
κατά-γελάω ή μανία, της μανία;
κατ-άγω ή μεγαλοπρέπεια, Congiunzioni
κατα-φεύγω της μεγαλοπρεπείας άτε+ part.
καταχαρίζομαι ό μηρός, του μ ηροϋ
μετα-πείθω το συμφέρον, Locuzioni
όκέλλω του συμφέροντος έπι τεττάρων (e sim.)
όρμέω (propriam., un partici- καθ'ένα
παιανίζω ρίο) κατά σπουδήν

486
CΊvilta Capitolo ΧΧΧΙ

AristiJfane
e Ια commedia antica

e1486 a. C. aΙΙ'agόne drammati-

N co delle Grandi dionisie fu per
1a prima vo1ta offerto un premio alla
mig1ior commedia: fin allora infatti 1a
competizione aveva riguardato s0101e
tragedie. Nel 427, quando fu rappre-
sentata 1a prima delle commedie
d' AristDfane, si davano ogni anno tre
commedie alle Lenee, una festa di
Dioniso che si teneva ίτι gennaio, e
a1tre tre appunto alle Grandi dionisie,
ιιι marzo.
Il teatro di Dioniso, ίη cui si rap-
presentavano sia le tragedie sia le
commedie, comprende-
va (ν. la figura di ρ. 488):
Ι' orchestra (ορχήστρα,
ne1senso greco di «Ιυο­
go destinato alla dan-
za»), uno spazio circo-
lare ίΙ cui diametro mi-
surava un ρο' meno di
νέιιιί metri; dietro di
essa, le gradinate per ί 1
pubblico, che salivano,
ίτι file concentriche,
fino alle pendici meri-
dionali dell' Acropoli; e, davanti al-
1'orchestra, un ρο' soprelevato rispet-
to a essa, ίΙ palcoscenico (σκηνή), una
struttura permanente che rappresenta-
va una casa con due porte.
Nella commedia, come nella tra-
gedia, avcva grande importanza ίΙ
coro: mentre gli attori pronunziavano
le Ιοτο battute, ίΙ coro (quello comico
comprendeva ventiquattro coreuti)
danzava e cantava al suono della lira
e de1 Πειιιο'.
Dcllc commedie d' Aristofane, la
piu antica, intitolatal convitati, fu rap-
presentata nel 427, la
ρίυ recente di quelle ri-
masteci, ίΙ Pluto, nel
388; ne son giunte fino
a τιοί ίη tutto undici. Οί
queste, la meno recen-
te, gli Acarnesi, vinse
ίΙ primo premio alle
Lenee de1425. La guer-
ra durava da ρίυ di cin-
que anni ed era giunta
a ιιιι punto morto, men-
tre ίΙ ρορο10 aveva sof-

ι Ιπ epoca modema, Riccardo Wagner

ha tentato di rίΡrοduπe questa fusione
di parola, musica e recitazione.

487
 Capitolo ΧΧΧΙ
ferto teπίbίΙmente a causa del1a ρόειο.
Ρίι) di tutti soffrivano ί contadini, chc
tutti gli anni, verso la fine della pri-
mavera, quando ί peloponnesiaci ίιι­
vadevano Ι' Attica, eran costretti ad
abbandonare ί Ιοτο poderi, a vivere ίτι
οίιιέ, ίη condizioni di gravissimo di-
sagio, per tutta la durata dell'invasio-
ne, e ροί, tomati ai Ιοτο campi, a ve-
der le devastazioni che v'aveva por-
tato ίΙ nemico. Ι protagonisti d,.ί molte
delle commedie d' Aristofane, com-
preso ίΙ Diceopoli degli Acarnesi,
sono appunto contadini stanchi della
gueπa.
Nel οερίιοίο 24 abbiamo lasciato
Filippo ad Atene, dove egli sta ora
completando la sua istruzione. Il re-
Ι1 teatro di Epidauro.
488
CίνίΙΙa
sto del1a famiglia e tomato ίη campa-
gna quando ί peloponnesiaci si sono
ritirati dall' Attica, ma, come tanti al-
tri contadini, dovra di nuovo rifugiar-
si ίτι citta quando ί nemici torneran-
τιο. Leggendo, ίτι questo οερίιοίο, dei
passi degli Acarnesi, sentirete parlare
ίΙ nostro Diceopoli colle parole che gli
mise ίη bocca Aristofane. Diceopoli
sogna la pace e, dopo che ίΙ suo tenta-
tivo di far prevalere le sue idee nel-
Ι' assemb1ea τιοη ha avuto alcun esito,
decide di far da se una pace separata
cogli spartani: alla fine dei passi che
leggerete ίη questo οερίιο!ο egli, dopo
aver riunito la famiglia, celebra la sua
pace privata con una processione eun
ίηηο ίιι onore di Dioniso.
 CapitoIo ΧΧΧΙ

ΑΧΑΡΝΗΣ (α)

Ιpersonαggi pαrlαnti

ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΙΣ (ΔΙΚ.) Diceopoli

ΨΕΥΔΑΡΤΑΒΑΣ (ΨΕΥΔ.) Pseudiιrtaba

ΚΗΡΥΞ (ΚΗΡ.) υπ araldo

ΧΟΡΟΣ Coro d'uomini acamesi
ΑΜΦΙΘΕΟΣ (ΑΜΦ.) Anfiteo

ΘΥΓΑΤΗΡ La figlia di Οίοοόροί!

ΠΡΕΣΒΥΣ (ΠΡ.) υπ ambasciatore

Ια scena iniziale si sνolge sulla Pnice,

doνe si sta per aprire una seduta dell 'assem-
blea. Diceopoli eseduto, solo, e aspetta Ι'ar-

489
CapitoIo ΧΧΧΙ

rivo dei SUOi concittadini e dei pritani. In-

tanto egli si lamenta col monologo che se-
gue: questo estato un anno terribile, e nulla
ο quasi eandato per il suo verso!

ΔΙΚΑΙΟΠΟΛΙΣ

δέδηγμαι < δάκνω <Ι ρσα δη δέδηγμαι την έμαυτοϋ καρδίαν,

βαιός, -ά, -όν = μϊκρόξ, όλίγοτ;
ολιγοχρόνιο; ήσθην δε βαιά, πάνυ δε βαιά, τέτταρα: 2
όδυνάω = λϋπέω
όδυνάομαι = λϋπέομαι α δ'ώδυνήθην, ψαμμακοσιογάργαρα, 3
ψαμμακοσιογάργαροι, - αι, - α :
rroλ/ci ώσπερ ή ψάμμο; τ/; θαλάττη; 'Αλλ'ουδεπώποτ". 4
τα γάργαρα (των γαργάρων) :::::
ό όχλο; οϋτως έδήχθην ... 5
ούδεπώποτε = ουδέποτε
έδήχθην < δάκνω ώς νυν, όπότ'ούση; κϋρίαι; έκκλησίαξ 6
κϋριοξ, - α, - ον : κατά νόμον
της εωθινή; ωράς : εν τf! ώρα έωθινης έρημοι; ή Πνυξ αυτηί, 7
της εω, άμα έφ (έωθινόξ, -ή, -όν)
αϋτηι = αύτη οί δ'έν αγορά λαλοϋσι κάνω και κάτω 8

~
&νω = και άνω
το σχοινίον το σχοινίον φεύγουσι το μεμιλτωμένον. 9
,(του σ,χoιν~oυ) :
το μικρόν πεισμα Ουδ'οί πρυτάνεις ήκουσιν, άλλ'άωρίαν 10
μιλτόω : έρυθρόν ποιώ
άωρίαν Η εν" καιρώ ήκοντεξ, είτα δ'ώστιοϋνται πως δοκεϊξ 11
είτα = έπειτα
ώστίζω ifut. ώστιοϋμαι) ::::: έλθόντεξ άλλήλοισι περί πρώτου ξύλου, 12
ώθέομαι, ώθίζομαι
ξύλου: του βάθρου, του θράνου αθρόοι καταρρέοντα; ειρήνη δ'δπωι; 13
άθρόος, -α, -ον: όμοϋ, εν δχλω
κατα-ρρέω έσται προτιμώσ'ουδέν' ω πόλις, πόλις. 14
ουδέν προτϊμώσι
(= έπιμελοϋνται) δπω; είρήνη έσται 'Εγώ δ'άεί πρώτιστος εις εκκλησίαν 15
ώ πόλις, πόλις = ο) πόλι, πόλι

το σχοινίον ... το μεμιλτω­ lavano fuori; lasciava un

μένον: una fune tinta di segno sulle vesti, e chi 10
rosso, con cui si spin- portava doveva pagare
gevano nelluogo dell' as- una multa.
semblea quelli che girel-

490
 Capitolo ΧΧΧΙ

16 νοστών κάθημαι: κάτ'έπειδάν ω μόνοξ, νοστών = άφικόμενοξ

κάτ' = και είτα
17 στένω, κέχηνα, σκορδινώμαι, πέρδομαι, στένω = στενάζω
κέχηνα < χάσκω
σκορδι νάομαι Η ήσυχοξ μένω
πέρδομαι : εκ της γαστρόι;
πνεύμα άφίημι

ό Δικαιόπολις κέχηνε

18 απορώ, γράφω, παρατίλλομαι, λογίζομαι, παρατίλλομαι : άφαιρέω τας

τρίχας
19 αποβλέπων ες τον αγρόν, είρήνης έρών,

20 στυγών μεν άστυ τον δ'έμόν δήμον ποθών. στυγέω = μισέω, φοβοϋμαι

21 Νυν ούν άτεχνώξ ήκω παρεσκευασμένος άτεχνώξ : μάλα (άτεχνώξ

Η χαλεπώξ)
22 βοάν, υποκρουειν, λοιδορεϊν του; ρήτοραξ, υποκρούω = υπολαμβάνω
(τινά λέγοντα)
23 εάν τις αλλο πλην περί είρήνη; λέγη. λοιδορέω < λοιδορία

24 (Vedendo αrrivαre ί pritαni:) ΆλλΌί

πρυτάνεις γαρ ούτοιt μεσημβρινοΙ ούτοι ι = ούτοι

μεσημβρινός, -ή, -όν
25 ουκ ήγόρευον; Τοϋτ'έκεϊν'ουγώ 'λέγον : τή; μεσημβρίαξ, μεσημβρία
άφικόμενοτ;
26 ες την προεδρίαν πας άνήρ ώστίζεται. οϋγώ = δ εγώ
'λέγον = έλεγον
ή προεδρία (της προεδρίαξ)
: τό βάθρον 11 ή καθέδρα
έμπροσθεν ούσα

491
Capitolo ΧΧΧΙ

ΑΧΑΡΝΗΣ (β)

ΚΗΡΥΞ (α quelli che bίghellόnαnο intorno αl 27

luogo dell 'αssemblea:) Πάριτ'ες το πρόσθεν,

το κάθαρμα (του καθάρματοξ) πάριθ', ώς αν έντό; ήτε του καθάρματοξ. 28

:ό καθαρθείξ τόποξ, το
καθαρθέν τέμενος ΑΜΦΙΘΕΟΣ (entra di corsa; ansimando:) 29

'Ήδη τις είπε; ΚΗΡ. (senza badare ad

Apfiteo, apre lα seduta colla domanda di rito:)
Τίς αγορεύειν βούλεται;

ΑΜΦ. Έγώ. ΚΗΡ. Τίς ων; ΑΜΦ. Άμφίθεος. 30

ΚΗΡ. ουκ άνθρωποξ: ΑΜΦ. οϋ,

άλλ'άθάνατοξ. ... 31

... 'Εμοί δ'έπέτρεψαν οί θεοί 32

σπονδ&ς ποιεϊσθαι προ; Λακεδαιμονίους μόνφ. 33

'Αλλ'άθάνατο; ων, ώνδρεξ, έφόδι'ουκ έχω. 34

ου γαρ διδόασιν οί πρυτάνεις. ΚΗΡ. 35

(chiama gli arcieriperche espellano Anfiteo:)

ό τοξότης (του τοξότου) οι τοξόται.

ΔΙΚ. (s 'αΙΖα in piedi e grida:)

ώνδρεξ = ώ άνδρα; "Ωνδρεξ πρυτάνεις, άδικεϊτετην εκκλησίαν 36
άδικέω < ά- + δίκη
τον άνδρ'άπάγοντεξ δστις ήμϊν ήθελε 37

σπονδάξ ποιεϊσθαι και κρεμάσαι τας 38

κρεμάννϋμι appendo

492
 Capitolo ΧΧΧΙ

άσπίδαξ.

39 ΚΗΡ.Κάθησο, σίγα. ΔΙΚ. Μα τον 'Απόλλω,

'γώ μεν ου, 'γώ = εγώ

40 ην μη περί ειρήνη; γε πρυτανεύσητέ μοι. ην = εάν

πρυτανεύω : πρύτανις ων
(Diceopo/i si siede, ma α ma/incuore, e segui- βουλεύομαι

terα α commentar g/i svίluppi della seduta.)

1/ primo punto all'ordine de/ giorno e /α
re/azione deg/i ambasciatori che sono stati
mandati da/ re di Persia α chiederg/i d 'alle-
arsi cog/i ateniesi. In effetti, ateniesi e
spartani richiesero spesso / 'alleanza dei per-
siani; ma, come /eggerete subito, questi am-
basciatori sarebbero partiti da Atene sotto
/ 'arcontato d 'Eutimene, cioe ne/ 437-6: ben
undici anni prima della rappresentazione
deg/i Acamesi, e anche mo/to prima dello
scoppio della guerra! Essi hanno portato con
se deg/i strani inviati persiani, vestiti αΖΖα

foggia orienta/e: come pavoni!

493
Capitolo ΧΧΧΙ

ΚΗΡ. (presentαformαlmente gli αmbαsciαtori:) 4]

Οί πρέσβεις οί παρά βασιλέως.

άχθομαι : χαλεπώξ φέρω, ΔΙΚ. Ποίου βασιλέωξ; "Αχθομαι 'γω πρέσβεσιν 42

οργίζομαι
το άλαζόνευμα (του και τοϋ; ταώσι τοϊι; τ'άλαζονευμασιν. 43
άλαζονευματοξ) :ή ύβριξ, το
ψεϋδοξ

ό ταώς (του ταώ)

ΚΗΡ.Σίγα. 44

ΠΡΕΣΒΥΣ (rivolto αΖΙ'assembleα:) 45

ώς + acc. = εις + acc. 'Επέμψαθ'ήμάξ ώς βασιλέα τον μέγαν

μισθόν φέροντας δύο δραχμας της ημέραξ 46

ό Εύθυμένης (του Εύθυμένους) έπ'Εύθυμένου; άρχοντοξ. ΔΙΚ. Οϊμοι των 47

δραχμών,

ΠΡ. (ignorando Diceopoli:) 48

προ; βίαν:
άκοντεξ, Ξενιζόμενοι δε προ; βίαν έπινομεν
άναγκασθέντεξ
εξ ύαλίνων έκπωμάτων και χρϋσίδων 49

το έκπωμα
(του έκπώματοξ)

άκρατοξ, -ον : άνευ ύδατοξ:

τόν γαρ οίνον μετά ϋδατος
έπϊνον οί πάλαι άκρατον οίνον ήδύν. ΔΙΚ. -;'οΩ Κραναά πόλις, 50
Κραναά πόλις : αί 'Αθήναι.
Kpavaai γαρ ην το
ύάλινος, ύαλίνη, ύάλινον ή χρϋσίξ, της χρϋσίδος
παλαιότατον Όνομα των
'Αθηνών: ιφαναος δέ έστι di νetro, di cristallo ίl calice d 'oro, la aiside
«πετρώδης», και Κραναος ην,
κατά τον μϋθον, βασιλεύς τις
των Άθηναίων. Ό δε
Δικαιόπολυ; ούτω λέγει Ότι ό
παλαιότ; χρόνος άγαθόξ ην, ό
δε νυν χρόνος κακόξ.

494
 Capitolo ΧΧΧΙ

51 άρ'αίσθάνει τον κατάγελων των πρέσβεων; ό κατάγελωξ (του

καταγέλωτοξ, τον καταγέλωτα
52 ΠΡ. (seguitando α ignorar Diceopoli:) / τον κατάγελων)
< κατα - γελάω
Οί βάρβαροι γαρ άνδρα; ήγοϋνται μόνους

53 τοϋι; πλείστα δυναμένους καταφαγεϊν

και πιεϊν.

54 "Ετει τετάρτφ δ'ες τα βασίλει'ήλθομεν:

55 άλλΈις άπόπατον ώχετο στρατιάν λαβών. ό βασιλευς ώχετο

L 'ambasciatore continua ίl suo resocon-
to, spiegando come ίl Gran re Sia rimasto
per... otto mesi α evacuare ίl ventre su nzon-
tagne dΌrο. Diceopoli e stupefatto: otto mesi
per liberar l'intestino! «Ε quando,» chiede, ό άπόπατοξ (του άποπάτου)
: ό τόπος δπου ή γαστήρ
«s'e ... rimesso α posto ίlfondoschiena?» κενουται

56 ΠΡ. (risponde α Diceopoli, ροί continua ίl

suo discorso:)
ΤΏ πανσελήνω κάτ'άπήλθεν οίκαδε. ή πανσέληνος (πανσέληνος, -ον)
~
57 Είτ'έξένιζε παρετίθει δ'ήμϊν δλους ι,'
\' , ,,-
58 εκ κρϊβάνου βοϋ; ΔΙΚ. Και τίς είδε πώποτε
ό κρίβανοξ !~~~~
59 βοϋ; κρϊβανίταξ; των άλαζονευμάτων. (του κριβάνου) @;
κρϊβανίτηξ, - ου : εν κρϊβάνω
60 ΠΡ. (sempre senza fαr CαSO α Diceopoli:) ώπτημένοξ

Και ναι μα Δί'δρνιν τριπλάσιον Κλεωνύμου ό Κλεώνυμος (του Κλεωνύμου)

:ό Άριστοφάνης πολλάκιξ
καταγελά τον Κλεώνυμον, ώ;
ή πανσέληνος (ώρα) τριπλάσιος, τριπλασία, άπορρίψαντα την ασπίδα εν
la luna piena, ίl plenίlu­ τριπλάσιον tre volte pίU μάχη ϊνα φυγοι, η ώς πλείστα
nio grande έσθίοντα, η ώ; του; δρκουξ
παρα-βαίνοντα και
έκλείποντα, f\ (ώσπερ ενθάδε)
ώ; μέγα σώμα εχοντα.

495
Capitolo ΧΧΧΙ

ό φέναξ (του φένακοξ) παρέθηκεν ήμϊν Όνομα δ'ήν αυτώ φέναξ. 61

: ό φενακίζων
ΔΙΚ. Ταϋτ'άρ'έφενάκιζεξ συ δύο δραχμάξ 62

φέρων.

ΠΡ. (seguitαndo α non bαdαre α Diceopoli:) 63

Και νυν άγοντεξ ήκομεν Ψευδαρτάβαν,

εκ-κόπτω τον βασιλέως όφθαλμόν, ΔΙΚ. 'Εκκόψειέ γε 64

πατάσσω = παίω, τύπτω κόραξ πατάξαξ, τόν τε σον του πρέσβεως. 65

KHP.(presentα Pseudαrtαbα αΖι 'αssembleα:) 66

Ό βασιλέω; όφθαλμός. ΔΙΚ. "Ωναξ 'Ηράκλεκ;

ΠΡ. (α Pseudαrtαbα:) 67

συ φράσον άττα (= άτι να) "Αγε δη συ βασιλευ; άττα σάπέπεμψεν φράσον

βασιλεϋ; άπέπεμψέ σε
λέξοντα Άθηναίοις λέξοντ"Αθηναίοισιν, ω Ψευδαρτάβα, 6R

ΨΕΥΔΑΡΤΑΒΑΣ (αll'αssembleα:) 69

Ιαρταμάν έξάρξαν απισσόνα Ίαρταμαν έξάρξαν άπισσόνα σάτρα.

σάτρα : άδϋνατόν έστι ταύτα
τα έπη συνϊέναι ΠΡ. (αll'αssembleα:) Ξυνήκαθ'δ λέγει; 70

ΔΙΚ. Μα τον 'Απόλλω 'γώ μεν ού.

ΠΡ. (αll'αssembleα:) 71

το χρυσίον (του χρυσίου) = Πέμψειν βασιλέα φησιν ϋμϊν χρϋσίον.

ό χρϋσόξ
(α Pseudαrtαbα:)

Λέγε δη συ μείζον και σαφώ; το χρϋσίον. 72

«ου λήψι χρϋσο,» dice Pseudαrtαbα, e

φέναξ: c'e qui un gioco di pa- ba: la seconda parte del

role con φοϊνιξ, la «fenice»
(ίΙ mitico uccello che perio-
dicarnente ήsοrge dalle sue
ceneή).
ό Ψε υδαρτάβαξ, του
Ψευδαρτάβου Pseudiιrta-
nome suona davνero persia-
na, mentre la ρτίωε allude
chiararnente aψευδής.
τον βασιλέως όφθαλμόν: ίΙ
titolo d'un alto funzionaήo
del Granre.

496
 Capitolo ΧΧΧΙ

α Diceopoli par chiaro ch 'egli dica «non ri-

ceverai oro,» e gli sembra anche che mesco-
lί α queste parole infami ojJese agli ioni, «ει

προσδοκωσι χρϋσίον έκ των βαρβάρωv.»

73 ΠΡ. (rispondendo α Diceopoli:)

Ούκ, άλλ'άχάνα; δδε γε χρϋσίου λέγει. ή άχάνη (της άχάνηξ)
: ή κυψέλη, ό φορμίσκοξ, το
74 ΔΙΚ. (all'ambasciatore:) κανοϋν

Ποίας άχάναξ; Συ μεν αλαζών εί μέγας. ό αλαζών (του άλαζόνοξ)

:ό ψευδή; άνθρωποξ
75 ΚΗΡ. (α Diceopoli:) Σίγα, κάθιζε.
(αΖΖ 'αssemblea:)

76 Τον βασιλέως όφθαλμόν ή βουλΤι καλεϊ το πρυτανείον (του

πρυτανείου) : το οίκημα δπου
77 ες το πρυτανείον. ΔΙΚ. (ίndignato, rίfiuta ήσαν οϊ τε πρυτάνεις και το
Ιερόν πυρ το της πόλεως έκεϊ
di sedersi) Ταύτα δήτ'ουκ αγχόνη; δε έδείπνουν και ξένοι τινέξ
και πολϊται ένδοξοι
ή βουλή καλεί έπι δειπνον ές
το πρυτανείον

ή αγχόνη (της άγχόνηξ)

ταύτα δήτ'ουκ αγχόνη;
= ουκ έστι ταύτα άξια άγχόνηξ:

78 (Tra se:) 'Αλλ'έργάσομαί τι δεινόν έργον

και μέγα.

79 (Gridando:) Άλλ'Άμφίθεός μοι που 'στιν;

ΑΜΦ. Οϋτοσί πάρα. πάρα = πάρειμι

497
Capitolo ΧΧΧΙ

ΔΙΚ. (αd Anfiteo:) 80

'Εμοί συ ταυτασί λαβών όκτώ δραχμάξ

σπονδάξ παίησαι προ; Λακεδαιμονϊου; μόνω 81

παιδίοισι = παιδίοις και τοϊσι παιδίοισι και τη πλάτιδι, 82

ή πλάτ«; (της πλάτιδος) =
ή γυνή (Agli αmbαsciαtori:) <Υμεις δε πρεσβεϋεσθε 83

και κεχήνετε,

~Anfiteo esce, diretto α Spαrtα.)

ΑΧΑΡΝΗΣ (γ)

Ια sedutα dell 'αssembleα continuα,

αncόrα turbαtα pίiι volte dαlle interruzioni

di Diceopoli. Verso lα jine, entrα trαfelαto

Anjiteo, di ritorno dα Spαrtα: gli spαrtαni

propongono α Diceopoli di sceglier lui stes-

498
 CapitoIo ΧΧΧΙ

so fra tre diverse tregue, rappresentate dal

vino di tre otri.
84 ΔΙΚ. Άλλ'εκ Λακεδαίμονα; γαρ Άμφίθεος όδί. όδί = δδε

85 Χαϊρ', Άμφίθεε. ΑΜΦ. (seguίtαndoacorrere:)

Μήπω γε, πρίν γ'άν στώ τρέχων. μήπω γε άσπάζου με

(Si guarda indietro spaventato)

86 Δει γάρ με φευγοντ'έκφυγεϊν 'Αχαρνέάξ.

87 ΔΙΚ. τι δ'έστι;

ΑΜΦ. 'Εγώ μεν δεϋρό σοι σπονδάξ φέρων

88 έσπευδον- οί δ'ώσφροντο πρεσβϋταί τινες

'Αχαρνικόξ, -ή, -όν = Άχαρνεύς
89 'Αχαρνικοί, στιπτοι γέροντες πρίνινοι στιπτόξ, -ή, -όν : καρτερόξ,
ίσχϋρόξ
90 άτεράμονεξ Μαραθωνομάχαι σφενδάμνινοι. πρίνινοξ, -η, -ον: ίσχϋρόξ
(ώσπερ το ξύλον το της δρυός
91 "Επειτ'άνέκραγον πάντες «~Ω μιαρώτατε, ή γαρ πρϊνοξ δρυόξ γένος
εστίν)
92 σπονδάξ φέρεις των αμπέλων τετμημένων;» άτεράμων, άτέραμον = χαλεπός
σφενδάμ νι νος, - η, - ον :
93 Κάς του; τρίβωνας ξυνελέγοντο των λίθων' ίσχϋρό; (ώσπερ το ξύλον το
της σφενδάμ νου, δένδρου τι νος
όντοξ)
μιαρόξ, -ά, -όν = αίσχρόξ,
ό τρίβων κακόξ (Η καθαρόξ)
(του τρίβωνος) κας = και ες
συνελέγοντό τι νας των λίθων

94 έγώ δ'έφευγον οί δ'έδίωκον κάβόων, κάβόων = και έβόων

499
Capitolo ΧΧΧΙ

βοώντων = εα αύτουξ βοάν ΔΙΚ. Οί δ'ούν βοώντων. Άλλα τας σπονδάξ 95

φέρεις;

ΑΜΦ. (mostrando α Diceopoli gli otri:) 96

το γεϋμα (του γεύματος) < "Εγωγέ φημι, τρία γε ταυτί γεύματα.

γεύω
(Glί fa assaggiare ίl vino del primo otre)
πεντέτης. - ες = πέντε έτών Αϋται μέν είσι πεντέτεις. Γεϋσαι λαβών. 97

αίβοϊ! = ω!. οϊμοι! L\J:K. (annusando:) ΑΙβοΙ. ΑΜΦ. Τί έστιν; 98

ΔΙΚ. ουκ άρέσκουσίν μ'δτι

ή παρασκευή (τη; παρασκευήξ) < δζουσι πίττης και παρασκευή; νεών. 99

παρασκευάζω
ΑΜΦ. (porgendogli ίl secondo otre:) 100

δεκέτηξ, - ες = δέκα έτών Συ δ'άλλό; τασδί τας δεκέτεις γεϋσαι λαβών.

ΔΙΚ. (annusando ίl vino:)

χαϋται = και αύται "Οζουσι χαύται πρέσβεων ες τας πόλεις 101

όξύτατον. ... 102

ΑΜΦ. (mentre gli porge ίl terzo otre:) 103

τριακοντοϋτιξ, - ιδος = 'Αλλ'αϋταιϊ σπονδαί τριακοντούτιδει;

τριάκοντα έτών
κατά γην τε και θάλατταν. ΔΙΚ. (annu- 104

τα Διονύσια (των Διονϋσίων) : sando per la terza volta:) '1'Ω Διονύσια,

ή έορτή του Διονϋσου
ή αμβροσία (της άμβροσίαξ) : αύται μεν δζουσ'άμβροσίαξ και νέκταροξ. 105
ό των θεών σίτο;
το νέκταρ (του νέκταρος) : (Assaggiando ίl vino:) Κάν τφ στόματι 106
ό των θεών οίνος
δπη = δπου, δποι λέγουσι, «βαϊν'δπη θέλεις.»

ή πίττα, της πί ττης la calafatar le navi ma si

pece: c' e qui un doppio spalmava anche all'inter-
senso, perche la pece (σ τιο delle anfore di νυιο.
la resina) era usata per όξί«; όξεϊα, οξύ acuto

500
 Capitolo ΧΧΧΙ

(Fα unα libαzione e beve α grαndi sorsi)

107 Ταύτας δέχομαι και σπένδομαι κάκπίομαι, κάκπιομαι = και έκπίομαι

108 χαίρειν κελευων πολλά του; 'Αχαρνέαξ,

109 Έγω δε πολέμου και κακών άπαλλαγείξ

110 άξω τα κατ'άγρουξ είσιών Διονύσια.

(Entrα in cαsα.)

111 ΑΜΦ. 'Εγώ δε φεύξομαί γε του; Άχαρνέας.

(Esce di corsα.)

501
Capitolo ΧΧΧΙ

ΑΧΑΡΝΗΣ (δ)

Fαnno irruzione sullα scenα ί vecchi

αcαrnesi che formαno ίl coro; αrmαti di pie-
tre, vαnno in cercα dΆnjiteο.

ΧΟΡΟΣ

Tf\δε πας έπου, δίωκε, και τον άνδρα πυνθάνου 112

ό όδοιπόρος (του οδοιπόρου) = των οδοιπόρων άπάντων: τη πόλει γαρ άξιον 113
ό όδοιπορών
ξυλλαβεϊν τον άνδρα τούτον. 114

μηνϋω = αγγέλλω, άποφαί νω, (Rivolto αl pubblico:) 'Αλλά μοι μηνύσατε,

δείκνϋμι
εϊ τις οίδδποι τέτραπταιγη; ό τός σποιδά; φέρων 115

φροϋδοξ, -η, -ον = άποβήσαξ 'Εκπέφευγ', οϊχεται φροϋδοξ. 116

'AΊJ..ixδεlζητriν τονάνδρα και βλέπειν Βαλλήναδε Ι 17

και διώκειν γην προ γης, έω; αν ευρεθή ποτε- ι 18

Βαλλήναδε: verso Ballene

(un altro gioco di parole:
ίΙ nome del demo attico
di Pallene [Παλλήνη] e
qui deformato, con un'a1-
lusione al verbo βάλλω).

502
 Capitolo ΧΧΧΙ

119 ώς έγώ βάλλων έκεϊνον ουκ αν έμπλήμην έμπλήμην < έμ-πίμπλημι

(ott. dell' aor. pass.)
λίθοις.

Si sente lα voce di Diceopoli che, dall 'in-

terno della SUa CaSa, invita αl sacro sίlenzio.

120 ΔΙΚ. Ευφημεϊτε, ευφημεϊτε.

121 XOP.(rivolto α se stesso:)

Πγα πας. Ηκούσατ', άνδρα; άρα τ/; ευψημίας

1220υτος αύτόξ έστιν ον ζητοϋμεν. (Si SpO-

stα verso un lαto del palcoscenico) ,Αλλά

δεύρο πά;

123 εκποδών' θύσων γαρ ανΙ1Ρ, ώς έοικ',

εξέρχεται.

Diceopoli, con in mαno unα pentola, esce

di cαsα colla jamigliα: lα moglie, lα figlia,
che portα una sαcra cesta, Siιntia e un altro
schiαvo.

124 ΔΙΚ. Ευφημεϊτε, ευφημεϊτε.

(Allα moglie:)
125 Προίτω ξ το πρόσθεν ολίγον ή κανηφόρο;: ή κανηφόρος (της κανηφόρου)
< κανοϋν + φέρω
(Si rivolge αl suo schiαvo Siιntiα:)

126 ό Ξανθίαξ τον φαλλον όρθόν στησάτω. ο φαλλός (του φαλλού)

: ή είκών των άνδρόξ αιδοίων.
Έφέρετο δε ό φαλλός εν ταίς
του Διονύσου πομπαϊξ.

503
CapitoIo ΧΧΧΙ Enchiridion

(ΑΖΖα figliola:) Κατάθου το κανοϋν, ω 127

θύγατερ, ϊν'άπαρξώμεθα,

ή έτνήρυσιξ (της έτνηρυσεωξ) ΘΥΓΑΤΗΡ -;-Ω μήτερ, άνάδο; δεϊρο την έτνιρυσιν, 128

6 έλατήρ (του έλατήροξ) : ϊν'έτνο; καταχέω τούλατήροξ τουτουί. 129

γένος ποπάνου
ΔΙΚ. (sta all 'altare di Dioniso; rivolto αl dio:)
Και μην καλόν γ'έστ': ω Διόνυσε δέσποτα, 130

κ. σοι
κεχαρισμένωξ = ήδέως
: ώστε σοι χαρίζεσθαι,
,κεχαρισμένωξ σοι τήνδε την πομπήν έμέ 131

ως σοι άρέσκει πέμψαντα και θϋσαντα μετα των οίκετών 132

τυχηρώ; : ευτυχία, αγαθή τύχη άγαγεϊν τυχηρώ; τα κατ'άγρου; Διονύσια, 133

στρατιά; άπαλλαχθέντα: τας σπονδά; δέ μοι 134

καλώ; ξυνενεγκεϊν τας τριακυντούτιδαξ. 135

(Prepara lα processione. Alla figlia:) "Αγ', 136

ω θύγατερ, δπως το κανοϋν καλη καλώ;

οϊσευ; βλέπουσα θυμβροφάγον. Ώς μακάριο; 137

όπύω = άγομαι γυναίκα δστις σ'όπύσει. ... 138

(Invita lα figlia α mettersi αΙΙα testa della

processione e α venire avanti tra ίl pubblico:)
κάν = και εν Πρόβαινε, καν τώχλφ φυλάττεσθαισφόδρα 139
τώχλφ = τφ δχλφ
φυλάττεσθαι = φυλάττου! μή τις λαθών σου περιτράγη τα χρυσία. 140
περι - τρώγω (τραγ -) =
κατεσθίω (= άφαιρέω) (Rivolto α Sαntia e α un secondo schiavo:) 141

σφφν = ϋμϊν, δυοϊν ούσιν -;-Ω Ξανθία, σφών δ'έστιν όρθό; έκτέοι;
έκτέοξ < έχω

Ι τα χρυσία
το έτνοτ; του έτνουξ: una lια mαngίαtο della sαn­
specie di polenta ο passa- tΟr(!ggία (θυμβρα, un'er-
tα di fagioli ο di piselli, ba amara e allappante),
contenuta nella pentola cioe con espressione

~
che ha ίn mano Diceopoli. compassata e altera, adat-
βλέπουσα θυμβροφάγον: ta alla solennita del rito
collo sguαrdo d 'uno cl1e sacro.

504
 Capitolo ΧΧΧΙ

142 ό φαλλόξ έξόπισθε της κανηφόρου: έξόπισθε = σπισθεν

143 έγώ δ'άκολουθών άσομαι το φαλλικόν:

144 (αιΖα moglie:) συ δ', ω γύναι, θεώ μ'άπό

του τέγους. (ΑιΖα figlia:) Πρόβα.

Diceopoli festeggia lα SUa pace privata

celebrando, ugualmente in privato, le το τέγος (του τέγους)
πρόβα = πρόβηθι
Dionisie rurali, e canta un gioioso inno
dionisiaco, qui riportato con qualche omis-
sione.
145 Φαλης έταϊρε Βακχίου, ό Βάκχιοξ (του Βακχίου)
= ό Βάκχοξ, ό Διόνϋσοξ
146 έκτφ σ'έτει προσεϊπον ες προσεϊπον = άσπάζομαι, καλέω

147 τον δήμον ελθών άσμενοξ,

148 σπονδα; ποιησάμενος έμαυ­

149 τφ, πραγμάτων τε και μαχών

150 άπαλλαγείξ.

151 ~Ω Φαλή; Φαλήξ,

152 εάν μεθ'ήμών ξυμπίικ; εκ κραιπάλη; ή κραιπάλη (της κραιπάληξ)

= το μεθύειν
153 έωθεν ειρήνη; ροφήση τρύβλιον: ροφέω = κατα-πίνω
το τρύβλιον (του τρυβλίου)
154 ή δ'άσπίξ εν τφ φεψάλφ κρεμήσεται. = το έκπωμα

ή άσπκ; εν τφ φεψάλφ
κρεμάννυται

ό φέψαλος
(του φεψάλου)

505
Capitolo ΧΧΧΙ

Enchiridion
Enchiridion
,
La crasi La voca1e ο ί1 dittongo fina1i d'una ρετοίε si con-
traggono a νοίιο colla voca1e ο ί1 dittongo inizia1i
della ρετοίε seguente. Ουεειο fenomeno, detto crαsi,
e freqllente specia1mente con καί, ω, εγώ, Ι' ετιίοοίο
e ί1 re1ativo. Ecco qlla1che esempio: καλόξ Κf!γαθός
= καλό; και αγαθός; mνδρες =ω ανδρες; εγα/δα
= εγω οιδα; ταυτά = τα αυτά. Notate che ί1 segno
della crasi, 1a coronide ('), e identico allo spirito d01-
r;
c se ροτό 1a prima delle dlle voca1i e aspirata,
l' aspirazione si conserva nell' esito della crasi, sic-
che si segna 10 spirito aspro invece della coronide:
per esempio, ούγώ = δ εγώ. D'a1tra parte, se e aspi-
rata 1aseconda voca1e l' aspirazione si trasferisce slllla
consonante οοοίιιείνε precedente: per esempio,
χαυται = και αύται. Per 1acrasi va1gono ίη massi-
ma, tιιttavia τιοτι sempre, 1ereg01e della contrazione,
che conoscete.

Αncόra suIl' elisione Ricordate 1ecose che abbiamo detto ειι]!' elisione
a ρ. 1Ο 1 de1 Ι v0111me. Notate ροί qllesti dlle esempi:
πάριτ'έξ = πάριτε ες; πάριθ', ώς = πάριτε, ώς; da1
secondo d'essi si ricava che 1'e1isione αοα e impedi-
ta dalla presenza, nella εοτίιιιιτε, d 'ιιτι segno
d' ίτιιοηιιιιιείοτιε.

L'elisione inversa Si chiama elisione inversα ί1 fenomeno per οιιί

υτιε voca1e breve inizia1e di ρετοίε (ρετίορίι; ιισ ε,
qlla1che νοίιε ιιη α), qllando seglle a υτιε ρετοίε ter-
minante per voca1e 111nga ο dittongo, e a volte sop-
pressa. Le ρετοίο che ρίΙΙ spesso sllbiscono Ι' e1isione
inversa sono εγώ, έστιϊν), είοιιυε preposizioni e con-
gillnziOni e 1e voci verba1i che principiano coll' ευ­
mento sillabico. Cosi, per esempio, που 'στιν; sta
per που gστιν., e έγώ :λεγον per έγώ gλεγον. Come
vedete, ί1 segno dell' e1isione inversa e 10 stesso
dell'e1isione, cioe 1'αpostrojo, che si mette a1 posto
della voca1e e1isa.

506
Enchiridion CapitoIo ΧΧΧΙ

Rivediamo insieme, schematicamente, le osser- Il ρεπίοίρίο:

vazioni che un ρο' per volta siamo venuti facendo ricapitolazione con esempi
sui valori e gli usi del participio greco.
Ε prima di tutto: che significato hanno ί diversi
participi che avete imparato (del presente, del futu-
το, dell' aoristo, del perfetto)? Il participio del futuro
indica un'azione ο uno stato futuri: λύσων, «che
scioglienl». ΟΙί altri participi invece, come ίη gene-
re tutte le νοοί verbali greche fuori del modo indica-
ιίνο, τιοτι esprimono mai un tempo, ne assoluto ne
tantomeno relativo, ma solo un aspetto: durativo nel
presente, puntuale nell' aoristo, resultativo nel per-
fetto; ίΙ tempo si deduce, spesso, dal contesto del
discorso.
Osserνate e discutete queste frasi: "Ηκουσι ν ϋμϊν
(ώς) άΥΥελουντες ... = Son venuti per (α)
annunziarvi ...; 'Εξήλθον βοώντες = Uscirono gri-
dando (= 'Εξήλθον και εβόων); Βοήσας είπεν ... =
Disse gridando ..., ο disse con un grido ... (= Έβόησε
και είπεν ...); την γην καταλιπόντες ταχέως
έπλευσαν = Lasciarono la regione e salparono rapi-
damente (= την γην κατέλιπον και. ..); Κείνται
τεθνηκότες = Giacciono morti (= Τεθνήκασι και
κείνται). Perche abbiamo aggiunto le frasi tra pa-
rentesi?
Ricordate che ίΙ participio greco e spesso sostαn­ ίl participio sostantivato
οί τεθνηκότεξ
tivαto, e ίη italiano gli ριιό οοπίεροτκίετε un sostan-
tiνo: οί τεθνηκότεξ, «ί morti»; οί θεώμενοι, «gli
spettatori»; οί την πατρίδα φιλοϋντεξ, «quelli che
amano la patria, ί patrioti».
Molte volte, ίΙ participio e ίΙ predicato d 'una pro- ίΙ participio con valore
posizione subordinata implicita: a) temporαle: per tempora/e
οίκαδε επανελθόντες τον
esempio, Οϊκαδε έπανελθόντες τον πατέρα πατέρα έζήτουν
έζήτουν = Tornαti (quαndo, dopo che,/uron tornαti)
a casa, cercaνano ίΙ padre (Tomarono a casa e ... );
'Εν τοϊτ; άγροϊτ; μένοντες πολλά και κακά
έπασχον = Mentre stαvαno ίιι campagna, gli
capitaron molte disgrazie; b) concessivα, perlopiιl con concessivo
καίπερ κακα πάσχοντες, ούκ
καί ο καίπερ: per esempio, Καί (καίπερ) πολλα
ηθελον εϊκειν
και κακα πάσχοντες, ούκ ηθελον εικειν = Anche
se gli cαpitαvαno molte disgrazie, ηοη si νoleνano

507
Capitolo ΧΧΧΙ Enchiridion

cαusαle ritirare; c) cαusαle, spesso con άτε ο ώς, ma con

ατε κακά παθόντες, τοϊξ
πολεμίοις έαυτου; παρέδοσαν
(άτε + part.: causa obiettiva)
τον Περικλέα εν αίτια είχον
~ πείσαντα σφάι; πολεμεϊν
(ώς + part.: causa soggettiva)
finαle
ηκουσιν ~ άΥΥελου ντες...
compαrαtivo-ipotetico
ωσπερ ηδη είδότες ..., ουκ
έθέλετε ακούειν
condizionαle
ουδέποτε μαθήσεται μη
μελετών
accusativo (ο nominativo) col
participio
ίΙ participio predicativo
questa differenza, che άτε presenta la causa come
obiettiva, mentre con ώς s'allude a un motivo ad-
dotto da qualcuno: per esempio, <Α τε πολλά και
κα κα παθόντες, τοϊ ; πολεμ ίοις έ α υτουτ;
παρέδοσαν = Siccome gli erαn cαpitαte molte sven-
ture, s'aπeserο ai nemici; Τον Περικλέα εν αίτία
είχον ώς πείσαντα σφάξ πολεμεϊν = Davano la
colpa a Pericle perche [secondo Ιοτο, come diceva-
τιο loro] Ιί αvevα convinti a far la gueπa; d) finale,
con un participio del futuro con ο senza ώς: per esem-
ρίο, "Ηκουσιν (ώς) 'όμιν τα γενόμενα αΥΥελουντες
= Son venuti α riferirvi Ι' accaduto; e) compαrativa
ipotetica, con ωσπερ, «come se»: per esempio,
<Ώσπερ ήδη σαφώ; είδότες δ δει πράττειν, ουκ
έθέλετε ακούειν = Υί rifiutate d'ascoltare, come se
gia sαpeste
bene quel che s'ha da fare; f) condizio-
nαle (la negazione, come sapete, eμή): per esempio,
ουδέποτε μαθήσεται κιθαρίζειν μη μελετων =
Νου imparenl mai a sonar la cetra se non s 'esercitα
(ίη altre parole, μη μελετών e la protasi implicita
d 'un periodo ipotetico).
Ricordate ροί che ί verbi di sapere, come οίδα, e
ί verbi di percezione reggono Ι' accusαtivo col pαrti­
cipio (se ίl soggetto del participio ediverso da quel-
10 della reggente) ο ίΙ nominαtivo col participio (se
ίΙ soggetto e 10 stesso della reggente): per esempio,
Οίδά σε σώφρονα οντα = So che sei saggio;
Ήισθόμην ες κίνδϋνον καταστας = Μί resi conto
che m'ero messo ίτι pericol0 (ίΙ soggetto del partici-
ρίο e sottinteso perche ηΟΏ e enfatico [αυτός]). Α
volte hanno la stessa costruzione anche altri verbi,
come άγγέλλω: per esempio, κυΡον έπιστρατεύοντα
ηγγειλεν = Porto l' annunzio che Ciro stava marcian-
do contro (di 10ro).
Considerate ροί questi esempi di pαrticipi predi-
cativi: con λανθάνω: 'PQ:ov ελαθον είσελθόντες =
Entrarono ρίυ facilmente senza esser visti; 'Έλαθεν
έαυτον τουτο ποι ήσας = Ιο fece senza volere
(senz'accorgersene); con τυγχάνω: 'Έτυχον
παρόντες οί πρέσβεις = Eran per caso presenti (si

508
Enchiridion Capitolo ΧΧΧΙ

dava ίΙ caso
che ci fossero) gli ambasciatori; "Ετυχον
έπι του; Πέρσαξ στρατευόμενοι = Ρτορτίο allora
erano ίη gueπa coi persiani; con φθάνω: 'Έφθασαν
πολλφ του; Πέρσαξ αφι κόμε νοι = Αττίνετου mol-
to prima dei persiani (precedettero ί persiani di mol-
το); con φαίνομαι: Φαί νεται σοφό; ων = Si vede
bene ch'e saggio (Ε chiaro ch'e' saggio), diverso da
Φαίνεται σοφόξ είναι = Sembra (esser) saggio; con
δήλό; είμι: Δηλοί είσιν ήμϊν έπιβουλεύοντες= Ε
evidente che tramano (chiaramente tramano) contro
di τιοί.

Come sapete, Ie negazioni fondamentali sono ίη Le negazioni ου e μή

greco due: ου e μή. Abbiamo spesso annotato, trat-
tando di certe proposizioni ο di certi costrutti, quale
delle due s'usi nei diversi casi. Ma ία reaIta Ia diffe-
renza υοα e punto arbitraria ο casuaIe: infatti, ού e ού: negazione obiettiva
μή: negazione soggettiva
[α negαzione obiettivα, μή quellα soggettivα; ossia
s'usa ου quando la frase si limita a enunziare un fat-
to, mentre s'adopera μή tutte le volte che con una
frase si vuol esprimere un atteggiamento soggettivo
di qualcuno, come una νοίοιιιέ ο una supposizione.
Si capisce bene perciD che si neghino con ου le quando s'usa ου e quando μή?

proposizioni indipendenti coll' indicativo (ch'e ap-

punto ίΙ modo deΙΙΌbίettίvίta) e cοlΙΌttatίvο poten-
ziale, con μή quelle che contengono un imperativo,
un congiuntivo esortativo, proibitivo ο dubitativo ο
un ottativo propriamente detto, giacche con essi
s'esprime sempre un atteggiamento soggettivo (νο­
Ιουτέ, desiderio, dubbio).
Nel discorso indiretto, hanno ου Ie frasi introdot-
te da ΟΤΙ ο ώς e, perIopiu ma τιοτι sempre, quelle
coll'accusativo (ο ίl nominativo) e Ι' infinito ο ίl par-
ticipio; hanno ροτό μή, οοπι'έ naturaIe, gl'infmiti retti
da verbi di comandare ο simiIi. Nelle ίηteποgatίve
indirette si trova di regola ου, ma dopo ει anche μή.
Nelle proposizioni condizionali, fmali, concessive e
in quelle rette dai verbα timendz si trova solitamente μή.
Le causaIi hanno di regola ου, e I'indicativo; le
consecutive (con ωστε) si negano con ου se ίl Ιοτο
verbo e un indicativo, con μή se e un infinito.

509
CapitoIo ΧΧΧΙ Enchiridion

Le relative hanno ου, tranne quando equivalgo-

τιο a una proposizione condizionale: per esempib,
avrebbe μή la frase greca equivalente a questa italia-
na: «Quel che ηΟΩ so, neppure 10 dico» (= «Se ηΟΩ
so una cosa, neppure la dico»). Anche le temporali
hanno normalmente ου, ma hanno μή quelle even-
tuali (con αν e ίΙ congiuntivo).
L'infinito si nega ίη genere con μή, tranne, come
abbiamo detto, ροτίορίύ nel discorso indiretto. Osser-
vate anche che ί verbi che esprimono una speranza,
"na minaccia ο una promessa si costruiscono a volte
con μή e l'infinito del futuro: per esempio, Οί
'Αθηναίοι Ώλπιζον του; Πελοποννησίουςμη ες το
έγγυτέρω προϊέναι = «Gli ateniesi speravano che ί
peloponnesiaci ηΟΩ si sarebbero avvicinati di ρίιι».
Invece, ίΙ participio si nega di regola con συ, tranne
quand'ha valore condizionale (ου μαθήση κιθαρίζειν
μη μελετών; Οί μη την πόλιν φιλοϋντεξ ουκ άξιοί
είσι τιμης, «Quelli che υοιι amano la cittiι ηΟΩ son
degni d'onore» = «Se uno ηΟΩ ama ... , ηΟΩ e... »),
Abbiamo detto tutto questo αοτι per imporvi un inu-
tile sforzo di memoria, ma per darvi un quadro d' insie-
me, schematico e υου completo, che potrete sempre
consultare, specialmente quando scrivete ίη greco.
L'importante ρετό eche, nelleggere, badiate all 'uso,
nei diversi casi e contesti, dΌυ e μή, e cerchiate di
rendervi conto dei motivi di tale uso: e ίΙ motivo e ίη
realta sempre 10 stesso, οίοέ ίΙ carattere oggettivo
della prima negazione e soggettivo della seconda.
Naturalmente, quel che abbiamo detto sulla dif-
ferenza tra ου e μή vale anche per ί loro composti:
trovate ί principali d' essi nella tabella che segue.

Composti d' οϋ Composti di μή Significato

ούδέ μηδέ «τιό,e ποπ; neanche»
οϋτε ... οϋτε ... μήτε ... μήτε ... «ne... ne...»
ούδείς,ούδεμία,ούδέν μηδείς, μηδεμία, μηδέν «nessuno, (nel neutro) nulla»
ούδέποτε μηδέποτε «(ποπ) mai»
ούκέτι μηκέτι «ποπ piu»
οϋπω μήπω «ποπ aπcόra»
ούδέτερος, -ά, -ον μ ηδέτερος, - ά, - ον «ne l'υπο ne l'altro, nessuno dei
due» (latino neιιter)

510
Enchiridion CapitoIo ΧΧΧΙ

Ιτι
italiano, due ο ρίυ negazioni di regola si raf- due ο ρίυ negazioni
forzano: per esempio, (<Non ho mαi detto nullα a nes-
suno»; e cosi anche ίη greco: per esempio, ούκ
έπραξε τοιούτο ούδεiς ούδέποτε = Nessuno mai
fece una tal cosa. Ma, se una negazione composta
precede una negazione semplice, esse s' elidono a
vicenda, e ne risulta un'affermazione enfatica:
Ούδεiς ούχ όρά την ναϋν = (αΙΙα letterα) Nessuno
τιοτι vede la nave = Tutti vedono la nave.

Come v'abbiamo gia detto a ρ. ΧΙΙΙ, l'imperati- Le terze persone degl'imperativi

νο greco ha, oltre alle seconde persone, le uniche
che abbiamo considerato finora, anche delle voci di
terza persona, che esprimono un comando ίη forma
indiretta. Ecco un esempio d'imperativo di terza plu-
rale (presente contratto): Οί δ'ούν βοώντων= Be',
che gridino allora!
Le desinenze di queste terze persone dell'impe- desinenze:
rativo sono: attive, -τω (singolare), -ντων (plurale) attive
ΠΙ sing. - τω
e -των (duale); medie, -σθω (singolare), -σθων (plu- ΠΙ plur. -ντων (-τωσαν)
rale e duale): come vedete, esse contengon tutte un ΠΙ duale - των

Omega. Nella terza plurale, si trova anche un'altra medie

ΠΙ sing. - σθω
desinenza, -τωσαν (-σθωσαν nel medio). Osserva-
ΠΙ plur. -σθων (-σθωσαν)
te, ίn margine, tutte le voci degl'imperativi del pre- ΠΙ duale - σθων
sente e dell' aoristo di λύω.

Presente
Αιιίνο Μediopαssivo
sing. Π λϋ-ε, «sciogli [tu]!» λ'όου
ΠΙ λϋ-έ-τω, «sciolga [egli]!» λϋ-έ-σθω
plur. Π λϋ-ε-τε,
«sciogliete [νοί]!» λύ-ε-σθε
ΠΙ λϋ-ό-ντων, «sciolgano [essi]!» λϋ-έ-σθων
(anche λϋ-έ-τωσαν) (anche λϋ - έ - σθωσαν)
duale Π λύ-ε-τον, «sciogliete [νοί due]!» λϋ-ε-σθον
ΠΙ λϋ-έ-των, «sciolgano [loro due]!» λϋ-έ-σθων

Aoristo
Attivo Medio Pαssivo
sing. Π λϋσον λϋσαι λύ-θη-τι
πι λϋ-σά-τω λϋ-σά-σθω λυ-θή-τω
plur. Π λ'ό-σα-τε λύ-σα-σθε λύ-θη-τε
πΙ λϋ-σά-ντων λϋ-σά-σθων λυ-θg-ντων
(anche λϋ-σά-τωσαν) (anche λϋ-σά-σθωσαν)
duale Π λϋ-σα-τον λύ-σα-σθον λύ-θη-τον
Πί λϋ-σά-των λϋ-σά-σθων λυ-θή-των

511
 Capitolo ΧΧΧΙ Ι νerbi greci

Ι νerbi greci

Tre verbi in -μι molto importαnti:

δίδωμι (tema verbale altemante δ!Q-/δQ-), imperI έδίδουν, δώσω, έδωκα (inI
δούναι, pαrt. δούς), δέδωκα, δέδομαι, εδόθην, «σο»
τίθημι (tema verbale altemante en-/eg-), imperI έτίθην, θήσω, έθηκα (inf.
θεϊναι, pαrt. θείς), τέθηκα, τέθειμαι, ετέθην, «metto»
ϊστημι (tema verbale altemante σΤΏ-/στ!!-), imperj {στην, στήσω, aor. Ι
έστησα, aor. ΠΙ έστην, έστηκα, έστάθην, «metto (ίn posizione verticale)>>
(per ί significati delle di)'erse voci, v. la tabella di ρ. 145)

Bsercizio- 31 α
Leggete α voce αltα e trαducete:
1. Ό Δικαιόπολις πάντας τουι; πολίτας έφθασεν ες την Πυκνά
άφι κόμενοξ.
2. Μόνος ων, στένει, είρήνη; έρών, στυγών μεν άστυ, τον δ'έαυτοϋ
δήμον ποθών.
3. "Ηκει παρεσκευασμένοξ του; ρήτοραξ λοιδορεϊν, μη λέγοντας περί
της είρήνηξ.
4. Ό Δικαιόπολιξ τουξ πρυτάνεις εν οργή είχεν ώς ου τιμώνται; την
είρήνην.
5. "Ετυχον παρόντες οί παρά βασιλέως πρέσβειξ, άπο της 'Ασίαξ
άφικόμενοι,
6. Ό Δικαιόπολιξ του; των Άθηναίων πρέσβεις στυγεϊ, ώς άλαζόναξ
δνταξ.
7. Ώργίζετο αυτοϋ; άτε δύο δραχμάξ της ημέρα; δεξαμένοις.
8. Δηλοί είσιν οί πρέσβεις ψευδή λέγοντες.
9. Πάντες ϊσμεν τον βασιλέα ουδέν χρυσίον ήμϊν πέμψοντα.
1Ο. Οί βάρβαροι άνδραξ ηγούνται μόνους του; πλείστα δυναμένους πιεϊν,
11. Ό Δικαιόπολίξ φησιν άνοήτου; είναι του; Άθηναίους, προσδοκώνται;
χρυσίον εκ των βαρβάρων.
12. Ό' Αμφίθεος έλαθε του; τοξόταξ ες την εκκλησίαν έσδραμών.
13. Καίπερ θεόξ ων, ου δύναμαι πρόξ την Λακεδαίμονα πορεύεσθαι, μη
διδόντων μοι έφόδια των πρυτάνεων.
14. Ό Δικαιόπολιξ τον Άμφίθεον έπεμψεν ώς σπονδάξ ποιησόμενον προ;
του; Λακεδαιμονίουξ.
15. Χαίρει ώσπερ ήδη πεποιημένων των σπονδών.

512
Esercizi CapitoIo ΧΧΧΙ

Esercizio 31b
Leggete α voce αltα e trαducete queste frαsi. Riflettete soprαttutto sui diversi
usi e vαlori delle negαzioni.
1. ουδέποτε οϋτως έδήχθην ώς νυν, άτε των πολιτών ου παρόντων ες
την εκκλησίαν.
2. Μηκέτι εν Πυκνί μένωμεν: ου γαρ ήκουσιν ουδέ οί πρυτάνεις.
3. Έαν μη δι'όλίγου άφίκωνται οί πρυτάνεις, οί πολϊται ουκέτι μενοϋσιν,
4. Ει μη περί ειρήνη; λέγοιτε, ουκ αν σιγώην εγώ.
5. Ό κήρυξ τον Δικαιόπολιν έκέλευσε μη λοιδορεϊν του; ρήτορα; μηδέ
υποκρουει ν.
6. Οί βάρβαροι ανδρας ουχ ήγουνται τους μη δυναμένους πλειστα
πιεϊν.
7. Ό Δικαιόπολις σαφώξ ηδει τον βασιλέα ουκ ουδέποτε χρυσίον
πέμψοντα.
8. Εϊθε μηκέτι ψεύδοιντο οί πρέσβεις.
9. ου γαρ οίός τ'έστιν ουδέτεροι; τον δήμον εξαπατάν.
1ο. Ούδείξ γαρ ουκ οίδεν αυτου; ουδέν άληθή λέγοντας.
11. ουκ έθελόντων ούτε των πρυτάνεων ούτε του δήμου σπονδάξ
ποιεϊσθαι, τφ Δικαιοπόλιδι έδοξε μη άθϋμεϊν, αλλα έργον μέγα
έργάσασθαι,
12. Φοβούμενος γαρ μη άλλω; (= altrimenti) ουδέποτε γένοιτο ειρήνη,
τον Άμφίθεον ες Λακεδαίμονα έπεμψεν.
13. 'Ήλπιζε γαρ του; Λακεδαιμονίους μη έκβαλεϊν τον Άμφίθεον,
αθάνατον δντα, άλλά σπονδάξ ποιήσειν.
14. "Οστυ; γαρ αν αθανάτου μη άκουη, δι'όλίγου κακώι; πράττει.
15. Καίπερ ου πω έπανελθόντοι; του Άμφιθέου, ό Δικαιόπολιξ χαίρει
ωσπερ ουκέτι πολέμφ χρώμενος.

Esercizio 31 c
Leggete α voce αltα e trαducete:
1. Οί μεν δούλοι του; βοϋ; λϋσάντων και οϊκαδε έπανελθόντων, ό δε
παϊ; μετ'έμοϋ σπευδέτω.
2. Μη φοβείσθων αί παρθένοι, άλλ'έν τη οικία ήσυχοι μενέτωσαν.
3. Πάντες οί παρόντες σιγώντων και την πομπήν θεάσθων.
4. Μη όργισθήτω ό δεσπότης, άλλά του; του δούλου λόγους άκουσάτω.
5. Μη μαχέσθων οί νεανίαι, άλλά καθήσθων εν τη αγορά.

513
 Capitolo ΧΧΧΙ Lexicon

Lexicon

Verbi περι - τρώγω, αor. ό κρίβανοξ,

ζtδω, ζtσoμαι, ησα, περι - έτραγον του κρϊβάνου
ησμαι, ησθην προσ-εϊπον το νέκταρ,
όδυνάω, όδυνηθήσομαι, προ-τιμάω του νέκταροξ
ώδυνήθην πρυτανεύω ό όδοιπόροξ,
σπένδω, σπείσω, ροφέω του οδοιπόρου
έσπεισα. έσπεισμαι σκορδινάομαι ή πανσέληνοξ,
στένω της πανσελήνου
αισθάνομαι, στυγέω ή παρασκευή,
αίσθήσομαι, ύtrοκρούω τή; παρασκευή;
ησθόμην,ησθημαι χάσκω, perj κέχηνα ή πίττα, της πίττης
(+ gen. ο αcc.) ώστίζω ή πλάτ«; της πλάτιδοξ
ανα-κράζω, άνέκραγον, ή πρϊνοξ, της πρίνου
άνακέκραγα Sostantivi ή προεδρία,
άχθομαι, άχθέσομαι, ή αγχόνη, τή; άγχόνης της προεδρίάξ
ήχθέσθην (+ dαt. ) το άλαζόνευμα, το πρυτανείον,
δάκνω, δήξομαι, έδακον, του άλαζονεύματος του πρυτανείου
δέδηγμαι, έδήχθην ό αλαζών, του άλαζόνος ή σφένδαμνος,
έράω, έρασθήσομαι, ή αμβροσία, της σφενδάμνου
ήράσθην (+ gen.) της αμβροσία; το σχοινίον,
χέω, χέομαι, έχεα, ό άπόπατοξ, του σχοινίου
κέχυκα, κέχυμαι, του άποπάτου ό ταώς, του ταώ
εχύθην ή άχάνη.'της άχάνη; το τέγος, του τέγους
κατα-χέω τα γάργαρα, ό τρίβων, του τρίβωνος
των γαργάρων το τρύβλιον,
άδικέω (+ αcc.) το γεύμα, του γεύματος του τρυβλίου
απ-άρχομαι το έκπωμα, ό φαλλός, του φαλλού
εκ-κόπτω του έκπώματοξ ό φέναξ, του φένακο;
έμπίμπλημι ό έλατήρ, του έλατήροξ ό φέψαλοξ,
ευφημέω ή ετνήρυσις, του φεψάλου
ήγέομαι της έτνηρυσεω; το χρυσίον,
κατα-ρρέω το έτνοτ; του έτνοι»; του χρϋσίου
κρεμάννϋμ ι το κάθαρμα,
λοιδορέω του καθάρματα; Nomipropri
μηνύω ή κανηφόροξ, ό Βάκχιοξ,
μιλτόω της κανηφόρου του Βακχίου
οϊχομαι (pres. con ό κατάγελωξ, τα Διονύσια,
significato di passato) του καταγέλωτοξ των Διονϋσίων
όπ'όω (αcc. τον καταγέλωτα αί Κρανααί,
παρατίλλομαι e τον κατάγελων) των Κραναών
πατάσσω ή κραιπάλη,
πέρδομαι της κραιπάλη;

514
Lexicon Capitolo ΧΧΧΙ

Aggettivi πρίνινος, πρινίνη, πρίνινον Avverbi

άθρόος,άθρόg,άθρόον στιπτός, στιπτή, στιπτόν άτεχνώξ
άκρατοξ, άκρατον σφενδάμνινος, άωρίαν
άτεράμων, άτέραμον σφενδαμνίνη, είτα
βαιός, βαιά, βαιόν σφενδάμνινον έξόπισθε
δεκέτηξ, δεκέτες τριακοντοϋτιξ, εωθινή;
έωθινός, έωθινή, τριακοντοϋτιδο; κεχαρισμένωξ
έωθινόν τριπλάσιος, τριπλασια, δπη
κρϊβανίτηξ, κριβανίτου τριπλάσιον ουδεπώποτε
κϋριοξ, κϋρία, κύριον ύάλινος, ύαλίνη, τυχηρως
μεσημβρινός, υάλινον
μεσημβρινή, φροϋδοξ, φρούδη, Congiunzioni
μεσημβρινόν φρουδον ην
μιαρός, μιαρά,μιαρόν
οξύς, όξεϊα, οξύ Preposizioni Interiezioni
πανσέληνος, ώς + αCC. αίβοϊ
πανσέληνον
πεντέτης, πεντέτες Locuzioni
πρόξ βίαν

515
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι

Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι

Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι

Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
Ι
 Grammatica di consultazione

GRAMMATICA DI CONSULTAZIONE

§ 1. L'ARTICOLO

Singolare Plurale
Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. ό ή τό οί αί τά
Acc. τόν τήν τό τούς τάς τά
Gen. του της του των των των
Dat. τφ τη τφ τοϋ; ταϊ; τοϊ;

Duale: nom. e acc. τώ, gen. e dat. τοϊν.

§ 2. Ι SOSTANTIVI: ΙΑ PRIMA DECLINAZIONE

Femminili
Singolare Plurale
1. Nom. ή κρήνη αί κρηναι
Voc. ω κρήνη ω κρηναι
Acc. την κρήνην τας κρήνας
Gen. της κρήνης των κρηνών
Dat. τη κρήνη ταϊ; κρήναυ;

2. Nom. ή οικία αί οικίαι

Voc. ω οικία ω οικίαι
Acc. την οίκίαν τας οικίας
Gen. της οίκίαξ των οικιών
Dat. τη OΙKί~ ταΊς οίκίαυ;

3. Nom. ή θάλαττα αί θάλατται

Voc. ω θάλαττα ω θάλατται
Acc. την θάλαττάν τας θαλάτταξ
Gen. της θαλάττης των θαλαττών
Dat. τη θαλάττη ταϊ; θαλάτταις

4. Nom. ή μάχαιρα αί μάχαιραι

Voc. ω μάχαιρα ω μάχαιραι
Acc. τήν μάχαιραν τας μαχαίρα;
Gen. της μαχαίρα; των μαχαιρών
Dat. τη μαχαίρα ταΊς μαχαίραις

517
 Grammatica di consultazione

Duali: τω κρήνα, τοϊν κρήναιν; τω οικια, τοϊν οίκίαιν; τω θαλάττα, τοϊν

θαλάτταιν; τω μαχαίρα, τοϊν μαχαίραιν.

Maschili
Singolare Plurale
5. Nom. ό πολίτης οί πολϊται
Voc. ω πολϊτα ω πολϊται
Acc. τον πολίτην τους πολίτα;
Gen. του πολίτου των πολιτών
Dat. τφ πολίτη τοις πολίταις

6. Nom. ό νfανίας οί νεανίαι

Voc. ω νεανία ω νεανίαι
Acc. τον νεανίαν τους νεανία;
Gen. του νεανίου των νεανιών
Dat. τφ νεανία τοϊ; νεανίαυ;

Duali: τω πολίτα, τοϊν πολίταιν; τω νεανία, τοϊν νεανίαιν.

Sostantivi contratti: per esempio, ή 'Αθηνά, της 'Αθηνάξ; ή σϋκή, της σϋκης,
«tϊco (Ι'είοοτο)»; ό 'Ερμήξ, του Έρμου, «Εηυόιε».

Osservate: ή κόρη; ω δέσποτα. Per ίΙ vocativo dei maschili ν. νοΙ Ι, ρ. 445.

§ 3. Ι SOSTANTIVI: ΙΑ SECONDA DECLINAZIONE

Μaschili e femminili
Singolare Plurale
1. Nom. ό άγρόι; οί αγροί
Voc. ω άγρέ ω αγροί
Acc. τον αγρόν του; αγρούς
Gen. του άγροϋ των αγρων
Dat. τφ άγρφ τΟΙς άγροϋ;

Come ίΙ maschile ό αγρό; si declinano ί ηοιι molti femminili della seconda, tra cui
ricordiamo ή όδός, ή θεός, ή νήσοξ, ή παρθένος, ή ατραπό; e molti ΠΟ1ηί ρτορτί di
οίτιέ, come ή Κόρινθος e ή Σάμος.

Neutri
Singolare Plurale
2. Nom. το δένδρον τα δένδρα
Voc. ω δένδρον ω δένδρα
Acc. το δένδρον τα δένδρα
Gen. του δένδρου των δένδρων
Dat. τφ δένδρφ τοϊ; δένδροις

518
 Grammatica di consultazione

Contratti
Singolare Plurale
3. Nom. ό νόος> νοϋ; οί νόοι > νοϊ
Acc. τον νόον> νουν τους νόους> νοϋ;
Gen. του νόου > νου των νόων > νών
Dat. τφ νόφ > νώ τοϊ; νόοις> νοϊι;

4. Nom. το όστέον > όστοϋν τα όστέα > όστά

Acc. το όστέον > όστοϋν τα όστέα > όστά
Gen. του όστέου > όστοϋ των όστέων > οστών
Dat. τφ όστέφ > όστφ τού; όστέοις > όστοϊξ

La cosiddetta declinazione attica

Singolare Plurale
5. Nom. ό λαγώς οί λαγφ
Voc. ω λαγώς ω λαγφ
Acc. τον λαγών τους λαγώς
Gen. του λαγώ των λαγών
Dat. τφ λαγφ τοϊ; λαγφς

Duali: τω άγρώ, τοϊν άγροϊν; τω δένδρω, τοϊν δένδροιν; τω λαγώ, τοϊν λαγών.

Osservate: ω gδελφε; τοις δένδροις e τοϊ; δένδρεσιCν); το στάδιον, plur. τα

στάδιαma anche οί στάδιοι; το κανοϋν (da κάνεφν); την E1Q.

§ 4. Ι SOSTANTIVI: LA TERZA DECLINAZIONE

Ι gruppo: temi in consonante occlusiva

1. Tema: λαιλαπ-, «uragano»

Sing. Plur.
Ν. e ν. ή/ω λαϊλαψ αί/ω λαίλαπες
Α. την λαίλαπα τας λαίλαπας
G. της λαίλαπος των λαιλάπων
D. τη λαίλαπι ταϊ; λαίλαψι(ν)

2. Tema: κορακ-

Sing. Plur.
Ν. e ν. ό/ω κόραξ οί!ω κόρακεξ
Α. τον κόρακα του; κόρακαξ
G. του κόρακο; των κοράκων
D. τφ κόρακι τοις κόραξιιν)

519
 Grammatica di consultazione

3. Tema: λαμπαδ-

Sing. Plur.
Ν. e ν. ή/ω λαμπάς αί/ω λαμπάδες
Α. την λαμπάδα τας λαμπάδας
G. της λαμπάδος των λαμπάδων
D. τη λαμπάδι ταϊ; λαμπάσι(ν)

4. Tema: όνοματ-

Sing. Plur.
Nom. το δνομα τα ονόματα
Voc. ω δνομα ω ονόματα
Acc. το δνομα τα όνόματα
Gen. του όνόματος των όνομάτων
Dat. τφ όνόματι τοϊ; όνόμασιϊν)

5. Tema: λεοντ-

Sing. Plur.
Nom. ό λέων οί λέοντες
Voc. ω λέον ω λέοντες
Acc. τον λέοντα του; λέοντας
Gen. του λέοντος των λεόντων
Dat. τφ λέοντι τοϊ; λέουσι(ν)

Duali: τω λαίλαπε, τοϊν λαιλάποιν; τω κόρακε, τοϊν κοράκοιν; τω λαμπάδε,

τοϊν λαμπάδοιν; τω όνόματε, τοϊν όνομάτοιν; τω λέοντε, τοϊν λεόντοιν.

Osservate: ή ftρίξ, της τριχ-ός, τη τριχ-ί, ecc., ταίτ; ftριξί(ν); ή γυνή, της
γυναικ-όξ, ecc., ω γύναι; ό κηΡ.Ώξ, ma του κήρϋκοξ, τώ κήρϋκι, ecc.; ω παι, των
παίδων; των δgδων; ό πούς, του ποδ-ός, ecc., τοϊ; ποσί(ν); ό ανα.ξ, του άνακτ-οξ,
ecc., τοϋ; ανα.ξι(ν); ή νύ.ξ, της νυκτ-όξ, ecc., ταϊ; νυξίϊν); το γάλα, του γάλακτ­
ος; την χάΡΙΥ; το γόνυ, του γόνατ-ος.

11gruppo: temi in -ν-

6. Tema: δαιμον-

Sing. Plur.
Nom. ό δαίμων οί δαίμονες
Voc. ω δαϊμον ω δαίμονες
Acc. τον δαίμονα τους δαίμονας
Gen. του δαίμονος των δαιμόνων
Dat. τφ δαίμονι τοϋ; δαίμοσι(ν)

520
 Grammatica di consultazione

7. Tema: άγων-

Sing. Plur.
Ν. e v. ό/ω αγών οί/ώ άγώνεξ
Α. τον αγωνα του; αγωνας
G. του άγώνο; των αγώνων
D. τφ άγώνι τοϊ; άγώσιϊν)

Duali: τω δαίμονε, τοϊν δαιμόνοιν; τω άγώνε, τοϊν άγώνοιν.

Osservate: ή Πνύξ, της Πυκν-όξ; ω 'ΆπολλQν, τον Άπόλλωνα e τον Άπόλλω;

ω Πόσειδον, τον Ποσειδω; ό αΡήΥ, του άρν-όξ, ecc., τοϊι; αρνάσι(ν); ό ο ή κύων,
του ο της κυν-όξ, ecc., ω κύον, τοϊ; ο ταϊ; κυσίιν).

111gruppo: temi in lίquidα (-λ-, -ρ-)

8. Tema: ρητορ-

Sing. Plur.
Nom. ό ρήτωρ οί ρήτορες
Voc. ω ρητορ ω ρήτορες
Acc. τον ρήτορα τους ρήτοραξ
Gen. του ρήτορος των ρητόρων
Dαt. τφ ρήτορι τοϋ; ρήτορσιιν)

9. Tema: δοτηρ -, «datore, dispensiere»

Sing. Plur.
Ν. e v. ό/ω δοτήρ οί!ω δοτηρες
Α. τον δοτήρα τους δοτήραξ
G. του δοτηρος των δοτήρων
D. τφ δοτήρι τοις δοτήρσιιν)

10. Temi: φρεαρ-, φρεατ-

Sing. Plur.
Ν., v. e α. το/ω φρέαρ τα/ω φρέατα
G. του φρέατο; των φρεάτων
D. τφ φρέατι τοϋ; φρέασιιν)

521
 Grammatica di consultazione

Sostantivi notevoli con apofonia:

11. Tema alternante: πατηρ-Ιπατερ-Ιπατρ-

Sing. Plur.
Nonl. ό πατήρ οί πατέρες
Voc. ω πάτερ ω πατέρες
Acc. τον πατέρα τους πατέρας
Gen. του πατρός των πατέρων
Dat. τφ πατρί τοις πατράσι(ν)

Tema alternante: μητηρ-Υμητερ-ήιητρ-

Sing. Plur.
Nom. ή μήτηρ αί μητέρες
Voc. ω μήτερ ω μητέρες
Acc. την μητέρα τας μητέρας
Gen. της μητρός των μητέρων
Dat. τη μητρί ταις μητράσι(ν)

Tema alternante: θυγατηρ-Ιθυγατερ-Ιθυγατρ-

Sing. Plur.
Nom. ή θυγάτηρ αί θυγατέρες
Voc. ω θύγατερ ω θυγατέρες
Acc. την θυγατέρα τας θυγατέρας
Gen. της θυγατρός των θυγατέρων
Dat. τη θυγατρί ταϊ; θυγατράσιιν)

12. Tema alternante: άνηρ-νάνερ-Ζάν-δ-ρ-

Sing. Plur.
Nom. ό ανήρ οί άνδρεξ
Voc. ω άνερ ω άνδρεξ
Acc. τον ανδρα του; άνδραξ
Gen. του άνδρό; των ανδρών
Dat. τφ άνδρί τοις άνδράσιϊν)

Duali: τω ρήτορε, τοϊν ρητόροιν; τω δοτήρε, τοϊν δοτήροιν; τω φρέατε, τοϊν

φρεάτοιν; τω πατέρε, τοϊν πατέροιν; τω μητέρε, τοϊν μητέροιν; τω θυγατέρε, τοϊν
θυγατέροιν; τω άνδρε, τοϊν άνδροϊν.

Osservate: το fuw, του Ώρ-ος, ecc.; ό ο ή αιθήρ, του ο της αίθέρ-οξ, ecc.; ω
σ{Qτw; ή Δη-μήτηρ, ω Δήμητερ, την Δήμητρ-α, τή; Δήμητρος, τη Δήμητρι; ό αστήρ,
του άστέρ-ος, ecc., τοις άστράσι(ν); το ϋδωρ, του ϋδατ-ος; το οναρ, του όνείρατ-ος;

522
,
-} Grammatica di consultazione

ό μάρτυς, του μάρτυρ-ος, ecc., τοϋ; μάρτυσιιν); ταϋ; χερσίϊν), τοϊν χεροϊν e τοϊν
χειροϊν; sing. το πfuJ, του πw-ός (ΠΙ decl.), p1ur. τα πυρά di ΙΙ (dat. τοϋ; πυροΙς).

IV gruppo: temi in -σ-

13. Terna: τειχεσ-

Sing. Plur.
Ν.,v. eα. το/ω τεϊχο; τα/ω τείχη
Gen. του τείχους των τειχών
Dαt. τφ τείχει τοϊ; τείχεσιϊν)

14. Terna: Σωκρατεξ-

Nom. ό Σωκράτη;
Voc. ω Σώκρατεξ
Acc. τον Σωκράτη (anche τον Σωκράτην)
Gen. του Σωκράτου;
Dαt. τφ Σωκράτει

Sirnilrnente si declina anche l'aggettivo sostantivato ή τριήρης, per cui ν. νοl. Ι, ρ.

448-449.

15. Terna: Περικλεεσ-

Nom. ό Περικλή;
Voc. ω Περίκλειξ
Acc. τον Περικλέα
Gen. του Περι κλέους
Dαt. τφ Περικλεϊ

16. Terna: κρεασ-

Sing. Plur.
Ν., v. eα. το/ω κρέα; τα/ω κρέα
G. του κρέω; των κρεών
D. τώ κρέα τοϋ; κρέασιϊν)

Alcuni sostantivi di questo tipo hanno anche delle forrne da terni ίn -τ-: per esern-
ρίο, του κέρατ-ο; (accanto a του κέρωξ).

Duali: τω τείχει, τοϊν τειχοϊν.

523
 Grammatica di consultazione
V gruppo: temi in -ι- e in -υ-

17. Tema: βοτρυ-

Sing. P/ur.
Nom. ό βότρυς οί βότρυες
Acc. τον βότρυν τους βότρυας
Gen. του βότρυος των βοτρύων
Dat. τφ βότρυϊ τοϋ; βότρυσι(ν)

18. Temi: πολι-, πολει- ecc. (ν. νοΙ Ι, ρ. 449)

Sing. P/ur.
Nom. ή πόλις αί πόλεις
Voc. ω πόλι (anche ω πόλις) ω πόλεις
Acc. την πόλιν τας πόλεις
Gen. της πόλεως των πόλεων
Dat. τη πόλει ταις πόλεσι(ν)

19. Temi: άστυ-, άστετ- ecc. (ν. νοΙ Ι, ρ. 450)

Sing. P/ur.
Ν., v. e a. το/ω άστυ τα/ω άστη
G. του άστεωξ των άστεων
D. τφ άστει τοϋ; άστεσιϊν)

Duali: τω βότρυε, τοϊν βοτρύοιν; τω πόλει, τοϊν πολέοιν; τω άστει, τοϊν άστέοιν.

Osservate: ό ιχθ~ς, τον ίχθϋν, του; ιχθi1ς, le altre forme dal tema ιχθ~-: του
ίχθϋοξ, ecc.

VI gruppo: temi in dittongo

20. Temi: βασιλευ-, βασιλετ -

Sing. P/ur.
Nom. ό βασιλεύς οί βασιλης (anche οί βασιλεϊξ)
Voc. ω βασιλεϋ ω βασιλ ης (anche ω βασιλεϊξ)
Acc. τον βασιλέα τους βασιλέα;
Gen. του βασιλέως των βασιλέων
Dat. τφ βασιλεϊ τοϊ; βασιλεϋσιιν)

524
 Grammatica di consultazione

21. Temi: ναυ-, νηF- 22. Τουυ: βου-, βοτ -

Sing. Plur. Sing. Plur.

Nom. ή ναϋ; αί νήεξ ό βού; οί βόες
Voc. ω ναυ ω νηες ω βοϋ ω βόες
Acc. τήν ναυν τας ναϋ; τον βουν τους βους
Gen. της νεώς των νεών του βοός των βοών
Dat. τη νηί ταϋ; ναυσί(ν) τφ βο"t τΟΙς βουσίιν)

Duali: τω βασιλέε, τοϊν βασιλέοιν; τω νήε, τοϊν νεοϊν; τω βόε, τοϊν βοοϊν.
Osserνate: ό Πειραιεύς, τον Πειραιά, του Πειραιώξ.
*** Osserνate infine che ίΙ nome del dio Zeus si declina da due temi diversi, Ζευ- e Δι-:
23. Nom. ό Ζεύς
Voc. ω Ζευ
Acc. τον Δία
Gen. του Διός
Dat. τώ Διί.

§ 5. GLI AGGETTIVI Ε Ι PARTICIPI DELLAPRIMA CLASSE (PRIMA Ε SECON-

DA DECLINAZIONE)

Singolare Plurale
Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. καλό; καλή καλόν καλοί καλαί καλά
Voc. καλέ καλή καλόν καλοί καλαί καλά
Acc. καλόν καλήν καλόν καλού; καλάς καλά
Gen. καλου καλή; καλου καλων καλων καλων
Dat. καλφ καλη καλφ καλοί; καλαϊ; καλοί;

Nom. ράδιο; ραδία ράδιον ράδιοι ράδιαι ράδια

Voc. ράδιε ραδία ράδιον ράδιοι ράδιαι ράδια
Acc. ράδιον ραδίαν ράδιον ραδίου; ρςιδίας ράδια
Gen. ραδίου ραδίαξ ραδίου ραδίων ραδίων ραδίων
Dat. ραδίφ ραδία ραδίφ ~δίoις ραδίαυ; ραδίου;

Aggettivi a due uscite: per esempio, άθάνατο; (m. e f.), άθάνατον (ιι.)
Aggettivi contratti: per esempio, χρύσους, χρϋσή, χρϋσοϋν (da χρύσεοξ, -έα,
-εον); (φγυρους, αργυρά, άργυροϋν (da άργυρεοτ; -έα, -εον).
Aggettivi ίn -ως (la cosiddetta declinazione attica): per esempio, ~λεως, ϊλεων; υ.,
ν. e a. neutri plur., ϊλεα.

Participi medi ο mediopassivi: per esempio, del presente: λ ϋόμενοξ, λϋομένη,

λϋόμενον; φιλούμενος, φιλουμένη, φιλούμενον; τϊμώμενοξ, τϊμωμένη, τϊμώμενον;

525
 Grammatica di consultazione

δηλούμενος,δηλουμένη,δηλούμενον;deΙfUmrο:λϋσόμενος,λϋσομένη,λϋσόμενον;
φανούμενος, φανουμένη, φανούμενον; dell'aoristo: λϋσάμενοξ, λϋσαμένη,
λϋσάμενον; γενόμενος, γενομένη, γενόμενον; del perfetto: λελυμένος, λελυμένη,
λελυμένον.

Dua1i: καλώ καλά καλώ, καλοϊν καλαϊν καλοίν; ραδίω ραδία ραδίω, ραδίοιν
ραδίαιν ραδίοιν; ϊλεω, tλεφν; λϋομένω λϋομένα λϋομένω, λϋομένοιν λϋομέναιν
λϋομένοιν.

§ 6. ΟΙΙ ΑΟΟΕττινι ΩΕΙΙΑ SECONDA CLASSE (TERZA DECLINAZIONE)

Aggettivi a una sola uscita:

Per esempio, ό/ή πένης, τού/τη; πένητος.

Aggettivi a due uscite:

Temi ίn -ον

Singolαre Plurαle
Μ. ef. Ν. Μ. ef. Ν.
Nom. σώφρων σώφρον σώφρονες σώφρονα
Voc. σώφρον σώφρον σώφρονες σώφρονα
Acc. σώφρονα σώφρον σώφρονας σώφρονα
Gen. σώφρονος σώφρονος σωφρόνων σωφρόνων
Dαt. σώφρονι σώφρονι σώφροσι(ν) σώφροσι(ν)

Comparativi ίn -ίων (tra parentesi, le forme dal teιηa ίn -ίοσ-)

Nom. βελτίων βέλτιον βελτίονες βελτίονα
(βελτίους) (βελτίω)
Voc. βέλτϊον βέλτϊον βελτίονες βελτίονα
Acc. βελτίονα βέλτϊον βελτίονας βελτίονα
(βελτίω) (βελτίουξ) (βελτίω)
Gen. βελτίονος βελτίονος βελτϊόνων βελτϊόνων
Dαt. βελτίονι βελτίονι βελτίοσιιν) βελτίοσι(ν)

Temi ίn -εσ-

NoIn. αληθή; άληθέξ άληθεϊξ αληθη

Voc. άληθέξ άληθέξ άληθεϊξ αληθη
Acc. αληθη άληθέξ άληθεϊξ αληθή
Gen. αληθους αληθους αληθων αληθων
Dαt. άληθεϊ άληθεϊ άληθέσιϊν) άληθέσιιν)

Duali: σώφρονε, σωφρόνοιν; βελτίονε, βελτιόνοιν; άληθεϊ, άληθοϊν.

526
 Grammatica di consultazione

§ 7. AGGETTIVI Ε PARTICIPI DI DECLINAZIONE MISTA (TERZA Ε PRIMA

DECLINAZIONE)

Aggettivi:

Temi ίn -αντ

Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. πας πασα παν πάντες πάσαι πάντα
Acc. πάντα πασαν παν πάντας πάσας πάντα
Gen. παντός πάση; παντός πάντων πασων πάντων
Dat. παντί πάση παντί πάσιιν) πάσαυ; πάσιϊν)

Temi ίn -εντ-: χαρίεις, «grazioso»

Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. χαρίεις χαρίεσσα χαρίεν χαρίεντες χαρίεσσαι χαρίεντα
Voc. χαρίεν χαρίεσσα χαρίεν χαρίεντες χαρίεσσαι χαρίεντα
Acc. χαρίεντα χαρίεσσαν χαρίεν χαρίεντας χαριέσσαξ χαρίεντα
Gen. χαρίεντος χαριέσσης χαρίεντος χαριέντων χαριεσσών χαριέντων
Dat. χαρίεντι χαριέσση χαρίεντι χαρίεσι(ν) χαριέσσαις χαρίεσι(ν)

Temi ίn - ν -: μέλα;

Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. μέλας μέλαινα μέλαν μέλανες μέλαιναι μέλανα
Voc. μέλαν μέλαινα μέλαν μέλανες μέλαιναι μέλανα
Acc. μέλανα μέλαιναν μέλαν μέλανας μελαίναξ μέλανα
Gen. μέλανος μελαίνης μέλανος μελάνων μελαινών μελάνων
Dat. μέλανι μελαίνη μέλανι μέλασι(ν) μελαίναις μέλασιϊν)

Temi ίn -υ-

Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. ταχύς ταχεία ταχύ ταχεϊξ ταχεϊαι ταχέα
Voc. ταχύ ταχεία ταχύ ταχεϊ; ταχεϊαι ταχέα
Acc. ταχύν ταχεϊαν ταχύ ταχεϊξ ταχεία; ταχέα

Gen. ταχέος ταχεία; ταχέος ταχέων ταχειών ταχέων

Dat. ταχεϊ ταχεία ταχεϊ ταχέσι(ν) ταχείαις ταχέσι(ν)

Duali: μέλανε μελαίνα μέλανε, μελάνοιν μελαίναιν μελάνοιν; ταχεϊ ταχεία

ταχεϊ, ταχέοιν ταχείαιν ταχέοιν.

527
 Grammatica di consultazione

Participi:

1. Tematici: ίn -ων, -ουσα, -ον

Participio del presente attivo

Nom. ων ουσα Όν Όντες ούσαι Όντα

Acc. Όντα ουσαν Όν Όντας ούσαι; Όντα
Gen. Όντος ούση; Όντος Όντων ούσών Όντων
Dat. δντι ουση δντι ούσιιν) οϋσαις ούσιιν)

Nom. λόων λύουσα λυον λύοντα; λϋουσαι λύοντα

Acc. λύοντα λΌoυσα~ λυον λΌοντας λϋούσας λϋοντα
Gen. λΌοντος λϋούσης λύοντο; λϋόντων λϋουσων λϋόντων
Dat. λύοντι λϋούση λύοντι λύουσιιν) λϋούσαις λϋουσιιν)

Similmente si flettono: φιλών, φιλοϋσα, φιλοϋν; Τίμων, τϊμώσα, Τίμων; δηλών,

δηλούσα, δηλούν: λύσων, λϋσουσα, λϋσον (futuro); ecc.; inoltre, λαβίΩν, λαβοϋσα,
λαβόν (aoristo 1Ι).

2. Atematici

a) Ιn -ας, -ασα, -αν

Participio dell'aoristo primo attivo

Nom. λΌσας λύσασα λϋσαν λϋσαντεξ λύσασαι λϋσαντα

Acc. λύσαντα λύσασαν λϋσαν λύσανταξ λϋσάσας λύσαντα
Gen. λϋσαντοξ λϋσάση; λύσαντο; λϋσάντων λϋσασων λϋσάντων
Dat. λύσαντι λϋσάση λϋσαντι λ'όσασι(ν) λϋσάσαυ; λύσασιϊν)

Similmente, per esempio, ίστάς, ίστάσα, ίστάν e βάς, βάσα, βάν (aoristo ΠΙ).

b) Ιn -εις, -εισα, -εν

Participio dell' aoristo passivo primo

Nom. λυθείς λυθεϊσα λυθέν λυθέντες λυθεϊσαι λυθέντα

Acc. λυθέντα λυθεϊσαν λ υθέν λυθέντας λυθείσα; λυθέντα
Gen. λυθέντος λυθείσης λυθέντος λυθέντων λυθεισών λυθέντων
Dat. λυθέντι λυθείση λυθέντι λυθεϊσιιν) λυθείσαις λυθεϊσιϊν)

Similmente τιθείς, τιθεϊσα, τιθέν e εϊς, είσα, εν.

528
 Grammatica di consultazione

c) Ιn -ους, -ουσα, -ον

Participio del presente di δίδωμι

Nom. διδούς διδοϋσα διδόν διδόντες διδοϋσαι διδόντα

Acc. διδόντα διδοϋσαν διδόν διδόντας διδούσαξ διδόντα
Gen. διδόντος διδούσης διδόντος διδόντων διδουσών διδόντων
Dat. δι δόντι διδούση διδόντι διδοϋσιϊν) διδούσαις διδούσιιν)

Similmente γνούς, γνοϋσα, γνόν (aoristo ΠΙ).

d) Ιn -ϋς, -υσα, -υν

Participio del presente di δείκνϋμι

Nom. δεικνύ; δεικνϋσα δεικνυν δεικνύντες δεικνϋσαι δεικνϋντα

Acc. δεικνυντα δεικνύσαν δεικνυν δεικνύντας δεικνύσαξ δεικνϋντα
Gen. δεικνύντος δεικνύση; δεικνύντος δεικνϋντων δεικνϋσών δεικνϋντων
Dat. δεικνυντι δεικνύση δεικνυντι δεικνύσιιν) δεικνϋσαιξ δεικνϋσιϊν)

3. Il participio del perfetto

Participio del perfetto attivo primo

Nom. λελυκώς λελυκυϊα λελυκός λελ υκότες λελ υκυϊαι λελ υκότα
Acc. λελυκότα λελυκυϊαν λελυκόξ λελυκόταξ λελυκυίαξ λελυκότα
Gen. λελυκότοξ λελυκυίαξ λελυκότος λελυκότων λελυκυιών λελυκότων
Dat. λελυκότι λελυκυία λελυκότι λελυκόσιιν) λελ υκυίαυ; λελυκόσιϊν)

Duali: δντε ουσα δντε, δντοιν ούσαιν δντοιν; λΌοντε λϋουσα λϋοντε, λϋόντοιν
λϋούσαιν λϋόντοιν; λύσαντε λϋσάσα λύσαντε, λϋσάντοιν λϋσάσαιν λϋσάντοιν;
λυθέντε λυθείσα λυθέντε, λυθέντοιν λ υθείσαιν λυθέντοι ν; διδόντε διδουσα
διδόντε, διδόντοιν διδούσαιν διδόντοιν; δεικνυντε δεικνύσα δεικνυντε, δεικνυντοιν
δεικνϋσαιν δεικνυντοιν; λελυκότε λελυκυία λελυκότε, λελυκότοιν λελυκυίαιν
λελυκότοιν.

§ 8. AGGETTIVI IRREGOLARI

Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Ν. e ν. μέγας μεγάλη μέγα μεγάλοι μεγάλαι μεγάλα
Α. μέγαν μεγάλην μέγα μεγάλου; μεγάλας μεγάλα
G. μεγάλου μεγάλης μεγάλου μεγάλων μεγάλων μεγάλων
D. μεγάλφ μεγάλη μεγάλω μεγάλοις μεγάλαις μεγάλοις

Duale: μεγάλω μεγάλα μεγάλω, μεγάλοιν μεγάλαιν μεγάλοιν.

529
 Grammatica di consultazione

Nom. πολύς πολλή πολύ πολλοί πολλαί πολλά

Acc. πολύν πολλήν πολύ πολλούς πολλάς πολλά
Gen. πολλου πολλης πολλου πολλών πολλών πολλών
Dat. πολλφ πολλη πολλώ πολλοϊι; πολλαϊ; πολλού;

§ 9. Ι GRADI DI COMPARAZIONE DEGLI AGGETTIVI

Positivo Comparativo Superlativo

άνδρεϊοξ άνδρειότεροξ άνδρειότατο;

χαλεπός χαλεπώτερος χαλεπώτατος
αληθή;
σώφρων
, άληθέστερος
,
σωφρονεστερος
άληθέστατος
σωφρονέστατος

Per altre notizie ν. νοί. Ι, ρ. 457-458.

Per alcune fonne notevoli ν., ίη questo ΙΙ volume, ρ. 274-275.
Per la declinazione di certe forme di comparativo ν. anche ίl § 6 di questa Cl'αm­
mαticα di consultαzione.

§ 10. FORMAZIONE Ε GRADI DI COMPARAZIONE DEGLIAVVERBI

V. νοί. Ι, ρ. 464.

§ 11. Ι DIMOSTRATIVI

Singolare Plurale
Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. ούτος αύτη τουτο ούτοι αύται ταύτα
Acc. τουτον ταύτην τουτο τούτους ταύτα; ταυτα
Gen. τούτου ταύτης τούτου τούτων τούτων τούτων
Dat. τούτφ ταύτη τούτω τούτοις ταύταις τούτοις

Nom. έκεϊνο; εκείνη έκεϊνο έκεϊνοι έκεϊναι έκεϊνα

Acc. έκεϊνον εκείνην έκεϊνο εκείνου; έκείνα; έκεϊνα
Gen. εκείνου εκείνη; εκείνου εκείνων εκείνων έκείνων
Dat. έκείνω έκεινη έκείνφ έκ:είνοις έκ:είναις έκ:είνοις

Nom. δδε ηδε τόδε οϊδε αϊδε τάδε

Acc. τόνδε τήνδε τόδε τούσδε τάσδε τάδε
Gen. τούδε τήσδε τούδε τώνδε τώνδε τώνδε
Dat. τώδε τηδ ε τφδε τοϊσδε ταισδε τοϊσδε

Duali: τούτω τούτοι ν, έκείνω έκείνοιν, τώδε τοϊνδε.

530
 Grammatica di consultazione

§ 12. Αυτό;

Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. αυτόξ αυτή αυτό αυτοί αυταί αυτά
Acc. αυτόν αυτήν αυτό αυτού; αυτά; αυτά
Gen. αυτοϋ αυτή; αυτού αυτών αυτών αυτών
Dαt. αυτώ αυτή αυτώ αϋτοϊξ αυταϊξ αυτοϊξ

Duale: αυτώ, αυτοϊν.

§ 13. LΊΝΤΕRRΟGΑΤΙVΟ τίς;, τί;

Singolαι-e Plurαle
Μ. ef. Ν. Μ. ef. Ν.
Nom. τίς; τί; τίνες; τίνα;
Acc. τίνα; τί; τίνας; τίνα;
Gen. τίνος; τίνος; τίνων; τίνων;
Dαt. τίνι; τίνι; τίσι(ν); τίσι(ν);

Duale: τίνε;, τίνοιν;.

Porta ίιι tutte le sue fonne un accento acuto (che ηοη si cambia mai ίτι grave) sulla
prima vocale.

§ 14. LΊΝDΕFΙΝΙΤΟ τις, τι

Si dec1ina esattamente come l'ίηteποgatίvο del § 13, υιε e enclitico ίη tutte le

fonne.

§ 15. Ι PRONOMI PERSONALI

Ι personα singolαre / personα plurαle

Nom. έγώ ήμεϋ;
Acc. έμέ,με ήμας
Gen. έμου,μου ήμων
Dαt. έμοί, μαι ήμϊν

// personα singolαre // personαplurαle

Nom. σύ 'όμεις
Acc. σέ,σε 'όμας
Gen. σου,σου 'όμων
Dαt. σοί, σοι ϋμϊν

Ν οιι esiste ίτι greco un vero e proprio pronome personale di ΙΙΙ persona:
nell'accusativo, nel genitivo e nel dativo s'usano con questo valore le fonne cοπί-

531
 Grammatica di consultazione

spondenti d'αυτός (§ 12); nel nominativo αύτόξ ha ίΙ senso enfatico di «egli stesso» ο
simili.

Ι pronomi personali duali sono νώ, νών per la Ι persona (ωιοί due») e σφώ, σφών
per la ΙΙ (ανοί due»).

§ 16. Ι PRONOMI RIFLESSIVI

Prima persona Seconda persona

Μ. F. Μ. F.
Α. έμαυτόν έμαυτήν σεαυτόν σε αυτήν
G. έμαυτοϋ ~~αυτ~ς σεαυτοϋ σεαυτή;
D. έμαυτφ εμαυτη σεαυτφ σεαυτη

Α. ήμας αυτού; ήμά; αυτά; Όμας αυτού; Όμας αυτά;

G. ήμών αυτών ημών αυτών ϋμών αυτών ύμών αυτών
D. ήμϊν αυτοϊ; ήμϊν αύταϊξ ϋμϊν αυτοϊξ ύμϊν αυταϊξ

Terza persona
Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Α. εαυτόν εαυτήν έαυτό έαυτούς έαυτάς εαυτά
G. εαυτού εαυτή; έαυτοϋ έαυτων εαυτών έαυτων
D. έαυτφ εαυτή έαυτφ έαυτοϊξ έαυταϊξ έαυτοίξ

Invece di σεαυτόν ecc. si trovano spesso σαυτόν e simili.

Anche εαυτόν ecc. ηοιι di rado si contraggono ίη α.:Qτόν ecc.; queste forme si
distinguono da quelle couispondenti d'αυτός εοίο per 10 spirito.

§ 17. IL PRONOME RECIPROCO

Μ. F. Ν.
Α. άλλήλουξ αλλήλάς αλληλα
G. αλλήλων αλλήλων αλλήλων
D. άλλήλου; άλλήλαιξ άλλήλου;

Queste sono le forme del plurale; ίΙ duale e: acc. άλλήλω άλλήλα άλλήλω, gen. e
dat. αλλήλοιν αλλήλαιν αλλήλοιν.

§ 18. Ι PRONOMI ε Ε σφείξ

Per ί pronomi riflessivi ε (ου, οί) e σφεϊξ (σφάξ, σφών, σφίσηνί), v. ρ. 441-442.

532
 Grammatica di consultazione

§ 19. Ι POSSESSIVI

Singolαre Plurαle
Primα personα εμος, - ή, - όν ήμέτερος, - Ει, - ον
Secondα Ρersοnασός, -ή, -όν ϋμέτεροξ, - Ει, - ον

Per ί genitivi αυτού, αυτήξ, αυτών, e ί genitivi del rif1essivo (εαυτού ecc.), usati
come possessivi, v. ρ. 72-73.
Per ίΙ possessivo rίf1essivo σφέτερος, -Ει, -ον, «Ιοτο», v. ρ. 442.

§ 20. ΙΙ RELATIVO

Singolαre Plurαle
Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. ος η Ο οϊ αϊ α
Acc. ον ην ο οϋς &ς α
Gen. ου ης ου ων ων ων
Dαt. φ n φ οίς αίς οίς

Duale: ω, οίν.

§ 21. ΙΙ RELATIVO INDEFINITO δστιξ, ήτιξ, ο τι

Singolαre Plurαle
Μ. F. Ν. Μ. F. Ν.
Nom. δστυ; ητις ο τι οϊτινες αϊτινες άτινα
Acc. δντινα ήντινα Ο τι οϋστινας &στινας άτινα
Gen. ούτινος ήστινο; οϋτινο; ωντινων ώντινων ωντινων
Dαt. ώτινι η τινι ώτινι οίστισιιν) αίστισι(ν) οίστισι(ν)

§ 22. Ι NUMERALI

Cardinali

1 είς, μία, εν 11 ένδεκα

2 δύο 12 δώδεκα
3 τρεϊξ, τρία 13 τρεϊ; (τρία) και δέκα ο τρεισκαίδεκα, τριακαιδεκα
4 τέτταρες, τέτταρα 14 τέτταρες (τέτταρα) και δέκα
5 πέντε 15 πεντεκαίδεκα
6 εξ 16 έκκαίδεκα
7 έπτά 17 έπτακαίδεκα
8 οκτώ 18 όκτωκαίδεκα
9 εννέα 19 έννεακαίδεκα
1Ο δέκα 20 εϊκοσιιν)

533
 Grammatica di consuItazione

21 είς (μία, εν) και εϊκοσιϊν)

22 δύο και εϊκοσιϊν)
23 τρεϊξ (τρία) και εϊκοσιϊν)

30 τριάκοντα
40 τετταράκοντα
50 πεντήκοντα
60 εξήκοντα
70 έβδομ ήκοντα
80 όγδοήκοντα
90 ενενήκοντα
100 έκατόν
200 διακόσιοι, -αι, _α'
300 τριακόσιοι, -αι, -α
400 τετρακόσιοι, - αι, - α
500 πεντακόσιοι, -αι, -α
600 εξακόσιοι, - αι, - α
700 επτακόσιοι, -αι, -α
800 οκτακόσιοι, -αι , -α
900 ένακόσιοι, - αι, - α
1.000 χίλιοι, -αι, -α
2.000 δισχίλιοι, -αι, -α
3.000 τρισχίλιοι, - αι, - α
10.000 μύριοι, -αι, -α
100.000 δεκακισμϋριοι, -αι, -α

Declinazione dei ρτίιη: quattro nUlneri:

Μ. F. Ν.
Nom. είς μία εν
Acc. ένα μίαν εν
Gen. ένός μιά; ένός
Dαt. ένί μι~ ένί

Silnillnente si declinano ουδείξ, ουδεμία, ουδέν e μηδείς, μηδεμία, μηδέν.

M.,f. e n. Μ. ef. Ν. Μ. ef. Ν.

Nom. δύο τρείξ τρία τέτταρες τέτταρα
Acc. δύο τρεις τρία τέτταρας τέτταρα
Gen. δυοϊν τριών τριών τεττάρων τεττάρων
Dαt. δυοϊν τρισί(ν) τρισίϊν) τέτταρσιιν) τέτταρσιιν)

534
 Grammatica di consultazione

Ordinali:

1ο πρώτοξ, - η, - ον 9° ενατος 17° έβδομο; και δέκατο;

2° δεύτερος, -α, -ον 10° δέκατος 18° δγδοοξ και δέκατο;
3° τρίτος, -η, -ον 11ο ενδέκατο; 19° ένατοι; και δέκατο;
4° τέταρτος 12° δωδέκατο; 20° είκοστόξ
5° πέμπτος 13° τρίτος και δέκατοι; 21° είς (ο anche πρώτοξ) και
εικοστό;
6° εκτος 14ο τέταρτος και δέκατο; 2γ δεύτερος και εικοστό;
γ έβδομο; 15° πέμπτος και δέκατο; 23° τρίτος και εικοστό;
8° αγδοος 16° έκτοξ και δέκατοι;

30° τριακοστό; 200° διακοσιοστό; 1.000° χιλιοστό;

40° τετταρακοστόξ 300° τριακοσιοστό; 2.000° δισχιλιοστό;
50° πεντηκοστό; 400° τετρακοσιοστό; 3.000° τρισχιλιοστό;
60° εξηκοστό; 500° πεντακοσιοστός 10.000° μυριοστό;
70° έβδομ ηκοστόξ 600° εξακοσιοστό; 100.000° δεκακισμϋριοστός
80° ογδοηκοστό; 700° έπτακοσιοστός
90° ενενηκοστό; 800° οκτακοσιοστό;
100° εκατοστό; 900° ένακοσιοστόι;

Osservate gli avverbi nnιηeralί: άπαξ, «ιιαε (sola) volta», δίς, «due volte», τρίς,
«tre νοίιο», τετράκιξ, πεντάκιξ, έξάκιξ, έπτάκιξ, όκτάκιξ, ένάκιξ, δεκάκιξ, ecc.

§ 23. LE PREPOSIZIONI

Osservate gli ιιε: e ί significati segnenti, che avete incontrato ίn qnesto corso:

άμα (+ dat.):
«con, insieιne οοιι»: άμα τφ παιδί;
ίη espressioni di teιnpo: per οεεπιρίο, άμα έω;
ανά (+ acc.):
«ευ per, lungQ»): άνα ποταμόν πλέω; άνα Ί11ν οδόν βαδίζω;
αντί (+ gen.):
«invece di)): βασιλεύειν αντί τινος;
άντίον (+ gen.):
«οίτίηιρειιο ε»: άντίον τή; ϊππου;
από (+ gen.):
«σε»: από του άστεωξ;
διά (+ gen.):
«ειιτενοτεο»: δια του ομίλου;
«ρετ, durante)): δι'δλου του βίου, δια της νυκτόξ;
notate ροί δι'όλίγου, <φrestο, poco dopo, subito dopQ») (Π contrario eδια πολλού);
διά (+ acc.):
«per, a cansa di)): δια τί;, δια τούτο:

535
 Grammatica di consultazione

έγγύ; (+ gen.):
«vicino ε»: έγγϋ; της οίκίαξ:
είι; (+ acc.; anche ες):
«ίτι» (indica un πιονίηιεηιο verso !'ίnternο d'un luogo): εις τον αγρόν;
«a, verso»: εις την κρήνην;
«a, ίτι» (con verbi come άφικνέομαι): εις την νήσον άφίκοντο;
«ρετ» (υι senso temporale): είς πολλας ημέραξ;
«per, allo εοόρο di»: είς το λέγειν τε και πράττειν;
«contro»: έχθρα, πόλεμος, εις τινα
εκ, e avanti a vocale εξ (+ gen.):
«da, fuori di»: εκ του άγροϋ;
έκτό; (+ gen.):
«fuori di»: έκτότ; όρίων;
εν (+ dat.):
«ίυ, ε»: εν ταϊι; Άθήναις, εν τη όδώ;
«tra, ίn mezzo ε»: εν τοϊ; δούλοις;
ένεκα (posposta al gen.):
«ρετ, allo εοόρο di» (lat. causii ο griitίii, posposte anch'esse al gen.): τίνος ένεκα.;
έντό; (+ gen.):
«dentro ε»: λιμένος πολυβενθέος (= πολυβενθοϋξ) έντόξ:
έξόπισθειν) (+ gen.):
«dietro ε»: έξόπισθε της κανηφόρου;
έξω (+ gen.):
«fuori di»: έξω των τειχών;
επί (+ gen.):
«νοτεο»: έπί της Κορίνθου;
«su, sopra»: έπί των βάθρων;
επί (+dat.):
«a, presso»: έπι τη θύρα;
«a, ρετ» (prezzo): έπι μιά δραχμή;
«ρετ» (εοόρο): έπί ναυμαχία;
επί (+ acc.):
«contro»: ό 'Άργος όρμά έπί τον λυκον;
«ειι» (col verbo αναβαίνω): έπί άκραν την ακτήν άναβαινειν;
«ευ»: καθιζόμενοι έπι τον όχθον;
«ε,
per» (direzione figurata, εοόρο): έπί πόλεμον;
«ρει» (ίτι
senso temporale): έπι δύο έτεα;
κατά (+ acc.):
«giU per, lungo»: ό Φίλιππος σπεύδει κατά την όδόν;
con significato distributivo: κατ'ετοξ, «ogni anno, tutti gli anni», καθ'ημέραν, «ogni
giomo, tutti ί giomi»;
<φer, ίυ»: κατά θάλατταν;
«ίιι, ε»: κατά τούτο του όρου; έφυλαττον οί όπλϊται; κατ'οίκον;
«secondo»: κατά νόμον;
«a, ίυ» (di tempo): κατ'έκεϊνον τον χρόνον;

536
 Grammatica di consultazione

«attraverso»: κατά του; θησαυρούς;

«riguardo a»: κατά τον παϊδα;
«dopo»: κατ'αυτόν;
μετά (+ gen.):
«con, ίτιείειυε con»: μετά των εταίρων;
μετά (+ acc.):
«dopo»: μετά το δείπνον;
«dietro ε»: ό Φίλιππος σπεύδει μετά αύτουξ;
δπισθειν) (+ gen.):
«dietro a»: δπισθεν του Ιερού;
παρά (+ gen.):
«da»: παρά σου;
παρά (+ dat.):
«da, presso, a casa di»: παρ'έαυτώ;
παρά (+ acc.):
«da» (moto a luogo; rίfeήtο solo a persone): τον παϊδα φέρομεν παρά ίατρόν τινα;
«lungo, allargo di»: παρά τήν Σικελίαν πλέων;
con valore distributivo: per οεειυρίο, παρ'έκάστην ημέραν = καθ'ήμέραν, «ogni
giomo, tutti ί giomi»;
πέραν (+ gen.):
«di ΙΙΙ da»: πέραν του ποταμού;
περί (+ gen.):
«intomo ε» (raro): περί Τροίας;
«di, su, a proposito di» (argomento): περί του πολέμου;
περί (+ dat.):
«ρετ, riguardo a» (coi veι-bα tίnιendΊ): φοβοϋμαι περί τώ χωρίω;
περί (+ acc.):
«intomo ε»: περί Τροίαν;
πλήν (+ gen.):
«tranne»: πλην ένός;
πλησίον (+ gen.):
«vicino a, presso»: πλησίον του ναοϋ;
πρό (+ gen.):
<φrίma di»: προ της νυκτόξ;
«davanti a»: προ του ίεροϋ;
«ρίυιιοειο che, a preferenza di»: προ είρήνηξ;
πρός (+ gen.):
«sotto la protezione di»: προ; Διός είσι ξεϊνοι (= ξένοι) (Οdίsseα, νι, 207);
πρός (+ dat.):
«a, presso, vicino a»: προ; τη γη, προ; τώ 'Αρτεμισίφ;
«oltre a, ίn aggiunta a»: πρό; τούτοις;
πρός (+ acc.):
«verso, ε»: προ; το έρμα;
«contro, ίn»: προ; του; λίθους πταίων;
«ευ»: ό λίθος πίπτει προ; τον του Δικαιοπόλιδος πόδα;

537
 Graminatίca di consultazione

«verso, intomo ε» (ίτι espressioni di tempo): προ; εσπέραν:

«ίτι confronto a, rispetto a»: πρόξ τουξ άλλου; σωφρονέστατός έστιν;
σύν (+ dat.; anche ξύν):
«con, insieme con»: συν θεώ, «coll'aiuto del dio»;
υπέρ (+ gen.):
<φer, riguardo ε»: φοβούμαι υπέρ σου;
«su, sopra ε»: τα υπέρ Θερμοπυλών στενά;
υπέρ (+ acc.):
«ειι, sopra ε» (moto a luogo): ατραπό; υπέρ το δρος φέρουσα;
υπό (+ gen.):
«sotto ε»: υπό των προβάτων;
«da» (οοπιρίοηιετιιο d'agentf): υπό των πολεμίων;
«per, a causa di»: υπό της παρεούσης συμφορή; (= υπό της παρούσης συμφοράξ);
ύπό (+ dat.):
«sotto ε»: υπό τώ δένδρω;
υπό (+ acc.):
«sotto ε» (moto a 1uogo): υπό το ζυγόν;
«ίτι, di, durante» (ίn espressioni di ιειυρο): υπό νύκτα.

Per una rappresentazione grafica de1 valore d'alcune preposizioni ν. νοΙ Ι, ρ. 129.

§ 24. VERBI COL GENIΤIVO Ο COL DAΤIVO

Qui di seguito νί diamo ιιιι elenco di verbi che avete incontrato nel1e lettιιre e che
si costruiscono col caso genίtίνο:

αισθάνομαι, «percepisco, sento, 111'accorgo(di), capisco» (anche coll'acc.);

ακούω, «sento, odo; ascolto» (unapαsona; per la cosa s'usa ίn massima l'accusativo);
αμαρτάνω, «manco ίΙ bersaglio (οί)»:
απέχω, «disto (da), son distante (οε)», e άπέχομαι, «sto lontano (da), 111'astengo (άε)»;
άποπειράω ο άποπειράομαι, «ιυειιο alla prova, saggio, sperimento»;
άρχω, «principio, comincio; comando (su), domino (su), regno (ειι)»;
άφίσταμαι, «ωί ribello (a), mi rivolto (ε)»;
βασιλεύω, «sono re (di), regno (ειι)»;
δέομαι, «Ιιο bisogno (di), e quilldi chiedo (pregando)>> (qιιalcosa, acc., a qualcιlno, gen.);
επιβαίνω, «entro (ίn), sa1go (ειι)»;
έπιμελέομαι (anche έπιμέλομαι), «ιυί prendo cura (di), ιηί preoccupo (άί)»;
έράω, «amo, sono ίnnaιηοratο (ιίί)»;
έχομαι, «ιυί tengo stretto (a), sto attaccato (ε)»;
καταφρονέω, «disprezzo»;
κρατέω, «Ιιο potere (ειι), domino (ειι)»;
λαμβάνομαι, «affeπο»;
μέμνημαι, «ricordo, ιηί ricordo (di)>> (anche coll'acc.);
πυνθάνομαι, «vengo a sapere (di quaΙcωΙ0 ο qualcosa)>>;
συνίημι, «capisco» (nnapersona; per 1a cosa che si capisce, s'usa l'accusativo);

538
 Grammatica di consultazione

τυγχάνω, «incontro ο trovo (per caso); ottengo (per caso), ho ίη sorte»;

φείδομαι, «rispannio» (una persona, ecc.)

Ι verbi seguenti, che avete incontrato anch'essi nelle letture, reggono invece ίl
dαtίνο:

άκολουθέω, «seguo»;
άμύνω, «allontano, respingo, stomo, (αε)» (regge l'acc. della cosa che si respinge e ίl
dat. della persona da cui la si respinge);
αντέχω, «resisto (ε)»;
άντιόομαι, «ιυ 'oppongo (ε)»;
άρέσκει, <φίace (ε)»;
βοηθέω, «aiuto»;
διαλέγομαι, «parlo (con), converso (οοιι)»;
εϊκω, «m'aπendο (a), cedo (ε)»;
είσηγέομαι, «guido dentro, conduco dentro»;
εμβάλλω, «butto ίτι ο contro»;
εμπίπτω, «cado ίη ο su, piombo su, assalto»;
έντυγχάνω, «incontro, m 'imbatto (ίτι), ιτονο»;
επέρχομαι, «νο contro, attacco»;
επιπλέω, «navigo (verso, alla volta di, ο ane'IIe contro )>>;
επιστρατεύω, «faccio una spedizione (militare) (contro), esco ίη campo (contro), at-
ιεοοο»;

έπιτίθεμαι, «attacco, assalgo»;

έπομαι, «seguo»;
εύχομαι, <φregο»;
ήγέομαι, «guido, conduco»;
ήδομαι, «godo (di), υιί rallegro (οί)»;
μάχομαι, «combatto (con, contro )>>;
οργίζομαι, ωη'aπabbίο, m'adiro, mi sdegno, (οοη)»;
παραινέω, «consiglio, esorto»;
παρίσταμαι, «sto vicino (a qιJalcuno, per είιιιετίο), e quindi είιιιο, proteggo»;
πείθομαι, «Hbbidisco, do retta, do ascolto, (ε)»;
πιστεύω, «credo (a), ho fidllcia (υι)»;
προσβάλλω, «σιί scaglio Sll,attacco, assalto»;
προσέρχομαι, «vado verso, m'avvicino (ε)»;
προσχωρέω, «νο verso, m'avvicino (ε)»;
συμβάλλω, «m'azzuffo, mi scontro, (οοιι)»;
συμπίπτω, «mi scontro (οοα)»;
τέρπομαι, «godo (di), mi rallegro (οί)»;
χαρίζομαι, «son benigno (verso), fo ιιιι piacere (ε)»;
χράομαι, «υεο» (confrontate illatino utϊ coll'ablativo).

539
 Grammatica di consultazione

§ 25. ΙΑ CONIUGAZI0NE DEL VERBO λόω

PRESENTE IMPERFETTO FUTURO
lndicativo
λΌω λϋομεν έλϋον ελ'όομεν λόσω λ'όσομεν
λ'όεις λϋετε ελϋες έλύετε λύσευ; λύσετε
λόει λύουσιιν) ελϋε(ν) έλϋον λϋσει λ ύσουσιϊν)

Congiuntivo
λΌω λύωμεν
λf>nς λϋητε
λf>n λΌωσι(ν) ,
§
~
Ottativo
λ'όοιμι λύοιμεν λόσοιμι λ'όσοιμεν
λϋο«; λύοιτε λ'όσοις λϋσοιτε
~
ο
λ'όοι λf>οιεν λόσοι λύσοιεν
~

lmperativo Ι
λυε λόετε
!

λϋέτω λϋόντων
(ο λ ϋέτωσαν)
Ι
Ι

lnfinito
λϋειν λύσειν
•

Particίpio

λϋων, λϋουσα, λϋον λ'όσων,λf>σουσα,λυσον

lndicatίvo
-
λ'όομαι λϋόμεθα έλϋόμην έλϋόμεθα λf>σομαι λϋσόμεθα
λf>n (ο λύει) λϋεσθε έλϋου έλϋεσθε λf>σn λ'όσεσθε
λf>εται λ'όονται έλύετο έλf>οντο λύσεται λύσονται
Congiuntίvo

λύωμαι λϋώμεθα
λf>n λf>ησθε
λf>ηται λf>ωνται
~ Ottativo ,
Q

~ λϋοίμην λϋοίμεθα λϋσοίμην λϋσοίμεθα

λϋοιο λύοισθε λϋσοιο λf>σoισθε
~
ο
λύοιτο λf>οιντο λύσοιτο λϋσοιντο
Ι
~ lmperativo
λ'όου λόεσθε Ι
λϋέσθω λϋέσθων Ι
(ο λϋέσθωσαν) Ι
J

lnfinito
λf>εσθαι λ'όσεσθαι
J
Participio
λϋόμενος, -η, -ον λϋσόμενος

540
 Grammatica di consultazione

AORISTO PERFETTO PIUCCHEPPERFETTO

ελϋσα έλύσαμεν λέλυκα λελύκαμεν έλελυκη έλελϋκεμεν

ελϋσας έλύσατε λέλυκας λελυκατε (ο έλελϋκειν) (ο έλελυκειμεν)
ελϋσε(ν) ελΟΟαν λέλυκεϊν) λελυκασιι ν) έλελύκης έλελυκετε
(ο έλελυκειξ) (ο έλελυκειτε)
έλελυκειϊν) έλελυκεσαν
(ο έλελϋκεισαν)

λ'όσω λ'όσωμεν λελυκώ; ω λελυκότεξ ώμεν

λ'όσης λύσητε λελυκώ; ης λελυκότεξ ήτε
λ'όσ11 λϋσωσιιν) λελυκώξ η λελυκότες α/σι(ν)

λ'όσαιμι λϋσαιμεν λελυκώξ εϊην λελυκότεξ είμεν

λ'όσαις λϋσαιτε λελυκώξ εϊης λελυκότεξ είτε
(ο λ'όσειας) λελυκώξ εϊη λελυκότεξ είεν
λ'όσαι λύσαιεν
(ο λ'\1σειήν]) (ο λϋσειαν)

λ'υσον λϋσατε λελυκώξ ϊσθι λελυκότεξ έστε

λ'Οσάτω λϋσάντων λελυκώ; έστω λελυκότεξ δντων
(ο λϋσάτωσαν)

λυσαι λελυκέναι

λ'όσας,λ'όσασα,λυσαν λελυκώξ, -υϊα, -ός

έλ'Οσάμην έλϋσάμεθα λέλυμαι λελύμεθα έλελύμην έλελύμεθα

έλ'όσω έλϋσασθε λέλυσαι λέλυσθε έλέλυσο έλέλυσθε
έλ'όσατο έλϋσαντο λέλυται λέλυνται έλέλυτο έλέλυντο

λ'όσωμαι λϋσώμεθα λελυμένος ω λελυμένοι ώμεν

λ'όση λϋσησθε λελυμένος ης λελυμένοι ήτε
λ'όσηται λύσωνται λελυμένος η λελυμένοι ώσιϊν)

λ'Οσαίμην λϋσαίμεθα λελυμένος εϊην λελυμένοι είμεν

λ'όσαιο λύσαισθε λελυμένος εϊης λελυμένοι είτε
λ'όσαιτο λϋσαιντο λελυμένος εϊη λελυμένοι είεν

λυσαι λϋσασθε λέλυσο λέλυσθε

λ'Οσάσθω λοοάσθων λελύσθω λελύσθων
(ο λϋσάσθωσαν (ο λελύσθωσαν)

λ'όσασθαι λελύσθαι
Ι-

,-
Ι-.

, λ'Οσάμενος λελυμένος

541
 Grammatica di consultazione

FORMA PASSIVA

PRES. IMPERF. FUTURO AORISTO PERF. PIUCCHEP-

PERF.
,-:...
(!)

iΞ:
---iΞ:
(!) Indicativo
,-:...
Ε
ιl)
,-:...
ιl)

Ε
ιl) ιl) λυθήσομαι λυθησόμεθα ελύθην ελύθημεν ιl) ιl)

"Ό "Ό "Ό "Ό

ιl) ιl)
λυθήση λυθήσεσθε έλυθη; έλυθητε ιl) ιl)
u
U u u
ιl)
Ι-
ιl)
Ι-
λυθήσεται λυθήσονται ελύθη ελύθησαν ιl)
Ι-
ιl)
Ι-
ο, ο, ο, ο,

ci. ci. Congiuntivo ci. ci.

~ ~ λυθω λυθώμεν ~ ~
ιl) ιl) ιl) ιl)
λυθfjς λυθήτε
:a(!)
:a
(!) λυθfj λυθώσιιν)
:a
ιl)
:a
ιl)

Ε Ε Ε Ε
~ ~ Ottativo ~ ~
"i) "i) "i) "i)
::s
σ
::s
σ
λυθησοιμην λύθτ,σοίμεθα λυθείην λυθεϊμεν ::s
σ
::s
σ
CI:S CI:S λυθήσοιο λυθήσοισθε λυθείης λυθεϊτε CI:S CI:S

ca::s ca::s λυθήσοιτο λυθήσοιντο λυθείη λυθεί εν ~ ca::s

οι)
::s
οι)
::s /mperativo 5b
::s
οι)
::s
ο ο ο ο
ι:: ι:: λύθητι λύθητε ι:: ι::
ο ο ο ο
vί vί λυθήτω λυθέντων vί vί

ιl) ιl) ιl) ιl)

.:::
vί
;;>
'c;j Injinito
;;>
'c;j
;;>
'c;j
vί vί vί vί
CI:S CI:S CI:S CI:S
ο.. ο, λυθήσεσθαι λυθηναι ο.. ο..

τ> 'ς:) 'u 'u

ο
;;>
ο
;;>
Participio ο
;;>
ο
;;>
ιl) ιl)
λ υθησόμενος λυθείς, λυθείσα, λυθέν ιl) ιl)

ι-J ι-J ι-J ι-J

Osservate: ίl futuro perfetto (mediopassivo): indicativo λελύσομαι, -n, -εται, -όμεθα,

-εσθε, -ονται (duale: -εσθον, -εσθον); ottativo λελϋσοίμην, -οιο, -οιτο, -οίμεθα,
-οισθε, -οιντο (duale: -οισθον, -οίσθην); infinito λελ ύσεσθαι; participio λελϋσόμενοξ;
l'aggettivo verbale Ι: λυτός, -ή, -όν; I'aggettivo verbale ΙΙ: λυτέος, -α, -ον.

Duali:
- attivi: pres.: ind. λϋετον, λόετον; cong. λϋητον, λϋητον; ott. λ'όοιτον, λϋοίτην;
imp. λϋετον, λϋέτων; imperf: έλύετον, έλϋέτην;!ut.: ind. λύσετον, λύσετον; οιι.
λ'όσοιτον, λϋσοίτην; aor.: ind. έλϋσατον, έλϋσάτην, cong. λύσητον, λϋσητον, ott.
λϋσαιτον, λϋσαιτην, imp. λϋσατον, λϋσάτων; perf: ind. λελυκατον, λελυκατον;
cong. λελυκότε ήτον, λελυκότε ήτον; ott. λελυκ:ότε είτον, λελυκ:ότε είτην; imp.
λελυκότε έστον, λελυκότε έστων; piucc'hepperf: έλελυκετον (ο έλελυκειτον),
έλελυκέτην (ο έλελυκείτην);
- medi ο mediopassivi:pJAes.: ind. λόεσθον, λύεσθον; cong. λϋησθον, λύησθον; ott.
λύοισθον, λϋοίσθην; imp. λύεσθον, λϋέσθων; inιperf: έλ'όεσθον, έλυέσθην;!ut.:
ind. λ'όσεσθον, λ'όσεσθον; ot1. λ'όσοισθον, λϋσοίσθην; aor.: ind. έλ'όσασθον,
έλϋσάσθην; cong. λ'όσησθον, λ'όσησθον; ot1. λ'όσαισθον, λυσαίσθην; imp. λ'όσασθον,
λϋσάσθων;Ρerf: ind. λέλυσθον, λέλυσθον; cong. λελυμένω ητον, λελυμένω ητον;
ot1. λελυμένω είτον, λελυμένω ειτην; imp. λελυμένω εστον, λελυμένω εστων;
piucchepperj.: έλέλυσθον, έλελύσθην;
- passivi: jUt.: ind. λυθήσεσθον, λυθήσεσθον; ott. λυθήσοισθον, λυθησοίσθην; aοι:: ind.
έλύθητον,έλυθήτην; cong. λυθfrτoν, λυθfrτoν; ott. λυθείτον, λυθείτην; imp. λωττroν,λυθήτων.

542
 Grammatica di consultazione

§ 26. L' AORISTO ΙΙ, IL PERFETTO Ε PIUCCHEPPERFETTO ΙΙ: λείπω

AORISTO ΙΙ PERFETTO ΙΙ PIUCCHEPPERFETTO ΙΙ

/ndicativo
έλιπον έλίπομεν λέλοιπα λελοίπαμεν έλελοίπη έλελοίπεμεν
ελιπες έλίπετε λέλοιπας λελοίπατε (ο έλελοίπειν) (ο έλελοίπειμεν)
ελιπε(ν) έλιπον λέλοιπε(ν) λελοίπασιιν) έλελοίπης έλελοίπετε
(ο έλελοίπεις) (ο έλελοίπειτε)
έλελοίπει(ν) έλελοίπεσαν
(ο έλελοίπεισαν)

Congiuntivo
λίπω λίπωμεν λελοιπώς ω
λίπης λίπητε
λίπη λίπωσι(ν)

Ottativo
λίποιμι λίποιμεν λελοιπώξ εϊην
λίποις λίποιτε
λίποι λίποιεν

/mperatίvo
λίπε λίπετε λελοιπώξ ισθι
λιπέτω λιπόντων
(ο λιπέτωσαν)

/nfinito
λιπεϊν λελοιπέναι

Partίcipio
λιπών, λιποϋσα, λιπόν λελοιπώς, -υϊα, -ός

/ndicativo
έλιπόμην έλιπόμεθα
έλίπου έλίπεσθε
έλίπετο έλίποντο

Congiuntίvo
λίπωμαι λιπώμεθα
λίπη λίπησθε
λίπηται λίπωνται

Ottativo
λιποίμην λιποίμεθα Per ίl perfetto e ίl piucchepperfetto
λίποιο λίποισθε mediopassivi, ν. ρ. 367.
λίποιτο λίποιντο

/mperatίvo
λιποϋ λίπεσθε
λιπέσθω λιπέσθων
(ο λιπέσθωσαν)

/nfinito
λιπέσθαι

Pαrticipio
λιπόμενος

I··'~:.·
'. 543
 Grammatica di consultazione

Duali:
- ΙΙ: att.: ind. έλίπετον, έλιπέτην; cong. λίπητον, λίπητον; ott. λίποιτον,
aoristo
λιποίτην; imp. λίπετον, λιπέτων; medio: ind. έλίπεσθον, έλιπέσθην; cong. λίπησθον,
λίπησθον; ott. λίποισθον, λιποίσθην; imp. λιπεσθον, λιπέσθων;
- perfetto ΙΙ (att.): ind. λελοίπατον, λελοίπατον; ecc.;
- piucchepperfetto ΙΙ (att.): έλελοίπετον (ο έλελοίπειτον), έλελοιπέτην
(ο έλελοιπείτην).

§ 27. ΙΙ FUTURO CONTRATTO, L'AORISTO Ι ASIGMATICO, L'AORISTO PAS-

SIVO ΙΙ Ε ΙΙ FUTURO PASSIVO 1Ι: φαίνω
FUT. CONTRATTO AORISTOI AOR. PASS. ΙΙ FUTURO PASSIVO 11
ASIGMATICO

φανω φανοϋμεν εφηνα έφήναμεν έφάνην, έφάνης, φανήσομαι

φανεϊξ φανεϊτε εφηνας έφήνατε έφάνη, .,.
φανεϊ φανοϋσιϊν) έφηνειν) εφηναν

φήνω φανώ, φανήξ,

φανή, .. ,

φανοίην φανοϊμεν φήναιμι φανείην φανησοίμην

(ο φανοϊμι)
φανοίης φανοϊτε
(ο φανοίς)
φανοίη φανοϊεν
(ο φανοϊ)

φηνον φάνηfu, φανήτω, ...

φανεϊν φήναι φανήναι φανήσεσθαι

φανων, -ουσα, -ουν φήνας φανείς φανησόμενος

φανοϋμαι φανούμεθα έφηνάμην

φανή φανεϊσθε
φανεϊται φανοϋνται

φήνωμαι

φανοίμην φανοίμεθα φηναίμην

φανοϊο φανοϊσθε
φανοϊτο φανοϊντο

φήναι

φανεϊσθαι φήνασθαι

φανούμενος φηνάμενος

Duali del futuro contratto: att.: ind. φανεϊτον, φανεϊτον; ott. φανοϊτον, φανοίτην;
medio: ind. φανεϊσθον, φανεϊσθον; ott. φανοϊσθον, φανοίσθην.

544
 Grammatica di consultazione

§ 28. Ι VERBI CONTRATTI: IL PRESENTE Ε LΊΜΡΕRFΕΤΤΟ DI φιλέω, τιμάω Ε

δηλόω

φιλω φιλοϋμεν τιμώ τιμώμεν δηλω δηλουμεν

φιλείξ φιλεϊτε τιμάτ; τιμάτε δηλοϊι; δηλοϋτε
φιλεϊ φιλοϋσιϊν) τιμά τϊμώσιϊν) δηλοι δηλούσιιν)

έφίλουν έφιλοϋμεν έτίμων έτιμώμεν έδήλουν έδηλουμεν

έφίλεις έφιλεϊτε έτϊμα; έτιμάτε έδήλους έδηλοϋτε
έφίλει έφίλουν έτιμα έτίμων έδήλου έδήλουν

φιλω φιλώμεν τιμώ τιμώμεν δηλω δηλώμεν

φιλfις φιλήτε τιμά; τιμάτε δηλοϊι; δηλώτε
φιλfι φιλώσιιν) τιμά τιμώσιιν) δηλοι δηλώσιϊν)

φιλοίην φιλοιμεν τϊμώην (ο τϊμώμι) τιμώμεν δηλοίην δηλοϊμεν

(ο φιλοϊμι) τιμώη; (ο Τίμφς) τϊμώτε (ο δηλοϊμι)
φιλοίης φιλοϊτε τϊμώη (ο τιμώ) τιμώεν δηλοίης δηλοϊτε
(ο φιλοις) (ο δηλοϊξ)
φιλοίη φιλοϊεν δηλοίη δηλοϊεν
(ο φιλοϊ) (ο δηλοϊ)

φίλει φιλεϊτε τίμα τιμάτε δήλου δηλοϋτε

φιλείτω φιλούντων τιμάτω τιμώντων δηλούτω δηλούντων
(ο φιλείτωσαν) (ο τιμάτωσαν) (ο δηλούτωσαν)

φιλεϊν τιμάν δηλουν

φιλών, -οϋσα, -οϋν Τίμων, τιμώσα, τιμών δηλων, -ουσα, -ουν

φιλοϋμαι φιλούμεθα τιμώμαι τϊμώμεθα δηλουμαι δηλούμεθα

φιλfι (ο φιλεϊ) φιλεϊσθε τϊμά τϊμάσθε δηλοι δηλουσθε
φιλεϊται φιλοϋνται τιμάται τιμώνται δηλουται δηλοϋνται

έφιλουμην έφιλούμεθα έτϊμώμην έτιμώμεθα έδηλούμην έδηλούμεθα

έφιλου έφιλεϊσθε έτϊμώ έτϊμάσθε έδηλοϋ έδηλοϋσθε
έφιλεϊτο έφιλουντο έτϊμάτο έτιμώντο έδηλουτο έδηλοϋντο

φιλώμαι φιλώμεθα τιμώμαι τϊμώμεθα δηλώμαι δηλώμεθα

φιλfι φιλήσθε τιμά τιμάσθε δηλοί δηλώσθε
φιληται φιλώνται τιμάται τιμώνται δηλώται δηλώνται

φιλοίμην φιλοίμεθα τιμώμην τϊμώμεθα δηλοίμην δηλοίμεθα

φιλοϊο φιλοϊσθε τιμώο τιμώσθε δηλοϊο δηλοϊσθε
φιλοϊτο φιλοϊντο τϊμώτο τιμώντο δηλοϊτο δηλοϊντο

φιλοϋ φιλεϊσθε τιμω τϊμάσθε δηλου δηλοϋσθε

φιλείσθω φιλείσθων τιμάσθω τϊμάσθων δηλούσθω δηλούσθων
(ο φιλείσθωσαν) (ο τϊμάσθωσαν) (ο δηλούσθωσαν)

φιλεϊσθαι τϊμάσθαι δηλοϋσθαι

φιλούμενος τιμώμενο; δηλούμενος

Duali:
- di φιλέω: attivi: φιλεϊτον, φιλεϊτον; έφιλεϊτον, έφιλείτην; φιλήτον, φιλήτον;
φιλοϊτον, φιλοί την; φιλεϊτον, φιλεί των; n1ediopassivi: φιλεϊσθον, φιλεϊσθον;
έφιλεϊσθον, έφιλείσθην; φιλήσθον, φιλήσθον; φιλοϊσθον, φιλοίσθην; φιλεϊσθον,
φιλείσθων;
- di τιμ.άω: attivi: τϊμάτον, τϊμάτον; έτιμάτον, έτιμάτην; τιμάτον, τϊμάτον; τϊμώτον,
τιμώτην; τιμάτον, τιμάτων; mediopassivi: τιμάσθον, τιμάσθον; έτιμάσθον,
έτιμάσθην; τϊμάσθον, τϊμάσθον; τϊμώσθον, τιμώσθην; τιμάσθον, τϊμάσθων;

545
 Grammatica di consultazione

- di δηλόω: αttivi: δηλοϋτον, δηλοϋτον; έδηλοϋτον, έδηλουτην; δηλώτον, δηλώτον;

δηλοϊτον, δηλοίτην; δηλοϋτον, δηλούτων; mediopαssivi: δηλοϋσθον, δηλοϋσθον;
έδηλοϋσθον, έδηλούσθην; δηλώσθον, δηλώσθον; δηλοϊσθον, δηλοίσθην; δηλοϋσθον,
δηλούσθων.

§ 29. L' AORISTO TERZO: έβην (βαίνω) Ε έγνων (γιγνώσκω)

εβην εβημεν έγνων έγνωμεν

εβης έβητε έγνω; έγνωτε
εβη έβησαν έγνω έγνωσαν

βω βώμεν γνώ γνώμεν

βης
βη
βήτε
βώσιϊν)
, γνφς
γνφ
γνώτε
γνώσιιν)

βαίην βαϊμεν γνοίην γνοϊμεν

βαίης βαϊτε γνοίης γνοϊτε
βαίη βαϊεν γνοίη γνοϊεν

βήθι βήτε γνώθι γνώτε

βήτω βάντων (ο βήτωσαν) γνώτω γνόντων (ο γνώτωσαν)

βήναι γνώναι

βάς, βάσα, βάν γνούς,γνουσα,γνόν

Per έστην (aoristo ΠΙ di ϊστημι) ν., ίn questa Grαmmαticα di consultαzione, ίΙ § 32.

§ 30. ΙΙ VERBO δίδωμι, δώσω, έδωκα, δέδωκα, δέδομαι, εδόθην

PRESENTE Ε IMPERFETTO AORISTO

δίδωμι δίδομεν έδωκα εδομεν

δίδως δίδοτε έδωκαξ εδοτε
δίδωσι(ν) διδόασιιν) έδωκεϊν) έδοσαν

έδίδουν έδίδομεν
έδίδους έδίδοτε
έδίδου έδίδοσαν

διδω διδώμεν δω δώμεν

διδφς διδώτε δφς δώτε
διδφ διδώσιϊν) δφ δώσιιν)

διδοίην διδοϊμεν δοίην δοϊμεν

διδοίης διδοϊτε δοίης δοϊτε
διδοίη διδοϊεν δοίη δοϊεν

δίδου δίδοτε δός δότε

διδότω διδόντων (ο διδότωσαν) δότω δόντων (ο δότωσαν)

διδόναι δ οϋναι

διδούς, - οϋσα, - όν δούς, δοϋσα, δόν

546
 Grammatica di consultazione

PRESENTE Ε IMPERFETTO AORISTO MEDIO

MEDIOPASSIVI

δίδομαι διδόμεθα έδόμην έδόμεθα

δίδοσαι δίδοσθε εδου εδοσθε
δίδοται δίδονται εδοτο εδοντο

έδιδόμην έδιδόμεθα
έδίδοσο έδίδοσθε
έδίδοτο έδίδοντο

διδώμαι διδώμεθα δώμαι δώμεθα

διδω διδώσθε δω δώσθε
διδ&ται διδώνται δ&ται δώνται

διδοίμην διδοίμεθα δοίμην δοίμεθα

διδοϊο διδοϊσθε δοϊο δοισθε
διδοϊτο διδοϊντο δοϊτο δοϊντο

δίδοσο δίδοσθε δο\> δόσθε

διδόσθω διδόσθων (ο διδόσθωσαν) δόσθω δόσθων (ο δόσθωσαν)

δίδοσθαι δόσθαι

διδόμενος δόμενος

Duali: del pres. e imperf.: att.: δίδοτον, δίδοτον; έδίδοτον, έδιδότην; διδώτον,
διδώτον; διδοϊτον, διδοίτην; δίδοτον, διδότων; mediopass.: δίδοσθον, δίδοσθον;
έδίδοσθον, έδιδόσθην; διδώσθον, διδώσθον; διδοϊσθον, διδοίσθην; δίδοσθον,
διδόσθων; dell'aor.: αtt.: έδοτον, έδότην; δώτον, δώτον; δοϊτον, δοίτην; δότον, δότων;
medi: έδοσθον, έδόσθην; δώσθον, δώσθον; δοϊσθον, δοίσθην; δόσθον, δόσθων.

§ 31. ΙΙ VERBO τίθημι, θήσω, έθηκα, τέθηκα, ετέθην

PRESENTE Ε IMPERFETTO AORISTO

τίθημι τίθεμεν έθηκα εθεμεν
τίθης τίθετε έθηκαξ εθετε
τίθησι(ν) τιθέασιιν) έθηκειν) έθεσαν

έτίθην έτίθεμεν
έτίθεις έτίθετε
έτίθει έτίθεσαν

τιθώ τιθώμεν θω θώμεν

τιθή; τιθήτε θης θήτε
θ~
τιθή τιθώσιϊν) n θώσιιν)

τιθείην τιθεϊμεν θείην θεϊμεν

τιθείης τιθεϊτε θείης θεϊτε
τιθείη τιθεϊεν θείη θεϊεν

τίθει τίθετε θές θέτε

τιθέτω τιθέντων (ο τιθέτωσαν) θέτω θέντων (ο θέτωσαν)

τιθέναι θεϊναι

τιθείς, -εϊσα, -έν θείς, θεϊσα, θέν

547
 Grammatica di consultazione

PRESENTE Ε IMPERFETTO AORISTO MEDIO

MEDIOPASSIVI

τίθεμαι τιθέμεθα έθέμην έθέμεθα

τίθεσαι τίθεσθε εθου έθεσθε
τίθεται τίθενται εθετο εθεντο

έτιθέμην έτιθέμεθα
έτίθεσο έτίθεσθε
ετίθετο ετίθεντο

τιθώμαι τιθώμεθα θώμαι θώμεθα

τιθή τιθήσθε θη θησθε
τιθήται τιθώνται θηται θώνται

τιθείμην τιθείμεθα t θείμην θείμεθα

τιθεϊο τιθεϊσθε θειο θεϊσθε
τιθεϊτο τιθεϊντο θεϊτο θειντο

τίθεσο τίθεσθε θου θέσθε

τιθέσθω τιθέσθων (ο τιθέσθωσαν) θέσθω θέσθων (ο θέσθωσαν)

τίθεσθαι θέσθαι

τιθέμενος θέμενος

Duali: del pres. e imperf.: att.: τίθετον, τίθετον; έτίθετον, έτιθέτην; τιθήτον,
τιθήτον; τιθεϊτον, τιθείτην; τίθετον, τιθέτων; mediopass.: τιθεσθον, τίθεσθον;
έτίθεσθον, έτιθέσθην; τιθήσθον, τιθήσθον; τιθεϊσθον, τιθείσθην; τίθεσθον, τιθέσθων;
dell'aor.: att.: έθετον, έθέτην; θήτον, θήτον; θεϊτον, θείτην; θέτον, θέτων; medi:
εθεσθον, έθέσθην; θησθον,θησθον; θεισθον, θείσθην; θέσθον, θέσθων.

§ 32. ΙΙ VERBO ϊστημι, στήσω, έστησα Ε έστην, έστηκα, έσταμαι, έστάθην

PRESENTE Ε IMPERFETTO AORISTO 111

ϊστημι ϊσταμεν εστην εστημεν
ϊστης ϊστατε εστης εστητε
ϊστησιϊν) ίστάσιιν) εστη έστησαν

Υστην ϊσταμεν
~στης ϊστατε
ϊστη ϊστασαν

ίστώ ίστώμεν στω στώμεν

ίστης ίστητε στης στητε
ίστη ίστώσιιν) στη στώσιϊν)

ίσταίην ίσταϊμεν σταίην σταιμεν

ίσταίης ίσταϊτε σταίης σταϊτε
ίσταίη ίσταϊεν σταίη σταϊεν

ϊστη ϊστατε στήθι στήτε

ίστάτω ίστάντων (ο ίστάτωσαν) στήτω στάντων (ο στήτωσαν)

ίστάναι στηναι

ίστάς, - άσα, - άν στάς, στασα, στάν

548
 Grammatica di consultazione

PRESENTE Ε IMPERFETTO
MEDIOPASSIVI

ϊσταμαι ίστάμεθα
ϊστασαι ϊστασθε
ϊσταται ϊστανται

ίστάμην ίστάμεθα
ϊστασο ϊστασθε
ϊστατο ϊσταντο

ίστώμαι ίστώμεθα
ίστπ ίστήσθε
ίστηται ίστώνται

ίσταίμην ίσταίμεθα
ίσταϊο ίσταισθε
ίσταϊτο ίσταϊντο

ϊστασο ϊστασθε
ίστάσθω ίστάσθων (ο ίστάσθωσαν)

ϊστασθαι

ίστάμενος

L' aoristo ΠΙ ηοη ha medio.

Oltre alle νοοί regolari del perfetto Ι εστηκα, ne esistono anche alcune τιοτι
cappatiche. Riportiamo di seguito le principali (ma s'intende sempre che sono in uso
anche le νοοί οοηίερουάευτί di έστηκα):

perfetto: ind.: έσταμεν, έστατε, έστάσιιν), e duale έστατον, έστατον;

cong.: έστώμεν, έστώσιϊν);
inf.: έστάναι;
pαrt.: έστώξ, έστώσα, έστός, gen. έστώτοξ, έστώσης, έστώτοξ;
piucchepperfetto: έσταμεν, έστατε, έστασαν, duale έστατον, έστάτην.

Altri duali: del pres. e imperf.: att.: ϊστατον, ϊστατον; ϊστατον, ίστάτην; ίστήτον,
ίστήτον; ίσταϊτον, ίσταιτην; ϊστατον, ίστάτων; nlediopass.: ϊστασθον, ϊστασθον;
ϊστασθον, ίστάσθην; ίστήσθον, ίστήσθον; ίσταϊσθον, ίσταίσθην; ϊστασθον,
ίστάσθων; dell'aor. ΠΙ: έστητον, έστήτην; στήτον, στήτον; σταϊτον, σταίτην; στήτον,
στήτων.

549
 Grammatica di consultazione

§ 33. IL VERBO Ιημι, ήσω, ήκα, είκα, είμαι, εϊθην

PRESENTE Ε IMPERFETTO AORISTO

~ημι ϊεμεν ηκα είμεν

~ης ϊετε ηκας ειτε
ϊησιϊν) ίάσιϊν) ήκειν) είσαν

ϊην ϊεμεν
ϊεις ϊετε
ϊει ϊεσαν

ί& ίώμεν ω ώμεν

ίης ίήτε ης ητε
{~
η ίώσιϊν) η ώσιϊν)
t
ίείην ίεϊμεν εϊην είμεν
ίείης ίείτε εϊης ε{τε
ίείη ίεϊεν εϊη είεν

ϊει ϊετε ες ετε

ίέτω ίέντων (ο ίέτωσαν) έτω έντων (ο έτωσαν)

ίέναι είναι

ίείς, ίεϊσα, ίέν εϊς, είσα, εν

ϊεμαι ίέμεθα εϊμην εϊμεθα

ϊεσαι ϊεσθε είσο είσθε
ϊεται Ιενται είτο είντο

ίέμην ίέμεθα
ϊεσο ϊεσθε
ϊετο ϊεντο

ίώμαι ίώμεθα ώμαι ώμεθα

{~
η ίήσθε η ήσθε
ίηται ίώνται ηται ώνται

ίείμην ίείμεθα εϊμην εϊμεθα

ίείο ίεϊσθε είο είσθε
ίεϊτο ίεϊντο είτο είντο

ϊεσο ϊεσθε ού εσθε

ίέσθω ίέσθων (ο ίέσθωσαν) εσθω έσθων (ο έσθωσαν)

ϊεσθαι έσθαι

ίέμενος εμενος

Duali: del pres. e imperf.: αtt.: {ετον, ϊετον; ϊετον, Ιέτην; ίήτον, ίήτον; ίεϊτον,
Ιείτην; ϊετον, Ιέτων; medίΟΡαss.: ϊεσθον, ϊεσθον; ϊεσθον, Ιέσθην; ίήσθον, ίήσθον;
ίεϊσθον, Ιείσθην; Ιεσθον, Ιέσθων; dell'aor.: αtt.: είτον, εϊτην; ήτον, ήτον; είτον, εϊτην;
έτον, έτων: medί: είσθον, εϊσθην; ήσθον, ήσθον; είσθον, εϊσθην; έσθον, έσθων.

550
 Grammatica di consultazione

§ 34. IL VERBO δύναμαι, δυνήσομαι, δεδύνημαι, έδυνήθην

PRESENTE Ε IMPERFETTO

δύναμαι δυνάμεθα
δύνασαι δύνασθε
δύναται δύνανται

έδυνάμην έδυνάμεθα
έδύνασο (ο έδύνω) έδύνασθε
έδύνατο έδύναντο

δύνωμαι δυνώμεθα
δύνη δύνησθε
δύνηται δύνωνται

δυναίμην δυναίμεθα
δύναιο δύναισθε
δύναιτο δύναιντο

δύνασο δύνασθε
δυνάσθω δυνάσθων (ο δυνάσθωσαν)

δύνασθαι

δυνάμενος

Duali: δύνασθον, δύνασθον; έδυνασθον, έδυνάσθην; δύνησθον, δύνησθον;

δύναισθo~δυναΙσθην;δύνασθo~δυνάσθων.

§ 35. IL VERBO κείμαι, κείσομαι

κείμαι κείμεθα
κεϊσαι κεϊσθε
κείται κείνται

έκείμην
έκεισο
έκειτο έκειντο

κέηται

κέοιτο

κεϊσο
κείσθω

κεϊσθαι

κείμενο;

Νοn paiono attestate, nel verbo semplice, altre voci che queste.

551
 Grammatica di consultazione

§ 36. ΙΙ VERBO δείκνϋμι, δείξω, έδειξα, δέδειχα, δέδειγμαι, έδείχθην

PRESENTE Ε IMPERFETTO

δείκνϋμι δείκνυμεν
δείκνϋξ δείκνυτε
δείκνϋσιϊν) δεικνυασιϊν)

έδείκνϋν έδείκνυμεν
έδεικνϋξ έδεικνυτε
έδείκνϋ έδείκνυσαν

δεικνύω δεικνύωμεν
δεικνύης δεικνυητε
δεικνύη
, δεικνύωσι(ν)

δεικνϋοιμι δεικνυοιμεν
δεικνύοις δεικνυοιτε
δεικνυοι δεικνυοιεν

δείκνϋ δείκνυτε
δεικνυτω δεικνυντων (ο δεικνυτωσαν)

δεικνυναι

δεικνύξ, δεικνϋσα, δεικνϋν

δείκνυμαι δεικνυμεθα
δείκνυσαι δείκνυσθε
δείκνυται δείκνυνται

έδεικνυμην έδεικνύμεθα
έδείκνυσο έδείκνυσθε
έδείκνυτο έδείκνυντο

δεικνυωμαι δει κνυώμεθα

δεικνυη δεικνυησθε
δεικνύηται δεικνύωνται

δεικνυοίμην δει κνυοίμεθα

δεικνυοιο δει κνϋοισθε
δεικνυοιτο δεικνυοι ντο

δείκνυσο δείκνυσθε
δεικνυσθω δεικνυσθων (ο δεικνυσθωσαν)

δείκνυσθαι

δεικνύμενος

552
 Grammatica di consultazione

§ 37. ΙΙ VERBO είμι, έσομαι

PRESENTE Ε IMPERFETTO FUTURO

είμι έσμεν εσομαι έσόμεθα

εί έστε έση (ο έσει) έσεσθε
έστιιν) είσιϊν) εσται εσονται

ην (ο η) ήμεν
ήσθα ήτε (ο ήστε)
ην ήσαν

ω ώμεν
ης ήτε
n ώσιϊν)

εϊην είμεν (ο εϊημεν) έσοίμην

εϊης είτε (ο εϊητε)
εϊη είεν (ο εϊησαν)

ϊσθι έστε
έστω δντων (ο έστων ο έστωσαν)

είναι εσεσθαι

ων, ούσα, ον έσόμενος

Duali del pres. e imperf.: έστον, έστον; ήστον, ήστην: ήτον, ήτον; είτον, εϊτην;
εστον, έστων.

§ 38. ΙΙ VERBO είμι § 39. ΙΙ VERBO φημι

είμι ϊμεν φημι φαμεν

εί ϊτε φής φατε

είσι(ν) ϊασιιν) φησιιν) φασιιν)

ηει ν ο ηα ημεν εφην εφαμεν

ηεις ητε έφησθα ο έφη; έφατε
ηει ησαν εφη εφασαν

ϊω ϊωμεν φ& φώμεν

ϊης ϊητε φης φήτε
ϊη ϊωσι(ν) φη φώσιϊν)

ϊοιμι ο ίοίην ϊοιμεν φαίην φαϊμεν

ϊοις ϊοιτε φαίης φαϊτε
ϊοι ϊοιεν φαίη φαϊεν

ϊθι ϊτε φαθί φάτε

ϊτω Ιόντων (ο ϊτων ο ίέτωσαν) φάτω φάντων (ο φάτωσαν)

ίέναι φάναι

ίών, ίοϋσα, ίόν φάς, φάσα, φάν

Duali: είμι: ϊτον, ϊτον; ητον, ητην; ϊητον, ϊητον; ϊοιτον, ίοίτην; ϊτον, ϊτων;
~: φατον, φατον; έφατον, έφάτην; φήτον, φήτον; φαϊτον, φαίτην; φάτον, φάτων.

553
 Grammatica di consultazione

§ 40. ΙΙ VERBO οίδα, εϊσομαι

PERFETTO Ε PIUCCHEPPERFETTO 111

οίδα ισμεν
οίσθα ϊστε
οίδεϊν) ϊσασιιν)

ηδη (ο ηδειν) ηδεμεν

ηδησθα (ο ηδεις) ηδε τε
ηδει(ν) ηδεσαν

είδώ
εtδfjς
είδώμεν
είδΏτε
Ι.
ειδη
,είδωσι(ν)

είδείην είδεϊμεν
είδείης είδειτε
είδείη είδεϊεν

ϊσθι ϊστε
ϊστω ϊστων (ο ϊστωσαν)

είδέναι

είδώξ, είδυϊα, είδός

Il futuro, εϊσομαι, eregolare.

Duali: ϊστον, ϊστον; iiδετον, ήδέτην; είδήτον, είδήτον; είδεϊτον, είδειτην; ϊστον,
ϊστων.

554
άβατον Vocabo/ario greco-ita/iano αίσχίων

VOCABOLARIO GRECO-/TALIANO
Per ί nunlerαli e per le preposizioni v. lα GraΠ1Π1atίca di consultazione, rispettivamente alle
ρ. 533-535 e 535-538.
Omettίamo anche, di regolα, gli avverbi di modo che derivano da aggettivi qui riportati e si
formano secondo lα regolα pratica che conoscete (ν. νο!. Ι, ρ. 464): per esempio, άνδρείωξ,
«corαggiosanlente», da άνδρείοξ, «cοrαggίοsω>.

Α άγρός, άγροϋ, ό οεπιρο άθλον, &θλου, τό ΡreΠ1ίο

άβατον, άβάτου, τό abato αγχόνη, άγχόνηξ, ή ίπιρίοοε­
άγαθόξ, αγαθή, αγαθόν buono gione
άγαλμα, άγάλματοξ, τό sta- αγω, αξω, ηγαγον, ηχα, ηγ­
tua, ίΠ1Π1agίne μαι, ηχθην guido, conduco,
Άγαμέμνων, 'Αγαμέμνονοξ, porto
ό ΑgaΠ1ennοne άγομαι γυναίκα ΙΏί prendo
άγαν troppo ίη Π10g1ίe, sposo
άγανακτέω Π1' arrabbio, Π1ί άγώγιμοξ, άγώγιμον che ριιό
sdegno, Π1'adίrο esser portato via e Π1essο ίτι
αγαπάω επιο prigione
άγγεϊον, αγγείου, τό vaso αγώγιμο; γίγνομαι son πιεε­
αγγελία, ~γγελίας, ή notizia, so ίη prigione, sono ίυιρτ»
annunzlO gionato, sono incarcerato
αγγέλλω, άγγελω, ήγγειλα, άγωγόξ, άγωγοϋ, ό guida,
ήγγελκα, ηγγελμαι, ηγ­ scorta
γέλθην annunzio αγών, άγώνοξ, ό lotta, gara
αγγελος, αγγέλου, ό Π1essag­ αγωνίζομαι, άγωνιοϋμαι,
gero ήγωνισάμην, ήγώνισμαι
άγε, plur. (rivolgendosi α pίU Ιοιιο, gareggio, contendo
persone) άγε τε ovvia!, άδελφόξ, άδελφοϋ, ό fratello
suvvia! άδεώ; senza paura
άγείρω raccolgo, raduno άδηλοξ, άδηλον incerto, ignoto
άγέλη, άγέλης, ή gregge, άδην abbastanza
Π1andrίa άδικέω CΟΠ1Π1ettο ingiustlzia,
αγευστος, αγευστον che ηΟΩ agisco ίngίιιstaΠ1ente;
ha gustato (+ gen. «una (trans.) fo torto (a)
cosa») άδικία, άδικίας, ή ingiustizia
άγνοέω ηοη so, ignoro αδικος, αδικον Ingiusto
άγνός, άγνή, άγνόν casto, puro άδολεσχέω ciancio, ciarlo,
άγορά, άγορας, ή piazza (cen- chiacchiero
trale, del Π1ercatο) 'Άδραστος, Άδράστου, ό
περι πλήθουσαν άγοράν Adrasto
verso Π1eΖΖοgίοmο (quαndo άδύνατος, άδύνατον ίΠ1ΡΟS­
lα ρίαΖΖα e pienα di gente) sibile
άγορεύω, άγορεύσω, ηγό­ ~δω, ~σoμαι, ησα, ησμαι,
ρευσα,ηγόρευκα,ηγόρευ­ ησθην canto
μαι, ηγορεύθην (mα del ver- άεί seΠ1Ρre
bo semplice s 'usαno, in αt­ άθανασία, άθανασίας, ή ίΠ1­
tico, solo ίl pres. e Ι 'imperf) Π10rtaΙίta
parlo ίη pubblico, parlo nel- άθάνατος, άθάνατον ίΠ1mοr-
l' assemblea; (pΊU in genera- tale
/e) parlo, dico Άθηνα, Άθηνας, ή Atena
αγρα, αγρας, ή caccia Άθήναζε a, verso, Atene
αγραφος, αγραφον che ηΟΩ e Άθηναι, Άθηνων, αί Atene
scritto Άθηναιος, Άθηναία, Άθη-
αγριος, άγρία, αγριον selvag- ναιον ateniese
gio, selvatico, feroce οί Άθηναιοι gli atenlesi
αγροικος, άγροίκου, ό caΠ1­ &θλιος, άθλία, &θλιον disgra-
pagnol0 ziato, sventurato, infelice
άθλοφόροξ, άθλοφόρον che
rIporta ίΙ ρτεπιίο, vincitore
d'un ρτοωίο
άθρόοξ, αθρόα, άθρόον ίη
massa, ίη gran nUΠ1erο
άθϋμέω Π1ί scoraggio, Π1ί per-
do d'animo
άεϋμία, άθϋμίαξ, ή scorag-
giamento
αίβοϊ oh!, ah!
Αίγαϊο; πόντοξ, Αιγαίου πόν­
του, ό ίΙ mar Egeo ,
Αίγεύς, Αίγέως, ό Egeo (re
dΆtene, pαdre di Teseo)
αίγιαλόξ, αίγιαλού, ό spiag-
gia,lido
Αϊγινα, Αίγίνηξ, ή Egina
Αϊγισθοξ, Αίγίσθου, ό Egisto
Αίγύπτιοι, Αιγυπτίων, οί gli
egizi
Αϊγυπτα; Αιγύπτου, ή ΙΈgittο
"Αιδηξ, "Αιδου, ό ΙΆde
είς "Αιδου nell 'Ade
αίδοια, αίδοίων, τά organi
genitali
αίεί = άεί
αίθήρ, αίθέρος, ό cielo, aria
αίθρία, αίθρίας, ή cielo sereno
αίμα, αϊματος, τό sangue
αίματώδης, αίματα/δες insan-
guInato, sanguinante
αιξ, αίγός, ό ο ή capra
αίρετός, αίρετή, αίρετόν pre-
feribile; scelto
αίρέω, αίρήσω, είλον, ηρηκα,
ηρημαι, llρέθην prendo
αίρέομαι scelgo
αιρω, άρω, ηρα (inf αραι,
part. &ρας, ecc.), ηρκα,
ηρμαι, ηρθην sollevo, alzo;
levo ίΙ campo, parto
αίσθάνομαι, αίσθήσομαι,
ησθόμην, ησθημαι (+ gen.
ο αcc.) perceplsco, sento,
m' accorgo (di), capisco
αισχιστος, αίσχίστη, αισχισ -
τον super!. d 'αίσχρός
αίσχiων, αισχιον comp. d'αίσ­
χρός

555
 αίσχρός Vocabolario greco-italiano άνάγω

αίσχρόξ, αισχρά. αίσχρόν άλαζόνευμα, άλαζονευμα­ zone

turpe, vergognoso . τος, τό impostura, azione ο άμαθήξ, άμαθέξ ίιιάόττο, ίτι­
Αίσχύλα; Αισχύλου, ό Eschilo parole da impostore ο da colto, ignorante
αίσχϋνη, αισχύνη; ή vergogna ciarlatano άμαξα, άμάξηξ, ή caπο
αί τέω chiedo, domando αλαζών,αλαζόνος, ό (ή) im- άμαξιτόξ, άμαξιτόν οεττοε­
αιτία. αίτίαξ, ή causa, πιοτί- postore (impostora), ciarla- zabile, Ρercοπίbile da caπί
νο; coIpa, responsabilita; ac- tano (-a) άμαξιτόξ, αμαξιτού, ή stra-
cusa αλαλάζω ululo, grido da caΠΟΖΖabίΙe
αϊτιοξ, αιτία. αϊτιον οοίρονο­ άλάομαι vago, eπο αμαρτάνω, άμαρτήσομαι,
le, responsabile (+ gen. «di))) άλγέω soffro, sono addolorato ημαρτον,ήμάρτηκα.ήμάρ­
Αι τναϊον δροξ, Αί τναίου αλγηδών, αλγηδόνοξ, ό dolore τημαι, ήμαρτήθην manco ίΙ
δρουξ, τό Ι 'Etna άλεκτρυών, άλεκτρυόνα; ό gallo bersaglio (+ gen. «di))); sbaglio
αιχμή, αίχμης. ή punta della άλήθεια, άληθείαξ, ή νετίιέ αμαρτία, άμαρτίαξ, ή sba-
lancia άληθήξ, άληθέξ vero glio. errore
αίών, αίώνοξ, ό etemita άληθέξ, άληθοϋξ, τό la ve- "Αμασιξ, 'Αμάσεωξ, ό Amasi
άκάθαρτοξ, ακάθαρτον ίπι­ tita, ίΙ vero άμαχοξ, άμαχον inνincibile,
puro αληθή, αληθών, τά la νοτί­ inespugnabile
'Ακαρνανία, 'Ακαρνανίαξ, ή ta, ίl vero αμβροσία. άμβροσίαξ , ή
Ι'Αοεπιέτιίε άλιευτ; άλιέωξ, ό pescatore ambrosia
ακαρπία, άκαρπίαξ, ή sterilita αλιευτική, άλιευτικήξ, ή αμείβομαι passo, oltrepasso
άκέομαι, άκοϋμαι, ήκεσά- ρόεοε άμείνων, άμεινον migliore
μην curo; guarisco, risano Άλ ι καρνασσεύξ, Άλικαρ­ αμέ λ γω, άμέλξω, ημελξα
άκεσιξ, άκέσεω; ή guarigione νασσέωξ, ό abitante d' ΑΙί­ mungo
άκίνητοξ, άκίνητον immobile camasso άμέλει certo, senza dubbio
ακμάζω fiorisco, sono ίπ fiore άλ«; (+ gen.) basta ... άμελέω (+ gen.) trascuro, ποπ
ακολασία, άκολασίαξ, ή αλίσκομαι, άλώσομαι, έά­ mi prendo cura di
smoderatezza, sfrenatezza λων, έάλωκα son preso, son άμηχανέ.ω manco (+ gen.
άκολουθέω (+ dαt.) seguo catturato, son fatto prigio- «οί»); sono ίπ difficolta
ακοντίζω, άκοντιώ, ήκόντι­ niero αμοιβή, άμοιβήξ, ή ricompen-
σα (+ gen.) scaglio un gia- άλκιμοι; άλκιμον forte sa; riconoscenza
vellotto (contro), colpisco αλλά ma άμπελοξ, αμπέλου, ή νίιε;
(uno) con un giavellotto αλλ'η se ποπ, tranne νigna
ακόντιον, ακοντίου, τό gia- άλλαντοπώλης, άλλαντο­ άμπελών, άμπελώνοξ, ό νί­
vellotto, dardo πώλου, ό salsicciaio gna, νigneto
ακούω, ακούσομαι, ηκουσα, αλλάς, αλλάντος, ό salsiccia αμ'όνω, αμυνω. ημϋνα allon-
ακήκοα, ήκούσθην sento, αλλήλους (pron. recίΡrοcο) tano, respingo, stomo (reg-
odo; ascolto (+ gen. ο αcc.: I'un I'altro (gIi uni gli altri), ge Ι 'αcc. dellα cosα che sί re-
$ 'usα per/opίiι ίl gen. per /e scambievolmente SΡίnge e ίl dαt. dellα pers.
persone e / 'αcc. per le cose) αλλοιος, αλλοία, αλλοιον dα cuί lα sί reSΡίnge)
ακρατος, ακρατον puro, ποπ diverso, differente αμ'όνομαι mi difendo
mescolato, schietto αλλομαι salto αμφίπολος. άμφιπόλου, ή an-
ακρίβεια, ακρΙβείας, ή pre- αλλος, αλλη, αλλο altro cella, schiaνa
cisione, esattezza, acribia; αλλοι αλλοσε chi da una αμφότερος. αμφοτέρα. αμφό­
contenuto preciso parte, chi da un' altra, ο chi τερον (αnche plur.) l'uno e
ακροάομαι sento, ascolto ίπ una direzione, chi ίπ l'altro, tutt'e due
ακροατής, ακροατου, ό ascol- un'altra αναβαίνω salgo, m' aπamΡίcο
tatore αλλοσε verso un altro luogo (έπί «sU)) + αcc.)
ακρόπολις, ακροπόλεως, ή ο altri luoghi, ίπ un'altra dire- αναβιβάζω faccio salire, fac-
acropoli, citta alta, cittadella, zione, altroνe (moto α /uogo) cio risalire
rocca αλλότριος, αλλοτρία, αλλό- αναβλέπω guardo ίn alto;
ή Άκρόπολις ΙΆcrόΡοlί τριον estraneo riacquisto la νista
(d' Atene) αλλως altrimenti; specialmente αναγιγνώσκω leggo
ακρος, ακρα, ακρον alto αλουτος, αλουτον ποπ laνato αναγκάζω, αναγκάσω, ήνάγ­
la parte ρίιΊ alta, la cima, di: αλοχος, αλόχου, ή moglie le- κασα, ήνάγκακα, ήνάγ­
per es., ακρον τό δρος la gittima κασμαι, ήναγκάσθην co-
vetta della montagna Άλ υάττης. Άλ υάττου. ό stringo
ακτή, ακτης, ή promontorio Aliatte ανάγκη, ανάγκης, ή necessita
ακτίς, ακτινος, ή raggio 'Άλυς, 'Άλυος. ό ΙΆΙί (filJme) ανάγκη έστί(ν) enecessario
&'κων, &'κουσα, ακον senza αλφι τα, αλφίτων, τά farina ανάγω porto νia; porto ίn alto
volere, senz'jntenzione Άμαζών. Άμαζόνος. ή amaz- ανάγομαι salpo

556
άναδέομαι
άναδέομαι tiro, rimorchio;
1ego
άναδίδωμι mando, getto; sgor-
go, scaturisco
ανάθημα, άναθήματοξ, τό
νοιο, dono votivo, offerta
votiva
αναίδεια, άναιδείαξ, ή im-
pudenza, spudoratezza,
mancanza di pudore
άναιρέομαι sollevo, prendo
(su di me)
άναίτιοξ, άναίτιον innocente
ανακράζω, άνέκραγον, άνακέ­
κραγα grido, ιιτίο, stri110
ανάκτορον, ανακτόρου, τό
tempio, santuario
άναμιμνήσκω, άναμνήσω,
άνέμνησα ricordo, fo ricor-
dare (regge ίι dΟΡΡιΌ αcc., ο
Ι 'αcc. dellα pers. e ίΙ gen.
della cosa)
μέμ νημαι (perf medio con
valore di pres.) ricordo, mi
ricordo (+ gen. ο αcc., «di»)
έμνήσθην (aor. pαss. con
senso medio) ricordai, mi
ricordai (+ gen. ο αcι'., «di»)
μ νησθήσομαι (fut. pass. con
senso medio) ricorderD, mi
ricorderD (+ gen. ο acc.,
«di»)
άναμιμνήσκομαι (+ gen. ο
acc., «di)))
αναξ, ανακτος, ό signore,
sovrano
άναπαύομαι,άναπαύσομαι, άνίστημι alzo, sol1evo, innal-
άνεπαυσάμην,άναπέπαυ­
μαι riposo, mi riposo
άναπηδάω mi slancio, ba1zo,
salto su
άναπνέω riprendo ί1 respiro, άνίσχω sollevo
riprendo fiato
άναρίθμητος, άναρίθμητον
innumerevole
άναρχία, άναρχίας, ή anarchia
ανασσα, άνάσσης, ή signo-
ra, sovrana
άνάστασις, άναστάσεως, ή
uscita, partenza
άνασταυρόω impa10; croci- άνοιδέω mi gonfio
figgo
άναστενάζω mi 1amento, gemo
άναστρέφω volto, rivo1go;
torno indietro
άνατέλλω sorgo (detto del sole)
άνατίθημι impongo, metto su; άντιβλέπω (+ dnt.) guardo infaccia
offro, dedico
άναχωρέω mi ritiro, m'allon-
tano
Vocabolario greco-italiano
άνδραποδιστής,άνδραποδισ­
του, ό mercante di schiavi
(che fa schiavi uomini Ιίbeή)
άνδρεϊοξ, ανδρεία, άνδρεϊον
coraggioso
άνδρίζω rendo forte, coraggio-
so, virile
ανδρών, άνδρώνοξ, ό appar-
tamento degli uomini
άνελίττω svolgo
άνέλκω tiro (+ gen.)
άνεμοξ, άνέμου, ό vento
ανέρχομαι sa1go
άνερωτάω ίnteποgο, domando
άνέχω sollevo, alzo
ανέχομαι. imper.f άνειχόμην
ο ήνειχόμ ην, άνέξομαι,
άνεσχόμ ην ο ήνεσχόμην ο
ήνσχ όμην son paziente,
sopporto
άνεψιόξ, ανεψιού, ό cugino
άνήκεστος, άνήκεστον insop-
portabi1e, intollerabile,
insoffribi1e
άνήρ, άνδρόξ, ό uomo (αιε­
schio); marito
άνθίσταμαι,άντιστήσαιαι,άντ­
έστην, άνθέστηκα m'op-
pongo, resisto (+ (/at. «a)))
ανθος, ανθους, τό fiore
ανθραξ, ανθρακος, ό carbone
ά\.eρώπιmς, ά~πίνη, άνθρώ-
πινον umano
ανθρωπος, άνθρώπου, ό uomo
(essere umano, maschio ο
femmina)
ΖΟ, erigo
άνίσταμαι, άναστήσομαι,
άνέστην, άνέστηκα m'al-
ΖΟ, mi 1evo; parto
άνόητος, άνόητον sciocco,
insensato, stolto
άνοίγνϋμι, imperf άνέφγον,
άνοίξω, άνέφξα, άνέφχα,
άνέφγμαι (perf. con valore
di pres., sto aperto, sono
aperto), άνεφχθην apro
άνοίγω = άνοίγνϋμι
άνομβρία, άνομβρίας, ή man-
canza di pioggia, sJccJta
άνταποδίδωμι doincambio,rendo
άντέχω resisto, tengo fermo
(regge ίl dat. ο πρός e l'acc.)
άντιβολέω supplico, prego; ti
prego, per piacere άποδυτήριον, άποδυτηρίου,
άντιόομαι m' oρρongo (+ da1. «ro)j
άποδυτήριον
άντιπαραπλέω navigo contro
(ίΙ nemico) lungo la costa
άντιπέραξ di fronte, dίήmρettο
άντιτάττω schiero contro, con-
trappongo
άντρον, άντρου, τό antro, grot-
ta, caverna
άνω su, ίn su
άνωθεν da11'alto
άνωφελήξ, άνωφελές inutile,
dannoso
&ξιος, άξία, άξιον degno (+ gen.
«ιίι»)
άξιόω credo cosa degna
άπάγω conduco via
απαλλαγή, άπαλλαγήξ, ή Ιί-
berazione
άπαντάω vado incontro (+ dat.
«ε»)
άπάρχομαι ρτίυοίρίο, comincio
απας, άπασα, άπαν tutto, tut-
to quanto, tutt'intero; ognuno
άπειλή, άπειλης, ή minaccia
απειμι sono Ιουτευο, sono as-
sente (+ gen. «da)))
άπείργω divido, escludo, al-
Ιοαιετιο, tengo Ιοτιιεηο
άπειροξ, άπειρον infinito, ίn­
numerevo1e; inesperto
άπελαύνω caccio, respingo;
parto
άπέραντος, άπέραντον infini-
to, interminabile
άπέρχομαι νο via
άπέχω disto, son distante (+ gen.
«da)))
άπέχομαι sto 10ntano,m' asten-
go (+ gen. «da)))
απιστος, απιστον incredu10;
incredibile
άποβαίνω vado via
άποβάλλω perdo
άποβλέπω guardo, volgo 10
sguardo su
άποδειλιάω ho paura, mi spa-
vento
άπόδειξις,άποδείξεως,ή espo-
sizione, racconto
άποδημέω sono ο νο fuori del-
la patria
άποδίδωμι restituisco, rendo;
do;pago
χάριν άποδίδωμι rendo gra-
zie, ringrazJo (+ dat. «a)))
άποδίδομαι vendo (+ gen. di
prezzo)
άποδύομαι mi spoglio, mi
svesto, mi to1go (le vesti)
τό spog1iatoio
557
 άποθνήσκω Vocαbolαrio greco-itαliαno αύλή

άποθνήσκω, άποθανοϋμαι, "Αργη, "Αργηξ, ή Arga (nome ασέβεια, άσεβείαξ, ή empieta

άπέθανον, τέθνηκα (perI d 'unα cαgnα) άσθενέω son debole
con vαlore di pres., «son άργότ; άργόν pigro άσθενήξ, άσθενέξ debole
morto») muoio "Αργοξ, "Αργού, ό Argo (nonre 'Ασία, Άσίας, ή Ι' Asia (1'Asia
άποθρώσκωsalto giU,balzo giu d'un cαne) minore)
αποκαλύπτω rivelo αργύρων, αργυρίου, τό ar- άσκέω esercito
άποκηρϋττω vendo al1'asta gento; denaro 'Ασκληπιεϊον, 'Ασκληπιείου,
άποκρίνομαι, άποκρινοϋμαι, άρδω ίπίgο, innaffιo τό asclepieo, santuario
άπεκρϊνάμην, άποκέκρι­ άρέσκει, αρέσει, ήρεσε pia- d'Asclepio
μαι rispondo ce (+ dαt. «ε») ,Ασκλ ηπιόξ, 'Ασκλ ηπιοϋ, ό
άποκρύπτω nascondo (+ dop- αρετή, άρετίκ; ή eccel1enza; Asclepio
ρίο αcc., «qualcosa a qual- coraggio, valore; virtti άσκόξ, ασκού, ό otre, borsa
cuno») άρήν, άρνόξ, ό agnello dipelle
άποκτείνω,άποκτενώ,άπέκτει­ 'Αριάδνη, 'Αριάδνηξ, ή Arianna άσμα, άσματοξ. τό canto
να, άπέκτονα uccido, am- άριθμόξ, αριθμού, ό numero άσμενοξ, άσμένη, ασμενον
mazzo ε~ αριθμόν precisamente lieto, contento, volentieri Ι
απολαμβάνω taglio fuori, ίη­ αριστερά, άριστεράξ, ή la άσπάζομαι saluto, abbraccio ι
tercetto (mano) sinistra άσπαίρω guizzo, palpito
άπόλλϋμι, άπολώ, άπώλεσα, άριστοξ, αρίστη, άριστον οι­ άσπίξ, άσπίδοξ, ή scudo
άπολώλεκα (<<ho mandato timo, ίΙ migliore αστήρ, άστέροξ, ό stella
ίη rovina»), άπ ό λω λα άρκέω son suffιciente, basto άστόξ, αστού, ό cittadino
(<<sono andato ίn rovina, (+ dαt. «ε») άστραγαλίζωgioco cogli astra-
sono rovinato») mando ίn άρκέομαι mi contento di, mi gali
roνino, distruggo
rovina, basta (+ dαt. dellα cosα) αστράγαλος,αστραγάλου,ό
άπόλλυμαι νο ίη rovina; pe- άρμα, άρματοξ, τό caπο (da astnlgalo
τίεσο, muoio gueπa) αστραπή, άστραπήξ, ή lam-
Άπόλλων,'Απόλλωνα;ό Apol1o αρμονία, άρμονίαξ, ή armonia ρο, fulgore
άπονέμω distήbuisco, attήbuisco άρνειοξ, άρνεία, άρνε ιον αστρονομία, αστρονομίας, ή
άπόπατοξ, άποπάτου, ό ga- d'agnello astronomia
binetto da campo άροτοξ, άρότου, ό aratura άστυ, άστεωξ, τό citta
άποπειράω tento (di), provo άρστρεύω,άρστρεύσω,Τ-ρότρευ­ άσφαλήξ, άσφαλέξ sicuro,
(a), cerco (di) σα, ήρότρευκα, ήρότρευ­ sano e salvo
αποπέμπω mando via, congedo μαι, ήροτρεύθην aro εκ τού ασφαλούς da υη luo-
αποπλέω m' allontano (ίη αροτρον, άρότρου, τό aratro
nave), salpo αρουρα, αρούρας, ή campo
απορέω sono ίη grave difficol- αρόω aro
go sicuro
ασωτία, ασωτίας, ή dissolu-
tezza; prodigalita
Ι
Ι
ta, son perduto; ηοη so άρπαγή, άρπαγης, ή razzia, ατακτος, ατακτον disordina-
απορία, απορίας, ή grave dif- rapimento to, senz'ordine
fιcolta, angustia άρπάζω rapisco αταξία, αταξίας, ή disordine
αποστέλλω mando (via, fuοή) "Άρτεμις, Άρτέμιδος, ή Artemide αταραξία, αταραξίας, ή im-
αποτέμνω taglio via Άρτεμίσων, Άρτεμισίου, τό perturbabilita, atarassia
απότομος, απότομον scosce-
so, dirupato
l' Artemisio
αρτιάζω gioco a pari e caffo,
ατεράμων, ατέραμον duro, crιιdo
ατεχνως davνero, affatto, as-
i
απουσία, απουσίας, ή assenza gioco cogli astragali solutamente
αποφαίνω fo vedere, mostro, αρτιγέννητος, αρτιγέννητον ''Ατη, "Ατης, ή Ate
rivelo, provo
αποφεύγω sfuggo, scampo
neonato, nato da poco
αρτος, αρτου, ό pane
ατιμάζω disonoro; disprezzo
ατοκος, ατοκον senz'jnteressi
Ι
Ι
αποχωρέω m'allontano, mi αρχαιος,αρχαία, αρχαιον antico ατοπος, ατοπον strano, inso-
ritiro αρχή, αρχης, ή principio, ίηί- lito, peregrino
απράγμων, απραγμον ozioso, Ζίο; dominio, impero ατραπός, ατραπού, ή sentiero
Άρχίδαμος, Άρχιδάμου, ό ατράχηλος, ατράχηλον sen-

Ι
inopcroso
απροσδόκητος, απροσδό­ Archidamo za collo, senz'apertura per ίΙ
κητον imprevisto, inaspetta- Άρχιμήδης, Άρχιμήδου, ό collo
to, inatteso Archimede Άττική, Άττικης, ή ΙΆttίca

Ι,
απτω attacco, congiungo, unisco αρχω, αρξω, ηρξα, ηργμαι, αττικίζω parlo ίn (buon) attico
απτομαι (+ gen.) tocco ηρχθην (+ gen.) principio, Άττικός, Άττική, Άττικόν
απωθέω caccio, respingo, al- comincio; comando, domi- attico

Ιί
lontano no, regno, (su) αύ ancόra, di ηυονο; invece
Άργειος, Άργεία, Άργειον αρχo~αι. (+ gen.) principio, αύθις ancόra, di ηυονο
argivo, d' Argo (cittα) comlnclO αυλή, αυλης, ή corte, cortile

558
αύλιον
αύλιον, αυλίου, τό ovile
αυλόξ, αυλού, ό flauto
αυξάνω, αυξήσω, ηύξησα,
ηϋξηκα,ηϋξημαι,ηυξήθην
aumento, accresco
αύρα, αύρατ; ή vento, soffio;
profumo
αύριον domani
αυτίκα subito
αυτομάτου, άπο τού da se,
spontaneamente, automati-
camente
αυτόνομοξ, αυτόνομον auto-
nomo, libero, indipendente
αυτόπτηξ, αυτόπτου, ό testi-
mone oculare
αυτουργόξ, αυτουργού, ό col-
tivatore diretto, contadino
(ρτορτίειετίοdel fondo ίη cui
lavora)
αυχμηρός,αυχμηρά,αυχμη­
ρόν irsuto, sudicio; incolto
αϋχμόξ, αυχμοϋ, ό είοοίτέ
άφαιρέομαι porto via (per
me), sottraggo
άφίημι mando via; lascio an-
dare, licenzio
άφικνέομαι, άφίξομαι, άφικό­
μην, άφϊγμαι arrivo (είς «ε,
ίιι» + αcc.)
άφισταμαι (+ gen.) mi ribel-
10, mi τίνοίιο, mi sollevo, ία­
sorgo
άφνειόξ, άφνειόν ricco
άφορμάω parto
Άφροδίσια;, 'Αφροδϊσία, Άφρο­
δίσιον d' Afrodite
αφροδίσια, αφροδισίων, τά
piaceri di Venere, piaceri
sessuali
Άφροδίτη, Άφροδίτ/;, ή Afiτxfite
αφρων, αφρον insensato, stol-
to, folle
αφωνος, αφωνον senza voce,
afono, muto
Άχ(χια, Άχα"lας, ή ΙΆcaίa
Άχαιοί, Άχαιων, οί gli achei,
ί greci
αχαρις, αχαρι, gen. αχάρι τος
sgradito
Άχαρναί, Άχαρνων, αί Acame
Άχαρνης, Άχαρνων, οί gli
acarnesi, gli abitanti d' Acarne
ΆχαρVΙKός, Άχαρvική, Άχαρvι­
κόν acamese, d'Acame
αχειρ, gen. αχειρος senza
mani, senz'apertura per le
mani
αχθομαι, αχθέσομαι, ηχθέσθην
soffio,mi sdegno (+ dαt. «peI')))
Vocabolario greco-italiano
άχρεϊοξ, άχρεϊον inutile; ίτι­
capace
άχρηστοξ, άχρηστον inutile
άωρίαν fuori tempo, troppo
tardi
άωροξ, αωρον fuor di stagione
Β Βοιωτία, Βοιωτίαξ, ή la Βεόείε
Βαβυλώνιοι, Βαβυλωνίων, οί
ί babilonesi
βαδίζω, βαδιοϋμαι, έβάδισα,
βεβάδικα cammino, νο
βάθρον, βάθρου, τό banco
βαθύς, βαθεϊα, βαθύ profondo
βαί νω, βήσομαι, έβην, βέβη-
κα vado, cammino
βαιόξ, βαιά, βαιόν piccolo,
scarso
βακτηρία, βακτηρίαξ, ή bastone
Βάκχιοξ, Βακχίου, ό Bacco
βαλανεϊον,βαλανείου,τό bagno
βάλλω, β αλ ώ, έβαλον,
βέβληκα, βέβλημαι, εβλή­
θην butto, getto, lancίo,
scaglio; colpisco
βάλλ'ές κόρακαξ va' al dia-
νοίοί, va' all'infemo!
βάρβαρος, βάρβαρον barbaro,
straniero, ηοιι greco
βασιλεία, βασιλείαξ, ή regno
βασίλεια, βασιλείων, τά reggia
βασιλεύς, βασιλέως, ore
βασιλεύω (s 'usα pίiι che αΙ-
tro nel presente) sono re (di),
regno (su) (+ gen.)
βέβαιος, βεβαία, βέβαιον sal-
do, fermo, stabile
βέλτιστος,βελτίστη,βέλτισ­
τον ottimo, ίΙ migliore
βελτίων, βέλτιον migliore
βημα, βήματος, τό pedana,
palco, suggesto
βήξ, βηχός, ό tosse
βία, βίας, ή forza, νίοlς:nΖa
προς βίαν a forza, per forza
βιάζομαι faccio violenza a,
violento
βιβλίον, βιβλίου, τό libro
βίβλος, βίβλου, ή libro
βίος, βίου, ό vita
Βίτων, Βίτωνος, ό Βίtόne
βλάπτω, βλάψω, εβλαψα, βέ-
βλαφα, βέβλαμμαι, εβλάφ­
θην ο έβλάβην danneggio,
noccio (a)
βλέπω, βλέψομαι, εβλεψα
guardo; vedo
βληχάομαι belo
βλώσκω, μολούμαι, εμολον,
μέμβλωκα vado, vengo
γένειον
βοάω (ίο) urlo, grido
βοή, βοήξ, ή urlo, grido
Βοηδρομιών, Βοηδρομιώνοξ,
ό bοedrοmίόne
βοήθεια, βοηθείαξ, ή aiuto
βοηθέ ω (+ dαt.) aiuto, .εοοοτ-
το ίη
aiuto di
Βοιωτοί, Βοιωτών, οί ί beoti
βομβέω ΤΟηΖΟ, emetto un roηΖΙΟ
βόμβοξ, βόμβου, ό τοηΖΙΟ
βόσκω nutro, allevo
βοτάνη, βοτάνηξ, ή erba
βούλευμα, βουλεύματος, τό
volere, νοίουιέ
βουλευτήριον, βουλευτηρίου,
τό buleuterio, sala del
Consiglio
βουλευτής, βουλευτού, ό
buleuta, consigliere, uno dei
Cinquecento
βουλεύω, βουλεύσω, έβου­
λευσα, βεβουλευκα,βεβού­
λευμαι, έβουλεύθην deli-
bero
βουλεύομαι delibero
βουλή, βουλήξ, ή decisione;
consiglio
ή Βουλή ίΙ Consiglio dei cin-
quecento, la Bule (inAtene)
βούλομαι, βουλήσομαι, βε­
βούλημαι, έβουλήθην νο­
glio, desidero
βοϋξ, βοός, ό bove, bue
βραδύς, βραδεία, βραδύ lento
βράχεα, βραχέων, τά secche,
sirti
Βρόμιος, Βρομίου, ό ίΙ Tonan-
te (epiteto di Dioniso)
βροντή,βροντης, ή tuono
βρϋχάομαι muggisco
Βυζάντιον, Βυζαντίου, τό Βί-
sanzio
βωμός, βωμού, ό altare
Γ
γάλα, γάλακτος, τό latte
γαμέομαι sposo, mi sposo
(+ dαt. «coQ)); detto dellα
donnα)
γάμος, γάμου, ό matrimonio,
nozze
γάργαρα, γαργάρων, τά [01-
la, massa, gran numero
γε almeno; certo, invero
γείτων, γείτονος, ό vicino
γελάω, γελάσομαι, εγέλασα,
εγελάσθην rido
γένειον, γενείου, τό mento,
barba
559
 γενναίο;
γενναιος, γενναία, γενναιον
nobile
γένοξ, γένουξ, τό razza, stirpe
γεραιός, γεραι ά, γεραιόν
vecchio
γέρων, γέροντος, ό (il)vecchio
γεύμα, γευματοξ, τό assaggio
γεύω faccio gustare (+ acc.
della pers. e gen. della cosa)
γεύομαιgusto
γέφϋρα, γεφϋραξ, ή ponte
γεωμετρία, γεωμετρίαξ, ή
geometria, misurazione del-
la τεττε
γεωργέω coltivo
γεωργέομαι coltivo
γεωργός, γεωργού, ό contadino
γη, γης, ή ιεττε
κατά γην per ιεττε
που γης; dove (nel mondo)?,
dove mai? (lα!. ubi terτarum?)
γηράσκω invecchio
γηροτροφέω assisto, alimento
nella vecchiaia
γίγας, γίγαντοξ, ό gigante
γίγνομαι, γενήσομαι, έγενό­
μην, γέγονα, γεγένημαι
nasco; divento; sono
γί γνεται diventa; avviene,
οέρίτε, succede, accade
ήμέρά, εσπέρα, νυξ, γίγνε­
ται si fa giorno, sera, notte
γιγνώσκω, γνώσομαι, έγνων,
έγνωκα, έγνωσμαι, έγνώσ­
θην vengo a sapere, appren-
do, imparo (per avere osser-
vato); (nei tempi storici) co-
nosco, so
όρθως γιγνώσκω ho ragio-
ne, giudico bene
γλυκύς, γλυκεια, γλυκύ dolce
γλωττα, γλώττης, ή lingua
(sia Ι 'organo della parola
sia l'idίOma)
γνώμη, γνώμης, ή opinione,
giudizio (<<Τίνα γνώμην
εχεις;» «Che ne pensi?}});
intenzione
γνωρίζω riconosco
γνωρίζομαι riconosco
γνώριμος, γνώριμον cono-
sciuto, noto
γοητεύω incanto
γόνυ, γόνατος, τό ginocchio
Γορδίας, Γορδίου, ό Gordia
γράμμα, γράμματος, τό let-
tera (dell'alfabeto); (nel
plur.) alfabeto, scrittura; ab-
bicci, lettere, cultura lettera-
ria
560
Vocαbolαrio greco-itαliαno
γραμματιστήξ, γραμματισ­
του, ό grammatista, maestro
di scuola
γράφω, γράψω, εγραψα,
γέγραφα, γέγραμμαι, έγρά­
φην scrivo
γυμνάζω esercito
γυμναστική, γυμναστικήξ, ή
ginnastica
γυμνόξ, γυμνή, γυμνόν nudo
γυμ νόω spoglio, denudo,
snudo
γυναικεϊοξ, γυναικεία, γυ­
ναικεϊον femminile, fem-
mineo, muliebre
γυναικών, γυναικώνοξ. ό
appartamento delle donne,
gineceo
γυνή, γυναικά; ή donna;moglie
άγομαι γυναίκα mi prendo
ίη moglie, sposo
γωνία, γωνίαξ, ή angolo
Δ δεσπότης, δεσπότου, ό padrone
δαιμόνιος, δαιμονία, δαιμό­
νιον divino
δαίμων, δαίμονος, ό demone,
dio; destino, fato
δαίς, δαι τός, ή convito, ban-
chetto, (sacro)
δάκνω, δήξομαι, έδακον,
δέδηγμαι, έδήχθην mordo;
pungo
δάκρυον, δακρύου, τό lacrima
δαKρ~ω, δαKρ~σω, έδάκρ'Ό­
σα,δεδάκρ'Όκα,δεδάκρ'Ό­
μαι (per/ con valore di
pres., «sono ίη lacrime}})
piango
δανείζω presto, do ίη prestito
δαπάνη, δαπάνης, ή spesa
δq.ς, δζΧδός, ή fiaccola, torcia
δέδοικα (per/ con valore di
pres.) temo, ho paura
δει, δεήσει, έδέησε bisogna,
e necessario (+ acc. e in/,
«che}})
δείκν'Όμι, δείξω, εδειξα,
δέδειχα, δέδει γμαι, έδείχ­
θην faccio vedere, mostro,
indico
δειλία, δειλίας, ή vilta, co-
dardia
δειλός, δειλή, δειλόν vile,
pauroso, codardo, vigliacco
δεινός, δεινή, δεινόν tecribi-
le; abile, esperto; capace
(+ in/ «di}})
δει πνέω pasteggio, pranzo,
desino, ceno
δείπνον, δείπνου, τό pasto,
pranzo, desinare, cena
δεκέτηξ, δεκέτεξ decennale,
che dura dieci anni
Δελφοί, Δελφών, οί Delfi
δένδρον, δένδρου, τό albero
δεξιόξ, δεξιά, δεξιόν di de-
Ι
Ι
stra, (che si trova) a destra
δεξιά, δεξιάξ, ή la (mano)
destra
δέομαι, δεήσομαι, έδεήθην
ho bisogno (+ gen. «αί»);
chiedo (pregando) (+ inf, ο
acc. della cosa e gen. della
pers.)
δέοξ, δέουξ, τό paura, timore
δέρμα, δέρματος, τό pelle
δεσμωτήριον, δεσμωτηρίου,
τό prigione
δεσμώτηξ, δεσμώτου, ό ΡΓί­
gioniero, carcerato
δέσποινα, δεσποίνηξ, ή pa-
drona
δεύρο qui, qua (moto α luogo)
δευτερεία, δευτερείων, τά
secondo premio
δεύτερον ο το δεύτερον una
seconda volta, di τιιιονο,
ετιοότε
δεύω bagno, innaffio
δέχομαι, δέξομαι, έδεξάμην,
δέδεγμαι ricevo, accetto
δέω, δήσω, έδησα, δέδεκα,
δέδεμαι, έδέθην lego
δή naturalmente, certamente,
effettivamente
δηλος, δήλη, δηλον chiaro,
evidente, manifesto
δηλός ειμι + part. e chiaro
che ίο ...
δηλόω, δηλώσω, έδήλωσα,
δεδήλωκα, δεδήλωμαι,
έδηλώθην mostro, fo vedere
δημ ηγορέω parlo ίη pubblico;
parlo da demagogo
δημηγορία, δημηγορίας, ή
discorso al ροροlο; discor-
so demagogico
Δημήτηρ, Δήμητρας, ή Demetra
δημιουργός, δημιουργου, ό
artigiano, artefice
δημοκρατία, δημοκρατίας, ή
democrazia
δημος, δήμου, ό popolo; demo
δημοσίζΧ ίη pubblico
δηόω devasto, saccl1eggio
δήπου certo, senza dubbio,
naturaimente
διαβαίνω attraverso
διαβάλλω
διαβάλλω passo (di Ιέ );
calunnio
διαβιβάζω trasporto di Ιέ, con-
duco di la
διαβολή, διαβολης, ή calunnia
διαγιγνώσκωοοοκίογ-ίη! «di»)
διάγω: δ. τον βίον νίνο, pas-
so la νίιε
διαιρέω divido
δίαιτα, διαίτηξ, ή modo di
vivere, vita
διαιτάομαι νίνο, abito
διακομίζω porto di Ιέ, porto
attraverso
διακόπτω taglio
διακρίνω discerno; decido
διαλέγομαι, διαλέξομαι ο
διαλεχθήσομαι, διείλεγ­
μαι, διελέχθην parlo, con-
νerso (+ dat. «con»)
διάλεκτοξ, διαλέκτου, ή lin-
gua, parlata, dialetto
διάλογοξ, διαλόγου, ό dialo-
go, conversazione, colloquio
διαλϋω sciolgo, licenzio (un
esercito, una .flotta)
διαμάχομαι combatto
διαμνημονεύωricordo, richia-
mo alla memoria
διάνοια, διανοίαξ, ή intenzio-
ne; intelletto
διαπέμπω mando, spedisco
διαπεράω attraverso, passo
δια πολλού dopo molto ιευιρο
διαπράττω tratto (un a.[jαre)
διαρρέω scοπο attraνerso
διασκεδάννϋμι disperdo; con-
gedo
δια ταχέων νelocemente
δια τί; perche?
διατίθημι metto, fo entrare, ίη
una certa condizione
διατρίβω logoro, consumo;
passo (i/ tempo)
διαφέρω differisco; mi distin-
guo, mi segnalo, eccello
διαφέρει importa (imperso-
na/e; + dat. «a»)
διαφέρων, διαφέρουσα, δια­
φέρον differente; distinto,
segnalato, superiore, eccel-
lente
διαφεύγω sfuggo, scampo, a
διαφθείρω, διαφθερω, διέφ­
θειρα, διέφθαρκα e διέφ­
θορα (perf COl1 να/ο di pres.,
«sono rovinato»), διέφ­
θαρμαι, διεφθάΡηνdistruggo
διαφορά, διαφοράς, ή diffe-
renza
Vocabolario greco-italiano
διδακτόξ, διδακτή, διδακτόν
insegnato ο insegnabile, che
si ρυό insegnare; imparato ο
che si ρυό imparare
δι δασκαλεϊον, διδασκα­ δοϋλοξ, δούλου, ό schiavo
λείου, τό scuola δουλόω rendo ο fo schiavo,
διδάσκαλo;διfuσκάλoυ,ό~ sοggίόgο, assoggetto
εν διδασκάλων, είτ; διδασ­
κάλων a scuola
διδάσκω, διδάξω, έδίδαξα,
δεδίδαχα, δεδίδαγμαι,
έδιδάχθην insegno
δίδωμι, imper/ έ δ ί δο υν,
δώσω, έδωκα (inf. δούναι,
ρατ!. δούς), δέδωκα, δέδο­
μαι, εδόθην do
διέρχομαι passo attraνerso
διηγέομαι racconto, descriνo,
espongo
διίσταμαι, δ ιαστήσομαι,
διέστην, διέστηκα mi sepa-
το, m'a11ontano
Δικαιόπολιξ, Δικαιοπόλιδοξ,
ό Diceopoli
δίκαια; δικαία, δίκαιον giusto
δικαστήριον, δικαστηρίου,
τό tribunale
δικαστήξ, δικαστού, ό giudice
δίκη, δίκηξ, ή υεο, costume;
giustizia, diritto; causa, giu-
dizio, processo; pena, fio
διοικέω amministro
δι'όλίγου presto, poco dopo
Διονύσια, Διονυσίων, τά le
feste di Dioniso, le Dionisie
Διονύσιοξ. Διονϋσίου, ό
Dionisio, Dionigi
Διόwσoς, Διον'όσου, ό Dioniso
δίπους,δίπουν,gen. δίποδος
bipede, a due piedi
διττός, διττή, δι ττόν doppio
δίψα, δί ψης, ή sete
διώκω, διώξομαι ο διώξω,
εδίωξα, δεδίωχα, εδιώχθην
inseguo
δοκέω, δόξω, εδοξα, δέδογ­
μαι, εδόχθην penso, credo,
ritengo; sembro, paio (= /at.
νideor)
δοκει, εδοξε (+ dat. e illj)
pare, sembra; par bene; =
/at. νidetur
δοκει μοι mi par bene,
decido di
ώς δοκει a quanto pare
δόξα, δόξης, ή opinione; fama,
gloria
δόρυ, δόρατος, τό lancia
δουλεία, δουλείας, ή serνitli,
schiavitli
έγκλισ«;
δουλεύω (+ dat.) sono sCl1ia-
νο, son soggetto, servo
δούλη, δούλης, ή schiaνa,
ancella
δράμα, δράματοξ, τό dram-
ma, azione scenica, tragedia
δραχμή, δραχμης, ή (Ιε )
dramma (mol1eta greca del
valore di sei obo/i)
δράω faccio, fo
δρέπω raccolgo, colgo
δρϋμόξ, δρϋμοϋ, ό bosco, fo-
resta, selνa
δρϋτ, δρυός, ή quercia
Δύμη, Δ'όμης, ή Dime
δύναμαι, imperf έδυνάμην,
δυνήσομαι, δεδύνημαι,
έδυνήθην posso
δύναμις, δυνάμεως, ή forza;
truppe, milizie
δυνατόξ, δυνατή, δυνατόν
possibile; capace; potente
δυστυχέω sono sfortunato,
son colpito dalla sνentura
δυστυχία, δυστυχίαξ, ή sνen­
tura, sfortuna, disgrazia, di-
sdetta
Δωδώνη, Δωδώνηξ, ή Dοdόna
δώματα, δωμάτων, τά (ρατο-
Ια omerica) palazzo
δωρεά, δωρεάξ, ή dono
Δωριστί ίη dialetto dorico
δωρον, δώρου, τό dono, regalo
Ε
εαρ, ηρος, τό primavera
εάω, εάσω, ειασα, ειακα,
ειαμαι, ειάθην (+ acc.e ίl1l)
lascio, permetto, consento
εγγράφω scrivo su
εγείρω, εγερω, ηγειρα, εγρή­
γορα (per! con valore (/ί
pres., «sono sνeglio»),
εγήγερμαι, ηγέρθην sve-
glio; (medio e pas.'i..
intrans.) mi sνeglio
εγκαθεύδω dormo ίη
εγκαλέω accuso (+ (/ορρίο
acc.. «qualcuno di qualcosa»)
εγκατασκήπτω scoppio, ιηί
diffondo
εγκέφαλος, εγκεφάλου, ό
cerνello
εγκλημα, εγκλήματος, τό
accusa, imputazionc
εγκλισις, εγκλίσεως, ή lncli-
pazlone
561
 έγκοιμάομαι
έγκοιμάομαι dorrno ίη
εγκωμιάζω elogio
εγχέω verso dentro
έγωγε (forma rafJorzatad'εγώj
ίο, ίο stesso, proprio ίο, ίο
perme
εδος, έδουξ, τό sede, dimora
έθέλω ο θέλω, imperj. ήθελον,
έθελήσω, ήθέλησα, ήθέλη­
κα voglio, desidero; son di-
sposto a
ουκ έθέλω ηοτι voglio, rifiu-
to di
εθνος, έθνοικ, τό ροροlο
ει γάρ ... (+ ott.) magari ... !, oh,
se !, volesse ίl οίείο che ... !
εϊθε (+ ott.) magari ... !, oh,
se !, volesse ίΙ οίείο che ... !
είκάξ, είκάδοξ, ή ίΙ venti del
mese
είκόξ: ώς το εί., κατά το εί,
con tutta probabilita, proba-
bilmente, verisimilmente
είκότωξ naturalmente
εϊκω, εϊξω, είξα m'arrendo,
cedo (+ dat. «a»)
εικών, είκόνοξ, ή immagine,
statua
ειμι, imperf ην, εσομαι sono
εστω e sia!, sia pure!, e va
bene!
οίός τ'ειμί son capace di
είμι andro
εις λόγους ειμί τινι conver-
50, dίalogo, parl0,con qualcuno
ϊθι δή ovvia!, suvvia!
εϊνεκα ionico per ενεκα
εϊ πως se mai, se per caso, caso
mai
εϊργω tengo loηtaηo
ειρήνη, ειρήνης, ή pace
εισάγω conduco dentro, por-
to dentro
χορους εισάγω guido ί cori
εισακοντίζω (έσ-) scaglio
giavellotti contro
εισβαίνω entro
(εις ναυν) είσβαίνω m'jm-
barco
εισβάλλω (+ εις e l'acc.) ίη­
vado
εισβιάζομαι entro ο m'jntro-
metto colla forza
εισβολή, εισβολης, ή invaslone
εισελαύνω spingo dentro,
porto dentro
εισέρχομαι (+ εις e l'acc.)
entro
είσηγέομαι (+ dat.) guido
dentro, conduco dentro
562
Vocαbolαrio greco-itαliαno
είσκομίζω porto dentro
εϊσοδοξ, εισόδου, ή ingresso,
entrata
είσπηδάω balzo ίη avanti
είσπίπτω cado ίη ο su
εισπλέω entro ο arrivo navi-
gando, colla nave
εισπνέω soffio, spiro, su
εισρέω scorro ίη, dentro
είστιθημι metto ίη, dentro
είσφέρω porto ίη, dentro
εϊσω dentro
είτα ροί
εϊωθα (perf con valore di
pres.) sono abituato a, son
sι>lito, soglio
εK~στoς, εκάστη, έκαστον
οιεεοιιυο
έκάτεροξ, εκατέρα, εκάτερον
ognuno del due
έκβαί νω esco
έκβαίνω εκ της νεώς sbarco
εκβάλλω butto fuori
έκδίδωμι do ίη moglie
έκεϊ li, la
έκεϊθεν di Η, da quel luogo
έκεϊσε Ιί, Ιέ, ίη (verso) quel
luogo (nωtο α luogo)
εκκλησία, εκκλησίας, ή as-
semblea (popolare), ecclesia
εκκλησιαστής, εκκλησιασ­
του, ό membro dell' ecclesia
εκκομίζω ροήο fuori, ροήο via
εκκόπτω taglio; scacclo; di-
struggo
εκλακτίζω scalcio
εκλάμπω splendo, brillo,
rifulgo
εκλέγω scelgo
εκλογίζομαι calcol0
εκλ'6ω sciolgo, libero
εκμανθάνω imparo (a men10ria)
εκνέω scampo a nuoto
εκπέμπω mando fuori
εκπίμπλημι rlempio, empio
εκπίπτω cado fuori
εκπλέω salpo
εκπληξις, εκπλήξεως, ή
gottlmento
εκπλους, εκπλου, ό via d 'usci-
ta (d'un porto), bocca (d'un
porto)
εκπνέω, εκπνευσουμαι ο
εκπνεύσομαι, εξέπνευσα,
εκπέπνευκα soffio, spiro, da
εκποδών fuori dei piedi
εκπωμα, εκπώματος, τό taz-
za,coppa
εκτοπος, εκτοπον strano, biz-
zarro, insolito, peregrino
έμπίμπλημι
έκφέρω porto fuori
έκφευγω fuggo via, sfuggo,
scampo
ελάα, ελάας, ή ulivo; uliva
ελαία, ελαίας, ή ulivo; uliva
έλαιον. ελαίου, τό ΟΙ ίο
ελάτη, έλάτηξ, ή abete
έλατήρ, έλατήροξ, ό focaccia
έλάττων, ελαττον pίU picco-
10, minore; (nel plur.) meno
numerosi, meno
ελαύνω ο έλάω, ήλασα, ελή­
λακα, έλήλαμαι, ήλάθην
spingo; marcio
έλάχιστοξ, ελαχίστη, έλά­
χιστον piccolissimo, mini-
mo; (nel plur.) pochissimi
έλάω v. ελαύνω
έλεεινόξ, ελεεινή, έλεεινόν
(in senso pass.) pietoso, de-
gno di compassione; (in sen-
50 att.) pietoso, misericor-
dioso, compassionevole
έλεέω ho compassione, ho
pieta (+ acc. «αί»)
έλεινόξ, έλεινή, έλεινόν =
έλεεινόξ
ελεος, έλέου, ό pieta
ελευθερία, ελευθερίας, ή libem
ελεύθερος, ελευθέρα, ελεύ-
θερον libero
έλευθερόω (ίο) libero
Έλευσίς, ΈλευσΙVoς, ή Eleusi
Έλευσινάδε verso Eleusi
έλίττω, imperj: εϊλιττον, αοι:
εϊλιξα avvolgo
έλίττομαι m'avvolgo
ελκω, imper{ ειλκον, ελξω,
εϊλκυσα, εϊλκ:υσμαι,είλκύσ­
θην tiro, trascino, strasclno
Έλλάς, Έλλάδος, ή 1'lΞlIade,
la Grecia
'Έλλην, 'Έλληνος, ό (ίl) greco
ελπίζω, ελmω, ηλmσα m'aspet-
to, spero
έλπίς, ελπίδος, ή aspet-
tazlone, speranza
sbi- εμβάλλω (+ dat.) colpisco
(una nave) col rostro
(εμβολος); ispiro, fo nascere
έμβλέπω guardo ίη faccia (+
dat. «uno»)
εμμένω resto ίη
έμνήσθην v. άναμ ιμ νήσκω
εμπαλιν al contrario
εμπειρος, εμπειρον abile,
esperto (+ gen. «ίη»)
έμπίμπλημι riempio, empio
έμπίμπλαμαι mi riempio,
m'empio
έμπίμπρημι Vocabolario greco-italiano επιστήμη

έμπίμπρημι brucio ενύπνιον, ένυπνίου, τό sogno; επιβαίνω (+ gen.) entro (ία),

εμπίπτω (+ da/.) cado ίn ο su, visione (avuta ίη sogno) salgo (ευ)
piombo su, assa1to εν χρώ davvicino έπιβοηθέω vengo in είιιιο (+ dat.
εμποδίζω iInpedisco, ίιιιρεο­ εν ώ meηtΓe «a»)
cio, son d 'ostacolo εξάγω conduco [υΟΓί έπιβουλευω tendo ίnsidie (+ dat.
έμπόδιοξ. εμπόδιον (che e) έξαιρέω tolgo, levo «a»)
d'impaccio, c}1e impedisce έξαίφνηξ d'improvviso, ίπι- έπιγίγνομαι vengo dopo, seguo
εμπορική, έμπορικήξ, ή coιn­ ρτοννίsaInente οί έπιγιγνόμενοι ί posteri
mercio, arte del coιnmercio έξαμαρτάνω fa11isco, sbaglio επίγραμμα, έπιγράμματοξ,
εμπόριον, εμπορίου, τό em- έξαμάω mieto τό iscrizione, epignlmma
ΡΟΓίο, scal0 έξανθέω fiorisco έπιγράφω scrivo su
έμποροξ, εμπόρου, ό Inercante έξαρτύω, έξαρτύσω, εξήρτϋ­ Έπίδαυρος, Έπιδαύρου, ή Ερί­
έμπροσθεν: εν τώ ε. χρόνω ίn σα, έξήρτϋκα, έξήρτϋμαι, dilUro
passato έξηρτϋθην ρτερετο, a11esti- επιδιώκω insegtIo
εναλλάξ alternatamente, a1ter- sco, Ιοτυίεοο έπίδοξοξ, έπίδοξον probabile,
nativamente έξελαυνω spingo Ιυοτ], caccio οίιο ci s' aspetta
έναντίοξ, εναντία, εναντίον [ΙΙΟΓί, espcl10 έπιεικήξ, έπιεικέξ buono, mo-
(che si trova) dirimpetto; έξεπί σταμαι so ο conosco desto, amabile
contrario, ostile, nemico bene, so a ιηειηοτίε έπιθϋμέω desidero (+ gen.)
έναντία; εναντίου, ό ίΙ nenιico εξέρχομαι esco (εκ «da» + gen.) έπιθϋμία, έπιθϋμίαξ, ή desi-
ένδίδωμι cedo e
έξεστιϊν) (+ (/α!. e ίι~/) per- derio
ένδοθεν da dentro Incsso, e lecito, e possibile έπικαλέω chiamo ίτι aiuto,
ένδον dentro, ίη casa εξετάζω esaInino, ricerco; rico- invoco
ένδοξοξ, ένδοξον glorioso, ίΙ- nosco (dopo aver esaminato) έπικαλέομαι chiamo ίτι είιι­
lustre, inclito εξευρίσκω scopro το, invoco
ενδύομαι, ένεδϋσάμην mi έξηγέομαι spicgo, descrivo, έπίκειμαι (+ dat.) mi ιτονο
metto, indosso (abiti) racconto, riferisco nelle vicinanze di (si dice
ένειμι, ιΊnΡerj' ένήν, ένέσο­ έξίστημι πιειτο [ΙΙΟΓί, porto d 'ΊSolε rispetto αΙ/α tenoaftmza)
μαι sono ία, son dentro; son [ΙΙΟΓί; sconvolgo έπικηρϋκευομαι mando ιιιι
presente, ci sono εξίσταμαι νο via, parto, csco, araldo, notifico pcr mezzo
ενεκα (posposto αΙ gen.) per, m'al1ontano, ιηί sposto d'un ara1do
a110 scopo di (introduce Ιll1 εξοδος, εξόδου, ή tIscita; spe- επικίνδϋνος, επικίνδ'ί>νον
conιpl. di C'GU!iG finale) dizione Illi1itare pericoloso
ενθάδε qtIi, qtIa εξόπισθε(ν) (ανν.) dietro; επικλίνω inclino
ενθα και ενθα qtIa e 13 (pI'cp. ('ΟΙ gen.) dietro a επικρατέω domino, vinco
ενθένδε di qtIi, da qtIesto ltIogo εξουσία, εξουσίας, ή possi- επικυρέω ottengo
ενθ'ί>μέομαι, ενθϋμήσομαι, bilita, licenza, permesso επιλανθάνομαιdimcntico, mi
εντεθΌμημαι, ενεθ'ί>μήθην εξωθεν da [ΙΙΟΓί dimentico (+ gen. «di»)
rifletto, considero, valUto, εξωθέω caccio [υΟΓί, respingo επιμελέομαι, επιμελήσομαι,
penso εοικα (per/ con valore di επιμεμέλημαι,επεμελήθην
ένί γε τρόπφ ίη ιιη modo ο pI-es.) somiglio, assomiglio mi prendo cura, mi preoccu-
ne11'altro ώς εοικε a qtIanto pare ρο (+ gcn. «di»); mi preoc-
ενιοι, ενιαι, ενια alctIlli έορτή, έορτης, ή festa ctIpo (+ Όπως e ind. delfut..
ενίοτε a volte, del1e volte, ta- επαγγέλλω annunzio, dichiaro «che»)
10ra, talvolta επαινος, επαίνου, ό lode, elogio επιμένω resto, rimango; aspetto
ενοικέω abito ίη επαίρω sollevo, alzo; spingo, επιπέμπω Inando, spedisco,
ενοικος, ενοίκου, ό abitantc induco; (col p/·on. I-ίjlessivo) contro
ενόπλιος, ενόπλιον armato mi levo επιπλέω (+ (/α/. ο εις e I'acc.)
ενστρατοπεδεύωm'accampo ίη επάνειμι ritomo, torno indietro navigo (νeΓSΟ, alla volta di;
ενταυθα qtIi, 13; al10ra επανέρχομαι torno indietro, contro)
ενταυθα δή proprio ίη quel torno, ΓίtoΠ10 (+ εις ο πρός επίπλους, επίπλου, ό naviga-
Inomento, proprio al10ra e Ι 'GCC·.) zione; assalto di navi
εντεί νω tendo επανίσταμαι ιηί levo stI, sorgo επιπόνως a fatica
εντείνω εις τα κιθαρίσματα επει πρα/τον ηοη appena, appena επισκοπέω osservo, guardo
metto ίη musica επεισβαίνω entlΌ επίσταμαι, επιστήσομαι,
εντεΟΟεν di qtIi, daquesto luogo επειτα ροί ηπιστήθην capisco, 50
εν τούτω intanto επεξέρχομαι (+ dat.) esco επιστάτης, επιστάτου, ό pre-
εντυγχάΎω (+ dat.) incontro, contro, attacco, assalto . sidente, dircttore, capo
m'imbatto (ίη), ΙΓονο (per επέρχομαι m'avvicino; (+ (/α!.) έπιστήμη, επιστήμης, ή scien-
caso) attacco, assalto za, conoscenza

563
 επιστολή Vocabo/ario greco-ita/iano εφήμερος

επιστολή, έπιστολήξ, ή let- ερίζω Iitigo, contendo εύκολοξ, εύκολον contento,

tera, missiva, epistola 'Ερινύεξ, 'Ερϊνύων, αί le Erin- lieto
επιστρατεύω faccio una spedi- ηί, le Furle ευκοσμία, ευκοσμίαξ, ή ίτι­
zione (militare) (contro), esco ερις, έριδοξ, ή litigio, contesa dole buona, buoni costumi
ίη campo (contro), attacco έρμα, έρματοτ, τό erma, muc- ευλογία, ευλογίάτ; ή elogio
(regge ίl dat. ο έπί coll 'acc.) chio di pietre ε υμαθήξ, ευμαθέξ che ap-
έπιστρέφω, επιστρέψω, επ­ έρμηνευξ, έρμηνέως, ό inter- prende facilmente, pronto a
έστρεψα, έπέστραμμαι, έπ­ prete impararc
εστράφην (αοι: pass. consign. έρρω vado ίη malora ευμενήξ, ευμενέτ; benigno,
att. intraιιs.) (trαns.) volgo ver- ερύθημα, έρυθήματοξ, τό benevolo
so,volgo indietro; (intraιιs.) mi εττοεεευιεαιο ευνοϊκώ; benevoll11ente,beni-
volgo, mi ήνοlgο ερυθρά; ερυθρά, έρυθρόν rosso gnan1ente
έπιτάφιοξ, έπιτάφιον funebre έρχομαι, είμι, ήλθον, έλήλυθα ευπαιδευσία, ευπαιδευσίαξ,
έπιτήδειοξ, έπιτηδεία, έπιτή­ vengo, νο ή buona educazionc
δειον opportuno, adatto έρωτάω, ερωτήσω, ήρόμ ην, εύπλόκαμοξ, εϋπλόκαμον
(+ dαt. «per, a»), adatto, abile, ηι:}ώτηκα domando dai bei riccioli
capace (+ inf «per, nel, di, far έσακοντίζω = είσακοντίζω εϋπρόσωποξ, ευπρόσωπον
qualcosa»); amico, intimo έσβάλλω = εισβάλλω beIlo, di bcII'aspetto
έπιτίθημι metto su (+ dαt.) έσθήξ, έσθήτοξ, ή vestc ευρίσκω, ευρήσω, ηύρον ο
επιτίθεμαι (+ dat.) attacco, εσθίω, έδομαι, έφαγον, έδήδοκα εύρον, ηύρηκα ο εύρηκα,
assalto mangio ηϋρημαι ο εϋρημαι, ηύρέθην
EmτpέπωIascio,affido(+ΟΟι (<3») έσκομίζω = είσκομ ίζω ο ευρέθην trovo
έπιφθόνω; ostilmente, con mal εσπέρα, έσπέραξ, ή sera εύρυθμοξ, εύρυθμον ritmico,
animo έστω e sia!, sia pure!, e va bene! armonioso
έπιχειρέω (+ dαt.) cerco, ten- έσχατα; εσχάτη, έοχατον ulti- Ευρυλοχοξ, Ευρυλόχου, ό
το; attacco, assaIto mo, estrcmo EuriIoco
έπομαι, impeιfείπόμην, έψομαι, έταϊροξ, έταίρου, ό compa- Ευρυμέδων ποταμός, Ευρυμέ­
έσπόμην (+ dat.) seguo gno, camerata δοντος ποταμού, ό Ι' Euri-
εποπτεία, έποπτείαξ, ή con- έτεροξ, έτέρα, έτερον ι 'uno medόnte
templazione, epoptia ο I'altro (di due) ευρυχωρία, ευρυχωρίαξ, ή
εποπτεύω contemplo ό μεν έτερο; ... ό δε ετερος ... luogo aperto, l11are aperto
επος, επους, τό parola I'uno... e I'altro... (alto mare)
έπτάρους, έπτάρουν daIle set- ετι ancόra, tuttora ευσεβέω son ρίο; Ι11ί compor-
te foci ετνήρυσις, ετντΡύσεως, ήme- to da υΟΙ110 religioso
ερανος, εράνου, ό contribu-stolo, ramaiolo, cucchiaione ευσεβής, ευσεβές ρίο, religioso
to, prestito gratuito ετνος, ετνους, τό polenta, pas- ευτάκτως ίη buon ordine
εράω, ερασθήσομαι, ηράσθην sata (di fagioli ο piseIIi) ευτέλεια, ευτελείας, ή par-
(+ gen.) amo, sono innamo- ετοιμος, έτοίμ η, ετοιμον pronto silnonia
rato (di) ετος, ετους, τό anno ευτυχέω 110 fortuna
έργάζομαι, impeιf. είργαζόμην, ευ bene ευτυχία, ευτυχίας, ή fortu-
εργάσομαι, είργασάμην, ευ αν λέγοις bene! na, buona fortuna
ειργασμαι, είργάσθην laνo­ Εϋβοια, Ευβοίας, ή IΈubea ευφημέω rispetto ίl sacro si-
ro; compio, fo ευ γε bene!, molto bene! lenzio (peι- evitαI' paιnle di
εργασία, εργασίας, ή laνoro ευδαιμονία, ευδαιμονίας, ή ωttίνo augll1'io)
εργαστήριον, εργαστηρίου, felicita, prospcrita, buona ευφημία, ευφημίας, ή sacro
τό laboratorio, officina, ορί­ fortuna silenzio, intimazione di ri-
ficio ευδαίμων, εϋδαιμον felice, spettare ίl sacro silenzio
εργον, εργου, τό lavoro,ope- beato, fortunato εϋφημος, εϋφημον silcnzIoso,
ra; (nel plur.) campi semina- ευδία, ευδίας, ή bel tempo, che sta ίη religioso silenzio
ιί, coltivati (ίl) sereno ευχάριστος, ευχάριστον ri-
εργφ di fatto εύεργετέω bcnefico,fo del bene a conoscentc, grato
σον εργον (codesto e) affar tuo εϋθϋμος, εϋθϋμον benevolo; ευχή, ευχης, ή preghiera
ερέβινθος, ερεβί νθου, ό cece iIare εϋχομαι, εϋξομαι, ηυξάμην,
ερείδομαι m'appoggio ευθ'όνω dirigo, raddrizzo, cor- ηυγμαι (+ (ιaι) prego,supplico
ερείπια, ερειπίων, τά rovine, reggo ευωχέομαι banchetto
macerie ευθύς subito, iml11ediatamen- έφεξης υπο dopo I'altro
ερέσσω remo te; direttamente εφηβος, έφήβου, ό giovane,
ερέτης, ερέτου, ό rematore ευθυς γενόμενος (e Sil1l.) giovinetto, adolescente
ερεύθω aποssο, rendo rosso appena nato εφήμερος, εφήμερον cffimero,
ερημος, ερημον deserto ευθύς, ευθεια, ευθύ d(i)ritto di breve durata

564
'Εφιάλτη;
Έφιάλτης, Έφιάλτου, ό Efia1te
έφ ίσταμαι, έπέστην sto vici-
no, appaio (+ dat. «ε»)
έφόδιον, έφοδίου, τό soldi pcr
ί1 viaggio, viatico
έχθαίρω odio
εχθιστος, εχθίστη, εχθιστον
superl. d'Εχθρός
έχθιων, έχθϊον C·OI1lp. dΈχθρός
έχθρα, έχθραξ, η iniInicizia, οώο
έχθρόξ, εχθρά, έχθρόν οοαιί-
co,osti1e
έχθρόξ, έχθροϋ, ό ί1 nemico
έχιδνα, έχίδνηξ, ή vipera
έχω, ilnpefj' είχον, έξω Ο σχή­
σω, έσχον, έσχηκα, έσχη­
μαι Ιιο, tengo; (con ιιιι αν­
νel-bίο, pel- e8. κακώι; έχω)
sto (bene ecc.)
εν νώ έχω (+ inj) ho ίτι ιηοα­
tc di, mi propongo di, 110
intcnzione di, intendo
έχομαι ιηί tengo strctto, sto
attaccato (+ gell. «a»)
έχ ομαι γνώμης τινός
sono d 'una certa opinionc
έψω bollo, cuocio
εωθεν fm da1ρώιιο mattino (dal-
l'aurora), di buon Inattino
έωθινός, έωθινή, έωθινόνιηattu­
tino
Εξ έωθινου fin da1Ρήmο mattino
έωθι νης di buon mattino
εως, εω, η aurora
αμα εφ all' aurora
επι τllν εω all'aurora
Ζ Ήρόδοτος, Ήροδότου, ό Eroooto
ζεύγνυμι, ζεύξω, εζευξα,
εζευγμαι, εζεύχθην aggίόgο
Ζεύς, ό (ω Ζευ, τον Δία, του
Διός, τφ Διί) Zeus
μα Δ ία per Zeus
ζηλόω invidio
ζημιόω punisco
ζην (ίn! del pre8.), illιpeι:f
εζων, ζήσω Ο βιώσομαι (da
βιόω), εβίων (da βιόω),
βεβίωκα νίνο
ζ ητέω ccrco, νο ίη cerca di
ζυγόν, ζυγου, τό giogo
ζωγρέω catturo, [ο prigionicro
ζωή, ζωης, η vita
ζφον, ζφου, τό anima1c
Η θάλαμος, θαλάμου, ό
ηβάω sono nella puberta, ncl
fιore della giovinezza
ήγεμών, ηγεμόνος, ό COl11an-
dante, capo, ducc
Vocabolario greco-italiallo
ήγέομαι guido, conduco (+
dat.);
ritengo, penso
ήδέως do1cementc; vo1entieri
ήδη gia, (gia) ora
ηδιστος, ήδίστη, ηδιστον 8ltpCI·I.
(lί ήδυ;
ήδίων, ήδϊον (·OI1ljJ. (Ιί ηδύ;
ηδομαι, ήσθήσομαι, ησθην
(+ dar.. Ο ραι'ι) godo, Β1ί ral-
1egro, SOI1 contento, (di)
ήδυξ, ηδεία, ηδυ do1cc
ήκιστα ροοίιίεευηο, pcr nulla
ήκιστα γε pcr nulla
ηκω sono aπίνato (fJ"CS. con
.'\ign. di Ρ(Η8.)
ηλικία. ήλικίας, ή eta
ήλίκος, ηλίκου, ό coetanco
ηλιος, ηλίου, ό solc
ημέρα, ήμέραξ, ή giomo
άμα τη ημέρα al sorgcr dcl
giomo
καθημέραν ogni giomo, tutti
ί giomi
ημεροξ, ήμερον Inansueto,
addomesticato, dOΙ11estico
Ψ ιθνή; ήιιθνήτα; l11ezzo lηortO
ημίονοξ. ημιόνου, ό Ο η mu10
ήμισυ: το η. a Ο pcr I11eta
ην =: εάν qua10ra, se
ήνίαι, ηνιών. αί briglie, gui-
de, redini
ηπειρος, ηπείρου, ή tcπafcnηa
nnεp dove; per dove, attravcr-
so dovc
'Ήρα, 'Ήρας, η Era , dei, se piace agli dci
ΉραKλfjς, Ήρακλέους, ό Eracle
ηρέμα dolcemente, 1ental11cntc
ήρφον, ήρφου, τό telnpio d'un
croe
ήσυχάζω,ησυχάσω,ήσύχασα θεραπεύω curo, Ι11ί cllro di
sto tranquillo, sto c11cto, riposo θεράπων, θεράποντος, ό ser-
ήσυχία, ησυχίας. ή tranquil-
lit<1, quictc
ησυχος, ησυχον tranquillo
ησυχος εχω sto tranquillo,
sto c11eto
ηττα, ηττης, ή sconfιtta, di-
s[atta
ηττων, ηττον infcriorc, mino-
re, ρίυ debo1c
ουδεν ηττον cionnondiIneno,
nondin1eno, cionnonostantc
Θ contcmplazione
camc-
ra degli sposi; appartaInen-
to dellc donne
θάλαττα, θαλάττης, η Inarc
κατα θάλατταν pcr marc
θηριωδωξ
θαλαττοκράτωρ,θαλαττοκρά­
τορος, ό doιninatorcde1I11are
θαλαττουργέω νο pcr marc,
navigo, [ο ίl marinaio
θάμνος, θάμνου, ό cespug1io
θάνατος, θανάτου, ό mare
θάπτω, θάψω, έθαψα, τέθαμ-
μαι, έτάφην scppellisco
θαρρέω Π1ί [ο coraggio
θάττων, θάττον COI1ljJ. (Ιί ταχύς
θαυμα, θαύματo~ τό mera-
viglia; ιιιίτεοοίο
θαυμάζω, θαυμάσομαι,έθαυ­
μασα, τεθαυμακα, τεθαυ­
μασμαι, έθαυμάσθην(ίίιDvιι.s.)
Π1ί stupisco, mi ιηeravίglίο;
(tl-all.5'.) amlniro
θαυμάσια;θαυμασία,θαυμά­
σιον mcravig1ioso, n1irabile
θαυμαστόξ, θαυμαστή, θαυ­
μαστόν meraviglioso
θεά, θεάξ, ή dea
θεάομαι,θεάσομαι,έθεασάμην,
τεθέαμαι vedo, guardo
θέατρον, θεάτρου, τό teatro
θεϊοξ, θεία, θείον divino
θέλω v. έθέλω
Θεμιστοκλης, Θεμιστοκλέ-
ους, ό Ten1istoc1e
θεμιτός, θεμιτή, θεμιτόν giu-
sto, lecito, conforme alle
leggi divine e Ulnanc
θεός, θεου, ό Ο η dio; dea
συν θεοίς co11'aiuto degli
θεοσεβής, θεοσεβές ρίο, re1igioso
θεοφιλ ής, θεοφιλές caro agli dci
θεράπαι να, θεραπαί νης, ή
serva, sc11iava, ancclla
θεραπεία, θεραπείας, ή cura
νο, ministro, inserviente
θερίζω Inicto
θερμαίνω riscaldo
θέρμη, θέρμης, ή febbre
Θερμοπύλαι, Θερμοπυλών,
αί Ic Tennopile
θέρος, θέρους, τό raccolto,
messe; estate
θεσπίζω profctizzo
θέω, θεύσομαι cοπο
θεωρέω guardo, osservo
θεωρία, θεωρίας, ή visionc;
θήκη, θήκης, 11 cassa, scrigno
θηρίον, θηρίου, τό belva; 1110stro
θηριωδώς fcrinamentc, b~-
stialIncnte, COI11C llna bcstIa
Ο lc bestic
565
 θησαυρός
θησαυρόξ, θησαυρού, ό teso-
το, forziere
Θησεύς, Θησέως, ό Τ eseo
θνήσκω, θανοϋμαι, έθανον,
τέθνηκα (peI:! con valore di
pres., «son morto») muoio
θνητός, θνητή, θνητόν mortale
θορυβέω fo rumore, baccano,
chiasso; faccio confusione
θόρυβος, θορύβου, ό chiasso,
baccano, confusione, tumulto
θράνοξ, θράνου, ό seggiola,
sedile, scanno
θράσοξ, θράσους, τό corag-
gio, audacia
θραύω faccio a pezzi, rompo
Θριάσιος, Θρϊασία. Θρϊά­
σιον di Tria (demo attico),
triasio
θρίξ, τριχόξ, ή pelo, οερεί!ο
θρόνος, θρόνου, ό seggio, sedile
θυγάτηρ, θυγατρός, ή figlia,
figliola
θϋμόξ, θυμού, ό animo, εριτιτο
θύννος, θύννου, όtοnnο
θύρα, θυραξ, ή uscio, porta
θυσία, θυσίαξ, ή sacrificio
θύω, θύσω, έθϋσα, τέθυκα,
τέθυμαι, έτυθην sacrifico,
υη sacrificio
faccio
θωπεύω adUlo, blandisco
Ι (nelle voci tralls.) metto, pon-
ϊακχος, ιακχου, ό grido
bacchico
'Ίακχος, 'Ιάκχου, ό Iacco
tαμα, tάματoς, τό rimedio,
guarigione
Ιάομαι curo; guarisco, risano
'Ιάς, gen. 'Ιάδος ionico
Ιατρεύω guarisco, curo
Ιατρός, Ιατρου, ό medico
ιδέα, ιδέας, ή modo d' agire
Ιδίι;χ. ίη privato
ιδιώτης, ιδιώτου, ό privato,
persona privata, privato cit-
tadino
ιδού ecco!
ίερειον, ίερείου, τό vittima
d'un sacrificio
ίερεύς, ίερέως, ό sacerdote,
prete
ίερόν, ίερού, τό tempio
ίερός, ίερά, ίερόν sacro, santo
~ημι, ησω, ηκα, είκα, ειμαι,
εϊθην mando, spedisco,
ίηνιο; butto, lancίo, getto,
scaglio; emetto (un 8uono)
~εμαι m' affretto, mi slancio
ϊθι δή ovvia!, suvvia!
566
Vocabolario greco-italiano
ίκανόξ, ίκανή, ίκανόν suffi-
ciente; capace
ικετεύω supplico
ίκέτηξ, ίκέτου, ό (Π) supplice
ίκέτιξ, ίκέτιδοξ, ή (1a) εύρ-
plice
ίλάσκομαι placo, propizio
ϊλεως, ϊλεων propizio, benigno
'Ίλιον, 'ϊλίου, τό ΙΙίο, Troia
Ιμάτιον, Ιματίου. τό mantel-
10; (nel pllJr.) vesti, vestiti
ίππευξ, ίππέωξ, ό cavaliere
ίππεύω, ίππευσω, ϊππευσα
cavalco, νο a cavallo; sono
υτι cavaliere
ίππ,εύομαι cavalco, νο a ca-
vallo; sono υτι cavaliere
ίππικόν, ιππικού, τό cavalleria
'Ιππολύτη, 'Ιππολυτηξ, ή Ιρ­
ρόίίιε
'Ιππόλυτοξ, 'Ιππόλυτου, ό Ιρ-
polito
ϊππος, ϊππου, ή cavalleria
ϊππος, ϊππου, ό cavallo
'Ισθμόξ, 'Ισθμού, ό Ι 'Istmo (di
Corinto)
ισονομία, ίσονομίαξ, ή ugua-
glianza (davanti alla legge)
ίστημι, imperj ϊστην, στήσω,
εστησα e εστην, εστηκα
(perj con valore di pres.),
εστάθην:
go, colloco (una cosa, ίη ma-
niera tale che stia ίη piedi);
sol1evo, alzo, innalzo, erigo;
fermo; mando, leνo, emetto
(per es. κραυγήν, υη grido)
(nelle voci intl'ans.) sto, sto ίη
piedi, sto fermo; mi fermo
ίστία, ίστίων, τά vele
ίστός, ίστου, ό albero(dellanave)
ισχυρός, ισχυρά, ισχυρόν
forte
ισχ'ός, ισχύος, ή forza
ϊσως forse
ιχθύς, ιχθύος, ό pesce
'Ίωνες, 'Ιώνων, οί gli ίόηί
'Ιωνία, 'Ιωνίας, ή la Ionia
Κ (+ acc. «di»)
καθαιρέω distruggo
καθαίρω, καθαρω, εκάθηρα,
κεκάθαρμαι, εκαθάρθην
purifico
καθαίρομαι mi purifico
κάθαρμα, καθάρματος, τό
recinto sacro
καθαρός, καθαρά, καθαρόν
puro
κάλλιστο;
καθάρσιοξ, καθάρσιον puri-
ficatorio, lustrale
καθάρσιον, καθαρσίου, τό
sacriticio espiatorio
κάθαρσιξ, καθάρσεωξ, ή puri-
fιcazione
καθέζομαι, καθεδοϋμαι mi
siedo; m' accampo, sto ac-
campato
καθέλκω tiro giU, fo scendere
ίη acqua (una nave)
καθεύδω, impeιjΌ έκάθευδον ο
καθηϋδον, καθευδήσωdormo
κάθημαι sto seduto
καθίζω, καθιώ, έκάθισα fac-
cio sedere; mi siedo
καθίζομαι, καθιζήσομαι, έκα­
θισάμην mi siedo
καθίημι mando giu, prolungo,
abbasso
καθιστημι metto ο fo entrare
ίη una certa condizione; no-
mino; (nelle voci intl'ans.)
entro ίπ υπ certo stato, di-
vento; son nominato
καθοράω guardo giU, osservo
καθοσιόω consacro
και δη καί e specialmente,
com' anche specialmente
καινός, καινή, καινόν ηυονο
καιρός, καιρού, ό momento
giusto, tempo opportuno;
tempo
εις καιρόν al momcnto giusto
καίω, καύσω, εκαυσα, κέ­
καυκα, κέκαυμαι, εκαύ­
θην do fuoco a, incendio,
brucio (tran8.)
καίομαι brucio, ardo (ίιιτι-αΙΙ8.)
κακίζω biasimo, accuso
κάκιστος, κακίστη, κάκισ­
τον superl. di κακός
κακίων, κάκiον comp. dίκακός
κακοδαίμων, κακόδαιμον
infelice, sfortunato, sventu-
rato
κακός, κακή, κακόν cattivo
κακόν, κακού, τό male
κακως male
κακως λέγω parlo malc
κακουργέω son cattivo; agisco
male, coInmetto azioni cattive
καλέω, καλω, εκάλεσα,κέ­
κληκα, κέκλημαι (perf. con
valore di pres.. «mi chia-
mo»), εκλήθην chiamo
καλι νδέομαι m' aggiro
κάλλιστος, καλλίστη, κάλ­
λιστον 8ιψeι-l. di καλός
, καλλίων
καλλίων, κάλλιον comp.dίκαλός
κάλλοξ, κάλλουξ, τό bellezza
καλότ, καλή, καλόν bello
καλώι; bene
καλ ύβη, καλ υβηξ, ή capanna
κάμηλος, καμήλου, ή caιnmello
κάμνω, καμοϋμαι, έκαμον,
κέκμηκα sono stanco; son
malato, soffro
κανηφόροξ, κανηφόρου, ή
canefora (fanciulla che por-
ta una cesta)
κανθήλια, κανθηλίων, τά
ceste attaccate al basto
κανοϋν, κανοϋ, τό canestro, cesta
καπηλεϊον, καπηλειου, τό bot-
tega
κάπηλοξ, καπήλου, ό botte-
gaio, venditore al minuto
καπνόξ, καπνού, ό fumo
καρδία, καρδίαξ, ή cuore
καρπόξ, καρπού, ό frutto
καρποφόροξ , καρποφόρον
ricco di frutti, fertile, ferace
καρτερόξ, καρτερά, καρ­
τερόν forte, duro
Κασσάνδρα, Κασσάνδραξ, ή
Cassandra
κασσίτερος, κασσιτέρου, ό
stagno (metallo)
καταβαίνω scendo
καταβάλλω butto giu; lascio
cadere
καταβιβάζω fo scendere
καταγελάω derido, schemisco
κατάγελως, καταγέλωτος,ό
derisione, iπίsiοne, schemo,
beffa
κατάγω porto giU, fo scende-
re, riconduco
καταγώγιον, καταγωγίου, τό
albergo
καταδουλόω faccio schiavo,
assoggetto
καταδ'όνω tramonto
καταδ'όω, καταδ'όσω, κατέ­
δυσα,καταδέδυκα,κατα­
δέδυμαι, κατεδύθην (trans.)
affondo, colo a picco; ίη­
trans., nell 'aor. ΠΙ κατέδυν:
affondai, colai a picco, an-
dai a fondo; tramontai
κατακαίω brucio completa-
mente
κατάκειμαι sto sdraiato, giaccio
κατακλίνομαι fo sdraial'e; mi
corico, mi sdraio
κατακυλίνδομαι rotolo giU
καταλαμβάνω affeπο; colgo
di sorpresa, sorprendo
Vocabolario greco-italiano κολάζω
καταλέγω passo in rassegna, κελεύω, κελεύσω, έκέλευσα,
elenco, enumero κεκέλευκα, κεκέλευσμαι,
καταλείπω lascio indietro, ab- έκελευσθην comando, ordi-
bandono no, dico (+ acc. e inf, «ε
καταλύω sciolgo, distruggo, ιιιιο di fare una cosa»)
anniento, abbatto κενόξ, κενή, κενόν vuoto
κατά μέσον... in mezzo a..., κενόω svuoto
nel mezzo di ... κεντέω (io) pungolo
καταπαύω faccio finire κέντρον, κέντρου, τό pungolo
καταπηδάω salto giU κέραξ, κέρωξ (κέρατοξ), τό
καταπίπτω cado corno; lato, ala (dell'eserci-
καταπράττω compio ιο, della flotta)
καταπροί ξ ομ αι (j"ut.): ου κεραυνόξ, κεραυνού, ό fulmine
καταπροίξει ηΟΩ la passe- κέρδοξ, κέρδουξ, τό guadagno
rai liscia (+ part. «facendo κεφαλή, κεφαλης, ή testa,
questo») capo
κατάρατοξ, κατάρατον ma- κεχαρισμένωξ piacevolmente
ledetto κήποξ, κήπου, ό giardino
καταρρέω scorro giU κήρυξ, κήρϋκοξ , ό araldo,
κατασείω scuoto (ιιη alhero messaggero
per /arne ωdere ί /rutti); κηρύττω annunzio
faccio caderc ((fi·utti scoten- κιθαρίζω, κιθαριώ, έκιθάρισα
do I'albeι-o) suono la lira, la cetra
κατασκεδάννϋμι diffondo κιθάρισιξ, κιθαρίσεωξ, ή (il)
κατασκευάζω preparo sonar la cetra
κατασκευή, κατασκευης, ή κιθάρισμα, κιθαρίσματοξ, τό
preparazione (il) canto coll'accompagna-
κατασκοπέω guardo, osserνo mento della cetra
Kατ~σKoπoς,KατασKόπoυ,ό κιθαριστήξ, κιθαριστοϋ, ό
spta sonatore di lira ο di cetra,
καταστρέφω rovescio citarista
καταστρέφομαι assoggetto Κίμων, Κίμωνος, ό Cimone
κατάστρωμα, καταστρώ- κι νδυνεύω, κινδυνεύσω,
ματoς' τό ponte (della navc) εκινδΌνευσα, κεκινδΌνευ­
κατασχίζω divido, spezzo κα cοπο il riscl1io (+ ίnΙ «di»)
κατατέμνω taglio κι νδυνεύει + ίιι! e probabi-
κατατίθημι metto giu, depongo le che ...
κατατρίβω sposso κί νδϋνος, κι νδΌνου, ό pericolo
καταφαίνομαι appaio, mi κίνέω muovo
mostro, divento chiaro Κίνέομαι mi muovo
καταφεύγω mi rifugio κλάζω, aor. εκλαγον grido
καταφρονέω disprezzo (+ gen.) κλαίω piango, gemo
καταφυγή, καταφυγης, ή ri- κλείω chiudo; celebro, canto,
fugio esalto
καταχαρίζομαι compiaccio, Κλέοβις, Κλεόβεως, ό Cleobi
assecondo κλέπτης, κλέπτου, ό ladro
καταχέω, καταχέω, κατέ­ κλ ηρονομέω credito
χεα, κατακέχυκα, κατα­ κληρος, κλήρου, ό podere
κέχυμαι, κατεχύθην verso, κλίνη, κλίνης, ή letto
spargo, spando (+ gen. «SU») Κλυταιμήστρα, Κλυταιμ ήσ-
κατέρχομαι scendo τρας, ή Clitemestra
κατεσθίω divoro κλύω sento, odo; ascolto
κατέχω trattengo Κ νημος, Κ νήμου, ό Cnemo
κάτω (ανν.) giu, sotto; (prep. Κνωσσός, Κνωσσου, ή Cnosso
col gen.) sotto a κοιμάω faccio giacere, metto
κειμαι, κείσομαι giaccio a giacere, corico
κειμήλιον, κειμηλίου, τό te- κοινός, κοινή, κοινόν comune
soro, cosa preziosa κοι τών, κοι τώνος, ό camera,
κελευστής, κελευστου, ό cQ- stanza da letto
mito, capovoga κολάζω punisco
567
 κόλπος
κόλποξ, κόλπου, ό golfo
κομίζω, κομιώ, έ κόμισα.
κεκόμικα, κεκόμισμαι,
έκομίσθην porto
κόμποι; κόμπου, ό vanteria,
spavalderia
κόπτω, κόψω, έκοψα, κέκο­
φα, κέκομμαι, έκόπην pic-
chio, batto, percuoto, colpi-
sco; picchio a, busso a (!J11
uscio)
κόραξ, κόρακοξ, ό corvo
βάλλΈς κόρακαξ va' al dia-
νοlο!, va' all'infemo!
κόρη, κόρης, ή fanciulla, ragazza
Κφίνθιοι, Κοριvθίων,oί ί corinzi
Κόρινθοξ, Κορίνθου, ή Corinto
κοσμέω ordino; adorno
κόσμιοξ, κοσμία, κόσμιον
onesto, decoroso
κόσμοι; κόσμου, ό mondo;
ordine, ornamento
κόσμφ ίη ordine
κοϋροξ, κούρου, ό giovane,
ragazzo
κουφος, κούφη, κούφον leg-
gero
κραιπάλη, κραιπάλης, ή
ubriachezza, criιpula
Κρανααί, Κραναών, αί Cr<l-
nae (antico /lOnle d'Atene)
κρατέω ho potere, comando,
domino (+ gel1. «ειι»)
κράτιστοξ, κρατίστη, κρά­
τιστον ottimo, fortissimo; ίΙ
migliore, ίl piU forte
κράτος, κράτους, τό forza,
potenza, potere
κραυγή, κραυγης, ή grido,
urlo, strillo
κρέας, κρέως, τό carne
κρείττων, κρειττον migliore,
ρίυ forte, ρίυ valido
κρεμάννϋμι appendo
κρήνη, κρήνης, ή fonte, sor-
gente; fontana
Κρήτη, Κρήτης, ή Creta
ΚΡίβανίτης, κρίβανίτου(αgg.)
cotto nel fomo da canlpo
κρίβανος, κρίβάνου, ό cli-
bano, fomel1o, piccolo fomo
κρίνω, κρι νω, εκρίνα, κέκρι­
κα, κέκριμαι, εκρίθην giu-
dico
Κρίσαιος, Κρίσαία, Κρϊσαι­
ον criseo, di Crisa (cίttά del-
lα Focide νίcί110 α Delfi)
Κροισος, Κροίσου, ό Creso
κροκόδίλος, κροκοδίλου, ό
coccodrillo
568
Vocabolario greco-italiano ληστάρχης
κρυερόξ, κρυερά, κρυερόν Λάκαινα, Λακαίνηξ, ή (la)
gelido spartana
κρύπτω, κρύψω, έκρυψα, κέ­ Λακεδαιμόνιοι, Λακεδαιμο­
κρυμμαι, έ κρυφθην na- νίων, οί gli spartani
scondo, occu1to Λακεδαίμων. Λακεδαίμονοξ,
κρύσταλλος, κρυστάλλου, ό ή Lacedemone, Sparta
ghiaccio Λάκων, Λάκωνοξ, ό spartano
κτάομαι, κτήσομαι, έκτησά­ λαλέω parlo; chiacchiero
μ ην, κέκτημαι, έκτήθην λαμβάνω, λήψομαι, ελαβον.
acquisto εϊληφα, εϊλημμαι, έλήφ­
κτείνω, κτενώ, έκτει να, εκ­ θην prendo
τονα uccido, ammazzo λαμβάνομαι affeπο (+ gel1.)
κυβερνάω governo, guido λαμπάς, λαμπάδοξ, ή fiacco-
(Ul1α l1ανe) la, torcia
κυβερνήτηξ, κυβερνήτου, ό λάμπομαι splendo
timpniere, pilota, nocchiere λαμπρός, λαμπρά, λαμπρόν
κυέω concepisco; sono incin- luminoso, fulgido, splen-
ta, son gravida dente, brillante
κυκεών, κυκεώνοξ, ό οίοοόυσ λανθάνω, λ ήσω, έ λαθον,
(ω1α beναl1dα Clle cOl1tel1e- λέληθα sfuggo, passo inos-
να j'ariI1G, cacio e νί110 Ο servato (+ acc. «ε», + part.
miele) Ρredίcαtίνσ, e allora si puo
κύκλο; κύκλου, ό cίrcolo, cercruo spe8SO trαdurre COI1 «di na-
Κύκλωψ, Κύκλωπα; ό οίοίόρο scosto»)
ό Κύκλωψ ίΙ Ciclope (ρα λανθάνομαι dimentico, scor-
αl1tΟl10mάsία: Pol!fi:nlO) do (+ gel1.) ,
Κυλλήνη, Κυλλ ήνης, ή Cί1lene λάφϋρα, λαφϋρων, τά bottino
κύμα, κϋματοξ, τό onda, f1utto λάχανον, λαχάνου, τό ortaggio
κϋμαίνω m'agito, divento agi- λέαι να, λεαί νης, ή leonessa
tato (detto del mαre) λέγω, έρώ Ο λέξω, είπον σ
κυνέη, κυνέηξ, ή elmo είπα ο έλ.εξ«, ε ϊρηκα,
κυνηγετέω caccio, vado a caccia ε ϊρημαι., έρρ ήθ ην σ
κυνηγέτηξ, κυνηγέτου, ό cac- έλέχθην parlo; dico
ciatore κακως λέγω parlo male
Κύπρος, Κύπρου, ή Cipro (+ αc'c. «di»)
κυρέω ottengo ίη sorte, rag- Ο'υδεν λέγω ηοη dico nulla
giungo, ho d' importante, dico scioc-
Κυρήνη, Κυρήνης, ή Cirene chezze
κ'όριος, Κϋρία, κ'όρων legit- λειμών, λειμωνος, ό prato,
timo, regolare, provvisto campo
d'autorita λείπω, λείψω, ελιπον, λέλοι­
κυρος, Κ'όρου, ό Ciro πα, λέλειμμαι (per.f COJ1
κυψέλη, κυψέλης, ή cassa ναΙσre di pre8.. «sono lascia-
κύων, κυνός, ό σ ή cane; cagna to indietro; sono inferiore»),
κωλ'όω impedisco ελείφθην lascio, abbandono
κωμάζω fo festa (baldoria, λέμβος, λέμβου, ό scialuppa
bagordi), gozzoviglio λεπτός, λεπτή, λεπτόν sotti-
κωμάρχης, κωμάρχου, ό capo le, leggero, piccolo
del villaggio Λευκάδιος, Λευκαδία, Λευ­
κώμη, κώμης, ή paese, borgo, κάδιον di Leucade
villaggio Λευκάς, Λευκάδος, ή Leu-
κώπη, κώπης, ή remo cade
κωφός, κωφή, κωφόν sordo- λευκός, λευκή, λευκόν bianco
muto λέων, λέοντος, ό kone
Λεωνίδης, Λεωνίδου, ό Leo-
Λ nida
λαβύρινθος, λαβυρίνθου, ό λήθη, λήθης, ή dimenticanza,
labirinto amnesia
λαγώς, λαγώ, ό lepre λ ηστάρχης, λ ηστάρχου, ό
λάθρ<Χ di nascosto (+ gen. «da») capo dei pirati
ληστής
ληστής, ληστού, ό brigante;
pirata
Λιβύη, Λιβύης, ή la Libia
λίθινος, λιθίνη, λίθινον di
pietra, di pietre
λίθος, λίθου, ό pietra
λιμήν, λιμένος, ό porto
λϊμόξ, λιμού, ό faΠ1e
λίνον, λίνου, τό Ιίιιο, filo di Ιπιο
λογάδες, λογάδων, οί υΟΠ1ί-
ηί scelti, soldati scelti
λογίζομαι ragiono; calcolo
λογισμός, λογισμού, ό calcolo
λόγοι; λόγου, ό parola; di-
scorso; storia, racconto; ra-
gione; οείοο!ο
λόγω a parolc
λοιδορέω oltraggio, svilla-
neggio, insulto
λοιδορία, λοιδορίαξ, ή insul-
το, oltraggio
λοιμόξ, λοιμού, ό ρόειο, epi-
deΠ1ίa
λοιπόξ, λοιπή, λοιπόν restan-
rίΠ1aηente
te,
του λοιπού dΌra in ροί
λουτρόν, λουτρού, τό bagno,
lavaggio, Ιενέοτο
λούω, iIl1peIf έλουν, λούσο­
μαι, έλουσα, λέλουμαι lavo
λούομαι Π1ί laνo, [ο ίl bagno
λόφος, λόφου, ό col1ina, altura
λ ύγξ, λυγγόξ, ή singhiozzo,
singulto
Λ Όδία, Λ Όδίας, ή la Lidia
ΛΌδοί, ΛΌδων, οί ί lidii
Λ'όδιος, Λ Όδία, Λ'όδιον lidio
λ υκοκτόνος, λ υκοκτόνου, ό
uccisore dellupo
λύκος, λύκου,ό luρο
λΌπέω faccio soffrire, afflig-
go, rattristo, cruccio
λΌπέομαι son triste, Π1ί cruc-
cio, Π1'afflίggο
λύχνος, λύχνου, ό luιηe, laΠ1­
pada
λ Όω, λ Όσω, ελΌσα, λέλυκα,
λέλυμαι, ελύθην sciolgo;
slego, libero
Μ μειράκιον, μειρακίου, τό
μά: μα τον Δία per Zeus!; ηο,
per Zeus!
μάθημα, μαθήματος, τό ap-
ρreηdίΠ1eηtο
μαθηματικά, μαθηματικων,
τά ιηateΠ1atίca
μαθητής, μαθητου, ό alunno,
discepolo, scolaro
μαίνομαι son Π1attο, infurio
Vocabolario greco-italiallo
μακαρίζω considero felice
μακάριοξ, μακαρία, μακά­
ριον beato, felice, fortunato
μακράν Ιοαιετιο
μακρόξ, μακρά, μακρόν
go (l1ello .ψαΖίο ο l1cl teIIΙPo)
μάλα σιοίιο
μαλακία, μαλακίαξ, ή ιυοί­
lezza, debolezza; codardia
μάλιστα πιοίιίεείωο, soprat-
tutto
μάλιστά γε certaΠ1ente, sen-
za dubbio
μάλλον ρίΙΙ
μαμμία, μαμμίαξ, ή Π1aΠ1Π1a
μανθάνω, μαθήσομαι, εμα-
θον, μεμάθηκα ίπιρετο, ap-
prendo
μανία, μανίαξ, ή pazzia, follia
μαντείον, μαντείου, τό oracolo
μαντεύομαι vaticino, predico
μαντική, μαντικήξ, ή arte di-
vinatoria
μάρτυξ, μάρτυρος, ό testin10ne
μαστιγίαξ, μαστιγίου, ό fan-
nullone, scioperato
μάχαιρα, μαχαίραξ, ή coltel1o μέρος, μέρους, τό parte
μάχη, μάχηξ. ή battaglia μεσημβρία, μεσημβρίαξ, ή
μάχομαι, μαχοϋμαι, έμαχε-
σάμην, μεμάχημαι οουι­
batto (+ dat. «οοιι, contro»)
μέγα grandeΠ1cntc,σιοίιο; for-
te, a voce alta
μεγαλοπρέπεια,μεγαλοπρε­
πείας, ή Π1agnίficenΖa
Μέγαρα, Μεγάρων, τά Me-
gara
μέγαρον, μεγάρου, τό casa;
aρρartaΠ1eηtο delle donne
μέγας, μεγάλη, μέγα grandc
μέγεθος, μεγέθους, τό gran-
dezza
μέγιστος, μεγίστη, μέγιστον
supal. di μέγας
μεθiημι lascίo andare, abban-
dono
μεθόρια, μεθορίων, τά confini
μεθύω sono ubriaco
μειδιάω sοπίdο
μείζων, μειζον COIl1p. di μέγας
giovinetto
μέλας, μέλαινα, μέλαν nero
μέλει, μελήσει, εμέλησε,
μεμέληκε (Ul1G cωα) sta a
cuore, importa, interessa
(+ dat. «a»)
μελετάω Π1'esercίtο; studio
μέλιττα, μελίττης, ή ape
Μέλιττα, Μελίττης, ή Mclitta
μετέχω
μέλλω, μελλήσω, εμέλλησα
(+ ίι~Ι: del PI·cs. ο del jiιt.)
sto per, sono per, son sul
punto di (far qualcosa); son
lun- destinato a (far qualcosa);
ιηί propongo di, ho intenzio-
ne di, intendo (far qualcosa);
(Iijel1za Ι 'ί11}.) indugio, esito,
titubo
μελοποιέω οοπιρωη;ο canti,
Π1usίca
μέμνημαι v. άναμιμνήσκω
Μέμφιξ, Μέμφιδος, ή Menfi
μέμφομαι, μέμψομαι, έμεμ -
ψάμην ο έμέμφθην (+ ι/α!.
ο acc.) bίasίΠ10, critico, ri-
prendo
μένος, μένους, τό forza
μέντοι tuttavia, ηοικίίπιεηο,
οίοτιεοαοίαιεαο
μένω, μενώ, έμεινα, μεμένη­
κα (il1trans.) resto, τίηιετι­
go; Π1ί Γετπιο ; aspetto;
(trans.) aspetto
μέριμνα, μερίμνης, ή
pena,
preoccupazione, afTanno
Π1eΖΖοgίοmο
μεσημβρινόξ, μεσημβρινή,
μεσημβρινόν meridiano, di
lnezzogiomo
μέσος, μέση, μέσον Π1edίο, di
lnezzo, (οίιε si trova) nel
lnezzo ο al centro
la parte di Π1eΖΖΟ di: per es..
μέση ή νησος la parte di
n1ezzo dell'isola, ίΙ centro
dell'isola
εν μέσφ (+ gen.) tra, fra
κατα μέσον ίη n1ezzo a...,
nel Π1eΖΖΟ di .
Μεσσήνιοι, Μεσσηνίων, οί ί
Inessenii
μεστός, μεστή, μεστόν pie-
ηο, zeppo (+ gel1. «di»)
μεταβολ ή, μεταβολ ης, ή caIn-
bίaΠ1ento
μεταγι γνώσκω caΠ1bίο idea,
Π1ί pcnto
μετάγνωσις, μεταγνώσεως,ή
ρeηtίΠ1entο, caιnbίaΠ1eηtο
dΌρίnίοne
μεταξύ (+ gel1.) tra, fra
μεταπείθω faccio caΠ1bίar pa-
rere a
μεταπέμπομαι Inando a chia-
Inare, faccio venire
μετατίθημι trasporto .
μετέχω partecipo (+ gen. «a, dι»)
569
 μετέωρος
μετέωρος, μετέωρον alto, che
sta ίη alto
μέτοικοξ, μετοίκου, ό meteco
(stI'αniero I'esideιιte ίll Afene)
μέτρον, μέτρου, τό misura
μετωπηδόν di fronte
μέτωπον, μετώπου, τό fronte
μέχρι (+ gen.) Πιιο a
μέχρι ου fίnche
μηδαμή ίη nessun πιοοο
μηδέποτε mai, ιιοα mai
μηδέτεροξ, μηδετέρα, μηδέ-
τερον ηι': ]'uno ιιό I'altro,
nessuno del due
Μηδικός, Μηδική, Μηδικόν
de1Ja Media
Μηδοι. Μήδων, οί imedi(persianl)
μηκέτι non ... ρίυ
μήλα, μήλων, τά gregge (di
pecore ο capre)
μήν, μηνόξ, ό mese
μηνύω, μηνύσω, έμήνϋσα,
μεμ ήνϋκα. μεμ ήνϋμαι.,
έμηνύθην rlvelo, dichiaro
μηρός, μηροϋ, ό coscla
μήτηρ, μητρόξ, ή madre
τα προ; μητρός per parte di
madre
μητροκτονία, μητροκτονίαξ,
ή matrlcidio
μηχανή, μηχανήξ, ή macchina
μιαρός, μιαρά, μιαρόν turpe ι
jπpJro, πalvagio
μικρός, μικρά, μικρόν picco]o
μιλτόω tingo di rosso
μιμέομαι imlto
μιμητής, μιμητσυ, ό imitatore 'μυστικός. μυστική, μυστικόν
μίνθη, μίνθης, ή menta
Μίνως, Μίνωος, ό Minosse
Μινώταυρος, Μινωταύρου, ό
ίl Minotauro
μισέω odio
μισθός, μισθου. ό ricompen-
sa, salarlo, mercede, paga
μισθοφορέω ricevo ο prendo
υη compenso
μνημα, μνήματος, τό lηοηυ­
mento
μνημειον, μνημείου, τό ricor-
do; monumento
μνήμη, μνήμης, ή memoria;
rlcordo
μ νημονικός, μ νημονική, μ νη­
μονικόν di buona memoria
μνησθήσομαι v. αναμιμνησκω
μοιχεύω commetto adultcrio
(+ αcc.
«con))}
μόλις a fatica, a stento, appena
Μολύκρειον, Μολυκρείου, τό
Molicria
570
Vocabolario greco-italίano
μόνον solo, soltanto, εοίεπκιιιο
μόνοξ, μόνη, μόνον solo
μόρος, μόρου. ό sorte, fato;
ηιοτιο
μόσχος, μόσχου, ό vitello,
giovenco
μουσική, μουσικήξ, ή musica
μουσικόξ, μουσική. μουσι-
κόν musicale, canoro
μοχθηρός, μοχθηρά, μοχθη-
ρόν cattivo
μοχλόξ, μοχλού, ό chiavistel-
10, stanga dell'uscio
μυέω ίηίΖίο ai Illisterl
μϋθοξ, μύθου, ό racconto, sto-
τίι, πυιο
Μυκάλη, Μυκάληξ, ή Μίοείο
Μυκήναι, Μυκηνών,αί Micene
μϋρίοι, μϋρίαι, μϋρία ίααιι-
merevoli
μυρμηξ, μυρμηκοξ, ο formica
Μυρμιδόνεξ, Μυρμιδόνων, οί
ί ιυίπυκίωυ
μυρρίνη, μυρρίνης, ή mlrto
Μυρρίνη, Μυρρίνης, ή Μiπίna
μ ύρτος, μύρτου, ή mirto
Μυσία, Μϋσίαξ la Misia
Μϋσοί, Μϋσών, οί ί misii, gj
abitantl della Misia
μυσταγωγόξ, μυσταγωγοϋ, ό
Il1lstagogo, lnlzlatore al mi-
steri
μυστήριον, μυστηρίου, τό mi-
stero
μύστης, μύστου, ό mlste,
(I')iniziato (ai misteri)
lnistico
μυχός. μυχου, ό luogo inter-
no, I'angolo ρίυ riposto
μωρος, μώρα, μωρον pazzo,
inscnsato; stolto, sciocco
Ν canza di vento, bonaccla
ναί si
ναι μα Δία si, per Zeus!
ναός, ναου, ό tempio
ναυάγιον, ναυαγίου, τό
avanzo, rottame (d'una nave
che ha fatto naufragio)
ναύαρχος, ναυάρχου, ό co-
lnandante d'una nave; co-
mandantc della flotta, amnli-
raglio, navarco
ναύκληρος. ναυκλήρου, ό
proprietario d'una nave; co-
mandante d 'una nave; ιίιηο­
niere, nocchiere, pilota
ναυμαχέω conlbatto per mare,
fo una battaglia navale
νόσος
ναυμαχία, ναυμαχίαξ, ή bat-
taglia navale
Ναυπάκτιοι, Ναυπακτίων, οί
ί naupazl, gli abitanti di
Νειιρέιιο
Ναύπακτοξ, Ναυπάκτου. ό
Νευρέτιο (Ι 'attuale Lepanto)
ναίκ; νεώς, ή nave
Ναυσι κάα, Ναυσικάαξ, ή
Nausicaa
ναύτης, ναυτου, ό marinaio
ναυτική, ναυτικήξ, ή I'arte del
marinaio, della navigazione
ναυτικόν, ναυτικού. τό flot-
τε, armata marlttima
νεανίαξ, νεανίου, ό giovi-
netto, giovanetto
νεανίσκοξ, νεανίσκου, ό gio-
vlnetto, glovanetto, ragazzo
Νεϊλοξ, Νείλου, ό ίl ΝίΙο
νεκρόξ, νεκρού, ό cadavere;
(ίl) morto
νέκταρ, νέκταροξ, τό nettare
νέμεσις, νεμέσεωξ, ή lra, sde-
gno, indignazione; ρυηίείο­
ne diVlna, giustlzia vendica-
tlva degli del
νέμω, νεμώ, ένειμα, νενέ­
μηκα, νενέμημαι, ένεμή­
θην distribulsco; pascolo
νεόγαμος, νεόγαμον che s' e
sposato da poco, (che e) spo-
so noveJ]o
νέος, νέα, νέον ηυονο; giovane
νεφέλη, νεφέλης, ή nuvola,nube
νέφος, νέφους, τό nuvola, nube
νέω accumulo, accatasto
νέω, νεύσομαι () νευσουμαι,
ενευσα, νένευκα ηυοto
νεώριον, νεωρίου, τό cantlere
νεώς, νεώ, ό tcmpio
νεωστί poco fa, ΟΓ ora
νηνεμία, νηνεμίας, ή man-
νησος, νήσου, ή lsola
νηστεύω digiuno
νΙκάω sconfίggo, vlnco
νίκη, νίκης. ή vittoria
ή Νίκη la Vittorla (dea)
νομίζω, νομιω, ενόμισα, νε­
νόμικα, νενόμισμαι, ενο­
μίσθην penso, credo, ήtengο
τα νομιζόμενα le cose pre-
scήtte, gli usi, ]e usanzc, ί Γίιί
νόμος, νόμου, ό Icgge
νοσέω son malato
νόσημα, νοσήματος, τό ma-
]attia
νόσος, νόσου, ή malattia; (ίιι
pαι'ticolare) peste
νοστέω Vocabolario greco-italiano όράω

νοστέω ritomo (a casa, ίη pa- όζω, όζήσω, ωζησα mando όκνέω indugio, esito, titubo
tria) odore, puzzo, odoro, pro- δκνοξ, δκνου, ο esitazione,
νόστοξ, νόστου, Ο (ίΙ) ritomo fumo (+ gen. «di») indugio
(a casa, ίη patria) δθεν di dove, donde δλβιοξ, όλβια, δλβιον felice,
νουθετέω ammonisco, consi- οι dove (moto α lzιogo) fortunato
glio; riprendo, castigo οίδα (perj: COll vαlore di pres.) so δλβοξ, όλβου, ο felicita, for-
νουθέτησις, νουθετήσεως, ή οίδέω mi gonfio tuna, ρτοερστίτέ
ammonizione, rimprovero οϊδημα, οίδήματοξ, τό gonfio- όλι γαρχία, όλι γαρχί άξ. ή
νοϋξ, νου, Ο inte11etto, mente, re, enfiagione, enfiamento oligarchia, govemo di pochi
animo οίκαδε a casa, verso casa (lαΙ. ολίγιστα; όλιγίστη, όλίγιστον
έν νφ έχω ho ίη mente di, domum) superl. d'όλίγος
mi propongo di, ho intenzio- οίκείοξ, οικεία, οίκεϊον do- όλίγοξ, ολίγη, ολίγον picco-
ne di, intendo mestico, di casa, familiare; 10; (nel ρlιιΓο) pochi
ν υκ τερευω, νυκτερευσω, ΡΓΟΡΓίο (cioe di ρτορτίοιέ δι'όλίγου presto, poco dopo
ένυκτέρευσα passo ο tra- d 'uno, ο che 10 riguarda) όλι γοχρόνιοξ, όλ ι γοχρόνιον
scοπο la notte οί οικείοι ί familiari di breve durata, che dura
νύμφη, νύμφης, ή ninfa; sposa οίκειόω rendo familiare poco tempo
νυν ora οίκέτηξ, οίκέτου, ο scrvo, όλιγωρέω trascuro, disprezzo,
οί νυν ί contemporanei domestico, faIniliare; (nel tengo ίη poco conto
νυξ, νυκτόξ, ή notte plur.) membri della famiglia όλισθάνω scivolo, sdrilcciol0
οίκέω abito, dimoro, νίνο Ολι..-άς, όλκάδα; ή nave dacarico
οίκημα, οίκήματοξ, τό dimo- δλος, δλη, δλον tutt'intero,
Ξανθίαξ, Ξανθίου, Ο Santia ra, abitazione, casa tutto quanto
Ξάνθιππος, Ξανθίππου, Ο οϊκησιξ, οίκήσεωξ, ή dimo- δλως completamente, del tutto
Santippo ra, abitazione, casa "Ολυμπά; Όλύμπου, ο 1'Olimpo
ξανθός, ξανθή, ξανθόν gial- οίκία, οίκίαξ, ή casa, abita- δμϊλοξ, ομίλου, ο fo11a
10, biondo zione, dimora δμοιος, όμοια, όμοιον simile
ξενία, ξενίαξ, ή ospitalita οίκίον, οίκίου, τό casa, palaz- (+ dαt. «ε»)
ξενίζω, ξ ενι.ώ , έξένισα, ΖΟ (spesso nel plur. pur ίιι­ δμως tuttavia, cionnondimeno
έξενίσθην ospito, accolgo dicαndo unα solα cαsα ο un σνειρος, όνείρου, ο sogno
ospitalmente; parl0 da stra- solo ραΙαΖΖΟ) σνομα, όνόματος, τό nome
niero, con accento straniero ΟΙΚΟΙ a casa (<;tαto ίη lzιogo; όνόματι... di nome..., chiamato...
ξένος, ξένου, Ο straniero, to- lαt. dοmί) όνομάζω, όνομάσω, ωνόμασα,
restiero; ospite οικος, οικου, ο casa, abitazio- ωνόμακα, ωνόμασμαι, ωνο­
Ξέρξης, Ξέρξου, Ο Serse ne, dimora μάσθην chiamo
ξηραίνω secco, asciugo κατΌίκον a casa τω σντι veramente, realmente
ξίφος, ξίφους, τό spada οικτίρω, οικτιρω, φΚΤϊΡα ho όξύς, όξεία, όξύ acuto
ξύλινος, ξυλίνη, ξύλινον di pena, ho compassione (+ αcc. δπη dove, ίη che direzione;
legno, ligneo «di») come, ίn che modo
ξύλον, ξύλου, τό legno οίμαι = οιομαι σπισθε(ν) (ανν.) dietro; (prep.
οιμοι aime!, ahim~! col gen.) dietro a
Ο Οι νόη, Οινόης, ή Enoe όπίσω dietro, indietro
όβολός, όβολου, Ο Dbolo (unα οινοπώλιον, οινοπωλίου, τό δπλα, δπλων, τά anni
monetinα) bottega del vinaio; osteria, οπλίζομαι m'armo
όδάξ coi denti tavema, bettola οπλίτης, οπλίτου, ο oplita
οδοιπορέω viaggio οίνος, οινου, Ο νίηο οπόθεν di dove, donde
οδοιπορία, οδοιπορίας, ή οιομαι ο οίμαι, inlperf φμην δποι (verso) dove (nlOto α luogo)
viaggio ο φόμην, οιήσομαι, φήθην οποιος, οποία, οποιον qualc
οδοιπόρος, οδοιπόρου, ο (+ αcc. e ί,~Π penso, credo, οπόσος, οπόση, οπόσον quan-
viandante, viaggiatore ritengo to grande; (nel ρlιιΓο) quanto
οδός, οδου, ή via, strada; cam- οιος, οϊα, οιον quale grandi; quanti
mino; viaggio οιός τ'είμί..., οίός τε γίΥνομαι ... οπότερος, οποτέρα, οπότερον
όδυνάω, όδυνηθήσομαι, soncapace,sono ingrado (+ ίn! quale dei (ο di) due
ωδυνήθην addoloro, faccio «di») δπου dove
soffrire; (nel pαss.) soffro οίς, οιός, ο ο ή pecora όπ'όω prendo moglie
όδ'όρομαι (ΓαΓΟ nei tempi di- οιχομαι (pres. con vαlore di δπως come
versi dαl pres.) mi lamento, pαss.), οίχήσομαι, φχηκα, οράω, inlperI έώρων, σψομαι,
mi lagno, gemo φχημαι sono andato via, εΊδον, έόρακα ο έώρακα,
Όδυσσεύς, Όδυσσέως, ο son partito έώραμαι ο ωμμαι, ωφθην
Odisseo (l'Ulisse dei lαΙίηί) όκέλλω spingo a teπa; approdo vedo, guardo

571
 όργάω Vocabolario greco-italiano παραμ ϋθέομαι

όργάω dcsidero ardcntemen- ουδαμώτ; nient'affatto, per είτ; παιδοτρίβου dal macstro
te, braI110 nulla di ginnastica. ίη palestra
όργή, όργης, ή ira, rabbia, sde- ουδέ ne, e ποπ; neanche, ιιερ­ παίξ, παιδόξ, ό ο ή ragazzo;
gno pure, ιιεπυηειιο ΓagaΖΖa

Όργια, οργίων, τά culto ο τίτο ουδέν ήττον οίοιιυουώπιεηο, παίω batto, picchio, pcrcuoto
misterico cionnonostante πάλαι anticamente, molto
οργίζω, ώργισα fo arrabbiare ουδέποτε mai, 11011 mai ιευιρο fa; da ιιιι pezzo
ψΥίζφαι,ψΥιοψαιο όργισθή­ ουδεπώποτε non ... ευοότε παλαιόξ, παλαιά, παλαιόν
σομαι, ώργισμαι, ώργίσ­ ουδέτεροξ, ουδετέρα, ουδέ- antico
θην
m'arrabbio, In'adiro, Ι11ί τερον ne l'uno ηό l'altro. παλαίστρα. παλαίστραξ, ή
sdegno (+ dat. «con») nessuno dei due palestra
όργίλως έχω sono arrabbiato, ουκέτι 110Π piu πάμπολυς, παμπόλλη, πάμ­
sdegnato. adirato ούκουν ηοπ dunque. sicche πολυ, gen. παμπόλλου,
όρέγομαι aspiro (+ gel1. «ε») non ... παμπόλλης, παμπόλλου
δρειοξ, όρε ία. όρειον monta- ου πω ποπ ... ειιοότε grandissimo, moltissimo;
τιίαο, πιοηιευο, di Il10ntagna oυ~άνιoς, ουρανία, ουράνιον (ne/ ρ/ω:) moltisslI11i
Όρέστης, Όρέστου, ό Οτέειο celeste. del ciel0 Πανελλήνιος, Πανελληνία,
όρθόξ, ορθή, ορθόν diritto; ουρανόξ, ουρανού, ό cielo Πανελλ ήνιον panellenlco,
giusto, corretto ούριοξ, ουρία, ούριον che vie- di tutti ί greci
όρθώ; γιγνώσκω giudico ret- ne da dietro, quindi ρτορί- πανήγυριξ, πανηγύρεως, ή
tamente ο bene, 110 ragione Ζίο,
favorevole (detto di riunlonc solenne, adunanza
δρια, ορίων. τά confini venti) di tutto ίl ροροlο
δρκιον, όρκίου, τό giuraI11en- ούτε ... ούτε ... ne... ne... Πάνορμοξ, Πανόρμου, ό Pa-
οϋτω( ς) cosl
to; (ne/ p/uI:) trattato. ρειιο, υότυιο
(giurato) ουχί un ου (ου) rajJol'zato πανοϋργοξ, πανοϋργον fur-
δρκοξ, δρκου, ό giuramento ηοη ... affatto, nient'affatto; fante, mariol0, mascalzone
όρμάω (tI-ans.) ιυειιο ίπ mo- ιιο di certo!, nient'affatto! πανσέληνος, πανσέληνον
vlmento. spingo όφθαλμόξ, όφθαλμοϋ, ό occhio della luna plena
όρμάω ο όρμάομαι (intrans.) όφιτ; όφεωξ, ό serpente πανσέληνος, πανσελήνου, ή
comincio a, m 'acclngo a (fare δχθοξ, Όχθου, ό altura, collina plcnilunio
una cosa); ml scaglio, m'av- δχλα; Όχλου, ό I11oltitudίne, folla πανταχόθεν da ognl parte
vento (επί «contro» + acc.) οψέ tardi πανταχόσε ίπ tutte le direzio-
όρμέω sono all' ill1cora Όψις, Όψεως, ή vista πί, verso tutte le parti
δρμος, δρμου, ό ροήο, rada, πανταχου dappertutto
seno Π πάντως del tutto, completa-
Όρνις, ΌρνΙθος, ό ~ ή uccel10 πάγκακος, πάγκακον catti- mentc, affatto
Όρος, Όρους, τό monte, mon- vissimo. molto I11alvagio πάνυ molto; del tutto, affatto
tagna; collina πάγκλαυτος, πάγκλαυτον πάππα (voc.) (ο) babbo!
όρρωδέω ρΓονο orrorc ο spa- assai lacrίmeνole παππίας, παππίου, ό babbo
vento, ho paura πάγχυ del tutto, affatto πάππος, πάππου, ό ποππο
ορύττω scavo πάθημα, παθήματος, τό sof- παραβοηθέω vengo ίη aiuto
όρχήστρα, όρχήστρας, ή or- ferenza (+ ι/α!. «di»)
chestra (/α parte de/ teatIn πάθος, πάθους, τό esperlenza παραγίγνομαι son viclno, as-
dove !ltava ιΊ cof'o) (tutto que/ L'!ze si ΡI'ονα, di slsto; arrivo, giungo
δσιος, όσία, δσιον santo, ρίο, buono ο di cattivo) παράδειγμα, παραδείγματος,
religioso; sacro παιάν, παιανος, ό peana (ίnllΟ τό escmpio
οσμή, οσμης, ή odore ίll onol'e d Άρο//ο) παραδίδωμιconsegno, do; tra-
δσος, δση, δσον quanto gran- παιδαγωγός, παιδαγωγου. ό mando
de, quanto; (ne/ ρ/ω:) quantl pedagogo (sc}liavo ('}le ac- παραινέω, παραινέσω, πα­
(πάντες) δσοι, δσαι, δσα cOfnpaglla α !lL'uo/a ί/ jig/IΌ ρηνεσα, παρηνεκα, παρη­
tutti quelli cl1e, quanti de/ padl"One) νημαι, παρηνέθην consi-
δσπερ, ηπερ, δπερ che (appun- παίδευσις, παιδεύσεως, ή glio, esorto (+ dαt. e ίιιj)
to), ίΙ quale (appunto) educazione παρακαλέω chiamo, faccio
οσφραίνομαι annuso, fiuto παιδεύω, παιδεύσω, επαί­ venire, invoco; 'esorto
δτι μάλιστα ίΙ piu possibile δευσα, πεπαίδευκα, πεπαί­ παράκειμαι giaccio vicino
δτι τάχιστα ίΙ pίU veloceI11en- δευμαι, επαιδεύθην cduco παραμελέω trascuro, ποπ mi
te possibile παιδοποιέω faccio ο genero curo di
οτρ'όνω spingo, incito figlioli παραμένω rimango affianco
ου dove παιδοτρίβης, παιδοτρίβου, ό pe- (+ dαt. «a»); sopravvivo
ούδαμου ίη nessun luogo dDtriba, Il1aestro di ginnastica παραμ'Οθέομαι consolo

572
παραπλέω
παραπλέω navigo lungo la
costa, costeggio (colla nave)
παρασκευάζω, παρασκευ­
άσω, παρεσκεύασα, παρ­
εσκευασμαι (perj con να­
lore di pres., «son pronto»)
preparo
παρασκευάζομαι mi prepa-
το (e spe,<iso seguito da ώς
col part. del fut.)
παρασκευή, παρασκευης, ή
preparazione
παρατίθημι metto vicino; of-
fro, presento, servo
παρατίλλομαι mi strappo ί
capelli ο ί peli
έν τφ παραχρήμα all'improv-
viso, subito
πάρειμι ci sono, son qui, son
presente; son presente, par-
tecipo (+ dat. «ε»)
παρέρχομαι passo oltre; mi fo
avanti (per parlare)
παρέχω do, fornisco, offro
παρθένος, παρθένον vergine,
verginale, virgineo
παρθένος, παρθένου, ή ver-
gine, fanciulla, ragazza
ή Παρθένος la Vergine (lα
dea Atena)
Παρθενών, Παρθενώνοξ, ό ίΙ
Ρεττοαότιε
παρίσταμαι (+ dat.) sto vici-
ηο (a), aiuto, proteggo
πας, πασα, παν tutto; ogni;
(nel plur.) tutti
δια παντός per sempre, per
tutta la vita
πάσχω, πείσομαι, επαθον,
πέπονθα patisco, ρτονο,
sento, soffro; mi capita (una
cosa) (si riferisce α un 'im-
pressione ο sensazione ο
esperienza qualunque, buo-
na ο cattίva)
πατάσσω colpisco, picchio,
batto, percuoto
πατήρ, πατρός, ό padre
οί πατέρες gli antenati
τα πρΟς πατρός per parte di
padre
Πάτραι, Πατρων, αί Patrasso
πατρίς, πατρίδος, ή patria
πατρφος, πατρφα, πατρφον
dei padri, avito
Παυσανίας, Παυσανίου, ό
Pausania
παύω, παύσω, επαυσα, πέ­
παυκα, πέπαυμαι, έπαύ­
θην faccio smettere
Vocabolario greco-itaIiano
παϋε smetti!, smettila!
παύομαι smetto, cesso, di
(+ gen., ο part.)
πέδη, πέδηξ, ή ceppo
πεδίον, πεδίου, τό pianura
πεζη a piedi
πεζόξ, πεζή, πεζόν (che e, ο
va) a piedi
πεζός, πεζοϋ, ό faηteήa
πείθω, πείσω, έπεισα, πέπει­
κα (<<ho convinto») ο πέ­
ποιθα (perj con valore di
pres., «Ιιο fiducia υι, mi fido
di»; regge ίl dat.), πέπεισ­
μαι, έπείσθην convinco,
persuado
πείθομαι ubbidisco(+ dat. «ε»)
πεινάω ho fame
πείρα, πείραξ, ή prova, espe-
rimento, tentativo
Πειραιεύς, Πειραιώξ, ό ίΙ Ρίιέο
πειράω, πειράσω, έπείρασα,
πεπείρακα, πεπείραμαι,
έπειράθην ρτονο a, cerco di,
tento di, mi sforzo di
πειράομαι ρτονο a, cerco di,
tento di, mi sforzo di
πείσμα, πείσματος, τό gό­
mena, fune d'attracco
πέλαγοξ, πελάγουξ, τό mare
aperto
πελανόξ, πελανοϋ, ό ρέίετιο
(un liquido denso usato nel-
le libazioni)
πέλας vicino
πέλεκυς, πελέκεως, ό scure,
accetta
Πελοποννήσιοι, Πελοπον­
νησίων, οί ί peloponnesiaci
Πελοπόννησος, Πελοπον­
νήσου, ή ίΙ Peloponneso
πέμπω, πέμψω, επεμψα, πέ­
πομφα, πέπεμμαι, έπέμφ­
θην mando, spedisco, invio
πένης, πένητος, ό povero
πένθος, πένθους, τό lutto,
dolore
πεντέτης, πεντέτες di cinque
anni, quinquennale
πέπλος, πέπλου, ό peplo, ve-
ste, mantello
-περ (encl) appunto, precisamente
πέρδομαι faccio flatulenze
περιάγω conduco intomo
περιαιρέω tolgo
περίβολος, περιβόλου, ό muro
di cinta, recinto, del tempio
περιγίγνομαι vinco (+ gen.)
περιίσταμαι, περιστήσομαι,
περιέστην sto attomo
πλάνη
περικλείω circondo, chiudo
intomo
Περικλήξ, Περικλέουξ, ό Ρό­
ricle
περικλήω circondo, chiudo
intomo
περικόπτω taglio intomo, poto
περίλοιπος, περίλοιπον rima-
nente, restante
περιμένω aspetto
περιοράω guardo intomo; per-
metto, tollero
περιπατέω passeggio
περίπατος, περιπάτου, ό pas-
seggio, passeggiata
περιπέμπω mando intorno
περιπλέω navigo intomo
περί πλήθουσαν άγοράν ver-
so mezzogiomo (quando lα
e
ρίαΖΖα piena di gente)
περιπολέω vado intomo, eπο,
vago
περιτρώγω divoro; rubo
περιφερής, περιφερές circo-
lare, tondo, rotondo
περιφοιτάω vago, eπο, vado
ίη giro
Πέρσης, Πέρσου, ό (ίΙ) persiano
Περσικόξ, Περσική, Πέρσι­
κόν persiano
πέρυσι(ν) l'anno scorso
πέτομαι, πτήσομαι, έπτόμην
νοlο
πέτρα, πέτρας, ή roccia, scoglio
πετρώδης, πετρωδες pietroso,
roccioso
πηγή, πηγης, ή fonte, sorgente
πήγνυμαι mi rapprendo, mi
coagulo
Πηλεύς, Πηλέως, ό Peleo
πιέζω premo, stringo
πιθανός, πιθανή, πιθανόν
persuasivo, convincente
πί ναξ, πίνακος, ό tavoletta,
quadro
πίνω, πίομαι, επιον, πέπωκα,
πέπομαι, έπόθην bevo
πίπτω, πεσουμαι, επεσον,
πέπτωκα cado, casco
πιστεύω, πιστεύσω, έπίσ­
τευσα, πεπίστευκα, πεπίσ­
τευμαι, έπιστεύθην (+ dat.)
credo (a), confido (ίη), mi
fido (di),ho fiducia(ίη); (+ acc.
e inf.) credo (che)
πιστός, πιστή, πιστόν fe~ele
πί ττα, πίττης, ή pece; reslna
πλανάομαι vago
πλάνη, πλάνης, ή ίl vagare,
Ι' andar vagando
573
 πλάτ«;
πλάτ«; πλάτιδοξ, ή moglie
Πλάτων, Πλάτωνοξ, ό Pla-
tone
πλειστος, πλείστη, πλειστον
superl. di πολύς
πλείων ο πλέων (masch. e
femm.), πλέον (neutro)
comp. di πολύς
πλεονεξία, πλεονεξίαξ, ή
cupidigia; arroganza
πλέω, πλεύσομαι ο πλευ­
σουμαι,επλευσα,πέπλευ­
κα navigo, νο per mare (ίη
nave, ίη barca)
πλέων ν. πλείων
πληγή, πληγης, ή colpo, per-
cossa
πλήθοξ, πλήθους, τό nume-
το; folla
πληθύνω aumento; moltiplico
πλήθω son pieno
περί πλήθουσαν άγοράν
verso mezzogiomo (quando
e
lα ρίαΖΖα piena di gente)
πλ ημοχ όη, πλ ημοχ όηξ, ή
plemocoe (vaso d'argilla
usato per libazioni nei 111ί­
steri eleuslni)
πλήρης, πληρες pieno
πληρόω riempio, empio
πλησιάζω m'avvicino, m'ac-
costo
πλήττω colpisco, batto, per-
cuoto
πλίνθος, πλίνθου, ή mattone
πλοιον, πλοίου, τό navc
πλους, πλου, ό navigazione
πλούσιος, πλουσία, πλού-
σιον ricco
πλουτος, πλούτου, ό rίcchezza
πλόνω lavo
πνευμα, πνεύματος, τό sof-
fio, respiro; vento, brezza
πνέω, πνεύσομαι ο πνευ­
σουμαι, επνευσα, πέπ­
νευκα, επνεύσθην soffio,
spiro
πνιγηρός, πνιγηρά, πνιγηρόν
soffocante
Πνύξ, Πυκνός, ή la Pnice
ποθεν (enclitica) da qualche
luogo
πόθεν; di dove?, donde?, da
cheluogo?
ποθέω desidero, ho nostalgia di
πόθος, πόθου, ό desiderio,
nostalgia
ποι (enclitica) verso qualche
luogo
ποι; (verso) dove?
574
Vocabolario greco-italiano
ποιέω fo, complo
περί ουδενόξ, περί πολλού,
περί πλείστου, ποιουμαι
ηΟΩ considero di nessun' im-
portanza, considero di mol-
ta, moltlssima, importanza
έορτήν ποιούμαι celebro una
festa
σπονδήν ποιούμαι fo una
libagione (+ dat. «ε»)
σπονδάξ ποιούμαι stipul0 un
trattato di pace, faccio una
tregua
ποίημα, ποιήματοξ, τό poe-
ma, poesia
πo~ητής, ποιητοϋ, ό poeta
ποικίλος, ποικίλη, ποικιλον
vario, variegato, di molti οο­
Ιοτί, variopinto
ποιμήν, ποιμένος, ό pastore
ποίμνια, ποιμνίων, τά greg-
ge (di pecore)
ποιά; ποιά, ποιόν di qualchetipo
ποϊοξ, ποία, ποιον; quale?, di
che natura?, di chc genere ο
tipo?
πολεμέω combatto, faccio ο
muovo guerra (+ dat.)
πολέμιος, πολεμία, πολέμιον
nemico, ostile
ό πολέμιος, οί πολέμιοι ίΙ
nemico, ί nemici
πόλεμος, πολέμου, ό guerra
πολιορκέω assedio, stringo
d'assedio
πολιουχος, πολιουχον protet-
tore della citta
πόλις, πόλεως, ή citta, Stato,
patria
πολιτεία, πολιτείας, ή costi-
tuzione, forma di govemo
πολίτης, πολίτου, ό cittadino
πολιτικός, πολιτική, πολιτι­
κόν politico, relativo alla
citta, allo Stato
πολλάκις molte volte, spesso
πολλαπλάσιος, πολλαπλα­
σία, πολλαπλάσιον molte-
plice
πολλαχη ίη molti luoghi
πολλαχόσε verso molti luo-
ghi, da molte parti
πολυμαθής,πολυμαθέςcheaΡ­
prende molto, dotto, erudito
πολυπραγμονέω m 'occupo di
cose che ηοη mi riguardano,
m'jntrometto ο m'ingerisco
nei fatti degli altri
πολύς, πολλή, πολύ molto;
(plur.) molti
πραος
δια πολλού molto tempo
dopo
πολύ (ανν.) molto, di molto,
di gran lunga
πολυτίμητος, πολυτίμητον
molto onorcvole ο onorato.
molto stimato
πομπή, πομπήξ, ή processione
πονέω fatico, lavoro
πονηρία, πονηρίαξ, ή cattive-
ria, malvagita
πονηρός, πονηρά, πονηρόν
cattivo
πόνος, πόνου, ό fatica, lavoro
πόντος, πόντου, ό mare
ό Π. ίΙ Ponto (Eussino) (l'αι­
tuale mar Nero)
πόπανον, ποπάνου, τό focaccia
πορεύομαι, πορεύσομαι, πε­
πόρευμαι, έπορευθην νο,
viaggio, cammino, marcio
πορθέω saccheggio, metto a
ferro e fuoco, devasto
πορθμός, πορθμού, ό stretto,
braccio di mare
πόρρω avanti, davanti (+ gen.
«ία»); lontano
πόρρωθεν da Ιοαιειιο
Ποσειδών, Ποσειδώνοξ, ό Ρο­
sίdόηe
πόσιξ, πόσιοξ, ό sposo, mari-
to (parola poetica)
ποσός, ποσή, ποσόν di qual-
che grandezza
πόσος, πόση, πόσον; quanto?,
quanto grande?; (nel plur.)
quanti?
επι πόσφ; a quanto?, a che
prezzo?
ποταμός, ποταμου, ό fiume
ποτε (enclitica) qualche volta,
una volta, un tempo, mal (Ilel
8enso di «qualchc volta»)
πότε; quando?
πότερον... η ...... ο ...? (interro-
gazione disgilalliva)
πότερος, ποτέρα, πότερον;
quale (dei due)?
πότνια, ποτνίας, ή signora
που (enclitica) ίη qualchc luo-
go
που; dovc?
που γης; dove (nel mondo)?,
dove mai? (Ιαι. ubi tcrra-
rum?)
πούς, ποδός, ό piede
πράγμα, πράγματος, τό cosa,
fatto
πράξις, πράξεως, ή azione
πράος, πραεια, πράον nlltc
πράττω Vocαbo/αrio greco-itα/iαno ράδιο;

πράττω,πράξω,επραξα,πέ­ προπύλαια, προπυλαίων, τά πρύμνα, πρύμνης, ή poppa

πραγα, πέπραγμαι, έπράχ­ ρτορίίό!
θην faccio, fo προσάπτω attacco, congiungo
ευ (ecc.) πράττω mi va bene προσβαίνωm'avvicino, m'ac-
(ecc.), sto bene (ecc.) costo
πρεσβεία, πρεσβείαξ, ή am- προσβάλλω mi scag1io su, at-
basceria tacco, assalto (regge ίl dαt.
πρεσβεύω sono ambasciatore, ο πρός e Ι 'αcc.)
vengo come ambasciatore προσβολή, προσβολήξ, ή
πρέσβυξ, πρέσβεωξ, ό vec- tacco, assalto
chio; ambasciatore; (nel προσγελάω sοπίdο a
plur.) πρέσβειξ, πρέσβεων, προσδέχομαι accolgo, prendo
οί ambasciatori προσδοκάω aspetto, m' aspetto
*πρίαμαι, imperf έπριάμην προσειπεϊν chiamare, invocare
compro προσέρχομαι νο verso, m'av-
Πρίαμος, Πριάμου, ό Priamo vicino (a) (regge ίl dαt. ο
πρίνινος, πρϊνίνη, πρίνινον di πρός e Ι 'αcc.)
leccio προσέτι inoltre
πρϊνοξ, πρίνου, ή leccio πρόσθε(ν) (di tempo) prima,
προάγω conduco avanti avanti, dianzi; (di luogo)
προαιρέω estraggo avanti, davanti
προαισθάνομαιpresento, sen- εις το πρόσθεν avanti, in avanti
to prima πρόσκειμαι sono ο mi trovo
προβαίνω, imperf πρού­ vicino a (+ dαt.)
βαινον, προβήσομαι,πρού­ προσκεφάλαιον, προσκεφα­
βην νο avanti, avanzo, pro- λαίου, τό cuscino, guancia1e
cedo προσ κ λ ύζω bagno (colle
πρόβατον, προβάτου, τό pe- onde)
cora προσκρούω urto, inciampo ίη
προβούλευμα, προβουλεύ­ προσπαίζω scherzo, gioco,
ματοξ, τό deliberazione del burl0
Consiglio προσπίπτω (+ dαt.) cado su,
πρόγονοι, προγόνων, οί ante- piombo su, assalgo, assalto
nati προσπλέω (+ dαt.) navigo verso
προεδρία, προεδρίαξ, ή ΡΓί­ προσποιέομαι fmgo (+ ίη{ «di»)
mo posto προστάττω comando, ordino,
προεισέρχομαι entro per ΡΓί­ ingiungo, prescrivo
mo, entro prima προστίθημι aggiungo
προέρχομαι vado avanti, προστρέχωcοπο verso, accοπο
avanzo, procedo προσχωρέω (+ dαt.) vado ver-
προηγέομαιguido (precedendo) so, m'avvicino (a)
προθνήσκω muoio prima πρόσωπον, προσώπου, τό fac-
πρόθϋμα, προθ'όματος,τό ΡΓί- cia, νόΙtο, viso
ma offerta (che precede υη τη προτεραίςχ ίΙ giomo avanti
sacrificio) πρότερον ίη precedenza, avan-
προθϋμία, προθϋμίας, ή ΡΓοη­ ti, prima, dianzi
tezza, alacrita, impegno πρότερος, προτέρα, πρότερον
πρόθϋμος, πρόθϋμον pronto, precedente
alacre, animoso, coraggioso προτιμάω
preferisco; mi pre-
πρόκειμαι, προκείσομαι occupo di
giaccio avanti (+ dαt. «a») προ τΟ"υδε prima d' ora
προλέγω proclamo, annunzio, προϋπάρχω sono, esisto, son
dichiaro, intimo, ordino presente
προμανθάνω imparo prima πρόφασις, προφάσεως, ή cau-
προμαντεύομαι predico sa (falsa), motivo (fa1so),
προμάχομαι (+ gen.) combat- pretesto
to per προχέω verso, spargo
πρόοιδα so prima προχωρέω, προχωρήσω, προ­
πρόπολος,προπόλου,όse~ο, εχώρησα (ο πραυχώρησα)
inse~iente,assistente, rninistro νο (vengo) avanti, avanzo
(del1a nave)
πρυτανείον, πρυτανείου, τό
ρτίτευέο
πρυτάνειξ, πρυτάνεων, οί pri-
tani
πρυτανεύω sono pritano
πρωί di prima mattina, di buo-
at- n'ora
πρώρα, πρώραξ, ή prua
Πρωταγόρας,Πρωταγόρου,ό
Protagora
πρώτον, το πρώτον dapprima,
ίη υη primo tempo
έπεί πρώτον ηοτι appena, ap-
pena
πρώτοξ, πρώτη, πρώτον primo
οί πρώτοι ί capi
πταίω inciampo
Π τερία, Π τερίαξ, ή Ρτέτίε
Πτέριοι, Πτερίων, οί gli Ρteήί,
gli abitanti di Ρτσίε
πτερόν, πτεροϋ, τό a1a
πτηνός, πτηνή, πτηνόν alato
πτόρθος, πτόρθου, ό ramo
πτωχόξ, πτωχού, ό povero,
mendico
Πϋθία, Πϋθίας, ή pizia
πύλη, πύλης, ή porta; (ne/
p/ur.) porta (per es. d 'unα
cittα) , passaggio, gola (in
montagna)
πυνθάνομαι,πεύσομαι, έπυ­
θόμην, πέπυσμαι chiedo,
m 'informo; vengo a sapere
πυρ, πυρόξ, τό fuoco; ne/
plur., τα πυρά, των πυρων,
τοις πυροις (Π decl.), fuo-
chi di segnalazione
πυρά, πυράς, ή pira funebre,
rogo funebre
πϋραμίς, πϋραμίδος,ή piramide
πύργος, πύργου, όtοπe;Ρίa­
ηο superiore della casa
πυρέττω ho la febbre, son
febbricitante
πω ίη qualche modo
πωλέω vendo
πώποτε mai
πως (encliticα) ίη qua1che modo
ει πως se mai, se per caso,
caso mai
πως; come?
πως γαρ ο\>; come ηο?
πως δαί; come mai?
Ρ
ράβδος, ράβδου, ή bastone,
verga .
ρ~διoς, ρςχδία, ρ~διoν faclle

575
 ραδιουργέω Vocabolario greco-italίano
ραδιουργέω son pigro; agisco Σιμωνίδης, Σιμωνίδου, ό Si-
con leggerezza monide
ράθϋμοξ, ράθϋμον pigro σινδών, σινδόνοξ, ή lenzuo-
ράστοξ, ράστη, ράστον SlI- 10,veste sottile
per!. di ράδιο; σϊτοξ, σίτου, ό grano, fru-
ράων, ράον comp. di ράδιο; mento; cibo; pane
ρήγνϋμι, ρήξω, έρρηξα. έρ­ σιωπάω taccio, sto zitto
ρωγα (perf COIl valore di σκαιόξ, σκαιά, σκαιόν inet-
pres.. «sono rotto»), έρρά­ ιο, sclocco
γην rompo, spezzo σκάπτω scavo, zappo
ρήμα, ρήματοξ, τό parola σκάφη, σκάφηξ, ή barca
ρήτωρ, ρήτορα; ό retore, ma- σκάφιον, σκαφίου, τό baci-
estro d'eloquenza; oratore, nel1a
uomo politico σκάφοξ, σκάφουξ, τό barca
ΡΙγος, ρίγους, τό gelo, freddo σκεδάνν ϋμι , σκεδώ (jut.
ρίον, ρίου, τό promontorio CfOlltr., da σκεδάω), έσκέ­
ρίπτω butto, lancίo, getto,scaglio δασα, έσκέδασμαι, έσκε­
ρόπαλον, ροπάλου, τό basto- δάσθην spargo
ne, mazza, clava σκέλος, σκέλουξ, τό gamba
ροφέω sorbisco, inghiotto σκεύη, σκευών, τά bagagli
ρυθμόξ, ρυθμού. ό ritmo σκήπτομαι adduco come scusa
ρϋτήρ, ρϋτήροε; ό briglia, gui- σκιά, σκιάξ, ή ombra
da, redine σκιρτάω (ίο) salto, saltello,
ρώμη, ρώμηξ, ή forza balzo
σκίρτημα, σκιρτήματοξ, τό
Σ salto, saltel1o, balzo
σάκκοξ, σάκκου, ό sacco σκοπέω, σκέψομαι, έσκε­
Σαλαμίξ, Σαλαμϊνοξ, ή Sala- ψάμην, έσκεμμαι guardo,
mina osserνo, considero, esamlno
σαλπιγκτήξ, σαλπιγκτοϋ, ό σκοπόξ, σκοπού, ό sentinel1a
trombettiere σκορδι νάομαι mi stiro
σαλπίζω suono la tromba σκοτεινός, σκοτεινή, σκο-
Σάμος, Σάμου, ή Samo τει νόν buio, oscuro, tene-
Σάρδεις, Σάρδεων, αί (iOlliCO broso
Σάρδιες, Σαρδίων, acc. σκότος, σκότου, ό buio, oscu-
Σάρδίς) Sardi ritiι, tenebre
σαφής, σαφές chiaro Σκύθαι, Σκυθων, οί gli sciti
σβέννf>μι, σβέσω, εσβεσα, Σκυθία, Σκυθίας, ή la Scizia
εσβηκα (perf COl1 valore di σκώπτω beffeggio, scl1erni-
pres. illtrans., «sono spen- sco; faccio ridere
to»), έσβέσθην spengo, σμάραγδος, σμαράγδου, ή
estinguo smeraldo
σέβω venero σμίκρός, σμίκρά, σμίκρόν
σεμνός, σεμνή, σεμνόν san- piccolo
to, augusto, venerando, ve- Σόλων, Σόλωνος, ό Sοlόηe
nerabile σοφία, σοφίας, ή saggezza,
σημα, σήματος, τό tomba, se- sapienza, prudenza
polcro, monumento funebre σοφίζομαι escogito
σημαίνω, σημανω, έσήμ ηνα, σοφιστής, σοφιστου, ό (ίΙ)
σεσήμασμαι, έσημάνθην saggio, (ίl) sapiente; sofista
segnal0, faccio ο mando un σοφός, σοφή, σοφόν saggio,
segnale saplente, prudente, esperto
σημειον, σημείου, τό segno, σπανίως raramente, di rado
indizio Σπαρτιάτης, Σπαρτιάτου, ό
σιγα ίη silenzio spartano, spartiata
σίγάω taccio, sto zitto σπείρω, σπερω, εσπειρα, εσ­
σίγή, σίγης, ή silenzio παρμαι, έσπάρην semlno
σιδηρους, σιδηρα, σιδηρουν σπένδω, σπείσω, εσπεισα,
di feπο, feπeο εσπεισμαι libo, [ο una
Σικελία, Σικελίας, ή Sicilia libagione
576
στράτευμα
σπένδομαι stipulo υη tratta-
το di pace, faccio la pace
(peι-che ίll quell 'atto le dLIe
paι'ti jGcevallo Ulla liba-
ziolle)
σπέρμα, σπέρματος, τό seme
σπεύδω, σπεύσω, έσπευσα.
έσπευκα, έσπευσμαι m' af-
fretto, vado (vengo) ίη fret-
ta
σπήλαιον, σπηλαίου, τό spe-
Ιοιιοε, cavema, grotta, antro
σπονδή, σπονδήξ, ή lίbagίoηe,
libazione; (llel plur.) tratta-
το di pace, tregua
σπουδάζω mi do da fare, πι'ία­
teresso
σπουδαιος, σπουδαία, σπου­
δαϊον serio, diligente, stu-
dioso
σπουδή, σπουδήξ, ή fretta,
sol1ecitudine
κατά σπουδήν ίη fretta
στάδιον, σταδίου, τό (plur. τα
στάδια ο allche οί στάδιοι)
stadio (1nisurα di IUllghezzα.
pari a 185 m)
στάχυς, στάχυοξ. ό splga
στέλλω, στελώ, έστειλα. έσ­
ταλκα, έσταλμαι, έστάλην
mando; ammaino (le vele)
στέλλομαι ammaino (Ie vele)
στέμμα, στέμματος, τό benda
στενάζω,στενάξω, έστέναξα
mi lameηto, gemo
στενός, στενή, στενόν stretto
στενά, στενων, τά (10)stret-
to (di teπa ο di mare)
στένω mi lamento, gemo
στερέω (+ αcc. dellα peΓs. e
gell. della cosα) privo
στερίσκω privo
στεφανίσκος, στεφανίσκου,
ό coroncina
στέφανος, στεφάνου, ό corona
στηθος, στήθους, τό petto
στήλ η, στήλης, ή colonna
στιβάδων, στιβαδίου, τό lettino
στιβάς, στιβάδος, ή giaciglio
(di foglie ο di paglia)
στιπτός, στιπτή, στιπτόν du-
ΓΟ, forte, robusto
στοά, στοας, ή portico
στόλος, στόλου, ό spedizio-
ne (militare); esercito, tlotta
στόμα, στόματος, τό bocca
άπα στόματος λέγω dico a
memoria, parlo a bracclo
στράτευμα, στρατεύματος,
τό esercito, armata
στρατεύω Vocabolario greco-italiano τάχιστος

στρατεύω, στρατευσω, έσ­ σύμβουλος, συμβούλου, ό σφαϊρα, σφαίραξ, ή palla

τράτευσα, έστράτε υκα, consigliere, consigliatore σφάττω, σφάξω, έσφαξα,
έστράτευμαι, ο (pilJ spes- συμμαχία, συμμαχίαξ, ή al- έσφαγμαι. έσφάγην sgoz-
so) στρατεύομαι faccio leanza ΖΟ, uccido, sacrifico
guerra, muovo guerra (+ επί σύμμαχοξ, συμμάχου, ό al- σφενδάμνινοξ, σφενδαμνί νη,
e Ι 'acc. «ε, contro») leato σφενδάμνινον d'acero, for-
στρατηγίξ, στρατηΥίδος(femm.) συμπαραστατέω aiuto, soc- te come un acero
del generale, ammiraglia corro σφένδαμνος, σφενδάμνου, ή
στρατηγόξ, στρατηγού, ό co- σύμπας, σύμπασα, σύμπαν acero
mandante, duce, generale; tutto quanto, tutto; (nel ρΙω:) Σφίγξ, Σφιγγός, ή la Sfinge
stratego tutti quanti, tutti σφόδρα molto
στρατιά, στρατιάξ, ή eserci- συμπέμπω mando insieme, σφραγίξ, σφραγϊδοξ, ή sigil-
το, armata mando con 10, anello con un sigillo
στρατιώτηξ, στρατιώτου, ό συμπίπτω mi scontro (+ dat. σχεδόν quasi
soldato «con») σχοινίον, σχοινίου, τό fune,
στρατιωτικόξ, στρατιωτική, συμπλέω navigo con corda
στρατιωτικόν da soldato συμπράττω (+ dat.) collabo- σχολάζω ho tempo (libero)
στρατόπεδον, στρατοπέδου, ro, coopero σχολή, σχολης, ή ΟΖίο, tem-
τό accampamento; esercito συμφέρον, συμφέροντος, τό ρο libero, riposo
στρατόξ, στρατού, ό eserci- vantaggio, utilita, interesse σώζω, σώσω, έσωσα, σέσωκα,
το, armata συμφορά,συμφορας,ήsνeη­ σέσωσμαι, έσώθην salvo
στρέφω, στρέψω, έστρεψα, tura, disgrazia, sfortuna, di- Σωκράτηξ, Σωκράτουξ, ό SQ-
έστραμμαι. έστράφην (aor. sdetta crate
pass. con νalore att. ίη­ συναγείρω raduno, raccolgo, σώμα, σώματοξ, τό corpo
traιzs.) νόίιο, volgo, giro, τιιιηιεοο σώοτ; σώα, σώον salvo, sano
rivolgo συναγείρομαι raduno, rac- e salvo
στρογγύλος, στρογγύλη, colgo, riunisco σωτήρ, σωτήροξ, ό salvatore
στρογγύλον tondo, rotondo συνάγω metto insieme σωτηρία, σωτηοίαξ, ή salvezza
στρουθός,στρουθου,όs~ο συναιρέω prendo insieme, σωφρονέω sono saggio
στυγέω odio raccolgo σωφροσύνη, σωφροσύνης, ή
συγγενής, συγγενοϋ; ό parente συνέδριον, συνεδρίου, τό as- saggezza, prudenza
συγγί γνομαι mi trovo insie- semblea σώφρων, σώφρον saggio, pru-
me con, frequento συνέρχομαι νο ο vengo insie- dente, assennato
συγγνώμη, συγγνώμηξ, ή per- me, mi riunisco
dono, scusa, comprensione συνέχω unisco, chiudo, acca- Τ
συγγραφεύς,συγγραφέως,ό vallo ταλαιπωρέω soffro
scrittore (ίη prosa), pro- συνεχώξ continuamente ταλαιπωρέομαι soffro
satore συνθήκη, συνθήκηξ, ή accor- τάλαντον, ταλάντου, τό ta-
συγκαλέω οόανοοο do, patto, convenzione, trat- lento (moneta greca del να­
συγκλείω chiudo insieme tato lore di nlίlle dramnle)
συγκοιμάομαι giaccio, dor- συνίημι capisco (+ geιz. della τάλας, τάλαι να, τάλαν mi-
mo. insieme (+ dat. «a») pers., acc. della cosa) sero, infelice, poverino
συκον, σ'όκου, τό fico συνίστψι compongo,costituisco τάξις, τάξεως, ή ordine, or-
συλλαμβάνω aiuto (+ dat.); συννέω ammasso, accatasto dinamento, posizione
raccolgo, raduno, riunisco σύνταξις, συντάξεως, ή con- τάπις, τάπιδος, ή tappeto
συλλέγω, συλλέξω, συνέ­ tributo, tassa ταράττω, ταράξω, ετάραξα,
λεξα' συνείλοχα, συνεί­ συνταράττω turbo, sconvolgo τετάραγμαι, εταράχθην
λεγμαι, συνελέγην raccol- συντίθημι compongo turbo, confondo
go, riunisco, metto insieme συντρέχω corro insieme ταραχή, ταραχης, ή turba-
συλλέγομαι raccolgo, riuni- συριγξ, σ'όριγγος, ή siringa, mento, confusione
sco, metto insieme flauto di Pane τάττω, τάξω, εταξα, τέταχα,
σύλλογος, συλλόγου, ό riu- σϋρίττω fischio; suono ίΙ flauto τέταγμαι, ετάχθην schiero,
nione, assemblea σύστασις, συστάσεως, ή scon- dispongo, ordino (Ι 'esercito
συλλϋπέομαι mi condolgo tro, contrasto, conflitto; riu- per /a battag/ia)
συμβάλλω m'azzuffo, mi scon- nione ταυρος, ταύρου, ό toro
tro, attacco battaglia, inco- συφεός, συφεου, ό porcile ταύτη ίη questo modo, cosi
mincio a combattere (+ dat.) συχνός, συχνή, συχνόν lun- ταφή, ταφης, ή sepoltura
συμβουλεύω (ίο) consiglio go (ιze! tempo); abbondan- τάφρος, τάφρου, ή fosso,fossato
συμβουλή, συμβουλης, ή (ίΙ) te; (ιzel plur.) molti, nume- τάχιστος,ταχίστη,τάχιστον
consiglio rosi !iuper/. di ταχύς

577
 τάχος
τάχοξ, τάχους, τό νοίοοίιέ
κατά τάχος velocetnente
ταχύς, ταχεία, ταχύ veloce,
rapido, celere
δια ταχέων velocemente
ταώξ, ταώ, ό pavone
τέγος, τέγους, τό tetto
τειχίζω circondo con un muro,
fortifico
τείχισμα, τειχίσματος, τό
muro, fortificazione, baluardo
τεϊχοξ, τείχουξ, τό πιιιτο
τέκνον, τέκνου, τό figlio, fi-
gliolo
τεκνοποιέομαι fo figlioli
τεκών, τεκόντοξ, ό padre
τεκόντεξ, τεκόντων, οί ge-
ιιίιοτ!
τέλεος, τελέα, τέλεον com-
pίto, completo, perfetto
τελεστήριον, τελεστηρίου, τό
telesterio, luogo delle ίηί­
ziazioni
τελετή, τελετήξ, ή iniziazione
τελευταϊοξ, τελευταία, τε­
λευταϊον ultimo, finale
τελευτάω finisco, compio; fi-
nisco la vita, muoio
τελευτή, τελευτήξ, ή fine;
fine della vita, morte
τε λέω ίηίΖίο ai misteri
Τέλλος, Τέλλου, ό Tel10
τέλος alla fine, infine
τέμενος, τεμένους, τό recin-
Ιο sacro
τέμνω, τεμω, ετεμον, τέτμη­
κα, τέτμ ημαι, ετμ ήθην ta-
glio; devasto
τέρας, (τέρατος), τό prodiglo
τερπνός, τερπνή, τερπνόν gra-
dito, piacevole
τέρπομαι, τέρψομαι, ετερ­
ψάμ ην godo, mi rallegro
(+ dat. ο part.. «di»);mi diverto
τέχνη, τέχνης, ή arte, abilita
tecnica
τεχνίτης, τεχνίτου, ό artigiano
τΏδε qui, qua
τηλικαυτος, τηλικαύτη, τηλι­
κουΤΟΥ di quest'eta, cosi
vecchio (ο cosi giovane ecc.)
τήμερον oggi
τηVΙKαυτα alIora, ίη quel tempo
τηρέω osservo, guardo; custo-
disco
τίθημι, imper! ετίθην, θήσω,
εθηκα, τέθηκα, τέθειμαι,
ετέθην metto, pongo, colIoco;
(col doppio acc.) fo, rendo
τί κτω genero
578
Vocabolario greco-italiano ϋπνος
τιμάω, τιμήσω, έ τίμ ησα, nell'altro
τετίμηκα, τετιμημαι, έτι­ τροφή, τροφήξ, ή ιιυττίπιεαιο
μήθην onoro τροφόξ, τροφοϋ, ή nutrice, balia
τιμή, τιμης, ή onore, prezzo τρύβλιον, τρυβλίου, τό piat-
Τιμοκράτηξ, Τϊμοκράτου, ό το, coppa
Τίπιόοτειο τρώγω, τρώξομαι, έτραγον ο
τιμωρία, τϊμωρίαξ. ή ven- έτρωξα. τέτρωγμαι πιετι­
detta, punizlone gio, rodo
τλήμων, τλήμον povero, ιηί­ τυγχάνω, τεύξομαι, έτυχον,
sero, infelice τετυχηκα (+ gen.) incontro
τοιόσδε, τοιάδε, τοιόνδε tale, ο trovo (per caso); ottengo
di questa natura, di questo (per caso), ho ίη sorte; οέρίιε
tipo ο genere che ίο ... , ίο per caso ...
τοιοϋτοξ, τοιαύτη, τοιούτον (+ PαI-t. Ρι-edίcαtίvο)
e τοιούτο tale, di questa na- τύπτω, batto, colpisco, percuoto
tψa, di questo tipo ο genere τυραννίξ, τυραννίδοξ, ή ιί­
τοκεϋξ, τοκέωξ, ό genltore rannide, govemo assoluto
τόλμα, τόλμηξ, ή coraggio τύραννος, τυράννου, ό tiran-
τολμάω oso, ardisco no, sovrano assoluto
τοξότηξ, τοξότου, ό arciere τυφλόξ, τυφλή, τυφλόν cleco
τοπάζω immagino, lndovino τύχη, τύχης, ή sorte, vcntura,
τόποξ, τόπου, ό luogo, posto Ιοιιιιιιε (buona ο cattiva)
τοσόσδε, τοσήδε, τοσόνδε τυχηρώι; fortunatatnente
tanto grande; (plllr.) tanti
τοσοϋτοξ, τοσαύτη, τοσούτον Υ
e τοσούτο tanto grande; (nel ύάλινος, υαλίνη, ύάλινον di
ρΙω:) tanto grandi; tanti vetro, νίιτοο
τότε allora υβρίζω son ιτεοοιωιιε, agisco
τραγωδία, τραγφδίας, ή tragedia con aaoganza
τράπεζα, τραπέζης, ή tavola ύβριξ, ύβρεωξ, ή tracotanza,
τραύμα, τραύματος, τό ferita aaoganza, insolenza
τράχηλοξ, τραχήλου, ό colIo υγιής, ύγιές sano
τραχύς, τραχεια, τραχύ aspro ύδρία, ύδρίας, ή brocca, sec-
τρέπω, τρέψω, ετρεψα, τέ- chio pel" l'acqua
τροφα, τέτραμμαι, ετρά­ ϋδωρ, ϋδατος, τό acqua
πην VDlgo, VDlto; volgo ο ύει (inιpers.) piove
metto ίη fuga; (nel Inedio e υίός, υίου, ό figlio, figliolo
nell 'aor. pass.) mi VDlto, mi ύλακτέω abbaio, latro
VDlgo; fuggo, scappo ύλη, ύλης, ή legna, legname;
τρέφω nutro; allevo bosco, selva
τρέχω, δραμουμαι, εδραμον, ύμ νέω inneggio, canto ίηηί;
δεδράμηκα, δεδράμrμαι ωrro celebro con ίηηί
τριακοντουτις, τρια κοντού­ ύπακούω ubbidisco (+ gen.)
τιδος di trent'anni, trentennale ύπάρχω sono; eslsto; son
τρίβων, τρίβωνος, ό mantello pronto, sono a disposizione
da viaggio ύπείκω cedo, m'aaendo, sog-
τριήρης, τριήρους, ή trireme giacclo (+ dat. «a»)
τριπλάσιος, τριπλασία, τρι­ ύπεκφεύγω sfuggo a, scampo
πλάσιον tre volte ρίυ grande a, evito
Τροία, Τροίας, ή Troia ύπερφυως straordinariamcnte
τρόπαιον, τροπαίου, τό tro- ύπέχω subisco, sopporto
feo (mol111nlel1to eι-etto, slfl ύπήκοος, ύπήκοον soggetto,
llιogo della battaglia, ίη Ι'ί­ ubbidiente
coιιJo della dis.fatta, τροπή, ύπηρετέω (+ dat.) servo
dell1enlico) ύπηρέτης, ύπηρέτου, ό servo,
τροπή, τροπης, ή disfatta (del servitore, ministro, aiutantc,
nemico) inserviente
τρόπος, τρόπου, ό modo, ma- ύπισχνέομαι (+ acc. e ίη!)
niera; carattere, indole prometto
ένί γε τρόπφ ίη un modo ο ϋπνος, ϋπνου, ό sonno
ύποθωπεύω
ύποθωπεύω blandisco, adUlo
υποκρούω interrompo
ύπολαμβάνω ίnteποmΡΟ (uno
c/Ie parla)
υπομένω aspetto (UI1 attacco)
a pie fermo
ύπόμνημα,ύπομνήματος,τό
appunto, nota
ύπόσπονδος,ύπόσπονδονche
segue a un accordo ο a una
tregua
ύποτελέω pago
ύποχωρέω mi ritiro
Ύροιάδηξ, Ύροιάδου, ό Ireade
υς, ύός, ό maiale, porco; cin-
ghiale, maiale selvatico
τη υστεραία ίΙ giorno dopo
ύστερον pίU tardi, ροί, dopo
ύστεροξ, υστέρα, ύστερον ρο-
ειετίοτο, seguente, successivo
ύφαίνω tesso
ύψηλός, υψηλή, ϋψηλόν alto
υω ρίονο
di solito inlpers.: ϋει piove
Φ λαίτερον conιp. di φίλος
Φαίακεξ, Φαιάκων, οί ί feaci
φαί νω, φανώ, έφηνα mostro,
fo vedere
φαί νομαι, φανήσομαι α
φανοϋμαι, πέφηνα, έφάνην
(+ inf) sembro, sembra che
ίο ... (ΙαΙ
videor); (+ ραι'ι)
si vede (bene) che ίο ... , e
chiaro che ίο ... , ίο chiara-
mente...
Φάλφον, Φαλfρoυ, τό ίΙ Falero
φαλλός, φαλλού, ό fallo, im-
magine del membro virile
φάρμακον, φαρμάκου, τό me-
dicina, farmaco; veIeno
φάρυγξ, φάρυγγος, ή gola, fa-
ringe
φάτνη, φάτνης, ή mangiatoia
φαύλος, φαύλη, φαύλον
sciocco, maIvagio; da nulla,
dappoco
Φειδίας, Φειδίου, ό Fidia
φείδομαι, φείσομαι, έφει­
σάμην (+ gel1.) risparmio
(una persona ecc.)
φενακίζω inganno, imbroglio
φέναξ, φένακος, ό ingannato-
re, imbrogIione, iIl1postore
φέρω, οϊσω, ηνεγκα α ηνεγ­
κον, ένήνοχα, ένήνεγμαι,
ήνέχθην porto; (di stl'ade)
porto, conduco
φεύ (spesso seguito dal gen.
di causa) ahi!
Vocabolario greco-italiano
φευγω, φεύξομαι, έφυγον,
πέφευγα scappo, fuggo
φέψαλος, φεψάλου, ό cami-
no, focolare
φήμη, φήμηξ, ή οτεοο!ο, pre-
sagio; diceria, voce, notizia
φημι, φήσω, έφησα dico
ου φημι dico chc non ... ,
nego che .
φθάνω, φθήσομαι, έφθασα α
έφθην (+ acc. α ραι'ι. predi-
ωιίνα) precedo, prevengo,
faccio una cosa prima d 'un
altro
φθέγγομαι cmetto un suono,
parlo
φθόγγοξ, φθόγγου, ό suono
φθονερός,φθονερά,φθονερόν Φορμίων, Φορμίωνος, ό
invidioso, geloso
φθόνος, φθόνου, ό invidia,
gelosia
φθόρος, φθόρου, ό rovina
φιάλη, φιάληξ, ή ρέτοτε, cop-
pa
φιλαί τεροξ, φιλαι τέρα, φι­
φιλάνθρωπος, φιλάνθρωπον
amante ο amico degIi uomi-
ηί, ιιιυεηο, benevol0
φιλέω, φιλήσω, έφίλησα,
πεφίληκα, πεφίλημαι, έφι­
λήθην amo
φίλ η, φίλης, ή amica
φιλία, φιλίας, ή amicizia
φιλικως amichevoImente, da
amico
Φίλιππος, Φιλίππου, ό Filippo
φιλογεωργία, φιλογεωργίας,
ή amore dei campi ο del-
Ι' agricoItura
φιλοκαλέω amo ίΙ bello ο la
bellezza
φιλομαθής, φιλομαθές che
ama apprendere, studioso
φιλοπονία, φιλοπονίας, ή la-
boriosita, operosita
φίλος, φίλη, φίλον caro; amico
φίλος, φίλου, ό amico
φιλοσοφία, φιλοσοφίας, ή
filosofia
φιλΟΤϊμία, φιλΟΤϊμίας, ή bra-
ma dΌnοrί, ambizione
φίλτατος, φιλτάτη, φίλτατον
ο φιλαίτατος, φιλαιτάτη,
φιλαίτατον supeι-l. di φίλος
φλόγωσις, φλογώσεως, ή ίη­
fiammazionc
φλόξ, φλογός, ή fiamma
φλυαρέω dico sciocchezze,
ciarlo, ciancio
φυτεύω
φοβέομαι, φοβήσομαι, πεφό­
βημαι, έφοβ ήθην temo,
sono spaventato, ho paura di
φοβερός, φοβερά, φοβερόν
pauroso, teπίbίΙe
φόβος, φόβου, ό paura, timo-
re, ρέιιίοο
φοιτάω frequento, visito
φονεύς, φονέως, ό assassino,
uccisore
φονευω. φονεύσω, έφόνευσα,
πεφόνευκα, πεφόνευμαι,
έφονεύθην uccido, ammazzo
φόνος, φόνου, ό uccisione, as-
sassinio
φορμίσκοξ, φορμίσκου, ό ce-
stino, panierino
For-
mίόne
φορτί.α, φορτίων, τά merci,
canco
φράζω, φράσω, εφρασα. πέ­
φρακα, πέφρασμαι,έφράσ­
θην dico (a uno d'una cosa),
spiego, rivelo; (nel medio e
nell 'αοι·. pass.) penso (a),
considero
φρέαρ, φρέατοξ, τό ρΟΖΖΟ
φρήν, φρενόξ, ή animo, cuo-
re, mente
φρίττω provo brividi dΌπο­
re, rabbrividisco, ho paura
φρονέω ho intenzione, penso, di
φροντίζω, φροντιω, έφρόν­
τισα, πεφρόντικα mi preoc-
cupo di
φροντίς. φροντίδος, ή preoc-
cupazione
φρούδος. φρούδη, φρούδον
scomparso, lontano
φρουρέω faccio la guardia,vigil0
φρούριον, φρουρίου, τό for-
tezza, cittadella, rocca
Φρυγία, Φρυγίας, ή Frigia
Φρύγιος, Φρυγία, Φρύγιον
frigio, della Frigia
φυγή, φυγης, ή fuga
φυλακή, φυλακης, ή corpo di
guardia, guarnigione
φύλαξ, φύλακος. ό custode,
sentinella, guardia
φυλάττω, φυλάξω, έφύλαξα.
πεφύλαχα, πεφύλαγμαι
(perf COll va/oι-e di ΡΓes.,
«sto ίη guardia»), έφυ­
λάχθην custodisco, guardo
(/e pecore)
φύλλον. 'φύλλου, τό foglia
φύσις, φύσεως, ή natura
φυτεύω pianto
579
 ψόω
φύω, φύσω, έφϋσα, έφϋν
(<<nacqui; crebbi»), πέφϋκα
(perf con va/ore di pres.,
«sono [per natura]») genero
φωνέω ρετίο
φωνή, φωνήξ, ή voce
φως, φωτόξ, τό luce
Χ fieno
χαίρω, χαιρήσω, κεχάρηκα,
έχάρην godo, mi rallegro,
son contento (anche co/
part. predicαtivo, «di»)
χαίρε, plur. χαίρετε salve!,
sta' bene!
χαίρειν κελεύω saluto
χαλεπαίνω son difficile,
aspro, molesto, intrattabile
χαλεπός, χαλεπή, χαλεπόν
difficile
χαλεπώ; φέρω mal soppor-
το, υοα tollero, mi sdegno
Χαλκίξ, Χαλκίδοξ, ή C,Hcide
χαλκόξ, χαλκού. ό bronzo
χαρά, χαρας, ή gioia
χαρίζομαι, χαριοϋμαι, έχα-
ρισάμην, κεχάρισμαι (+ dat.)
son benigno (verso), fo un
piacere (a)
χάριξ, χάριτοξ, ή grazia; gra-
titudine
χάριν άποδίδωμι rendo gra-
zie, ringrazio (+ dat.)
χάσκω, χανουμαι, εχανον,
κέχηνα sto a bocca aperta,
sbadiglio
χεtλoς, χείλους, τό labbro
χειμών, χειμώνος, ό tempe-
sta; invemo
χείρ, χειρός, ή mano
χείριστος, χειρίστη, χεί­
ριστον pessimo, ίΙ peggiore
χειΡοτονέω alzo la mano per
votare, voto per alzata di
mano
χείρων, χειρον peggiore
χελώνη, χελώνης, ή tartaruga,
testuggine
580
Vocabolario greco-italiano ώφέλιμος
χέω, χέομαι, έχεα. κέχυκα, χωρεί ευτυχώ; va bene
κέχυμαι, έχϋθην vcrso χωρίον, χωρίου, τό teπa, re-
χιτών, χιτώνοξ, ό chίtόne, tunica gione, contrada; podere
χοιρίδιον, χοιριδίου, τό ροτ- χώροξ, χώρου, ό luogo, posto
cellino, maialino
χορεύω ball0, danzo Ψ
χορόξ, χοροϋ, ό danza; coro ψάμμος, ψάμμου, ή rena,
χόρτοξ, χόρτου, ό foraggio, sabbia
ψέγω biasimo, rimprovero
χράομαι, χρήσομαι, έχρη­ ψευδής, ψευδές falso
σάμην, κέχρημαι, έχρήσ­ ψευδή, ψευδών, τά bugie,
θην (+ dat.) uso, mi servo menzogne, falsita
di; consulto (un oracolo) ψεύδομαι, ψεύσομαι, έψευ­
λουτρφ χράομαι faccio ίΙ σάμην, έψευσμαι mento,
bagno dico bugie ο una bugia
χρή, imperf έχρήν bisogna, si ψηφίζομαι, ψηφιοϋμαι, έψη-
~eve, e necessario (+ in.f, ο φισάμην, έψήφισμαι voto
acc. e inf) ψόφος, ψόφου, ό rumore
χρήζω ho bisogno, manco, di; ψϋχή, ψύχης, ή anima, spirito
bramo ψϋχοτ; ψϋχουξ, τό freddo
χρήματα, χρημάτων, τά beni,
averi, ricchezze Ω
χρήσιμος,χρησίμη,χρήσιμον ώδε cosi
utile ώθέω, imperf έώθουν, ώσω,
χρησμόξ, χρησμού, ό respon- έωσα, έωκα, εωσμαι, έώσ­
so (d'un oracolo) θην spingo
χρηστήριον, χρηστηρίου, τό ώθίζομαι mi [ο largo a spin-
(spesso ne/ p/ur., ma con si- toni ο a urtoni
gnίficato di sing.) oracolo; ωμος, ώμου, ό spalla
responso (d'un oracolo) ώνέομαι compro
χρηστόξ, χρηστή, χρηστόν ώνια, ωνίων, τά merci
utile; buono, onesto ώρα, ωρας, ή stagione; prima-
χρόνιος, χρονία, χρόνιον lun- vera
go (nel tenιpo), duraturo, du- ώραιος, ώραία, ώραιον ma-
"revole turo
χρόνος, χρόνου, ό tempo ώς + acc. verso
χρύσίον, χρύσίου, τό moneta ως cosi
dΌrο; denaro ώς τάχιστα ίl ρίιΊvelocemen-
χρύσός, χρϋσου, ό οτο te possibile
χρύσους, χρύση, χρύσουν ώστίζομαι m 'urto, mi spingo,
dΌrο, aureo mi prendo a urtoni ο a
έν χρφ davvicino spintoni (+ dat. «con qual-
χωλός, χωλή, χωλόν ΖΟρρΟ cuno»)
χώμα, χώματος, τό molo ώφελέω (+ acc.) aiuto, faccio
χώρα, χώρας, ή teπa, regio- del bene a, giovo a
ne, contrada ώφέλ ημα, ώφελ ήματος, τό
χωρέω vado, vengo; accolgo, utilita, giovamento
contengo ώφέλιμος, ώφέλιμον utile
abile Vocabolario italiano-greco babilonesi

VOCABOLARIO ITALIANO-GRECO
Gli equivαlenti gl-eci delle pαrole itαliαne registrαte
in ql~esto vocαbolαι-ietto sono spesso,
nαturαlmente, solo αpprossimαtivi; per αltre injormαzioni (e in pαrticolαre per ίl genitivo dei
sostαntivi e ίl ρα rαdigm α dei verbi) potete consultαre ίl vocαbolαrio greco-itαliαno.

Α altro άλλο; ι 'υη l' a. αλλήλους aπabbίarsί οργίζομαι

abile δεινός alzare αϊρω, άνίστημι, άνατί­ εττειηρίοετεί άναβαί νω
abitante ένοικοι; θημι, ϊστημι alzarsi άνίσ­ aπendersί εϊκω, ένδίδωμι
abitare οίκέω ταμαι aπίνare άφικνέομαι, παρα-
Αοετυέυίε (1') 'Ακαρνανία a mala pena μόλις γί γνομαι essere arriνato
Αοέπιε 'Αχαρναί amare φιλέω ήκω
acamesi (gli) 'Αχαρνή; Απιέεί "Αμασυ; Artemisio (1') 'Αρτεμίσιον
accampamento στρατόπεδον ambasciatori (plur.) πρέσβεις Αεοίόρίο Άσκληπιός
accamparsi καθέζομαι, στρα- amica φίλη Asia (Asia minore) 'Ασία
τοπεδεύω amico φίλος aspettare μένω, υπομένω
accingersi (a fare una cosa) ammiraglio ναύαρχος aspettarsi ελπίζω, προσ­
ορμάω ammirare θαυμάζω δέχομαι
accogliere προσδέχομαι anche se καίπερ aspettazione ελπίς
accrescere αυξάνω ancόra (= di υυονο) αύ, αύθυ; aspro τραχύ;
accusa αίτία (= tuttora) έτι assalire, assaltare εμπίπτω,
Achea (1') 'Αχαϊα έτιοοτε: essere all' a. όρμέω έπεξέρχομαι, επέρχομαι,
achei (gli) 'Αχαιοί andare βαίνω, είσβαίνω, έρ­ έ πι τίθεμαι, έ π ιχ ε ιρέ ω,
acqua ύδωρ χομαι, πορεύομαι, φοιτάω προσβάλλω
adatto (a) έπιτήδειοξ, ίκανόξ andrD είμι andare attraver- assediare πολιορκέω
addio: dire a. χαίρειν κελεύω so διέρχομαι a. avanti προ­ assemblea εκκλησία
addolorare λϋπέω, όδϋρομαι βαίνω, προχωρέω a. ίυ guer- assente: essere a. (da) άπειμι
adirarsi οργίζομαι ra πολεμέω a. insieme assistente θεράπων, ύπηρέτης
Adrasto "Αδραστοξ συνέρχομαι andar νerso a stento μόλις
affare πράγμα προσχωρέω andar νia Αιέτιε 'Αθηνά, Παρθένος
affatto πάνυ άπέρχομαι, άποχωρέω mi Αιόυε 'Αθήναι ad Α. (moto α
affidare επιτρέπω νa (bene ecc.) (ευ ecc.) luοgο), νerso Α. 'Αθήναζε
affondare καταδϋω πράττω andarsene (ίη naνe) ateniese ' Αθηναϊοξ ateniesi
affrettarsi σπεύδω άποπλέω, εκπλέω (gli) 'Αθηναίοι
Agamennone 'Αγαμέμνων anima ψϋχή Ατί "ΑΤϋς
aggiogare ζεύγνϋμι anno έτο; attaccare εμπίπτω, έπεξέρχο­
ahime! οϊμοι, φεϋ annunziare αγγέλλω μαι, επέρχομαι, έπι τίθε­
aiutare βοηθέω, ώφελέω antenato πρόγονος μαι, έ π ι χ ε ι ρέ ω , προσ­
aiuto βοήθεια νenire ίη a. anticamente πάλαι βάλλω
βοηθέω, επιβοηθέω, παρα­ antico παλαιός attacco προσβολή
βοηθέω a piedi πεζός Attica (1') Άττική
ala (= lato d'un esercito schie- apparire εφίσταμαι, φαίνομαι attico Άττικός
rato) κέρας appena μόλις attraνersare διαβαίνω, δια­
alcuni ενιοι apprendere γιγνώσκω, μαν­ βάλλω
ΑΙί 'Άλυς θάνω; (per essersi informa- aumentare αύξάνω
Aliatte Άλ υάττης ti) πυνθάνομαι aurora εως all' a. αμα εφ, επι
alleanza συμμαχία araldo κηρυξ ηΙν εω
alleato σύμμαχος arare αροτρεύω, αρόω aνanzare προέρχομαι, προ-
allestire εξαρτ'όω, στέλλω aratro αροτρον χωρέω
allontanare (da) αμ'όνω allon- Archidamo Άρχίδαμος aνere εχω
tanarsi διίσταμαι allonta- Arga (nome d'unα cαgnα) aννentarsi όρμάομαι, όρμάω
narsi (ίη naνe) αποπλέω, 'Αργή aννicinarsi επέρχομαι, προσ-
εκπλέω argento αργύριον βαίνω, προσέρχομαι, προσ­
allora ενταυθα, τότε argiνo Άργειος χωρέω
altare βωμός Argo (nof1le d 'un cαne) azione εργον, πραξις
alto: a voce alta μέγα la parte 'Άργος
piU alta di: usαte ακρος (ν. Arianna Άριάδνη Β
questα voce nel vocαbolαrio arma δπλον babbo (ο) (voc.) πάππα
greco-itαliαno) armonia άρμονία babilonesi (ί) Βαβυλώνιοι

581
 baccano
baccano θόρυβος
bagno: fare ίl b. λούομαι
barbaro βάρβαρος
battaglia μάχη b. navale ναυ­
μαχία attaccar b. συμ­
βάλλω
battere κόπτω, τύπτω
beato δλβιος
beIIo καλός
belva θηρίον
bene ευ, καλώξ b.! ευ γε far
del b. (a) ώφελέω par b.
δοκεϊ star b. καλώξ έχω
beneficare ώφελέω
benevolo ευμενή;
benigno ευμενή;
beόtί (ί) Βοιωτοί
Βοόείε Βοιωτία
bere πίνω
bersaglio: lnancare ίl b.
άμαρτάνω,εξαμαρτάνω
bettola οίνοπώλιον
biasimare μέμφομαι
Bisanzio Βυζάντιον
bisognare: bisogna δεϊ, χρή
bisogno: aver b. δέομαι
Βίtόne Βίτων
bosco 'δλη
bottega del vinaio οίνοπώλιον
bove βοϋ;
bravo! ευ γε
briIIante λαμπρός
bruciare καίω
bue βοϋτ;
bugia: bugie ψευδή
buono άγαθόξ, χρηστός
bussare κόπτω
buttare βάλλω buttar fuori
εκβάλλω
C cielo ουρανός
caccia αγρα
cacciare απελαύνω cacciar
fuori εξελαύνω
cadavere νεκρός
cadere πίπτω, καταπίπτω ca-
der fuori εκπίπτω cader su
προσπίπτω, εμπίπτω
Calcide Χαλκίς
cammello κάμηλος
camminare βαδίζω, πορεύ-
ομαι
campo αγρός campi (semina-
ti) εργα
cane κύων
capace δυνατός, ίκανός esser
c. δύναμαι, οίός τΈιμί
capire συνίημι, επίσταμαι
capitano (d'una nave) ναύ­
κληρος
582
Vocabolario italiano-greco dare
capitare γίγνομαι, τυγχάνω colpire κόπτω, τύπτω; βάλλω
capo κεφαλή capi: usαte ί/ c. (una nave) col rostro
p/ur. di πρώτοι; εμβάλλω
caro φίλος coltivatore diretto αυτουργό;
caπo άμαξα comandante (d 'una nave)
casa οικία, οίκοτ, οίκίον a ναύαρχος
casa (stαto ίη /Iιogo) κατ' combattere μάχομαι combat-
οίκον, οίκοι a casa (/110to α ter per mare ναυμαχέω
/uogo), verso casa οϊκαδε cominciare άρχομαι; άρχω c.
del1a c. οίκεϊοξ metter su c. (a fare una cosa) ορμάω
κατασκευάζομαι commerciante έμπορο;
caso: per c.: usαte τυγχάνω compagno έταίρος
catastrofe συμφορά compassione: aver c. οικτίρω
cattiveria πονηρία compiere τελευτάω
catturare καταλαμβάνω comprendere συνίημι, έπίσ-
causa αιτία ταμαι
cavfllcare ίππεύω condurre άγω, ήγέομαι; (det-
cavaliere ίππεύς (ο di vie) φέρω condur den-
cavalleria ίππικόν, ή ϊππος tro είσηγέομαι condur fuo-
cavaIIo ό ϊππος Γί εξάγω c. avanti προάγω
cedere εϊκω, ένδίδωμι c. intorno περιάγω
celebrare (una festa) (έορτήν) confusione θόρυβος
ποιούμαι considerare σκοπέω; φράζω
ccrcare πειράω, πειράομαι; consigliare παραινέω
έπιχειρέω; ζητέω consiglio βουλή ίl C. Βουλή
cerchio κύκλο; consuetudine νόμος
certo! μάλιστά γε consultare (un oracolo) χρά-
cessare παύομαι far c. παύω ομαι
che (= infatti) γάρ contento: csser c. ήδομαι
chiamare καλέω (= dare un convenientc ίκανός
nome) ονομάζω chiamato... conversare διαλέγομαι
ονόματι ... coraggioso άνδρεϊοξ
chiaro δήλοι; e ch. δ ήλόν Corinto Κόρινθος
έστιιν) corinzi (ί) Κορίνθιοι
chiasso θόρυβος coro χορός
chiedere δέομαι; αί τέω, corpo σώμα
ερωτάω correre τρέχω c. insiemc συν­
cibo σίτος τρέχω correr verso προ σ -
CίcΙόΡC Κύκλωψ τρέχω
cieco τυφλός corretto όρθός
cosa πραγμα
Cillene Κυλλήνη cosi οϋτω(ς)
cima: la c. di: u8αte ακρος (ν. costeggiare παραπλέω
questα voce nel vocαbolαrio costringere αναγκάζω
greco-itαliαno) credere: credo (come inciso)
Cίmόne Κίμων δήπου
cionnondimeno μέντοι Creso Κροίσος
cionnonostante μέντοι Creta Κρήτη
Cipro Κύπρος Crisa: di C. Κρϊσαίος
circolo κύκλος cuore: sta a c. μέλει
Ciro Κύρος custode φύλαξ
citta αστυ, πόλις custodire φρουρέω, φυλάττω
cittadeIIa ακρόπολις
cittadino πολίτης D
Cleobi Κλέοβις danneggiare βλάπτω
Cnemo Κ νημος danza χορός
Cnosso Κνωσσός dappertutto πανταχού
coIIina λόφος, δρος dapprima πρότερον, πρωτον
colpa αιτία dare δίδωμι, παραδίδωμι,
colpevole αϊτιος παρέχω
davvero Vocabo/ario ita/iano-greco ginnastica
davvero τω δντι domestico οι κεϊοξ falso ψευδής
dea ή θεόξ, θεά dominare άρχω, κρατέω fanciulla παρθένος
decidere: decise (di) έδοξεν donna γυνή fanteria πεζός
αυτώ dono δώρον fare εργάζομαι, ποιέω,
decisio~e βουλή dopo: ηΟΩ molto d. ου δια πράττω farsi: si fa (giomo,
degno άξιοτ; πολλου notte, sera) (ημέρα, νύξ,
Delfi Δελφοί dormire καθεύδω εσπέρα) γίγνεται
deliberare βουλεύομαι dove ήπερ, όπου, ποϊ, που di fatica πόνος
demo δήμοξ d. δ θε ν, οπόθεν di d.? fatto (50S!.) πράγμα
denaro άργυριον, χρήματα πόθεν; d. mai? που γης; felice δλβιοξ
dentro (moto α /uogo) είσω (verso) d.? ποϊ; felicita ευδαιμονία
(έσω) esser d. ένειμι dovere: usate δει, χρή fermarsi μένω
deporre κατατίθημι dramma (nlOlleta) δραχμή fermo βέβαιος
deserto έρημοι; dunque ούν d. ηΟΩ ούκουν festa έορτή
desiderare βούλομαι, έθέλω duraturo χρόνιος Fidia Φειδίας
destra: la (mano) d. δεξιά che fiducia: aver f. θαρρέω aver f.
sta a d. δεξιός Ε (ίη) πιστεύω
devastare τέμνω e δέ, καί, τε e ηΟΩ ουδέ, μηδέ fiera θηρίον
di gran lunga πολύ eccellenza αρετή figlia θυγάτηρ
di τιιιονο αυ, αύθιτ; eccetto πλήν figlio παϊξ, τέκνον, υίό;
dianzi πρότερον ecco! ιδού figliola θυγάτηρ
Οίοεόροίί Δικαιόπολιξ educare παιδεύω figliolo παϊξ, τέκνον, υίότ;
diceria φήμη educazione παίδευσις Filippo Φίλιππος
dietro δπισθειν) Ι;:fiιίΙte Έφιάλτης finale τελευταϊοξ
difendersi αμύνομαι Egeo Αίγευτ; finalmente τέλος
difficile χαλεπός Egeo, mar Αίγαϊοξ πόντος fine τελευτή alla f. τέλος
difficolta απορία con d. μόλις Egitto Αϊγυπτοξ finire (= far finire) τελευτάω,
essere ίη d. άπορέω l'essere egizi (gli) Αιγύπτιοι καταπαύω
ίη d. απορία Ι;:leusί Έλευσίς fiume ποταμός
Dime Δύμη Ellade Έλλάς flotta ναυτικόν, στόλος
dimora οϊκησυ; elogio έπαινος folla δμιλο;
dio δαίμων, θεός coll'aiuto t;mpire πληρόω fonte κρήνη
degli dei, se piace agli dei Enoe Οινόη foresta {)λη
συν θεοϊξ entrambi άμφότεροξ Fοrmίόne Φορμίων
Dioniso Διόνϋσοξ entrare είσβαίνω, εισέρχομαι, fornire έξαρτύω, παρέχω,
dire λέγω d. (a ιιυο d 'una cosa) έπεισβαίνω entrar navigan- στέλλω
φράζω d. (a ιιτιο di fare una do εισπλέω forse ϊσως
cosa) κελεύω Ερίάέιιτο Έπίδαυρος forte καρτερόξ, ίσχ ϋρόξ
direttamente ευθίκ; Era 'Ήρα fortezza φρούριον
dirimpetto: che si trova d. erigere άνίστημι, ανατίθημι, fortuna ευδαιμονία; τύχη con
εναντίος ϊστημι f. συν θεοις
diritto ορθός Erinni (le) Έρίνύες forza δύναμις, ρώμη
discepolo μαθητής Erodoto Ήρόδοτος fratello αδελφός
disgrazia συμφορά esaminare σκοπέω fretta σπουδή
disordinato ατακτος Eschilo Αισχύλος frigio Φρύγιος
disordine αταξία ίη d. ουδενι esercitarsi μελετάω fuga φυγή
κόσμφ esercito στόλος, στρατός, fuoco πυρ
disporre τάττω στρατιά Furie (le) Έρίνύες
disposto: esser d. εθέλω esistere ύπάρχω
disprezzare καταφρονέω esperimento πειρα G
distare απέχω estremo εσχατος gara αγών
distruggere διαφθείρω, Etna (Ι') Αιτναιον ορος generale στρατηγός
καταλύω Eubea (Ι') Ευβοια genere: di questo g. τοιουτος,
diventare γίγνομαι (= entrare Εurίmcdόnte (Ι') Ευρυμέδων τοιόσδε
ίη υη certo stato) καθίσ­ genitori τεκόντες
ταμαι F gettare βάλλω
τέρπομαι
divertirsi fa: tempo fa πάλαι gia ηδη
Dοdόna Δωδώνη facile ρ~διoς giacere κειμαι, κατάκειμαι
domandare αιτέω, ερωτάω Falero (ίl) Φάληρον gi. avanti πρόκειμαι
domani αυριον fallire εξαμαρτάνω ginnastica γυμναστική

583
 giorno Vocabolario italiano-greco medi
ημέρα ίΙ gi. avanti τη
giorno ίηίΖίο αρχή lento βραδύς
προτεραία ίΙ gi. dopo τη innalzare άνίστημι, άνατίθη­ leone λέων
υστεραία ogni gi., tutti ί μι, ϊστημι Leonida Λεωνίδαξ
giorni καθ'ήμέραν innumerevole: innumerevoli Leucade Λευκάξ di L. Λευ-
giovane νέος μύριοι κάδιοξ
giovare (a) ώφελέω inosservato: passare ί. (a) levarsi άνισταμαι
giovinetto νεανία; λανθάνω libagione, libazione σπονδή
giudicare κρίνω insegnare διδάσκω liberare έλευθερόω
giudizio γνώμη inseguire διώκω, επιδιώκω libero έλευθεροξ
giuramento δρκιον, δρκο; insensato άνόητοξ liberta ελευθερία
giustizia δίκη inserviente θεράπων, ϋπη- libro βιβλίον
giusto δίκαιοξ, όρθός momen- ρέτης licenziare (υτι esercito) διαλύω
to g. καιρόι; insidia: tendere insidie έπι- Lidia (la) Λϋδια
godere ηδομαι, τέρπομαι βουλεύω lidio Λ ύδιο; ί lidii Λ ϋδοί
golfo κόλποι; insieme άμα lira: sonar la Ι. κιθαρίζω so-
Gordia Γορδίάξ intapto εν τούτω natore di Ι. κιθαριστή;
grande μέγας tanto g. το­ inteI1etto διάνοια lode έπαι νος
σόσδε, τοσοϋτο; tanto g. intendere (= avere intenzione) lontano: esser Ι (da) άπειμι
quanto δσος εν νώ έχω, μέλλω, φρονέω lotta αγών
grandezza μέγεθος intenzione γνώμη, διάνοια lottare αγωνίζομαι
grano σϊτοξ avere ί. εν νφ έχω, μέλλω, luminoso λαμπρός
gratitudine χάρις φρονέω l'un l'altro άλλήλουξ
grazia: render grazie χάριν intercettare απολαμβάνω lungo (nello spazio ο nel tem-
άποδίδωμι intero απας, πας ρο) μακρόξ
Grecia Έλλάς inutile άχρηστοι; luogo τόπος, χωρίον, χώροξ
greco 'Έλλην ί greci 'Έλ­ invadere εισβάλλω verso ιιτι altro Ι. άλλοσε
ληνεξ, Άχαιοί invasione εισβολή lupo λυκοτ;
gregge πρόβατα (plur.) inverno χειμών
guardare βλέπω guardar giu invero γε, δή Μ
καθοράω guardar su ανα- invocare έπικαλέω, έπικα - madre μήτηρ
βλέπω guardarsi (da) άμύ­ λέομαι maestro διδάσκαλοξ, γραμ­
νομαι ίο εγώ (enfatico: ίο per me, ματιστής
guardia φύλαξ corpo di g. proprio ίο) έγωγε mai (= qualche volta) ποτε
φυλακή ίόηί (gli) 'Ίωνες (τιου) m. ουδέποτε
guerra πόλεμος andare ίη g. Ιόυίε (la) 'Ιωνία maiale ύς
πολεμέω far g., muover g. ira όργή malato: esser m. κ άμ νω ,
πολεμέω, πόλεμον ποι­ Ireade Ύροιάδης νοσέω
οϋμαι, στρατεύω, στρα­ isola νήσοι; malcontento: esser m. βαρύ-
τεύομαι istmo: 1Ί. (di Corinto) 'Ισθμός νομαι

male (ανν.) κακώξ

Ι L malvagita πονηρία
idea: cambiare ί. μεταγιγνώσ­ la ενταυθα (moto α luogo) mandare πέμπω, στέλλω, δια­
κω εκεισε πέμπω mandar contro επι­
imbarcarsiεισβαίνω, έπεισ- labirinto λαβύρινθος πέμπω mandar fuori απο­
βαίνω, επιβαίνω lacedemoni (ί) Λακεδαιμόνιοι στέλλω, εκπέμπω m. intor-
immediatamente ευθύς Ιacόne Λάκων ηο περιπέμπω mandar via
impero αρχή lamentarsi αναστενάζω, στε- αποπέμπω, αποστέλλω,
importanza: considerar di mol- νάζω αφίημι m. a chiamare με­
ta ί., ηΟΩ considerar di nes- lancia δόρυ ταπέμπομαι
suna ί. περι πολλου ποι­ lanciare βάλλω mangiare εσθίω; δει πνέω
ουμαι, περι ουδενός ποι­ lasciare λείπω (= permettere) maniera τρόπος
ουμαι εάω 1. andare αφίημι, mano χείρ
importare: importa διαφέρει μεθίημι Ι indietro κατα­ mantello πέπλος
impossibile αδύνατος λείπω marciare ελαύνω, πορεύομαι
improvvisamente εξαίφνης lavorare εργάζομαι, πονέω mare θάλαττα per m. κατα
incapace αδύνατος lavoro πόνος θάλατταν
incendiare καίω legare δέω marinaio ναύτης
incontrare (per caso) εντυγ­ legge νόμος marito ανήρ
χάνω, τυγχάνω leggere αναγιγνώσκω matrimonio γάμος
ingiusto αδικος legna {)λη medi (ί) Μηδοι

584
medico Vocαbolαrio itαliαno-greco piacere
medico Ιατρό; necessario: e η. ανάγκη ostileέχθρός, πολέμιος
medo (= dei medi) Μηδικόξ έστιϊν), δει, χρή oννia! άγε
Megara Μέγαρα necessita ανάγκη
Melitta Μέλι ττα negare ου φημι Ρ
Menfi Μέμφις nemico έχθρός, πολέμιος ίΙ υ., pace ειρήνη
mente νοϋ; ί nemici οί πολέμιοι padre πατήρ
meravigliarsi θαυμάζω nessuno dei due ούδέτερος padrone δεσπότης
mercante έμπορο; nessuno μηδείξ, ουδείξ η. dei paga μισθός
mercede μισθός due ουδέτεροι; ίη nessun palazzo βασίλεια, οίκιον
messaggero αγγελος, κήρυξ luogo ουδαμού pane σϊτο;
messenii (ί) Μεσσήνιοι Νίlο (ίl) Νεϊλοξ Ρευόττυο Πάνορμος
mettere τίθημι metter dentro nobile άριστοξ parlare αγορεύω, λέγω, φω-
είστίθημι metter giu κα­ nome όνομα di η .... ονόματι... νέω ρ. con διαλέγομαι
τατίθημι metter su έπ ι - nominare (= designare) καθ- parola λόγος
τίθημι m. insieme συνάγω ίστημι parte μέρος
mezzo: la parte di m.: usαte nondimeno δμως Ρartenόne (ίΙ) Παρθενών
μέσος (ν. questα voce ne[ υοητιο πάππος partenza άνάστασυ;
vocαbolαrio gI'eco-itαliαno) τιοιι ρίυ μηκέτι, ουκέτι particoIare: e ίη ρ. και δη καί
nel m. di κατά μέσον notizia φήμη partire αϊρομαι, άνισταμαι,
Micale Μυκάλη notte νύξ όρμάομαι, όρμάω ρ. (= mar-
Μίοότιε Μυκήναι nube νεφέλη ciar νia) άπελαυνω
Μίυόεεε Μίνως nulla ουδέν, μηδέν per n. passare: passar di lι! διαβάλλω
Μίιιοιέυτο (ίί) Μινώταυρο; ηκιστά γε passo (ίη montagna) πυλαι
Μiπίηa Μυρρίνη numero άριθμόξ pasto δείπνον
misii (ί) Μϋσοί nuoνo νέος pastore ποιμήν
misura μέτρον nuνola νεφέλη patire πάσχω
moderazione σωφροσύνη Ρειτέεεο Πάτραι
modo τρόπος ίη qualche m. πως Ο patria πατρίς essere σ andare
moglie γυνή Qbolo όβολο; fuori della ρ. άποδημέω
Molicria Μολϋκρειον occhio όφθαλμόξ paura δέος, φόβος aver ρ. φο-
molte volte πολλάκις Odisseo Όδυσσεύς βέομαι
moltitudine πλήθο; offerta votiva ανάθημα Ρειιεέηίε Παυσανία;
molto (αvv.) μάλα, πάνυ offrire (come dono votiνo) paziente: esser ρ. ανέχομαι
momento: m. giusto καιρόξ άνατίθημι peloponnesiaci (ί) Πελοπον-
monte όρο; οggίτήμερον νήσιοι
morire άποθνήσκω, τελευτάω οgηίεκαστος,πας,απας Ρείορουτιόεο (ίΙ) Πελοπόν­
morte θάνατος ognuno dei due έκάτεροι; νησος

mostrare άποφαίνω, δείκνϋμι, Olimpo (1') "Ολυμποξ pena δίκη a mala ρ. μόλις
δηλόω, φαίνω, φράζω onda κϋμα pensare γιγνώσκω, νομίζω,
mostro θηρίον onorare τιμάω οϊομαι, φράζω, φρονέω
motiνo αίτία onore Τίμή «Che ne pensi?» «Τίνα
mulo ήμίονος opera εργον γνώμην εχεις;»
muoνere κίνέω opinione γνώμη pentirsi μεταγιγνώσκω
muro τειχος oplita όπλίτης peplo πέπλος
musica μουσική opporsi ανθίσταμαι, αντι- perche? δια τί;
όομαι percuotere κόπτω, τύπτω
Ν opportuno: tempo ο. καιρός perduto: esser ρ. άπορέω
nascondere κρύπτω oppresso: essere ο. βαρ'όνομαι Pericle Περικλης
natura: di questa η. τοιουτος, ora ηδη, νυν pericolo κί νδϋνος
τοιόσδε esser per η. πέφϋκα oracolo μαντειον, φήμη, e
perrnesso: ρ. εξεστι(ν) essen-
Naupatto Ναύπακτος χρηστήριον do ρ. έξόν
naνe ναυς, πλοιον oratore ρήτωρ e
permettere έάω permesso
naνigare πλέω naνigar con ordinare (= comandare) κε­ εξεστι(ν) essendo perrnesso
συμπλέω naνigar νerso λεύω (= mettere ίn ordine) έξόν
έπιπλέω, προσπλέω η. ίη­ τάττω persiano Περσικός ί persiani
tomo περιπλέω naνigar lun- ordine τάξις buon ο. κόσμος Πέρσαι
go la costa παραπλέω osare τολμάω persuadere πείθω
ne ούδέ, μηδέ ne ... ne... οϋτε ... ospitare ξενίζω peste νόσος, λοιμός
οϋτε ... ne Ι 'uno ne l' altro osserνare θεάομαι, θεωρέω piacere: fare un ρ. (a)
ουδέτερος osteria οίνοπώλιον χαρίζομαι

585
 piacere Vocαbolαrio itαliαno-greco salve!
piacere: piace άρέσκει presto διΌλίγου, ου δια resistere άνθίσταμαι, αντέχω
piangere δακρύω πολλου responsabile (di) αϊτιος
pianura πεδίον prete ίερεύξ responsabilita αιτία
piazza (del mercato) αγορά prima πρότερον responso (d'un oracolo) χρησ-
picchiare (a ιιτι uscio) κόπτω primavera έαρ μός
piccolo μϊκρόξ, ολίγος, σμι- primo πρώτοι; restare μένω r. ίη εμμένω
κρός principiare άρχομαι; άρχω restituire άποδίδωμι
piede: a piedi πεζτΙ πεζός privato (persona privata) resto: ίl r. di: usate άλλο;
pietra λίθος di ρ., fatto di pie- ίδιώτης ίη ρ. ίδία ribellarsi άφίσταμαι
tre λίθινος probabilmente κατ'είκόξ ricchezza πλουτοξ
pigro ράθϋμοξ processione πομπή ricevere δέχομαι
piombar su προσπίπτω, εμ- proclamare προλέγω ricompensa μισθός
πίπτω profondo βαθύς ricordare αναμιμνήσκομαι,
pira (funebre) πυρά pronto έτοιμο; esser ρ. υπάρχω μέμνημαι,μιμνήσκομαι
Ρίτόο (i1) Πειραιεύς ρτορίείο ϊλεως ridere γελάω
piU: αοτι ρ. μηκέτι, ουκέτι pros~erita ευδαιμονία riempire πληρόω
piuttosto che μάλλον 11 prospero δλβιος riferire έξηγέομαι
pizia (Ia) Πϋθία Protagora Πρωταγόρα; rifiutare (di fare una cosa) ουκ
ΡΙatόne Πλάτων proteggere παρίσταμαι έθέλω
Pnice (la) Πνύξ prova πείρα ritlettere ένθϋμέομαι
poco: pochi: usate ί/ p/ur. provare (= far esperienza di) rimanere μένω, παραμένω
d'όλίγος πάσχω (= dilnostrare) άπο­ ringraziare χάριν αποδίδωμι
poeta ποιητής φαίνω ρ. (a) πειράω, πει­ riposare, riposarsi αναπαύ-
ροί έπειτα ράομαι ομαι

politico: uomo ρ. ρήτωρ prua πρώρα risanare άκέομαι ι

Ponto Eussino (ίl) Πόντος
ροροlο έθνοτ; ίl ρ. (conJe c/as-
Ρτέτίε Πτερία
pterii (gli) Πτέριοι
risparmiare φείδομαι
rispondere άποκρίνομαι
Ι
se sociale) δήμο;
poppa πρύμνα
punizione divina νέμεσις
purificare καθαίρω
ritirarsi χωρέω, άναχωρέω,
ύποχωρέω
Ι
porta θύρα ρυτο καθαρόξ ritmo ρυθμόξ (
portare άγω, κομίζω, δια­ ritornare άναχωρέω, έπανέρ­
κομίζω, φέρω ρ. attraverso Q χομαι

διακομίζω portar dentro
είσελαϋνω, είσφέρω, είσ­
κομίζω portar fuori έκφέρω,
έκκομίζω portar di la δια­
κομίζω
porto λιμήν
possibile δυνατός e ρ. εξ­
εστι(ν)
potente δυνατός
potere (verbo) δύναμαι,
εξεστί μοι
potere (sost.) δύναμις, κράτος
aver ρ. su κρατέω
pregare εϋχομαι
preghiera ευχή
prendere λαμβάνω, αιρεω
prender su di se αϊρομαι
prendersi cura (di) επιμε­
λέομαι esser preso άλίσ­
κομαι
preoccuparsi φροντίζω
preparare παρασκευάζω
preparazione παρασκευή
presagio φήμη
presentarsi (a parlare) παρ­
έρχομαι
presente: esser ρ. πάρειμι
preso: esser ρ. άλίσκομαι
quanto: usate πόσος quanti: riunire συναγείρω riunirsi συν­
usate ί/ plur. di πόσος quanti έρχομαι
(= tutti quelli che) δσοι rive1are άποφαί νω, φράζω
qui (moto α lzιogo) δεύρο, rivolgere άναστρέφω, έπι­
ένταϋθα son qui πάρειμι στρέφω rivolgersi άναστρε­
φομαι, έπιστρέφομαι
R rivoltarsi άφίσταμαι
rabbia οργή rottame (d'una nave che ha fat-
raccogliere αγείρω, συλλέγω to naufragio) ναυάγιον
r. insieme συναγείρω rovesciare καταστρέφω
ragazza παρθένος rumore θόρυβος
ragazzo παις
ragione:averr. όρθ&ς γιγVΏΣXω S
ral1egrarsi τέρπομαι, χαίρω saccheggiare πορθέω
rapido ταχύς sacerdote ίερεύς
razza γένος sacrificare θ'όω
re βασιλεύς sacrificio θυσία
realta: ίη r. τφ δντι sacro ίερός, δσιος
recinto sacro τέμενος saggezza σοφία, σωφροσύνη
regnare βασιλεύω saggio (ίΙ) σοφιστής
regno βασιλεία Salamina Σαλαμίς
relitto (d'una nave che ha fat- salario μισθός
to naufragio) ναυάγιον saldo βέβαιος
remare ερέσσω salire ανέρχομαι s. (su) ανα-
remo κώπη βαίνω, επιβαίνω
rendere (= restituire) απο­ salpare ανάγομαι, εκπλέω
δίδωμι render grazie χάριν salvare σφζω
αποδίδωμι salve! χαιρε

586
salvo Vocabolario italiano-greco trattato
salvo: sano e s. άσφαλή; servo θεράπων, ύπηρέτης stolto άμαθήξ, άνόητοξ
Samo Σάμος Sfinge (la) Σφίγξ storia λόγος, μϋθο;
sangue αίμα sfuggire φεύγω, άποφευγω, stornare (da) άμ ϋνω
sano ύγιής s. e salvo άσφαλή; διαφεύγω, έκφευγω, κατα­ strada όδός
Santia Ξανθίας φεύγω,ύπεκφεύγω straniero ξένος
Santippo Ξάνθιππος sgozzare σφάττω, φονεύω stretto στενός stretti (gli)
santo ίερός, δσιος sia ... sia ... καί. .. και. .., ...τε στενά
santuario dΆscΙeΡίο (Π) Άσ­ καί. .. studiare μελετάω
κληπιεϊον sicche ούν sicche τιοτι ούκουν subito αυτί κα, ευθύ;
sapere έπίσταμαι, οίδα υοτι s. Sicilia Σικελία sufficiente ίκανόξ
άγνοέω venire a s. γιγνώσκω sicuro άσφαλή; supplicc ίκέτη;
sapiente (Π) σοφιστής silenzio σιγή suvvia! άγε
sapienza σοφία, σωφροσύνη simile όμοϊοξ svegliare εγείρω
Sardi Σάρδεις Simonide Σιμωνίδης sventura συμφορά
sbagliare αμαρτάνω, έξαμαρ­ sinistra: la (mano) s. αριστερά
τάνω smettere παύομαι fare s. παύω Τ
sbarcare έκβαίνω soffiare: soffiar da εκπνέω tacere σιγάω
scagliare βάλλω scagliarsi soffrire πάσχω far s. λϋπέω tagliare τέμνω tagliar fuori
όρμάομαι, όρμάω sofista σοφιστής απολαμβάνω
scendereκαταβαίνω, κατέρ­ sogno δνειρος tale τοιόσδε
χoμαι soldato στρατιώτης tanto: 1. quanto δσος tanti
schiaνo δούλοξ sole ήλιο; quanti δσοι tanti: u8αte ίΙ
schierare (ι' esercito per la bat- sollecitudine σπουδή p/ur. di τοσόσδε, τοσούτο;
taglia) τάττω sollevare αϊρω, άνίστημι , tardi οψέ piU 1. μετά, ύστερον
sciogliere λϋω sc. (un eserci- άνατίθημι, ϊστημι taverna οίνοπώλιον
to) διαλύω εοίο (αgg.) μόνος Tel10 Τέλλος
Scizia (la) Σκυθία solo (αvv.) μόνον tcmere φοβέομαι
scolaro μαθητής Sοlόne Σόλων Temistocle Θεμιστοκλή;
sconfiggere νικάω sonare: sonar la Ιίτε κιθαρίζω tempesta χειμών
scontrarsi (con) συμπίπτω sonatore: s. di lira κιθαριστή; tempio ίερόν
scoprirc εξευρίσκω sonno ϋπνος tempo χρόνος, καιρόξ 1. ορ­
scoraggiamento αθυμία sopportare ανέχομαι portuno καιρόξ a 1., ίη 1. εν
scorrere: s. ίη ο dcntro a soprattutto μάλιστα καιρώ dopo molto t. δια
εισρέω sopravvivere παραμένω πολλου
scrittura γράμματα sorgente κρήνη tenere: tener fermo αντέχω
scrivere γράφω sorprendere καταλαμβάνω tentare (di) πειράω, πειράομαι
scuola: a s. (n1Oto α /uogo)εις spalla ώμο; tentativo πείρα
διδασκάλων spartani (gli) Λακεδαιμόνιοι ΤοηηόρίΙε (1e) Θερμοπύλαι
sdegnarsi οργίζομαι spartano Σπαρτιάτη; terra γη, ηπειρος, χώρα per 1.
sdegno οργή specialmente μάλιστα co- κατα γην
sdraiato: essere s. κατάκειμαι m'anche s. και δη καί terraferma ηπειρος
sebbene καίπερ spedire διαπέμπω terribile δει νός
sedersi καθέζομαι, καθίζομαι spedizione (militarc) εξοδος, Teseo Θησεύς
seduto: star s. κάθημαι στόλος tesoro θησαυρός
segnalare σημαίνω speranza ελπίς testa κεφαλή
segno σημειον sperare ελπίζω, προσδέχομαι Timocrate Τίμοκράτης
seguire επομαι, ακολουθέω spesso πολλάκις tilnore δέος, φόβος
selva {)λη spiegare φράζω tipo: di questo 1. τοιούτος,
selvaggio αγριος spingere ελαύνω spinger den- τοιόσδε
selvatico αγριος tro εισελαύνω spinger fuo- tirare ελκω
seminare σπείρω campi semi- ri εξελαύνω tollerarc περιοράω
nati εργα spirito δαίμων; θυμός Tonante (ίΙ) Βρόμιος
seminato: campi scminati εργα stabile βέβαιος torre πύργος
sempre αεί stadio στάδιον tranne πλήν
sentire ακούω, πυνθάνομαι s. stanco: essere s. κάμ νω tranquillita ησυχία
(= far espericnza di) πάσχω stare: s. attorno περιίσταμαι tranquillo: star 1. ησυχάζω
separarsi διίσταμαι star vicino εφίσταμαι, παρ­ trascinare ελκω
seppellire θάπτω ίσταμαι stare per μέλλω trasferimento ανάστασις
sera έσπέρα stento: a s. μόλις trasferirsi ανίσταμαι
Serse Ξέρξης stirpe γένος trattato di pace σπονδαί

587
 Tria Vocabolario italiano-greco zitto
Tria: di Τ. Θρϊάσιοτ; uscita άνάστασιξ, έξοδοξ νίίιέ δειλία
triasio Θρϊάσιοξ utiJe χρήσιμοξ, χρηστό; vinaio: bottega del v. οίνο-
tribolato: esser t. βαρύνομαι πώλιον
tribu έθνοτ; V vincere νικάω
ττίτέπιε τριήρης valore αρετή νίnο οίνος
triste: esser t. λϋπέομαι vecchio (agg.) γεραιός νirtiI αρετή
trofeo τροπαϊον vecchio (sost.) γέρων visione θεωρία
Troia Τροία vedere βλέπω, θεάομαι, θεω- visitare φοι τάω
trovare ευρίσκω t. (per caso) ρέω, όράω vita βίος, ζωή
τυγχάνω vela: vele ιστία νittima sacrificale ίερεϊον
turbamento ταραχή veloce ταχύς vittoria νίκη la V. Ν{κη
turbare ταράττω velocemente κατά τάχος, viνere οίκέω, ζην (inf)
tuttavia μέντοι ταχέως νoce φήμη; φωνή a ν. alta
tutt'e due άμφότερος venire έρχομαι venir dopo φωνή
tutto: del t. πάνυ έ πι γί γνομαι v. insieme νolentieri άσμένωξ, ήδέως
tuttora έτι ρυνέρχομαι far ν. παρα­ volere βούλομαι senza v.
καλέω &κων
U vento άνεμοξ, πνεύμα volgere τρέπω volgersi τρέ­
ubbidire πείθομαι vergine παρθένος πομαι

uccidere άποκτείνω, κτείνω νergognoso αίσχρός νolta: qualche ν. ποτε molte

uliva έλάα verita άλ ήθε ια , άλ ηθές, volte πολλάκις
ulivo έλάα αληθή voltare τρέπω voJtarsi τρέ­
ultimo έσχατοξ, τελευταίος νero αληθή; π ομαι , άνασ τρέφομαι ,
uno ο l'altro (di due) έτερο; veste πέπλος έπιστρέφομαι
uomo άνήρ; άνθρωπο; vetta: la ν. di: usate άκροι; (ν. νotare ψηφίζομαι
urlare βοάω questa voce nel vocabolαrio vuoto κενόξ
urlo βοή greco-itαliαno)
usare χράομαι via όδός Ζ
uscio θύρα viaggiare πορεύομαι Zeus Ζεϋ; per Ζ.! μα Δία
uscire έκβαί νω, εξέρχομαι νiaggio όδός zitto: star Ζ. σιγάω
uscir contro έπεξέρχομαι vile δειλός

588
"""'" ~ "' _. _ ... """"'_ . . .", _ .m-
, ~. <!ι. , _
"........~ ,
_-.
..,"" , .. ,
'" """" '" '-'" , ..""""'" ,,_

,~
, Ι
''
.-
""""". "'
••'
..
.....

", """"" >". "" ~ .....

λ, Ifo_
•• ,,-. , ." ΑΠ. :' ""- J,."""' "0<'
'- - -"<'. ' ....- ,.,. ' .,