LLPSI Conspectus Grammaticus - Geōrgiō Čepelák (2016)

Ioh. H. Ørberg LINGVA LATINA PER SE ILLVSTRATA – cōnspectus grammaticus, auctōre Geōrgiō A.
Čepelák
Rōmae in Acadēmīā Vīvāriī novī (schola: www.vivariumnovum.net, librī: www.vivariumnovum.it) 13.08.2016
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. I

RŌMA IN ITALIĀ EST. GERMĀNIA IN IMPERIŌ RŌMĀNŌ NŌN EST.
-A > IN + -Ā
Italia: Rōma in Italiā est. (v. 1)
Eurōpa: Italia in Eurōpā est. Graecia in Eurōpā est. (v. 1–2)
-UM > IN + -Ō
imperium Rōmānum: Germānia in imperiō Rōmānō nōn est. (v. 58)
ITALIA IN EURŌPĀ EST. ITALIA ET GRAECIA IN EURŌPĀ SUNT.
1 Italia in Eurōpā est. (v. 1, numerus singulāris)

1+1 = 2 Italia et Graecia in Eurōpā sunt. (v. 2, numerus plūrālis)
1+1+1 = 3 Italia et Graecia et Hispānia in Eurōpā sunt. (v. 3-4, numerus plūrālis)
– QUOQUE
a Italia in Eurōpā est. (v. 1)
a+b Italia et Graecia in Eurōpā sunt. (v. 2)
(a+b) + c Italia et Graecia in Eurōpā sunt. (v. 2)
Hispānia quoque in Eurōpā est. (v. 2–3)
a+b+c Italia et Graecia et Hispānia in Eurōpā sunt. (v. 3–4)
a Italia in Eurōpā est. (v. 1)

a+b Italia in Eurōpā est. Graecia quoque in Eurōpā est.
Syria nōn est in Eurōpā, sed in Asiā. Arabia quoque in Asiā est. (v. 7)
RŌMA EST IN ITALIĀ. = RŌMA IN ITALIĀ EST.
Rōma est in Italiā. (v. 1) = Rōma in Italiā est.

Ubi est Nīlus? (v. 16) = Nīlus ubi est?
Rhēnus et Dānuvius sunt fluviī in Germāniā. (v. 20) = Rhēnus et Dānuvius fluviī in Germāniā sunt.
AEGYPTUS IN EURŌPĀ NŌN EST, AEGYPTUS IN ĀFRICĀ EST.
+ Italia in Eurōpā est. (v. 1)

- Aegyptus in Eurōpā nōn est. (v. 5)
Estne Gallia in Eurōpā? Gallia in Eurōpā est. Estne Rōma in Galliā? Rōma in Galliā nōn est.
(v. 11–12)
1
Ioh. H. Ørberg LINGVA LATINA PER SE ILLVSTRATA – cōnspectus grammaticus, auctōre Geōrgiō A. Čepelák
UBI EST RŌMA? RŌMA EST IN ITALIĀ
Ubi est Rōma? Rōma est in Italiā. (v. 12–13)

Ubi est Nīlus? Nīlus in Āfricā est. (v. 16–17)
Rhēnus ubi est? Rhēnus est in Germāniā. (v. 16–17)
Ubi sunt multae prōvinciae? In imperiō Rōmānō sunt multae prōvinciae. (v. 60)
SYRIA NŌN EST IN EURŌPĀ, SED IN ASIĀ.
Syria nōn est in Eurōpā, sed in Asiā (est). (v. 6–7)

Germānia nōn in Asiā (est), sed in Eurōpā est. (v. 8–9)
Rhēnus nōn fluvius parvus (est), sed fluvius magnus est. (v. 22–23)
ESTNE GALLIA IN EURŌPĀ? NUM CRĒTA OPPIDUM EST? QUID EST CRĒTA?
Estne Gallia in Eurōpā? + Gallia in Eurōpā est. (v. 11)

Estne Rōma in Galliā? - Rōma in Galliā nōn est. (v. 11–12)
Num Crēta oppidum est? - Crēta oppidum nōn est! (v. 49)
Num Sparta īnsula est? - Sparta nōn est īnsula! (v. 50)
Quid est Crēta? Crēta īnsula est. (v. 50)
Quid est Sparta? Sparta oppidum est. (v. 51–52)
Rhēnus quid est? Rhēnus est magnus fluvius. (v. 52)
2
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. II
‘SERVUS’ EST VOCĀBULUM MASCULĪNUM (cāsus nōminātīvus)
Quis est Mārcus? Mārcus est puer Rōmānus. (v. 15, numerus singulāris)
Quī sunt fīliī Iūliī? Fīliī Iūliī sunt Mārcus et Quīntus. (v. 20, numerus plūrālis)
ūnus (I) vir Iūlius vir Rōmānus est. Mārcus puer Rōmānus est.
ūnus servus Mēdus est servus Iūliī.
duo (II) virī Mārcus et Quīntus nōn virī, sed puerī sunt.
duo (II) servī Mēdus et Dāvus duo servī sunt.
trēs (III) servī Mēdus et Dāvus nōn trēs, sed duo servī sunt.
‘FĒMINA’ EST VOCĀBULUM FĒMINĪNUM (cāsus nōminātīvus)
Quae est Aemilia? Aemilia est fēmina Rōmāna.
ūna (I) fēmina Aemilia fēmina Rōmāna est.

duae (II) fēminae Dēlia et Syra sunt fēminae.
trēs (III) fēminae Aemilia et Dēlia et Syra sunt fēminae.
‘OPPIDUM’ EST VOCĀBULUM NEUTRUM (cāsus nōminātīvus)

(‘neutrum’ = nōn masculīnum, nōn fēminīnum)
Quid Quae est Iūlia? Iūlia puella Rōmāna est.

Quae Quid est Crēta? Crēta est īnsula Graeca.
Quid est Brundisium? Brundisium est oppidum Rōmānum.
ūnum (I) oppidum Brundisium oppidum Rōmānum est.

duo (II) oppida Brundisium et Capua duo oppida Rōmāna sunt.
tria (III) oppida Brundisium et Capua et Tūsculum tria oppida Rōmāna sunt.
IŪLIUS EST PATER MĀRCĪ ET QUĪNTĪ ET IŪLIAE (cāsus genetīvus)
numerus singulāris
Quis est Iūlius? Iūlius vir Rōmānus est.
Estne pater Iūlius? Ita, Iūlius pater est.
Cuius pater est Iūlius? Iūlius est pater Mārcī et Quīntī (< Mārcus, Quīntus, v. 10).
Iūlius pater Iūliae quoque est (< Iūlia, v. 11).
Familia Rōmāna est liber Latīnus. ‘Familia Rōmāna’ est titulus librī Latīnī (< liber, v. 83).
Magnum est imperium Rōmānum. Iūlius nōn est dominus imperiī Rōmānī (< imperium).
3
numerus plūrālis
Mārcus, Quīntus, Iūlia sunt trēs līberī Iūliī et Aemiliae.
Cuius pater est Iūlius? Iūlius est pater līberōrum (< līberī, v. 29).
Cuius est domina Aemilia? Aemilia est domina ancillārum (< ancillae, v. 34).
In Graeciā est magnus numerus oppidōrum (< oppida).
QUOT LĪBERĪ SUNT IN FAMILIĀ? IN FAMILĀ TRĒS LĪBERĪ SUNT?

(numerālia < numerī)
Quot sunt fīliae Iūliī et Aemiliae? Ūna est fīlia Iūliī et Aemiliae.
Quot sunt īnsulae in Graeciā? In Graeciā multae īnsulae sunt.
= In Graeciā magnus numerus īnsulārum est.
Quot sunt īnsulae in Germāniā? In Germāniā paucae īnsulae sunt.
= In Germāniā parvus numerus īnsulārum est.
Quot sunt magnī fluviī in Āfricā? In Āfricā ūnus magnus fluvius est. (v. 58)
Quot sunt fīliī Iūliī et Aemiliae? Fīliī Iūliī et Aemiliae sunt trēs.
Quot sunt fluvī in Germāniā? In Germāniā multī fluviī sunt.
= In Germāniā magnus numerus fluviōrum est. (v. 56–57)
Quot sunt fluviī in Āfricā? In Āfricā paucī fluviī sunt.
= In Āfricā parvus numerus fluviōrum est.
Quot sunt oppida in Italiā? In Italiā multa oppida sunt.

= In Italiā magnus numerus oppidōrum est. (v. 55–56)
!!!
- CĒTERĪ: In Āfricā ūnus fluvius magnus est: Nīlus; cēterī fluviī Āfricae parvī sunt (v. 57–58);
- A et B et C; A et B C-que; A, B, C: Mārcus et Quīntus et Iūlia = Mārcus, Quīntus Iūlia-
que = Mārcus, Quīntus, Iūlia (nōn Mārcus, Quīntus et Iūlia)(v. 4, 8, 21);
- QUOQUE: Iūlius pater Mārcī et Quīntī est. Iūlius pater Iūliae quoque est (v. 10–11);
- ECCE!
4
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. III

IŪLIA CANTAT. MĀRCUS RĪDET. MĀTER VENIT. (verba temporālia)
-AT: Iūlia cantat. Mārcus Iūliam pulsat. Iūlia nōn cantat, sed plōrat. (v. 3, 8, 9)
- ET: Mārcus rīdet. Quīntus Mārcum videt. Iūlia respondet. (v. 10, 11, 25)
-IT: Māter venit. Pater dormit neque Quīntum audit. (v. 21, 44)
MĀRCUS IŪLIAM PULSAT. QUĪNTUS MĀRCUM VIDET. (cāsus accūsātīvus)
- A > -AM
Mārcus Iūliam (< Iūlia) pulsat. (v. 8)

Iūlia Aemiliam (< Aemilia) vocat. (v. 16)
- US > -UM
Quīntus Mārcum (< Mārcus) videt. (v. 11)

Quīntus Mārcum (< Mārcus) pulsat. (v. 14)
IŪLIA PLŌRAT, QUIA MĀRCUS EAM PULSAT. CŪR IŪLIUS QUĪNTUM NŌN AUDIT? IŪLIUS
EUM NŌN AUDIT, QUIA DORMIT. (prōnōmina persōnālia)
Iūlia plōrat, quia Mārcus e-am (: Iūli-am) pulsat.
Cūr Iūlius Quīntum nōn audit? Iūlius e-um (: Quīnt-um) nōn audit, quia dormit.
Aemilia: Quis mē vocat?

Quīntus: Iūlia tē vocat.
CŪR IŪLIA PLŌRAT? IŪLIA PLŌRAT QUIA MĀRCUS EAM PULSAT.
Cūr Iūlia plōrat? Iūlia plōrat quia Mārcus eam pulsat. (v. 26–27)
Cūr Mārcus Iūliam pulsat? Quia Iūlia cantat. (v. 30–31)
UBI EST IŪLIUS? CŪR (IŪLIUS) NŌN VENIT?
Ubi est Iūlius? Cūr (Iūlius) nōn venit? (v. 36)

Iūlius eum nōn audit, quia (Iūlius) dormit. (v. 43)
Cūr māter Mārcum verberat? Mārcum verberat, quia (Mārcus) puer improbus est. (v. 58)
5
QUIS EST PUER QUĪ...? / QUAE EST PUELLA QUAE...? / QUOD EST BACULUM QUOD...?
(prōnōmina interrogātīva, relātīva – cāsus nōminātīvus)
-US: Puer quī parvam puellam pulsat improbus est. (v. 63)
Quis est puer quī rīdet? (v. 69)
- A: Quae est puella quae plōrat? (v. 70)
- UM: Baculum quod in mēnsā est... (vidē cap. IV, v. 75)
QUEM? PUER QUEM.... PUELLA, QUAM... /// QUID? BACULUM, QUOD... (prōnōmina
interrogātīva, relātīva – cāsus accūsātīvus)
-US/A: Quem vocat Quīntus? Quīntus Iūlium vocat. (v. 77)
- US: Puer quem Aemilia verberat est Mārcus. (v. 75-76)
- A: Puella quam Mārcus pulsat est Iūlia. (v. 72–73)
- UM: Mēdus baculum, quod in mēnsā est, videt. (vidē cap. IV, v. 75)
!!!
- NEQUE (= ET NŌN): Iūlius dormit neque Quīntum audit. Iūlius venit, neque Aemilia
eum videt (v. 44).
6
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. IV

DĀVE! SALVĒ, DOMINE! SALVĒ, SERVE! (cāsus vocātīvus)
-US > -E: Dāve! Salvē, domine! Salvē, serve!
DĀVUM VOCĀ! TACĒ, SERVE! PŌNE SACCULUM! DĀVE, VENĪ!

(coniugātiō I, II, III, IV; modus indicātīvus)
1. VOCĀ, Dāvum! Mēdus Dāvum VOCA-T.

vocā-, cantā-, pulsā-, verberā-
2. TACĒ, serve! Servus TACE-T.

tacē-, vidē-, habē-, salvē
3. PŌN-E sacculum in mēnsā! Dāvus sacculum in mēnsā PŌN-I-T.

pōn-, sūm-, discēd-
4. VENĪ, Dāve! Dāvus VENI-T.

venī-, audī-, dormī-
Vidē!
DĀV-UM VOCĀ! MĒD-US DĀV-UM VOCA-T.
Mēd-e, vocā Dāv-um! Mēd-us Dāv-um voca-t = thema vocābulī
Mēd-e, vocā Dāv-um! Mēd-us Dāv-um voca-t = terminātiō vocābulī
MODUS INDICĀTĪVUS:
Quīntus Mārcum indicat.
“Mamma! Mārcus Iūliam pulsat.”
MODUS IMPERĀTĪVUS
Dominus imperat: “Dāve, venī!” Servus pāret, et venit.
MĒDUS DISCĒDIT, QUIA IS… /// IN SACCULŌ EIUS (: IŪLIĪ)… (prōnōmina persōnālia)
QU-IS pecūniam dominī habet? Mēdus pecūniam dominī habet.

Mēdus discēdit, quia IS pecūniam dominī habet. (v. 77)
Pulsatne Quīntus MĀRC-UM? Ita, Quīntus E-UM pulsat, quia is parvam puellam pulsat.
CU-IUS est sacculus in mēnsā? In mēnsā sacculus Iūliī est.
In sacculō E-IUS est pecūnia. (v. 3–4)
Vidē! Mēdus nōn respondet, quia (is) abest. (v. 85)
7
DĀVUS SACCULUM SUUM… X IAM SACCULUS EIUS…
Dāvus sacculum habet.

Dāvus: “Sacculus MEUS est.”
Iūlius: “Dāve, sacculus est TUUS.”
Dāvus sacculum SUUM habet.
Mēdus pecūniam in sacculō suō habet.

Dāvus: “Mēde, in saculō tuō nōn est pecūnia tua. Estne pecūnia IŪLIĪ?”
Mēdus: “Ita, pecūnia mea nōn est. Est pecūnia EIUS.”
Mēdus in sacculō suō pecūniam suam nōn habet.
Habetne Mēdus in sacculō suō pecūniam IŪLIĪ? Ita, is habet in sacculō suō pecūniam EIUS.
Iūlius servum SUUM vocat. Servus EIUS abest.

Iūlius sacculum SUUM in mēnsā videt. Iam sacculus EIUS in mēnsā est. (v. 61–62)
VIDĒ!
- IN MĒNSĀ PŌNIT: Ubi Dāvus sacculum suum pōnit? Dāvus sacculum suum in mēnsā
pōnit (v. 60).
8
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. V

IŪLIUS ET AEMILIA DUŌS FĪLIŌS ET ŪNAM FĪLIAM HABENT – NŌN DUĀS FĪLIĀS (cāsus
accūsātīvus – numerus plūrālis)
-OS/-US > -OM > -UM -OI/-Ī > -ŌS

Iūlius serv-um su-um vocat. (cap. IV) Iūlius MULT-ŌS SERV-ŌS habet. (v. 6)
-A > -AM -AE > -ĀS

Aemilia ūn-am fīli-am habet. (v. 3) Aemilia MULT-ĀS ANCILL-ĀS habet. (v. 7–8)
-OM/-UM -A
Servus bacul-um, quod in mēnsā est, videt. Iūlius MULT-A LĪLI-A in hortō suō habet. (v. 14)
AB, CUM, EX, IN, SINE + -Ō/-Ā/-ĪS (praepositiōnēs < prae + pōnere, cāsus ab-lātīvus)
-OS/-US > -Ō -OI/-Ī > -OIS > -ĪS

Vīlla in magn-ō hort-ō est. (v. 12) In HORT-ĪS sunt rosae et līlia. (v. 13)
-A > -Ā -AE > -AIS > -ĪS

Iūlius in magn-ā vīll-ā habitat. (v. 1) Iūlia cum quīnque ROS-ĪS venit. (v. 58)
-OM/-UM > -Ō -A > -OIS > -ĪS

Iūlius in oppid-ō Tūscul-ō est. (v. 45-46) Servī in PARV-ĪS CUBICUL-ĪS dormiunt. (v. 38–39)
IN Vīlla Iūliī in magnō hortō est. In hortīs sunt rosae et līlia. (v. 12–13)
AB Iūlia ab Aemiliā discēdit. (v. 48–49)
EX Iūlia rosās carpit et cum quīnque rosīs ex hortō venit. (v. 58)
CUM Pater et māter habitant cum Mārcō et Quīntō et Iūliā. Iūlius et Aemilia in
vīllā habitant cum līberīs et servīs et ancillīs. (v. 11)
SINE Aemilia sine virō suō Iūliō in vīllā est. Iūlius in oppidō sine Aemiliā est.
(v. 43–46); Puella sine rosīs pulchra nōn est. (v. 63)
9
DOMINUS EŌRUM (: SERVŌRUM) EST IŪLIUS (prōnōmina persōnālia)
SG. M. F. N.
nom. qu-is > is fēmin-a > e-a qu-id > id
acc. puer-um > e-um puell-am > e-am qu-id > id
gen. cu-ius > e-ius > e-ius > e-ius
abl. hort-ō > e-ō vīll-ā > e-ā imperi-ō > e-ō
PL. M. F. N.
nom. serv-ī > e-ī > i-ī ancill-ae > e-ae cubicul-a > e-a
acc. serv-ōs > e-ōs ancill-ās > e-ās cubicul-a > e-a
gen. serv-ōrum > e-ōrum ancill-ārum > e-ārum cubicul-ōrum > e-ōrum
abl. serv-īs > e-īs > i-īs ancillīs > e-īs > i-īs cubicul-īs > e-īs > i-īs
IŪLIA, VENĪ! MĀRCE ET QUĪNTE, VENĪTE! (modus imperātīvus)
numerus singulāris plūrālis

1. -A imperātīvus vocā! vocā|te!
indicātīvus voca|t voca|nt
2. -E imperātīvus vidē! vidē|te!
indicātīvus vide|t vide|nt
3. /- imperātīvus pōn|e! pōn|ite!
indicātīvus pōn|it pōn|unt
4. -I imperātīvus audī! audī|te!
indicātīvus audi|t audi|unt
VIDĒ ETIAM!
- RĪDET + CĀSUS ACCŪSĀTĪVUS: Puerī mē rīdent (v. 70), Puerī Iūli-am rīdent;
- ETIAM: Audī, mamma: puerī etiam mē rīdent! (v. 70, : et mē foedam vocant et
etiam mē rīdent!);
- AGE! AGITE! + MODUS IMPERĀTĪVUS: Age! Venī, serve! Agite! Venīte servī!
(cf. v. 87, 103);
- hortus PULCHER, rosa PULCHRA, līlium PULCHRUM (v. 12–18): hortus pulcher (gen. hortī
pulchrī), rosa pulchra (gen. rosae pulchrae), līlium pulchrum (gen. līliī pulchrī);
- Hortus Iūliī pulcher est, quia in eō sunt MULTAE ET PULCHRAE (nōn multae pulchrae)
rosae līliaque (v. 15–16).
10
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. VI
AD, ANTE, APUD, CIRCUM, INTER, PER, POST, PROPE + -UM/-AM/-UM; -ŌS/-ĀS/-A
(praepositiōnēs < prae + pōnere, cāsus accūsātīvus)
PROPE Ōstia est prope Rōmam.

AD Ab oppidō Tūsculō ad vīllam longa via est.
CIRCUM Circum oppida mūrī sunt.
INTER Iūlius in lectīcā est inter Dāvum et Ursum.
ANTE/POST Ursus est ante Iūlium, Dāvus post eum est. Syrus et Lēander nōn ante
lectīcam, sed post lectīcam ambulant.
APUD Iūlius sōlus nōn est, nam quattuor servī apud eum
sunt.
PER Is quī viā Latīnā venit per portam
Capēnam Rōmam intrat.
UBI? UNDE? QUŌ?
Ubi est Rōma? Rōma in Italiā est.

Ubi habitat Cornēlius? Iūlius in oppidō Tūsculō habitat.
Unde venit Iūlius? Iūlius ab oppidō Tūsculō venit.
Unde it Mēdus? Mēdus ā vīllā Iūliī it.
Quō vehitur Iūlius? Iūlius vehitur ab oppidō Tūsculō ad vīllam suam.
Quō it Mēdus? Mēdus ad amīcam suam it.
MĒDUS TŪSCULĪ NŌN EST; NEQUE RŌMAE EST MĒDUS, SED TŪSCULŌ RŌMAM IT.
Tūsculī/Rōmae = in oppidō Tūsculō/Rōmā

Ubi habitat Cornēlius? Cornēlius Tūsculī habitat.
Ubi habitat L dia? L dia Rōmae habitat.
Tūsculō/Rōmā = ab oppidō Tūsculō/Rōmā

Unde it Mēdus? Mēdus Tūsculō it.
Unde it Cornēlius? Cornēlius Rōmā it.
Tūsculum/Rōmam = ad oppidum Tūsculum/Rōmam

Quō it Mēdus? Mēdus it Rōmam.
Quō it Cornēlius? Cornēlius it Tūsculum.
Ubi? Tūscul-ī/Rōm-ae (= cāsus locātīvus)

Unde? Tūscul-ō/Rōm-ā (= cāsus ablātīvus)
Quō? Tūscul-um/Rōm-am (= cāsus accūsātīvus)
11
NAM/QUIA ITAQUE AUTEM PORTAT X PORTĀTUR (vōx āctīva x passīva)

QUIA
Cūr Iūlius sōlus nōn est? Iūlius sōlus nōn est, quia quattuor servī apud eum sunt.
Cūr Mēdus nōn est apud dominum? Mēdus nōn est apud dominum, quia is dominum īrātum timet.
NAM
Iūlius sōlus nōn est(, nam quattuor servī apud eum sunt). Mēdus nōn est apud dominum
(, nam is dominum īrātum timet).
ITAQUE
Dominus servōs malōs baculō verberat, itaque servī malī dominum et baculum eius timent. =
Servī malī dominum et baculum eius timent, nam/quia dominus servōs malōs baculō verberat.
AUTEM
Mēdus est inimīcus Dāvī. Ursus autem amīcus Dāvī est.
Vidēs Mēdum. Vidē nōn iam Mēdum, sed Ursum!
Mēdus est malus servus quī nummōs Dāvus autem bonus servus
est, neque is Mēdum amat.
dominī in sacculō suō habet. Dominus Vidē
servōs malōs baculō verberat; itaque servī non iam Mēdum, servum malum,
malī dominum et baculum eius timent. sed Dāvum,
servum bonum!
Vidē nōn iam servōs, sed saccōs!
Servī quī saccōs portant. Saccī quōs servī portant.
Ursus et Dāvus dominum PORTA-NT.

Vidē nōn iam Ursum et Dāvum, sed dominum!
1. -A voca|t vocā|tur
voca|nt voca|ntur
2. -E vide|t vidē|tur Dominus ab Ursō et Dāvō PORTĀ-TUR.
vide|nt vide|ntur
3. -/- pōn|it pōn|itur
pōn|unt pōn|untur VIDĒ ETIAM! PROCUL AB RŌMĀ ↔ prope Rōmam
4. -I audi|t audī|tur TAM MAGNUS QUAM...
audi|unt audi|untur AB-EST Ā DOMINŌ SUŌ...
IŪLIUS LECTĪCĀ / CORNĒLIUS EQUŌ VEHITUR (ablātīvus īnstrūmentī)

Iūlius et Cornēlius sunt virī Rōmānī. Lectīca, equus, baculum, via sunt īnstrūmenta.
Iūlius Tūsculō ad vīllam suam LECTĪCĀ vehitur.
Dominus servōs malōs BACULŌ verberat.
Mēdus VIĀ LATĪNĀ Tūsculō Rōmam it.
Cornēlius Rōmā Tūsculum EQUŌ vehitur.
12
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. VII

IŪLIUS SYRŌ ET LĒANDRŌ, IŪLIAE, SERVĪS, ANCILLĪS MĀLA DAT (cāsus datīvus)
CU-I? E-Ī
SERVŌ-I > SERV-Ō SERVO-IS > SERV-ĪS
Aemilia Iūliō ōsculum dat. (v. 49) Dominus servīs māla et pira dat. (v. 60)
ANCILLĀ-Ī > ANCILLA-E ANCILLĀ-IS > ANCILL-ĪS

Iūlius puellae ōsculum dat. (v. 103) Etiam ancillīs meīs māla et pira dā! (v. 98)
MĀLŌ-I > MĀL-Ō MĀLO-IS > MĀL-ĪS

Puela laeta mālō suō ōsculum dat. (v. 95) Etiam servī mālīs suīs ōscula dant.
IS EA ID (prōnōmina persōnālia)
SG. M. F. N.
nom. qu-is > is fēmin-a > e-a qu-id > id
acc. puer-um >e-um puell-am > e-am qu-id > id
gen. cu-ius > e-ius > e-ius > e-ius
DAT. cu-i > e-ī > e-ī > e-ī
abl. hort-ō > e-ō vīll-ā > e-ā imperi-ō > e-ō
PL. M. F. N.
nom. serv-ī > e-ī > i-ī ancill-ae > e-ae cubicul-a > e-a
acc. serv-ōs > e-ōs ancill-ās > e-ās cubicul-a > e-a
gen. serv-ōrum > e-ōrum ancill-ārum > e-ārum cubicul-ōrum > e-ōrum
DAT. serv-īs > e-īs > i-īs ancill-īs > e-īs > i-īs cubicul-īs > e-īs > i-īs
abl. serv-īs > e-īs > i-īs ancillīs > e-īs > i-īs cubicul-īs > e-īs > i-īs
UBI? IŪLIA IN CUBICULŌ EST. X QUŌ? IŪLIA, VENĪ IN HORTUM!
Iūlia quīnque rosās in hortō carpit et cum quīnque rosīs ex hortō venit.
Iūlia in hortō iam nōn est. Iūlia in cubiculō suō est.
Syra venit: “Ō mea puella. Venī in hortum!” (v. 17)
ESTNE GALLIA IN EURŌPĀ? NUM CRĒTA OPPIDUM EST?

NŌNNE PULCHER EST NĀSUS MEUS? IMMŌ...
Estne Gallia in Eurōpā? + Gallia in Eurōpā est. (cap. I, v. 11)

Estne Rōma in Galliā? - Rōma in Galliā nōn est. (cap. I, v. 11–12)
13
Num Crēta oppidum est? - Crēta oppidum nōn est! (cap. I, v. 49)
Num Sparta īnsula est? - Sparta nōn est īnsula! (cap. I., v. 50)
Nōnne Germānia in Eurōpā est? + Germānia in Eurōpā est.
Nōnne Iūlia puella proba est? + Iūlia puella proba est.
Nōnne fōrmōsus est nāsus Syrae? Fōrmōsus? Immō foedus est nāsus eius. (v. 26–27)
Nōnne Mārcus puer probus est? Probus? Immō improbus puer est Mārcus.
UBI? HĪC ↔ ILLĪC UNDE?... HINC ↔ ILLINC QUŌ? HŪC ↔ ILLŪC
Mēdus est hīc. Dāvus est illīce. Dāvus.
Mēdus: Dāve, venī hūc!
Dominus: Ubi est Dāvus, Mēde?
Mēdus: Domine, iam Dāvus venit hūc. illince.
Dominus: Bene, et tū, Mēde, discēde hinc illūce.
H-ī-c(e) > Hīc est saccus. H-i-c(e) > HIC saccus est plēnus mālōrum.
H-ī-c(e) > Hīc est rosa. H-ae-c(e) > HAEC rosa pulchra est.
H-ī-c(e) > Hīc est mālum. H-o-c(e) > HOC est mālum tuum.
VIDĒ ETIAM!
- PLĒNUS MĀLŌ-R-UM: Hic saccus plēnus est mālōrum (v. 43-44);
- SALVĒ, puer! SALVĒ|TE, puerī!: Salvēte, fīliī! Salvē, pater! (v. 31–32);
- ES! ES|TE (< est): Tergē oculōs! Es laeta! (v. 23);
- DĀ! DA|TE! (< dat): Etiam servīs dā mala et pira, pater! (v. 58);
- ET... ET ↔ NEQUE... NEQUE: et Mārcus et Quīntus māla habent ↔ servī neque māla
neque pira habent (v. 50, 57);
- NŌN SŌLUM... SED ETIAM...: Fīliī quī iam nōn sōlum (: tantum) māla, sed etiam pira
habent : Fīliī quī et māla et pira habent (v. 56);
- ETIAM: (In vīllā nōn sōlum ātrium pulchrum cum implūviō est, sed) Etiam perist lum
magnum et pulchrum in vīllā est. Audī, mamma – puerī (nōn sōlum “Puella sine
rosīs pulchra nōn est” dīcunt, sed) etiam mē rīdent! (cap. V, v. 30, 70);
- AD-, AB, EX-, IN-: Syra ad-est. Mēdus ab-est ā dominō suō. In saccō māla īn-sunt.
Iūlius ad vīllam ad-venit. Iūlia laeta ad Iūlium ad-it. Iūlia ē cubiculō ex-it. (cap. VI,
cap. VIII, v. 30, 41–42, 62, 82–83);
- EX A-, E-, I-, O-, U-, H-: ex ātriō, ex hortō Ē/EX + B-, C-, cēt: ē/ex vīllā;
- AB A-, E-, I-, O-, U-, H-: ab oppidō Ā/AB + B-, C-, cēt: ā/ab vīllā, ā/ab Iūliō.
14
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. VIII

QU-IS? SERV-O- QU-EI/QU-Ī? ANCILL-Ā-
nom. qu-es / qu-is? serv-os > serv-us qu-a > qu-ae? ancill-ā > ancill-a
acc. qu-em? serv-om > serv-um qu-am? ancill-ām > ancill-am
gen. quo-ius > cu-ius? serv-oī > serv-ī quo-ius > cu-ius? ancill-āī > ancill-ae
dat. quo-i >cu-i? serv-ōi > serv-ō quo-i >cu-i? ancill-āi > ancill-ae
d d
abl. qu-ō? serv-ō > serv-ō qu-ā? ancill-ā > ancill-ā
nom. qu-ei > qu-ī serv-oī > serv-ī qu-āī > qu-ae ancill-āī > ancill-ae
acc. qu-ōs ? serv-ōs qu-ās ? ancill-ās
gen. qu-ō|r-um? serv-ō|r-om > serv-ō|r-um qu-ā|r-um? ancill-ār-om > ancill-ā|r-um
dat. qu-ibus? serv-ois > serv-īs qu-ibus? ancill-āis > ancill-īs
abl. qu-ibus? serv-ois > serv-īs qu-ibus? ancill-āis > ancill-īs
QU-ID? OPPIDO- QU-AE ?

nom. acc. qu-id? oppid-om > oppid-um qu-ae? oppid-a
gen. quo-ius > cu-ius? oppid-oī > oppid-ī qu-ō|r-um? oppid-ōr-om > oppid-ō|r-um
dat. quo-i > cu-i? oppid-ōi > oppid-ō qu-ibus? oppid-ois > oppid-īs
d
abl. qu-ō? oppid-ō > oppid-ō qu-ibus? oppid-ois > oppid-īs
QUIS? SERVUS. QUĪ SERVUS? IS / HIC / ILLE SERVUS QUĪ...
nom. qu-is? is e
h-is-c > h-ice ill-e serv-us quī
e e
acc. qu-em? e-um h-um-c > h-unc ill-um serv-um qu-em
gen. cu-ius? e-ius h-uius ill-īus serv-ī cu-ius
dat. cu-i? e-ī h-ui-ce ill-ī serv-ōi > serv-ō cu-i
abl. qu-ō? e-ō h-ō-ce ill-ō serv-ō qu-ō
nom. qu-es > qu-ī? e-ī > i-ī h-ī ill-ī serv-ī qu-ī
acc. qu-ōs ? e-ōs h-ōs ill-ōs serv-ōs qu-ōs
gen. qu-ōrum? e-ōrum h-ōrum ill-ōrum serv-ōr-um qu-ōrum
dat. abl. qu-ibus? e-īs > i-īs h-īs ill-īs serv-īs qu-ibus
QUIS? ANCILLA. QUAE ANCILLA? EA / HAEC / ILLA ANCILLA QUAE...
nom. qu-is/quae? e-a h-ae-ce ill-a ancill-ā >ancill-a qua > qu-ae
e e
acc. qu-em/qu-am? e-am h-am-c > h-anc ill-am ancill-am qu-am
gen. cu-ius? e-ius h-uius ill-īus ancill-ae cu-ius
dat. cu-i? e-ī h-ui-ce ill-ī ancill-āi > ancill-ae cu-i
abl. qu-ō? e-ā h-ā-ce ill-ā ancill-ā qu-ā
15
nom. qu-es > qu-ī? e-ī > i-ī h-ae ill-ae ancill-āī > ancill-ae qu-ae
acc. qu-ōs ? e-ōs h-ās ill-ās ancill-ās qu-ās
gen. qu-ō|r|um? e-ō|r|um h-ā|r|um ill-ā|r|um ancill-ā|r|um qu-ā|r|um?
dat. abl. qu-ibus? e-īs > i-īs h-īs ill-īs ancill-īs qu-ibus
QUID? OPPIDUM. QUOD OPPIDUM? ID / HOC / ILLUD OPPIDUM QUOD...

e e
nom. acc. qu-id? id * h-od-c > h-oc ill-ud oppid-um qu-od
gen. cu-ius? e-ius h-uius ill-īus oppid-ī cu-ius
dat. cu-i? e-ī h-ui-ce ill-ī oppid-ōi > oppid-ō cu-i
abl. qu-ō? e-ō h-ō-ce ill-ō oppid-ō qu-ō
nom. acc. qu-ae e-a h-ae-ce ill-a oppid-a qu-ae

gen. qu-ō|r|um? e-ō|r|um h-ō|r|um ill-ō|r|um oppid-ō|r|um qu-ō|r|um
dat. abl. qu-ibus? e-īs > i-īs h-īs ill-īs oppid-īs qu-ibus
FĒMINAE ŌRNĀMENT-ĪS DĒLECTANTUR. / MĒDUS ĀNULUM XC SĒSTERTI-ĪS EMIT. (ablātīvus

īnstrūmentī / pretiī)
Quibus īnstrūmentīs fēminae ōrnantur? Fēminae ōrnāmentīs: gemmīs, et margarītīs et ānulīs

ōrnantur. (v. 12, 24)
Quō īnstrūmentō L dia tabernam mōnstrat? L dia tabernam Albīnī digitō mōnstrat (v. 43)
Quō īnstrūmentō Mēdus ānulum emit? Mēdus pecūniā / nummīs ānulum emit.
Quot nummīs Mēdus ānulum emit? Mēdus ānulum nōnāgintā sēstertiīs emit.
Quot sēstertiīs Albīnus ānulum vēndit? Albīnus ānulum nōnāgintā sēstertiīs vēndit.
Quot nummīs / Quantī cōnstat ānulus? Ānulus centum nummīs cōnstat.
VIDĒ ETIAM!
- (Is) quī tabernam habet, tabernārius est. (Iī) quī magnam pecūniam habent, ōrnāmenta
emunt (v. 3, 6);
- TANTUS (tam magnus)... QUANTUS (quam magnus): Pretium illīus ānulī nōn tantum (LXXX
HS) est quantum huius (C HS) (v. 75);
- QUAM!: Ō quam pulchra sunt illa ōrnāmenta! (v. 42);
- ALIUS ALIA ALIUD (cf. ILLUD): Tabernārius ōrnāmenta vēndit. Aliī tabernāriī librōs vēndunt,
aliī māla et pira. Collum Lŷdia margarītīs ōrnātur; L dia autem nūllum aliud ōrnāmentum
habet. (v. 5–6, 32–33);
- FIBULA PRAENESTĪNA (670-630 a. C. ?):
MANIOS MED FHE:FHAKED NUMASIOI
= Manius mē fēcit (< facit) Numeriō.
16
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. IX

QU-IS? PĀSTOR-E QU-ES/QU-Ī?
nom. qu-is? pāsto-s > pāstor qu-es > qu-ī pāstōr-ēs

acc. qu-em? pastōr-em qu-ōs ? pāstōr-ēs
gen. quo-ius > cu-ius? pāstōr-es > pāstōr-is qu-ō|r|-um? pāstōr-om > pāstōr-um
dat. quo-i > cu-i? pāstōr-ei > pāstōr-ī qu-ibus? pāstōr-ibus

abl. quō? pāstōr-e qu-ibus? pāstōr-ibus
Ut ‘pāstor’ dēclīnantur haec vocābula: sōl sōlis pulcher, timor -ōris magnus, clāmor -ōris magnus,
arbor -oris alta
QU-IS? OV-I/E QU-ES/QU-AE/QU-Ī?
nom. qu-is? ov-is qu-es > qu-ae ov-ēs

acc. qu-em? ov-em qu-ās ? ov-ēs
gen. quo-ius > cu-ius? ov-is qu-ā|r|-um? ov-iom > ov-ium
dat. quo-i > cu-i? ov-ī qu-ibus? ov-ibus
abl. quō? ov-e qu-ibus? ov-ibus
Ut ‘ovis’ dēclīnantur haec vocābula: pānis -is dūrus, collis -is parvus, vallis -is pulchra, canis -is
bonus/bona (gen pl canum), nūbēs -is ātra, mōns (< mont|s) montis arduus, dēns (< dent|s) dentis albus,
VIDĒ ETIAM!
- ĒST (< *ed|s|t;= edit), ED-UNT: Ovēs herbam edunt. Pāstor pānem ēst;
- DŪC! (< dūce) DŪCITE!: Ecce vestīgia ovis. Ubi est ovis ipsa? Dūc mē ad eam, canis! (v. 65–66);
- DUM: Dum pāstor in herbā dormit, ovis nigra... abit. (v. 39);
- SUPRĀ + ACC.: Sōl in caelō est suprā campum. (v. 25);
- SUB + ABL.: Ubi? Sub arbore umbra est. (v. 30);
- IPS|E IPS|A IPS|UM, gen. IPS|ĪUS: Ovis vestīgia lupī in terrā videt, neque lupum ipsum videt
(v. 55-56);
- UT: Oculī lupī in umbrā lūcent ut gemmae et dentēs ut margarītae (v. 72–73);
- IMPŌNERE: Pāstor laetus ovem in umerōs impōnit eamque portat ad cēterās ovēs. (v. 84–85);
- ASSIMILĀTIŌ (< ad + similis): ac-currit (< ad-currit), im-pōnit (< in-pōnit), hunc (< humce).
17
18
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. X

QUIS? LEŌ-N-E QU-ES/QU-Ī?
nom. qu-is? leōn-s > leō qu-es > qu-ī leōn-ēs

acc. qu-em? leōn-em qu-ōs ? leōn-ēs
gen. quo-ius > cu-ius? leōn-es > leōn-is qu-ōr-um? leōn-om > leōn-um
dat. quo-i > cu-i? leōn-ei > leōn-ī qu-ibus? leōn-ibus
abl. qu-ō? leōn-e qu-ibus? leōn-ibus
QUIS? HOMŌ, HOMI-N-E QU-ES/QU-Ī?
nom. qu-is? homō qu-es > qu-ī homin-ēs

acc. qu-em? homin-em qu-ōs ? homin-ēs
gen. quo-ius > cu-ius? homin-es > homin-is qu-ō|r|-um? homin-om > homin-um
dat. quo-i > cu-i? homin-ei > homin-ī qu-ibus? homin-ibus
abl. qu-ō? homin-e qu-ibus? homin-ibus
QU-IS? VŌC-E QU-ES/QU-AE?
nom. qu-is? vōc-s > vōx qu-es > qu-ae vōc-ēs

acc. qu-em? vōc-em qu-ās ? vōc-ēs
gen. quo-ius > cu-ius? vōc-es > vōc-is qu-ā|r|-um? vōc-om > vōc-um
dat. quo-i > cu-i? vōc-ei > vōc-ī qu-ibus? vōc-ibus
abl. qu-ō? vōc-e qu-ibus? vōc-ibus
QUIS? PED-E QU-ES/QU-Ī?
nom. qu-is? ped-s > pēs qu-es > qu-ī ped-ēs

acc. qu-em? ped-em qu-ōs ? ped-ēs
gen. quo-ius > cu-ius? ped-es > ped-is qu-ō|r|-um? ped-om > ped-um
dat. quo-i > cu-i? ped-ei > ped-ī qu-ibus? ped-ibus
abl. quō? ped-e qu-ibus? ped-ibus
NEUTRA (vidē cap. XI): magnum flūmen flūmin|is mult|a flūmin|a

nostrum mar|e mar|is mult|a mari|a
vīvum animal animāl|is mult|a animāli|a
HOMŌ MORTUUS NEQUE VIDĒ|RE NEQUE AUDĪ|RE, NEQUE AMBULĀ|RE NEQUE CURR|ERE POTEST.
(v. 49-51; modus īnfīnītīvus)
 AMBULĀ|RE: Canis volā|re nōn potest. (v. 21)

- NUMERĀ|R|Ī: Piscēs numerā|r|ī nōn possunt. (b. 45)
 VIDĒ|RE: Hominēs deōs vidē|re nōn possunt. (v. 39)
- VIDĒ|R|Ī: Deī ab hominibus vidē|r|ī nōn possunt. (v. 39)
19
 VĪV|ERE: Sine animā nēmō potest vīv|ere. (v. 57)

- EM|Ī: Sine pecūniā cibus em|ī nōn potest. (v.62)
 AUDĪ|RE: Hominēs deōs audī|re nōn possunt. (v. 39)
- AUDĪ|R|Ī: Deī ab hominibus audī|r|ī nōn possunt. (v.39)
 ESSE: Mārcus et Iūlia Quīntum vīvum es|se vident. (v. 122)
 ĒSSE: Pāstor ovēs herbam ēs|se videt.
ambulā-s-e > ambulā-r-e S > R (rōtacismus)
vidē-s-e > vidē-r-e
vīve-s-e > vīve-r-e
audī-s-e > audī-r-e
es-s-e > es-s-e S
ed-s-e > ēs-s-e S
PUERĪ PUELLAM CANERE AUDIUNT. MĀRCUS QUĪNTUM AD TERRAM CADERE VIDET.
AUDĪRE: Quīntus Mārcum videt. (cap. III, v. 11)  Puerī puellam canere audiunt. (v. 80)
VIDĒRE: Iūlius Quīntum nōn audit neque venit. (cap. III, v. 11)  Mārcus Quīntum ad
terram cadere videt. (v. 104)
ASPICERE: L dia tabernam Albīnī aspicit. (cap. VIII, v. 39)  Aemilia fīlium suum ā Iūliō portārī
videt, ... Quīntum ā Iūliō in lectō pōnī aspicit. (v. 126, 131)
MĀRCUS MAGNĀ VŌCE CLĀMAT: “AGE! VENĪ, PATER!” (ablātīvus modī)

Mārcus perterritus ad vīllam currit et magnā vōce clāmat: “Age! Venī, pater!” (v. 111–112)
Quōmodo (< quō modō) dēclīnātur ‘leō’? ‘Leō’ (m) dēclīnantur hōc modō: … (v. 169)
VIDĒ ETIAM!
- NĒMŌ (< ne- + homō): Nēmō piscēs flūminum et marium numerāre potest (v. 44–45);
- POT|EST POS|SUNT (< pot|est, pot|sunt < potis est/sunt): Canis volāre nōn pot-est. Hominēs
ambulāre pos-sunt (v. 21, 23);
- CUM: Cum avis volat, ālae moventur (v. 15);
- QUOD (: quia): Hominēs ambulāre possunt, quod pedēs habent (v. 24);
- VULT VOLUNT: Iūlia cum puerīs lūdere vult, neque iī cum eā lūdere volunt (v. 75–76);
- AUDE|T AUDE|NT: Cum aquila suprā hortum volat et cibum quaerit, parvae avēs canere nōn
aude|nt. (v. 88) Cūr nōn audent cantāre? Quia aquilam timent;
- NECESSE EST + DAT.: Spīrāre necesse est hominī (v. 58);
- ENIM (: nam): Mercurius imperia deōrum ad hominēs portat, (1) is (2) enim (: quod hominēs
vident) nūntius deōrum est. (v. 29–30), NĒMŌ ENIM : NAM NĒMŌ;
- ERGŌ (: itaque): Mārcus et Iūlia vīvum esse vident. Puer autem ambulāre nōn potest, neque
enim pedēs eum sustinēre possunt.  Ergō (: ut hominēs, quī adsunt, oculīs vident)
necesse est eum portāre (v. 122–124).
20
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XI

QUID? CORPOR-E QU-AE
nom. acc. qu-id? corpos > corpus qu-ae? corpor-a
gen. quo-ius > cu-ius? corpor-es > corpor-is qu-ōr-um? corpor-om > corpor-um
dat. quo-i > cu-i? corpor-ei > corpor-ī qu-ibus? corpor-ibus
abl. qu-ō? corpor-e qu-ibus? corpor-ibus
Ut ‘corpus hūmānum’ dēclīnantur: pectus -oris meum, ōs ōris pulchrum, crūs crūris dextrum, iecur -oris,
cor cordis, caput -itis; plūrāle tantum: viscera -um n pl
QUID? FLŪMIN-E QU-AE?

nom. acc. qu-id? flūmen qu-ae? flūmin-a
gen. quo-ius > cu-ius? flūmin-es > flūmin-is qu-ōr-um? flūmin-om > flūmin-um
dat. quo-i > cu-i? flūmin-ei > flūmin-ī qu-ibus? flūmin-ibus
abl. qu-ō? flūmin -e qu-ibus? flūmin-ibus
QUID? MAR-Ī QU-AE?

nom. acc. qu-id? mar-e qu-ae? mar-ia
gen. quo-ius > cu-ius? mar-is qu-ōr-um? mar-iom > mar-ium*
dat. Quo-i > cu-i? mar-ii > mar-ī qu-ibus? mar-ibus
abl. Qu-ō? mar-ī qu-ibus? mar-ibus
*hic genetīvus, quī est marium, in librīs Rōmānōrum nōn inest; apud Naevium est marum.
QUID? ANIMĀL-Ī QU-AE?

nom. Acc. qu-id? animal qu-ae? animāl-ia
gen. quo-ius > cu-ius? animāl-is qu-ōr-um? animāl-iom > animāl-ium
dat. quo-i > cu-i? animāl-ī qu-ibus? animāl-ibus
abl. Qu-ō? animāl-ī qu-ibus? animāl-ibus
MEDICUS: “PUER DORMIT.” MEDICUS ‘PUERUM DORMĪRE’ DĪCIT. (accūsātīvus cum īnfīnītīvō)
- vidēre, audīre, sentīre: Iūlius puerum vocāre audit. Iūlius Quīntum vīvum esse videt (cap. X, v.
113, 122);
- iubēre: Iūlius servum suum Tūsculum īre iubet atque medicum arcessere (v. 44–45);
- dīcere: Medicus: “Puer dormit.” Medicus ‘puerum dormīre’ dīcit (v. 60, 63–64);
- putāre: Syra eum mortuum esse putat (v. 108);
- gaudēre: Syra puerum vīvere gaudet (= Syra gaudet quod puer vīvit, v. 114, 118);
- necesse est: Necesse est puerum dormīre (v. 124–125).
21
NŌN MODO PEDE, SED ETIAM CAPITE AEGER EST. (ablātīvus līmitātiōnis)
Nōn modo pede, sed etiam capite aeger est. Iam fīlius noster nōn modo pede, sed etiam
bracchiō aeger est. (v. 55, 131-132)
Puer pede aeger est, Puer nōn modo pede,

nōn manū, oculō, cet. …sed etiam capite aeger est. …sed etiam bracchiō aeger est.
līmes -itis m
pedis aegrī
VIDĒ ETIAM!
- ŪNA MANUS, DUAE MANŪS: Duae manūs et duo pedēs in corpore hūmānō sunt (v. 4, vidē
cap. XII);
- ATQUE (< ad-que) = ET: Quīntus oculōs claudit atque dormit (v. 41);
- NEC = NEQUE: Pedem aegrum habet nec ambulāre potest (v. 54–55);
- ĪNFRĀ+ ACC.: Īnfrā oculōs genae sunt (v. 8)
↔ SUPRĀ + ACC.: Caput est super collum (v. 18);
- MODO (= tantum, sōlum): Bibe aquam modo! (v. 37);
- DĒ + ABL.: Puer stultus est, medice: nīdum in arbore reperit, arborem ascendit, dē arbore ↓
cadit (v. 53);
- NOSTER, NOSTRA, NOSTRUM: Iam fīlius noster nōn modo pede, sed etiam bracchiō aeger
est (v. 131–132);
- VESTER, VESTRA, VESTRUM: Māter vestra trīstis est, quod Aemilius procul ab eā abest
(cap. XII, v. 25);
- POSSE (< * pot-se): Aemilia nōn putat medicum puerum aegrum sānāre pos-se (v. 133–135).
22
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XII
QUIS? EXERCITU- QU-ES/QU-Ī?

nom. qu-is? exercit-us qu-es > qu-ī exercit-ūs
acc. qu-em? exercit-um qu-ōs ? exercit-ūs
gen. quo-ius > cu-ius? exercit-uis > exercit-ūs qu-ō|r-um? exercit-uum
dat. quo-i > cu-i? exercit-uī qu-ibus? exercit-ubus > exercit-ibus
abl. qu-ō? exercit-ū qu-ibus? exercit-ubus > exercit-ibus
masculīna: exercitus -ūs Rōmānus, arcus -ūs (dat. et abl. pl. arcubus), passus -ūs, equitātus -ūs , impetus -ūs,
metus -ūs, versus -ūs
fēminīnum: manus -ūs dextra
ALBUS -A -UM NIGER -GRA -GRUM BREVIS -E
 ALB|US -A -UM dēclīnātur ut serv|us, fēmin|a, oppid|um.

 NIGER -GR|A -GR|UM dēclīnātur ut liber -br|ī, culter -tr|ī.
 BREVIS -E, gravis -e, levis -e, trīstis -e, fortis -e, tenuis -e (iam in cap. X, v. 101) dēclīnātur
ut ovis (masculīna et fēminīna) et mare (neutra), in ablātīvō hōrum adiectīvōrum semper
est -ī: gladius brevis, hasta brevis a pīlum breve.
Scūtum eōrum nimis parvum est, pīlum nimis longum et grave. Mīlitēs Rōmānī bene
pugnant, quod pīla eōrum brevia et levia sunt, nōn longa et gravia ut Germānōrum.
(v. 132–137)
HASTA LONGIOR QUAM PĪLUM / PĪLUM LONGIUS QUAM GLADIUS (gradus

comparātīvus < comparāre):
 GLADIUS BREVIOR / HASTA LONGIOR / PĪLUM BREVIUS; gen. sg. -iōr|is, pl. -
iōr|um; abl. sg. -e (neque -ī): -iōr|e.
Via Latīna nōn tam longa est quam via Appia. Via Appia longior est quam via Latīna.
Pīlum nostrum breve et leve est – brevius et levius quam pīlum Germānōrum.
(v. 134–135)
Etiam gladiī quī ā Germānīs feruntur longiōr|ēs et graviōr|ēs sunt quam
Rōmānōrum ac pīla eōrum longiōr|a et graviōr|a quam nostra sunt. (v. 56–59)
PRŌVINCIA EST PARS IMPERIĪ RŌMĀNĪ (genetīvus partitīvus < pars part|is f)
PARS: Prōvincia est pars imperiī Rōmānī, ut membrum pars corporis. (v. 64–65)
NUMERUS: Exercitus est magnus numerus mīlitum. (v. 80)
MĪLIA: Mīlle passūs sunt quīnque mīlia pedum. (v. 96–97)
23
MĪLLE PASSŪS SUNT QUĪNQUE MĪLIA PEDUM. ŪNUS PASSUS EST QUĪNQUE PEDĒS.
pēs = 29,6 cm
passus = 5 pedēs (1,48 m)
mīlle passūs = 1,48 km
IM (numerālia dēclīnantur sīcut adiectīva): Ūnus passus est quīnque pedēs, ergō mīlle
passūs.... (v. 96–97)
MM, MMM, cēt. (genetīvus partitīvus) Mīlle passūs sunt quīnque mīlia pedum. (v. 96–97)
GLADIUS DUŌS PEDĒS LONGUS EST (cāsus accūsātīvus I-------I )
- Quam longus est gladius? Gladius duōs pedēs longus est. (v. 49)
- Quam altum est vāllum castrōrum? Prope decem pedēs altum est, et duo
mīlia passum longum. (v. 102–103) Ea via centum pedēs lāta est. (v. 105)
MĀRCŌ ŪNA SOROR EST. QUOD NŌMEN EST PATRĪ? EĪ NŌMEN EST IŪLIUS
(datīvus possessīvus < possidēre : habēre)
Hominī necesse est spīrāre. (cap. X, v. 58)

Iūlius Mārcō mālum dat. (cap. VII, v. 46) Mārcō ūnum mālum est.
Mārcō ūna soror est. = Mārcus ūnam sorōrem habet. (v. 6)
Quod nōmen est patrī? Eī nōmen est Iūlius. (v. 9–10)
Fīliīs nōmina sunt ‘Mārcus Iūlius Balbus’ et ‘Quīntus Iūlius Balbus’. (v. 12–13)
ES! DŪC! DĪC! FAC! FER!
inf. fer|re imper: dīc! dīc|ite! < dīce|re

ind. fer|t fer|unt dūc! dūc|ite! < dūce|re
fer|tur fer|untur fac! fac|ite! < face|re
imper. fer! fer|te! fer! fer|te! < fer|re
es! es|te < es|se
- FLU|ERE, METU|ERE coniugantur ut pōn|ere, sūm|ere, dīc|ere.

- CAPE|RE, capi|ō, cape!; IACE|RE iaci|ō, iace!; FUGE|RE, fugi|ō, fuge! coniugantur ut
accipere, aspicere (vidē cap. VIII)
VIDĒ ETIAM!
- MĪLES -ITIS m: mīles -it|is Rōmānus, pedes -it|is, eques equit|is;
- IMPERAT / PĀRET + DAT.: Dux exercituī imperat. Exercitus ducī suō pāret (v. 82);
- CASTRA -ōrum n pl Rōmāna, VISCERA -um n pl hūmāna, ARMA -ōrum n pl Rōmāna, LĪBERĪ
-ōrum n pl sunt plūrālia tantum: in castrīs, vāllum castrōrum, castra magna sunt;
- NŌMINA RŌMĀNA: Lūcius (= praenōmen) Iūlius (= nōmen) Balbus (= cognōmen), balbus = is
quī dīcit “ba-ba-ba-ba-ba-balbus”;
- ATQUE A-, E-, I-, O-, U-, H-, cēt.: atque in magnās AC + B-, C-, cēt: ac pīla eōrum.
24
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XIII

QUIS? QU-ES/QU-Ī?
nom. qu-is? di-ēs qu-es > qu-ī di-ēs
acc. qu-em? di-em qu-ōs ? di-ēs
gen. quo-ius > cu-ius? di-ēī qu-ōr-um? di-ēr-um
dat. quo-i >cu-i? di-ēī qu-ibus? di-ēbus
abl. qu-ō? di-ē qu-ibus? di-ēbus
1) -A–: āla gen. āla-ī > ālae

2) -O–: equo|s, ōvo|m gen. equo-ī > equī
3) --/-E–/-I–: sōle, ovi|s gen. sōle-is, ovi-is > sōlis, ovis
4) -U–: lacu|s gen. lacu-is > lacūs
5) -Ē–: diē|s, rē|s gen. diē-ī, re-ī > diēī, reī
IĀNUĀRIUS EST MĒNSIS PRĪMUS, FEBRUĀRIUS MĒNSIS SECUNDUS...
Iānuārius mēnsis prīmus; Februārius, secundus; Mārtius, tertius; Aprīlis, quārtus; Māius, quīntus;
Iūnius, sextus; Iūlius, septimus; Augustus, octāvus; September, nōnus; Octōber, decimus;
November, undecimus; December, duodecimus ac postrēmus. (v. 2-6)
I ūnus -a -um prīmus -a -um VII septem septimus -a -um

II duo -ae -o secundus -a -um VIII octō octāvus -a -um
III trēs -ia tertius -a -um IX novem nōnus -a -um
IV quattuor quārtus -a -um X decem decimus -a -um
V quīnque quīntus -a -um XI undecim undecimus -a -um
VI sēx sextus -a -um XII duodecim duodecimus -a -um
1
/3 tertia pars ½ dīmidia pars
2
¼ quārta pars ¾ trēs partēs /5 duae quīntae
1 9 4
/5 quīnta pars /10 novem partēs /9 quattuor nōnae
25
TEMPORE ANTĪQUŌ MĀRTIUS MĒNSIS PRĪMUS ERAT. (Lat. tempus praeteritum)
ERAT/ERANT: Tempore antīquō Mārtius mēnsis prīmus erat. Tunc (= illō tempore)
mēnsis September mēnsis septimus erat, Octōber, November, december
mēnsēs octāvus, nōnus, decimus erant. (v. 19–21, tempus praeteritum)
EST/SUNT: Nunc (= hōc tempore) Mārtius mēnsis tertius est. (v. 22, tempus praesēns)
MĒNSE DECEMBRĪ, ILLŌ TEMPORE, HŌRĀ PRĪMĀ, MERĪDIĒ, HIEME (ablātīvus ‘temporis’)
QUANDŌ? mēnse Iānuāriō, mēnse Decembrī, illō tempore, hōrā prīmā, merīdiē, hieme
- Tempore antīquō Mārtius mēnsis prīmus erat. (v. 19)
- Nocte sōl nōn lūcet, sed lūna et stēllae lūcent. (v. 46)
QUAM DIŪ HOMŌ VĪVERE POTEST? (c. accūsātīvus)

- Homō centum annōs vīvere potest, dūcentōs annōs vīvere nēmō potest. (v. 11)
QUAM LONGUS EST GLADIUS? (c. accūsātīvus, cap. XII, v. 49)
- Gladius duōs pedēs longus est.
FERBUĀRIUS MĒNSIS ANNĪ BREVISSIMUS EST. (gradus superlātīvus < super + ferre)
1. gradus positīvus (vidē cap. I): long|us -a -um, brev|is -e.

Mēnsis Februārius brevis est.
2. gradus comparātīvus (vidē cap. XII): long|ior -ius, brev|ior –ius
Februārius brevior est quam Iānuārius.
3. gradus superlātīvus: long|issimus -a -um, brev|issimus -a -um.
Ferbuārius mēnsis annī brevissimus est.
LŪNA ‘PLĒNA’ ESSE DĪCITUR (nōminātīvus cum īnfīnītīvō)
Ursus et Dāvus dominum PORTA-NT. cap. VI

Spectā nōn iam Ursum et Dāvum, sed dominum!
Dominus (ab Ursō et Dāvō) PORTĀ-TUR.

Ōrnāmenta Aemiliam ŌRNA-NT.
cap. VIII Aemilia ōrnāmentīs ŌRNĀ-TUR. Avis ālās MOVE-T.
cap. X Ālae MOVE-NTUR.

Hominēs ‘ lūnam plēnam esse’ DĪC-UNT.
cap. XIII Lūna ‘plēna’ esse DĪC-ITUR. (v. 52)

26
Iūlius servum Tūsculum īre IUBE-T.
Servus (ā Iūliō) Tūsculum īre IUBĒ-TUR.
Vidē etiam! Dīcitur = nōminātur (v. 53, 64, 69, 72, 77)
KALENDAE -ārum f pl Iānuāriae
31||| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |... 29 |
31 | 1 | 2...
Diēs mēnsis prīmus ‘kalendae’ nōminātur. Diēs prīmus mēnsis Iānuāriī dīcitur ‘kalendae
Iānuāriae’.
ĪDŪS -uum f pl Iānuāriae / Mārtiae
31||| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |... 29
| 30 | 1 | 2...
Diēs tertius decimus post kalendās īdūs nōminātur. Īdūs Iānuāriae diēs tertius decimus est post
kalendās Iānuāriās.
31||| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 |... 29
| 30 | 1 | 2...
Mēnse Mārtiō (item Māiō, Iūliō, Octōbrī) īdūs nōn diēs tertius decimus, sed quīntus decimus post
kalendās est.
NŌNAE -ārum f pl Iānuāriae / Mārtiae
30 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 29 |... 29 |
30 | 1 | 2...
9 8 7 6 5 4 3 2 1
Diēs nōnus ante īdūs dīcitur ‘nōnae’ (nōnae Iānuāriae: diēs quīntus Iānuāriī, nōnae Februāriae: diēs
quīntus Februāriī, nōnae Mārtiae: diēs septimus Mārtiī; cēt.)
QUANDŌ?
01/01 kalendīs Iānuāriīs , 15/03 īdibus Mārtiīs
...| 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 1 | 2...
11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1
21/04 diē undecimō ante kalendās Māiās = ante diem ūndecimum kalendās Māiās (a.d. XI kal. Māi.).
27
VIDĒ ETIAM!
- MĀNE: Prīma pars diēī est māne, pars postrēma vesper. Diēs est tempus ā māne ad
vesperum. (v. 35-36). Quandō? Māne. Vesperī;
- VELLE.: Aemilia puerum dormīre velle putat (v. 140);
- VEL (< vel|le) X AUT: XII mēnsēs vel CCCLXV diēs, centum annī vel saeculum, hōra sexta vel
merīdiēs (v. 7, 9, 43) X XXVIII aut XXIX diēs (v. 28).
28
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XIV
DĀVUS CUBICULUM INTRĀNS INTERROGAT... (participium temporis praesentis)
sg. m./f. n. pl. m./f. n.

nom. -ns -ns -nt|ēs -nt|ia
ak. -nt|em -ns -nt|ēs -nt|ia
gen. -nt|is -nt|ium
dat. -nt|ī -nt|ibus
abl. -nt|e/ī -nt|ibus
PUER PUELLA CAPUT
-(ā)ns: puer vigilā|ns = puer quī vigilat. puella vigilā|ns = puella quae vigilat pīlum volā|ns =
= pīlum quod volat
-(ē)ns: puer dormiē|ns = puer quī dormit puella dormiē|ns = puella quae dormit caput dolē|ns =
= caput quod dolet
PARTICIPIUM < PARTEM CAPERE , quia partem capit nōminis, partem capit verbī temporālis; nam…
... ut nōmen adiectīvum dēclīnātur: vigilāns -ant|is, dormiēns -ent|is
... ut verbum obiectum in accūsātīvō cāsū servat: Dāvus cubiculum intrāns interrogat… (v. 25)
ABL. SG. -e: Parentēs ā fīliō intrante salūtantur. (V. 91; in locō nōminis adiectīvī desinit in -ī)
Eō modō excitātur Mārcus, et oculōs aperiēns (: dum aperit oculōs) servum apud lectum stantem (: quī
apud lectum stat) videt. (v. 37–38)
UTERQUE PUER QUIĒTUS EST, NEUTER PUER SĒ MOVET. ALTER PUER DORMIT, ALTER VIGILAT. UTER
PUER AEGRŌTAT? MĀRCUSNE AN QUĪNTUS? QUĪNTUS
Mārcus et Quīntus in vīllā sunt.
UTER -A -UM... ? -NE... AN...?

Uter puer ex duōbus quiētus est? = Mārcusne quiētus est an Quīntus?
UTER-QUE UTRA-QUE UTRUM-QUE ET... ET...

Uterque puer ē duōbus quiētus est? = Et Mārcus et Quīntus quiētus est.
NEUTER -A -UM NEC... NEC...

Neuter puer ē duōbus sē movet. = Nec Mārcus nec Quīntus sē movet.
ALTER -A -UM AUT... AUT...

Alter puer ē duōbus dormit, alter vigilat.= Mārcus dormit. Quīntus vigilat. (aut puer dormit aut vigilat)
Uter puer ē duōbus aegrōtat? = Mārcusne an Quīntus? Quīntus.
29
Uter puer ē duōbus in vīllā est? Uterque puer in vīllā est.

Suntne puerī in vīllā? Puerī in vīllā sunt.
Et caput et pēs eī dolet. (v. 3) Nec caput nec pēs dolet. (v. 66)
Pēs et caput eī dolet. (v. 64) X Mārcus et Quīntus in vīllā sunt.
MIHI TIBI
nom. ego tū
ak. mē tē
dat. mihi tibi
abl. mē tē
“Affer mihi aquam…!“ et “Dā mihi tunicam…!“ (v. 43, 71)
Mārcus dīcit: “Mihi quoque caput dolet!” Dāvus: “Tibi nec caput nec pēs dolet!” (v. 65–66)
Mārcus: “Dā mihi calceōs! Pedēs frīgent mihi!” (v. 86)
Mārcus: “Dā mihi illud mālum, pater! Venter vacuus est mihi!” (v. 103–104)
- CUM: mē-cum, tē-cum, sē-cum: Dāvus eum sēcum venīre iubet: “Venī mēcum!” (v. 87); Mēdus tēcum
venīre nōn potest. (v. 117; cf. v. 108, 120, 128)
MULTĪS BARBARĪS MAGNA CORPORIS PARS NŪDA EST (datīvus in/commodī; commodum -a -um = id
quō dēlectāmur)
Mārcō ūna soror est. = Mārcus ūnam sorōrem habet. (v. 6)

Quod nōmen est patrī? Eī nōmen est Iūlius. (v. 9–10)
Mārcus: “Dā mihi calceōs! Pedēs frīgent mihi!” (v. 86)
Mārcus: “Dā mihi illud mālum, pater! Venter vacuus est mihi!” (v. 103–104)
Multīs barbarīs magna corporis pars nūda est. (v. 76–77)

Virō togātō nūlla pars corporis est nūda praeter bracchium alterum. (v. 77–78).
VIDĒ ETIAM!
- INQUIT: “Hōra prīma est” inquit Dāvus, “Surge ē lectō!” (v. 40), Servus Mārcō aquam affert et “Ecce
aqua” inquit (v. 44);
- OMNIS -E ↔ NŪLLUS -A -UM: Is servus cum puerīs īre solet omnēs rēs eōrum portāns (v. 115),
OMNĒS pl. ↔ NĒMŌ , OMNIA pl. ↔ NIHIL;
- Mārcus FENESTRĀ APERTĀ dormit. Quīntus fenestrā clausā dormit. Mārcus quī pedibus nūdīs ante
lectum stat... (v. 15, 18, 85; vidē cap. XVI);
- Alter ē DUŌBUS puerīs valet, alter aegrōtat. (v. 12); Altera ē DUĀBUS fenestrīs est aperta, altera
clausa. (v. 16–17).
30
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XV

-Ā -Ē -/Ī/E -Ī
1. ego voca-ō responde-ō pōn-ō audi-ō
2. tū vocā-s respondē-s pōn-is audī-s
3. is, ea id voca-t responde-t pōn-it audi-t
1. nōs vocā-mus respondē-mus pōn-imus audī-mus

2. vōs vocā-tis respondē-tis pōn-itis audī-tis
3. iī voca-nt responde-nt pōn-unt audi-unt
faci|ō faci|unt
faci|ō, faci|unt : accipere, aspicere, capere, fugere, iacere, incipere, parere.
Titus: “Mārcus meum librum habet“,

Diodōrus: “Quid (=cūr) tū librum Titī habēs?“
Mārcus: “Ego eius librum habeō, quod is meum mālum habet” (v. 85–88)
Mārcus Sextō et Titō dīcit: “Vōs iānuam nōn pulsātis, cum ad lūdum venītis” (v. 51–52)
Sextus et Titus respodent: “Nōs iānuam pulsāmus, cum ad lūdum venīmus.” (v. 55–56)
ESSE POSSE
sg. pl. sg. pl.
1. sum sumus 1. pos-sum pos-sumus
2. es este 2. pot-es pot-estis
3. est sunt 3. pot-est pos-sunt
“Cūr tū sōlus es, Sexte?” “Ego sōlus sum, quod...” (v. 20-21)
“Ubi estis, puerī?” “In lūdō sumus.” (v. 113-114)
Q.: “(EGO) AEGER SUM” Q. ‘SĒ AEGRUM ESSE’ DĪCIT

Quīntus: “(Ego) aeger sum” Mārcus: Quīntus dīcit ‘sē aegrum esse’ (v. 82).
Dāvus… eum sēcum venīre iubet: “Venī mēcum!” (cap. XIV, v. 87).
“Ō, DISCIPULŌS IMPROBŌS...!” (cāsus accūsātīvus - exclāmātīvus)

ACCŪSĀTĪVUS: Exclāmat magister (neque discipulōs, sed caelum vel terram aspicit):
“Ō, discipulōs improbōs...!” (v. 23)
VOCĀTĪVUS: Magister recitāre dēsinit et exclāmat (ad discipulōs ipsōs):“Ō, improbī
discipulī! Dormītis! Quod recitō nōn audītis?” (v. 101; voc. pl. = nom. pl.)
VIDĒ ETIAM!
- LICET + dat.: In lectulō dormīre licet, hīc in lūdō nōn licet dormīre (v. 116–117). Mihi licet
tēcum venīre (cap. XVI, v. 82–83);
- NŌS, VŌS (nom.=acc.): “Quid nōs verberās, magister;” “Vōs verberō, quod...” (v. 119–120);
- AT (: sed): Magister: Ō, Tite! Sextus iam adest... Titus: At Mārcus et Quīntus nōndum adsunt!
(v. 31–32, Titus respondet magistrō verbīs, quae magister nōn exspectat).
31
DĒCLĪNĀTIŌNUM NŌMINUM LATĪNŌRUM CŌNSPECTUS BREVIS
CĀSUS -A- -O- -/- (-E-) -U- -Ē-

nōminātīvus sg. --/-s fēmina servo-s > servu-s pāstōs > pāstor exercitu-s rē-s
accūsātīvus sg. -m fēmina-m servo-m > servu-m pāstōrem exercitu-m re-m
genetīvus sg. -ī/-is fēminā-i > fēminae servo-ī > servī pāstōr-e-s > pāstōris exercitu-is > exercitūs re-ī
datīvus sg. -i/-ī fēminā-ī > fēminae servō-i > servō pāstōr-e-i > pāstōrī exercitu-ī re-ī
d
ablātīvus sg. -- fēmina servō pāstōr-e > pāstōre exercitū rē
vocātīvus sg. = nōminātīvus serve = nōminātīvus = nōminātīvus = nōminātīvus
nōminātīvus pl. -ī/-s fēminā-ī > fēminae servo-ī > servī pāstōrēs exercitū-s rē-s
accūsātīvus pl. -s fēminā-s servō-s pāstōrēs exercitū-s rē-s
genetīvus pl. -um fēminā-r-um servō-r-um pāstōr-om >pāstōrum exercitu-um rē-r-um
datīvus pl. -is/-bus fēminā-is > fēminīs servō-is > servīs pāstōribus exercitu-bus > exercitibus rē-bus
ablātīvus pl. -is/-bus fēminā-is > fēminīs servō-is > servīs pāstōribus exercitu-bus > exercitibus rē-bus
vocātīvus pl. = nōminātīvus = nōminātīvus = nōminātīvus = nōminātīvus = nōminātīvus
Vidē etiam! nom. acc. gen. dat. abl.

O (neutra) oppidom > oppidum oppidum oppido-ī > oppidī oppidō-i > oppidō oppidō
oppida oppida oppidō-r-um oppidō-is > oppidīs oppidō-is > oppidīs
E/I ovi-s ove-m ovi-is > ovis ovi-ī > ovī ove
ovē-s ovē-s ovi-um ovi-bus ovi-bus
homō -inis m (abl. homine) animal -ālis n (abl. animālī, nom. pl. animāli-a, gen. pl. animāli-um)
corpus -oris n (< *corpos, abl. corpore, nom. pl. corpora, gen. pl. corpor-um) mare -is n (abl. marī, nom. pl. mari-a, gen. pl. mari-um, apud Naevium est mar-um)
32
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XVI

-Ā -Ē -/Ī/E -Ī
3. sg. is, ea id laetā-tur verē-tur ēgred-itur opperī-tur
3. pl. iī laeta-ntur vere-ntur ēgred-iuntur opperi-untur
laetārī = gaudēre; opperīrī = exspectāre; nauta Neptūnum verētur = timet; ventō secundō nāvēs
ē portū ēgrediuntur = exeunt.
VŌX PASSĪVA - MEDIA

Iūlius lectīcā vehitur. (cap. VI) Aemilia ōrnāmentīs ōrnātur. (cap. VIII)
Cum homō ambulat, pedēs eius moventur. (cap. XI)
Cum exigua pars lūnae vidētur, lūna ‘nova’ esse dīcitur. (cap. XIII)
Tum nāvēs et nautae in mare B. (v. 35)
VERBA DĒPŌNENTIA – MEDIA TANTUM

OPPERĪRĪ: Necesse est ventum opperīrī. (= exspectāre, v. 48–49)
ĒGREDĪ: Ventō secundō nāvēs ē portū ēgrediuntur (= exeunt), vēla ventō implentur ac nāvēs
plēnīs vēlīs per mare vehuntur. Pars nāvis posterior puppis dīcitur. (v. 39–41)
ORĪRĪ: Ea pars caelī unde sōl oritur dīcitur oriēns. (v. 45)
PROFICĪSCĪ: Mēdus ex Italiā proficīscitur cum amīcā suā L diā. (= abit; v. 56–57)
SEQUĪ: Aliae nāvēs eam sequuntur. (= post eam veniunt; v. 66)
LAETĀRĪ et VERĒRĪ: Mārcus laetātur (= laetus est) neque dominum suum sevērum verētur.
(= timet; v. 73-74)
INTUĒRĪ: Mēdus faciem L diae intuētur. (= spectat; v. 79)
LĀBĪ: Dē oculīs L diae lacrimae lābuntur. (= cadunt; v. 85)
COMPLECTĪ: Mēdus L diam complectitur. (= bracchia circum corpus eius pōnit; v. 87)
LOQUĪ: Dum gubernātor loquitur, Mēdus occidentem spectat. (= verba facit; v. 96)
FIERĪ: Mare tranquillum fit. (= esse incipit; v. 97–98)
CŌNĀRĪ: Mēdus loquī cōnātur neque potest. (v. 145–146)
VENTŌ SECUNDŌ NĀVĒS Ē PORTŪ ĒGREDIUNTUR: VĒLA VENTŌ IMPLENTUR AC NĀVĒS PLĒNĪS
VĒLĪS PER MARE VEHUNTUR. (ablātīvus absolūtus)
 nōmen substantīvum + nōmen adiectīvum:
Ventō secundō nāvēs ē portū ēgrediuntur: vēla ventō implentur ac nāvēs plēnīs vēlīs per
mare vehuntur. (v. 38–40).
Nautae nec marī turbidō nec marī tranquillō nāvigāre volunt (v. 36, cf. cap. XIV: Mārcus
fenestrā apertā dormit; pedibus nūdīs ante lectum stat).
 nōmen substantīvum + participium
Sōle oriente nāvis ē portū ēgreditur multīs hominibus spectantibus. (v. 64–65)
 nōmen substantīvum + nōmen substantīvum
Sōle duce gubernō. (v. 94)
33
Vidē etiam! Verbum “esse” nōn habet participium:

1) Est ventus secundus/cum est ventus secundus/quia est ventus secundus, nāvēsque ē
portū ēgrediuntur. =Ventō secundō essente, nāvēs ē portū ēgrediuntur.
2) Sōl lūcet est/Dum sōl lūcet, gubernō. = Sōle duce essente gubernō.
Cf. ablātīvus temporis: Tempus antīquum erat et mēnsis Mārtius prīmus erat. =
Tempore antīquō essente mēnsis Mārtius prīmus erat.
PAULUM / MULTUM AQUAE (genetīvus partitīvus)
 Italia inter duo maria interest, quōrum alterum… mare ‘Superum’ appellātur; quōrum (= ex
quibus) nēmō eōrum. (= ex iīs, cap. XVII, v. 12)
 paulum/multum aquae (v. 9, 117), paulum cibī nec multum pecūniae (v. 61–62), paulum
temporis (v. 108 in margine)`
Cf. (magnus/parvus) numerus īnsulārum/oppidōrum/fluviōrum (cap. II) et mīlia passuum
(cap. XII).
NĀVIS PAULŌ LEVIOR FIT, SIMUL VĒRŌ… FLŪCTŪS MULTŌ ALTIŌRĒS FĪUNT.
Nāvis paulō (< paulum) levior fit, simul vērō… flūctūs multō (< multum) altiōrēs multō -ior -ius
fīunt. (v. 123–124) paulō ante
post
paulō post (v. 91, 112), paulō ante (v. 148)
Cf. ablātīvus: annō post, multīs annīs ante (cap. XIX, v. 83, 123)
Vidē etiam!
LOCŌ
- Ubi? eō locō (v. 16, ablātīvus locī) = in eō locō
- Unde? locō movēre (v. 140, ablātīvus sēparātiōnis, sēparāre = dīvidere)
PUPPIS
- puppis -is f acc. -im abl. -ī (v. 41, 67), similiter Tiberis -is m (v. 7, 9) dēclīnātur
NAUTA nom. puppi-s
- nauta -ae m: nauta Rōmānus (v. 28) acc. puppi-m
abl. puppī
Ī|RE: E|Ō, E|UNT FI|ERĪ: FI|T, FĪ|UNT
- FIT = vōx passīva verbī “facere” (vidē capitulum XVIII)
- FIT + adiectīvum: mare tranquillum fit (v. 98), flūctūs multō altiōrēs fīunt (v. 124)
VĒRŌ
- Nāvis paulō levior fit, simul vērō (= sed simul + quod vērum est) tempestās multō
turbidior et flūctūs multō altiōrēs fīunt. (v. 123–124)
34
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XVII

VOC/Ā- (vocaor, vocā-ris...), VIDĒ-, AUDĪ- TANG-E/I (vōx passīva)
sg. pl. sg. pl.
1. -or -mur -or -imur
2. -ris -minī -eris -iminī
3. tur -ntur -itur -untur
Magister Mārcum nōn laudat, sed reprehendit Mārcus ā magistrō nōn laudātur, sed
reprehenditur. Mārcus:“Cūr ego semper ā tē reprehendor, numquam laudor?”
Magister: “Tū ā mē nōn laudāris, quia numquam rēctē respondēs. Semper prāvē respondēs, ergō
reprehenderis!” (v. 63–64)
Sextus dē sē ipse et dē Titō dīcit: “Nōs ā magistrō laudāmur, nōn reprehendimur.”
UT SCĪTIS, ŪNUS SĒSTERTIUS EST QUATTUOR ASSĒS ET ŪNUS DĒNĀRIUS QUATTUOR SĒSTERTIĪ
(nummī Rōmānī)
sēstertius (HS; ex orichalcō) = 4 assēs (as assis m; ex cuprō)

dēnārius (ex argentō) = 4 sēstertiī
aureus (ex aurō) = 25 dēnāriī
sēmis -issis m. (sēs-) = ½ as
ante annum CCXVII (217) ante Chrīstum sēs-tertius = 2½ assēs (= sēmis tertius assis = II assēs + S
sēmis assis = II S = HS)
QUOT? ŪNUS -A -UM... UN-DĒ-VĪGINTĪ.... TRĪGINTĀ.... CENTUM... DŪCENTĪ... MĪLLE (numerī

cardinālēs)
Quot? indēclīnābile ….tot... Quot capita, tot sententiae.

1, 2, 3: ūnus -a -um, duo -ae -o a trēs tria.
20: vī-gintī
30-90 -gintā: trī-gintā, quadrā-gintā, quīnquā-gintā, sexā-gintā...
11-17 -decim (< decem): ūn-decim, duo-decim, trē-decim, quattuor-decim....
18/19: duo-/ūn-dē-vīgintī
28/29: duo-/ūn-dē-trīgintā
38/39: duo-/ūn-dē-quadrāgintā
21: vīgintī ūnus = ūnus et vīgintī
22: vīgintī duo =duo et vīgintī
200, 300, 600 -cent|ī -ae -a: dūcentī virī, dūcentae fēminae, dūcenta oppida....
400, 500, 700, 800, 900: -gent|ī: quadringentī virī, quadringentae fēminae, quadringenta oppida...
1000 mīlle virī/virōrum 2000 duo mīlia virōrum
35
QUŌTUS -A -UM? PRĪMUS -A -UM VĪCĒSIMUS... (--, BIS, TER...) MĪLLĒSIMUS... (numerī ōrdinālēs
< ōrdō -inis m : prīmus, secundus, tertius, quārtus.... mīles)
Quōtus -a -um?
20.–90., 100.-1000 -ēsim|us -a -um: 20. vīcēsim|us, 30. trīcēsim|us, 40. quadrāgēsim|us... 100.
centēsim|us, 200. dūcentēsim|us ... 1000. mīllēsim|us (vidē pāginam 308).
TITUS ET SEXTUS RĒCTĒ RESPONDENT. (adverbium < ad + verbum, vidē cap. XVIII)
Respōnsum Titī et Sextī rēctum est: iī rēctē (< rēctus -a -um) respondent. (v. 39–40)
Respōnsum Mārcī est prāvum: is prāvē (< prāvus -a -um) respondet. (v. 40–41)
Cōgitāre nōn potes! Nam stultē (< stultus -a -um) et prāvē respondēs. (v. 60–61)
In aequās partēs pecūniam partīrī oportet. Sī vōs sex assēs aequē partīminī, quot tibi sunt? (v. 146)
DISCIPULŌ TAM INDUSTRIŌ DĒNĀRIUM DARE OPORTET (dare)

thema da-: nōs da|mus, vōs da|tis, da|tur, da|te! ...
+ praeter hās fōrmās a est breve: dā! dā|s a dā|ns (semper ante ns vōcālēs longae fīunt).
VIDĒ ETIAM!
- DOCĒRE + ACC. + ACC.: Magister puerōs numerōs… docet (v. 2);

- QUAMQUAM (↔ quia): Itaque vōs numquam reprehendiminī, quamquam saepe prāvē
respondētis (v. 80–81);
- PARTICIPIUM (: quī/quamquam) Quīntus ā magistrō laudātur, quamquam abest. Nōnne tū
laetāris, Mārce, quod frāter tuus etiam absēns (= quī/quamquam abest) ā magistrō laudātur?
(v. 86–89);
- DĪCE! DĪCITE! < dīcere: Prīmum dīc numerōs ā decem ūsque ad centum! (v. 15–16);
- NE-SCĪRE (= nōn scīre), IN-DOCTUS (= nōn doctus): Puerī multās rēs nesciunt, puerī adhūc
indoctī sunt. (v. 4-5);
- QUIS-QUE, acc. QUEM-QUE (: et ūnus et alter et tertius): Puerī tacitī stant ante suam quisque
sellam, nēmō eōrum dormit. (v. 12–13);
- Sextus: “Ego respōnsum sciō.” ACI: Sextus dīcit sē respōnsum scīre;
- LARGĪRĪ = multum dare, PARTĪRĪ = dīvidere (in partēs).
36
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XVIII
OMO OCLOS ET NASV ABET (prōnūtiātus linguae Latīnae)
“hOMO OCuLOS ET NASVm hABET” scrībit Mārcus. (v. 60-21)

Litterās, quae suprā scrīptae sunt, Rōmānī nōn prōnūntiant: hora, septem, caudam, nasum,
menses
NUMERUS SYLLABĀRUM ET VŌCĀLIUM ĪDEM EST. (īdem eadem idem)
ī-dem (< is-dem) ea-dem i-dem (< id-dem)

eun-dem (< eum-dem) ean-dem (< eam-dem) i-dem (< id-dem)
eius-dem...
cf. septendecim et septentriōnēs
quis-que quae-que quod-que
quem-que quam-que quod-que
cuius-que
PULCHERRIMAE SUNT LITTERAE SEXTĪ.... “ET” EST VOCĀBULUM FACILLIMUM (nōmina

adiectīva)
adj. -er: sup. -errimus: pulcher > pulch-errim|us piger > pig-errim|us (locō -issim|us)
miser > mis-errrim|us pauper > paup-errim|us
facilis > facil-lim|us (v. 102)
MĪLES FORTIS EST QUĪ FORTITER PUGNAT. (adverbium < ad + verbum)
Puer stultus est. puer (nōmen substantīvum) – stultus (nōmen ad-iectīvum)

Puer stultē agit. agit (verbum temporāle) - stultē (ad-verbium < ad + verbum)
Mīles fortis (nōmen adiectīvum) est quī fortiter (adverbium) pugnat.
nōmen adiectīvum adverbium

-us -a -um -ē stult|us -a -um > stultē
rēct|us -a -um > rēctē
pulcher -chr|a -chr|um > pulchrē
adverbia anōmala: bonus > bene, malus > male
-is -e -iter fort|is > fortiter
brev|is > breviter
turp|is > turpiter
37
Adverbium potest spectāre nōn sōlum ad verbum sed etiam:

1) ad tōtam sententiam: Certē pulcherrimae sunt litterae Sextī. (v. 73)
2) ad nōmen adiectīvum: “Litterae vestrae aequē foedae sunt.”
GRADUS COMPARĀTĪVUS: -ius pulchrius, foedius, rēctius

Magister: “Tū, Tite, neque pulchrius neque foedius scrībis quam Mārcus.”
Titus: “At certē rēctius scrībō quam Mārcus.”
GRADUS SUPERLĀTĪVUS: -issimē - (err)imē

Magister: “Comparā tē cum Sextō, quī rēctissimē et pulcherrimē scrībit.”
QUOT-IĒS? TOT-IĒS. MĀRCUS DECIĒS H SCRĪBIT... (numerī ad-verbiālēs)

Mārcus deciēs H scrībit... (v. 119)
semel 1×, bis 2×, ter 3×, quater 4×, quīnquiēs 5×, sexiēs 6×, septiēs 7×, octiēs 8×, noviēs 9×,
deciēs 10×, cēt.
VIDĒ ETIAM!
- FACERE (facit, faciunt), vōx passīva est fierī (fit, fīunt): Vōcālis… syllabam facere potest…
Sine vōcālī syllaba fierī nōn potest (v. 23, 25);
- FACERE > EF-FICERE: Stilus ex ferrō efficitur (= fit);
- CUM: Titus sīc incipit: “Magister! Mārcus bis...” – cum Mārcus stilum in partem corporis
eius mollissimam premit! (v. 128);
- QUĀLIS - TĀLIS: Quālēs sunt litterae Sextī? Pulchrae sunt. (v. 65), Magister: “Pulchrē et
rēctē scrībis, Sexte! Facile est tālēs litterās legere.” (v. 70);
- PAP RUS -ī f: Charta ex pap rō efficitur, id est ex altā herbā quae in Aegyptō apud Nīlum
flūmen reperītur. Pap rus alta;
- IMMŌ VĒRŌ: Mārcus: Num hīc quoque littera deest? Magister: Immō vērō (: quod vērum
est) nōn deest, at superest h littera! (v. 139–141, cf. cap. XVI, v. 123).
38
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XIX

IŪLIUS UXŌREM SUAM OPTIMAM OMNIUM FĒMINĀRUM VOCAT. (gradus comparātīvus ac
superlātīvus nōminum adiectīvōrum)
magnus māior -ius māximus

parvus minor -ius minimus
bonus melior -ius optimus
malus pēior -ius pessimus
multī plūrēs -a plūrimī
Iuppiter Optimus Māximus (v. 13–16, 25–30, 36–37)

Rōmae plūrēs hominēs habitant quam in ūlla aliā urbe imperiī Rōmānī. Urbs Rōma plūrimōs
hominēs et plūrimās domōs habet. (v. 52, 54)
GRADUS SUPERLĀTĪVUS + GENETĪVUS PARTITĪVUS
Iūlius uxōrem suam ‘optimam omnium fēminārum’ vocat. (v 30)

Venus pulcherrima omnium deārum... (v. 21)
Rōma urbs māxima et pulcherrima tōtīus imperiī Rōmānī. (v. 57–58)
ĒLĀTĪVUS (< ex + ferre) – SUPERLĀTĪVUS ABSOLŪTUS
mea optima uxor! mī optime vir! (v. 90–94)

flōrēs pulcherrimōs vir pessimus (v. 78, 110; cf. 107, 128, 129)
QUĪNTUS EST PUER SEPTEM ANNŌRUM (genetīvus quālitātis)
Mārcus octō annōs habet; Quīntus est puer septem annōrum. (v. 33)
Ante decem annōs Iūlius adulēscēns vīgintī duōrum annōrum erat. (v. 40)
ANTE DECEM ANNŌS IŪLIUS ADULĒSCĒNS VĪGINTĪ DUŌRUM ANNŌRUM ERAT (tempus
praeteritum imperfectum, < im-perfectus -a -um)
Nunc Iūlius Aemiliam amat Tunc Iūlius Aemiliam amābat.

(tempus praesēns) (tempus praeteritum imperfectum)
-BĀ- amā-ba-t, respondē-ba-t

-ĒBĀ- scrīb-ēba-t, dormi-ēba-t
ESSE: is era|t, iī era|nt (cap. XIII), 1. ego era|m, nōs erā|mus, tū erā|s, vōs erā|tis.
AB-ESSE: ab-era|m, ab-erā|s,...
POSSE: pot-era|m, pot-erā|s,...
39
TEMPUS PRAETERITUM IMPERFECTUM
vōx āctīva vōx passīva ESSE

sg. pl. sg. pl. sg. pl.
1. -(ē)ba|m -(ē)bā|mus 1. -(ē)ba|r -(ē)bā|mur 1. era|m erā|mus
2. -(ē)bā|s -(ē)bā|tis 2. -(ē)bā|ris -(ē)bā|minī 2. erā|s erā|tis
3. -(ē)ba|t -(ē)ba|nt 3. -(ē)bā|tus -(ē)ba|ntur 3. era|t era|nt
Iūlius et Aemilia Rōmae habitāba|nt. Iūlius cotīdiē epistulās ad Aemiliam scrībēba|t. Iūlius male
dormiēba|t. (v. 44–45, 76, 69)
Iūlius: „Tunc ego tē amāba|m, tū mē nōn amābā|s… Neque epistulās, quās cotīdiē tibi
scrībēba|m, legēbā|s.”
VIDĒ ETIAM!
- DOMUS -ūs f, abl. domō, acc. pl. domōs, gen. domōrum (vel domuum):
1) domus = vīlla
- UBI? Iūlius et Aemilia in eādem urbe habitābant, nōn in eādem domō (v. 44–45,
cf. Ubi? in eādem vīllā)
- UNDE? Iūlius ex magnā domō ēgreditur. (cf. ex magnā vīllā suā)
2) domus = locus ubi Quīntus, nautae, cēt. habitant
- UBI? loc.: Is (= Quīntus) domī apud mātrem suam est. (cap. XV, v. 81, cf. Ubi? Tūsculī.)
- IŪLĪ! (< Iūl-ie < Iūl-ius), FĪLĪ! (< fīl-ie < fīl-ius), MĪ! (< meus): Aemilia: Ō Iūlī, mī optime vir!
(v. 93–94), Iūlius: Ō mī fīlī!
- -ĀS (= -AE, genetīvus): terminātiō antīqua quae tantum in hīs verbīs iūnctīs reperītur:
pater familiās et māter familiās.
- NEQUE ŪLLUS (= et nūllus, v. 14, 24, 27): Nēmō deōrum pēior est quam Iuppiter, neque
ūlla dea pēior est quam Venus.
- N|ŪLLUS, SŌLUS, TŌTUS, ŪNUS: gen. -īus, dat. -ī: Iūlius est pater duōrum fīliōrum et
ūnīus fīliae. Rōma urbs māxima et pulcherrima est tōtīus imperiī Rōmānī. (v. 32, 58)
- NŌMINA DEŌRUM:
- Iuppiter (< Iovis + pater: = Zeus) Iov|is
- Iūnō -ōnis (= Hēra), uxor Iovis
- Venus -eris (= Aphrodītē), dea pulchritūdinis et amōris
- Cupīdō -inis (= Erōs), deus amōris
- ANNŌ POST (= post annum, ablātīvus temporis + post): Annō post Iūlius et Aemilia
coniugēs erant... (v. 83), Etiam nunc, decem annīs post (= post decem annōs), beātī sunt
coniugēs (v. 86);
- POST ANNUM: post est praepositiō cum accūsātīvō;
- ANNŌ POST: post est adverbium, annō ablātīvus temporis.
40
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XX

SED POST PAUCŌS MĒNSĒS NOVUS ĪNFĀNS IN CŪNĪS ERIT. (tempus futūrum)
I. et II. coniugātiō III. et IV. coniugātiō

AMĀ- RESPONDĒ- SCRĪB- APERĪ- ESSE
vōx āctīva passīva vōx āctīva passīva sg. pl.

1. erō erimus
sg. 1. -b|ō -b|or sg. 1. -a|m -a|r
2. eris eritis
2. -b|is -b|eris 2. -ē|s -ē|ris
3. erit erunt
3. -b|it -b|itur 3. -e|t -ē|tur
pl. 1. -b|imus -b|imur pl. 1. -ē|mus -ē|mur
ab-erit ab-erunt
2. -b|itis -b|iminī 2. -ē|tis -ē|minī
pot-erit pot-erunt
3. -b|unt -b|untur 3. -e|nt -ē|ntur
ĪRE (ab-, ad-, ex-, red-) : ī|b|ō, ī|b|is, ī|b|it, cēt. (v. 131–132)
Sed post paucōs mēnsēs novus īnfāns in cūnīs erit. Aemilia rūrsus parvum īnfantem habēbit
neque cūnae vacuae erunt. Tum Iūlius et Aemilia quattuor līberōs habēbunt. Aemilia laeta cūnās
movēbit et parvā vōce cantābit: “Lalla”. ...Annō post pater et māter ab īnfante suō
appellābuntur... (v. 21–29)
EGO ALTERAM FĪLIAM HABĒRE VOLŌ, PLŪRĒS QUAM DUŌS FĪLIŌ NŌLŌ. (velle ↔ nōlle)
Ego alteram fīliam habēre volō, plūrēs quam duōs fīliō nōlō. (v. 54–55)
Cūr tū fīlium habēre vīs, Iūlī? (v. 56) VELLE (< vel-re)
Vōs virī fīliōs modo vultis, fīliās nōn amātis! (v. 64)
sg. pl.
Nōs virī nōn fīliōs tantum, sed etiam fīliās habēre volumus. (v. 72–73) 1. volō volumus
Multae mātrēs īnfantēs alere nōlunt. (v. 16–17) 2. vīs vultis
3. vult volunt
Iūlia dīcit ‘sē patre suō carēre nōlle’. (v. 140–141)
NŌLĪ + INF.! Iūlius: “Nōlī abīre! Tēcum colloquī volō.” Abī! ↔ Nōlī abīre!
VIDĒ ETIAM!
- DOMUS -ūs f: (pars altera)
1) domus = vīlla
- UBI? Iūlius et Aemilia in eādem urbe habitābant, nōn in eādem domō. (v. 44–45, cf.
Ubi? in eādem vīllā);
- UNDE? Iūlius ex magnā domō ēgreditur (cf. ex magnā vīllā suā).
41
2) domus = locus ubi Quīntus, nautae, cēt. habitant

- UBI? loc.: Is (= Quīntus) domī apud mātrem suam est. (cap. XV, v. 81, cf. Ubi? Tūsculī.);
domī manēre (v. 127);
- UNDE? abl.: Vel sī necesse erit domō abīre... (v. 136–137, cf. Unde? Tūsculō. Est ablātīvus
sēparātiōnis velut: cibō carēre = sine cibō esse, v. 6);
- QUŌ? acc.: Ō miserōs nautās quī numquam domum revertentur! (domum revertī, v. 123–
124, cf. Quō? Tūsculum.).
- NŌBĪS (< nōs), VŌBĪS (< vōs):

- ABL.: Necesse est mihi crās rūrsus ā vōbīs (abl.) discēdere. Nōlī ā nōbīs (abl.) discēdere.
(v. 129–130, 136);
- DAT.: Prīmum magister nōbīs (dat.) recitāvit, nesciō quid... Tabellam vōbīs (dat.)
ostendam. (cap. XXI, v. 91 et 109).
- OMNĒS -ium m pl ↔ nēmō: Pulchritūdō Veneris ab omnibus laudātur (v. 22–23);
- DIGNUS -a -um (+ abl.): Tū sōlus dignus amōre meō erās... (v. 111–112);
- ERGĀ + acc.: Meus amor ergā tē multō māior est hodiē quam tunc! (v. 94–95);
42
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXI

MĀRCUS PER IMBREM AMBULĀVIT. (tempus praeteritum perfectum āctīvum)
Mārcus per imbrem ambulāvit (< ambulāre, v. 7) sg. pl.

1. -ī -imus
2. -istī -istis
TEMPUS PERFECTUM X TEMPUS IMPERFECTUM 3. -it -ērunt
Cf. Iūlia cantābat… Tum Mārcus eam pulsāvit.
Iūlia cantābat.
Tum Mārcus eam pulsāvit.
TEMPUS PRAETERITUM PERFECTUM X TEMPUS PRAESĒNS
Iam Iūlia plōrat, quia Mārcus eam pulsāvit.

Mārcus eam
pulsāv-it quia Iūlia plōrat
tempus nunc tempus
praeteritum futūrum
Puerī per imbrem ambulāv|ērunt; Mārcus et Titus Sextum pulsāv|ērunt (v. 8, 13).
Sordidus est quod humī iacu|it. Et Mārcus et Titus humī iacu|ērunt. (v. 20, 21)
Titus Mārcum vocāre audīv|it. Nec parentēs eum audīv|ērunt. (v. 23, 26).
Colloquium inter patrem et fīlium: Mārcus: “...ego illum pulsāvī!” Iūlius:”Tūne sōlus Sextum pulsāvistī?”
Mārcus: “Ego et Titus eum pulsāvimus.” Iūlius: “Quid? Vōs duo ūnum pulsāvistis?” (v. 40–43).
PULSĀV- IACU- AUDĪV-

1. pl. -ī, -imus pulsāv|ī, pulsāv|imus iacu|ī, iacu|imus audīv|ī, audīv|imus
2. pl. -istī, -istis pulsāv|istī, pulsāv|istis. iacu|istī, iacu|istis audīv|istī, audīv|istis
3. pl. -it, -iērunt pulsāv|it, pulsāv|ērunt iacu|it, iacu|ērunt audīv|it, audīv|ērunt
“Puer dormi-t” Medicus ‘puerum dormīre’ dīcit. dormīre = īnfīnītīvus praesentis (-re)
“Mārcus dormīv-it” Iūlius ‘Mārcum dormīvisse’ dīcit. dormīv|isse = īnfīnītīvus perfectī (~isse)
Iūlius ‘Mārcum intrāvisse’ dīcit, at nōn dīcit ‘eum... humī iacuisse’ (v. 73–74); Mārcus dīcit ‘sē bonum
puerum fuisse’ (v. 85).
43
-Ā- pulsā-re pulsāv-isse thema - thema ~

-Ē- iacē-re iacu-isse th. praesentis th. perfectī
-/- scrīb-ere scrīps-isse (< scrībs-isse) 1. pulsā- pulsāv-
2. iacē- iacu-
dīcere dīx-isse (< dīcs-isse)
3. scrīb- scrīps-
-Ī- audī-re audīv-isse 4. audī- audīv-
ES-SE fu-isse  ego fu|ī, tū fu|istī, is fu|it, cēt. (v. 83–86, 105, 106).
MĀRCUS Ā SEXTŌ PULSĀTUS EST (tempus perfectum passīvum)

th. perfectī – vōx passīva
PARTICIPIUM TEMPORIS PERFECTĪ pulsā-t|us -a 1. -t|us -a sum
2. es
laudāt|us -a -um, audīt|us -a -um, scrīpt|us -a -um (b > p). 3. …um est
Sextus Mārcum pulsāvit = Mārcus ā Sextō pulsātus est (v. 11). 1. -t|ī -ae sumus
2. estis
Iūlia ā Mārcō pulsāta est; puerī laudātī sunt; litterae ā Sextō scrīptae sunt.
3. …a sunt
ĪNFĪNĪTĪVUS PERFECTĪ PASSĪVĪ laudāt-um (-am/-um/-ōs/-ās/-a) esse
laudātum esse: Mārcus ‘sē ā magistrō laudātum esse’ dīcit

AcI: Aemilia litterās ā Mārcō scrīptās esse crēdit, v. 122.
- participium velut adiectīvum: puer laudātus (= puer quī laudātus est).
Cf. Āēr frīgidus in cubiculum Mārcī intrat, fenestra enim aperta est. (cap. XIV, v. 14–15)
VIDĒ ETIAM!
- CORNŪ -ūs, pl. -ua -uum (vidē pg. 164): Is quī tē pulsāvit, cornua nōn gerit (< cornū -ūs n, v. 32-
33). Faciēs et manūs et genua Mārcī sordida sunt (< genū -ūs n, v. 18–19);
- ALI-QUIS ALI-QUID (prōnōmina in-dēfīnīta): Aliquis pedibus sordidīs in solō mundō ambulāvit. Quis
per ōstium intrāvit? (v. 65-66). Prīmum magister nōbīs aliquid recitāvit, nesciō quid... (v. 91–92);
- MULTA sunt = multae rēs: Multa nōs docuit – legere, scībere et computāre et cētera... (v. 90-91);
HAEC sunt = hae rēs: Mārcus ipse haec scrīpsit... (v. 123); OMNIA sunt = omnēs rēs: Quā dē causā
nōn omnia audīvistī? (v. 95); FALSA sunt = verba falsa/rēs falsae (v. 145); ET CĒTERA sunt = et
cēterae rēs/cētera verba...;
- INTERIM (= dum haec aguntur): Mārcus Dāvum sequitur in cubiculum... vestem mundam et
candidam induit. Interim Aemila ātrium intrat. (v. 59–63);
- POSTQUAM (↔ antequam): Mārcus, postquam vestem mūtāvit, mundus redit et mātrem salūtat.
(v. 79-80);
- IN LŪDŌNE?: In lūdōne quoque bonus puer fuistī? (v. 82–83);
- AIN’ TŪ? = Aisne?;
- Ubi? HUMĪ (locātīvus, < humus -ī f): Sordidus est quod humī iacuit; humus enim propter imbrem
ūmida et sordida est. (v. 19–21).
44
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXII
EGO NŌN VENIŌ VĪLLAM OPPUGNĀTUM SĪCUT HOSTIS (supīnum I: -tum)
Tabellārius: “Ego nōn veniō vīllam oppugnātum sīcut hostis, nec pecūniam postulātum veniō” (v. 33–34).
ĪRE & VENĪRE + SUPĪNUM: salūtātum venīre, dormītum īre, ambulātum exīre, lavātum īre (v. 49–54).
NŌMEN MEUM NŌN EST FACILE DICTŪ (supinum II: -ū)
“Nōmen meum nōn est facile dictū”

“Vōx tua difficilis/facilis est audītū” (v. 43, 46). = Difficile est vōcem tuam audīre.
NŌTĀ BENE!
1) dormītum īre est sīcut domum, Tūsculum īre (vidē cap. VI)
2) difficile audītū est sīcut pede aeger (vidē cap. XI)
thema praesentis: THEMA SUPĪNĪ
salūtā-: SALŪTĀT- audī: AUDĪT-

-ē- > -i-: terrē-: TERRIT-.
assimilātiō: scrīb-: SCRĪPT- (bt > pt), difficile lectū
claud-: CLAUS- (dt > tt > ss > s )
THEMATA VERBŌRUM TEMPORĀLIUM FŌRMAE VERBŌRUM TEMPORĀLIUM:
1. praesentis [–] 1. īnfīnītīvus t. praesentis āctīvī, velut scrīb|ere

2. perfectī [~] 2. īnfīnītīvus t. perfectī āctīvī, velut scrīps|isse
3. supīnī [≈] 3. īnfīnītīvus t. perfectī passīvī, velut scrīpt|um esse
verba quae carent vōce passīvā posse potuisse

verba media tantum (= dēpōnentia) loquī locūtum esse
e>ē emere ēmisse ēmptum venīre vēnisse
m, n > -,- scindere scidisse scissum rumpere rūpisse ruptum
pe > pepu (reduplicātiō) pellere pepulisse pulsum
thema praesentis = perfectī solvere solvisse solūtum.
45
VIDĒ ETIAM!
- SĪ QUIS/QUID…: Sī ali-quis vīllam intrāre vult… (v. 7; prōnōmen indēfīnītum) ;
- NUM QUIS/QUID…? Num ali-quis hīc est? (v. 28; prōnōmen indēfīnītum); “Num ali-quid tēcum
fers?“ (v. 105; prōnōmen indēfīnītum);
- ISTE -A -UD (prōnōmen dēmōnstrātīvum quod declīnātur ut ille illa illud): Removē canem! Iste
canis (= ille canis apud tē) ferōx mē intrāre nōn sinit (v. 86); Istud pallium (: quod tū geris) nōn est
magnī pretiī (v. 103);
- HIC-I-NE? HAEC-I-NE? HOC-I-NE?: Quid tremis? Hicine canis tē terruit? (v. 87; hicne enim difficile
est dictū), Hocine erō tuō nōmen est? (v. 112);
- FERŌ, FERS, FERT, FERIMUS, FERTIS, FERUNT, īnf. FERRE: Num quid tēcum fers? (v. 104–105/110);
- SUB + acc./abl.: Ubi? Sub arbore est umbra (vidē cap. IX, v. 30). Quō? Admitte mē sub tēctum! (v. 91–
92);
- ABLĀTĪVUS ABSOLŪTUS:
- IĀNITŌRE DORMIENTE (= dum iānitor dormit), canis vigilāns iānuam cūstōdit (v. 23, ablātīvus +
participium temporis praesentis āctīvī);
- CANE VĪNCTŌ (= postquam canis vīnctus est), tabellārius intrat (v. 119, ablātīvus + participium
temporis perfectī passīvī), Cf. Mārcus fenestrā apertā dormit (cap. XIV, v. 15).
46
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXIII

EGO POSTHĀC BONUS PUER FUTŪRUS SUM (participium temporis futūrī āctīvī, coniugātiō
periphrastica āctīva)
Mārcus: Certē malus puer fuī. Ego posthāc bonus puer futūrus sum (: bonus erō, bonus esse
certē volō), semper vōbīs pāritūrus sum (: pārēbō, pārēre certē volō) neque umquam
pugnātūrus sum in viā (: numquam pugnābō, numquam pugnāre certē volō) nec umquam in
lūdō dormītūrus sum (: numquam dormiam, in lūdō dormīre certē iam nōlō). (v. 84–87)
Mārcus ‘sē malum puerum fuisse’ fatētur. Simul prōmittit ‘sē (: Mārcum) posthāc bonum
puerum futūrum esse, semper sē parentibus pāritūrum esse neque umquam pugnātūrum
nec in lūdō dormītūrum esse.’ (v. 89–92)
Aemilia: “Īnfantem semper mēcum habitūra sum (= habēbō, habēre certē volō)
Aemilia dīcit ‘sē (: Aemiliam) īnfatem semper sēcum habitūram esse.’
- NŌTĀ BENE!
Moritūrī (= iī quī morī nōlunt, sed dēbent, quia tū, Caesar, vīs) tē salūtant, Caesar.
QUID AGIS? / QUID AGITUR?

Iūlius: “Quid agis, Mārce?”
Mārcus: “Ē scholā veniō.”.
Quid agit Aemilia? Quid agitur?
Aemilia variīs ōrnāmentīs ōrnātur.
Iūlius: “Quid agitur, serve? Cūr canis lātrat?”
Servus: “Canis lātrat quia tabellārius advenit.”
Magister interrogat: “Quid agitur?”
Discipulī respondent: “Sedētur.” (: omnēs sedēmus)
“Curritur.” (: omnēs currimus)
“Ītur cēnātum.” (: omnēs īmus cēnātum)
QUŌ ĪS? / QUŌ ĪTUR?

Magister: “Aperīte librōs vestrōs!”
Librī aperiuntur.
Quīntus videt librōs aperīrī.
Sextus, oculīs clausīs, crēdit librōs aperīrī.
Aemilia: “Quō īs, Iūlī? Mārcumne verberātum īs?”

Aemilia: “Quō ītur? Mārcumne verberātum ītur?”
Aemilia putat Mārcum verberātum īrī. (cf. v. 114–115)
47
Iūlius: “Dīc eī ‘respōnsum meum crās ā Mārcō trāditum īrī’.” (v. 138, < respōnsum trāditum ītur)
Ego eum mūtātum esse nec posteā mūtātum īrī crēdō! (v. 118)
Magister nescit epistulam suam ā Iūliō scissum īrī (< epistulam scissum ītur).
MĀRCŌ IN CUBICULUM DUCTŌ... (ablātīvus absolūtus – vōx passīva)

Vidē etiam! Fenestra aperta est.
Mārcus fenestrā apertā dormit. (cap. XIV, v. 15)
Postquam servus fenestram clausit, Quīntus dormīre incipit.

Fenestrā ā servō clausā, Quīntus dormīre incipit.
Postquam Mārcus in cubiculum ductus atque inclūsus est, Dāvus redit.
Mārcō in cubiculum ductō atque inclūsō, Dāvus redit.
Postquam epistula lēcta est (ab eā), dīcit Aemilia:...
Epistulā lēctā, Aemilia dīcit:...
Postquam signum ruptum est, Iūlius litterās legit...
Signō ruptō, Iūlius epistulam legit...
MĒ PUDET FĒCISSE / FACTUM ESSE Ā MĒ / FACTĪ MEĪ

- Mārcus pessimam rem fēcit. Mārcus scit sē male fēcisse.
Eum pudet hoc fēcisse. (Nōnne tē pudet hoc fēcisse, Mārce?)
Mē pudet hoc ā fīliō meō factum esse.
Puerum pudet factī suī (< factum -ī n)
- Quīntus male cantat. Georgius scit sē male cantāre.
Quīntus pudet male cantāre.
Quīntus pudet cantūs suī. (cantus -ūs m < canere)
VIDĒ ETIAM!
- VERBA ANŌMALA: legere lēgisse lēctum,
fugere fūgisse -----,
ferre tulisse lātum,
dare dedisse datum,
trā-dere -didisse –ditum,
per-dere -didisse -ditum;
- I|ĒNS EUNT|IS (< ĪRE): Mēdus herī domō fūgit nec hodiē Mārcum euntem et illinc red-
euntem comitārī potuit (v. 105–107);
- NEQUE (= ET NŌN): NEQUE UMQUAM (= ET NUMQUAM) Computāre nūllō modō potest
neque umquam bene respondet...(v. 25–26); NĒMŌ UMQUAM Nēmō magister pēiōrem
discipulum umquam docuit (v. 28).
48
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXIV

MĀRCUS NUNC ŪMIDUS EST, QUOD PER IMBREM AMBULĀV-IT (tempus perfectum)
per imbrem
ambulāv-it quia Mārcus est ūmidus
tempus nunc tempus
Mārcus nōn modo ūmidus EST, quod per imbrem ambulāv-it, sed etiam sordidus atque
cruentus est, quod humī iacu-it et ā Sextō pulsātus est. Puerī enim in viā pugnāv-ērunt (cap.
XXI, v. 6-7, 19/20)
MĀRCUS ŪMIDUS ERAT, QUOD ANTEĀ PER IMBREM AMBULĀV-ERAT (tempus plūs-quam-
perfectum)
per imbrem
ambulāv-erat quia M. erat ūmidus loquor
tempus nunc tempus
Mārcus nōn modo ūmidus ERAT, quod anteā per imbrem ambulāv-erat, sed etiam sordidus
atque cruentus erat, quod anteā humī iacu-erat et ā Sextō pulsātus erat. Puerī enim in viā
pugnāv-erant. (v. 66, 68)
SĒ, SIBI
“Ego posthāc bonus puer erō” Mārcus dīcit ‘sē posthāc bonum puerum futūrum esse.’
(cap. XXIII, v. 90)
“Doletne tibi pēs adhūc?” Puer ‘pedem sibi dolēre’ ait: “Valdē mihi dolet pēs.” (v. 23–24)
CŌNĀRĪ CŌNĀTUM ESSE

Quīntus surgere cōnātus est Mārcus mentītus est.
Mārcus tergī dolōrēs passus est.
Mēdus saepe de eā locūtus est.
Tabellārius canem veritus est.
Mārcus ‘sē mentītum esse’ fassus est.
CŌNĀRE! INTUĒRE! LOQUERE! OPPERĪRE! (imperātīvus verbōrum ‘dēpōnentium’)

Cōnsōlāre mē, Syra! < cōnsōlārī
Intuēre dīligenter! < intuērī
Loquere audācter! < loquī
Opperīre patienter! < opperīrī
49
FERŌCIOR LUPŌ / QUAM LUPUS (ablātīvus comparātiōnis)

Is canis lupō ferōcior est. = ferōcior quam lupus. (v. 90)
In hāc rē is nōn pēior fuerat cēterīs = pēior quam cēterī. (v. 77; etiam v. 108, 116)
NŌSCERE X NŌVISSE (tempus perfectum praesēns)
Aloīsia fenestram aperuit.

Fenestra nūper ab Aloīsiā aperta est.
Fenestra adhūc/nunc aperta est.
Mēdus mēnse Iānuāriō puellam Rōmānam ignōrābat.

Mēdus mēnse Māiō puellam Rōmānam co-g-nōvit.
Mēdus adhūc / nunc puellam Romānam nōvit et adhūc memoriā tenet eam.
Puella Rōmāna nunc Mēdō nōta est et adhūc memoriā tenet eam..
“Quōmodo Mēdus... puellam Rōmānam nōscere potuit?” (v. 57–58)

“Nesciō quōmodo, sed certō sciō eum aliquam fēminam nōvisse”. (v. 59–60)
Canis tē nōvit, ignōrat illum. (v. 94)
SUBITŌ, CERTŌ, PRIMŌ
Subitō silentium clāmōre atque strepitū rumpitur.

Certō sciō eum aliquam fēminam nōvisse...
Tum Mārcus, quī prīmō (= initiō) omnia negāverat, ‘sē mentītum esse‘ fassus est.
VIDĒ ETIAM!
- POTUISSE: Syra: Facile os frangere potuistī. (: potuistī, sed nōn frēgistī)
Quīntus: Quis scit? Fortasse os frāctum est, nam pedem vix movēre
possum sine dolōribus.
Syra: Ossa tua integra sunt omnia. (v. 33–36)
- -ŪRUS EST: Mārcus: Certē malus puer fuī. Ego posthāc bonus puer futūrus sum (: erō,
esse certē volō), semper vōbīs pāritūrus sum (: pārēbō, pārēre certē volō)....
Mārcus ‘sē malum puerum fuisse’ fatētur. Simul prōmittit ‘sē (: Mārcum) posthāc
bonum puerum futūrum esse, semper sē parentibus pāritūrum esse’. (cap. XXIII)
- -ŪRUS ERAT: Iūlius: Nōn tibi crēdō, mī fīlī! Tam saepe bonus puer ‘futūrus erās’ (: esse
volēbās), tam saepe nōbīs ‘pāritūrus erās’ (: pārēre volēbās) neque puer bonus fuistī
neque nōbīs pāruistī....
Mārcus: Quid dīcis, pater? Ego vērē puer bonus futūrus eram et vōbīs pāritūrus eram.
At magister ille tam malus est et puerī mē pulsāvērunt..
Iūlius: Dīxī ‘tē saepe bonum puerum ‘futūrum fuisse’, tam saepe nōbīs ‘pāritūrum
fuisse’ neque bonum puerum fuisse neque nōbīs pāruisse’. Abī hinc!
50
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXV

UNDE? UBI? QUŌ? – OPPIDA PLŪRĀLIA TANTUM
- Athēnae -ārum f pl
Unde? Itaque complūrēs adulēscentēs virginēsque quotannīs Athēnīs in Crētam mittēbantur
(v. 37–38).
Ubi? Eō tempore Thēseus, vir patriae amāns atque glōriae cupidus, Athēnīs vīvēbat (v. 52).
Quō? Quī nūper Athēnās vēnerat.... (v. 50)
- Delphī -ōrum m pl
Unde venīs? Delphīs
Ubi est? Delphīs
Quō īs? Delphōs
UNDE? UBI? QUŌ? - ĪNSULAE

- parvae īnsulae: Naxus -ī m
Unde? Ipse Naxō profectus est (v. 100).
Ubi? Ariadnā Naxī relictā ... (v. 132)
Quō? Thēseus nāvem solvit et cum fīliā rēgis nāvigāvit Naxum... (v. 99)
- magnae īnsulae: Crēta -ae f

Unde? Ē Crētā.
Ubi? In Crētā.
Quō? Itaque complūrēs adulēscentēs virginēsque quotannīs Athēnīs in Crētam mittēbantur (v. 37–38).
MORTEM TIMĒRE > TIMOR MORTIS (genetīvus obiectīvus)

mortem timēre > timor mortis (v. 77)
patriam amāre > amor patriae (v. 86)
mōnstra timēre > timor mōnstrōrum (v. 22)
urbem expugnāre > expugnātiō urbis (v. 46)
Mīnōtaurum necāre > nex Mīnōtaurī (v. 88)
pecūniam cupere > cupiditās pecūniae (v. 122)
cupidus pecūniae (= quī pecūniam cupit, v. 46)
amāns patriae (= quī patriam amat, v. 51)
Vidē etiam! timēre (: verbum) mortem (: obiectum verbī) > timor mortis (genetīvus obiectīvus)
OBLĪVĪSCERE ILLĪUS VIRĪ! OBLĪVĪSCĪ OBLĪTUM ESSE
- hominis/reī: Oblīvīscere illīus virī! (v. 126, cf. v. 128)

- reī: Redeō ad nārrātiōnem fābulae, quam ferē oblīta sum, dum dē aliīs rēbus loquor. (v. 130)
51
REX EUM IN LABYRINTHUM DŪCĪ IUSSIT

Magister iubet: “Iācōbe, aperī librum!”
Iācōbus librum aperit.
Magister iubet Iācōbum librum aperīre.
Liber ā Iācōbō aperītur.
Magister iubet librum aperīrī.
Medicus Quīntum linguam ostendere iubet (cap. XI, v. 69–70, = Medicus linguam (ā Quīntō)
ostendī iubet.); (Rēx) eum (ā mīlitibus) in labyrinthum dūcī iussit. (v. 59)
TĒ HĪC MANĒRE VOLŌ (VOLŌ + AcI)

Tē hīc manēre volō (v. 2–3).
Quam fābulam mē tibi nārrāre vīs? (v. 4)
CŌNĀRE! INTUĒRE! LOQUERE! OPPERĪRE! (imperātīvus verbōrum ‘dēpōnentium’)

Cōnsōlāre mē, Syra! Cōnsōlāminī, amīcī! < cōnsōlārī
Intuēre dīligenter! Intuēminī, amīcī! < intuērī
Loquere audācter! Loquiminī, amīcī! < loquī
Opperīre patienter! Opperīminī, amīcī! < opperīrī
HAEC LOCŪTA, ARIADNA THĒSEŌ FĪLUM DEDIT (participium coniūnctum < coniungere -xisse -ctum)
Ariadna haec locūta est et Thēseō fīlum dedit. = Haec locūta, Ariadna Thēseō fīlum dedit...
Thēseus fīlum Ariadnae secūtus est et exitum labyrinthī facile repperit. = Thēseus fīlum
Ariadnae secūtus exitum labyrinthī facile repperit....
Aegeus mortem fīliī eō colōre significārī arbitrātus est et sine morā dē saxō sē iēcit in mare... =
Aegeus, arbitrātus mortem fīliī eō colōre significārī, sine morā dē saxō sē iēcit in mare....
POST EXPUGNĀTIŌNEM URBIS, URBE EXPUGNĀTĀ, POST URBEM EXPUGNĀTAM, POSTQUAM…

Post expugnātiōnem urbis... Mīnōs, cupidus aurī atque sanguinis, nōn modo magnam
Urbe expugnātā... pecūniam, sed etiam hominēs vīvōs ab Athēniēnsibus
Postquam urbs expugnāta est... postulāverat (v. 45–48)
Post urbem expugnātam...
AD NĀVIGANDUM PARĀTUS SUM (vidē cap. XXVI)

Thēseus: Ad pugnam parātus sum (v. 68–69) = ad pugnandum parātus sum.
Parātus sum ad nāvigandum (v. 94), ad fugiendum (v. 97)...
IGITUR (v. 51–64)

- ante ipsam fābulam nārrātur: Eō tempore Thēseus, vir patriae amāns... Mīnōs autem
(cf. cap. VI) fīliam virginem habēbat, cui nōmen erat Ariadna. Quae cum prīmum Thēseum
cōnspexit, eum amāre coepit cōnstituitque (= itaque cōnstituit) eum servāre.
- dein ipsa fābula nārrārī incipit: Ariadna igitur (= itaque + ipsa fābula incipit), antequam
Thēseus labyrinthum intrāvit, ad eum accessit et sīc loquī coepit...
52
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXVI

PARĀTUS AD PUGNAM / AD PUGNANDUM (gerundium)
- NŌMINĀTĪVUS
Quid necesse est hominī? Spīrāre necesse est hominī. (cap. X, v. 58)
Quid mihi licet? Licetne mihi venīre? (cap. XVI, v. 82–83)
- AD + ACCŪSĀTĪVUS
Ad quid parātus es?
parātus ad pugnam = parātus ad pugnandum
parātus ad nārrātiōnem = ad nārrandum
et similī modō: ad vīv|end|um, ad audi|end|um
- GENETĪVUS
Cuius reī cōnsilium est? cōnsilium fugiendī (v. 55, = cōnsilium fugae)
haud difficilis est ars volandī (v. 72)
tempus dormiendī est (v. 121–122, = tempus est dormīre)
cupidus et studiōsus: cupidus audiendī, studiōsus volandī (v. 17, 43)
nōn sōlum dēlectandī, sed etiam monendī causā nārrātur fābula (v. 135-134)
- ABLĀTĪVUS
- cum praepositiōne: audāx in volandō (v. 80), liber dē amandō (v. 154).
- sine praepositiōne (quōmodo? quā rē? quā dē causā?): puerī scrībere discunt scrībendō,
fessus sum ambulandō (v. 24)
NŌMINA ADIECTĪVA -ER

niger -gr|a -gr|um (sine -e-)
miser -er|a -er|um
līber -er|a -er|um
celer -er|is -er|e
ācer ācr|is ācr|e (sine -e-)
vir/fēmina/cōnsilium prūdēns
vir/fēmina/cōnsilium audāx
- ER gradus superlātīvus: -errim|us, e.g. celerrimus.
NŌTĀ BENE:
- superlātīvus < comparātīvus < positīvus gradus
summus < superior -ius < super(us) -er|a -er|um
īnfimus < īnferior -ius < īnfer(us) -er|a -er|um
53
NEQUE ŪLLUS…
neque ūllus -a -um: Nēmō deōrum pēior est marītus quam Iuppiter, neque ūlla dea pēior est
uxor quam Venus. (cap. XIX, v. 14)
neque umquam: Computāre nūllō modō potest, neque umquam rēctē respondet. (cap. XXIII,
v. 26)
neque quisquam: Ipsī per nōs hinc effugere nōn possumus, neque quisquam nōs in fugiendō
iuvāre poterit. (v. 26)
neque quidquam: Sed nunc nec īnfantēs cūrāre nec quidquam aliud agere potest, quia
aegrōtat. (cap. XXVII, v. 106)
ESTŌ! ESTŌTE! = ES! ESTE! (imperātīvus futūrī temporis)

Cautus es|tō, mī fīlī! (v. 81)
Cautī es|tōte, amīcī!
ĪNSULAE PARVAE TIBI VIDENTUR (vidērī + nom. + inf.)

- dē oculīs:
Mārcus nōn videt Quīntum. (cap. III, v. 11, = Quīntus ā Mārcō nōn vidētur)
Mēdus prope Rōmam est; iam mūrī Romānī ab eō videntur. (cap. VI, v. 74–75, = iam mūrōs
Romānōs videt)
- dē animō:
Nōnne tibi satis fuit vestem tuam novam perdere? (cap. XXIII, v. 72–72)
Licetne mihi venīre? (cap. XVI, v. 82–83). Est mihi nōmen...
Haec epistula est mihi difficilis lectū.
Īnsulae haud parvae sunt, quamquam parvae esse videntur. (v. 92–94)
Mēlos īnsula… nōn tam parva est quam tibi vidētur. (v. 94–95, = quam tū putās)
Puer in somnīs sibi vidētur… volāre. (v. 143–145, = sē volāre putat)
DĒLECTANDĪ / MONENDĪ CAUSĀ
Causa nārrandī Quō modō? Fīnis nārrandī: volō...

dēlectāre et monēre volō nārrandō dēlectāre et monēre
dēlectātūrus et monitūrus sum
Nārrō tibi fābulam, quia tē nōn modo dēlectāre, sed etiam monēre volō.
Nōn sōlum dēlectandī, sed etiam monendī causā nārrō tibi fābulam. (v. 133–135)
Daedalus ālās cōnfēcit, quia per āera (acc., < āēr, āeris m) fugere volēbat.
Daedalus ālās cōnfēcit per āera fugiendī causā / ad fugiendum / ad fugam.
pecūniam postulātum.
Tabellārius venit ad pecūniam postulandum.
pecūniam postulandī causā.
pecūniam postulātūrus. (cum verbīs eundī)
quia pecūniam postulāre vult.
54
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXVII

CONIŪNCTĪVUS TEMPORIS PRAESENTIS – PARS I
I. coniugātiō II, III, IV coniugātiō ESSE ĪRE

sg. 1. -e|m -e|r sg. 1. -a|m -a|r sg. 1. sim eam
2. -ē|s -ē|ris 2. -ā|s -ā|ris 2. sīs eās
3. -e|t -ē|tur 3. -a|t -ā|tur 3. sit eat
pl. 1. -ē|mus -ē|mur pl. 1. -ā|mus -ā|mur pl. 1. sīmus eāmus
2. -ē|tis -ē|minī 2. -ā|tis -ā|minī 2. sītis eātis
3. -e|nt -e|ntur 3. -a|nt -a|ntur 3. sint eant
Quīntus: Tē hīc manēre volō, Syra. (cap. XXV, v. 2–3) = Maneās, Syra.
Tē cautum esse volō. (nunc volō, tū nōndum cautus es, fortasse cautus eris)
Cautus sīs. Cautus es! Cautus estō!! Tū cautus eris!!!
Tē mox dormīre volō. (nunc volō, tū nōndum dormīs, fortasse dormiēs)
Dormiās. Dormī! Dormītō!! Tū dormiēs!!!
Gaudēre mē volō. Gaudeam. Gaudēre nōs volō. Gaudeāmus.
Gaudēre tē volō. Gaudeās. Gaudēre vōs volō. Gaudeātis.
Gaudēre eum volō. Gaudeat. Gaudēre eōs volō. Gaudeant.
Bibere mē volō. Bibam. (= ind. fut.) Bibere nōs volō. Bibāmus.
Bibere tē volō. Bibās. Bibere vōs volō. Bibātis.
Bibere eum volō. Bibat. Bibere eōs volō. Bibant.
Pecūniam mihi solvī volō. Solvātur mihi pecūnia. Volō nōs Latīnē loquī. Loquāmur Latīnē.
Vidē etiam! Vīvat Acadēmia. Vīvant professōrēs. Volō Acadēmiam vīvere. Volō professōrēs vīvere.
OPTŌ UT vīvat Acadēmia, vīvant professōrēs. OPTŌ UT bene vōbīs sapiat / ut salvus sīs.
- CUM VERBĪS POSTULANDĪ ET CŪRANDĪ + UT / NĒ ...NĒVE + CONI. PRAES.
- imperāre: “Solve eōs! Imperō tibi ut mercēdem solvās.” (v. 81, 84–85)
“Accēde, serve!” Iūlius imperat ut colōnus accēdat. (v. 78)
- ōrāre: “Patientiam habē, domine!” Colōnus dominum ōrat ut patientiam habeat. (v. 92–93)
- postulāre: Num uxor ā tē postulat ut tū… īnfantēs cūrēs? (v. 100–101)
- monēre: Vōs moneō ut industriē… labōrētis. (v. 125–126)
- cūrāre: Pāstōris officium est cūrāre nē ovēs aberrent nēve silvam petant. (v. 139–140)
- labōrāre: Labōrā ut pecūniam omnem solvās intrā fīnem huius mēnsis. (v. 102–103)
- efficere: Calor sōlis nōn ipse per sē efficit ut vīnum bonum sit. (v. 124–125)
- facere: At ego faciam ut agricolae industriī sint! (v. 145)
- cavēre: Meum officium est cavēre nē ovēs aberrent. (v. 173)
- exspectāre: Iam trēs mēnsēs exspectō ut pecūnia mihi solvātur. (v. 89–90)
55
QUĪ METIT FALCE ŪTITUR (v. 18–20, ūtī + ablātīvus īnstrūmentī)

Quōmodo metitur frūmentum? Falce metitur...
Quō īnstrūmentō serit agricola? Quī serit, nūllō īnstrūmentō ūtitur.
Quī arat, arātrō ūtitur.
VIDĒ ETIAM!
- NĒ ... QUIDEM: nē in Campāniā quidem plūrēs vīllae sunt (v. 55);

- LOCUS -ī m, LOCĪ/LOCA -ōrum m/n: Multa loca Italiae nōn arantur nec ūllās frūgēs ferunt
praeter herbam (v. 30-33; loca coniūncta). Laudat multōs locōs in librīs (locī dīvīsī);
- PRAE: Arātor duōs validōs bovēs quī arātrum trahunt prae sē (= ante sē) agit (v. 13–14).
Dominus sē prae agricolīs beātum esse cēnset (v. 63; = sē beātum ante agricolās,
beātiōrem quam agricolae). Colōnus pallidus prae metū loquī nōn potest. (v. 83;
= ob metum, quia metus eum sequitur);
- PRŌ: Colōnus est agricola quī nōn suōs, sed aliēnōs agrōs prō dominō absentī colit et
mercēdem dominō solvit prō frūgibus agrōrum. (v. 71–73; prō dominō absentī
< ante dominum absentem);
- ABS TĒ: Cūr nōndum solvistī mercēdem quam ter quaterve iam abs tē (= ā tē) poposcī?
(v. 79–80);
- QUAM CELERRIMĒ POTEST: Pāstor quam celerrimē potest (= tam celeriter quam māximē
fierī potest) ad ovēs suās currit. (v. 182–183);
- AGRĪS PELLERE (v. 89, ablātīvus sēparātiōnis), (ab) officiō prohibēre (v. 174).
56
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXVIII

CONIŪNCTĪVUS TEMPORIS IMPERFECTĪ
vōx āctīva vōx passīva ESSE

sg. 1. -(e)re|m sg. 1. -(e)re|r 1. esse|m essē|mus
2. -(e)rē|s 2. -(e)rē|ris 2. essē|s essē|tis
3. -(e)re|t 3. -(e)rē|tur 3. esse|t esse|nt
pl. 1. -(e)rē|mus pl. 1. -(e)rē|mur
2. -(e)rē|tis 2. -(e)rē|minī
3. -(e)re|nt 3. -(e)re|ntur
FŌRMAE: laudāre (inf. praes. āct.) + -m, -s, -t, -mus, -tis, -nt
laudāre (inf. praes. pass.) + -r, -ris, -tur, -mur, -minī, -ntur
- CUM VERBĪS POSTULANDĪ ET CŪRANDĪ + UT / NĒ ...NĒVE + CONI. PRAES.

Iēsūs nōn sōlum faciēbat ut caecī vidērent, surdī audīrent, mūtī loquerentur, sed etiam verbīs
faciēbat ut mortuī surgerent et ambulārent. (v. 33–36)
Pater mē monet ut taceam. X Pater mē monēbat (/monuit/monuerat) ut tacērem.
QUEM AD FĪNEM? CŪR? UT... CONI. (sententiae fīnālēs)
Praedōnēs nāvēs persequuntur, ut mercēs et pecūniam rapiant nautāsque occīdant.

(v. 133–135)
mercēs et pecūniam rapiendī et nautās occīdendī causā.
Ē vīllā fūgī ut verbera vītārem et ut amīcam meam vidērem ac

semper cum eā essem. (v. 162–163)
Petrus ambulābat super ut venīret ad Iēsum. (v. 103)

aquam, ad Iēsum ventūrus.
ad Iēsum perveniendī causā.
Eāmus prānsum.
ad prāndium.
ad prāndendum.
in triclīnium prāndendī causā.
(in triclīnium) prānsūrī.
in triclīnium ut prāndeāmus.
57
“STULTOMETRUM”
TAM STULTUS UT CRĒDAT (sententiae
cōnsecūtīvae, < cōnsequī) Tam stultus est ut istās fābulās vērās esse crēdat. 4
Num quis tam stultus est, ut ista vēra esse

crēdat? (v. 90) Satis stultus est, sed tamen nōn crēdit. 3
Canis tam celeriter currit ut tabellārium
Stultus est, sed tamen nōn crēdit. 2
cōnsequātur.
Neptūnus, Iuppiter, Plūtō, mundum
Ferē stultus est, sed tamen nōn crēdit. 1
ūniversum ita inter sē dīvīsērunt, ut
Iuppiter rēx caelī esset, rēx maris esset Nōn est stultus, ergō nōn crēdit. 0
Neptūnus, Plūtō autem rēgnāret apud
Īnferōs (v. 86–88).
VERBA DĪCENDĪ ET SENTIENDĪ + AcI X UT + CONI.
- cum accūsātīvō et īnfīnītīvō (exprimitur rēs ita ut est)

L dia: Homō super mare ambulāre potest.
Gubernātor: Quid dīcis?
L dia: Et ego dīcō hominem super mare ambulāre posse.
Gubernātor: Ego vērō nōn crēdō hominem super mare ambulāre posse.
Gubernātor: Mihi nēmō persuādēbit hominem super mare ambulāre posse. (v. 101–102)
- cum ut et coniūnctīvō (exprimitur voluntās alicuius)

Mēdus: L dia, lux mea, eāmus in Graeciam! Volō tē mēcum īre. Ōrō tē ut mēcum eās. Ecce,
ānulus quem tibi ēmī!
L dia: Quam pulcher est! Tē amō. Tē sequar etiam ad Inferōs!
Mēdus ōrāvit ut L dia sēcum venīret.
Mēdus L diae persuāsit, ut sēcum (: cum Mēdō) venīret. (v. 174–175)
Mēdus: L diae persuāsī ut mēcum ex Italiā proficīscerētur.
DĀVUS... EUM SĒCUM (: cum ipsō Dāvō) VENĪRE IUBET

Dāvus... eum sēcum (: cum ipsō Dāvō) venīre iubet. (cap. XIV, v. 87; = eī imperat ut sēcum veniat)
Pāstor... dominum ōrat nē sē (: ipsum pāstōrem) verberet. (cap. XVII, v. 158)
Mēdus... eam... rogat ut aliquid sibi (: ipsī Mēdō) legat. (v. 57)
[Iaīrus] Iēsum rogāvit ut fīliam suam (: ipsīus Iaīrī) mortuam suscitāret. (v. 65–66)
VERBA TEMPORĀLIA CUM CĀSŪ DATĪVŌ

Dominō tuō mare et ventī oboediunt. (cf. v. 16)
Multa perīcula nōbīs impendent. (v. 130–131)
Dominō sevērō serviēbam. (v. 158)
Sōl et calor vīneīs prōdest. (v. 122)
Nihil vīneīs magis nocet quam frīgus et imber. (v. 123)
58
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXIX

CONIŪNCTĪVUS TEMPORIS PRAESENTIS – PARS II
I. coniugātiō II, III, IV coniugātiō ESSE ĪRE

sg. 1. -e|m -e|r sg. 1. -a|m -a|r sg. 1. sim eam
2. -ē|s -ē|ris 2. -ā|s -ā|ris 2. sīs eās
3. -e|t -ē|tur 3. -a|t -ā|tur 3. sit eat
pl. 1. -ē|mus -ē|mur pl. 1. -ā|mus -ā|mur pl. 1. sīmus eāmus
2. -ē|tis -ē|minī 2. -ā|tis -ā|minī 2. sītis eātis
3. -e|nt -e|ntur 3. -a|nt -a|ntur 3. sint eant
Quīntus: Nārrā mihi aliquam fābulam. (cap. XXV, v. 3)

Syra nescit et Quīntum interrogat: Quam fābulam mē tibi nārrāre vīs. (cap. XXV, v. 4)
= Quam fābulam tibi nārrem?
- QUID FACIAM? QUID SPĒREM? (coniūnctīvus dubitātīvus)

Crassus sum. Volōne prāndēre an nōn? Ego dubitō. > Prāndeamne an nōn?
Habeō parvam pecūniam. Volō aliquid emere. Quid emere possum? > Quid emam?
Mercātor: Quid facere, quid spērāre possum? Quōmodo uxōrem et līberōs alere possum? >
Quid faciam? Quid spērem? Quōmodo uxōrem et līberōs alam? (v. 21–23) Sed quōmodo vīvāmus
sine pecūniā? (v. 51–52)
“QUID FACIAM?” MERCĀTOR DUBITAT QUID FACIAT...

MECĀTOR DUBITĀBAT QUID FACERET...
Mēdus: “Quid respondeam?” Mēdus rubēns nescit quid respondeat. (cap. XXVIII, v. 184)
Mercātor: “Quid faciam? Quid spērem? Quōmodo uxōrem et līberōs alam?” Sed quōmodo
vīvāmus sine pecūniā?” (v. 21–23, 51–52)
Mercātor dubitat quid faciat, quid spēret, quōmodo uxōrem et līberōs alat....
Mercātor: Quid ergō faciam? Ipse dē nāve saliam, an in eādem nāve maneam? (v. 56–57)
Mercātor ita perturbātus est ut sē interroget utrum in mare saliat an in nāve remaneat.
Mercātor sē interrogāvit utrum in mare salīret an in nāve remanēret.
“NŌNNE TUA EST ISTA PECŪNIA?”

NUNC TĒ INTERROGŌ TUANE SIT PECŪNIA.
MODO TĒ INTERROGĀVĪ TUANE ESSET PECŪNIA.
L dia (cf. XXVIII, v. 187): Nōnne tua est ista pecūnia? L dia interrogat an sit pecūnia Mēdī.
L dia post breve tempus dīcit: Modo tē interrogāvī tuane esset pecūnia.
Rēx: Num scītis ubi sit Arīōn et quid faciat?
Rēx eōs interrogāvit ‘num scīrent ubi esset Arīōn et quid faceret?’ (v. 105–106)
Num haec fābula vēra est? Equidem nōn crēdō.
Dubitō num haec fābula vēra sit. (v. 116–117, saepius tamen dīcitur Dubitō an haec fābula vēra sit.)
59
SEMPER GAUDEŌ, CUM DĒ LĪBERĪS MEĪS CŌGITŌ (‘cum’ iterātīvum < iterāre = repetere)
Semper eō tempore quō dē līberīs meīs cōgitō, gaudeō.
> Semper gaudeō, cum dē līberīs meīs cōgitō. (v. 47)
Saepe mē vidēbās neque mē salūtābās.
> Tū numquam mē salūtābās, cum mē vidēbās. (cap. XIX, v. 100)
CUM ARĪŌN... EX ITALIĀ IN GRAECIAM NĀVIGĀRET, MAGNĀSQUE DĪVITIĀS SĒCUM HABĒRET..

(‘cum’ nārrātīvum)
Arīōn ex Ītaliā in Graeciam nāvigābat, magnās dīvitiās sēcum habēbat. Nautae eum nāvigantem
et magnās dīvitiās sēcum habentem necāre cōnstituērunt > Cum Arīōn... ex Italiā in
Graeciam nāvigāret, magnāsque dīvitiās sēcum habēret, nautae eum necāre cōnstituērunt...
(v. 78–80)
Arīōn vītam dēspērābat. Dēspērāns id ūnum ōrāvit. > Cum iam vītam dēspērāret, id ūnum
ōrāvit... (v. 88–89)
Pīrātae apud rēgem haec falsa dē Arīone nārrābant. Arīōn apud rēgem repente appāruit. > Cum
haec falsa nārrārent, Arīōn repente... appāruit (v. 110)
Polycratēs sēsē nimis fēlīcem cēnsēret. Polycratēs ānulum abiēcit. Ānulum abiēcit, cum sēsē
nimis fēlīcem cēnsēret. (v. 156–157)
GUBERNĀTOR, CUM OMNĒS ATTENTŌS VIDEAT, HANC FĀBULAM NĀRRAT... (‘cum’ causāle)
Quoniam (nunc) gubernātor omnēs attentōs videt, hanc fābulam nārrat... > Gubernātor, cum
omnēs attentōs videat, hanc fābulam nārrat... (v. 76)
VIDĒ! ‘CUM’ NĀRRĀTĪVUM ET CAUSĀLE SIMILIA SUNT

(Quoniam) vītam dēspērābat, Arīōn id ūnum ōrāvit. > Cum iam vītam dēspērāret, id ūnum
ōrāvit... (v. 88–89)
(Quoniam) pīrātae apud rēgem haec falsa nārrābant, Arīōn repente appāruit. > Cum haec falsa
nārrārent, Arīōn repente... appāruit. (v. 110)
Polycratēs, (quoniam) sē nimis fēlīcem esse cēnsēbat, ānulum abiēcit. Ānulum abiēcit, cum sēsē
nimis fēlīcem cēnsēret. (v. 156–157)
UT / NĒ / UT NŌN PUERUM EXCITET... (v. 205–211)

- QUID? (sententiae complētīvae)
Iūlius imperat: “Dāve, excitā puerum!”
Syra: Quid Iūlius Dāvō imperat?
Dēlia: Iūlius Dāvō imperat..........
Syra: Complē (: perfice) sententiam, Syra!
Dēlia: Iūlius Dāvō imperat ut puerum excitet.
Aemilia monet: “Psst, Syra, nōlī excitāre puellam.”
Quid Aemilia Syram monet? Aemilia Syram monet nē puellam excitet.
60
- QUŌ CŌNSILIŌ? QUEM AD FĪNEM? (sententia fīnālis)

Dāvus clāmat.
Quem ad fīnem Dāvus clāmat?
Dāvus clāmat ut puerum excitet.
Syra tacet.
Quem ad fīnem Syra tacet.
Syra tacet nē puellam excitet.
“STULTOMETRUM”
- TAM/ITA... UT (NŌN) (sententia cōnsecūtīva)
Tam stultus est ut istās fābulās vērās esse crēdat. 4
Nēmō tam (= tantum in modum) stultus est
ut istās fābulās vērās esse crēdat (cap. satis stultus est, sed tamen nōn crēdit 3
XXVIII, v. 90)
Lēander tam celeriter currit, ut Dāvum stultus est, sed tamen nōn crēdit 2
cōnsequātur.
Dāvus ita (= tam clārē, tantā vōce) clāmat ferē stultus est, sed tamen nōn crēdit 1
ut puerum excitet.
nōn est stultus, ergō nōn crēdit 0
Syra tam quiēta est ut puellam nōn excitet.
UT / NĒ / UT NŌN PUERUM EXCITĀRET... (v. 212–218)

- QUID? (sententia complētīva)
Iūlius Dāvō imperāvit ut puerum excitāret.
Aemilia Syram monuit nē puellam excitāret.
- QUŌ CŌNSILIŌ? QUEM AD FĪNEM (sententia fīnālis)

Dāvus clāmāvit ut puerum excitāret.
Syra tacēbat nē puellam excitāret.
Rapidī fluviī consistēbant nē strepitū cantum eius turbārent. (v. 72–73)
- TAM/ITA... UT / UT NŌN (sententia cōnsecūtīva)

Nēmō umquam tam (= tantum in modum) stultus fuit ut istās fābulās vērās esse crēderet.
Dāvus ita clāmāvit ut puerum excitāret.
Syra tam quiēta erat ut puellam nōn excitāret.
Piscem cēpit, quī tam fōrmōsus erat ut piscātor eum nōn vēnderet. (v. 166–168)
61
MERCĀTŌRĒS MERCĒS SUĀS MAGNĪ AESTIMANT, VĪTAM NAUTĀRUM PARVĪ AESTIMANT

(genetīvus pretiī)
aestimāre
minimī minōris parvī magnī plūris plūrimī

vel māximī
Mārcus octō annōs habet. Quīntus est puer septem annōrum.
Quantī (pretiī) mercātōrēs mercēs suās aestimant? Mercātōrēs mercēs suās magnī (pretiī)
aestimant, vītam nautārum parvī (pretiī) aestimant (v. 6–7). Mercātōrēs vītam nautārum nōn
tantī (pretiī) aestimant quantī (pretiī) mercēs suās
Gubernātor: “Nōnne līberōs plūris aestimās quam mercēs istās?” (v. 27)
MĒDUS ĀNULUM NŌNĀGINTĀ SĒSTERTIĪS ĒMIT (ablātīvus pretiī)
Quō īnstrūmentō Iūlius servōs improbōs verberat? Baculō. (cap. IV)

Quō īnstrūmentō arātor ūtitur? Arātrō. (cap. XXVII)
Quibus īnstrūmentīs hominēs emunt et vēndunt variās rēs? Nummīs. (cap. VII)
Quantō pretiō Tabernārius ānulum gemmātum vēndit? Magnō pretiō. (cap. VIII)
Quot nummīs/Quantī (sīc!) Mēdus ānulum ēmit? Mēdus ānulum nōnāgintā sēstertiīs ēmit. (cap. VIII)
L DIA PERGIT EUM FŪRTĪ ACCŪSĀRE (v. 137–139, cf. cap. XXIII mē pudet factī).
- L dia: “Fūrtum fēcistī, Mēde! Frūstrā tē excūsāre cōnāris!”

L dia pergit eum fūrtī accūsāre...
L dia: Nōnne tē pudet factī tuī?
Mēdus: Nōn mē pudet fūrtī. Sī fūrtum fēcī, tuā causā id fēcī.
- Mīnōs: “Mīnōtaurum necāvistī, Thēseu.”
Cuius reī eum Mīnōs accūsat. Mīnōs Thēseum necis accūsat.
NĒMŌ NOSTRUM PERIIT... (genetīvus partitīvus)
Vīta omnium nostrum servāta est.

OMNĒS NŌS
Geōrgius est ūnus ē nōbīs = Geōrgius est pars nostrī
gregis. = Geōrgius est ūnus nostrum. GEŌRGIUS ALEXANDER EVA
IŌANNA ADAMUS PETRUS
Nēmō nostrum periit.
IĀCŌBUS CAROLĪNA FABIUS
Similiter: In Āfricā est parum aquae...
Dominus enim mihi aliquid pecūliī dēbēbat...
Nihil malī umquam eī acciderat ac tanta erat potestās eius...
Quid novī? (vidē cap. XXXI)
62
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXX

CĒNĀBIMUS CUM PRĪMUM COCUS CĒNAM PARĀVERIT ET SERVĪ TRICLĪNIUM ŌRNĀVERINT.
BREVĪ CĒNA PARĀTA ERIT ET TRICLĪNIUM ŌRNĀTUM ERIT.
FUTŪRUM PERFECTUM vōx passīva

vōx āctīva ≈us ≈a erō
sg. pl. eris
1. ~er|ō ~eri|mus …≈um erit
2. ~eri|s ~eri|tis ≈ī ≈ae erimus
3. ~eri|t ~eri|nt eritis
…≈a erunt
nunc cum cocus cēnam parāverit cēnābimus

tempus fugit
nunc cum mēnsa ōrnāta erit prāndēbimus

tempus fugit
Cēnābimus cum prīmum cocus cēnam parāverit et servī triclīnium ōrnāverint. Brevī cēna parāta
erit et triclīnium ōrnātum erit. (v. 84–85; cf. v. 14)
Discipulus laudābitur, sī magistrō pāruerit.
Cum parātus eris, proficīscēmur.
Cum scholam perfēcerimus, prāndēbimus.
Cum Mēdus in Graeciam pervēnerit, gaudēbit.
Cum satis dormīveris, amīcī, surgētis. Cum surrēxeritis, corpus lavābitis. Cum corpus lāveritis,
ientātum ībitis...
“Prīmum aperīte fenestrās, amīcī! Deinde cōnsīdēmus.” Cum fenestrās aperuerimus, cōnsīdēmus.
“Prīmum aperiantur fenestrae! Deinde cōnsīdēmus.” Cum fenestrae apertae erunt, cōnsīdēmus.
- VIDĒ! nōn + ind. fut., antequam/priusquam + ind. fut. perf.
“Equidem” inquit Orontēs, “sententiam meam nōn ante dīcam quam utrumque gustāverō.”
(= “Sententiam meam dīcam, cum utrumque gustāverō.”, v. 138–139).
IN SINGULĪS LECTĪS AUT SINGULĪ AUT BĪNĪ AUT TERNĪ CONVĪVAE ACCUBĀRE SOLENT (numerī
distribūtīvī, < distribuere = dīvidere)
- singulī, bīnī, ternī, quaternī, quīnī, sēnī, septēnī, octōnī, novēnī, dēnī, ūndēnī, duodēnī...
Duo convīvae sunt in lectō īmō, duo convīvae sunt in lectō mediō, duo convīvae sunt in lectō
summō. = In singulīs lectīs bīnī convīvae accubant. (v. 74–75)
In vocābulō ‘mea’ sunt duae syllabae. In vocābulō ‘tua’ sunt duae syllabae. = In vocābulīs ‘mea’
et ‘tua’ sunt ternae litterae et bīnae syllabae.
63
Sunt sex sēstertiī. Mārcus et Quīntus habent sex sēstertiōs: Mārcus habet trēs et Quīntus habet
trēs sēstertiōs. = Mārcus et Quīntus ternōs sēstertiōs habent. X Sunt trēs sēstertiī. Mārcus et
Quīntus trēs sēstertiōs habent.
Māter sex sēstertiōs habet. Trēs sēstertiōs tribuit (tribuere : dare) Quīntō. Trēs sēstertiōs tribuit
Mārcō. Māter ternōs sēstertiōs inter fīliōs distribuit (< dis-tribuere = dīvidere).
NUMERĒMUS LATĪNĒ!
2 + 2 = 4 Duo et duo sunt quattuor. 2 + 5 = 7 Duo et quīnque sunt septem.
7 – 3 = 4 Septem sine tribus sunt quattuor. 5 – 3 = 2 Quīnque sine tribus sunt duo.
2 × 2 = 4 Bis bīna sunt quattuor. 6 : 3 = 2 Sēx dīvīsa per tria sunt duo.
2 × 3 = 6 Bis terna sunt sex. 9 : 3 = 3 Novem dīvīsa per tria sunt tria.
Iūlius distribuit inter fīliōs māla. Tria māla dedit Mārcō (semel), tria māla Quīntō (bis), tria māla
Iūliae (ter). Iūlius nōn semel neque bis, sed ter dedit māla. Iūlius inter fīliōs suōs nōn tantum
tria, sed terna māla distribuit. Quot māla igitur dedit Iūlius omnibus fīliīs suīs? Iūlius omnibus
fīliīs suīs dedit ter terna, id est novem māla. Singulī fīliī eius terna māla accēpērunt.
TRICLĪNIUM INTRĒMUS! (coniūnctīvus hortātīvus)

Volō nōs triclīnium intrāre. Ego nōs hortor (< hortārī): “Triclīnium intrēmus!” (v. 86)
Volō nōs bibere. Ego nōs hortor: “Ergō bibāmus!” (v. 120)
EGO NUMQUAM ĪNSTRŪMENTŌ RŪSTICŌ ŪSUS SUM X ŌTIŌ FRUOR

ŪTĪ ŪSUM ESSE: Quī frūmentum metit, falce ūtitur. (cap. XXVII, v. 21)
Ego numquam īnstrūmentō rūsticō ūsus sum. (v. 38)
FRUĪ: Ōtiō fruor. (v. 23, = ōtiō dēlector)
Orontēs vītā rūsticā nōn fruitur. (v. 35, = vītā rūsticā nōn dēlectātur)
Nec vērō iūcundē vīvō nisi cotīdiē bonō vīnō fruor. (v. 59, = bonō vīnō dēlector)
DĪLIGENTER CŪRŌ UT.... PRŪDENTER FACIS... PATIENTER EXSPECTĀ... CŌNSTANTER...

(adverbia)
dīligēns > Dīligenter cūrō ut colōnī agrōs meōs bene colant. (v. 34)
prūdēns > Prūdenter facis quod agrōs ipse nōn colis. (v. 35)
patiēns -ent|is > Patienter exspectā, dum servī lectōs sternunt. (v. 82)
cōnstāns -ant|is > Ab hostibus cōnstanter ac nōn timidē pugnātum est. (vidē cap. XXXIII, v. 120)
VIDĒ ETIAM!
- puppis, Tiberis, sitis -is f.: sitim patī, sitī perīre (v. 55, 57);
- vās vās|is n. sg., sed in plūrālī numerō vās|a -ōrum (ex vāsīs aureīs cēnāre, v. 98);
- Vīnum aquā (cum aquā) miscēre = aquam vīnō (dat.) miscēre (v. 115, 132);
- Cibum sale aspergere = salem cibō (dat.) aspergere (v. 109, 111).
64
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXI

QUID NOVĪ? (v. 2-3; vidē cōnspectum grammaticum ad cap. XXIX, Nēmō nostrum periit)
VĪVAT FORTISSIMUS QUISQUE! VĪVANT FĒMINAE AMANDAE! (coniūnctīvus optātīvus).

Volō tē/vōs bene valēre. –> (Optō ut) bene valeās! Ut bene valeātis! = (Utinam) bene valeās.
(Utinam) bene valeātis!
(Optō ut) tibi bene sapiat! = (Utinam) bene tibi sapiat.
(Optō ut) vīvat Acadēmia, vīvant professōrēs! = (Utinam) vīvat Acadēmia! (Utinam) vīvant
professōrēs!
(Optō ut) vīvat fortissimus quisque, vīvant fēminae amandae! = (Utinam) vīvat fortissimus
quisque! (Utinam) vīvant fēminae amandae! (v. 172)
Volō mihi pecūniam solvī. –> (Optō mihi ut) solvātur mihi pecūnia. = “(Utinam) solvātur mihi pecūnia!”
CONIŪNCTĪVUS HORTĀTĪVUS ET OPTĀTĪVUS SIMILĒS SUNT
- coniūnctīvus hortātīvus: Gaudeāmus atque amēmus! (v. 173)
- coniūnctīvus optātīvus: Quisquis fēminās amat, pōculum tollat et bibat mēcum! (v. 176–177)
VĪVANT OMNĒS FĒMINAE AMANDAE (gerundīvum)

F: fēmina quam amāre oportet (quam volō amārī) = fēmina amanda
mēnsa quam ōrnāre oportet (quam volō ōrnārī) = mēnsa ōrnanda
M: liber quem legere oportet (quem volō legī) = liber legendus
servus quem verberāre oportet (quem volō verberārī) = servus verberandus
N: pīlum quod iacere oportet (quod volō iacī) = pīlum iaciendum
Liber legendus est. Mittō tibi librum legendum. Nōn habeō plūs temporis ad librum legendum.
Iūlius: “Servī, estisne parātī ad lectīcam portandam?” Servī multum temporis consūmpsērunt in
mēnsā ōrnandā.
Pāstor in silvam it ovem quaesītum.
ad ovem quaerendam.
ovem quaerendī causā.
ovis quaerendae causā.
ovem quaesītūrus.
ut ovem quaerat.
PATER QUĪ ĪNFANTEM SUUM EXPOSUIT IPSE NECANDUS EST (coniugātiō periphrastica passīva)
Tū, Mārce, nōn laudārī, sed verberārī merēs. = Tū, Mārce, nōn laudandus, sed verberandus es.
Hic servus nōn pūnīrī, sed laudārī dēbuit, amīce. = Ille servus nōn pūniendus, sed potius
laudandus fuit (v. 161–162).
Pater quī īnfantem suum exposuit ipse necandus est (v. 132–133) = Pater quī... necārī dēbet.
Nunc merum bibendum est! (v. 177) = Merum bibere oportet. = Nunc merum bibī dēbet.
Tacendum est, nōn bibendum! (v. 178) = Tacēre, nōn bibere oportet.
65
MIHI EST NŌMEN GEŌRGIUS (mihi est datīvus possessīvus; = habeō nōmen ‘Geōrgius’)
Habeō librum. = Meus est liber. = Mihi est liber.
Librum legere dēbeō. = Mihi est liber legendus.
Meum (officium) est librum legere. = Mihi est liber legendus.
Servī (officium) est mēnsam ōrnāre. = Servō est mēnsa ōrnanda.
Servī (officium)est facere quidquid dominus imperāvit. = Quidquid dominus imperāvit, servō
faciendum est. (v. 159–160)
Hic datīvus, quī cum gerundīvō adhibētur, plērumque datīvus auctōris appelātur.
QUISQUIS AMAT VALEAT! DABŌ TIBI QUIDQUID OPTĀVERIS.

- iam vīdimus: quī spīrat vīvus est (cap. X, v. 48–49); quod Mārcus dīcit vērum nōn est (cap. XXI,
v. 87), locō is quī... et id quod...
- quisquis/quidquid: Quisquis amat valeat! (v. 196, =Omnis homō quī amat, valeat.); Dabō tibi
quidquid (= quicquid) optāveris (v. 29; = Dabō tibi omnia quae optāveris.).
SERVĪ DOMINUM CLĒMENTEM AMANT, SEVĒRUM ŌDĒRUNT

- ŌDISSE: Servī dominum clēmentem amant, sevērum ōdērunt. (v. 94) ōdisse ↔ amāre
ōdī ↔ amō
- NŌSSE/NŌSCERE (cap. XXIV): Quōmodo Mēdus... puellam Rōmānam ōderam ↔ amābam
ōderō ↔ amābō
nōscere potuit? Nesciō quōmodo, sed certō sciō eum aliquam
fēminam nōvisse.
- OBLĪVĪSCĪ OBLĪTUM ESSE (cap. XXV): Oblīvīscere illīus virī! Redeō ad nārrātiōnem fābulae,
quam ferē oblīta sum (: memoriā tenēre ferē dēsiī), dum dē aliīs rēbus loquor... Bēstiae ferae,
nātūram suam oblītae (: quae nātūram suam memoriā tenēre dēsiērunt) , ad eum veniēbant...
Numquam oblītus sum tuī (: semper tē memoriā tenēbam et teneō, tē nōvī)...
CŌRAM EXERCITŪ... SUPER CHRĪSTIĀNĪS...

- CŌRAM:Titus Mānlius Torquātus, quī fīlium suum cōram exercitū necārī iussit... (v. 122)
- SUPER: Nōn omnēs vērī sunt rūmōrēs quī afferuntur super Chrīstiānīs. (super + abl. = dē, v. 147,
cf. v. 200: carmen super fēminā falsā et īnfīdā).
VIDĒ ETIAM! (verba sēmidēpōnentia)

- AUDĒRE AUSUM ESSE: Parvae avēs canere nōn audent (cap. X, v. 88); Fēminam illam
pulcherrimam abdūcere ausus est (v. 169);
- REVERTĪ REVERTISSE: Ō miserōs nautās quī numquam domum revertentur! (cap. XX, v. 123–
124); Iūlius tardē ex agrīs revertit (cap. XXX, v. 12);
- PRIUSQUAM/ANTEQUAM + fut. perf.: Profectō eum verberābō atque omnibus modīs cruciābō,
sī eum invēnerō prius quam Italiam relīquerit (: relinquet; v. 63–66).
66
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXII

“QUĪ POĒTA ISTA SCRĪPSIT?” “NESCIŌ QUĪ POĒTA ISTA SCRĪPSERIT” (coniūnctīvus temporis
perfectī)
vōx āctīva vōx passīva

sg. pl. 1. ≈us ≈a sim
1. ~eri|m ~eri|mus 2. sīs
2. ~eri|s ~eri|tis 3. …≈um sit
3. ~eri|t ~eri|nt 1. ≈ī ≈ae sīmus
2. sītis
3. …≈a sint
Mārcus Dāvum interrogat: Aperuistīne fenestram?

(Mārcus videt aliquem fenestram aperuisse.)
Mārcus Dāvum interrogat an fenestram aperuerit.
Mārcus, quī dormīre vult, Dāvum interrogat: Estne aperta fenestra?
(Mārcus videt fenestram apertam esse.)
Mārcus Dāvum interrogat an fenestra aperta sit.
Gubernātor: Quī poēta ista scrīpsit? > Nesciō quī poēta ista scrīpserit. (v. 106).
Iūlius dubitat num Mārcus ā magistrō laudātus sit (= num magister Mārcum laudāverit).
- regit tempus praesēns (sciō, mīror, ignōrō, dubitō, interrogō...)

Dīxīne ita? Haud sciō an ita dīxerim... (v. 84)
Unde pecūniam sūmpsistī? Mīror unde pecūniam sūmpseris... (v. 132)
Cūr id nōbīs nārrāvistī? Ego mīror cūr id mihi nārrāveris. (v. 134)
Cūr hoc vōbīs nārrāvī? Sed nesciō cūr hoc vōbīs nārrāverim... (v. 155)
Quantum pecūniae pīrātae postulāvērunt? Scīsne quantum pecūniae pīrātae ā Iūliō Caesare
captō postulāverint... (v. 169)
Quis es et quid fēcistī? Militēs ignōrant quī homō sīs et quid anteā fēceris. (v. 216)
- regit tempus perfectum praesēns (nōvisse, ōdisse, oblītum esse, meminisse)

Quid modo dīxistī? Iamne oblītus es quid modo dīxeris? (v. 82, = iamne oblītus es et adhūc
memoriā nōn tenēs quid modo dīxeris?)
- regit tempus futūrum:

Amīcum ē servitūte redēmī atque ipse servus factus sum. Nārrābō vōbīs breviter quōmodo
amīcum ē servitūte redēmerim atque ipse ob eam grātiam servus factus sim. (v. 138–139).
67
CONIŪNCTĪVUS PERFECTĪ PRŌ IMPERĀTĪVŌ!

NĒ TIMUERIS! = Nōlī timēre! NĒ TIMUERITIS! = Nōlīte timēre!
Nē dēspērāveris! (v. 162)
Nē eum abiēceris! (v. 182)
Nē oblīta sīs! (v. 211)
UTINAM ALIQUANDŌ LĪBER PATRIAM VIDEAM! UTINAM NĒ PĪRĀTAE MĒ OCCĪDANT!

(coniūnctīvus temporis praesentis – optātīvus)
Vidē etiam! (Optō ut) vīvat fortissimus quisque, vīvant fēminae amandae! = (Utinam) vīvat
fortissimus quisque! (Utinam) vīvant fēminae amandae! (cap. XXXI, v. 172).
Utinam nē pīrātae mē occīdant! (v. 179).

Utinam aliquandō līber patriam videam! (v. 157).
Utinam ille ānulus vītam tuam servet! (v. 182–183)
Utinam salvī in Graeciam perveniant! (v. 223).
- TIMEŌ NĒ PĪRĀTAE MĒ OCCĪDANT

PERĪCULUM EST NĒ PĪRĀTAE MĒ OCCĪDANT
Mēdus nāvem pīrātārum videt, pīrātās timet, spērat sē ā pīrātīs nōn occīsum īrī, et dīcit:
Utinam nē pīrātae mē occīdant! (v. 179). = Timeō nē pīrātae mē occīdant (cf. v. 212–213).
Cūr timet Mēdus? Mēdus timet, quia perīculum est nē eum pīrātae occīdant.
Mēdus nāvem mīlitum videt, mīlitēs timet, spērat sē ā pīrātīs nōn Rōmam abductum īrī, et dīcit:
Utinam nē mē mīlitēs Rōmam abdūcant! = Timeō nē mīlitēs mē captum Rōmam abdūcant. (v.
212–213)
Cūr timet Mēdus? Mēdus timet, quia perīculum est nē eum mīlitēs Rōmam abdūcant.
Timeō nē... Metuō nē.... Vereor nē.... Perīculum est nē... + coni.
* – UTINAM IN GRAECIAM SALVĪ PERVĒNERINT (coni. temporis perfectī - optātīvus)
Mēdus et L dia in Graeciam profectī sunt. Fortasse iam in Graeciam pervēnērunt, fortasse nōn
Post duōs mēnsēs Dōrippa sē ipsa interrogat: Pervēnēruntne iam in Graeciam Mēdus et L dia?
Dōrippa, quae sōla domī est, nescit an Mēdus cum L diā in Graeciam salvī pervēnerint.
Dōrippa nescit, sed tamen spērat eōs salvōs pervēnisse et dīcit: Utinam Mēdus cum L diā in
Graeciam salvī iam pervēnerint!
– TIMEŌ NĒ EŌS PĪRĀTAE CĒPERINT
...et pergit: Utinam nē eōs pīrātae cēperint! = Timeō nē eōs pīrātae cēperint!
= fortasse eōs cēpērunt, fortasse nōn. L dia nescit an eōs pīrātae cēperint, sed spērat pīrātās
eōs nōn cēpisse.
68
PRAEDŌNĒS MARITIMĪ TANTĀ AUDĀCIĀ SUNT UT (ablātīvus quālitātis)
Praedōnēs maritimī tantā audāciā sunt ut nē armīs quidem Rōmānōrum dēterreantur. (v. 49)
Cf. Haec fābula nōs monet ut semper bonō animō sīmus (29. kap., v. 123).
ITA CAESAR PRAEDŌNĒS CONTEMNĒBAT, CUM IN EŌRUM POTESTĀTE ESSET (‘cum’

concessīvum)
Ita Caesar praedōnēs contemnēbat, cum in eōrum potestāte esset (= quamquam in eōrum
potestāte erat, v. 174–175).
Cf. ‘cum’ nārrātīvum et causāle (cap. XXIX) et ablātīvus absolūtus:

Cane lātrante, ōstiārius dormiēbat. > Cum canis lātrāret, ōstiārius dormiēbat. > Quamquam
canis lātrābat, ōstiārius dormiēbat.
Cane lātrante, ōstiārius ē somnō excitātus est. > Cum canis lātrāret, ōstiārius ē somnō excitātus
est. > Quoniam canis lātrābat, ōstiārius ē somnō excitātus est.
Patre vīvō, filius saepe domum veniēbat. > Cum pater vīvus esset, fīlius saepe domum veniēbat.
> Pater vīvus erat et fīlius saepe domum veniēbat.
TAM PROPE VĒNĒRUNT UT... COGNŌSCANT (tempus perfectum praesēns quī regit coniūnctīvōs
ut tempus praesēns)
Mēdus: “Iamne oblītus es quid modo dīxeris (: iamne oblītus es et etiam nunc nescīs quid modo
dīxeris)? Dīxistī enim ‘tē mortem servitūtī praeferre’.”
Gubernātor: “Haud sciō an ego ita dīxerim.” (v. 82–84)
Gubernātor: “Nesciō quī poēta ista scrīpserit. Tūne nōmen eius meministī (: ōlim meministī et
etiam nunc scīs)?” (v. 106–107)
Gubernātor: “Sed ego soleō amīcīs meīs grātiam referre. Numquam beneficiī oblītus sum
(: adhūc meminī, etiam nunc et semper sciō), semper pecūniam acceptam reddidī.” (v. 130–
131)
 Intereā nāvēs longae tam prope vēnērunt (et ideō nunc adsunt) ut mīlitēs cognōscant
nāvem mercātōriam esse. (v. 218–219). Cuius reī alia exempla in capitulīs XXXIII et XXXIV
inveniēs.
VIDĒ ETIAM!
– ALI-: Quandō? Ali-quandō (: nesciō quandō). Quis? Ali-quis (: nesciō quis). Quid? Ali-quid
(: nesciō quid). Quantum? Ali-quantum (: nesciō quantum). Quot? Ali-quot (: nesciō quot);
– SĪ/NUM/NĒ... QUIS/QUID: Nihil cuiquam nārrāvī dē eā rē, nē quis mē glōriōsum exīstimāret (v.
135); Sī quis vīllam intrāre vult, iānuam pulsat... (cap. XXII, v. 7); Num quid tēcum fers? (cap.
XXII, v. 104–105);
– FIT UT... APPĀREAT: Rārō fit ut nāvis praedōnum in marī Internō appāreat (v. 42–43);
69
– LĪBERĀRE SERVITŪTE (līberāre + abl. sēparātiōnis): servitūte līberābantur (v. 6), ā pīrātīs
līberāre;
– OPUS ESSE ARMĪS (opus est + abl. īnstrūmentī: Quid opus est armīs? (v. 78, cf.. v. 118, 195);
– OBLĪVĪSCĪ, REMINĪSCĪ, MEMINISSE + gen.: eius temporis reminīscor (v. 156), beneficiōrum
meminisse (v. 126);
– MEMINĪ (audīvī/lēgī/vīdī et adhūc memoriā teneō) ↔ OBLĪTUS SUM;
– MĪLIA ANNŌRUM (mīlia + gen. partitīvus): duo mīlia annōrum, tria mīlia hominum;
– SĒSTERTIUM et NUMMUM (gen. pl.): sēstertius et nummus in genetīvō plurālī habent -um locō
-ōrum: tria mīlia sēstertium (nummum);
– VĪS: in numerō singulārī habet nom. vīs, acc. vim (Tanta erat vīs et audācia eōrum ut vim
Rōmānōrum contemnentēs..., v. 13), abl. vī (vī et armīs resistere, v. 77) . In plūrālī numerō
(vīrēs -ium) omnēs fōrmās habet et vīrēs corporis significat: nautae omnibus vīribus rēmigant
(v. 53).
70
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXIII

QUĪ CUM ARMA CĒPISSENT ET VĀLLUM ASCENDISSENT, PRĪMŌ MĪRĀBANTUR (coniūnctīvus
temporis plūsquamperfectī)
vōx āctīva vōx passīva
sg. pl. 1. ≈us essem
1. ~isse|m ~issē|mus ≈a
2. ~issē|s ~issē|tis 2. essēs
3. ~isse|t ~isse|nt 3. …≈um esset
1. ≈ī ≈ae essēmus
FŌRMAE: laudāvisse (inf. perf. āct.) + -m, -s, -t, -mus, -tis, -nt 2. essētis
laudātus esse (inf. perf. pass.) +-m, -s, -t, -mus, -tis, -nt 3. …≈a essent
– CUM CĒPISSENT (coniūnctīvus plūsquamperfectī prō indicātīvō plūsquamperfectī, vidē īnfrā!)
= POSTQUAM CĒPĒRUNT
Quī cum arma cēpissent et vāllum ascendissent (= postquam... cēpērunt/ascendērunt), prīmō
mīrābantur quamobrem mediā nocte ē somnō excitātī essent... (v. 109–111)
- vidē: Prīmō mīrābantur iī quī (anteā) arma cēperant et vāllum ascenderant.
Ego quoque dubitāre coeperam num nūntius vērum dīxisset (= postquam... dīxit)... (v. 112–113)
- vidē: Ego quoque dubitāre coeperam de eā rē quam (anteā) nūntius dīxerat.
Cum complūrēs hōrās ita fortissimē ā nostrīs... pugnātum esset (= postquam... pugnātum est)...
(v. 119–121)
Post expugnātiōnem urbis... Mīnōs, cupidus aurī atque sanguinis, nōn modo magnam
Urbe expugnātā... pecūniam, sed etiam hominēs vīvōs ab Athēniēnsibus
Postquam urbs expugnāta est... postulāverat (cap. XXV, v. 45–48)
Post urbem expugnātam...
Cum urbs expugnāta esset...
Ā Rōmānīs fortissimē PUGNĀTUM EST = Rōmānī fortissimē pugnāvērunt (cf. nūntiātum est, v. 105).
NŪLLUM MIHI ŌTIUM EST AD SCRĪBENDUM / AD EPISTULĀS SCRĪBENDĀS (gerundium / gerundīvum)
- gerundium: Nūllum mihi ōtium est ad scrībendum

- gerundīvum: Nūllum mihi ōtium est ad -> epistulās - > scrībendās (cf. v. 97–98, 116)
- gerundium: Neglegēns sum in scrībendō
- gerundīvum: Neglegēns sum in -> epistulīs -> scrībendīs (v. 94)
- gerundium: cupidus patriam videndī
- gerundīvum: cupidus patriae videndae (v. 80)
- gerundium: ars epistulās scrībendī
- gerundīvum: ars epistulārum scrībendārum
71
EGO QUOQUE DUBITĀRE COEPERAM NUM NŪNTIUS VĒRUM DĪXISSET (interrogātiō oblīqua)
NUM NŪNTIUS VĒRUM DĪCIT? DUBITŌ NUM...
– Ego dubitō dē eā rē quam nūntius (nunc) dīcit. (ind. temporis praesentis)

 Ego dubitō num nūntius (nunc) vērum dīcat. (=> coni. temp. praesentis)
– Ego dubitāre coeperam dē eā rē quam nūntius (illō tempore) dīcēbat. (ind. temp. imperfectī)
 Ego dubitāre coeperam num nūntius (illō tempore) vērum dīceret. (=> coni. temp. imperfectī)
NUM DĪXISTĪ VĒRUM? DUBITŌ...
– Ego dubitō dē eā rē quam nūntius (anteā) dīxit. (ind. temporis perfectī)

 Ego dubitō num nūntius (anteā) vērum dīxerit. (=> coni. temp. perfectī)
– Ego dubitāre coeperam dē eā rē quam nūntius (anteā) dīxerat. (ind. temp. plūsquamperfectī)
 Ego quoque dubitāre coeperam num nūntius (anteā) vērum dīxisset. (v. 112–113)
(=> coni. temp. plūsquamperfectī)
NUM DĪCET NŪNTIUS VĒRUM? NUM EST NŪNTIUS VĒRUM DICTŪRUS? DUBITŌ...
– Ego dubitō dē eā rē quam (crās) nūntius dīcet (: dictūrus est). (temp. futūrum)
 Ego dubitō num nūntius (crās) vērum dictūrus sit.
– Ego dubitāre coeperam dē eā rē quam (posterō diē) nūntius dictūrus erat. (temp. sequēns).
 Ego quoque dubitāre coeperam num nūntius (posterō diē) vērum dictūrus esset.
CAVĒ! Locō “dubitō num” saepius inveniēs “dubitō an”...
TANTA IBI CAEDĒS HOMINUM FACTA EST UT MEMINISSE HORREAM! (sententiae

cōnsecūtīvae)
Iam didicistī...
Num quis tam stultus est ut ista vēra esse crēdat? (cap. XXVIII, v. 90)
Neptūnus, Iuppiter, Plūtō, mundum ūniversum ita inter sē dīvīsērunt ut Iuppiter rēx caelī esset,
rēx maris esset Neptūnus, Plūtō autem rēgnāret apud Īnferōs. (cap. XXVIII, v. 86–88)
Intereā nāvēs longae tam prope vēnērunt (= nunc adsunt) ut mīlitēs cognōscant nāvem
mercātōriam esse. (cap. XXXII, v. 218–219)
Vidē!
Tanta ibi caedēs hominum (herī) facta est ut (etiam nunc) meminisse horream! (v. 133–134)
id est: Tanta ibi caedēs hominum (herī) facta est. (Itaque etiam nunc eam herī factam ante
oculō habeō atque) meminisse horreō.
72
In capitulō sequentī vidēbis:

Alter (gladiātor) alterum in rēte implicāre cōnātur, nam quī rētī implicitus est nōn potest sē
dēfendere et sine morā interficitur, nisi tam fortiter (illō tempore) pugnāvit ut spectātōrēs eum
(nunc) vīvere velint. (cap. XXXIV, v. 29–32)
VIDĒ ETIAM!
– CUM: Quaeris ā mē cūr tibi ūnās tantum litterās scrīpserim, cum interim trīnās quaternāsve
litterās ā tē accēperim (v. 90-92; = quamquam interim trīnās quaternāsve litterās ā tē accēpī)
– CUM: Sed quōmodo aliōs cōnsōler, cum ipse mē cōnsōlārī nōn possim (v. 160-161; = vix
possum aliōs cōnsōlārī, quoniam ipse mē cōnsōlārī nōn possum)
– ...QUOD... + CONIŪNCTĪVUS OBLĪQUUS (oblīquus -a -um = nōn rēctus, id est coniūnctīvus quī
aliēnam sententiam significat)
FUĪ: Haud difficile est mē excūsāre, quod neglegēns fuī/eram in scrībendō (= ego fateor mē
neglegentem fuisse in scrībendō, sed haud difficile est mē excūsāre quoniam...)
FUERIM: Haud difficile est mē excūsāre, quod neglegēns fuerim in scrībendō (v. 92-93, = tū
dīcis mē neglegentem fuisse in scrībendō, haud difficile est mē excūsāre)
– Dux mīlitēs laudāvit, quia fortiter pugnāverant.
Dux virtūtem nostram laudāvit ‘quod contrā hostēs numerō superiōrēs fortissimē
pugnāvissēmus’. (v. 143–145; nōn ego laudāvī, sed dux noster, cuius verba nunc referō)
QUAERIS Ā MĒ CŪR TANTUM ŪNĀS LITTERĀS AD TĒ SCRĪPSERIM... (numerī distribūtīvī +

plūrālia tantum)
- ūna littera: A - duae litterae: A, B - trēs litterae: A, B, C
- ūnae litterae (= ūna epistula) - bīnae litterae (= duae epistulae) - trīnae litterae (v. 91,
= trēs epistulae)
- ūna, bīna, trīna, quaterna, quīna, sēna, septēna, octōna, novēna, dēna castra, cēt.
CONIŪNCTĪVUS OPTĀTĪVUS
UTINAM EGO RŌMAE ESSEM! (coni. “temporis imperfectī” - optātīvus)
ESSE (īnf. temp. praesentis) => ESSE-M, ESSĒ-S, ESSE-T... dē tempore praesentī, vidē:
Aemilius Rōmae cum familiā suā esse vult, sed, quoniam in Germāniā stipendia meret, nōn
potest: Utinam ego Rōmae essem! (v. 67)
Aemilius vult Rōmae apud Tiberim versārī, sed in castrīs apud Dānuvium est: Utinam hic amnis
Tiberis esset et haec castra essent Rōma! (v. 70–71)
Aemilius vult Mercurius esse, in Italiam volāre, sed ut homō volāre nōn potest: Sī Mercurius
essem ālāsque habērem..., in Italiam volārem...! (v. 166).
Nisi nōs hīc essēmus fīnēsque imperiī dēfenderēmus, hostēs celeriter Dānuvium trānsīrent...
(v. 82–85, item 93–95).
73
UTINAM PATREM AUDĪVISSEM ...! (coni. “plūsquamperfectī” – optātīvus)
AUDĪVISSE (īnf. temp. praeteritī perfectī) => AUDĪVISSE-M, AUDĪVISSĒ-S, AUDĪVISSE-T...

dē tempore praeteritō, vidē:
Aemilius patrem nōn audīvit atque ad bellum profectus est. Nunc cōnsilia praeterita mūtāre
vult, sed ut homō nōn iam potest: Utinam patrem audīvissem nec ad bellum profectus
essem...! (v. 166)
Aemilius perīcula vītae mīlitāris nōn intellēxit, patrem nōn audīvit, ad bellum profectus est.
Nunc iam intellegit, sed praeterita ut homō, nōn deus, mūtāre nōn potest: Sī iam tum hoc
intellēxissem, certē patrem audīvissem nec ad bellum profectus essem (v. 181–182).
Etenim malus amīcus fuissem, nisi lacrimās effūdissem super corpus amīcī mortuī (v. 163–164).
CONIŪNCTĪVĪ OPTĀTĪVĪ CŌNSPECTUS

ADHŪC SPĒS EST:
– QUOD OPTŌ, FORTASSE NUNC FIT/POSTEĀ FĪET (coni. “praesentis”, cap. XXXII, v. 179):
Utinam nē pīrātae mē occīdant! (Mēdus clāmat, cum nāvem pīrātārum appropinquāre
videat et timeat nē tempore futūrō occīdātur; fortasse occīdētur, fortasse nōn – ipse
nōn vult occīdī, spērat sē nōn occīsum īrī); Dāvus: Mēdus abest. Utinam nunc bene
valeat! (Dāvus nescit dē Mēdō quī abest, fortasse bene valet – fortasse nōn, spērat
eum bene valēre)
– * QUOD OPTŌ, ANTEĀ FORTASSE FIĒBAT/FACTUM EST (coni. “perfectī”): Utinam Mēdus
cum L diā in Graeciam salvī iam pervēnerint! (Mēdus et L dia iamprīdem profec sunt.
Dōrippa nescit an iam pervēnerint: fortasse pervēnērunt, fortasse nōn – ipsa spērat
eōs salvōs pervēnisse).
SPĒS NŌN (IAM) EST:

– QUOD OPTŌ, NUNC NŌN FIT (coni. “imperfectī”, cap. XXXIII, v. 67): Utinam ego Rōmae
essem! (Aemilius Rōmae cum familiā suā esse vult, sed, quoniam in Germāniā stipendia
meret, nōn potest)
– QUOD OPTŌ, ANTEĀ NŌN FIĒBAT/ FACTUM EST (coni. “plūsquamperfectī”, cap. XXXIII,
v. 166): Utinam patrem audīvissem nec ad bellum profectus essem...! (Aemilius patrem nōn
audīvit atque ad bellum profectus est. Nunc cōnsilia praeterita mūtāre vult, sed ut homō,
nōn deus, mūtāre nōn iam potest.)
VIDĒ ETIAM!
– NUMERŌ SUPERIŌRĒS: hostēs numerō superiōrēs (v. 144) est ablātīvus līmitātiōnis velut pede
aeger (cap. XI, v. 55), nōmine Mēdus, cēt.;
Imperātīvus temporis
– NĀRRĀ|TŌ! NĀRRĀ|TŌ|TE!: Nisi ea spēs mē fallit, posthāc plūrēs futūrī
epistulās ā mē exspectātō, atque plūrēs etiam ipa scrībitō! Etiam alōs sg. pl.
1. 2. 4. -tō -tōte
monētō ut ad mē litterās dent! Et dē rē pūblicā et dē rē prīvātā
3. -itō -itōte
nārrātōte mihi! Scītōte mē omnia quae apud vōs fīunt cognōscere velle;
Scrīb|itō, scrīb|itōte (sed es|tō, es|tōte < esse, cap. XXVI, v. 81, fer|tō fer|tōte < ferre).
74
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXIV

HOC SCIO QUOD SCRĪBIT NŪLLA PUELLA TIBĪ. (‘quod’ explicātīvum)
‘QUOD’ EXPLICĀRE POTEST...
...NŌMEN SUBSTANTĪVUM:
Cf. Mēdus baculum, quod in mēnsā est, videt. (cap. IV, v. 75)
Causa pugnae discipulōrum fuit, quod Mārcus mātrem Sextī foedam esse dīxerat.
...VERBUM TEMPORĀLE:
Homō volāre nōn potest quod (: quia) ālās nōn habet.
Gaudeō quod bene valētis. / Gaudeō vōs bene valēre. (verba affectuum + quod: doleō, queror,
maereō, gaudeō, mīror, laetor, mē pudet, cēt. quod...)
Grātiās tibi agō quod mihi bene fēcistī / Grātiās tibi agō prō beneficiō. (cf. cap. XXXII, v. 123)
NEQUE DĪCITUR: Grātiās tibi agō quia...
...NŌMEN ADIECTĪVUM:
Grātum est nōbīs quod bene valētis.
NEQUE DĪCITUR: Grātum est nōbīs vōs valēre.
...AT DĪCĪ POTEST: Gaudeō quod bene valētis. / Gaudeō vōs bene valēre.
Bonum est quod os Mārcī frāctum nōn est.
NEQUE DĪCITUR: Bonum est os Mārcī nōn frāctum esse.
...AT DĪCĪ POTEST: Bonum est linguam Latīnam discere / os nōn frangere.
...PRŌNŌMEN:
“At propter hoc ipsum” inquit Iūlius “tē verberābō, homō nēquam, quod nihil fēcistī!”
(cap. XXVII, v. 160)
Hoc scio: quod scrībit nūlla puella tibī. (v. 185)
NEQUE DĪCITUR: Hoc scio nūllam puellam tibi scrībere.
...AT DĪCĪ POTEST: Sciō nūllam puellam tibi scrībere.
...ADVERBIUM:
Prūdenter facis quod agrōs ipse nōn colis. (cap. XXX, v. 35)
Pulchrē accidit quod vēnistī. NŌN DĪCITUR: Pulchrē accidit tē vēnisse.
75
VIDĒ ETIAM!
- IN + ACCŪSĀTĪVUS = CONTRĀ + ACC. : Versiculōs in mē nārrātur scrībere Cinna. (v. 172)
Cf. impetum facere in hostēs;
- NĀRRĀTUR/DĪCITUR + NŌM. CUM ĪNF. Cinna... scrībere nārrātur/dīcitur (v. 172, = AcI:
Cinnam... scrībere nārrant/dīcunt). Cf. Cum exigua pars lūnae tantum vidētur, lūna ‘nova’
esse dīcitur. (cap. XIII, v. 51-52);
- VERBA CUM CĀSŪ DATĪVŌ: imperāre, pārēre, crēdere, nocēre, oboedīre, impendēre,
servīre, (per)suādēre, invidēre, parcere, appropinquāre, placēre, (cōn)fīdere, ignōscere,
resistere, minārī, studēre et -esse: prōd-esse, prae-esse, de-esse („nōn adiuvāre“), ad-
esse (: adiuvāre), favēre, nūbere, plaudere; praeterā etiam libet, licet: mihi libet (: mihi
placet, mē dēlectat; cf. mihi licet, cap. XVI, v. 83);
- FŌRMAE CONTRACTAE: dī < diī, mī < mihi, nīl < nihil (v. 118, 174), sapīstī <sapiistī <
sapīvistī (v. 190); -iisse/-īsse < -īvisse, -āsse < -āvisse (-āstī < -āvistī: cap. XXVIII, v. 106),
nōsse < nōvisse; nōrat < nōverat (v. 55, 93);
- NŌVERAT/NŌRAT: Ovidius... ingenium mulierum tam bene nōverat quam ipsae mulierēs
(v. 55, = ingenium mulierum Ovidiō tam bene nōtum erat quam ipsae mulierēs);
suamque nōrat ipsam (: dominam) tam bene quam puella mātrem (v. 93; = ipsa eī tam
bene nōta erat quam puella mātrī);
- DUMMODO (NĒ) CERTET (‘dummodo’ + coni.): Sextus sē dēfendere scit, dummodo cum
singulīs certet. (: sī modo cum singulīs certat, v. 16–17), Ego quoque lūdīs
certāminibusque studeō, dummodo aliōs certantēs spectem (: sī modo aliōs certantēs
spectō, v. 22–24).
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXV

ARS GRAMMATICA. EX DŌNĀTĪ ‘ARTE GRAMMATICĀ MINŌRE’
In hōc capitulō inveniēs partēs librī, quī saeculō IV post Chrīstum ab Aeliō Dōnātō dē
grammaticā Latīnā est scrīptus. Īdem vir praetereā nōn sōlum Artem grammaticam minōrem,
sed etiam Artem grammaticam māiorem cōnfēcit. In utrōque librō magister discipulum dē
rēbus grammaticīs interrogat, utrōque librō ūsque ad saeculum quīntum decimum p. C. magistrī
in scholīs ad linguam docendam ūtebantur.
LEGE igitur hoc capitulum attentē ut intellegās quam multa iam tibi nōta sint quamque multa
iam didiceris!
SEMPER tamen discimus. Nōlī igitur tē omnia didicisse crēdere, sed perge linguam Latīnam
discere, exercēre, librōs antīquōrum legere!
76
TABVLA MAGICA
cōnsecūtiōnis temporum in ōrātiōne oblīquā
VERBUM REGĒNS VERBUM SECUNDĀRIUM
EŌDEM TEMPORE ANTEĀ POSTEĀ

“Quid dīcit? Ubi est?” “Quid dīxit? Ubi fuit?” “Qui dīcet?”
“Quid dīcēbat? Ubi erat?”G) “Quid dictūrus est?”
praesēns/futūrum coniūnctīvus praesentis A) coniūnctīvus perfectī C)
Interrogat/interrogābit/ quid dīcat, ubi sit. quid dīxerit, ubi fuerit. dict-ūrus sit E)
interrogāverit
praeteritum coniūnctīvus imperfectī B) coni. plūsquamperfectīD)
Interrogāvit/interrogābat/ quid dīceret, ubi esset. quid dīxisset, ubi fuisset. dict-ūrus esset F)
interrogāverat
Discipulus aliquid malī agit. Magister eum aliquid agere videt.

Magister: “Quid agis?”
A) Cum magister discipulum interrogat, discipulus (nunc) aliquid agit.

Magister discipulum interrogat ‘quid (nunc) agat?’
B) Cum magister discipulum interrogāvit, discipulus (tunc) aliquid agēbat.

Magister discipulum interrogāvit ‘quid (tunc) ageret?’
Discipulus male scrīpsit. Magister videt discipulum male scrīpsisse.

Magister: “Cūr tam male scrīpsistī?”
C) Cum magister discipulum interrogat, discipulus anteā aliquid male scrīpsit.

Magister discipulum interrogat ‘cūr (anteā) tam male scrīpserit?’
D) Cum magister discipulum interrogāvit, discipulus anteā aliquid male scrīpserat.

Magister discipulum interrogāvit ‘cūr (anteā) tam male scrīpsisset?’
Pater: “Pugnābisne in viā?” Mārcus: “Ego in viā numquam pugnābō (: pugnātūrus sum). Mārcus
dīcit sē numquam in viā pugnātūrum esse.
E) Cum pater interrogat, Mārcus in viā pugnātūrus est.

Pater interrogat ‘an Mārcus in viā pugnātūrus sit?’
F) Cum pater interrogāvit, Mārcus in viā pugnātūrus erat.

Pater interrogāvit ‘an Mārcus in viā pugnātūrus esset?’
77
G) ADDENDUM: TEMPUS IMPERFECTUM IN CŌNSECŪTIŌNE TEMPORUM
IŪLIUS AD AEMILIAM SAEPE EPISTULĀS MITTĒBAT, MISER ERAT.
Sciō/sciēbam Iūlium ad Aemiliam (anteā) saepe epistulās mīsisse, miserum fuisse.
QUID DĪCĒBAT (: saepe dīcēbat / dīcere solēbat)? UBI ERAT?
Interrogō ‘quid (saepe) dīxerit / dīcere solitus sit, ubi (saepe) fuerit?’
Interrogāvī ‘quid (saepe) dīxisset / dīcere solitus esset, ubi (saepe) fuisset?’
VIDĒ ETIAM!
- LAUDĀVIT QUOD PUGNĀVISSĒMUS (coni. oblīquus cōnsecūtiōnī temporum pāret): Haud

difficile est mē excūsāre ‘quod neglegēns fuerim (< fuī/eram ut tū dīcis) in scrībendō.’ (cap.
XXXIII, v. 92–93); Dux virtūtem nostram laudāvit ‘quod contrā hostēs numerō superiōrēs
fortissimē pugnāvissēmus (< pugnāverāmus, ut ipse dīxit)’. (cap. XXXIII, v. 143–145)
- TIMEŌ NĒ VENIANT. Spērō pīrātās nōn ventūrōs esse. Nōlō pīrātās venīre. Utinam nē
pīrātae veniant! Timeō nē pīrātae veniant (numquam ventūrī sint); TIMEŌ UT/NĒ NŌN
VENIANT. Spērō classem Rōmānam ventūram esse. Volō classem Rōmānam venīre.
Utinam classis Rōmāna veniat! Timeō ut/nē nōn classis Rōmāna veniat (numquam
ventūra sit);
 Fōrmā -ŪRUS SIT/ESSET (quam in Tabulā magicā sub litterīs E et F vīdistī) prō
tempore futūrō ūtere in interrogātiōne oblīquā (“Venietne amīcus?” Interrogō ‘an
amīcus ventūrus sit?’ Interrogāvī ‘an amīcus ventūrus esset?’).
In aliīs vērō sententiīs iam coniūnctīvō temporis praesentis vel imperfectī ūtī
didicistī (Timeō nē pīrātae veniant. Timuī nē pīrātae venīrent. Praedōnēs nāvēs
persequuntur ut mercēs et pecūniam rapiant... Mēdus L diae persuāsit, ut sēcum
venīret. – cuius reī plūra exempla iam in capitulō XXVIII vīdistī!).
- Habitāsne Rōmae? Interrogō NUM Rōmae habitēs/ AN Rōmae habitēs / habitēsNE

Rōmae / SĪ Rōmae habitēs.
78
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXVI

MAGNIFICUS – MAGNIFICENTIOR – MAGNIFICENTISSIMUS magnificus -a -um
Prīncipēs Rōmānī domōs magnificās sibi aedificāvērunt. (v. 18–19) comp. magnificentior
Omnium vērō magnificentissima est domus illa ā Domitiānō... sup. magnificentissimus
aedificāta. (v. 18–20)
vetus (gen. veteris)
ARDUUS – MAGIS ARDUUS – MĀXIMĒ ARDUUS comp. veterior
sup. veterrimus
Locus in Capitōliō māximē arduus appellātur saxum Tarpēium. (v. 27)
- Eōdem modō fit gradus comparātīvus et superlātīvus nōminum arduus -a -um
comp. magis arduus
adiectīvōrum quae in fīne habent nōn sōlum -UUS (ut sup. māximē arduus
magis/māximē arduus), sed etiam -IUS (ut magis/māximē
necessārius) et -EUS (ut magis/māximē lapideus).
- CAVĒ! Nōmina adiectīva quae dēsinunt in -QUUS eōdem modō gradum comparātīvum et
superlātīvum efficiunt atque reliqua adiectīva quae iam vīdimus, ut propinquus –
propinquior – propinquissimus.
RŌMULUS... PALĀTIUM MŪNĪVISSE DĪCITUR (nōminātīvus cum īnfīnītīvō)

Rōmulus… Palātium mūnīvisse dīcitur (v. 12; cf. v. 118, 148, 210, 268);
= Hominēs Rōmulum Palātium mūnīvisse dīcunt. isse/us -a -um esse
dīcitur/nārrātur/putātur
Quī [id est Curtius] sē armātum cum equō suō in vorāginem ibi factam
praecipitāvisse nārrātur. (v. 65–66)
= Curtium Hominēs sē armātum cum equō suō in vorāginem ibi factam praecipitāvisse nārrant.
Ille deus [id est Mārs] mortem Caesaris ultus esse putābātur. (v. 222–223)
= Hominēs illum deum mortem Caesaris ultum esse putābant.
CASTOR ET POLLŪX SAEPIUS RŌMĀNĪS... AUXILIŌ VĒNĒRUNT (datīvus fīnālis)

Quī [id est Castor et Pollūx] saepius
Rōmānīs in proeliīs auxiliō vēnērunt (v. 139–140)
ut Rōmānīs in proeliīs auxilium ferrent (cf. cap. XVI)
Rōmānīs in proeliīs auxilium lātum (cf. cap. XXII, cum verbīs eundī)
Rōmānīs in proeliīs auxilium ferentēs (cf. cap. XIV)
Rōmānīs in proeliīs auxilium lātūrī (cf. cap. XXIII, cum verbīs eundī)
ad Rōmānīs in proeliīs auxilium ferendum (cf. cap. XXXI)
Rōmānīs in proeliīs auxiliī ferendī causā (cf. cap. XXVI, XXXI)
Rōmānīs in proeliīs auxilium ferre (apud poētās et posteriōrēs)
VALLIS DOMIBUS VACUA (ablātīvus sēparātiōnis)

Cum tōta vallis domibus vacua facta esset, ... (v. 278)
Iuppiter, arce suā (= ex arce suā) cum tōtum spectat in orbem, ... (v. 362)
Cf. Is nōn Tūsculō, sed Rōmā venit (cap. VI, v. 53–54), locō movēre (cap. XVI, v. 140): cibō
carēre (cap. XX, v. 6), agrīs pellere, (ab) officiō prohibēre (cap. XXVII, v. 89, 174), servitūte
līberābantur, ā pīrātīs līberāre (cap. XXXII, v. 6).
79
CĀSUS GENETĪVUS et LOCĀTĪVUS

Iūlius pater Mārcī et Quīntī est. (cap. II, v. 10; genetīvus possessīvus)
Prōvincia est pars imperiī Rōmānī (cap. XII, v. 54), Mīlle passūs sunt quīnque mīlia pedum.
(v. 96–97; genetīvus partitīvus),
Thēseus, vir patriae amāns atque glōriae cupidus... (cap. XXV, v. 52; genetīvus obiectīvus)
Quīntus est puer septem annōrum. (cap. XIX, v. 33; genetīvus quālitātis)
L dia pergit eum fūrtī accūsāre (cap. XXIX, v. 137–139, genetīvus culpae, < culpa = causa
accūsandī/pūniendī)
Mercātōrēs mercēs suās magnī (pretiī) aestimant... (cap. XXIX, v. 6; genetīvus pretiī)
Ubi habitat Cornēlius? Cornēlius Tūsculī habitat. (cap. VI, v. 59; cāsus locātīvus)
AUGUSTUS TOT ET TANTA ... AEDIFICĀVIT UT GLŌRIĀTUS SIT (sententiae cōnsecūtīvae)

Nerō ipse domum suam perfectam ita probāvit ut ‘sē’ dīceret ‘quasi hominem tandem
habitāre coepisse!’ (v. 287–289, cf. Suētōniī Vīta Nerōnis 31, 2)
Videāmus nunc quōmodo haec urbs mīrābilis ā parvā orīgine ad tantam magnitūdinem
tantamque glōriam pervēnerit ut (etiam nunc) caput orbis terrārum appellētur. (v. 354–358)
- Similēs sententiās vīdistī iam in cap. XXXIII (vidē pp. 72-73 huius cōnsp. gramm.).
Vidē! (Augustus, cum vīveret) tot et tanta opera marmorea aedificāvit ut iūre (nōn statim
post opera aedificāta, sed aliquandō in vītā suā) glōriātus sit ‘marmoream sē relīquisse
urbem quam latericiam accēpisset.’ (v. 228–230, cf. Suētōniī Vīta Augustī 28)
POMPĒIUS THEĀTRUM AEDIFICANDUM CŪRĀVIT (cūrāre/dare/offerre + nōmen + gerundīvum)

Pompēius theātrum aedificandum cūrāvit (v. 197) = Pompēius cūrāvit ut theātrum aedificārētur.
Cf. viam Appiam mūniendam cūrāvit (v. 254), novum forum faciendum cūrāvit (v. 325); arva
colenda dedit et sē videndam obtulit (cap. XXXVII, v. 14, 187)
VARIA
- FĪLIĪS (< fīlius) ET FĪLIĀBUS (< fīlia, v. 112), DEĪS (< deus) ET DEĀBUS (< dea, v. 40);
- VĒN-DERE (< vēnum + dare): Albīnus est tabernārius Rōmānus quī gemmās et
margarītās vēndit. (cap. VIII, v. 4–5) X VĒN-ĪRE (< vēnum + īre): Nunc autem mercēs in
vīcīs et in aliīs forīs vēneunt (v. 75–76, = Nunc autem tabernāriī mercēs in vīcīs et in aliīs
forīs vēndunt); In forō Boāriō bovēs aliaeque mercēs vēneunt (v. 176–177; = In forō
Boāriō tabernāriī bovēs aliāsque mercēs vēndunt);
- VĒN-ĪRE: ego vēn-eō, tū vēn-īs, is vēn-it, nōs vēn-īmus, vōs vēn-ītis, iī vēn-eunt;
VENĪRE: ego veniō, tū venīs, is venit, nōs venīmus, vōs venītis, iī veniunt;
- UBI? TERRĀ MARĪQUE (ablātīvus locī): Per tōtum imperium populī Rōmānī terrā
marīque pāx facta est. (v. 103);
- SUMMUS/MEDIUS/ĪNFIMUS (MŌNS) = summa/media/īnfima pars (montis): in mediō marī,
in mediō forō, summum Iāniculum (v. 26), in summā arce (v. 53), in īnfimō Capitōliō (v. 55),
ad īnfimum Argīlētum, in summā Sacrā viā, in summā columnā (v. 100, 171, 336);
- OPUS ARCUĀTUM PASSUUM LX (v. 257; genetīvus quālitātis): …habet longitūdinem
passuum quadringentōrum sex (v. 260–261); cum multitūdine omnis generis pecudum ac
ferārum (v. 287, = cum multitūdine pecudum ac ferārum omnis generis).
80
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXVII

CUM TERRAM ATTIGISSENT, TRŌIĀNŌS PRŌSPICIUNT (praesēns historicum/drāmaticum)
In sententiīs prīncipālibus Rōmānī Nōmina Graeca Latīnē dēclīnantur hōc modō (pars I):
prō tempore praeteritō saepe nom. Aenē-ās Anchīs-ēs Hercul-ēs (Achillēs, cēt.)
ūtēbantur tempore praesentī ut acc. Aenē-am Anchīs-ēn Hercul-em/-ēn
fābula, quae nārrātur, ante oculōs gen. Aenē-ae Anchīs-ae Hercul-is
agī vidērētur. In subōrdinātīs dat. Aenē-ae Anchīs-ae Hercul-ī
sententiīs tamen fōrmae praeteritī abl. Aenē-ā Anchīs-ā/-ē Hercul-e
temporis inveniuntur: voc. Aenē-a! Anchīs-ē! Hercul-ē!
Paulō post animī Trōiānōrum rē horrendā turbātī sunt: ... subitō duo anguēs ingentēs ab
īnsulā Tenedō per mare tranquillum ad lītus natant (: natāvērunt). Cum terram attigissent,
capitibus ērectīs oculīsque ārdentibus Trōiānōs perterritōs prōspiciunt (: prōspiciēbant). Inde
rēctā viā Lāocoontem petunt (: petīvērunt); et prīmum parva duōrum fīliōrum corpora
complexī membra eōrum tenera edunt (: edēbant), tum patrem ipsum, quī miserīs fīliīs
auxiliō veniēbat, corripiunt (: corripuērunt)... (v. 53–61).
DUM POPULUS... DĪVIDITUR, SACERDŌS MONUIT (v. 41–43; ‘dum’ + ind. praes.)
Vidē! nōn-dum (↔ iam) : nōn nunc => ‘dum’ + ind. praes. (v. 21, 41, 54, 90, 200, 252, 279)
Dum Latīnus in Italiā in pāce diūturnā rēgnat (: Cum Latīnus... rēgnāret), Trōia seu Īlium post
bellum decem annōrum tandem ā Graecīs capta est. (v. 21–23)
‘CUM’ + INDICĀTĪVUS (significātur tempus)

‘cum’ temporāle + indicātīvus (cum = tempore quō): Cum avis volat, ālae moventur (cap. X,
v. 15); Quī [id est Thēseus] nūper Athēnās vēnerat neque ibi fuerat, cum urbs expugnāta est
(cap. XXV, v. 53); eō tempore… cum concordia omnium cīvium restitūta est (cap. XXXVI, v.
148); cf. cum prīmum + ind. perf.;
‘cum’ iterātīvum + indicātīvus (cum = semper tempore quō): Aemilia numquam Iūlium
salūtābat, cum eum vidēbat (cap. XIX, v. 74–75);
‘cum’ inversum + indicātīvus praes. vel perf. (significat rem nōn exspectātam vel subitō
factam, dum aliquid aliud agitur):
Tum Titus, quī duās litterās deesse videt, sīc incipit: “Magister! Mārcus bis..” – cum Mārcus
stilum dūrum in partem corporis eius mollissimam premit! (cap. XVIII, v. 128, = cum Titus
incipit, Mārcus stilum... premit; cf. cap. XXVII, v. 177, cap. XXXIII, v. 113);
Omnem domum gemitū complēbat, cum subitō mīrābile prōdigium vīsum est (v. 219, = cum
omnem domum gemitū complēret, subitō… vīsum est);
Iam portīs appropinquābat, cum Anchīsēs exclāmat (v. 249–250, = cum iam portīs
appropinquāret, Anchīsēs [subitō] exclāmāvit).
‘cum’ identicum + indicātīvus praes. vel perf.: Cum Mārcus tacet, omnia fatētur. Saepe
silentium est respōnsum plānissimum (‘identicum’ < silentium idem est atque respōnsum,
Mārcus tacendō ‘sē litterīs magistrī nōn laudārī’ respondet, cf. cap. XXIII, v. 51–54).
‘CUM’ + CONIŪNCTĪVUS (significātur tempus et aliquid aliud cum eō coniūnctum)

‘cum’ causāle + coni. (= cum + quoniam, quia, cēt.): Graecī enim cum urbem vī expugnāre
nōn possent, dolō ūsī sunt (v. 23, = quoniam urbem expugnāre nōn poterant), cum pariter
fīliō patrīque timeat (v. 247, = quoniam pariter fīliō patrīque timet).
81
‘cum’ concessīvum + coni. (= cum + quamquam, quamvīs, cēt.): Quaeris ā mē cūr tibi ūnās
tantum litterās scrīpserim, cum interim trīnās quaternāsve litterās ā tē accēperim (cap. XXXIII,
v. 90–92, = quamquam interim trīnās quaternāsve litterās ā tē accēpī).
‘cum’ nārrātīvum/historicum + coni. imperfectī/plūsquamperfectī: Cum Arīōn ex Italiā in
Graeciam nāvigāret magnāsque dīvitiās sēcum habēret, nautae pauperēs, quī hominī dīvitī
invidēbant, eum necāre cōnstituērunt (cap. XXIX, v. 78–81; nautae Arīonem necāre
cōnstituērunt quia erant pauperēs et Arīonī dīvitī invidēbant, at id fierī nōn poterat, nisi ipse
nāvem nāvigandī causā cōnscendisset > cum... nāvigāret est ‘cum’ historicum, sed cum...
habēret est ‘cum’ et historicum et causāle).
Cum iam sōl occidisset et nox obscūra terram tegeret, Trōiānī fessī somnō sē dēdērunt (v. 83;
Trōiānī somnō sē dēdērunt quia fessī erant, tamen sē somnō nōn dedissent, nisi sōl
occidisset et nox obscūra terram tegeret).
CĀSUS DATĪVUS
 Barbarīs magna corporis pars nūda est = Barbarī magnam corporis partem nūdam habent
(cap. XIV, v. 76–77, dat. in/commodī) => Mārcō ūna soror est. = Mārcus ūnam sorōrem
habet (cap. XII, v. 6, dat. possessīvus), Hominī necesse est spīrāre. (cap. X, v. 58) =>
Quidquid dominus imperāvit servō faciendum est = Servus habet officium faciendī,
quidquid dominus imperāvit (cap. XXXI, v. 159–160, dat. auctōris);
 cum verbīs: dominō oboedīre/servīre, nōbīs impendēre, vīneīs prōdesse/nocēre... (haec et
plūra verba in cap. XXVIII, XXXIV), timēre fīliō/patrī (v. 247, = cūram fīliī, patris habēre) X fīlium,
patrem timēre, collō longa corpora circumdant (v. 62, = collum longīs corporibus (abl.) suīs
circumdant), urbī captae superesse (v. 198);
 cum nōminibus: amīcus, inimīcus, necessārius, nōtus, ignōtus, grātus, proximus, cārus,
mātūrus (v. 17; mātūra virō), benignus (v. 37), gravis (v. 233), sacer (cap. XXXVIII, v. 18);
 certum mihi est (: certum cōnsilium meum est) + inf.: sī tibi certum est… (v. 204–205);
 Quī saepius Rōmānīs in proeliīs auxiliō vēnērunt (cap. XXXVI, v. 139–140, dat. fīnālis).
VARIA - POENĀS DARE (alicui; datīvus) = PŪNĪRĪ (ab aliquō): servus fugitīvus dominō poenās
dat = servus fugitīvus ā dominō pūnītur; ‘Lāocoontem poenās Minervae dedisse (= ā
Minervā pūnītum esse) ’ dīcunt (v. 68);
- PLĒNUS + gen., sed etiam hostibus armātīs plēna (v. 72–73; cf. hostibus armātīs
complēvērunt, v. 25–26);
- FUIMUS (: fuimus nec iam sumus) TRŌĒS, fuit (: fuit nec iam est) Īlium (v. 113; perfectum
historicum: fuit nec iam est);
- MORIĒRE (= moriēris): Haec āra tuēbitur omnēs – aut moriēre simul!;
- FĀS, indēcl. (id quod per deōs licet, id quod per deōs convenit), Neque enim fās est rēs
sacrās tangere priusquam manūs caede cruentās flūmine lāverō (v. 238, cf. v. 269);
- UBI/UT (PRĪMUM), SIMUL ATQUE, POSTQUAM + ind. perf.: Ubi prīmum equum ligneum
vīdērunt,... (v. 34); Ubi iam ad antīquam domum patriam pervēnit… (v. 193); Haec ubi
dicta dedit… (v. 276); Ut prīmum… hostēs in mediīs aedibus vīdit… (v. 150; cf. cap.
XXXVIII, v. 83: Ut Aenēam cōnspexit…);
- ANCHĪSĀ ET VENERE NĀTUS (v. 91, ablātīvus orīginis < ablātīvus sēparātiōnis), “Heu,
fuge, nāte deā, tēque hīs” ait “ēripe flammīs!” (v. 99);
- TĒQUE HĪS ĒRIPE FLAMMĪS (v. 99, ablātīvus sēparātiōnis), cf. Iam nōn tēlīs egēmus (v. 156),
- MŌNSTRUM ĪNFĒLĪX (v. 77, = mōnstrum quod aliquem īnfēlīcem facit/faciet).
82
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXVIII

NŌMINUM GRAECŌRUM IN LINGUĀ LATĪNĀ DĒCLĪNĀTIŌ – pars II
PRIAMUS (dēclīnātur ut servus) < PRIAMOS (fōrma Graeca, etiam Dēlos...)
nom. Priam -us Priam-os*
acc. Priam -um Priam-on*
voc. Priam-e
gen. Priam -ī
dat. Priam -ō
abl. Priam -ō
-OS est Graecē idem atque Latīnē -US => eōdem modō atque servus dēclīnantur Olympus,
Rhodus, Ēpīrus, Daedalus, Īcarus, Priamus...
-OS in nōminātīvō et -ON in accūsātīvō cāsū retinuērunt praecipuē nōmina īnsulārum, ut
Samos, Lesbos, Lemnos, Tenedos, Dēlos...
CAVĒ! DĒLŌ RELICTĀ (v. 23): nōmina īnsulārum, oppidōrum terrārumque, quōrum in fīne est
-us vel -os, plērumque sunt fēminīnī generis (cf. Aegyptus antīqua, Corinthus clāra)
EURŌPA ANDROMACHĒ
- Ē est Graecē idem atque Latīnē -A =>:
nom. Eurōp-a ` Andromach-ē Crēta, Eurōpa, Ariadna, Helena...
acc. Eurōp-am Andromach-ēn - tamen dēclīnātiōnem Graecam
gen. Eurōp-ae Andromach-ēs nōmina quaedam retinuērunt:
dat. Eurōp-ae Andromach-ae Andromachē, Samē...
abl. Eurōp-ā Andromach -ē
AENĒĀS QUAESĪVIT ‘QUAE PERĪCULA SIBI VĪTANDA ESSENT’ (prōn. relātīvum in ōrātiōne oblīquā)
Aenēās:“Quae perīcula mihi vītanda sunt?”
Aenēās quaesīvit ‘quae perīcula sibi vītanda essent’. (v. 133)
Māter: “Cūr mē vocat fīlia mea?”
Māter interrogat ‘cūr sē vocet fīlia sua’.
 In interrogātiōne oblīquā sē, sibi, suus ad id subiectum pertinet, ex quō interrogātiō
oblīqua pendet (Aenēās quī quaesīvit, vel māter quae interrogat).
POST SŌLIS OCCĀSUM = POSTQUAM SŌL OCCIDIT (nōmina verbālia)

post sōlis occāsum = postquam sōl occidit (v. 130–131)
ante sōlis ortum = antequam sōl ortus est (v. 163)
occāsus -ūs m < occidere occidisse occāsum; ortus -ūs m < orīrī ortum esse; cāsus < cadere
cecidisse cāsum, cursus < currere cucurrisse cursum, exitus < exīre exiisse exitum, ductus <
dūcere dūxisse ductum, gemitus < gemere gemuisse gemitum, ululātus < ululāre ululāvisse
ululātum, lūctus < lūgēre lūxisse lūctum, flētus < flēre flēvisse flētum (v. 169).
 Cf. supīnum II: Vōx tua difficilis/facilis est audītū (< audītus -ūs m < audīre audīvisse
audītum, cap. XXII, v. 43, 46, = Difficile est vōcem tuam audīre. Vōx tua difficilis est ad
audiendum); cf. ablātīvus līmitātiōnis: Iam fīlius noster nōn modo pede, sed etiam
bracchiō aeger est. (cap. XI, v. 55, 131–132), hostēs numerō superiōrēs (cap. XXXIII, v.
144), cēt.
83
CĀSUS ABLĀTĪVUS
abl. sēparātiōnis: Mēdus Tūsculō Rōmam ambulat (cap. VI, v. 51), locō movēre (XVI, v. 140),
cibō carēre (cap. XX, v. 6), cēt. => abl. agentis: Dominus ab Ursō et Dāvō portātur = Ursus
et Dāvus dominum portant (cap. VI, v. 62), cēt.; abl. comparātiōnis: Is canis lupō ferōcior
est. = ferōcior quam lupus (cap. XXIV, v. 90),
abl. īnstrūmentī: Iūlius lectīcā, Cornēlius equō vehitur (cap. VI, v. 69) => abl. pretiī: Mēdus
ānulum nōnāgintā sēstertiīs emit (cap. VIII), abl. modī: Mārcus magnā vōce clāmat: “Age!
Venī, pater!” (cap. X, v. 111–112), abl. līmitātiōnis: Iam fīlius noster nōn modo pede, sed
etiam bracchiō aeger est. (cap. XI, v. 131–132), Vōx tua difficilis est audītū (cap. XXII, v. 43,
46), abl. quālitātis: Praedōnēs maritimī tantā audāciā sunt ut nē armīs quidem
Rōmānōrum dēterreantur. (cap. XXXII, v. 49), Haec fābula nōs monet ut semper bonō
animō sīmus (cap. XXIX, v. 123),
abl. absolūtus: Ventō secundō (= cum est/sit ventus secundus) nāvēs ē portū ēgrediuntur...
(cap. XVI, v. 38–40), cēt. = > abl. temporis: Tempore antīquō (= cum erat/esset tempus
antīquum) Mārtius mēnsis prīmus erat (cap. XIII, v. 19–21), annō post, decem annīs post
(cap. XIX, v. 83, 86; quī ablātīvus mēnsūrae quoque appellātur),
abl. cum praepositiōnibus ā/ab, ē/ex, in, sub, dē, super...: Rōma in Italiā est (cap. I, v. 1) =>
(in) eō locō (cap. XVI, v. 16), cēt.
VARIA
- PRĪMĀ AESTĀTE = prīmā parte aestātis, cf. summus, medius a īnfimus in cap. XXXVI;
- CERTIŌREM FACERE (āct.): patrem suum dē rē certiōrem facit (v. 43, = patrī suō rem
nūntiat); CERTIOR FIERĪ (pas.): cum ā virō ipsō certior fierī cuperet (v. 79, = cum ā virō
ipsō id sibi nūntiārī cuperet);
- NŌMINA ADIECTĪVA CUM GENETĪVŌ: plēnus (cap. XIII, v. 55), cupidus (cap. XXV, v. 42),
studiōsus (cap. XXVI, v. 43), dī maris et terrae tempestātumque potentēs (v. 141, = dī
quī marī et terrae imperāre possunt), ignārī viae (v. 156, = quī viam ignōrant);
- ŪTĪ, FRUĪ, POTĪRĪ, VESCĪ + abl.: ūtī, fruī (cap. XXVII et XXX), aurō, rēgnō, Chaōniā potīrī
(v. 14, 77, 95), Cyclōps carne et sanguine hominum miserōrum vescitur (v. 181);
- QUĪ- QUAE- QUOD-CUMQUE: “In quāscumque (: in quās libet) terrās mē abdūcite!” Sī
pereō, hominum manibus periisse iuvābit. (cf. cap. XXXIX, v. 104, 143: quae-, quī-
cumque es);
- IUVAT (: dēlectat, PRAESTAT (: melior/melius est; impersōnālia): Sī pereō, hominum
manibus periisse iuvābit (v. 174, cf. cap. XXXIX, v. 82); Praestat Siciliam longō cursū
circumīre quam semel Scyllam... vidēre (v. 118);
- EGOMET (v. 182), VŌSMET, MĒMET: -met auget vim prōnōminis perōnālis (ut sunt
ego, tū, nōs, vōs);
- VIX HAEC DĪXERAT (= vix haec dicta erant), cum ipsum Polyphēmum vīdērunt (cum
inversum, v. 193, cf. cōnsp. gramm. cap. XXXVII);
- Sed rēx ille īnfīdus, cum fortūnam, Trōiānōrum recēdere vidēret, contrā iūs fāsque
Polydōrum obtruncāvit et aurō vī potītus est. QUOD (: Sed rēx... potītus est) cum
Trōiānī profugī cognōvissent, citō ē terrā scelerātā excēdere cōnstituērunt (v. 12–16);
Aenēās... manūs ad caelum tendēns deōs precātus est. QUŌ FACTŌ patrem suum dē
rē certiōrem fēcit... (v. 41–43).
84
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XXXIX

DĪS CĀRUS ESSE VIDĒRIS, QUĪ AD URBEM CARTHĀGINEM ADVĒNERIS (‘quī quae quod’ + coni.)
Iam vīdistī:
‘CUM’ (tempus) + quia/quamquam, cēt. => coniūnctīvus (vidē cōnsp. gramm. cap. XXXVII)
Gubernātor, cum omnēs attentōs videat, hanc fābulam nārrat... (cap. XXIX, v. 76)
= Quoniam (hōc tempore) gubernātor omnēs attentōs videt, hanc fābulam nārrat...
Ita Caesar praedōnēs contemnēbat, cum in eōrum potestāte esset (cap. XXXII, v. 174-175)
= Ita Caesar praedōnēs contemnēbat, quamquam (eō tempore) in eōrum potestāte erat.
Cum Arīōn... ex Italiā in Graeciam nāvigāret, magnāsque dīvitiās sēcum habēret, nautae eum
necāre cōnstituērunt... (cap. XXIX, v. 78-80)
= Arīōn ex Ītaliā in Graeciam nāvigābat, magnās dīvitiās sēcum habēbat. Nautae eum
nāvigantem et magnās dīvitiās sēcum habentem necāre cōnstituērunt. (Cavē! Nōn modo
dē tempore agitur. Nisi enim Arīōn nāvigāvisset sēcumque magnās dīvitiās habuisset,
nautae eum occīdere nōn cōnstituissent.)
Nunc vidē!
‘QUĪ/QUAE/QUOD’ + sententia causālis (quia), concessīva (quamquam), fīnālis (ut/nē +
coni.), cōnsecūtīva (tam... ut/ut nōn...+ coni.), cēt.
=> eius temporis modus coniūnctīvus cuius esset ibi indicātīvus vel coniūnctīvus
Dīs caelestibus cārus esse vidēris, quī ad urbem Carthāginem advēneris.
(v. 144, = quī advēnistī + quoniam advēnistī)
Praemittis Achātēn, quī Ascaniō haec nūntiet eumque in urbem dūcat.
(v. 263, = quī nūntiat... + ut Ascaniō haec nūntiet eumque in urbem dūcat)
Iuppiter, arce suā cum tōtum spectat in orbem, nīl nisi Rōmānum quod tueātur habet.
(cap. XXXVI, v. 362–363, : quod tuētur + nīl tāle habet ut id tueātur nisi quod est Rōmānum)
MĒNE RĒGEM TEUCRŌRUM AB ITALIĀ ĀVERTERE NŌN POSSE? (acc. cum īnf. in exclāmātiōne)
Iūnō Minervam Aiācis nāvēs mergentem vidēns:“Mēne rēgem Teucrōrum ab Italiā āvertere
nōn posse?” (v. 16)
Cf. Exclāmat magister: “Ō, discipulōs improbōs...!” (cap. XIV, v. 23); Heu, mē miserum!
(cap. XXIX, v. 21).
NYMPHAM SUAM FŌRMĀ PULCHERRIMAM (ablātīvus līmitātiōnis)

Nympham suam fōrmā pulcherrimam. (v. 26)
Cf. pede aeger (cap. XI, v. 55, 131), hostēs numerō superiōrēs (cap. XXXIII, v. 144; cap. XXXVII,
v. 133), nōmine (cap. XXV, v. 26, cap. XXXVIII, v. 18, 181), Dīdō rēgīna, fōrmā pulcherrima
(in hōc capitulō, v. 193).
85
AENĒĀS, QUŌ NĒMŌ IŪSTIOR FUIT... (abl. comparātiōnis prōnōminum relātīvōrum)

Aenēās, quō nēmō iūstior fuit nec magis pius nec bellō fortior...
(v. 210, = quī omnium iūstissimus fuit et māximē pius et fortissimus)
Cf. Fāma, quā nihil aliud malum ūllum vēlōcius est (cap. XL, v. 62); Sīc ait, et dictō citius
aequor tumidum sēdāvit, nūbēs collēctās dispulit sōlemque redūxit (in hōc capitulō, v. 56).
CĀSUS ACCŪSĀTĪVUS
acc. obiectīvus cum verbīs trānsitīvīs: Mārcus Iūliam pulsat. Quīntus Mārcum videt (cap. III,
v. 8, 11); Puerī mē rīdent. (cap. V, v. 70);
acc. duplex: Magister puerōs numerōs… docet (cap. XVII, v. 2);
acc. spatiī sīve extensiōnis: Quam longus est gladius? Gladius duōs pedēs longus est. (cap.
XII, v. 49, dē locō), Homō centum annōs vīvere potest, dūcentōs annōs vīvere nēmō potest.
(cap. XIII, v. 11, dē tempore);
acc. exclāmātiōnis: Exclāmat magister (neque discipulōs, sed caelum vel terram aspicit):
“Ō, discipulōs improbōs...!” (cap. XIV, v. 23);
acc. cum praepositiōnibus ad, ante, apud, circum, inter, per, post, prope...: Ōstia est prope
Rōmam (cap. VI, v. 8), cēt.;
acc. dīrectiōnis sine praepositiōne (dē nōminibus oppidōrum et parvārum īnsulārum): Quō
it Mēdus? Mēdus it Rōmam. Quō it Cornēlius? Cornēlius it Tūsculum (cap. VI, v. 50, 55),
Thēseus... nāvigāvit Naxum (cap. XXV, v. 99), similiter domum, humum, rūs...;
acc. dīrectiōnis cum praepositiōne in, sub: Quō intrat? Syra ōstium aperit et in cubiculum
intrat..., cap. VII, v. 14 X Ubi est Rōma? Rōma in Italiā est, cap. I, v. 1; Quō? Admitte mē
sub tēctum! (cap. XXII, v. 91–92) X Ubi? Sub arbore est umbra (vidē cap. IX, v. 30);
accūsātīvus cum īnfīnītīvō: Iūlius puerum vocāre audit. Iūlius Quīntum vīvum esse videt.
(cap. X, v. 113, 122), Iūlius servum suum Tūsculum īre iubet atque medicum arcessere.
(cap. XI, v. 44–45), Medicus: “Puer dormit.” Medicus ‘puerum dormīre’ dīcit. (cap. XI, v. 60,
63–64), cēt.; Mēne rēgem Teucrōrum ab Italiā āvertere nōn posse? (v. 16, accūsātīvus
cum īnfīnītīvō in exclāmātiōne).
VARIA
- UT valēs? = Quōmodo valēs?: Aenēās nārrāvit quae ipse vīderat: ut Graecī Trōiam
īnsidiīs cēpissent atque incendissent, ut ipse... fūgisset et... errāvisset (v. 311–314);
- MĪRĀBILE DICTŪ (v. 167), cf. “Vōx tua difficilis/facilis est audītū” (cap. XXII, v. 43, 46);
- COMITĀTUS (< comitārī), quamquam est fōrma verbī dēpōnentis, vim potest habēre
passīvam: (Aenēās) ūnō Achātē comitātus (v. 95, = Aenēās quem Achātēs comitātus
est); Rēgīna... magnā iuvenum catervā comitāta (v. 194, = Rēgīna quam magna
iuvenum caterva comitāta est);
- TANTAE MŌLIS (: tam difficile) erat Rōmānam condere gentem! (v. 13), genetīvus
quālitātis, cf. Mārcus octō annōs habet; Quīntus est puer septem annōrum (cap. XIX,
v. 33).
86
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XL

QUAE BELLA EXHAUSTA NĀRRĀBAT! (prōnōmina in exclāmātiōne)
Dīdō Aenēam amāns: “Quālis hospes tēctīs nostrīs successit, quam nōbilis, quam fortis! ...
Quae bella exhausta nārrābat!” (v. 7–10)
Anna, Dīdōnis soror: “Quanta erit potentia Poenōrum, quanta glōria tua, sī cum duce
Trōiānōrum tē coniūnxeris!” (v. 29–30).
Dīdō dēspērāns: “Quō tum dolōre Dīdō afficiēbātur... ! Quōs gemitūs dabat!” (v. 156, cf. cap.
XXXVII, v. 93).
Dum exclāmās animōque movēris, nōn modo adverbiō quam vērum etiam prōnōminibus
interrogātīvīs relātīvīsque, quōrum initiō est qu- (quantus, quālis, quī, quae, quod...!), ūtī potes!
IŪNŌNĪ CONIUGIA CŪRAE SUNT (datīvus commodī + datīvus fīnālis)

Iūnō, cui coniugia cūrae sunt. (v. 36)
Dīdō: “Putāsne eam rem dīs superīs cūrae esse?” (v. 143)
Cf. Barbarīs magna corporis pars nūda est = Barbarī magnam corporis partem nūdam
habent (cap. XIV, v. 76–77, dat. in/commodī)
Quī [= Castor et Pollūx] saepius Rōmānīs in proeliīs auxiliō vēnērunt. (cap. XXXVI, v. 139–
140, datīvus fīnālis)
POSTQUAM IN ALTŌS MONTĒS VENTUM EST (fōrmae passīvae verbōrum intrānsitīvōrum)

Aenēās autem ūnā cum Dīdōne vēnātum īre parat... (< vēnārī; v. 47; verbum eundī cum
supīnō, cf. cap. XXII)... Postquam in altōs montēs ventum est (: vēnērunt).
Cf. Cum complūrēs hōrās ita fortissimē ā nostrīs, ab hostibus cōnstanter ac nōn timidē
pugnātum esset (: fortissimē nostrī, hostēs cōnstanter pugnāvissent), equitātus noster
repente portā dextrā ērumpēns impetum... fēcit (cap. XXXIII, v. 121); Hīc vērō ācerrimē
pugnābātur... (: et Graecī et Trōiānī pugnāvērunt; cap. XXXVII, v. 135).
CUM EĀS LONGĪ ERRŌRIS TAEDĒRET (pudet, taedet, paenitet + acc. a gen./inf.)
Tum vērō īnfēlīx Dīdō fātīs exterrita mortem ōrat; taedet eam vītae.
(v. 167, = taedet eam vīvere).
Inter eōs lūdōs fēminae Trōiānae, cum eās longī errōris taedēret.
(v. 281–282, = taedēret eās errāre)
Aenēās plērāsque fēminās, quamquam eās factī suī paenitēbat, in Siciliā relīquit...
(v. 289, = eās id fēcisse paenitēbat).
Vidē! [Pater ad Mārcum:] “Nōnne tē pudet hoc fēcisse? Profectō mē pudet hoc ā tē factum
esse!” Puerum pudet factī suī. (cap. XXIII, v. 79–80, 82)
Cf. Nec tē (= Dīdōnem) paenitēbit nōbīs auxilium tulisse. (cap. XXXIX, v. 212)
Nec mē paenitēbit, rēgīna (= Dīdō), tuī meminisse. (v. 124)
QUĪN...
 = cūr nōn? (quīn + 2. persōna ind. praes.): Quīn aperīs? = Aperī! (cap. XXII, v. 29)
87
 = age! (quīn + imperātīvus): “Quīn morere, ut merita es!” (v. 197). Cf. Age! Venī, serve!
Agite! Venīte servī! (cap. V, v. 87, 103)
 quīn etiam: Quīn etiam hībernō tempore classem ōrnās...! (v. 108) Cf. Quīn etiam clāmāre
ausus est (cap. XXXVII, v. 264); Audī, mamma, puerī etiam mē rīdent! (cap. V, v. 70).
 nōn dubitō quīn... + coni.: Equidem nōn dubitō, quīn deā nātus sit (v. 8; dē duābus
sententiīs coniūnctīs agitur: quīn deā nātus sit? + equidem nōn dubitō).
NEC MĒ PAENITĒBIT TUĪ MEMINISSE! (prōnōmina persōnālia)

Nec mē paenitēbit tuī meminisse. (v. 124)
Prōnōmina persōnālia
Dīdō: “Miserēre meī!” (v. 112)
nōm. gen.
genetīvus obiectīvus ego meī
memoria tuī (v. 119, : memoria in quā tū ines) tū tuī
X memoria tua (: memoria quam tū habēs) nōs nostrī
meī imāgō (v. 257, : imāgō in quā ego īnsum) vōs vestrī
X mea imāgō (: imāgō quam ego habeō)
“QUID MOROR? AN DUM FRĀTER PYGMALIŌN MEA MOENIA DĒSTRUAT (dum + coni.)
 DUM + ind. dē rē certā quae facta est/fiēbat/fit/fīet, facta erit: Dum pāstor in herbā
dormit, ovis nigra... abit. (cap. IX, v. 39); Dum Latīnus in Italiā in pāce diūturnā rēgnat
(: Cum Latīnus... rēgnāret), Trōia seu Īlium post bellum decem annōrum tandem ā Graecīs
capta est. (cap. XXXVII, v. 21–23); Patienter exspectā, dum (: eō tempore quō/dōnec) servī
lectōs sternunt (cap. XXX, v. 82); Nec mē paenitēbit tuī meminisse, dum (: dōnec) memoria
mihi est, dum (: dōnec) animam dūcō (v. 124–125).
 DUM + coni. significat aliquid, quod tantum putātur/putābātur esse futūrum, cēt: Dīdō:
“Quid moror? an dum frāter Pygmaliōn mea moenia dēstruat aut Iarbās ... captam mē
abdūcat?” (v. 115–117); (Dīdō) moram brevem petit ‘dum fortūna sē dolēre doceat!’
(v. 162).
CĀSUS VOCĀTĪVUS. Semper eandem formam habet atque cāsus nōminātīvus, nisi dē hīs
nōminibus et prōnōminibus eōrumque similibus agitur:
nōm. dominus voc. domine!
nōm. meus fīlius voc. mī fīlī!
VELIM PRIUS TERRA MĒ DĒVORET, QUAM PUDŌREM SOLVŌ... (antequam/priusquam + ind.)

 IAM VĪDISTĪ dē praesentī tempore: Hīc Titus ad lūdum advenit et iānuam pulsat, antequam
intrat... (cap. XV, v. 27); dē praeteritō tempore: Ariadna, antequam Thēseus labyrinthum
intrāvit, ad eum accessit... (cap. XXV, v. 63–64); dē futūrō tempore: “Equidem” inquit
Orontēs, “sententiam meam nōn ante dīcam quam utrumque gustāverō” (cap. XXX, v. 138–
139); Eum verberābō..., sī eum invēnerō, priusquam Italiam relīquerit... (cap. XXXI, v. 63–65).
 NUNC VIDĒ indicātīvum temporis praesentis positum prō tempore futūrō, praesertim sī
futūra rēs certa est ac sententia prīncipālis (velim... percutiat) nōn negātur!
Velim (ut) prius terra mē dēvoret vel Iuppiter mē fulmine percutiat, quam pudōrem solvō
aut fidem fallō! (: priusquam pudōrem solvam aut fidem fallam, v. 15–17)
- Cf. Nec mē paenitēbit tuī meminisse, dum memoria mihi est, dum animam dūcō (: dōnec
memoria est vel erit, dōnec animam dūcō vel dūcam; v. 124–125).
88
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLI
CŌNSTAT TRŌIĀ CAPTĀ AENĒAM... VĒNISSE (cōnstat + AcI, convenit ut + coni.)
Cōnstat (: certum est) Trōiā captā Aenēam... vēnisse (v. 1)

Inter frātrēs convēnit (: frātrēs idem ita sēnsērunt), ut ... (v. 145)
Pāx ita convēnerat (: dē pāce idem ita sēnsērunt), ut Etrūscīs Latīnīsque fluvius Albula, quem
nunc Tiberim vocant, fīnis esset. (v. 66–68)
FLUVIUS ALBULA QUEM NUNC TIBERIM VOCANT (quem -um = quī -us vocātur)
fluvius Albula quem nunc Tiberim vocant (v. 67, = quī nunc Tiberis vocātur).
-us ~isse dīcitur = -um ~isse dīcunt

Aenēās Trōiā vēnisse dīcitur/nārrātur (nōminātīvus cum īnfīnītīvō) = Aenēam Trōiā vēnisse
dīcunt/nārrant (accūsātīvus cum īnfīnītīvō).
Cf. Nihil difficile est amantī, ut āiunt. (cap. XXIV, v. 61)
QUIS ENIM REM TAM VETEREM PRŌ CERTŌ AFFĪRMET? (coni. potentiālis, < pot-est)
- dē tempore praesentī (coni. t. praesentis)

Līvius: Quis enim rem tam veterem prō certō affīrmet? (v. 54–55, : affīrmāre potest)
Ovidius: Quis crēdat puerīs nōn nocuisse feram? (v. 228, : crēdere potest)
Dīdō: Quis Trōiae nesciat urbem? (cap. XXXIX, v. 219, : nescīre potest)
Cf. [Dīdō] moram brevem petit ‘dum fortūna sē dolēre doceat (: docēre poterit)!’ (cap. XL, v. 162)
- dē tempore praeteritō (coni. t. imperfectī)

Hīc ubi nunc fora sunt lintrēs errāre vidērēs… (v. 207, : poterās vidēre, poterant vidērī)
Vāgiērunt clāmōre parī: [eōs] sēnsisse putārēs. (v. 221, : sēnsisse vidēbantur)
Cf. Iuppiter, arce suā cum tōtum spectat in orbem, nīl nisi Rōmānum quod tueātur (: tuērī
possit) habet. (cap. XXXVI, v. 362–363)
Cum īnstrūctae aciēs cōnstitissent, priusquam signum pugnandī darētur (: darī poterat),
prōcessit Latīnus inter prīmōrēs ducemque advenārum ēvocāvit ad colloquium. (v. 9–12)
Cavē! Rōmānī saepe prō tertiā persōnā (aliquid vidērī potest, aliquis vidēre potest cēt.)
ūtēbantur fōrmīs persōnae secundae (tū vidēre potes cēt.).
VARIA
- ≈US -ŪS M.: discessus < discēdere, adventus < advenīre, partus < parere, vāgītus
< vāgīre, iussus* < iubēre (hoc nōmen tantum in cāsū ablātīvō invenītur), cf. cap.
XXXVIII;
- IUSSŪ (< iubēre) + gen.: iussū rēgis (v. 119, : ut rēx iusserat), cf. deae monitū + gen.,
cap. XLII, v. 318, : ut dea monuerat).
89
TANTA OPIBUS ETRŪRIA ERAT UT... MARE ETIAM FĀMĀ NŌMINIS SUĪ IMPLĒVISSET
(sententiae cōnsecūtīvae)
Nerō ipse domum suam perfectam ita probāvit ut ‘sē’ dīceret ‘quasi hominem tandem
habitāre coepisse!’ (cap. XXXVI, v. 287–289)
Pāx ita convēnerat ut Etrūscīs Latīnīsque fluvius Albula, quem nunc Tiberim vocant, fīnis
esset. (cap. XXXVI, v. 66-68)
Ea (scīlicet lupa) adeō mītis fuisse dīcitur ut īnfantibus ūbera praebēret et pāstor rēgius eam
linguā lambentem puerōs (aliquandō posteā) invēnerit. (v. 100–102)
Tantum tamen opēs Latīnōrum crēverant – māximē victīs Etrūscīs – ut nē morte quidem
Aenēae nec deinde inter rēgnum muliebre Ascaniī pueritiam aut Etrūscī aut ūllī fīnitimī arma
movēre (umquam, id est nē semel quidem) ausī sint. (v. 62–66)
(Augustus, cum vīveret,) tot et tanta opera marmorea aedificāvit ut iūre (nōn statim post
opera aedificāta, sed aliquandō in vītā suā) glōriātus sit ‘marmoream sē relīquisse urbem
quam latericiam accēpisset.’ (v. 228–230, cf. Suētōniī Vīta Augustī 28)
Videāmus nunc quōmodo haec urbs mīrābilis ā parvā orīgine ad tantam magnitūdinem
tantamque glōriam pervēnerit ut (etiam nunc) caput orbis terrārum appellētur. (cap. XXXVI,
v. 354–358)
Aenēās, quamquam tanta opibus Etrūria erat (tempore bellī inter Latīnōs et Etrūscōs) ut iam
nōn terrās sōlum, sed mare etiam per tōtam Italiae longitūdinem ab Alpibus ad fretum
Siculum fāmā nōminis suī implēvisset (< iam ante bellum implēverat et Italia fāmā plēna
erat), tamen dē moenibus hostibus resistere nōluit. (v. 41–45)
Vidē etiam hās sententiās relātīvās cum coniūnctīvō:

Iuppiter, arce suā cum tōtum spectat in orbem, nīl nisi Rōmānum quod tueātur habet.
(cap. XXXVI, v. 362–363, : nīl quod tuētur + nīl tāle habet ut id tueātur/tuērī possit)
Dīdō: “Invēnī (et adhūc teneō) ratiōnem, Anna, quae mihi reddat eum aut amōre eius mē
solvat...” (cap. XL, v. 175–177, : quae reddet + tālem ratiōnem ut ea mihi reddat/reddere
possit eum aut amōre eius mē solvat/solvere possit.)
Sōlī centum cīvēs nōbilēs erant quī senātōrēs creārī (: fierī) possent. (cap. XLII, v. 16–17, = quī
creārī poterant + ...tam nōbilēs erant ut iī senātōrēs creārī possent.)
SEQUUNTURNE sententiae cōnsecūtīvae cōnsecūtiōnem temporum an nōn?

Sententiae cōnsecūtīvae cōnsecūtiōnī temporum, quam iam prīdem in librō cui titulus est
Familia Rōmāna didicistī, plērumque pārent. Cum vērō dē tempore praeteritō agitur,
necesse est vidēre utrum id, quod effectum est, statim vel ferē sine morā sit secūtum (=>
coni. imperfectī secundum cōnsecūtiōnem temporum) an aliquandō intereā vel posteā
factum (=> coni. perfectī). Cf.: Ea (scīlicet lupa) adeō mītis fuisse dīcitur ut īnfantibus ūbera
praebēret et pāstor rēgius eam linguā lambentem puerōs (aliquandō posteā) invēnerit (v.
100–102).
90
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLII

CUM VESTEM PURPUREAM INDUIT, TUM LĪCTŌRĒS DUODECIM SŪMPSIT... (cum... tum)
Cum [Rōmulus] vestem purpuream induit, tum līctōrēs duodecim sūmpsit, quī fascēs
et secūrēs gerentēs rēgī anteīrent (v. 6–8).
Movet rēs cum multitūdinem tum ducēs (v. 160).
Cavē! Altera pars sententiae, cuius prīmum vocābulum est tum plūris aestīmātur quam pars
prīma cuius in initiō vocābulum cum inveniēs.
LĒGĀTŌS MĪSIT, QUĪ SOCIETĀTEM PETERENT (quī/quae/quod + coni.)

Lēgātōs... mīsit, quī societātem... peterent. (v. 24–26, : ut societātem peterent)
Iānum... fēcit, quī apertus bellum, clausus pācem esse significāret (v. 306–307, : ut apertus
bellum, clausus pācem esse significāret), cf. sententiae fīnālēs.
Sōlī centum cīvēs nōbilēs erant, quī senātōrēs creārī possent (v. 17; : tam nōbilēs... ut
possent); cf. cap. XL, v. 176: Invēnī ratiōnem..., quae mihi reddat eum (: tam bonam
ratiōnem ut mihi eum reddat), cf. sententiae cōnsecūtīvae.
DIGNUS: Sī rēgem dignum quī secundus ab Rōmulō numerētur creāveritis... (v. 276–277)
Iam in capitulō XXXVI octō modōs exprimendī sententiam fīnālem vīdimus, nunc,
sententiīs relātīvīs additīs, iam novem praebēmus:
1) ut + coniūnctīvus: Lēgātōs mīsit, ut pācem peterent (cf. v. 4–5, 10, 106–107, 108, 164,
214, 242–243, 329, 332, 341);
2) quī/quae/quod + coni.: Lēgātōs mīsit quī pācem peterent (v. 24–26);
3) verbum eundī + supīnum: Lēgātōs mīsit pācem petītum (cf. v. 104 et 220);
4) ad + gerundium/gerundīvum (plērumque Rōmānī gerundīvō quam gerundiō ūtī
māluērunt): lēgātōs mīsit ad pācem petendam; cf. ad rapiendās virginēs (v. 41–42),
ad foedus faciendum (v. 161), ad turbandam omnium pācem (v. 346), ad arcendam
vim (cap. XLI, v. 8);
5) causā + gen. gerundiī/gerundīvī (plērumque Rōmānī gerundīvō quam gerundiō ūtī
māluērunt): lēgātōs mīsit pācis petendae causā;
6) participium temporis praesentis: lēgātōs mīsit pācem petentēs;
7) participium temporis futūrī (saepius apud scrīptōrēs rērum gestārum et posteriōrēs
velut Tacitum): lēgātōs mīsit pācem petitūrōs;
8) datīvus fīnālis/effectīvus (nōn omnibus cum verbīs fierī potest): Castor et Pollūx saepius
Rōmānīs in proeliīs auxiliō vēnērunt (cap. XXXVI, v. 139–140, cf. cap. XL, v. 36, 143);
9) īnfīnītīvus fīnālis (tantum apud poētās invenītur): lēgātōs mīsit pācem petere.
RĒBUS DĪVĪNĪS FACTĪS X ĒGRESSUS (ablātīvus absolūtus cum part. perf. X participium perf.
verbōrum dēpōnentium sīve mediōrum tantum)
- ablātīvus absolūtus cum participiō perfectī : rēbus dīvīnīs factīs (= postquam rēs dīvīnae
factae sunt, v. 1); cīvitāte ita auctā (v. 15); turbātō per metum lūdicrō (v. 43); duce hostium
occīsō (v. 71–72) – cf. cap. XXII, v. 119, cap. XXIII, v. 110, cēt.
- participium perfectī verbōrum dēpōnentium (participium coniūnctum): (Rōmulus) ēgressus
(v. 192, = postquam ēgressus est), profectus (v. 194), (Rōmānī) exortī (v. 199), (Rōmulus)
persecūtus (v. 217), locūtus (v. 251), (patrēs Rōmānī) ausī (v. 287), (augur) precātus (v. 295),
(Numa) potītus (v. 303), (populus) ratus (v. 305, < rērī) – cf. cap. XXV, v. 74–75, cēt.
91
PRIUS PAENE QUAM RŌMULUS EQUITĒSQUE CIRCUMAGERENT EQUŌS, TERGA

VERTĒRUNT (prius-quam/ante-quam + coni. ‘potentiālis’)
- IAM NŌVISTĪ antequam/priusquam + ind.: rēs quae certē facta est/fit/ fīet/facta erit, vidē
cōnsp. gramm. cap. XL.
- NUNC VIDĒ antequam/priusquam + coni.: rēs, quae nōndum facta est/fit/fīet/facta erit,
sed futūra putābātur/putātur/putābitur.
Fidēnātēs..., priusquam [urbs] tam valida esset (: fierī poterat) quam futūra esse
vidēbātur, properant (: properābant) bellum facere. (v. 184–186)
Vidē! Quid cōgitābant Fidēnātēs? Fidēnātēs properābant bellum facere nē urbs tam
valida fieret quam futūra esse vidēbātur.
Prius paene quam Rōmulus equitēsque circumagerent (: circumagere poterant) equōs,
terga vertērunt. (v. 202–203)
Priusquam forēs portārum oppōnerentur (: oppōnī poterant), Rōmānī velut ūnō agmine in
oppidum irrūpērunt. (v. 205–206)
DĒCRĒVĒRUNT UT, CUM POPULUS RĒGEM CREĀVISSET, PATRĒS AUCTŌRĒS FIERENT

Dēcrēvērunt ut, cum populus rēgem creāvisset, patrēs auctōrēs fierent. (v. 272–273)
< Interrēx ad populum: “Patrēs, sī rēgem... creāveritis, auctōrēs fīent.” (v. 276–278)
 Dēcrēvērunt ut (posteā) patrēs auctōrēs fierent, cum populus rēgem (anteā, id est
postquam dēcrēvērunt, sed antequam patrēs auctōrēs fierent) creāvisset.
Tempus futūrum perfectum significat rem, quae ante aliam rem futūram perfecta erit (Sī rēgem creāveritis,
patrēs auctōrēs fīent).
Tempus plūsquamperfectum significat rem, quae facta erat, ante aliam rem tempore praeteritō factam (Patrēs
auctōrēs factī sunt rēgis quem populus creāverat. Cum populus rēgem creāvisset, patrēs auctōrēs factī sunt).
 In hāc sententiā igitur coniūctīvus plūsquamperfectī significat rem, quae postquam patrēs dēcrēvērunt, erat
perficienda (cum... creāvissent) antequam alia rēs fieret quae eō tempore erat futūra (ut patrēs... fierent):
Dēcrēvērunt ut, cum populus rēgem creāvisset, patrēs auctōrēs fierent. Tempus quō nunc dīcimus.
VARIA
- QUĪ/QUAE/QUOD-LIBET (< quī + libet): quīlibet homō (v. 13); cf. quī- quae- quod-
/quid-vīs (< quī/quae/quod/quid + vīs, cap. LI, v. 326);
- ABSTINĒRE BELLŌ (abl. sēparātiōnis): bellō quidem abstinuit (v. 179–180); urbe
validā… abstinuit (v. 217–218);
- DEŌ/RŌMULĪ SIMILIS – aut cum datīvō: deō similis, cap. XXXIX, v. 237), aut cum
genetīvō: plūrēs Rōmulī quam Numae similēs rēgēs fore putābat (v. 327–328);
- PRŪDĒNS IŪRIS (genetīvus obiectīvus): prūdentissimus iūris (v. 283);
- FŌRMAE ANTĪQUIŌRĒS:
- CONTICUĒRE (= conticuērunt; ~ēre est antīquius quam ~ērunt) OMNĒS, saepe apud
Līvium: convēnēre, necāvēre, tenuēre, subiēre, restitēre, eripuēre, rediēre, audīvēre
(v. 34, 106, 114, 118, 135, 205, 210, 213), et Ovidium: timuēre, prōcubuēre. (v. 364, 385);
PATER DEUM (= deōrum) HOMINUMQUE (v. 128); UTI/UTĪ (= ut): Iuppiter pater..., utī
tū signa nōbīs certa dēclārēs (v. 300; cf. cap. XLIII, v. 104, 124).
92
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLIII

UTRĪ UTRĪS IMPERENT (utrī, utrīque, utrimque)
Iam nōvistī: uter populus (v. 26), utrīusque populī (v. 63) = et Rōmānī et Albānī, cf. cap. XIV
Dēcernere utrī utrīs (: utrum Rōmānī Albānīs an Albānī Rōmānīs) imperent. (v. 64)
Cum utrīque (et Rōmānī et Albānī) suōs adhortārentur… (v. 78)
Utrīque (: et Rōmānī et Albānī) suōs mortuōs sepeliunt. (v. 118, cf. v. 304).
 utrimque (“ex utrāque parte”) lēgātī … missī sunt (v. 13), instrūctī utrimque stābant
(v. 51), cōnsēderant utrimque prō castrīs (= ante castra, prō + abl.) duo exercitūs (v. 81).
QUANTŌ LONGIOR, TANTŌ MELIOR (tantō/eō, quantō/quō + comp.: quantō -ior, tantō -ior,
quō -ior, eō -ior)
Iam nōvistī: Nāvis paulō (< paulum) levior fit, simul vērō… flūctūs multō (< multum) altiōrēs
fīunt. (cap. XVI, v. 123–124)
Albānus: Etrūsca rēs quanta sit, tū, quō propior es, eō magis scīs. (v. 57)
Rōmānī ovantēs ac grātulantēs Horātium accipiunt, eō māiōre cum gaudiō quod prope
metum rēs fuerat. (v. 117)
Cf. Ex equō tum Mettius pugnābat, eō facilius fuit eum pellere (cap. XLII, v. 144), eō magis
(cap. XLIV, v. 143).
[TULLUS] CUM INDOLE TUM SPĒ VICTŌRIAE FERŌCIOR (abl. līmitātiōnis + comp.)
numerō superiōrēs (: plūrēs, cap. XXXIII, v. 144, cap. XXXVII, v. 133), (Tullus) cum indole tum
spē victōriae ferōcior erat (v. 65–66), (Horātius et Curiātius vulnerātus) nec spē nec vīribus
parēs (v. 65–66; cf. cap. XLIV, v. 142, 371, 433).
ĀVERTĒRE OMNĒS AB TANTĀ FOEDITĀTE SPECTĀCULĪ OCULŌS (abstrāctum prō concrētō)

Horātiī pater: Quod vix Albānōrum oculī tam dēfōrme spectāculum ferre possent! … Quō
enim dūcere hunc iuvenem potestis ubi nōn sua decora eum ā tantā foeditāte suppliciī (= ā
tam foedō suppliciō) dēfendant? (v. 171–172, 176–178)
Āvertēre omnēs ab tantā foeditāte spectāculī (= ā tam foedō spectāculō) oculōs. (v. 265)
Lege! Scrīptōrēs Rōmānī saepe locō nōminis “concrētī” (dēfōrme spectāculum, foedum
supplicium/spectāculum) nōmine “abstrāctō” ūtēbantur (dēfōrmitās spectāculī, foeditās
suppliciī/spectāculī).
VARIA
- sup. FAC-ILLIMUS -A -UM (< facilis -e) : bellum cīvīlī bellō simillimum (< simile, v. 30),
similiter etiam difficillimus (< difficilis), dissimillimus (< dissimilis), gracillimus
(< gracilis), humillimus (< humilis);
- SPECTĀCULŌ ESSE ETRŪSCĪS (v. 60, 92, datīvus fīnālis), cf. Castor et Pollūx saepius
Rōmānīs in proeliīs auxiliō vēnērunt (cap. XXXVI, v. 139–140), Iūnōnī coniugia cūrae
sunt (cap. XL, v. 36);
- IGITUR SULLA (= Sulla igitur) gentis patriciae... (v. 581; igitur apud eōs, quī dē rēbus
gestīs scrīpsērunt, in prīmō locō sententiae invenītur).
93
DĪXIT, SĒ EŌRUM OPERĀ ŪSŪRUM, SĪ BELLUM CUM VĒIENTIBUS FORET (coni. oblīquus)
Ōrātiōnem oblīquam et cōnsecūtiōnem temporum in librō, cui est titulus Familia Rōmāna,
didicistī (vidē p. 77 et 78 huius cōnspectūs). Etiam in sententiīs quae ōrātiōnī oblīquae
subiciuntur saepe locō modī indicātīvī coniūnctīvus pōnitur quī quoque cōnsecūtiōnī
temporum pāret – id attrāctiō modōrum appellātur, nam sententia coniūnctīvum ex ōrātiōne
oblīquā ad sē quasi adtrahit (< ad-trahere). Vidē exempla quae sequuntur:
RĒS ANTEĀ FACTA:
Cōnsōlantur aegram animī... ‘mentem peccāre, nōn corpus, et unde cōnsilium āfuerit,
culpam abesse (cap. XLV, v. 265–266) < Cōnsōlantur aegram animī: “Mēns peccat, nōn corpus, et
unde cōnsilium āfuit/aberat, culpa abest.”; cf. coni. oblīquus in cap. XXXIII, v. 92–93: Haud difficile est mē
excūsāre quod neglegēns fuerim (< fuī/eram ut tū dīcis) in scrībendō.
Ōrābat deinde ‘nē sē, quem paulō ante cum ēgregiā stirpe cōnspexissent (< cōnspexerant),
orbum līberīs facerent. (v. 163–165); cf. coni. oblīquus in cap. XXXIII, v. 143–145: Dux virtūtem nostram
laudāvit ‘quod contrā hostēs numerō superiōrēs fortissimē pugnāvissēmus (< pugnāverāmus, ut ipse dīxit)’.
Haec (fāma) pariter vēra ac falsa nārrābat: ‘Aenēam Trōiā vēnisse, cum quō virō pulchra
Dīdō concubuisset (< fortasse concubuerat).’ (cap. XL, v. 67–68)
RĒS QUAE EŌDEM TEMPORE AGĒBĀTUR/AGITUR

Numa (nunc) simulat ‘eius (= Ēgeriae) monitū sē sacra, quae dīs acceptissima sint (< sint/esse
possunt), īnstituere (cf. cap. XLII, v. 318–319).
Numa simulat (= simulābat) ‘eius (= Ēgeriae) monitū sē sacra, quae dīs acceptissima essent
(< erant/esse poterant), īnstituere. (cap. XLII, v. 318–319), cf. coni. oblīquus in v. 323–324: Īdem
nefāstōs diēs fāstōsque fēcit, quia aliquandō nihil cum populō agī ūtile futūrum esset (< erat, ut ipse putābat).
RĒS QUAE EŌDEM TEMPORE FĪET/FUTŪRA EST/FUTŪRA ERAT

Illī prīmum sē pūrgāre cōnantur: ‘sē īnvītōs aliquid quod displiceat (< “displicēbit”) Tullō
dictūrōs esse: rēs repetītum sē vēnisse; nisi reddantur (< “reddentur”), bellum indīcere iussōs
(= indictūrōs esse).’ (v. 22–25).
Cōnsilium erat cum iīs sē iungere quibus fortūna (eōdem tempore) victōriam daret (< dare
poterat/datūra erat tempore quō cōnsilium erat). (v. 206–207)
Tullus Mettiō imperat (= imperāvit), utī iuventūtem in armīs habeat (= habēret, nam praesēns
historicum sē gerere potest ut tempus praeteritum vel praesēns, vidē cap. XLIV), (et dīxit) ‘sē eōrum
operā ūsūrum (esse), sī bellum cum Vēientibus foret (= esset) (< bellum cum Vēientibus eōdem
tempore esse/futūrum esse poterat).’ (v. 123–125)
=> Tempus futūrum modō coni. caret, itaque in ōrātiōne oblīquā, quae praesentī tempore agitur (cōnantur...),
in sententiā subōrdinātā fōrmam accipit coniūnctīvī praesentis (displiceat/reddantur) quī per sē saepe
spectat ad rēs futūrās... Tempore praeteritō (dīxit) accipit fōrmam coniūnctīvī imperf. (foret).
RĒS TEMPORE PRAETERITŌ FUTŪRA ANTE ALIAM REM TEMPORE PRAETERITŌ FUTŪRAM
Dēcrēvērunt ut, cum populus rēgem creāvisset, patrēs auctōrēs fierent. (cap. XLII, v. 272–
273) – vidē eandem sententiam in p. 92 cōnspectūs grammaticī explānātam!
Foedus ictum est inter Rōmānōs et Albānōs hīs lēgibus ‘ut cuius populī cīvēs eō certāmine
vīcissent, is alterī populō cum bonā pāce imperitāret.’ (v. 74–76)
Iam hominēs eum statum rērum quī sub Numā rēge fuerat dēsīderantēs, ūnam opem
aegrīs corporibus relictam esse (: sibi esse et futūram esse) crēdēbant: sī veniam ā dīs
impetrāvissent. (v. 328–331)
94
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLIV

CRĒDĒBAT SĒ ŌTIUM SINE INIŪRIĀ HAUD FACILE HABITŪRUM (esse saepe nōn dīcitur)
- esse saepe nōn dīcitur/scrībitur: crēdēbat ... sē... sē ōtium sine iniūriā haud facile
habitūrum (v. 21); in novō populō ...futūrum (v. 113); Tatium... rēgem factum et Numam ...
in rēgnum accītum (v. 149–150); Aventīnum novae multitūdinī datum (v. 72).
- est/sunt saepe nōn dīcitur/scrībitur: Quibus ... in valle Murciā datae sēdēs. Iāniculum
quoque urbī adiectum (v. 79); Totidem centuriae factae; Quīnta classis aucta (v. 324).
ŌRĀTIŌNEM HABUISSE DĪCITUR ‘...QUIA RĒGNĀVISSENT/QUĀ FUNGANTUR’ (coni. oblīquus)

Rōma ad id aptissimum vīsa est (et adhūc vidētur): ‘in novō populō, ubi omnis repentīna
atque ex virtūte nōbilitās sit (< est), futūrum locum fortī ac strēnuō virō’ (v. 112–114).
[Ancus]... ōrātiōnem habuisse dīcitur (et quōdam modō etiam nunc cōram nōbīs audientibus
vel legentibus habet): 1) ‘sē nōn rem novam petere, quia duo iam peregrīnī Rōmae
rēgnāvissent (< rēgnāverant, v. 147–148)... 2) māiōrem partem aetātis eius, quā cīvīlibus
officiīs fungantur (< funguntur) hominēs, sē Rōmae... vīxisse’ (v. 152–154).
 Quōmodo igitur coniūnctīvōs regit...
 ...tempus praeteritum? Etsī sententiam regit verbum, quod fōrmam habet temporis
praeteritī (vīsa est, habuisse), praecipuē apud eōs quī dē rēbus gestīs scrīpsērunt,
ōrātiōnem oblīquam interdum regit nōn modo 1) ut tempus praeteritum (=>
rēgnāvisset), 2) sed etiam ut tempus praesēns (=> sit, fungantur) quō melius ea, quae
nārrantur, quasi ante oculōs agī videantur.
 ...tempus praesēns historicum? Etiam tempus praesēns positum prō tempore
praeteritō utrōque modō coniūnctīvōs regere potest. Vidē cap. XLIV, v. 123–125: Tullus
Mettiō imperat... ut... habeat; ‘sē...ūsūrum (esse), sī bellum... foret.
“QUID HOC REĪ EST?” COLLĀTIA ET QUIDQUID AGRĪ... (gen. partitīvus + prōn. neutrī generis)
Genetīvum partitīvum iam in capitulīs XII cum nōminibus numerīsque (numerus mīlitum,
pars corporis, mīlia pedum), XVI cum adverbiīs prōnōminibusque (paulum/multum aquae,
nēmō eōrum), XIX cum superlātīvō adiectīvōrum (optima omnium fēminārum) vīdistī, nunc
etiam cum prōnōminibus neutrī generis vidēs ac vidēbis:
“Quid hoc reī est?” (v. 198); ...concursus fit hominum mīrantium ‘quid reī esset?’ (v. 266)
Collātia et quidquid agrī citrā Collātiam erat. (v. 198)
Cf. id agrī (cap. XLII, v. 187), id (acc.) temporis (cap. XLV, XLVI), quid salvī est... ? (cap. XLV, v. 258)
TARQUINIĪS EX OPPIDŌ ETRŪRIAE RŌMAM COMMIGRĀVIT (nōmina plūrālia tantum)

Nōmina oppidōrum (ut Tūsculum, Rōma, cēt.) et parvārum īnsulārum (Naxus) in singulārī
numerō sine praepositiōne iam in capitulīs VI et XXV vīdistī. Praetereā in capitulō XXV nōmen
urbis plūrāle invēnistī, scīlicet Athēnae -ārum m pl, nunc etiam Tarquiniī -ōrum m pl (v. 93) -
quibus nōminibus eōdem modō ūtēris:
Unde? Complūrēs adulēscentēs virginēsque quotannīs Athēnīs (= ex urbe Athēnīs, abl.
sēparātiōnis) mittēbantur (cap. XXV, v. 37–38); ), (Lucumō) Tarquiniīs ex oppidō Etrūriae
Rōmam commigrāvit (v. 93, abl. sēparātiōnis).
Ubi? Thēseus ... Athēnīs (= in urbe Athēnīs, abl. locī) vīvēbat (cap. XXV, v. 49–50); Tarquiniīs
95
Quō? Thēseus nūper Athēnās (= in urbem Athēnās) vēnerat (cap. XXV, v. 197, acc.); facesse
hinc Tarquiniōs aut Corinthum (v. 396–397).
Cavē! Rārō, attamen apud Līvium nōmina oppidōrum cum praepositiōne inveniēs, interdum
fortasse nē ablātīvus locī esse videātur: cōnsilium migrandī ab Tarquiniīs cēpit (v. 111;
fortasse), (nōn) ab Corinthō nec ab Tarquiniīs (v. 391).
ALTERUM TARQUINIUM ADMĪRĀRĪ, ‘EUM VIRUM ESSE’ DĪCERE (īnfīnītīvus historicus)

[Ferōx Tullia] alterum Tarquinium admīrārī (: admīrābātur), ‘eum virum esse’ dīcere
(= dīcēbat) ...., spernere (= spernēbat) sorōrem ..., nūllīs verbōrum contumēliīs parcere...
(= parcēbat, v. 374–377); Iam … ā scelere ad aliud scelus spectāre mulier (: Tullia ferōx). Nec
nocte nec interdiū virum conquiēscere patī.
Īnfinītīvus historicus saepe significat rem quae citō fit vel quae efficit ut hominis scrībentis,
legentis vel audientis animus commoveātur, saepe ut rem contemnat. Affectūs movent
etiam verba repetīta (scelere...scelus), contrāria (nocte... interdiū), sonī nōn suāvēs (multae
cōnsonantēs), cēt. Cf. v. 403–406, cap. XLV, v. 45, 123, 124, 133, 136, 211, 240, 241.
ABLĀTĪVUS ABSOLŪTUS
 cum participiō perf. passīvō: Ancus, dēmandātā cūrā (= cum cūra dēmandāta esset/cum
Ancus cūram dēmandāvisset) sacrōrum flāminibus sacerdōtibusque aliīs..., exercitū novō
cōnscrīptō (= cum exercitus novus cōnscrīptus esset/ cum Ancus exercitum novum
cōnscrīpsisset) profectus, Polītōrium, urbem Latīnōrum, vī cēpit... (v. 33–34)
 cum participiō perf. verbōrum dēpōnentium: Mortuō Tullō (= cum Tullus mortuus esset)
rēs... ad patrēs redierat... (v. 1–2)
 cum participiō praes. āctīvō: Ancō/Tullō rēgnante (v. 13, 92, = cum Ancus/Tullus
rēgnāret), spernentibus Etrūscīs Lucumōnem (v. 108, = cum Etrūscī Lucumōnem
spernerent), ventōque iuvante (v. 184, = cum ventus iuvāret), necessitāte iam et ipsā
cōgente ultima audēre (v. 432, = cum necessitās eum cōgeret).
VARIA - FUNGĪ + abl.: eum iūra datūrum esse aliīsque rēgis mūneribus fūnctūrum (v. 285–
286), cf. ūtī, fruī, potīrī, vescī + abl.;
- QUAM PRĪMUM: Tarquinius postulābat, ut quam prīmum (= quam prīmum fierī
potest) comitia rēgī creandō (= ad rēgem creandum; DAT. FĪNĀLIS + GERUNDĪVUM)
fierent (v. 143–144);
- Cui SERVIŌ TULLIŌ (dat., = Servius Tullius) fuit nōmen (v. 40), cui Superbō (dat.,
= Superbus) cognōmen datum est (cap. XLV, v. 2);
- CORDĪ ESSET (dat. fīnālis): Ēvēnit facile, quod dīs cordī esset;
- IUVENIS INDOLIS RĒGIAE (gen. quālitātis dē ingeniō): Iuvenis ēvāsit vērē indolis rēgiae
(v. 240–241), iuvenis ārdentis animī (v. 366), mītis ingeniī iuvenis (v. 369), cf. cap. XIX,
v. 33 et genetīvus pretiī: magnī aestimāre (cap. XXIX, v. 6–7, 27); abl. quālitātis
(etiam dē rēbus exteriōribus), cf. cap. XXXII, v. 49, cap. XXIX, v. 123;
- SECŪRIS -IS acc. -IM, abl. -Ī (similiter PUPPIS, TURRIS, SITIS): ...alter (pāstor) secūrim in
caput rēgis dēiēcit (v. 269), fīlium suum secūrī necāvit (cap. XLVII, v. 68–69);
- UBI DĪXISSET (apud eōs quī rēs gestās scrīpsērunt invenītur, velut apud Līvium): Id ubi
dīxisset (ubi dīxit + cum dīxisset), hastam in fīnēs eōrum ēmittēbat (v. 60–61);
- PRAETERQUAM QUOD: Sed praeterquam quod (= praeter id quod) vīribus crēverat
Rōmānus exercitus, etiam additur dolus... (v. 186–187).
96
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLV

MŌREM... SENĀTUM CŌNSULENDĪ SOLVIT (gerundium/gerundīvum + variī cāsūs)
- cum accūsātīvō obiectī: mōrem in omnibus rēbus senātum cōnsulendī (v. 16),
exspectandōque respōnsum nūntius fessus (v. 144), cōnsōlantur aegram āvertendō noxam
in auctōrem dēlictī (v. 266), auctor arma capiendī ‘adversus hostīlia ausōs’ (v. 293);
- cum genetīvō/ablātīvō: cum vēndendā praedā (= vēndendō praedam) quadrāgintā talenta
fēcisset... (v. 94), Tarquinium mala libīdō Lucrētiae stuprandae (= libīdō Lucrētiam
stuprandī) capit (v. 226, cf. 185 cupīdō scīscitandī);
- cum datīvō: (Tarquinius) cum... fundāmentīs templī iaciendīs aliīsque urbānīs operibus
intentum sē esse simulāret... (v. 100), (Tarquinius) intentus perficiendō templō (v. 160);
- dē + abl. gerundiī/gerundīvī: dē renovandō foedere (v. 79);
- ad + acc. gerundiī/gerundīvī: ad forōs faciendōs cloācamque agendam (v. 166–167);
- in + acc./abl. gerundiī/gerundīvī: in fossās cloācāsque exhauriendās dēmersae (v. 311–312).
REDITUM EST (: REDIĒRUNT) INDE RŌMAM (vōx passīva verbōrum intrānsitīvōrum)

Ubi eō ventum est (: ubi eō pervēnērunt), Turnum ex somnō excitātum circumsistunt
cūstōdēs. (v. 67, cf. v. 184, 303).
Reditum (est) inde Rōmam... (: Rōmam inde rediērunt, v. 197)
Ergō ex omnibus locīs urbis in forum concurritur... (: ergō ex omnibus locīs urbis in forum
hominēs concurrunt, v. 303)
Rēgnātum (est) Rōmae ab conditā urbe ad līberātam annōs CCXXXIV... (: rēgnāvērunt rēgēs
Rōmae..., v. 340)
Cf. Aemilia: “Quō ītur? Mārcumne verberātum ītur?”(: “Aliquisne Mārcum verberātum it?”)
Aemilia putat ‘Mārcum verberātum īrī’. (: ‘aliquem Mārcum verberātūrum esse’)
Aemilia: “Quō īs, Iūlī? Mārcumne verberātum īs?”
Aemilia Mārcum ā patre verberātum īrī putat. (cap. XXIII, v. 114–115)
Verberātum īrī est fōrma passīva īnfīnītīvī temporis futūrī quam iam in capitulō XXIII didicistī.
‘BREVĪ FUTŪRUM (ESSE) UT... TRĀNSFERĀTUR’ (futūrum esse ut / fore ut + coni. = ≈um īrī)
Gabīnī āiunt
‘brevī futūrum (esse) ut ... sub Rōmāna moenia bellum trānsferātur’. (v. 118–120)
= ‘brevī fore ut.... sub Rōmāna moenia bellum trānsferātur’.
= ‘brevī... sub Rōmāna moenia bellum trānslātum īrī’. (cf. cap. XXIII)
Gabīnī dīxērunt
‘brevī futūrum (esse)/fore ut... sub Rōmāna moenia bellum trānsferrētur’.
= ‘brevī... sub Rōmāna moenia bellum trānslātum īrī’. (cf. cap. XXIII).
Lege! Rōmānī fōrmam passīvam īnfīnītīvī temporis futūrī (ut verberātum īrī, trānslātum īrī)
saepe vītābant, cum eam fortasse nōn satis pulchram ac facilem aestīmārent, itaque ūtī
mālēbant īnfīnītīvō futūrō verbī esse cum coniūnctiōne ut et modō coniūnctīvō: futūrum
esse/fore ut verberētur/verberārētur, trānferātur/trānsferrētur.
97
Eādem fōrmā necessāriō ūtēbantur, sī verbum supīnō carēbat (discere didicisse – ) neque
fōrmam īnf. fut. efficere poterat (discitūrum esse => futūrum esse/fore ut discat/disceret).
RĒX... IN HORTUM TRĀNSIT, SEQUENTE FĪLIŌ (ablātīvus absolūtus)

- ablātīvus absolūtus cum participiō: illō adiuvante (v. 118), sequente nūntiō (v. 142),
pōtantibus hīs (v. 209), sōle parante (v. 347), exsecrantibus quacumque incēdēbat
invocantibusque parentum Furiās virīs mulieribus (v. 325–326), cf. cap. XVI, v. 64–65;
- ablātīvus absolūtus cum nōmine adiectīvō: insciā multitūdine (v. 130), rē imperfectā
(v. 144), īnsciō Collātīnō (v. 230), illīs lūctū occupātīs (v. 275), cf. cap. XVI, v. 38–40;
- ablātīvus absolūtus cum nōmine substantīvō: auctōribus patribus (v. 8), duce Brūtō
(v. 298), cf. cap. XVI, v. 94.
VARIA - ‘SALŪTĪ sibi atque illīs fuisse’ (datīvus fīnālis), cf. cap. XXXVI, v. 139–140;
- DIFFICULTER adv (< difficilis -e): haud difficulter persuāsit Latīnīs (v. 79–80)
↔ FACILE adv < facilis -e: ...quod pater facile intellegit (cap. XXIII, v. 33);
- IGNĀRUS RESPŌNSĪ (nōmen adiectīvum + gen.): ignārus respōnsī expersque imperiī
(v. 190), īnscia rērum (v. 350), perītus (↔ expers), prūdēns;
- NŪNTIUS DUBIAE FIDEĪ (: haud fīdus nūntius, v. 140, genetīvus quālitātis): opera…
labōris aliquantō māiōris (: opera quae aliquantō māiōrem labōrem postulant,
v. 165), ōrātiō… nēquāquam eius pectoris ingeniīque (: nōn eadem vel similis ōrātiō,
v. 306), animī mātrōna virīlis (: mātrōna tam fortis atque vir, v. 408), cf. Quīntus est
puer septem annōrum (cap. XIX, v. 33), Tantae mōlis (: tam difficile) erat Rōmānam
condere gentem! (cap. XXXIX, v. 13);
- ITA FACTŌ MĀTŪRĀTŌQUE OPUS ESSE (opus est + abl., v. 251) = opus est facere et
mātūrāre (opus est + īnf.), cf. opus esse colloquiō (cap. XLIII, v. 46–47);
- FĪLIAM NŪPTUM DAT (= in mātrimōnium dat, v. 24: supīnum I + verba mōtūs ut īre,
venīre, mittere, dare): praedātum īret (v. 128), exsulātum iērunt (v. 334), mittit
scīcitātum (v. 138–139), cf. cōnsp. gramm. cap. XXXVI, XLII;
- UT QUĪ... RĒGNĀRET (= cum rēgnāret, < ut is quī... rēgnābat + quia rēgnābat):
Cūstōdibus armātīs corpus saepsit, neque enim ad iūs rēgnī quicquam praeter vim
habēbat, ut quī neque populī iussū neque auctōribus patribus rēgnāret (v. 6–9), cf.
cap. XXXIX, v. 144, Dīs caelestibus cārus vidēris, quī Karthāginem... advēneris;
- POSTQUAM... VIDĒBANTUR (ind. imperf.): Postquam satis tūta circā sōpītīque omnēs
vidēbantur (: anteā omnia vīsa erant eōdemque tempore vidēbantur), (Tarquinius)
strictō gladiō ad dormientem Lucrētiam (semel) vēnit... (v. 233–235), cf. cap. XLV,
v. 58–63: Minus tamen plēbs (saepe) indignābātur..., quam postquam ad alia opera
speciē minōra, sed labōris aliquantō maiōris (saepe) trādūcēbātur...;
- UNDE CŌNSILIUM ĀFUERIT, CULPAM ABESSE (coni. oblīquus perf.): Cōnsōlantur
aegram animī... ‘mentem peccāre, nōn corpus, et unde cōnsilium āfuerit
(< āfuit/aberat), culpam abesse (v. 265–266), cf. cōnsp. gramm. cap. XLIII;
- DŌNEC PERVENIAT (dōnec + coni.): Sextus Tarquinius dīcit ‘sē... et Aequōs et Hernicōs
petitūrum, dōnec ad eōs perveniat (: pervenīre poterit) quī patrum crūdēlibus atque
impiīs suppliciīs prōtegere līberōs sciant’ (v. 109–112).
98
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLVI

ANNŌ CCLV A.U.C. (fāstī Rōmānōrum, ratiō numerandī annōs apud Rōmānōs)
In capitulō XIII mēnsēs et diēs Rōmānōs numerāre didicistī, nunc discendī sunt annī. Rōma
condita est annō septingentēsimō quīnquāgēsimō quārtō ante Chrīstum nātum (= annō 754
a. C.). Ante Chrīstum nātum (a.C.) et post Chrīstum nātum (p. C., idem est atque annō
Dominī, A.D.) hominēs dīcere et scrībere coepērunt saeculō sextō p. C. Anteā Romānī tribus
modīs annōs numerāverant:
1) ab urbe conditā (ab annō 754 a. C.): annō dūcentēsimō quadrāgēsimō quīntō ab urbe
conditā (= annō 245 a.u.c.= 509 a. C., v. 85, 95, 125, 288);
2) post rēgēs exāctōs/ ab expulsīs rēgibus (ab annō 509 a. C.): fuērunt annō prīmō ab
expulsīs rēgibus cōnsulēs duo... (= annō 245 a.u.c.= 509 a. C., v. 8, cf. v. 35, 41, 48);
3) nōminibus cōnsulum, quī singulīs annīs bīnī cōnsulēs ā populō Rōmānō creābantur, et
dictātōrum, quī in perīculīs ūnus creābātur, sex mēnsēs ūnā cum magistrō equitum rem
pūblicam rectūrus: Ap. Claudiō (et) M. Fulviō cōnsulibus (= annō 264 ante Chrīstum
nātum, v. 308, cf. v. 67, 145, 194, cēt.). Vidē Fāstōs cōnsulārēs, i.e. indicēs cōnsulum, et
Fāstōs triumphālēs, i.e. indicēs eōrum quī triumphāvērunt; quī fāstī fuērunt in tabulīs
marmoreīs īnscrīptī et in forō positī – eōs in libellō, quī Indicēs appellātur, inveniēs.
Vidē etiam! Cōnsulēs rem pūblicam ūnā cum senātū, id est senātōribus (seu patribus),
regēbant. In iīs, quae dēcrēvit senātus, haec verba iūncta scrībēbantur: (patribus) placuit +
ut/nē + coni. (v. 4, 12) vel + AcI (v. 140, cf. cap. XLII, v. 260)
RĒX TARQUINIUS QUĪ FUERAT EXPULSUS... (fōrmae posteriōris Latīnitātis)

Eutropius Breviārium ab urbe conditā saeculō IV p. C. scrīpsit, cum nōnnūlla iam mūtāta essent:
- laudātus fuerat, fuisset, fuit locō laudātus erat, esset, est...
Rēx Tarquinius, quī fuerat expulsus (v. 17, = erat expulsus)
Aurum quid iīs datum fuerat (v. 120, = datum erat)
Posteā cum pater eī.. lēgātus datus fuisset (v. 204, = datus esset, cf. v. 197, 350, 362, 394, 437)
...neque in aliquō hīs animus īnfrāctus fuit (v. 369, = īnfrāctus est)
- diēs ēī f: Eā diē (= eō diē) caesa hostium vīgintī mīlia... (v. 282, cf. v. 388)
- ipse/ille locō is: Dictātor contrā ipsōs (= eōs) missus est... (v. 104, c. v. 136, 138, 197, 205, 414)
- numerī: decem et octō (= duodēvīgintī) mīlia hostium... (v. 343, cf. v. 344),
octāvō decimō (= duodēvīcēsimō) annō (v. 56, cf. v. 99),
per annōs quadrāgintā novem (v. 208–209, = ūndēquīnquāgintā)
NUMERĪ
- cardinālēs (quot?): ūnus, duo, trēs...; cf. cap. II,
- ōrdinālēs (quōtus?): prīmus, secundus, tertius...; cf. cap. XIII,
- distribūtīvī (quotēnī?): singulī, bīnī, ternī...; cf. cap. XXIX,
- distribūtīvī cum plūrālibus tantum (quot?): ūnae, bīnae, trīnae... litterae (= ūna
epistula, duae, trēs epistulae) X ūna littera (A), duae litterae (AB)...; cf. cap. XXXIII, v. 91
- numerālia adverbia (quotiēs?): semel, bis, ter...; cf. cap. XVIII.
99
CAMILLUS EŌS ITA CECĪDIT UT OMNIA QUAE CĒPERANT MĪLITĀRIA SIGNA REVOCĀRET
(coni. oblīquus nōn adhibētur ubi dē rē certā neque dē voluntāte agitur)
Pyrhus… lēgātum mīsit quī pācem aequīs condiciōnibus peteret, praecipuum virum Cineam
nōmine, ita ut Pyrrhus partem Italiae quam iam armīs occupāverat (rēs certa) obtinēret.
(cap. XLVI, v. 247-250, cf. v. 118–121) < Pyrrhus: “Obtinēre volō quae iam armīs occupāvī.”
Ille (= Atīlius Rēgulus) Rōmam cum vēnisset, inductus in senātum nihil quasi Rōmānus ēgit
dīxitque ‘sē ex illā diē quā in potestātem Āfrōrum vēnisset, Rōmānum esse dēsiisse...; sē
tantī nōn esse ut tot mīlia captīvōrum propter ūnum sē et senem et paucōs quī ex Rōmānīs
captī fuerant (rēs certa) redderentur.’ ... Ipse Carthāginem rediit, offerentibusque Rōmānīs ut
eum Rōmae tenērent negāvit ‘sē in eā urbe mānsūrum in quā, postquam Āfrīs servierat (rēs
certa), dignitātem honestī cīvis habēre nōn posset.’ (v. 387–394)
 ōrātiō rēcta: “Ex illā diē quā in potestātem Āfrōrum vēnerim, Rōmānus esse dēsiī.
Tot mīlia captīvōrum propter mē et senem et paucōs quī ex Rōmānīs captī sunt,
nōlīte reddere! In eā urbe nōn manēbō in quā, postquam Āfrīs serviī, dignitātem
honestī cīvis habēre nōn possim.”
 cf. Iuppiter, arce suā cum tōtum spectat in orbem, nīl nisi Rōmānum quod tueātur habet (cap. XXXVI, v.
362–363); Sōlī centum cīvēs nōbilēs erant quī senātōrēs creārī possent. (cap. XLII, v. 16–17); Neque
ūllus hostis (umquam) fuit intrā Italiam quī Rōmānam virtūtem magis fatīgāverit (v. 209–210).
 cf. Cōnsul iussit… eōs (= explōrātōrēs Pyrrhī) dīmittī ut Pyrrhō renūntiārent

quaecumque ā Rōmānīs agerentur (v. 225) < “Renūntiāte quaecumque ā Rōmānīs
aguntur/agantur/agentur!”, est cōnsulis voluntās, rēs nōndum certa, sed ab eō cōgitāta; Fabricius...
iussit Pyrrhō dīcī quae contrā caput eius medicus spopondisset (v. 273–274) < “Dīcantur
Pyrrhō quae... medicus spoponderit!” id est id quod nōn Fabricius, sed medicus dīxerat.
VARIA
- IMPLENDUM (ESSE) (gerundīvum + esse idem potest significāre atque īnf. fut. pass.):
Trecentī nōbilēs hominēs, quī ex Fabiā familiā erant, contrā Vēientēs bellum sōlī
suscēpērunt, prōmittentēs senātuī et populō ‘per sē omne certāmen implendum
(esse)’ (v. 70, = 1) ‘per sē omne certāmen implētum īrī’, cf. cap. XXIII, 2) ‘fore ut per
sē omne certāmen implērētur’, cf. cap. XLV);
- POSTQUAM... ĒIECTĪ ERANT (postquam + ind. plūsquamperfectī, sī intervāllum
temporis interiectī indicātur): Octāvō decimō annō postquam rēgēs ēiectī erant
expulsus ex urbe Cn. Mārcius, dux Rōmānus... Volscōrum cīvitātem ad ipsōs Volscōs
contendit īrātus et auxilia contrā Rōmānōs accēpit (v. 56–58);
- QUAMQUAM + CESSĀ(VI)SSENT (= quamquam numquam cessāverant + cum
numquam cessāvissent, plērumque apud poētās et eōs quī dē rēbus gestīs vel
posteriōre aetāte librōs suōs scrīpsērunt): Tum inventa sunt cīvium capita ducenta
nōnāgintā duo mīlia trecenta trīgintā quattuor, quamquam ā conditā urbe numquam
bella cessā(vi)ssent. (v. 304–305); cf. cap. XLIV, v. 60–61: ubi dīxisset;
- Et subācta Āfrica tunc fuisset (: esset), NISI QUOD TANTA FAMĒS ERAT (: nisi eō
tempore tanta famēs esset) ut diūtius exercitus exspectāre nōn posset (v. 361–363);
- TAMQUAM (SĪ) PREMERĒTUR (tamquam sī + coni. ‘potentiālis’): Sextō decimō annō
post rēgēs exāctōs sēditiōnem populus Rōmae fēcit, tamquam (sī) ā senātū atque
cōnsulibus premerētur (< fortasse illō tempore premēbātur, fortasse nōn
premēbātur, v. 48–51), plūra vidē in cōnspectū grammaticō cap. XLVII.
100
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLVII

DECEMVIRĪ LĒGIBUS SCRĪBUNDĪS CREĀTĪ (antīquae fōrmae vocābulōrum in lēgibus)
decemvirī lēgibus scrībundīs (= ad lēgēs scrībendās; est datīvus fīnālis) creātī (v. 61, cf.
cap. XLVI, v. 88)
uxōrem līberum (= līberōrum) quaerundōrum causā habēre (v. 155)
LEGE! Aulus Gellius in suō opere ūsus est etiam verbīs iūnctīs quae iam in Lēgibus XII
tabulārum (451–449 a. C.) inveniuntur quibusque fōrmae verbōrum antīquae continentur.
Scrībundīs est antīquior fōrma vocābulī scrībendus quae invenītur in gerundīvīs et gerundiīs
III et IV coniugātiōnis (e.g. gerere => gerundium, cf. īre => eundum).
NUSQUAM SCRĪPTUM INVENĪRE EST (verba iūncta Aulī Gelliī)

SCRĪBERE, NĀRRĀRE: scrīptum relinquere (v. 23, 94), (memoriae) trādere (v. 38, 42),
memoriae mandāre (v. 65, 96–97), (memoriae) prōdere (v. 171);
CŌNSTAT (= certum/nōtum est): ...quoniam dē Homērō et Hēsiodō inter omnēs ferē
scrīptōrēs cōnstitit (= certum/nōtum fuit) aetātem eōs ēgisse vel iīsdem ferē temporibus...
(v. 18, 61, 190);
INVENĪRE EST (īnf. + est): nusquam scrīptum invenīre est (: invenīrī potest, v. 203).
RĒX, QUASI ANUS AETĀTE DĒSIPERET, DĒRĪSIT (quasi, velut sī, cēt. + coni. ‘potent.’)
 CUM NŌMINE:
Rēgēs... adōrāvērunt eum (= Chrīstum) velut deum (cap. XXVIII, v. 24–26, = eōdem modō
atque deum adōrāre solēbant);
Restitēre Rōmānī tamquam caelestī vōce iussī (cap. XLII, v. 13, = eōdem modō quō
hominēs caelestī vōce iussī stāre solent);
Trōes velut fēstō diē templa deōrum fronde exōrnāvērunt... (cap. XXXVII, v. 80–82,
= eōdem modō atque fēstīs diēbus facere solēbant, etsī fēstus diēs nōn erat);
Aliī eum (= equum Trōiānum) ut dōnum Minervae, deae Troiānīs benignae, sacrātum
intrā mūrōs dūcī... iubēbant (cap. XXXVII, v. 36–38, : putantēs equum dōnum Minervae
esse, etsī dōnum Minervae nōn erat);
Interrogandō exspectandōque respōnsum nūntius fessus, ut rē imperfectā, redit Gabiōs
(cap. XLV, v. 143–145, : rēs perfecta erat, at nūntius hoc nesciēbat);
Ita tertiō triumphāns (Fūrius Camillus) urbem ingressus est et appellātus ‘secundus
Rōmulus’, quasi et ipse patriae conditor (cap. XLVI, v. 121–122, : Fūrius nōn erat patriae
conditor, sed eō modō appelātus est velut sī patriae conditor esset);
 CUM CONIŪNCTĪVŌ (cf. coni. oblīquus in cap. XLIII):
Haec precātus, (Rōmulus) velut sī sēnsisset (< fortasse sēnserat) audītās precēs, “Hinc”
inquit “Rōmānī...” (cap. XLII, v. 132–133);
Sextō decimō annō post rēgēs exāctōs sēditiōnem populus Rōmae fēcit, tamquam (sī) ā
senātū atque cōnsulibus premerētur (< fortasse premēbātur, cap. XLVI, v. 48–51);
101
Sed commōta est eī (= Fūriō Camillō) invidia, quasi praedam male dīvīsisset (< fortasse
dīvīserat), damnātusque ob eam causam et expulsus cīvitāte (cap. XLVI, v. 108–110);
Rēx, quasi anus aetāte dēsiperet (< fortasse dēsipiēbat), dērīsit (v. 176).
Eaedem sententiae tempore praesentī:

Haec precātus, (Rōmulus) velut sī sēnserit (< fortasse sēnsit) audītās precēs, “Hinc” nunc
dīcit “Rōmānī...” (cf. cap. XLII, v. 132–133);
Sextō decimō annō post rēgēs exāctōs sēditiōnem nunc populus Rōmae facit, tamquam
(sī) ā senātū atque cōnsulibus premātur (< fortasse premitur, cf. cap. XLVI, v. 48–51);
Sed nunc commovētur eī (= Fūriō Camillō) invidia, quasi praedam male dīvīserit
(< fortasse dīvīsit), damnātusque ob eam causam et expulsus cīvitāte (cf. cap. XLVI,
v. 108–110);
Rēx, quasi anus aetāte dēsipiat (< fortasse dēsipit), nunc dērīdet (v. 176).
VARIA
- PONDŌ (abl., < pondus -eris n) decem pondō lībrae (v. 10) vel etiam decem pondō
(lībrae); lībra = 327 g;
- MORĪ = occidere, ē vītā excēdere, dēcēdere, exspīrāre, obīre mortem/mortis diem
(v. 45, 114–115), vītā fungī (v. 116);
- CAPITIS DAMNĀRE (v. 82, 92, = damnāre ad mortem, cf. cap. XLVI, v. 190 – est
genetīvus culpae + accūsāre, damnāre, condemnāre, absolvere, ut fūrtī accūsāre
(cap. XXIX, v. 137–139), stuprī damnāre;
- LONGIUS (= nimis longē; comparātīvus absolūtus): prōgressī longius sumus (v. 164).
102
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLVIII

FĀMA EST HANNIBALEM... ADĀCTUM ESSE (fāma est + AcI)
Fāma est Hannibalem (: hominēs dīcunt Hannibalem..., Hannibal dīcitur...) annōrum fermē
novem (= cum esset novem annōs nātus), puerīliter blandientem patrī Hamilcarī (= cum patrī
Hamilcarī blandīret) ut dūcerētur in Hispāniam, cum – perfectō Āfricō bellō (= postquam
bellum Āfricum perfectum est) – exercitum eō trāiectūrus sacrificāret (= cum pater
sacrificāret antequam exercium in Hispāniam trāiceret), altāribus admōtum tāctīs sacrīs iūre
iūrandō adāctum (esse): ‘sē hostem fore populō Rōmānō’. (v. 12–17)
NIHIL VĒRĪ, NIHIL SĀNCTĪ (prōnōmina neutrī generis + genetīvus partitīvus)

nihil vērī, nihil sānctī (v. 57), quod aegrī est (v. 280), id tantum hostium (v. 294), vīrium
aliquid (v. 496), nē quid... sēriae reī (v. 606–607), quid animōrum quidve speī (v. 670–671),
nihil ultrā reī (v. 779), cf. hostium.... nimis multum (v. 669–670), ad multum diēī (v. 544).
VELIM SEU HIMILCŌ SEU MĀGŌ RESPONDEAT... (coniūnctīvus ‘potentiālis’)

- dē tempore praesentī futūrōque (aliquid fierī volō, potest, poterit...)
Ūnus ex Carthāginiēnsibus: “Ego nōn ‘prīvātō pūblicōne cōnsiliō Saguntum oppugnātum
sit?’ quaerendum cēnseam (: volō cēnsēre), sed ‘utrum iūre an iniūriā?’” (v. 242)
Hannō: “Respondeam (: respondēbō sī licet) Himilcōnī nōn dēsiisse paenitēre mē bellī
neque dēsitūrum ante invictum vestrum imperātōrem incūsāre quam fīnītum aliquā
intolerābilī condiciōne bellum vīderō”. (v. 648)
Hannō: “Velim (: volō sī licet) (ut) seu Himilcō seu Māgō respondeat...” (v. 665)
- dē tempore praeteritō (aliquid fierī poterat)
Haud facile discernerēs (: discernī poterat) utrum (Hannibal) imperātōrī an exercituī cārior
esset. (v. 48)
Variōs vultūs dīgredientium ab nūntiīs cernerēs (: variī vultūs... cernī poterant)... (v. 365)
VARIA
- BĪNA CASTRA (v. 421, 660, 766; plūrālia tantum + numerī distribūtīvī): ūna, bīna,
trīna, quaterna.. castra, cf. cap. XXXIII, v. 91: ūnae litterae (= ūna epistula);
- VIA PERANGUSTA (v. 284, = valdē angusta), ōrātiō perblanda (v. 610), cf. participia:
permōtus, perterritus, perturbātus, similiter PRAE-: praeclārus, praepotēns, cēt.;
- HOSTIS locō HOSTĒS (numerus singulāris prō plūrālī), mīlitem locō mīlitēs (v. 167,
796), Rōmānus locō Rōmānī (v. 302), Poenum locō Poenōs (v. 419–420), equite locō
equitibus (v. 532);
- REFERRE (: aliquid senātuī nūntiāre quī dēcerneret): rem ad senātum referre (v. 101),
dē sē (ad senātum) referre (v. 95–96) –> SENĀTŪS CŌNSULTUM (v. 679): id quod
senātus dēcrēvit;
- CĒNSĒRE + AcI cum gerundīvō: “Quid cēnsēs?” (cap. XLIV, XLVI) “Terrā marīque rem
gerendam (esse) cēnseō” (v. 102, = Cēnseō nōs bellum terrā marīque gerere dēbēre);
103
- NŌN MULTUM ABERAT QUĪN... DĒSERERENTUR (nōn abest quīn + coni.): Ut vērō
Hannibal ipse, cum mūrum incautius subit trāgulā graviter ictus cecidit, tanta circā
fuga ac trepidātiō fuit ut nōn multum abesset quīn opera ac vīneae dēsererentur
(v. 120–123);
- DUM... CŪRĀRĒTUR (dum + coni. oblīquus): Obsidiō deinde per paucōs diēs magis
quam oppugnātiō fuit, dum vulnus ducis cūrārētur... (v. 124–125), cf. Repente
prīmōrēs, priusquam respōnsum darētur, argentum aurumque omne ex pūblicō
prīvātōque in forum collātum in ignem conicientēs eōdem plērīque sēmet ipsī
praecipitāvērunt (v. 200–202);
- ‘QUAE CUIUSQUE...’ (in interrogātiōne oblīquā nōn dīcitur quae et cuius): ...in cūrās
distractī animī eōrum erant, quōrum propinquī sub. C. Flāminiō cōnsule meruerant,
ignōrantium quae cuiusque suōrum fortūna esset... (v. 355–358); cf. Aenēās deinde
interrogātus ‘quī mortālēs essent, unde profectī quidve quaerentēs in agrum
Laurentem exiissent’ (cap. XLI, v. 12–14);
- QUANDŌ = QUIA + ind. (in ōrātiōne oblīquā cum coni. oblīquō): ...iīs (= Q. Fabiō
Māximō et M. Minuciō Rūfō) negōtium ab senātū datum (est) (est voluntās senātūs)
‘ut mūrōs turrēsque urbis fīrmārent, et praesidia dispōnerent quibus locīs vidērētur
(< vidērī poterat), pontēsque rescinderent flūminum: prō urbe dīmicandum esse ac
Penātibus, quandō Italiam tuērī nequiissent (< nequierant, ut ipsī putābant).’ (v. 382–
388); cf. ...et Saguntīnīs, quia praeter spem resisterent (< resistēbant, ut ipsī
putābant), crēvissent animī... (v. 133–134);
- PRIUSQUAM / ANTEQUAM... INQUĪSIISSENT (coniūnctīvus oblīquus / ’potentiālis’):
Circumfundēbanturque obviīs scīscitantēs, neque āvellī, priusquam ōrdine omnia
inquīsiissent (< inquīrere potuerant), poterant (v. 363-364); Priusquam satis certa
cōnsilia essent (< esse poterant), repēns alia nūntiātur (= nūntiābātur) clādēs...
(v. 378-379), Nūntiā patribus ‘urbem Rōmānam mūniant ac, priusquam victor hostis
adveniat (: advenīre potest), praesidiīs fīrment!’ (v. 502–504);
Vidē etiam! Hannō: “Respondeam” inquit “Himilcōnī nōn dēsiisse paenitēre mē bellī
neque dēsitūrum ante invictum vestrum imperātōrem incūsāre quam fīnītum aliquā
tolerābilī condiciōne bellum vīderō.” (v. 648–651)
 Sī tōta rēs praesentī tempore fit (respondeam), in ōrātiōne oblīquā nōn necesse
est ūtī coniūnctīvō oblīquō (vīderim) prō indicātīvō futūrī perfectī (vīderō);
- QUAM (= postquam): ....prope cum tōtīs exercitibus caesī annō octāvō quam in
Hispāniam iērunt (v. 711-712);
- NŌN DUBITŌ HOSTEM VENTŪRUM (AcI apud eōs quī dē rēbus gestīs vel posteriōre
aetāte scrīpsērunt, alibī nōn dubitō quīn + coni.): Neque enim (P. Fūrius Philus et M.
Pompōnius) dubitābant... hostem ad oppugnandam Rōmam ventūrum (v. 581–582);
- POSTQUAM... EST (ind. praes.): Postquam nec ab Rōmānīs vōbīs ūlla est spēs (: spem
iam āmīsistis nec nunc vōbīs est), nec vestra vōs iam aut arma aut moenia satis
dēfendunt (: moenia vōs satis dēfendere dēsiērunt nec nunc dēfendunt), pācem
afferō... (v. 195–197).
104
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. XLIX

VENĒNUM QUOD SEMPER SĒCUM HABĒRE CŌNSUĒRAT (perfectum praesēns)
- fōrmae contractae verbōrum: superārit = -āverit, commemorāsset = -āvisset, fugārat = -
āverat, revocārunt = -āvērunt, cōnsuērat = -ēverat (v. 2, 25, 110, 138, 241)
- cōnsuēscere -suēvisse (< cum + suēscere) = ad-suēscere + dat = ūsū nōscere et mōrem sibi facere
- cōnsuēvit (et etia, nunc facit) = solet,
- cōnsuēverat (et etiam tunc faciēbat) = solēbat
- exemplum: Venēnum quod semper sēcum habēre cōnsuērat (v. 241, = solēbat)
- cf. nōscere nōvisse: nōvit et nōverat, cap. XXIV, v. 57–60, 94.
CORŌNĀ AUREĀ RŌMĀNŌS DŌNĀRENT (aliquem rē dōnāre= alicui rem dōnāre)
Mēdus (cui?) L diae (quid?) ānulum dōnat

= Mēdus (quem?) L diam (quō īnstrūmentō/quā rē?) ānulō dōnat.
Lēgātī Carthāginiēnsēs Rōmam vēnērunt, quī senātuī populōque Rōmānō grātiās agerent,
quod cum iīs pācem fēcissent, ob eamque rem corōnā aureā eōs dōnārent. (v. 126–129)
dōnāre < dōnō dare (dat. fīnālis, cf. mūnerī dare, v. 228)
VARIA
- QUŌ VALENTIOR posteā CONGREDERĒTUR (v. 112, = ut eō valentior congrederētur;
sententia fīnālis: quō + comp. + coni.);
- SĒ, gen. SUĪ (sīcut ego, mē, meī, mihi): suī exposcendī grātiā (v. 148, grātiā + gen. =
causā + gen.), sī suī fēcisset potestātem (v. 164);
- VĒRUM EST UT + SUPERĀ(VE)RIT (apud C. Nepōtem, cum nōmine adiectīvō vērīsimile
etiam apud Cicerōnem): Sī vērum est – quod nēmō dubitat – ut populus Rōmānus
omnēs gentēs virtūte superā(ve)rit, nōn est īnfitiandum... (v. 1–2, = populum
Rōmānum... superāvisse);
- SUPERĀRE POTUISSE: Quod nisi (Hannibal) domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus
esset, Rōmānōs vidētur superāre potuisse (v. 7–9, < Nisi Hannibal domī cīvium
suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs superāvisset); Pyrrhus tulisse ad caelum
manūs dīcitur cum hāc vōce: ‘sē tōtīus orbis dominum esse potuisse, sī tālēs sibi
mīlitēs contigissent’ (cap. XLVI, v. 232–234, < “Tōtīus orbis dominus essem, sī tālēs
mihi mīlitēs contigissent’);
- NŌN IMPRŪDENTER FĒCERIS (ind. fut. perf.), SĪ MĒ CĒLĀ(VE)RIS (ind. fut. perf.):
Quārē, sī quid amīcē dē Rōmānīs cōgitābis, nōn imprūdenter fēceris, sī (id) mē
cēlā(ve)ris (v. 39–40, significat rem eōdem ipsō temporis mōmentō futūram);
- QUAMDIŪ (= dum, dōnec) FUIT (quamdiū + ind.): Quamdiū (Hannibal) in Italiā fuit
(: ad is ipsum tempus quō fuit), nēmō eī in aciē restitit (v. 104);
- SUĪ (: eius ipsīus): Quō proeliō cum multitūdine adversāriōrum suī (mīlitēs)
superārentur, ipse (Hannibal) quō cornū rem gessit fuit superior (v. 160–162).
105
‘IPSĪ SĪ POSSENT, HANNIBALEM COMPREHENDERENT’ (coni. oblīquus in cōnsecūtiōne temp.)
Prūsiās (imperāvit lēgātīs) ‘(ut) ipsī, sī possent, (Hannibalem) comprehenderent; (et dīxit)
‘locum, ubi esset, (eōs) facile inventūrōs (esse).’ (v. 223–226)
< Prūsiās: “Ipsī, sī potestis, comprehendite (Hannibalem)! Locum, ubi est, facile inveniētis”.
sententia subōrdināta: “ōrātiō rēcta”

“ind. praes...” => ‘ō. oblīqua’
=> ‘,coni. praes.,’ cōnsecūtiō temporum
=> ‘,coni. imperf.,’
Ōrātiō rēcta: “Sī potestis, eum comprehendite!”

Locum, ubi est, facile inveniētis.”
Imperat/imperābit ‘ut... ,sī possint, (coni. praes.) eum comprehendant,’

et dīcit/dīcet ‘locum, ubi sit, (coni. praes.) eōs facile inventūrōs (esse).’
Imperābat/ imperāvit/
imperāverat ‘ut... , sī possent, (coni. imperf.) eum comprehenderent,
et dīcēbat/dīxit/dīxerat locum, ubi esset, (coni. imperf.) eōs facile inventūrōs (esse).’
Hōc modō in coniūnctīvum t. praesentis et deinde in coni. t. imperfectī mūtantur:

1) ind. praesentis: Tarquinius dīcit ‘māiōrem partem aetātis eius quā cīvīlibus officiīs
fungantur hominēs, sē Rōmae vīxisse’ (cap. XLIV, v. 152–153, cf. p. 77 et 92 cōnsp.
gramm.) < “Maiōrem partem aetātis, quā cīvīlibus officiīs funguntur hominēs, Rōmae vīxī”;
Placuerat enim ‘nē quisquam in urbe manēret quī Tarquinius vocārētur’ (cap. XLVI,
v. 11–13) < “Nē in urbe maneat quī Tarquinius vocātur”;
2) coni. praesentis: Medicus Pyrrhī ad eum (= Fabricium) vēnit prōmittēns venēnō sē
Pyrrhum occīsūrum (esse) sī sibi aliquid pollicērētur (v. 271–272, cf. p. 94 cōnsp.
gramm.) < Medicus: “Venēnō Pyrrhum occīdam, sī mihi aliquid forte polliceāris.”;
3) indic. futūrī (nūllus est coniūctīvus futūrī): Poenī nāvēs duās, quae eum (= Hannibalem)
comprehenderent, sī possent cōnsequī, mīsērunt (v. 150–152, cf. p. 94 cōnsp. gramm.)
< Poenī nāvēs mittunt. Nāvēs Hannibalem comprehendent, sī poterunt;
Lēgātī (dīcunt)... ‘sē rēs repetītum vēnisse; nisi reddantur, bellum indīcere iussōs
(: indictūrōs esse) (cap. XLIII, v. 23–25) < “Nisi rēs reddentur, bellum indīcere iussī sumus”.
Ind. imperf. tantum in coniūnctīvum imperf. mūtārī potest, coniūnctīvus imperf. manet:
4) ind. et coni. imperfectī: Prō certō habeō Iūlium ad Aemiliam cotīdiē epistulās, in quibus
pulchritūdō eius laudārētur, scrīpsisse (cf. cap. XIX, v. 76–77, cf. p. 77 et 94 cōnsp.
gramm.) < Iūlius cotīdiē ad Aemiliam epistulās scrībēbat, in quibus pulchritūdō eius laudābātur;
Pyrrhus tulisse ad caelum manūs dīcitur cum hāc vōce: ‘sē tōtīus orbis dominum esse
potuisse, sī tālēs sibi mīlitēs habēret (cf. cap. XLVI, v. 232–234) < “Tōtīus orbis dominus
essem, sī tālēs mihi mīlitēs habērem.”
106
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. L

“CŪR FLĒS” “FLEŌ, QUIA...; MORIAR, SĪ...” DĪCŌ/INTERROGŌ ‘...’ (ōrātiōnēs rēcta et oblīqua)
1) ōrātiō rēcta: “Cūr flēs” “Fleō, quia....; moriar, sī...”
2) ōrātiō oblīqua:
a) sententia prīncipālis + AcI: Dīcit ‘sē flēre’. ‘Sē moritūram esse’ ait. ...
b) interrogātiō oblīqua + coni.: Interrogō ‘cūr fleat. Interrogāvī ‘cūr flēret’...
c) sententia subōrdināta + coni.: quia... ēlūsisset (vidē īnfrā!), quem ... amāret (cf.
cap. XLIX, v. 223–226 in cōnsp. gramm.), etsī... dedisset, sī ... abiisset (vidē īnfrā!)
IAM VĪDISTĪ in cap. XLIX: Ūtāmur verbō quod est iacē-re iacu-isse. Tempora quōrum fōrmae
ex themate praesentis IACE- oriuntur, id est tempus praesēns (iacē-s/iace-ās), imperfectum
(iacē-bās/iacē-rēs), futūrum (iacē-bis), in sententiīs subōrdinātīs, quae ōrātiōnī oblīquae
subiectae sunt, accipere possunt fōrmās tantum eōrum cōniūnctīvōrum, quī ex eōdem
themate praesentis oriuntur, scīlicet coniūnctīvī praesentis (iace-ās) et imperfectī (iacē-rēs).
Haec tempora, scīlicet praesēns, imperfectum, futūrum, quae rem nōn perfectam significat,
tempora īnfectīva vel imperfectīva appellantur.
NUNC VIDĒ! Tempora quōrum fōrmae ex themate perfectī IACU- oriuntur, id est tempus
perfectum (iacu-istī/iacu-eris), plūsquamperfectum (iacu-erās/iacu-issēs), futūrum
perfectum (iacu-eris), in sententiīs subōrdinātīs, quae ōrātiōnī oblīquae subiectae sunt,
accipere possunt fōrmās tantum eōrum cōniūnctīvōrum quī ex eōdem themate perfectī
oriuntur, scīlicet coniūnctīvī perfectī (iacu-eris) et plūsquamperfectī (iacu-issēs).
Haec tempora, scīlicet perfectum, plūsquamperfectum, futūrum perfectum, quae rem ante
aliam rem perfectam significant, tempora perfectīva appellantur.
...cum Macedonēs ‘quodcumque senātus cēnsuisset, id rēgem factūrum esse’ dīcerent (v. 31;
cf. cap. XLVIII, v. 751, cap. XLIX, v. 189, 199) < Macedonēs: “Quodcumque senātus cēnsuerit,
id rēx faciet!” Vidē etiam coniūnctīvum oblīquum in cōnspectū grammaticō cap. XLIII!
sententia subōrdināta: “ōrātiō rēcta”

“ind. fut. perf.” => ‘ō. oblīqua’
=> ‘,coni. perf.,’ cōnsecūtiō temporum
=> ‘,coni. plūsquamperf.,’
Ōrātiō rēcta: “Sī Aenēās abierit, moriar.”

(ind. fut. perf.)
Dīdō dīcit/dīcet... ‘,sī Aenēās abierit, sē moritūram (esse).’

(coni. perf./ind. fut. perf.)
Dīdō dīcēbat/ dīxit/ ,sī Aenēās abiisset, sē moritūram (esse).’

dīxerat... (coni. plūsquamperf.)
107
Hōc modō in coniūnctīvum imperf. et deinde plūsquamperf. temporis igitur abeunt:

1) ind. vel coni. perfectī: Iussū Cn. Octāviī prōnūntiātum est per praecōnem ‘rēgiōs
puerōs... sua omnia servātūrōs quae aut sēcum habērent aut in Macedoniā
relīquissent.’ (v. 431–435, cf. p. 77 et 94 cōnsp. gramm.)
< Nunc prōnūntiātur per praecōnem ‘rēgiōs puerōs sua omnia servātūrōs quae aut sēcum habeant aut
in Macedoniā relīquērunt/relīquerint.’ < Praecō: “Rēgiī puerī sua omnia servābunt quae sēcum
habent aut in Macedoniā relīquērunt/(fortasse) relīquerint”;
Ipse [= Aemilius Paulus] illacrimāsse dīcitur sortī hūmānae, quod quī paulō ante nōn
contentus rēgnō Macedoniae Dardanōs Illyriōsque oppugnāsset, is tum āmissō
exercitū... nōn vīribus suīs tūtus esset. (v. 387–392, cf. p. 77 et 94 cōnsp. gramm.)
< Ipse [= Aemilius Paulus] illacrimāre dīcitur sortī hūmānae, quod quī paulō ante nōn contentus rēgnō
Macedoniae Dardanōs Illyriōsque oppugnārit, is nunc āmissō exercitū... nōn vīribus suīs tūtus sit.
< Aemilius Paulus: “Quī paulō ante nōn contentus rēgnō Macedoniae Dardanōs Illyriōsque
oppugnāvit, is nunc āmissō exercitū... nōn vīribus suīs tūtus est.”
2) ind. futūrī perfectī: Ibi haud multa verba facta, cum Macedonēs ‘quodcumque senātus
cēnsuisset id rēgem factūrum esse’ dīcerent. (v. 30–32, cf. p. 92 et 94 cōnsp. gramm.)
< Macedonēs ‘quodcumque senātus cēnsuerit, id rēgem factūrum esse’ dīcunt.
< Macedonēs: “Quodcumque senātus cēnsuerit, id rēx faciet.”
Senātūs cōnsultum factum est... ut dē mīlitibus sociīsque nāvālibus dīmittendīs

referrētur cum lēgātī ab L. Aemiliō cōnsule, ā quibus praemissus tabellārius esset,
vēnissent. (v. 349–352)
< Senātūs cōnsultum fit... ut dē mīlitibus... dīmittendīs referrātur cum lēgātī ab L. Aemiliō cōnsule, ā
quibus praemissus tabellārius sit, vēnerint. < Senātus: “Dē mīlitibus... referētur, cum lēgātī ab L.
Aemiliō cōnsule, ā quibus praemissus tabellārius erit, vēnerint.”
Ind. plūsquamperf. tantum in coni. eiusdem temporis mūtārī potest, coniūnctīvus

plūsquamperfectī īdem manet:
3) ind. et coni. plūsquamperfectī: Ferunt (Hannibalem cōgitāvisse) ‘Scīpiōnem īre ad
Carthāginem ausum, quī cōnsul hostem Poenum in Italiā nōn vīdisset.’ (cap. XLVIII,
v. 796–798, cf. p. 77 cōnsp. gramm.)
< Ferunt (Hannibalem cōgitāre) ‘Scīpiōnem īre ad Carthāginem ausum, quī cōnsul hostem Poenum in
Italiā nōn vīdisset.’ < Hannibal: “Scīpiō īre ad Carthāginem ausus est quī cōnsul hostem Poenum in
Italiā nōn vīderat.”
Quōs nisi domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, (Hannibal) Rōmānōs vidētur
superāre potuisse. (cap. XLIX, v. 7–9)
< Nisi domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs superāre potuit/superāvisset.
VARIA
- MAGNĒTAS (acc. pl., = Magnētēs): nōmina Graeca III dēclīnātiōnis in acc. pl. interdum
nōn Latīnam terminātiōnem -ēs, sed Graecam -as habent: Magnētas (v. 61), Macedonas
(v. 428, 535), Arabas (v. 521), cf. Samnītas (cap. XLVI, v. 184, 187, 205, 207);
- DŌNEC... COMPOSUISSENT (dōnec + ind. fut perf.): Cēnsuēre patrēs ‘Macedoniam
Illyricumque eōsdem L. Paulum et L. Anicium obtinēre, dōnec dē sententiā lēgātōrum
rēs bellō turbātās composuissent.’ (v. 529–531) < Macedoniam L. Paulus et L. Anicius obtinent,
dōnec dē sententiā legātōrum rēs bellō turbātās composuerint; Cf. (Rēgīna)... vetuit movērī
puerum dōnec suā sponte experrēctus esset (cap. XLIV, v. 230–231) < Rēgīna: “Nōlīte
movērī puerum dōnec suā sponte experrēctus erit.”
108
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. LI

DĒ FŌRMĪS ANTĪQUĪS IN SEPULCHRŌ SCĪPIŌNUM
- ei locō ī: VIRTVTEI (= virtūtī), QVEI (= quī)
- ou locō ū: LOVCANA (= Lūcāna), ABDOVCIT (= abdūcit)
- ai locō ae, cēt.: AIDILIS (= aedīlis), CNAIVOD (= Gnaeō, abl.; in hōc nōmine etiam c locō
g, -ōd locō -ō, v inter vōcālēs contrahitur ut in verbō superārit = supeāverit)
DĒ VOCĀBULĪS COMPOSITĪS (vidē Grammaticam Latīnam, p. 305–306)

- praefīxa (< prae + fīgere) verbōrum: ab- (vel ā-, abs-), ad-, dē- con- (= cum), dis- (in
variās partēs), re- (aliquid rūrsus agitur)
- assimilātiō (< similis -e) cōnsonantum: af-ficiō (< ad + facere), im-pōnere (< in +
pōnere), com-movēre (< cum + movēre)
- mūtātiō vōcālis in themate verbī: ab-ripere < ab + rapere, ab-reptum < ab + raptum,
re-tinēre < re + tenēre
‘BELLUM SĒ PROPTER INIŪRIĀS QUĀS PASSUS FUERAT ILLĀTŪRUM’ (attrāctiō modōrum)
Iam vīdistī:
Prūsiās (imperāvit lēgātīs) ‘(ut) ipsī, sī possent, (Hannibalem) comprehenderent; (et dīxit)
‘locum, ubi esset, (eōs) facile inventūrōs (esse).’ (cap. XLIX, v. 223–226) < Prūsiās: “Ipsī, sī potestis,
comprehendite (Hannibalem)! Locum, ubi est, facile inveniētis”.
...cum Macedonēs ‘quodcumque senātus cēnsuisset, id rēgem factūrum esse’ dīcerent (cap.
L, v. 31) < Macedonēs: “Quodcumque senātus cēnsuerit, id rēx faciet!”
 Ōrātiō oblīqua saepe significat alicuius voluntātem, aliquid ab aliquō cōgitātum,
dictum, cēt., ideōque saepe cum coniūnctīvō coniungitur => in sententiā, quae huic
ōrātiōnī oblīquae subiecta est, modus indicātīvus quasi adtrahit (< ad-trahere)
fōrmam modī coniūnctīvī idque ATTRĀCTIŌ MODŌRUM appellātur.
ATTRĀCTIŌ MODŌRUM tamen, quod iam alibī vīdistī, nōn semper adhibētur...
a) Tum Hannō “Respondeam” inquit “Himilcōnī nōn dēsiisse paenitēre mē bellī neque
dēsitūrum ante invictum vestrum imperātōrem incūsāre quam fīnītum aliquā
tolerābilī condiciōne bellum vīderō.” (cap. XLVIII, v. 648–651) < “Nōn dēsinam invictum
vestrum imperātōrem incūsāre antequam fīnītum... bellum vīderō.”
 ...cum verbum regēns (respondeam) est temporis praesentis neque perīculum est
nē cōnsecūtiō temporum frangātur (vel imprīmīs cum dē futūrō perfectō/
coniūctīvō perfectī agitur) cum rēs quasi certa sit atque ante oculōs posita.
b) Lēgātī Rōmānī ab Achaeīs pulsātī sunt Corinthī, missī ut eās cīvitātēs quae sub diciōne
Philippī fuerant (rēs certa) ab Achāicō conciliō sēcernerent (v. 120–122) < “Eae cīvitātēs,
quae sub diciōne Philippī fuērunt, ab Achāicō conciliō sēcernantur.”
 ...cum nōn agitur dē voluntāte neque dē rē ab aliquō cōgitātā, sed dē rē certā vel
cum perīculum est nē duo tempora inter sē confundantur, etenim sententia
109
Mithridātēs senātuī mandāvit ‘bellum sē eī propter iniūriās quās passus fuisset (=

esset) illātūrum’ duās rēs significāre potest: “Bellum propter iniūriās, quās iam
passus fuī (= passus sum)/ posteā passus fuerō (= passus erō), īnferam.”
Alia exempla:
Pyrhus… lēgātum mīsit quī pācem aequīs condiciōnibus peteret, praecipuum virum
Cineam nōmine, ita ut Pyrrhus partem Italiae quam iam armīs occupāverat obtinēret.
(cap. XLVI, v. 247-250) < Pyrrhus: “Obtinēre volō quae iam armīs occupāvī.”
(Scīpiō) hostēs quī pābulātum exierant (rēs certa) vetuit occīdī, quia dīceret (sequitur
sententia Scīpiōnis, rēs ab eō cōgitāta) ‘vēlōcius eōs absūmptūrōs frūmentī quod
habērent, sī plūrēs fuissent’ (cap. LI, v. 208–211) < “Velōcius hostēs absūment frūmentī quod
habent, sī plūrēs fuerint.”
(Tib. Semprōnius Gracchus) lēgem sē prōmulgātūrum ostendit (quod sequitur est

cōnsilium et voluntās Gracchī): ‘ut iīs quī Semprōniā lēge agrum accipere dēbērent,
pecūnia quae rēgis Attalī fuisset, dīviderētur.’ (v. 229–232) < “Iīs quī Semprōniā lēge agrum
accipere dēbent, pecūnia quae rēgis Attalī fuit dīvidātur!”.
Litterīs cōnsulis lēctīs cēnsuēre (est voluntās patrum) patrēs praetōrem M. Claudium,
quī classī ad Ōstiam stantī praeesset, Canusium ad exercitum mittendum
scrībendumque cōnsulī ut, cum praetōrī exercitum trādidisset, Rōmam venīret.’ (cap.
XLVIII, v. 588–592)
Vidē etiam alia huius reī exempla, quae iam in cōnspectū grammaticō cap. XLVI
invēnistī! Utrum indicātīvus an coniūnctīvus modus īnsit, dēcernit is quī scībit vel
loquitur quī rem aut ut certissimam aut ut minus certam vel modo ab aliquō
cōgitātam aestimāre potest.
VARIA
- SĪ RŌMĀNUS ESSET (coni. ‘potentiālis’): Quem mīlitem (Scīpiō Āfricānus) (eō
tempore) extrā ōrdinem dēprehendit, sī Rōmānus esset, vītibus, sī (forte) extrāneus
(esset), virgīs cecīdit. (v. 199–201) < Quem mīlitem (Scīpiō Āfricānus) (nunc) extrā ōrdinem
dēprehendit, sī (forte) Rōmānus sit, vītibus, sī (forte) extrāneus (sit), virgīs caedit.
110
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. LII

DĒ FŌRMĪS ANTĪQUĪS APUD C. SALLUSTIUM CRISPUM
- utī locō ut (v. 26, 65);
- quīs locō quibus (dat./abl., v. 177, 332, 647);
- duum locō duōrum (v. 560, 662);
- huiusce locō huius (v. 5, 91, 477, 519);
- -que... -que locō et... et (v. 97, 293, 500, 512, 679);
- ~ēre locō ~ērunt in 3 persōnā ind. perf. āct.;
- -undum locō -endum (mittundum, subveniundum, v. 326, 327);
- ablātīvus sēparātiōnis sine praepositiōnibus ex, ab, dē nōn modo in verbīs expellere
(v. 191, 596), ēicere (v. 244), prohibēre (v. 283), quae iam vīdistī, sed etiam in verbīs
dēcēdere (Āfricā, Italiā, v. 244, 313, 366, 432), ēgredī (castrīs, oppidō, v. 557, 563),
dēterrēre (proeliō, v. 614).
Sallustius praetereā saepe ūtitur:
- datīvō fīnālī: dōnō dedit (v. 15), praesidiō missum (v. 653), glōriae fore (v. 33), terrōrī
esset (v. 59), gaudiō esse (v. 78), lūdibriō habitus (v. 408);
- ablātīvō quālitātis: decōrā faciē, impigrō atque ācrī ingeniō (v. 24, 53; dē Iugurthā),
placidō ingeniō (v. 263; dē Adherbale), animō ingentī (v. 583; dē Sullā), rārius
genetīvō quālitātis: gentis patriciae nōbilis (v. 581; dē Sullā);
- verbō potīrī cum genetīvō (etsī plērumque est cum ablātīvō): fore uti sōlus imperiī
Numidiae potīrētur (v. 65), postquam omnis Numidiae potiēbātur (v. 172–173);
- verbīs frequentātīvīs vel intensīvīs quae aut aliquid frequenter aut māiōre vī ac
studiō fierī significant: Quī omnēs aut arma capiēbant aut capientēs aliōs ab hostibus
dēfēnsābant... (v. 603–604, dēfēndere dēfendisse dēfēnsum => dēfēnsāre, cf. v. 154:
occursāre, cap. XLII, v. 73–76: imperitāre apud Līvium);
- brevitāte (< brevis) cum vocābula quaedam nōn prōfert: Postquam sīcut voluerat
cōngressī (sunt), statim sīc incipit... (v. 671–672).
QUAE SĪ DUBIA... ESSENT, TAMEN OMNĒS REĪ PŪBLICAE SUBVENĪRE DECĒBAT (coni. ‘falsus’)
 verba vel fōrmae, quae iam per sē alicuius voluntātem vel facultātem vel necessitātem
vel officium significant quaeque igitur iam per sē aliquid modī cōniūnctīvī simile
continent (coniūnctīvus ‘falsus’), in ōrātiōne rēctā saepius, quam fierī solet, fōrmās
modī indicātīvī retinent (in ōrātiōne oblīquā vērō eōdem modō atque cētera omnia
verba fōrmās modī coniūnctīvī accipiunt – vidē cōnsp. gramm. cap. XLIX et L!).
Indicātīvum modum locō coniūnctīvī positum praecipuē in hīs verbīs inveniēs:
a) Nōnne ego eum et sociōs et ipsum Ascanium ferrō absūmere potuī? (: potuissem, potuī
sed nōn absūmpsī, cap. XL, v. 228–229); Ac prīmum quantā innocentiā dēbent (: dēbeant)
esse imperātōrēs! (cap. LIV, v. 380); Vīvere dēbuerant (: dēbuissent) et vir meus et tua
coniūnx, sī nūllum ausūrī maius erāmus (: essēmus) opus (cap. XLIV, v. 591–592); Rēs darī,
solvī, fierī oportuit (: oportuisset, nam nec datae nec solūtae nec factae sunt, cap. XLIV,
v. 45; cf. L, v. 621); Cēterum ante hōs tē, Iugurtha, quī aetāte et sapientiā prior es, nē
aliter quid ēveniat prōvidēre decet (: deceat, cap. LII, v. 115); Quae sī dubia aut procul
essent (cf. cap. LI, v. 199–201), tamen omnēs bonōs reī pūblicae subvenīre decēbat
111
(: decuisset, nam nōn subvēnērunt, cap. LII, v. 514–515); similiter licet (cap. XLIV, v. 235;
cap. LII, v. 479), interest, praestat (cap. XXXVIII, v. 118),;
b) Prius circum Siciliam tibi nāvigandum est (: nāvigēs, cap. XXXVIII, v. 108)...; ...frontibus
enim adversīs concurrendum erat (neque concursum est, cap. XLVIII, v. 463);
c) Longum est (: esset) omnia ēnumerāre proelia (cap. XLIX, v. 102), similiter melius (cap. LII,
v. 482), aequum, pār (= aequum), pulchrum, optimum, ūtile, stultum... est; meum, tuum...
est; tempus est; stultī (hominis), sapientis (hominis), stultitiae... est;
d) Tū, pater, cape sacra manū et deōs Penātēs! Neque enim mihi fās est (: esset) rēs sacrās
tangere priusquam manūs caede cruentās flūmine vīvō lāverō (cap. XXXVII, v. 238–240);
similiter operae pretium, tantī..., opus, necesse... est;
e) Et sānē Gracchīs cupīdine victōriae haud satis moderātus animus fuit; sed bonō vincī satius
est (: esset) quam malō mōre iniūriam vincere (cap. LI, v. 319–321);
f) Meminī etiam quae nōlō (= nōllem), oblīvīscī nōn possum, quae volō (= vellem) (Cicerō in
librō Dē fīnibus bonōrum et malōrum 2, 104), similiter mālō; putō, arbitror, exīstimō, spērō.
VARIA
- QUAM MĀXIMĀS (sup., et cum et sine potest): quam māximās potest cōpiās armat (v.
164–165), quam ōcissimē ad prōvinciam accēdat (v. 335), quam occultissimē potest
(v. 560), quam māximum silentium habērī iubet (v. 618), quam prīmum (v. 592);
- QUIPPE QUĪ (= quī scīlicet, quoniam)... INVĀSERAT (quippe quī quae quod Cicerō
plērumque cum coniūnctīvō, Sallustius cum indicātīvō modō adhibet): Neque eō magis
cupīdō Iugurthae minuēbātur, quippe quī tōtum eius rēgnum animō iam invāserat
(v. 265–267; = quippe quī tōtum eius rēgnum animō iam invāsisset); Neque litterās
Graecās didicī; parum placēbat eās legere, quippe quae ad virtūtem doctōribus nihil
prōfuerant. (v. 493–495, = quippe quae ad virtūtem doctōribus nihil profuissent); cf.
Facile persuādet Lucumōnī ut cupidō honōrum... (cap.XLIV, v. 115), Puerulō mē, utpote
nōn amplius novem annōs nātō... (cap. XLIX, v. 26), ...ut quī neque populī iussū neque
auctōribus patribus rēgnāret (cap. XLV, v. 6–9);
- MEĀ/EIUS RĒ-FERRE RĒ-TULISSE (< rēs + ferre, + gen. persōnae aut abl. prōnōminis
possessīvī): Quid id meā rēfert? (= Quid id mihi est cūrae/optandum?), Sulla patefacit
‘faciendum eī (= Bocchō) quod illōrum (= Rōmānōrum) magis quam suā (= Bocchī)
rētulisse (rēferre) vidērētur’ (v. 684–685, = quod magis vidērētur Rōmānīs quam
Bocchō cūrae/optandum esse);
Lege! Sunt quī dīcant initiō fuisse mea/eius rēs fert (= est rēs cuius ego cūram habeō/is cūram habet),
dein vocābulum rēs coniūnctum esse cum fert, in mea postrēmam vōcālem esse prōductam, hinc ortum
meā rē-fert < mea rēs + fert < mea rēs fert;
- POSTQUAM INTELLEGIT (ind. praes.): (Micipsa) postquam hominem adulēscentem...
magis magisque crēscere intellegit (: intellēxit et memoriā tenēbat; praesēns
historicum), ...multa cum animō suō volvēbat (v. 34–37, cf. cap. XLVIII, v. 195–197);
- POSTQUAM DĒCESSERAT (ind. plūsquamperf.): Metellus intereā Rōmam profectus contrā
spem suam laetissimīs animīs accipitur, plēbī patribusque, postquam invidia dēcesserat
(nec iam aderat), iūxtā cārus (v. 535–537); Iugurtha, postquam oppidum Capsam aliōsque
locōs mūnītōs... āmīserat (nec iam habēbat), ad Bocchum nūntiōs mittit... (v. 590–593); in
ōrātiōne oblīquā: Lēgātī Iugurthae paucīs respondent: “...Adherbalem ultrō bellum
īnferentem, postquam superātus sit, querī quod iniūriam facere nequīvisset!...” (v. 200–
214, < Postquam superātus est, queritur quod iniūriam facere nequīverat).
112
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. LIII

NŌN IMPRŪDENTER FĒCERIS, SĪ (ID) MĒ CĒLĀ(VE)RIS (tempus futūrum perfectum)
Tempus futūrum perfectum exprimpere potest
1) aut aliquid, quod perāctum erit quōdam temporis mōmentō antequam tempore
futūrō alia rēs fīat:
Macedonēs: “Quodcumque senātus cēnsuerit, id rēx faciet” (cf. cap. L, v. 30–32);
2) aut etiam breve temporis mōmentum futūrum quō aliquid factum erit:
cēlā(ve)ris (cap. XLIX, v. 39–40) – quā in sententiā eō ipsō temporis mōmentō, quō
Antiochus Hannibalem cōgitāta sua dē Rōmānīs cēlāverit, nōn imprūdenter fēcerit.
Dē tempore praeteritō ūtī potes tempore perfectō: Quārē, sī quid amīcē dē Rōmānīs cōgitābās, nōn
imprūdenter fēcistī, sī (id) mē cēlā(vi)stī.
Dē tempore praesentī ūtī potes tempore praesentī: Quārē, sī quid amīcē dē Rōmānīs (nunc vel saepe
vel semper) cōgitās, nōn imprūdenter facis, sī (id) mē cēlās.
DUM / DŌNEC / QUAMDIŪ / QUOAD... + INDICĀTĪVUS/CONIŪNCTĪVUS

CUM MODŌ INDICĀTĪVŌ
- rēs certa quae eōdem tempore agēbātur, agitur... (dum + ind.)
Dum pāstor in herbā dormit (: cum pāstor... dormit), ovis nigra... abit. (cap. IX, v. 39)
Dum Latīnus in Italiā in pāce diūturnā rēgnat (: cum Latīnus... rēgnāret), Trōia seu Īlium
post bellum decem annōrum tandem ā Graecīs capta est. (cap. XXXVII, v. 21–23)
Patienter exspectā, dum (: cum) servī lectōs sternunt (cap. XXX, v. 82), quamquam haec
sententia significāre potest etiam ūsque ad fīnem temporis quō servī lectōs sternunt,
id est dōnec servī lectōs sternunt – vidē īnfrā!
- rēs quaedam facta est, fit, fīet ūsque ad fīnem temporis quō alia rēs facta est, fit,
facta erit... (dum/dōnec/quamdiū/quoad... + ind. perf., praes., fut. perf.)
Quamdiū (Hannibal) in Italiā fuit, nēmō eī in aciē restitit (cap. XLIX, v. 104);
Nec mē paenitēbit tuī meminisse, dum memoria mihi est, dum animam dūcō. (cap. XL,
v. 124–125)
Macedoniam L. Paulus et L. Anicius obtinent, dōnec dē sententiā legātōrum rēs bellō
turbātās composuerint (cf. cap. L, v. 529–531)
Rēgīna: “Nōlīte movērī puerum dōnec suā sponte experrēctus erit.” (cf. cap. XLIV, v.
230–231)
Prīncipēs prūdenter ‘interrēgnī ineundī ratiōnem excōgitāvērunt: Quoad certus rēx
dēclārātus erit, sine rēge cīvitās nec diūturnō rēge erit ūnō! (cf. cap. LV, v. 366–369)
CUM MODŌ CONIŪNCTĪVŌ
- significat aliquid, quod futūrum optābātur/optātur (dum/quoad + coni.)
Dīdō: “Quid moror? an dum frāter Pygmaliōn mea moenia dēstruat aut Iarbās ... captam
mē abdūcat?” (cap. XL, v. 115–117);
(Dīdō) moram brevem petit ‘dum fortūna sē dolēre doceat!’ (cap. XL, v. 162).
113
Sextus Tarquinius dīcit ‘sē... et Aequōs et Hernicōs petitūrum, dōnec ad eōs perveniat
(< pervenīre poterit) quī patrum crūdēlibus atque impiīs suppliciīs prōtegere līberōs
sciant’ (cap. XL, v. 109-112).
IN ŌRĀTIŌNE OBLĪQUĀ fōrmae indicātīvī atque coniūnctīvī secundum cōnsecūtiōnem
temporum in fōrmās coniūnctīvōrum mūtantur – cōnsule cōnsp. gramm. cap. XLIX et L!
(Rēgīna)... vetuit movērī puerum dōnec suā sponte experrēctus esset. (cap. XLIV, v. 230–231)
Cēnsuēre patrēs ‘Macedoniam Illyricumque eōsdem L. Paulum et L. Anicium obtinēre, dōnec
dē sententiā lēgātōrum rēs bellō turbātās composuissent.’ (cap. L, v. 529–531)
...cum prūdenter illī prīncipēs novam et inaudītam cēterīs gentibus ‘interrēgnī’ ineundī
ratiōnem excōgitāvērunt, ut, quoad certus rēx dēclārātus esset, nec sine rēge cīvitās nec
diūturnō rēge esset ūnō. (cap. LV, v. 366–369)
ID FACIĒBAM... QUOD NISI DĪCEREM..., NŌN POSSEM (coni. oblīquus + ‘irreālis’)

Idque faciēbam... Graecē saepius, vel quod (eōdem tempore) Graeca ōrātiō plūra ōrnāmenta
suppeditāns cōnsuētūdinem similiter Latīnē dīcendī afferēbat, vel quod (eōdem tempore) ā
Graecīs summīs doctōribus, nisi (eōdem tempore) Graecē dīcerem, neque corrigī possem
neque docērī (v. 311–315) < Cicerō: “Nisi Graecē dīcēbam/dīxissem, neque corrigī
poteram/potuissem neque docērī.”
Quid sī scrībāmus dīxissem et potuissem? Idque faciēbam... Graecē saepius, vel quod (eōdem tempore) Graeca
ōrātiō plūra ōrnāmenta suppeditāns cōnsuētūdinem similiter Latīnē dīcendī afferēbat, vel quod ā Graecīs
summīs doctōribus, nisi (anteā) Graecē dīxissem, neque corrigī (anteā) potuissem neque docērī.
 In hāc sententiā coniūnctīvus imperfectī (dīceret, posset) eō cōnsiliō positus est ut

rem eōdem tempore (nōn anteā) fierī potuisse neque factam esse significet. Sī enim
ibidem coniūnctīvus plūsquamperfectī (dīxisset, potuisset) esset, rem iam anteā fierī
potuisse neque factam esse significāret. Cf. cap. LI, v. 199–201, LII, v. 514–515.
VARIA
- BIENNIUM (= duo annī), triennium (= trēs annī), quadriennium (= quattuor annī),
quīnquiennium (= quīnque annī), videantur v. 45, 344, 393; BĪDUUM (= duo diēs),
trīduum (= trēs diēs), quadrīduum (= quattuor diēs), videantur v. 344, 393, cēt.;
- ACC. => ABL. TEMPORIS: biennium (= duōs annōs) versātus in causīs (v. 344), in causīs
quīnquiennium (= quīnque annōs) versātus (v. 393, cf. cap. XLVI, v. 141, 143),
posteriōribus saeculīs Rōmānī saepe etiam locō accūsātīvī temporis ablātīvō
ūtēbantur: quadrienniō (= quadriennium) cum gravī tamen calamitāte hoc bellum
tractum est (v. 45), trīduō (= triduum) nūdus in palūdibus latuit (v. 95);
- SECUNDŌ, tertiō, quārtō, quīntō sunt adverbia orta ex fōrmā cāsūs ablātīvī quibus
Rōmānī posteriōribus saeculīs imperiī suī ūtēbantur locō adverbiōrum iterum, tertium,
quārtum, quīntum...: Marius... secundō (= iterum) cōnsul est factus... (v. 10–11) Tertiō
(= tertium) quoque eī et quārtō (= quārtum) dēlātus est cōnsulātus (v. 12–13);
- TŌTĀ ASIĀ (ablātīvus locī sine praepositiōne cum adi. tōtus et cūnctus): terrā
marīque, eō locō, multīs locīs, tōtā Asiā (v. 358, cf. cap. LIV, v. 36: tōtā in Asiā, v. 99:
cūnctā Asiā, v. 332: tōtō marī);
- PARTIM..., ALIĪ... (quod scrīptōrēs rērum gestārum saepe pōnunt prō aliī..., aliī nē
ōrātiōnis partēs nimis aequae velut apud ōrātōrēs videantur): Interim Dalmatās et
Maedōs partim vīcit, aliōs in fidem accēpit (v. 98).
114
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. LIV

QUIS IGITUR HŌC HOMINE SCIENTIOR UMQUAM FUIT? (interrogātiō rhētorica)
Quis igitur hōc homine scientior umquam fuit? (v. 289)
- ōrātor respōnsum nōn exspectat – omnibus enim plānum est respōnsum esse: Nēmō!
Putātisne vōs illīs rēbus fruī posse, nisi eōs quī vōbīs frūctuī sunt cōnservāveritis, nōn sōlum (ut
ante dīxī) calamitāte, sed etiam calamitātis formīdine līberātōs?
- nēmō respondet, at nēmō eōrum, quī audiunt, respōnsum ignōrat: Minimē!
UTINAM... HABĒRĒTIS UT... ESSET, QUEMNAM... PUTĀRĒTIS (coni. imperf. in ōrātiōne obl.)
Utinam, Quirītēs, virōrum fortium atque innocentium cōpiam tantam habērētis ut haec vōbīs
dēlīberātiō difficilis esset, quemnam potissimum tantō bellō praeficiendum putārētis! (v. 278–
281), sed Quirītēs tantam virōrum fortium atque innocentium cōpiam nōn habent, itaque nihil
eārum rērum, quae hāc sententiā continentur, fierī potest.
 Coniūnctīvus imperfectī ‘irreālis’ servātur nōn modo in sententiā prīncipālī
(Utinam... habērētis!), vērum etiam in omnibus sententiīs quae eī subiectae sunt
(ut... esset quemnam... putārētis, cf. attrāctiō modōrum, cōnsp. gramm. cap. LIII).
Cf. cap. XLVI, v. 35–36: [Scīpiō]: Quam vellem (ut) Panaetium nostrum nōbīscum habērēmus!
< Panaetius nōn adest, ergō Scīpiō id nē velle quidem potest.
cap. XLVIII, v. 48-49: Itaque haud facile discernerēs (: discernere poterās) utrum imperātōrī an
exercituī cārior esset.
VARIA - RĒS AGITUR: (Bellum) in quō agitur populī Rōmānī glōria; agitur salūs sociōrum...;
aguntur certissima populī Rōmānī vectīgālia; aguntur bona multōrum cīvium, quibus est ā
vōbīs cōnsulendum (v. 23–31; cōnsulere + dat. vidē īnfrā) – cf. cōnsp. gramm. cap. XXIII;
- AGITUR DĒ RĒ = rēs agitur: cum dē māximīs vestrīs vectīgālibus agātur (v. 126);
- CŌNSULERE CĪVIBUS (dat.) = cūram habēre cīvium: hominibus absentibus cōnsulere
dēbētis (v. 168, = hominum absentium cūram habēre dēbētis);
- PRĪMUS/INIĒNS – MEDIUS – EXTRĒMUS: tantum bellum ... Cn. Pompēius extrēmā
hieme apparāvit, ineunte vēre (= prīmō vēre, cf. prīmā aestāte in cap. XXXVIII, v. 3;
ineunte < iniēns < in-īre > initium, cf. ineunte adulēscentiā, v. 294) suscēpit, mediā
aestāte cōnfēcit (v. 372; cf. extrēmā pueritiā mīles... fuit, v. 192).
POST(QUAM)/POSTEĀQUAM... SUPER-AT/-ĀBAT/-ĀVIT/-ĀVERAT/-ĀVERIT/-ĀVISSET
POSTQUAM... DĒCRĒVIT (ind. perf.)

Sed postquam... P. Scīpiō dīmittere auxilia et ipse revertī domum dēcrēvit, dōnātum atque
laudātum magniﬁcē prō cōntiōne Iugurtham in praetōrium abdūxit (cap. LII, v. 67–70, cf.
XLVIII, v. 238–241; XLIX, v. 57–63; L, v. 325–328; LI, 291–292); Rēx, postquam signa hostium
cōnspexit, et ipse cōpiās edūcit (: ēdūxit, cap. L, 189–190, cf. cap. L, v. 182–184); Quod
postquam vērīs nūntiīs, Fabiī Lentulīque et Metellī adventū, fīrmātum est, cum victōriā ipsā,
tum auguriō animōrum suōrum laetābantur (cap. L, v. 325–328);
 aliquid anteā factum singnificat atque idem sibi velle potest atque ut/cum/ubi
(prīmum), simulac + ind. vel etiam ‘cum’ nārrātīvum + coni. plūsquamperf.
115
POSTQUAM... TRĀDŪCĒBĀTUR (ind. imperf.)

a) Quī labor cum mīlitiae adderētur, minus tamen plēbs indignābātur sē templa deōrum
aedificāre manibus suīs, quam postquam ad alia opera speciē minōra, sed labōris
aliquantō māiōris trādūcēbātur, velut ad forōs in circō faciendōs cloācamque Māximam
sub terrā agendam. (cap. XLV, v. 58–63);
 significat rem quae tempore praeteritō repetēbātur.
b) Postquam satis tūta circā sōpītīque omnēs vidēbantur (: nēminem vīderat neque vidēbat),
(Tarquinius) strictō gladiō ad dormientem Lucrētiam vēnit... (XLV, v. 233–235); Mīrārī
magistrātūs et quaerere auctōrem repentīnae laetitiae. Quī postquam nūllus erat (: nēmō
inventus erat), ēvānuit quidem tamquam certae reī gaudium, ōmen tamen laetum
insidēbat animīs. (cap. L, v. 322–325); Tum Iugurtha... postquam omnis Numidiae
potiēbātur (: potītus Numidiae et potēns erat)... timēre populum Rōmānum neque
adversus īram eius usquam... spem habēre (cap. LII, v. 172–176); (Lēgātī Iugurthae)
postquam Romam adventābant (: et anteā et eōdem tempore ad urbem adveniēbant),
senātus ā Bēstiā cōnsultus “placēretne lēgātōs Iugurthae recipī moenibus?' iīque (=
senātōrēs) dēcrēvēre... (cap. LII, v. 362–366);
 significat rem anteā factam quae adhūc vigēbat vel quae diū trahēbātur; vidē etiam:
postquam... dēcesserat.
POSTQUAM... DĒFENDUNT (ind. praes.)
Postquam nec ab Rōmānīs vōbīs ūlla est spēs (: spem iam āmīsistis nec nunc vōbīs est), nec
vestra vōs iam aut arma aut moenia satis dēfendunt (: moenia vōs satis dēfendere dēsiērunt
nec nunc dēfendunt), pācem afferō... (v. 195–197); (Micipsa) postquam hominem
adulēscentem... magis magisque crēscere intellegit (: intellēxit et memoriā tenēbat;
praesēns historicum), vehementer eō negōtiō permōtus multa cum animō suō volvēbat (cap.
LII, v. 34–37);
 significat rem tempore praeteritō factam quae adhūc tempore praesentī viget.
POSTQUAM... DĒCESSERAT (ind. plūsquamperf.)
a) Octāvō decimō annō postquam rēgēs ēiectī erant expulsus ex urbe Cn. Mārcius, dux
Rōmānus... Volscōrum cīvitātem ad ipsōs Volscōs contendit īrātus et auxilia contrā Rōmānōs
accēpit (cap. XLVI, v. 56-58, cf. cap. XLIX, 137–139); Ipse Carthāginem rediit, offerentibusque
Rōmānīs ut eum Rōmae tenērent negāvit ‘sē in eā urbe mānsūrum in quā, postquam Āfrīs
servierat, dignitātem honestī cīvis habēre nōn posset.' (cap. XLVI, v. 395–399) – at eō locō
perfectum quoque inveniēs: Id factum est īdibus Mārtiīs quārtō annō postquam Caesar
exercitum Pompeiī superāvit in Thessaliā ad oppidum Pharsālum (v. 200–202);
 significat temporis spatium inter duās rēs tempore praeteritō āctās interiectum.
b) Metellus intereā Rōmam profectus contrā spem suam laetissimīs animīs accipitur, plēbī
patribusque, postquam invidia dēcesserat (nec iam aderat), iūxtā cārus (cap. LII, v. 535–
537); Iugurtha, postquam oppidum Capsam aliōsque locōs mūnītōs... āmīserat (nec iam
habēbat), ad Bocchum nūntiōs mittit... (cap. LII, v. 590–593);
 significat aliquid, quod factum erat anteā cuiusque vīs adhūc viguit.
POSTQUAM... SUPERĀTUS SĪS (coni. oblīquus in ōrātiōne oblīquā/attrāctiō modōrum)
Lēgātī Iugurthae paucīs respondent: “...Adherbalem ultrō bellum īnferentem, postquam
superātus sit, querī quod iniūriam facere nequīvisset!...” (cap. LII, v. 200–214) < Postquam
superātus est, queritur quod iniūriam facere nequīverat. Cf. cap. XLVI, v. 398 (postquam...servierat).
116
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. LV

- SOLĒRE SOLITUM ESSE (verba sēmidēponentia = dīmidiā ex parte dēpōnentia): solēre
solitum esse (v. 150), gaudēre gāvīsum esse, audēre ausum esse, (cōn)fīdere (cōn) fīsum
esse (cap. LII, v. 345), placēre placuisse vel placitum esse (v. 74);
- VOLŌ (UT) VIDEĀMUS (velle + coni.): Vīsme igitur hoc prīmum... videāmus? (v. 31), Quam
vellem Panaetium nostrum nōbīscum habērēmus? (v. 35–36, = quam vellem ut...
habērēmus!/utinam... habērēmus!)
- PER-MAGNUM (= valdē magnum), perpauca, periūcundum, pergrātus, permolestum,
persaepe, perceleriter.
LIBENTER TIBI, LAELĪ, UT DĒ EŌ DISSERĀS, EQUIDEM CONCESSERŌ (tempus fut. perf.)

Tempus futūrum perfectum significāre potest:
1) aut aliquid, quod perāctum erit quōdam temporis mōmentō antequam tempore
futūrō alia rēs fīat:
Macedonēs: “Quodcumque senātus cēnsuerit, id rēx faciet” (cf. cap. L, v. 30–32);
2) aut etiam breve temporis mōmentum futūrum quō aliquid factum erit:
[Philus] Nihil est adhūc disputātum, et, quoniam est integrum, libenter tibi, Laelī, ut dē
eō disserās, equidem concesserō (v. 103–105) – hīc concesserō sibi vult aliquid brevī
temporis mōmentō, id est statim futūrum.
cēlā(ve)ris (cap. XLIX, v. 39–40) – quā in sententiā eō ipsō temporis mōmentō, quō
Antiochus Hannibalem cōgitāta sua dē Rōmānīs cēlāverit, nōn imprūdenter fēcerit.
Dē tempore praeteritō ūtī potes tempore perfectō: Quārē, sī quid amīcē dē Rōmānīs cōgitābās, nōn
imprūdenter fēcistī, sī (id) mē cēlā(vi)stī.
Dē tempore praesentī ūtī potes tempore praesentī: Quārē, sī quid amīcē dē Rōmānīs (nunc vel saepe
vel semper) cōgitās, nōn imprūdenter facis, sī (id) mē cēlās.
Sī est ind. fut. perf. in sententiā prīncipālī, in cōnsecūtiōne temporum eōdem modō sē gerit ac tempus futūrum:
Ut dē eō disserās, equidem concesserō. (v. 103–105)
Fēceris, sī dē rē pūblicā quid sentiās, explicā(ve)ris, nōbīs grātum omnibus (v. 153–156)
Ego sciō mē, ut dē eō disserās, concessūrum esse.
Ego sciēbam mē, ut dē eō dissererēs, concessūrum esse.
Nōn dubitō quīn nōbīs grātum omnibus factūrus sīs, sī dē rē pūblicā quid sentiās explicāveris.
Nōn dubitāvī quīn nōbīs grātum omnibus factūrus essēs, sī dē rē pūblicā quid sentīrēs explicāvissēs.
ANTE QUAM EX VĪTĀ MIGRŌ, CŌNSPICIŌ... (antequam/priusquam + ind.)
TEMPUS PRAESĒNS
Hīc Titus ad lūdum advenit et iānuam pulsat, antequam intrat... (cap. XV, v. 27)
Mārcus: “Semper cōgitō antequam respondeō.” (cap. XV, v. 59)
 Ind. praes. significāre potest rem quae aut hōc ipsō tempore semel aut saepe fit atque
repetitur. Potest praetereā significāre rem futūram – quā dē rē plūra vidē īnfrā!
117
TEMPUS PRAETERITUM
Ergō (Octāviānus) Mārtī deō templum vōvit priusquam proelium commīsit cum Brūtō et
Cassiō. (cap. XXXVI, v. 213–215); Nihil enim per īram aut cupiditātem āctum est, nec
ostendērunt bellum prius quam intulērunt (cap. XLII, v. 100–102, cf. cap. XXXVII, v. 254–255,
XLII, v. 114–118); Priusquam exercitus aut instruī aut sarcinās colligere quīvit, equitēs Maurī
atque Gaetūlī in nostrōs incurrunt (: incurrērunt, cap. LII, v. 601–603).
 Indicātīvus perfectī significat rem, qua tempore praeteritō certē facta est
Achātēs, et prīmum ipsōs ducēs gregis strāvit, tum omnem gregem in silvam ēgit, nec prius
dēstitit quam septem ingentia corpora humī iacēbant. (cap. XXXIX, v. 70–72)
 Indicātīvus imperfectī significat rem quae per longius tempus trahēbātur.
TEMPUS FUTŪRUM
Prius circum Siciliam tibi nāvigandum est quam in illā terrā urbem condere poteris. (cap.
XXXVIII, v. 108-109)
 Ind. futūrī significat rem certē futūram atque aliquantum dūrātūram (condere poteris
est rēs futūra quae neque brevī temporis mōmentō fīet neque fīnem certum habet).
Eum verberābō..., sī eum invēnerō, priusquam Italiam relīquerit... (cap. XXXI, v. 63–65);
 In. fut. perf. significat rem certē futūram quae brevī temporis mōmentō fīet/facta erit
– nisi sententia prīncipālis negātur, admodum rārō haec fōrma invenītur (vidē īnfrā!).
Neque enim mihi fās est rēs sacrās tangere priusquam manūs caede cruentās flūmine vīvō
lāverō. (cap. XXXVII, v. 238–240); Tum Hannō “Respondeam” inquit “Himilcōnī nōn dēsiisse
paenitēre mē bellī neque dēsitūrum (esse) ante invictum vestrum imperātōrem incūsāre
quam fīnītum aliquā tolerābilī condiciōne bellum vīderō.” (cap. XLVIII, v. 648–651);
 Sī sententia prīncipālis negātur (neque... fās est, neque... dēsinam), Rōmānī
saepissimē ūsī sunt indicātīvō futūrī perfectī (lāverō, vīderō) – sententiae enim, quās
modo lēgistī, item sīc dīcī possunt: Cum manūs caede cruentās flūmine vīvō lāverō,
rēs sacrās tangam. Cum fīnītum aliquā tolerābilī ratiōne bellum vīderō, invictum
vestrum imperātōrem incūsāre dēsinam.
Velim (ut) prius terra mē dēvoret vel Iuppiter mē fulmine percutiat, quam pudōrem solvō aut
fidem fallō! (cap. LI, v. 15–17); Sed priusquam huiusce modī reī initium expediō, pauca suprā
repetam (cap. LII, v. 3–6); Tum ille (Q. Tūberō): “Vīsne igitur (ut) hoc prīmum, Āfricāne,
videāmus, antequam veniunt aliī, quidnam sit de istō “alterō sōle” quod nūntiātum est in
senātū? (cap. LV, v. 31–33); Ante quam ex hāc vītā migrō, cōnspiciō in meō rēgnō et hīs tēctīs
P. Cornēlium Scīpiōnem... (cap. LVI, v. 9–11).
 Sī sententia prīncipālis nōn negātur (percutiat, repetam, videāmus, cōnspiciō),
Rōmānī saepissimē ūsī sunt indicātīvō temporis praesentis ut exprimerent rem prō
certō futūram (solvō, expediō, veniunt, migrō).
Vidē! Quod ad ūsum temporum adtinet, similēs sunt sententiae cum dum, dōnec, quoad,
quamdiū. Cuius reī exempla iam vīdistī in pāginīs 113 et 114 cōnspectūs grammaticī cap. LIII!
Dē ūsū coniūnctiōnum priusquam et antequam cum modō coniūnctīvō plūra in cōnspectū
grammaticō capitulī sequentis legēs...
118
CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. LVI

- OPORTET, NECESSE EST (UT) OSTENDĀS (oportet, necesse est + coni.): Hīc tū... ostendās
oportēbit... (v. 46, = tē ostendere oportēbit; cf. v. 239–240, cap. LV, v. 26), vīdendī fīnem
habeat necesse est (v. 263, cf. v. 275–276);
- QUAESŌ: St! quaesō (: rogō) nē mē ē somnō excitētis... (v. 58, cf. v. 81, 115, cap. L, v. 630);
- MEĀ/EIUS INTEREST (< inter-esse, cum genitīvō persōnae et abl. prōnōminis possessīvī, cf.
meā/eius rēfert, cap. LIII, v. 684–685, Quid (tuā) interest? = Quid (tuā) rēfert? Quid iuvat?):
Quid autem interest ab iīs quī posteā nāscentur sermōnem dē tē...? (v. 214–215);
Lege! Sunt quī dīcant initiō fuisse inter meās (rēs) est (= est inter rēs, quārum cūram habeō), āmissum esse
vocābulum rēs, dein fōrmam meās āmīsisse s in fīne, praepositiōnem cum verbō coniūnctam (ut in aliīs verbīs:
in-īre, cēt.), inde ortum esse: meā inter-est < meās inter-est < inter meās (rēs) est;
- INTEGER VĪTAE (adi. + gen., v. 302, = integer vītā), sceleris pūrus (v. 302, = pūrus scelere);
TARQUINIUS PAULŌ ANTEQUAM SŌL OCCIDERET VENIT (antequam/priusquam + coni.)
Urbem Rōmānam patrēs mūniant ac, priusquam victor hostis adveniat (: advenīre potest),
praesidiīs fīrment! (cf. cap. XLVIII, v. 363–364)
Fidēnātēs..., priusquam (urbs) tam valida esset (: fierī poterat) quam futūra esse vidēbātur,
properant (: properābant) bellum facere. (cap. XLII, v. 184–186)
Prius paene quam Rōmulus equitēsque circumagerent (: circumagere poterant) equōs, terga
vertērunt. (cap. XLII, v. 202–203)
Priusquam forēs portārum oppōnerentur (: oppōnī poterant), Rōmānī velut ūnō agmine in
oppidum irrūpērunt. (cap. XLII, v. 205–206)
Priusquam satis certa cōnsilia essent (: esse poterant), repēns alia nūntiātur (: nūntiābātur)
clādēs... (cap. XLVIII, v. 378–379)
Repente prīmōrēs, priusquam respōnsum darētur (: darī poterat), argentum aurumque omne ex
pūblicō prīvātōque in forum collātum in ignem conicientēs eōdem plērīque sēmet ipsī
praecipitāvērunt. (cap. XLVIII, v. 200–202)
Et ante in frontem lateraque pugnārī coeptum est quam satis īnstruerētur (: īnstruī poterant, ut
iussum erat) aciēs aut expedīrī arma stringīque gladiī possent (< poterant, ut iussum erat). ( cap.
XLVIII, 303–305)
Hannibal cum paucīs equitibus inter tumultum ēlāpsus Hadrūmētum perfūgit, omnia et ante
aciem et in proeliō, priusquam excēderet (: excēdere poterat/dēbēbat) pugnā, expertus. (cap.
XLVIII, 812–814)
Q. Fulvius prōcōs. litterās ā senātū missās, quibus iubēbātur parcere, antequam legeret (: legere
volēbat) in sinū posuit. (cap. XLVIII, v. 722–724)
Ipse [cōnsul], priusquam ad hostēs cōpiās admovēret (: admovēre volēbat), vocātōs in
cōntiōnem mīlitēs paucīs est allocūtus. Ab hāc cōntiōne dīmissī mīlitēs, priusquam corpora
cūrārent (: cūrāre poterant), arma tēla parant. (cap. L, v. 184–188)
Conveniunt frequentēs prīmā lūce, ipse Tarquinius paulō antequam sōl occideret (: ante
occāsum sōlis, quem Tarquinius putābat mox futūrum) venit (: vēnit)! (cap. XLV, v. 30–31)
119
 Coniūnctīvus in hīs sententiīs saepe significat aut aliquid incertum, quod fierī possit, aut
aliquid quod futūrum esse putātur, quia fierī iussum est vel fierī dēbet oportetve. Nōn
rem iam factam ex cōnspectū nostrō iūdicāmus, sed quasi persōnam eius, de quō verba
in sententiā fīunt, induimus atque rem intuēmur quam futūram esse rēmur vel futūram
esse volumus.
Vidē! Quod ad ūsum temporum adtinet, similēs sunt sententiae cum dum, dōnec, quoad,
quamdiū. Cuius reī exempla iam vīdistī in pāginīs 109 et 110 cōnspectūs grammaticī cap. LI!
IN ŌRĀTIŌNE OBLĪQUĀ (coni. oblīquus) ET IN TEMPORUM CŌNSECŪTIŌNE

Circumfundēbanturque obviīs scīscitantēs, neque āvellī, priusquam ōrdine omnia inquīsiissent,
poterant (cap. XLVIII, v. 363–364) < “Āvellī nunc nōn possunt, priusquam ōrdine omnia inquīsīverint.”
Tum Rōmānī iussērunt captīvōs omnēs, quōs Pyrrhus reddiderat, īnfāmēs habērī, ‘quod armātī
capī potuissent, nec ante eōs ad veterem statum revertī quam sī bīnōrum hostium occīsōrum
spolia rettulissent.’ (cap. XLVI, v. 253–527) < Rōmānī: “Ad veterem statum nōn ante revertiminī
(= revertēminī, praesēns prō futūrō) quam sī bīnōrum hostium occīsōrum spolia rettuleritis.”
 Ind. fut. perf. tempore praeteritō in coni. plūsquamperf. abit – quod iam in cōnspectū
grammaticō cap. L vīdistī!
Nūntiā patribus ‘urbem Rōmānam mūniant ac, priusquam victor hostis adveniat, praesidiīs
fīrment!’ (cap. XLVIII, v. 502–504) < Cōnsul: “Urbem Rōmānam patrēs mūniant, priusquam victor hostis
adveniat.”
Adeōque ea subita rēs fuit ut prius Aniēnem trānsīrent hostēs quam obviam īre ac prohibēre
exercitus Rōmānus posset. (cap. XLIV, v. 171–173) < Prius hostēs Aniēnem trānsiērunt, quam obviam īre
ac prohibēre exercitus Rōmānus posset. < Prius hostēs Aniēnem trānseunt, quam obviam īre ac prohibēre
exercitus Rōmānus potest.
 Ind. et coni. praes. tempore praesentī in coni. praesentis, tempore praeteritō in coni.
imperfectī abit – quod iam in cōnspectū grammaticō cap. XLIX vīdistī!
Cum equite – ut prius vēnisse quam ventūrum sciant – praecēdam (cap. XLVIII, v. 532–533)
< Prius vēnit quam veniet;
Quī tametsī contumēliōsa dicta rettulerant, prius tamen omnia patī dēcrēvit quam bellum
sūmere (cap. LII, v. 264–265) < Prius tamen omnia patitur, quam bellum sūmit.
 Cum verbīs dīcendī, cōgitandī (sciant, dēcrēvit), cēt. accūsātīvō cum īnfīnītīvō ūtere! –
quod iam in capitulō XI vīdistī!
QUŌMODO ALITER DĪCENDUM SIT...

Nam ante Carthāginem dēlētam (= antequam Carthāgō dēlēta esset/est) populus et senātus
Rōmānus placidē modestēque inter sē rem pūblicam tractābant. (cap. LI, v. 283–286)
Dein tertiā (nocte), multō ante lūcis adventum (= antequam lūx adveniat), pervenit in locum
tumulōsum ab Capsā nōn amplius duum mīlium intervāllō, ibique quam occultissimē potest cum
omnibus cōpiīs opperītur. (cap. LII, v. 559–562)
120
ADDENDA
...SUPERĀRE POTUISSE, ...ESSE POTUISSE (coniūnctīvus ‘irreālis’ in accūsātīvō cum īnfīnītīvō)
IAM VĪDISTĪ: ...SUPERĀRE POTUISSE (< superāvisset), ...ESSE POTUISSE (< essem)
In cap. XXIV, v. 38 Syra Quīntō dīcit: Facile os frangere potuistī (sed nōn frēgistī).
=> Syra dīcit Quīntum facile os frangere potuisse (sed nōn frēgisse).
...est coniūnctīvus ‘falsus’ dē quō iam in cōnspectū grammaticō cap. LII plūra lēgistī: Quae sī
dubia aut procul essent, tamen omnēs bonōs reī pūblicae subvenīre decēbat (: decuisset, nam
nōn subvēnērunt, cap. LII, v. 514–515).
In capitulō XLIX, v. 7–9, lēgistī:

Nisi (Hannibal) domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs vidētur superāre potuisse.
< Nisi Hannibal domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs (iam) superāvisset.
In capitulō XLVI, v. 232–234, lēgistī:

Pyrrhus tulisse ad caelum manūs dīcitur cum hāc vōce: ‘sē tōtīus orbis dominum esse potuisse, sī
tālēs sibi mīlitēs contigissent’
< Pyrrhus: “Tōtīus orbis dominus (nunc) essem, sī tālēs mihi mīlitēs contigissent.”
 SUPERĀRE POTUISSE (< superāvisset/superāret) est īnfīnītīvus ‘irreālis’, sīve praeteritī

sīve praesentis temporis. Aliam eiusdem īnfīnītīvī fōrmam vidē īnfrā:
 * SUPERĀTŪRUM FUISSE (< superāvisset/superāret) est alia eiusdem īnfīnītīvī fōrma

quam apud scrīptōrēs antīquōs inveniēs:
Hannibal Rōmānōs superāre potuit/ voluit/ in animō habuit (sed nōn superāvit, coni. ‘falsus’).
= Hannibal Rōmānōs superātūrus erat/fuit, (sed nōn superāvit, coni. ‘falsus’).
= Dīcō Hannibalem Rōmānōs superātūrum fuisse (sed eōs nōn superāvisse).
 Hannibal vidētur Rōmānōs superātūrus fuisse, nisi domī ... dēbilitātus esset.
 Cōnstat Hannibalem Rōmānōs superātūrum fuisse, domī ... dēbilitātus esset.
Etiam haec igitur dīcere potes:
Quod nisi (Hannibal) domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs vidētur
superātūrus fuisse. < Nisi Hannibal domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs superāvisset.
Pyrrhus tulisse ad caelum manūs dīcitur cum hāc vōce: ‘sē tōtīus orbis dominum futūrum fuisse, sī
tālēs sibi mīlitēs contigissent.’ < Pyrrhus: “Tōtīus orbis dominus essem, sī tālēs mihi mīlitēs contigissent.”
121
Alia huius reī exempla ex operum scrīptōrum antīquōrum sūmpta:
Platō dīxit beātās cīvitātēs futūrās fuisse, sī aut philosophī rēgnārent, aut rēgēs
philosophārentur (ex Lactantiī Dē falsā sapientiā philosophōrum librō III, 21)
< Platō dīcit beātās cīvitātēs futūrās fuisse, sī aut philosophī rēgnārent, aut rēgēs philosophārentur.
< Platō: “Cīvitātēs beātae essent, sī aut philosophī regnārent, aut rēgēs philosophārentur.”
Sī vērō Platō spem reī futūrae habuisset, haec dīxisset:

“Cīvitātēs beātae erunt/ sint, sī aut philosophī regnābunt/rēgnent aut rēgēs philosophābuntur/philosophentur.”
 Platō dīcit beātās cīvitātēs futūrās (esse), sī aut philosophī rēgnent, aut rēgēs philosophentur.
 Platō dīxit beātās cīvitātēs futūrās (esse), sī aut philosophī rēgnārent, aut rēgēs philosophārentur.
(Vergīnius dīxit) nec (sē) superstitem fīliae futūrum fuisse (= nec sē fīliae superfutūrum fuisse, superstes
-itis m < superesse), nisi spem ulcīscendae mortis eius in auxiliō commilitōnum (commilitō -ōnis m = is
quī cum Vergīniō in exercitū stipendia meruerat) habuisset. (ex T. Liviī “Ab urbe conditā” librō III, 50, 7,
cf. cap. XLVI, v. 85–94)
< Vergīnius: “Nec superstes fīliae fuissem/essem, nisi spem ulcīscendae mortis eius in auxiliō commilitōnum
habuissem.”
Quid cēnsēs, sī ratiō esset in bēluīs, nōn suō quāsque (bēluās) generī plūrimum tribūtūrās fuisse?
(ex M. Tulliī Cicerōnis Dē nātūrā deōrum librō I, 78)
< “Sī ratiō esset in bēluīs, nōn suō quaeque bēluae generī plūrimum tribuerent?”
In cōmoediā māximē claudicāmus (: claudī sumus, nōn optimī sumus), licet (: quamvīs) Varrō Mūsās
Plautīnō dīcat sermōne locūtūrās fuisse, sī Latīnē loquī vellent. (ex M. Fabiī Quīntiliānī
Īnsitūtiōnum ōrātōriārum librō X, 1, 99)
< “Mūsae Plautīnō sermōne loquerentur, sī Latīnē loquī vellent.”
122
* INTERROGŌ/INTERROGĀVĪ NUM, NISI DOMĪ CĪVIUM SUŌRUM INVIDIĀ DĒBILITĀTUS ESSET,

RŌMĀNŌS SUPERĀRE POTUERIT/SUPERĀTŪRUS FUERIT (coni. ‘irreālis’ in interrogātiōne obl.)
A) Num Hannibal, nisi domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs superāvisset?
INTERROGŌ/INTERROGĀVĪ num Hannibal, quod nisi domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus
esset, Rōmānōs superāre potuerit.
 SUPERĀRE POTUERIT (< superāvisset) est fōrma, quā significātur coniūnctīvus ‘irreālis’
temporis praeteritī in interrogātiōne oblīquā, sīve nunc interrogātur sīve ōlim
interrogātum est. Aliam eiusdem reī fōrmam vidē īnfrā:
 SUPERĀTŪRUS FUERIT (< superāvisset) est alia eiusdem reī fōrma quam apud scrīptōrēs
antīquōs inveniēs:
INTERROGŌ/INTERROGĀVĪ num Hannibal, quod nisi domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus
esset, Rōmānōs superātūrus fuerit.
B) Num Pyrrhus tōtīus orbis dominus esset, sī tālēs mīlitēs eī contigissent?
INTERROGŌ/INTERROGĀVĪ num Pyrrhus tōtīus orbis dominus esset, sī tālēs sibi mīlitēs
contigissent.
 ESSEM (< essem): coniūnctīvus ‘irreālis’ dē tempore praesentī in interrogātiōne oblīquā

semper īdem manet.
Alia huius reī exempla ex operibus scrīptōrum antīquōrum sūmpta:
Nec dubium est quīn omnis Hispānia sublātūra animōs fuerit, nī alter praetor P. Cornēlius
Gn[aeī] f[īlius] Scīpiō trāns Hibērum multa secunda proelia (: faventia proelis, victōriās) fēcisset. (ex
T. Līviī “Ab urbe conditā” librō XXXV, 1, 3)
< “Omnis Hispānia animōs sustulisset, nī alter praetor P. Cornēlius Cn. F. Scīpiō trāns Hibērum multa secunda
proelia fēcisset.”
Dubium deinde nōn erit quīn ultimum illum diem habitūra fuerit Rōma quīntumque intrā diem
ēpulārī Hannibal in Capitōliō potuerit, sī, quod Poenum illum dīxisse Maharbalem Bomilcaris
ferunt, Hannibal quem ad modum scīret vincere, sīc ūtī victōriā scīsset. (ex Annaeī Flōrī
“Epitomae dē Titō Līviō” librō I, 22, cf. cap. XLVIII, v. 527–539)
< “Ultimum diem habuisset Rōma quīntumque intrā diem ēpulātus Hannibal in Capitōliō esset, sī.. ūtī victōriā
scīsset.”
Ambigitur neque quīn (Lūcius Iūnius) Brūtus īdem quī tantum glōriae superbō exāctō rēge meruit,
pessimō pūblicō id factūrus fuerit, sī lībertātis immātūrae cupīdine priōrum rēgum alicui rēgnum
extorsisset (ex T. Līviī “Ab urbe conditā” librō I, 1, 2, cf. cap. XLV et XLVI)
< “Brūtus īdem... pessimō pūblicō id fēcisset, sī lībertātis immātūrae cupīdine priōrum rēgum alicui rēgnum
extorsisset.”
Quaerō: Quid factūrī fuistis (: fēcissētis, facere voluistis)? Quamquam quid factūrī fueritis, dubitem,
cum videam, quid fēceritis. (ex M. Tulliī Cicerōnis ōrātiōne Prō Q. Ligāriō 24)
123
* DĪCŌ, NISI HANNIBAL... DĒBILITĀTUS ESSET, RŌMĀNŌS AB EŌ SUPERĀRĪ POTUISSE (coni.

‘irreālis’ passīvus in ōrātiōne oblīquā)
In capitulō XLIX, v. 7–9, scrīptum est:

Nisi (Hannibal) domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs vidētur superāre
potuisse.
 NISI HANNIBAL DOMĪ CĪVIUM SUŌRUM INVIDIĀ DĒBILITĀTUS ESSET, RŌMĀNĪ (IAM)
SUPERĀTĪ ESSENT.
PUTŌ/PUTĀVĪ, nisi Hannibal domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset,...

a) ... Rōmānōs (iam) superārī potuisse (vel superārī dēbuisse vel superārī oportuisse vel
Rōmānōs superārī necesse fuisse, cēt.).
b) ... Rōmānōs (iam) superandōs fuisse.
c) ... Rōmānōs (iam) superātōs esse.
d) ... futūrum fuisse ut Rōmānī (iam) superārentur. – quae tamen modo bis in litterīs Latīnīs
invenītur:
INTERROGŌ/INTERROGĀVĪ an, nisi Hannibal... cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānī (iam)...
a) ... superārī potuerint (vel superārī dēbuerint vel Rōmānōs superārī necesse fuerit,
Rōmānōs superārī oportuerit, cēt.).
b) ... superandī fuerint.
c) ... superātī essent.
d) ... futūrum fuerit ut Rōmānī superārentur. – quae tamen fōrma in operibus scrīptōrum
antīquōrum nusquam invenītur.
In capitulō XLVI, v. 232–234, scrīptum est:

Pyrrhus tulisse ad caelum manūs dīcitur cum hāc vōce: ‘sē tōtīus orbis dominum esse potuisse, sī
tālēs sibi mīlitēs contigissent’
 PYRRHUS: “TŌTĪUS ORBIS DOMINUS (NUNC) APPELLĀRER, SĪ TĀLĒS MIHI MĪLITĒS

CONTIGISSENT.”
PUTŌ/PUTĀVĪ, sī tālēs eī mīlitēs contigissent, Pyrhum (nunc/tunc) tōtīus orbis dominum...

a) ... appellārī potuisse (vel appellārī dēbuisse vel appellārī oportuisse, cēt.).
b) ... appellandum fuisse.
c) ... appellātum esse.
d) ... futūrum fuisse ut Pyrhus tōtīus orbis dominus appellārētur. – quae tamen fōrma
tantum bis in litterīs Latīnīs invenītur – vidē superiōre in pāginā!
INTERROGŌ/INTERROGĀVĪ an, sī tālēs eī mīlitēs contigissent, Pyrhus (nunc/tunc) tōtīus orbis

dominus....
a) ... appellārētur.
b) ... appellandus esset.
124
Cēterum victōribus effūsē sequentibus metū īnsidiārum obstitit (L. Aemilius) Paulus cōnsul, cuius
eō diē – nam alternīs (diēbus) imperitābant – imperium erat, (C. Terentiō) Varrōne indignante ac
vōciferante (vōciferāre = magnā vōce clāmāre) ēmissum hostem ē manibus debellārīque nī cessātum
foret potuisse. (ex T. Līviī “Ab urbe conditā” librō XXII, 41, 2, cf. cap. XLVIII, v. 409–416)
< Varrō: “Hostis, nī cessātum foret (= esset), dēbellātus esset.”
Plērīque exīstimant, sī [Sulla] ācrius īnsequī voluisset, bellum eō diē potuisse fīnīrī. (ex C. Iūlī
Caesaris Commentāriōrum dē bellō cīvīlī librō III, 51, 3)
< “Sī [Sulla] ācrius īnsequī voluisset, bellum eō diē fīnītum esset.”
Cēterum haud dubium fuit quīn, nisi ea mora (Rōmānī enim, quod dux eōrum vulnerātus esset, revocātī sunt)
intervēnisset, castra eō diē Pūnica capī potuerint. (ex T. Līviī “Ab urbe conditā” librō XXIV, 42, 3)
< “Nisi ea mora intervēnisset, castra eō diē Pūnica capta essent.”
Quod ille (= M. Catō Uticensis, cum Clōdius, tribūnus plēbis, annō 58 a. Chr. Ptolomaeī, rēgis Cyprī, rēgnum
pūblicāvisset, in prōvinciae fōrmam vertī iussisset idque officium M. Catōnī mandāvisset) sī repudiāsset,
dubitātis quīn eī vīs esset adlāta, cum omnia ācta illīus annī per ūnum illum labefactārī
vidērentur? (ex M. Tūllī Cicerōnis ōrātiōne Prō P. Sestō 62)
< “Vīs eī esset adlāta, sī id ille repudiāsset.”
Theophrastus autem moriēns accūsāsse nātūram dīcitur, quod cervīs et cornicibus (cornīx īcis f est
genus avis quod, tamquam corvus, diū vīvit) vītam diūturnam, quōrum id nihil interesset, hominibus,
quōrum māximē interfuisset, tam exiguam vītam dedisset; quōrum sī aetās potuisset esse
longinquior, futūrum fuisse ut omnibus perfectīs artibus omnī doctrīnā hominum vīta ērudīrētur.
(ex M. Tullī Cicerōnis Tūsculānārum disputātiōnum librō III, 69)
< Theophrastus: “Nātūra, tū cervīs et cornicibus vītam diūturnam, quōrum id nihil interest, hominibus, quōrum
māximē interfuisset, tam exiguam dedistī; quōrum sī aetās potuisset esse longinquior, omnibus perfectīs artibus
omnī doctrīnā hominum vīta ērudīta esset.”
Tantusque… timor incessit, ut cum esset legiō praesidiō Messānae (Messāna -ae f est oppidum in
Siciliā), vix oppidum dēfenderētur, et nisi eō ipsō tempore quīdam nūntiī dē Caesaris victōriā per
dispositōs equitēs essent adlātī, exīstimābant plērīque futūrum fuisse utī (oppidum)
āmitterētur. (ex C. Iūlī Caesaris Commentāriōrum dē bellō cīvīlī librō III, 51, 33, 101)
< Plērīque exīstimābant: “Nisi eō ipsō tempore quīdam nūntiī dē Caesaris victōriā per dispositōs equitēs essent
adlātī, Messāna āmissa esset.”
Vidē etiam cap. XLV, v. 118–120: Gabīnī āiunt ‘brevī futūrum (esse) ut ... sub Rōmāna moenia bellum trānsferātur’.
< Gabīnī: “Brevī sub Rōmāna moenia bellum trānsferētur.”
Quod sī mihi ā vōbīs tribuī concēdīque sentiam, perficiam profectō ut hunc A. Licinium nōn modo
nōn sēgregandum, cum sit cīvis, ā numerō cīvium vērum etiam, sī nōn esset, putētis
ascīscendum fuisse. (ex M. Tulliī Cicerōnis ōrātiōne Prō Archiā poētā 4)
< A. Licinius nōn modo nōn sēgregandus fuit/est (= sēgregārī nōn dēbuit/dēbet), cum sit cīvis, ā numerō cīvium
vērum etiam, sī nōn esset, ascīscendus fuit/est (= ascīscī dēbuit/dēbet).
Quōs āmīsimus cīvēs, eōs vīs Martis perculit (: in bellō periērunt), nōn īra victōriae (: nōn īra Caesaris
victōris), ut dubitāre dēbeat nēmō quīn multōs, sī posset, C. Caesar ab īnferīs excitāret, quoniam
ex eādem aciē cōnservat quōs potest. (ex M. Tulliī Cicerōnis ōrātiōne Prō M. Marcellō 17)
< “Caesar multōs, sī posset, ab īnferīs excitāret.”
125
* TAM BONUS DUX FUIT UT.... ŌLIM RŌMĀNŌS SUPERĀRE POTUERIT/SUPERĀTŪRUS FUERIT
(coni. ‘irreālis’ in sententiā cōnsecūtīvā et aliīs sententiīs subōrdinātīs)
A) An Hannibal, nisi domī cīvium suōrum invidiā dēbilitātus esset, Rōmānōs superāvisset?
Certē, nam Hannibal tam bonus exercitūs dux FUIT ut, nisi domī cīvium suōrum invidiā
dēbilitātus esset, Rōmānōs superātūrus fuerit/superāre potuerit.
B) An Pyrrhus tōtīus orbis dominus esset, sī tālēs mīlitēs eī contigissent?
Certē, nam Pyrrhus tam bonus exercitūs dux EST ut tōtīus dominus orbis esset, sī tālēs eī
mīlitēs contigissent.
Eum (= L. Papirium Cursōrem) parem dēstinant animīs magnō Alexandrō ducem, sī arma Asiā
perdomitā in Eurōpam vertisset… Tamen tantī rēgis ac ducis mentiō, quibus saepe tacitus
cōgitātiōnibus volūtāvī (= volvī) animum, eās (= cōgitātiōnēs) ēvocat in medium (: memoriam), ut
quaerere libeat quīnam ēventus Rōmānīs rēbus, sī cum Alexandrō foret bellātum, futūrus fuerit.
(ex T. Līviī “Ab urbe conditā” librō IX, 16, 5 et 9, 17, 2)
< “Sī cum Alexandrō bellātum foret (= esset), quīnam ēventus Rōmānīs rēbus fuisset?”
Id vērō perīculum erat (: perīculum fuisset, coni. ‘falsus’ – vidē cōnsp. gramm. cap. LII), quod levissimī ex
Graecīs quī Parthōrum quoque contrā nōmen (nōmen -inis n = glōria) Rōmānum glōriae (glōriae scīlicet Parthōrum)
favent dictitāre solent, nē māiestātem (māiestās -ātis f = auctōritās) nōminis Alexandrī, quem nē fāmā
quidem illīs nōtum arbitror fuisse, sustinēre nōn potuerit populus Rōmānus, et adversus quem Athēnīs, in
cīvitāte frāctā Macedonum armīs, cernente tum māximē prope fūmantēs (fūmāre = fūmum ēmittere) Thēbārum
ruīnās (Alexander Thēbās anteā dēstrūxerat atque combusserat), cōntiōnārī līberē ausī sunt hominēs (velut
Dēmosthenēs), id quod ex monumentīs ōrātiōnum patet, adversus eum nēmō ex tot proceribus (procerēs -
um m pl = prīncipēs) Rōmānīs vōcem līberam missūrus fuerit. (ex T. Līviī “Ab urbe conditā” librō IX,
18, 6-7)
< Ea omnia tamen numquam sunt facta, cum Alexander arma Asiā perdomitā in Eurōpam numquam vertisset.
Dedit mihi hic beneficium, sed tam tardē dedit ut plūs praestātūrus fuerit, sī citō negāsset. (ex
L. Annaeī Senecae Dē beneficiīs librō III, 8, 4) < “Plūs praestitisset, sī citō negāsset.”
126

LLPSI Conspectus Grammaticus - Geōrgiō Čepelák (2016)

Caricato da

Informazioni sul documento

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

LLPSI Conspectus Grammaticus - Geōrgiō Čepelák (2016)

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

Ioh. H. Ørberg LINGVA LATINA PER SE ILLVSTRATA – cōnspectus grammaticus, auctōre Geōrgiō A.

CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. I

ITALIA IN EURŌPĀ EST. ITALIA ET GRAECIA IN EURŌPĀ SUNT.

1 Italia in Eurōpā est. (v. 1, numerus singulāris)

a Italia in Eurōpā est. (v. 1)

RŌMA EST IN ITALIĀ. = RŌMA IN ITALIĀ EST.

Rōma est in Italiā. (v. 1) = Rōma in Italiā est.

AEGYPTUS IN EURŌPĀ NŌN EST, AEGYPTUS IN ĀFRICĀ EST.

+ Italia in Eurōpā est. (v. 1)

UBI EST RŌMA? RŌMA EST IN ITALIĀ

Ubi est Rōma? Rōma est in Italiā. (v. 12–13)

SYRIA NŌN EST IN EURŌPĀ, SED IN ASIĀ.

Syria nōn est in Eurōpā, sed in Asiā (est). (v. 6–7)

Estne Gallia in Eurōpā? + Gallia in Eurōpā est. (v. 11)

CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. II

‘SERVUS’ EST VOCĀBULUM MASCULĪNUM (cāsus nōminātīvus)

‘FĒMINA’ EST VOCĀBULUM FĒMINĪNUM (cāsus nōminātīvus)

Quae est Aemilia? Aemilia est fēmina Rōmāna.

ūna (I) fēmina Aemilia fēmina Rōmāna est.

‘OPPIDUM’ EST VOCĀBULUM NEUTRUM (cāsus nōminātīvus)

Quid Quae est Iūlia? Iūlia puella Rōmāna est.

ūnum (I) oppidum Brundisium oppidum Rōmānum est.

IŪLIUS EST PATER MĀRCĪ ET QUĪNTĪ ET IŪLIAE (cāsus genetīvus)

QUOT LĪBERĪ SUNT IN FAMILIĀ? IN FAMILĀ TRĒS LĪBERĪ SUNT?

Quot sunt oppida in Italiā? In Italiā multa oppida sunt.

CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. III

MĀRCUS IŪLIAM PULSAT. QUĪNTUS MĀRCUM VIDET. (cāsus accūsātīvus)

Mārcus Iūliam (< Iūlia) pulsat. (v. 8)

Quīntus Mārcum (< Mārcus) videt. (v. 11)

Iūlia plōrat, quia Mārcus e-am (: Iūli-am) pulsat.

Aemilia: Quis mē vocat?

CŪR IŪLIA PLŌRAT? IŪLIA PLŌRAT QUIA MĀRCUS EAM PULSAT.

UBI EST IŪLIUS? CŪR (IŪLIUS) NŌN VENIT?

Ubi est Iūlius? Cūr (Iūlius) nōn venit? (v. 36)

-US/A: Quem vocat Quīntus? Quīntus Iūlium vocat. (v. 77)

- US: Puer quem Aemilia verberat est Mārcus. (v. 75-76)

- A: Puella quam Mārcus pulsat est Iūlia. (v. 72–73)

CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. IV

DĀVUM VOCĀ! TACĒ, SERVE! PŌNE SACCULUM! DĀVE, VENĪ!

1. VOCĀ, Dāvum! Mēdus Dāvum VOCA-T.

2. TACĒ, serve! Servus TACE-T.

3. PŌN-E sacculum in mēnsā! Dāvus sacculum in mēnsā PŌN-I-T.

4. VENĪ, Dāve! Dāvus VENI-T.

QU-IS pecūniam dominī habet? Mēdus pecūniam dominī habet.

Vidē! Mēdus nōn respondet, quia (is) abest. (v. 85)

DĀVUS SACCULUM SUUM… X IAM SACCULUS EIUS…

Dāvus sacculum habet.

Mēdus pecūniam in sacculō suō habet.

Iūlius servum SUUM vocat. Servus EIUS abest.

CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. V

-OS/-US > -OM > -UM -OI/-Ī > -ŌS

-A > -AM -AE > -ĀS

-OS/-US > -Ō -OI/-Ī > -OIS > -ĪS

-A > -Ā -AE > -AIS > -ĪS

-OM/-UM > -Ō -A > -OIS > -ĪS

AB Iūlia ab Aemiliā discēdit. (v. 48–49)

DOMINUS EŌRUM (: SERVŌRUM) EST IŪLIUS (prōnōmina persōnālia)

IŪLIA, VENĪ! MĀRCE ET QUĪNTE, VENĪTE! (modus imperātīvus)

numerus singulāris plūrālis

CONSPECTVS GRAMMATICVS CAP. VI

PROPE Ōstia est prope Rōmam.

UBI? UNDE? QUŌ?

Ubi est Rōma? Rōma in Italiā est.

Tūsculī/Rōmae = in oppidō Tūsculō/Rōmā