Ferraro 9788866951827

Vincenzo Rosato
Scrinium
TEMI LATINI PER IL PRIMO BIENNIO
EDITRICE FERRARO
NAPOLI
Editrice Ferraro
V. Rosato
Scrinium
Temi latini per il primo biennio
isbn 978-88-7271-569-7
progetto grafico:
contarini
videoimpaginazione grafica, fotocomposizione

e ricerca iconografica: m. contarini
per conto della editrice ferraro s.r.l.
stampa:
tipolitografia scala snc - sarno (sa)
per conto della editrice ferraro s.r.l.
PROPRIETÀ LETTERARIA RISERVATA
L’editore, nell’ambito delle leggi internazionali sul copyright, è a

disposizione degli aventi diritto non potuti rintracciare.
I diritti di traduzione, di memorizzazione elettronica, di riprodu-

zione o di adattamento totale o parziale, con qualsiasi mezzo (com-
presi i microfilm e copie fotostatiche), sono riservati per tutti i
paesi.
© 2010 Editrice Ferraro s.r.l.

Via Pisciarelli, 73 - 80078 Pozzuoli (Na)
Tel. 081 6171021 - Fax 081 5701100
info@ferraronline.it
www.ferraronline.it
Quattro puntualizzazioni
1. Nella strutturazione del testo è stato seguito il criterio di una

rigorosa gradualità. Il compilatore ha tentato di porsi nei
panni del ragazzo principiante, che si muove impacciatamen-
te fra mille, impensabili intoppi. Insomma «nisi efficiamini
sicut parvuli», con quel che segue. Di qui lo sforzo estremo di
semplificazione e un assiduo procedere rasoterra, anche con
rischio della banalizzazione. A esserne capace, avrei semplifi-
cato ancora di più, senza remore di decenza intellettuale.
2. Convinto che la finalità di un testo di versioni è essenzialmen-

te quello di offrire brani adatti di traduzione, il compilatore
non ha voluto di proposito scrivere un libro in competizione
con quello di grammatica ed esercizi latini; né tanto meno ha
voluto abbozzare nel testo esperimenti di analisi stilistiche e
semiologiche. Insomma coscienza di realismo: il libro è desti-
nato a ragazzi che partono dall’abbiccì di una lingua.
3. Si è tentato di cercare brani di facile struttura narrativa e,

nello stesso tempo, di interesse storico-umano-meditativo.
Brani insomma atti a suscitare un clic nella mente o un sus-
sulto nell’emotività, nella convinzione che questa sia la via
maestra per la memorizzazione dei materiali linguistici. Si sa
che riflessione-emozione-parola sono un tutt’uno.
4. Nella seconda parte del libro c’è un’ampia raccolta di brani

nei testi originali, utilizzabili naturalmente nel secondo anno
di studio (e anche oltre). Infine c’è una breve appendice con
testi di versione dall’italiano in latino. Li si è aggiunti solo
per ossequio alla tradizione, visto che – come risulta da un’in-
dagine presso vari colleghi – ormai tale tipo di esercitazioni
non è più in uso.
V. R.
5

8 LIVELLO LINGUISTICO
I declinazione
Sezione I aggettivi al femminile

della I classe;
indicativo presente e
imperfetto di sum e
delle quattro
coniugazioni regolari
attive.
a
l
1 Fare il bene ripaga (a volte)
Aurora terras et aquas iam illustrat. Interea columba in fossa alas
albas lavat. At statim in aqua formicam pusillam videt. Aegre laborat
formica: quasi animam exspirat, et interdum flet ac misericordiam
implorat. Tum benigna columba bestiolae oleae festucam clementer
praebet. Sic columba formicam servat. Postea agricola in ripa fossae,
ubi olim formica laborabat, columbam videt ac statim sagittam parat.
Sed grata formica accurrit atque agricolam acerbe mordet. Statim
agricola alte clamat ac sagittam dimittit: subito columba, salva,
advŏlat. Sic formica vicissim columbam servat.
a
l
2 Vatti a fidare della fortuna!
Incolae Romae adorabant Fortunam sicut magnam deam. Fortunam
iam antiquitus effingebant velut feminam infulā opertam. Inter mul-
tas deas Fortunam maxime formidabant ac celebrabant: nam a Fortu-
na divitias potentiamque exspectabant, quomodo Fortunae invidiam
et iracundiam metuebant. At Fortuna vere caeca est. Iustitiam enim
omnino ignorat. Divitias atque opulentiam cum amentia distribuit;
praeterea Fortuna raro1 prospera est, saepe adversa. Romae incolae
aras splendidas ac multas Fortunae dicabant: in aris hostias saepe
immolabant atque statuas rosarum coronis exornabant. Antiquitus
poetae Fortunatas insulas celebrabant ubi dei 2 atque deae habitabant.
1. raro: avverbio.
2. dei: «gli dei».
a
l
3 Magia della luna
Inter stellas immotas et vagas languida luna splendebat et silvarum

umbras fugabat: tacita spectabat nautarum curas et agricolarum ope-
ras. Interea amoena aura flabat. Puellae cum avia in area erant et
lunam spectabant. Vere luna olim erat dea in terris. Agricolae Dianam
lunam appellabant. Diana in silvis vivebat ac secum in pharetra mul-
tas sagittas gerebat. Dea feras agitabat atque sagittis feriebat. Cum
Dianae sagittae feras tangebant, illae1 cadebant et vitam amittebant.
Agricolae multas victimas deae immolabant in aris.
1. illae: quelle.
8 SEZIONE PRIMA
a
l
4 Scena campestre di altri tempi
Agricolarum vita beata est (sic poetae olim narrabant). Rosae albae et
purpureae villae ianuam exornant. Interea in area gallinae multae
frequenter errant. Agricola autem vineas fecundas adtente curat, gal-
linas enumerat, parva virga capreas et agnas congrĕgat. Colona men-
sam diligenter parat: in mensa patinas varias collŏcat. Iam tenebrae
descendunt atque silvam amoenam obscurant, dum lusciniae dulciter
cantant et noctuae silenter volant. Vetula avia lanam facit et parvae
puellae fabulam narrat. Parvae filiae agricolae valde gratae sunt
fabulae.
a
l
5 Con gli occhi alla carta geografica
Magnae fenestrae nostram scholam illuminant. Nunc ianua est aper-

ta atque sedulae puellae intrant et magistram salutant. Magistra Tul-
liam, sedulam discipulam, interrogat apud cathedram atque Italiae
insulas quaerit. Statim Tullia tabulam geographicam spectat atque
Italiae insulas lente enumerat: «Italiae insulae sunt Sardinia, Sicilia,
Ilva, Pontiae, Aenaria, Capreae, Prochyta, Lipara, Cossura». Inde stu-
diosam discipulam magistra laudat ac valde laeta est. Praeterea
Romae claram historiam magistra narrat ac sedulae discipulae atten-
te auscultant. Discipulae magistram valde amant, magistra discipulas
amat.
SEZIONE PRIMA 9
Varia I
IL LATINO
PER CONOSCERE BENE L’ITALIANO
Non c’è davvero bisogno di sottolineare la speciale importanza del latino
per noi che abbiamo l’italiano come lingua materna. A rigore, potremmo
addirittura dire che noi parliamo in latino moderno, perché l’italiano non è
altro che il latino quale s’è venuto evolvendo in Italia nel corso dei secoli (e
lo stesso si può dire del francese in Francia, dello spagnolo, del catalano e
del portoghese nella penisola iberica, del romeno in Romania, lingue che
appunto si chiamano anch’esse neolatine). Ma c’è di più. Quando nell’Italia
medievale il latino era diventato una lingua ‘morta’ (nel senso che ormai
nella penisola tutti avevano come lingua materna un neolatino, cioè l’ita-
liano), esso tuttavia dominava incontrastato come lingua di cultura, e da
esso l’italiano attingeva continuamente nuova forza, arricchendo il proprio
vocabolario con un processo che tuttora continua. Mentre parole come ‘oro’,
‘agosto’ e ‘vino’ non sono altro che i vocaboli latini aurum, Augustus e
vı̄num rimasti sempre vivi e così trasformati per naturale evoluzione, mol-
te altre parole italiane (che appunto si dicono ‘voci dotte’) sono state prese
dal latino dopo esser rimaste abbandonate per molti secoli o dopo esser vis-
sute solo in ambienti colti (per esempio: ‘aureo’, ‘augusto’, ‘velivolo’). Impa-
rare il latino, dunque, significa conoscere meglio l’italiano, usare corretta-
mente la lingua di tutti i giorni e formarci quel gusto che ci permette di leg-
gere i nostri grandi scrittori con una più fine sensibilità per il loro stile.
(da H.H. OERBERG)
10 SEZIONE PRIMA
a
l
6 Un «flash» sull’Italia romana
Italia magnae Europae pulchra terra est. Multae insulae et paeninsu-
lae in Italia sunt, immo tota Italia paeninsula est. Hic1 magna est uva-
rum atque olearum copia. Agricolae opulentam terram arant et vacca-
rum atque agnarum magnam copiam habent: nam eorum2 industria et
diligentia mirae sunt. Praeterea viae amplae atque rectae Italiam
secant: viae Appia, Aurelia, Cassia, Aemilia. Appia via viarum Italica-
rum quasi regina est: lată atque bene strata3, per Campaniam in Apu-
liam ducit. Puellae Italiam amant quoniam patria est atque doctrinae
magistra. In Italia praeterea natura benigna est et hic aurae tempera-
tae adflant. Italiae incolae magna reverentia multas deas colunt sicut
Minervam, Dianam, Vestam. Italia poetarum quoque patria est.
1. hic: avverbio (qui).

2. eorum: di quelli.
3. strata: da stratus, a, um (lastricata).
a
l
7 Due dee preminenti della religiosità romana
Romae incolae multas deas adorabant. Dearum aras religiose custo-

diebant quia dearum iram ac vindictam timebant. Minervae atque
Dianae praesertim splendidas aras consecrabant. Minerva sapientiae
dea erat: itaque in Minervae tutela erant eloquentia, philosophı̆a,
comoedia, tragoedia. Atticae incolae noctuas colebant, sacras deae
Minervae. Diana autem, Latonae filia, silvarum dea erat. Nam in sil-
vis dea adsidue vivebat, pharĕtram et sagittas portabat, feras in
latĕbris excitabat ac necabat. Agricolae deae Dianae multas hostias
saepe immolabant: Diana enim agricolarum etiam patrona erat.
a
l
8 Un’interrogazione scolastica: «Parlate della Sicilia»
In schola discipulae admŏdum sedulae sunt ac geographı̆am adsidue
discunt. In cathedra magistra sedet, in sellis parvis discipulae. Nunc
magistra discipulas interrogat: «Ubi Sicilia insula est?». Statim disci-
pulae ita respondent: «Sicilia Italiae magna insula est, multis ac pul-
chris oris clara. Ibi terra fecunda et amoena est. Siciliae incolae mer-
caturā magnas divitias compărant et agricolae bonas uvas collı̆gunt.
In insula benignae aurae frequenter flant. Praeterea poetae sedulas et
formosas Siciliae puellas celebrant». Nunc magistra discipularum dili-
gentiam laudat et discipulae admŏdum laetae sunt.
SEZIONE PRIMA 11
a
l
9 L’Italia antica del commercio e dell’agricoltura
In paeninsula et insulis Italiae sunt multae atque mirae orae. Apud
oras multae scaphae sunt. Nautae scaphis magnas divitias ex terris
externis portant. Ita Italia opulenta est et incolae in villis magnis ac
pulchris habitant. Praeterea Italiae incolae agriculturam adsidue
colunt. Cum1 vindemia proxima est, in cella vinaria cupas parant.
Interea agricolae scalas et sportas portant: tota familia agricolam
adiuvat. Cum1 sportae iam uvarum sunt plenae, ancillae uvam calcant
et beate cantant. In cella vinaria cupae iam plenae sunt; agricola et
domina spumam in cupis spectant. Ita tota familia laeta est.
1. Cum: quando.
a
l
10 Minerva, dea della guerra e della letteratura
Minerva erat staturā procerā atque forma venustā. Semper galĕam
cristatam induebat et in dextera longam hastam adsidue gestabat.
Dea erat etiam litterarum patrona. Olea et noctua sacrae Minervae
erant. Sub deae tutela poetae, discipuli et magistri erant: idcirco in
sacris1 Minervae discipuli magistros laete celebrabant. Puellae atque
matronae Athenarum rosarum coronis deae aras ornabant. In Sicilia
incolae aras sacras Minervae aedificabant. Graeciae atque Romae
incolae pretiosis statuis, et argenteis et aureis et marmoreis, deam
honorabant atque multis victimis iram Minervae placabant.
1. in sacris: nelle feste.
a
l
11 Tulliola, una ragazzina a modo
Tulliola puellarum deliciis iam non ludit: nam puella iam grandiuscu-
la est atque longam nigramque comam habet. Amicae Tulliolam per-
multum1 amant quia modesta, pulchra et benigna est. Docta magistra
studiosam puellam persaepe laudat atque incı̆tat: Tulliola quoque iam
docta puella est! Magistra, contra, puellas pigras frequenter obiurgat
et virgā verberat, quia parum attentae sunt. Praeterea Tulliola parvas
bestiŏlas possidet atque tenĕre2 amat. In area albam catulam, capel-
las et agnas diligenter curat atque permulcet; etiam gallinis avidis
escam frequenter praebet. Profecto Tulliola puella est admŏdum proba
et bene morata3. Praesertim avia Tulliolam amat.
1. permultum: avverbio.
2. tenĕre: avverbio.
3. morata: aggettivo.
12 SEZIONE PRIMA
a
l
12 Roma: un’ascesa prodigiosa
Neque magna neque opulenta erat olim Roma. Ubi postea viae amplae
et stratae, lautae Carinae, marmoreae basilicae, splendidae thermae
erant; antea semitae erant angustae et saxosae, paucae et miserae
casae, paludosae et praeruptae terrae. Constantiă et industria et
audacia incolarum inclementiam naturae superabant. Paulatim mul-
tis pugnis et egregiis victoriis potentia Romana crescit et Roma uni-
versae Italiae domina est. Postea militiae Romanae in Sicilia, in
Hispania, in Africa variis et cruentis pugnis pugnabant. Postremo
Roma Macedoniam et Syriam et Hispaniam et ceteras terras domabat
et diu administrabat.
a
l
13 Come è bello vivere in campagna!
In villa rusticae puellae, matronae filiae, pulchras viŏlas saepe decer-
punt et postea magistris donant. Praeterea bona avia fabulas adsidue
narrat et puellae libenter auscultant. Matronae aliquando severae
sunt: ancillarum neglegentiam aliquando obiurgant, at filiarum dili-
gentiam semper laudant. Horis matutinis alaudae, aurorae nuntiae,
et horis calidis cicadae laetae cantant. Timidae columbae in altis oleis
adsidue volant. Profecto1 in villa beata et serena vita est, sine curis ac
molestiis vitae urbanae. Poetae quoque in villis saepe vivebant: ibi
aurae frigidae ac modicae cenae poetas delectabant. Romae2 contra
curae, invidiae, incolarum et advenarum frequentia poetis molestias
parabant.
1. profecto: avverbio.
2 Romae: caso locativo (in Roma).
a
l
14 Una favola convincente (fino a un certo punto)
Calidae aurae flabant in silvis densis. Interea garrula cicada adsidue
cantabat; at sedula formica adsidue laborabat et micam trahebat
apud fossam. Cicada formicam cum videt, ita bestiolae industriam
superbe spernit: «Stolida formica, cur miseram vitam vivis in operis
adsiduis? Ego contra laetam vitam ago, sine ulla cura». At formica
cicadae insolentiam spernit et in opera persevērat. Postea bruma
venit, formica magnam micarum copiam possidet atque valde laeta
vivit. Cicada, vero, inediam minime tolerat et ita formicam implorat:
«Paucas micas peto, quia famelica sum». Tum inconsideratae cicadae
ita formica respondet: «Antea cantabas, nunc saltare1 potes».
1. saltare: si consulti il vocabolario (il verbo non equivale al nostro «saltare»).
SEZIONE PRIMA 13
a
l
15 Tre paesi del Mediterraneo
Italia, Hispania, Graecia magnae atque pulchrae paeninsulae sunt.
Italia pulchras oras et insulas magnas ac parvas habet: magnae sunt
Sicilia et Sardinia; parvae sunt insulae proximae oris Tuscis et Sicu-
lis. Italiae terra admŏdum opima est et magnam copiam uvarum
effundit. Praeterea Italiae incolae mercaturas saepe faciunt cum exte-
rarum terrarum incolis. Etiam Hispaniae et Graeciae terra admodum
fecunda est: ibi multae oleae atque vineae permultae sunt. Olim Grae-
ciae incolae ad Siciliam insulam et Italiae terras navigabant, atque ibi
colonias constituebant: ita quasi novam patriam ibi condebant.
a
l
16 Il contadino dell’Italia arcaica
Agricola terram colit ac valde amat. Agricola autem casam aedificat et
habitat, terras diligenter arat, plantas fructiferas colit. In agricolae
casa semper arae dearum erant: quotidie agricolae filiae rosis aras
Dianae et Minervae exornabant. In primis horis agricola operas
inchoat et usque ad vesperam adsidue et patienter laborat. Cenae
horă totam familiam collı̆git. Agricolae mensa admŏdum exigua et
modesta est. Post cenam agricola apud flammas sedet atque nugis
vitae curas levat. Interea femina patinas et scutulas tollit, dum vetula
avia pulchras fabulas narrat atque laetae puellae adtente auscultant.
a
l
17 Uno spaccato della Germania barbarica
In Germania antiqua immensae silvae ample patebant, bestiarum

ferarum plenae: Hercynia silva praesertim famosa erat. Terram neque
colebant neque amabant incolae atque concordiam et sedulam agrico-
larum vitam spernebant. Gloriam in pugnis quaerebant, hastas, sagit-
tas, framĕas ardenter exoptabant: adsidue ac magna audacia pugna-
bant. Saepe feminae cum filiis ac filiabus in viciniis pugnarum erant.
Multis beluis et pugnarum praedis vitam sustentabant. Germaniae
antiquae incolae litteras omnino ignorabant. Praeterea opulentiam et
divitias contemnebant, quia nimiae deliciae mollitiam et pigritiam
generant. Inter varias deas lunam praesertim colebant et hostiis
humanis placabant.
a
l
18 La Campania di tempi remoti
Italiae opulenta terra est Campania. In Campania erant Cumae, olim

admŏdum celebratae et clarae. Cumarum incolae Sibyllam magam
ferventer colebant atque adorabant. Praeterea Cumarum incolae
14 SEZIONE PRIMA
duram agricolarum vitam amabant ac mercaturas in proximis terris
faciebant. Apud Cumas, Baiae multos advĕnas delectabant: nam ibi
aquae calidae ex ora maritima abunde manabant. Praeterea in Cam-
pania Neapolis1 est, ubi incolae, sicut Athenis in Graecia, praesertim
honorabant Minervam, litterarum deam. Matronae cum puellis et
ancillis statuas deae rosis et viŏlis ornabant. Poetae quoque Minervae
deae victorias et audaciam celebrabant. Magnas divitias denique
Campaniae incolae possidebant .
1. Neapolis: Napoli («città nuova»).
a
l
19 Gli Sciti, un antico popolo nomade
Terra proxima Asiae est Scythia et asperam naturam habet. Scythiae
incolae duram vitam sed tranquillam vivunt. Revera Scythae vitam
rusticam spernunt et terram minime colunt; sed capellas praesertim
magnā curā pascunt et alunt. Praeterea Scythae continenter errant:
in raedis cum feminis et tota familia vivunt atque raedis omnia sua1
portant. In planitiis, herbarum plenis, capellas relinquunt, quoniam
rapinas minime timent. Divitias autem non exoptant atque exquisi-
tam vitam contemnunt. Sagittas praesertim adhibent: nam sagittis
acutis beluas necant et postea hostias immŏlant, deabus praecipue.
Solum pugnas committunt aliquando contra viciniae incolas: patriam
et fortunas sic defendunt. In pugnis strenuam audaciam ostendunt.
1. omnia sua: «tutte le proprie cose».
a
l
20 Tre grandi isole italiche
Sicilia vel Trinacria, et Sardinia et Corsica Italiae sunt pulchrae ac
praeclarae insulae. Ibi magnae erant et sunt agricolarum industria
atque nautarum peritia. Poetae quoque nautarum audaciam persaepe
canebant et puellae praesertim poetas cupide audiebant et legebant.
In insulis multae et densae silvae tum erant, atque terra opima beluas
feras et incolas large alebat. Praeterea nautae multas et asperas pro-
cellas saepe tolerabant. Piratae insularum oras aliquando oppugna-
bant. In Sicilia praesertim clarae coloniae Graecae erant, ubi multas
aras et statuas Proserpinae deae hodie spectamus. Postea apud Sici-
liae oras copiae Romanae, pugnis Punicis, Siciliam profligabant, quo-
niam periculosa aemula erat.
SEZIONE PRIMA 15
Varia II
ATTENTI ALLE BRUTTE FIGURE:

LEGGIAMO CORRETTAMENTE IL LATINO!
Recentemente in televisione un giornalista, intelligentissimo e colto, ha

detto: «Abbandoniamo la politica da sinìte parvulos venire ad me». Dicendo
sinìte (invece del corretto sìnite) quel giornalista ha rivelato il suo fianco
molle: cioè la non buona conoscenza del latino.
Tre sono le regole per leggere il latino con l’accento tonico giusto:
I. Le parole di due sillabe hanno l’accento sulla prima (es. pàter).
II. Le parole di più di due sillabe hanno l’accento:
a) sulla penultima sillaba, se essa è lunga (es. avārus si legge avàrus).
b) sulla terzultima sillaba, se la penultima sillaba è breve (es. liquı̆dus
si legge lìquidus).
III. L’accento non cade mai sull’ultima sillaba della parola. Ma c’è un’ap-
parente eccezione: quella delle parole che hanno subìto l’apocope (ca-
duta della vocale finale). Tali parole conservano l’accento sulla sillaba
che era penultima, e che dopo è diventata ultima.
Es.: Illìc (da illice); addùc (da adduce); istìc (da istice) ecc.
Nota. Per individuare la quantità della penultima sillaba, va tenuta presente

questa indicazione generale:
Tale sillaba è sempre lunga quando contiene un dittongo (ae, oe, au, eu),
oppure quando la vocale della sillaba è seguita da due consonanti o da una
consonante doppia (x, z).
Quanto al resto, nel dubbio conviene consultare la grammatica (quantità
delle desinenze dei verbi) e il vocabolario, o anche affidarsi (approssimati-
vamente) alla lettura delle parole italiane corrispondenti. Ma approssima-
tivamente, si è detto, in quanto non sempre c’è corrispondenza di accento
fra latino e italiano.
Ecco qualche esempio di non corrispondenza: bestìola (italiano bestiòla);
dèvoro (divòro); còmprimo (comprìmo); investìgo (invèstigo); ridère (rìdere)
ecc.
16 SEZIONE PRIMA

II declinazione
Sezione II aggettivi della I classe

indicativo perfetto e
futuro di sum e delle
quattro coniugazioni
regolari attive
a
l
1 E giustizia fu fatta (una volta tanto)
Lupus et agnus inimici semper fuerunt et erunt. Ferus lupus in densa
atque obscura silva habitabat, et diu noctuque haedorum et agnorum
stabula visitabat ac saeve vexabat. Olim timidus et parvus agnus in
vicino prato sine cura currebat et ludebat. Repente lupus famelicus
agnum vidit. Tum agnus, maxime exanimus ac tremebundus, multis
lacrimis vitam implorat. At lupus, famelicus et saevus, misericordiam
et vota ignorat et miserum agnum repente dilaniat ac devŏrat. Interea
stabuli dominus misera agni lamenta audivit ac statim agricolas pro-
pinquos assidue advocavit. Tum seduli agricolae cum baculis et armis
accurrerunt ac saevum lupum necaverunt.
a
l
2 Organizzazione della famiglia romana
Pater familias Romanus filiis, filiabus et servis summo ac severo arbi-
trio imperabat. Quotannis in sacris1 victimas opimas deis immolabat
et sacra rite perpetrabat. Praeterea magna diligentia domesticum
patrimonium administrabat. Familiae matronae autem cum multis
ancillis in tectorum atriis lanam frequenter faciebant. Filii et filiae
familiae, severa disciplina et bene morati, vitam puriter agebant.
Pater familias autem adulescentulos adsuescebat vitae incommodis:
mox magna pericula pro patria libenter tolerabant et in proeliis stre-
nue pugnabant. Sic Romana potentia paulatim crevit et populus
Romanus cunctas terras occupavit. Romae denique fundamentum
vitae publicae familia erat.
1. sacris: sostantivo sacrum, -i.
a
l
3 I Romani sul ciglio del baratro
Galliae populus admŏdum ferus erat. Nam captivos saepe trucida-
bant, deis et deabus humanas victimas immolabant atque in silvis
densis et obscuris sacra1 celebrabant. Galli autem in Gallia transalpi-
na ac cisalpina habitabant, sed nonnumquam finitimorum populorum
agros saeve vastabant. Olim Romanorum copias fugaverunt, inde
Romam occupaverunt ac vastaverunt, praeter Capitolium, ubi summi
dei templum erat. Nam in Capitolio Romani Gallorum impetum stre-
nue propulsaverunt atque frumenti et aquae inopiam perdiu tolerave-
runt, quoad Camillus, summae audaciae vir, adfuit cum multis copiis.
Vir barbaros Gallos fugavit atque Romanos liberavit. Postea Romani
magnum Camilli animum diu celebraverunt.
1. sacra: sost. sacrum, -i.
18 SEZIONE SECONDA
a
l
4 Un’arma singolare: il vino
Summae audaciae vir, Cyrus iam Asiae dominus erat. Inde Scythis,
populo vago, bellum indixit. Erat tunc Scytharum regina Tamy̆ris1,
femina strenua et belli perita. Cyrus copias suas in Scytharum terri-
torium duxit ibı̄que castra posuit; sed postridie fugam simulavit et in
castris magnam vini copiam, animorum oblectamentum, relı̄quit.
Regina tunc misit adulescentulum filium cum copiis adversus Cyrum.
Postquam adulescentulus, belli ignarus, cum copiis ad Cyri castra
pervenit, Scythae, vini cupidi atque avidi, affătim biberunt neque
adulescentulus hoc2 prohibuit. Dum universi propter crapulam et vini
intemperantiam placide cubant; Cyrus, callı̆dus atque belli peritus
vir, repente in castra venit, Scythas ebrios oppressit et universos cum
reginae filio interfecit.
1. Tamyris: nominativo della 3ª decl.: «Tamiri».

2. hoc: «ciò».
a
l
5 Uno straordinario protagonista della storia
Alexander Magnus in Macedonia, patria strenuorum virorum,
magnas copias collegit atque parvis scaphis in Asiam transportavit.
Contra Darı̄um crebra et saeva bella gessit, magna oppida expugna-
vit, Persarum immensas turmas debellavit ac sub imperium subiecit.
Inde Alexander cum copiis ad longinquos Indiae terminos pervēnit, at
mox in Asiam remeavit. Valde bellicosus vir erat: litteras tamen Grae-
cas ferventer coluit atque claros poetas et philosophos magnopere
dilexit. Inter bella, maxime Homerum poetam legebat: nam Homeri
libros in pretiosa arca diligenter servabat. Praeterea deos magnopere
honoravit et saepe ante deorum statuas religiose litavit. Persarum
bona et regios thesauros amicis liberaliter distribuit. Denique Alexan-
der cibum cum copiis sumebat et in duro lectulo dormiebat.
a
l
6 La perdita di un regno per un figlio scapestrato
Tarquinius Superbus postremum Romae regnum detinuit. Tarquinius
armis diu certavit adversum Volscos, Latii populum, atque longo bello
Gabios et Suessam Pometiam subiecit. Multis proeliis, fere semper
secundis, inter foederatos Latii dominium Romae aedificavit. Colonias
praeterea misit in Volscorum territoria. Patricios dure oppressit et,
incremento commerciorum atque opificiorum, Romanum popellum
protexit. Romam introduxit Graecorum libros Sibyllinos, pretiosa
instrumenta novi regni. Magnificum templum in Capitolio aedificavit,
sed postea, Sextii filii delicto, regnum amisit. Sextius, enim, magnam
SEZIONE SECONDA 19
iniuriam fecit Lucretiae, Iunii Bruti feminae. Post filii delictum, amici
dereliquerunt Tarquinium, et superbus dominus fuga exilioque Roma-
norum iram vitavit.
a
l
7 Cesare sventa una rivolta dei Germani
Quia pristı̆nam gloriam desiderabant, Germani coniuraverunt contra
Romanos. Concilia igitur habent, magnas copias collı̆gunt atque bel-
lum parant. Interea Romanorum socios atrociter et saeve trucı̄dant.
Ubi1 Caesar2 Romae nuntium accepit, statim in Germaniam contendit:
militum magnum numerum et copiam frumenti et equorum posside-
bat. Inde Romani strenue bellum gesserunt, Germanorum oppida
oppugnaverunt, muros subruerunt atque multos incolas saeve necave-
runt. Tum universae Germanorum copiae contra Romanos processe-
runt. Caesar autem inter silvam et Rhenum castra posuit, inde
signum dedit proeliumque commisit. Summa audacia Romani et Ger-
mani pugnaverunt, non sine utrimque damnis. At tandem Romani
Germanos fugaverunt. Tum Caesar Romanis victoriam renuntiavit.
1. ubi: congiunzione temporale.

2. Caesar: nominativo della III declinazione (Cesare).
a
l
8 Attenti agli scherzi!
Olim in densa et opaca silva Fabius puer agnas atque capellas tran-
quille pascebat. Tum per iocum clamavit: «Ecce lupus, succurrı̆te1,
amici agricolae!». Statim vicini agricolae occurrerunt nec ullum lupum
viderunt: at interea puer vehementer cachinnabat et agricolas irride-
bat. Post triduum puer similiter clamavit et iterum promptos agrico-
las decepit. At olim puero magnus et horrendus lupus vere apparuit.
Tum perditus puer iterum atque iterum clamavit: «Succurrı̆te, amici».
Sed frustra, quoniam agricolae verbis pueri minime credebant atque
igitur auxilium negabant. Ita famelicus lupus et agnas et capellas et
puerum trucı̄dat laniatque. Mendacium ergo nonnunquam periculo-
sum atque perniciosum est.
1. succurrite: imperativo di succurro (soccorretemi).
a
l
9 Un banchetto in una villa pompeiana
Iam advesperascit et domini amici in villa sunt. Procul Vesuvius lon-
gas ac lucidas flammas continenter emittit. Tum dominus in tricli-
nium amicos inducit. Triclinium accuratum et sumptuosum est: ibi
pretiosa mensa est, rosis exornata; circum mensam lecti sunt cum
tegumentis splendide distinctis. Ibi convı̄vae recumbunt et comas
20 SEZIONE SECONDA
rosarum coronis cingunt. Famuli perpauci apud mensam convivis
ministrant: ex amphoris vinum Falernum fundunt atque convivarum
pocula implent; inde delicata cibaria convivis porrı̆gunt. Per nonnul-
las horas convivae laete in convivio manent et praeterea de litteris et
de philosophia disceptant, dum citharistae adsidue sonant.
a
l
10 Teseo nel labirinto con un gomitolo
Theseus, Aegei filius, a monstris atque multis piratis Graeciam libera-
vit. Nova pericula adsidue expetebat, quia gloriam vehementer exop-
tabat. Nam multa ac mira Thesei incepta fuerunt. In Creta insula
Minotaurum necavit, monstrum ferum inter virum et taurum. Mino-
taurus vivebat in labyrintho, aedificio immenso et impervio. Quotan-
nis autem Athenarum incolae, antiquo pacto, nonnullos pueros et sep-
tem puellas monstro immolabant. Theseus igitur gladio monstrum
necare statuit. Ideo, pulchrae Ariadnae auxilio, arduum conatum
paravit et perfecit. Puella viro dilecto longum filum laneum dedit:
nam varias labyrinthi vias filo agnoscere poterat. Ita animosus vir in
medium labyrinthum pervenit, ubi monstrum foedum gladio necavit.
Deinde, fili auxilio, ex caeco labyrintho integer excessit.
SEZIONE SECONDA 21
Varia III
L’ARTICOLO, QUESTO SCONOSCIUTO NEL LATINO
Gli articoli italiani, determinativi e indeterminativi, non derivano dagli

articoli latini (che non esistevano!). In realtà il nostro articolo determinati-
vo deriva dall’aggettivo pronominale ille, illa, illud. Invece l’articolo inde-
terminativo italiano deriva dall’aggettivo numerale unus, una, unum.
In effetti l’articolo italiano nacque attraverso queste vie:
a) L’articolo determinativo. Per determinare un nome, i latini pre-
mettevano ad esso ille («quello»): per es. dicevano illa tabula, ille tau-
rus. È da questo elemento determinante che nasce il nostro articolo
determinativo, attraverso alcuni passaggi di cadute di sillabe (cadute
che qui si indicano con la parentesi):
– illa tabula > (il)la tabula > la tabula (italiano: la tavola).
– ille taurus > il(le) taurus > il taurus (it.: il toro).
– illi libri > i(lli) libri > i libri (it.: i libri).
– illae rosae > (il)lae rosae > lae rosae (it.: le rose).
b) L’articolo indeterminativo. Per esprimere l’indeterminazione i la-
tini adoperavano quidam (quidam senator: «un senatore») oppure
(segnatamente nell’espressione volgare o parlata) unus. È da que-
st’ultimo che nasce il nostro articolo indeterminativo: es. vidi unum
lupum (vidi un lupo). Da annotare che nel latino colto vidi unum
lupum significava invece “vidi un solo lupo”.
22 SEZIONE SECONDA
a
l
11 Dio ci guardi dalla “vittoria di Pirro”
Tarenti incolae legatos Romanos magnis iniuriis vexaverunt. Tum Ro-

mani Tarento bellum indixerunt. Interea copiae Romanae ad Tarenti
muros saepe accedebant atque minas incolis iactabant. Tum denı̆que
pigri et inepti Tarentini Pyrrhum ex Epiro in Italiam advocaverunt.
Pyrrhus autem in Apuliam statim copias transportavit. Romani apud
Heracleam cum adversario transmarino primum dimicaverunt, atque
proelium asperum fuit. Nam Romani strenue pugnaverunt et fere vin-
cebant, cum1 subito magni elephanti apparuerunt. Copiae Romano-
rum terrificum spectaculum non sustinuerunt et statim in castra
remeaverunt. At magna victoria, quamquam insperata, Pyrrho mini-
me grata fuit: nam immensum mortuorum numerum in campo vide-
bat. Funesta denique victoria fuit. Inde «Pyrrhi victoria» hodie quoque
sinistram fortunam significat.
1. cum: congiunzione temporale (quando).
a
l
12 C. Mario tra le rovine di Cartagine
Apud Romae portas Lucius Cornelius Sulla Caium Marium profliga-
vit. Tunc Marius primum Minturnas, in Latio, deinde ad Africam veli-
ficavit. Solus atque animo maestitiae pleno, olim inter Carthaginis1
ruinas consedit: ibi muros dirutos, et reliquias templorum et aedificio-
rum maeste spectabat. Dum igitur Marius in saxo sedet, legatus venit
et imperavit: «Statim hinc excede2». Quoniam Marius nihil responde-
bat, legatus verba adiunxit: «Quid3 viris atque populo dicam?». Tum
infelix Marius ita misere respondit: «Inter Carthaginis ruinas
Marium perditum vidisti». Paulo post Caius Marius in parvan insu-
lam Syrticam confugit, ubi humanae fortunae incostantiam adsidue
secum considerabat.
1. Carthaginis: genit. della III declin. (di Cartagine).

2. excede: imperativo di excedo (allontànati).
3. quid: “che cosa”.
a
l
13 E il cavallo divenne servo dell’uomo
Olim pulcher equus in vado bibebat. Statim aper advēnit et aquam
agitavit. Tum equus rabı̆dus cum apro violenter litigavit, sed frustra:
nam aper nimia insolentia aquam adsidue turbabat. Postremo iratus
equus petivit auxilium domini villae finitimae. Statim equus in dorso
virum levavit et contra aprum inimicum portavit. Vir autem telo
aprum necavit et equo dixit: «Valde contentus sum quod 1 auxilium
SEZIONE SECONDA 23
meum petivisti: nam miram praedam nunc possideo atque servum
idoneum ad villam et operas». Inde frenis et habenis equum adligavit
atque in stabulum conduxit. Tum equus maestus sic gemuit: «Stulte
vindictam petebam: nam vir vitae meae dominus perpetuo erit.
Posthac non liber, sed miser servus semper ero».
1. quod: poiché.
a
l
14 Il dio Bacco, un allegrone
Bacchus vel Dionȳsus iucundus atque maxime beneficus deus erat.
Praesertim Graeciae incolis magna beneficia dedit: nam vinum et fru-
mentum invēnit, quae1 Graeciam locupletaverunt. Primis annis in
Arabia vixit, deinde miris copiis Indiam longinquam occupavit: copia-
rum viri et feminae hastas parvas et tympana varia gestabant. Prae-
terea Bacchus numquam consenescebat: ideo antiqui Bacchum sicut
adulescentulum fingebant, sine barba, pampinis ornatum et cum
magno poculo. Et pica, et hircus et panthera Baccho sacri fuerunt.
Pantherae corium dei umeros saepe tegebat. Catervae Bacchicae viro-
rum ac feminarum adsidue iucundae et laetae erant: nam vinum fre-
quenter bibebant, et vinum maestitiam pellit atque animos delectat.
1. quae: «i quali».
a
l
15 Essere asino non è poi una disgrazia
In villa sumptuosa apud Vulturnum iam domini famuli vecturas festi-
nanter parabant. Tum multum aurum imposuerunt pulchro equo, et
frumenti sarcı̆nam asino. Auro superbus erat equus; asinus, contra,
oculis maestis beatum socium spectabat. Interea horis calidis asinus
et equus defessi in silva amoena, sub pinorum procerarum umbra, las-
sa membra recreabant. Praeterea floridam pratorum herbam avide
edebant. At improviso horridi atque armati fures1 apparuerunt et pre-
tiosum aurum eripuerunt. Postea pulchrum equum saeve necaverunt.
At fures frumenti sarcinam repudiaverunt: itaque asini vita fortunate
salva fuit.
1. fures: nominativo plur. della III declinazione (ladri).
a
l
16 I luoghi dei tifosi
Antiquae Romae incolae spectacula valde amabant et diligebant. Nam
in circo Maximo, magno atque sumptuoso aedificio, ludos Romani cre-
bro faciebant. Ibi celebrata curricula bigarum et quadrigarum erant,
ante incompositam et laetam turbam. Mancipia vel liberi viri erant
24 SEZIONE SECONDA
aurigae, atque Siculi, Gallici vel Libyci equi erant. Praeterea statuis
et monumentis claros aurigas saepe honorabant. Romani autem etiam
in palaestris ludos singulariter amabant ac frequentabant. Nam vul-
gus magnum in palaestras accurrebat, et athletarum peritiă magnam
laetitiam in patriciis et plebeis excitabat. Denique crebri erant circi
ludi non Romae solum, sed etiam in Italia, in provinciis et in parvis
imperii Romani oppidis.
a
l
17 Ultimi nella scala sociale: gli schiavi
Servi patriciorum Romanorum saepe agros colebant, vel in variis
negotiis domesticis dominos adiuvabant. Interdum servi erant periti
ac seduli magistri liberorum familiae. Captivi vel vernae, servi uni-
versi familiae membra erant, et domini cum eis1 clementer saepe age-
bant. At inhumani domini interdum servos puniebant, etiamsi mini-
me peccabant, atque saepe flagellis caedebant et necabant. Inter
dominos Annaeus Seneca philosophus praesertim clementer cum ser-
vis egit2 atque non paucos servos restituit liberos. Domini Romani ser-
vos plerumque comparabant in bellis, vel parvo aut magno pretio in
foris emebant. Interdum servi fugas temptabant, at saepe nullum
refugium inveniebant atque inediā e vita excedebant.
1. eis: ablativo plur. del pronome dimostrativo (cum eis: con loro).
2. egit: da ago.
a
l
18 Il tesoro nascosto non fa felice nessuno
Publius, agricola vetulus, in praedio magnum thesaurum obruerat et
quotidie locum visitabat atque ibi diu manebat. Sed loci vicinus the-
saurum forte invenit et, sine ulla mora, furto aurum subduxit. Primo
mane ad thesaurum Publius venit, sed aurum nullum invenit. Tum
maestus agricola desperanter clamitabat, misere plorabat, comam
scindebat et maledicta impie iactabat contra viros et deos, Mercurium
praesertim, latrociniorum deum. «Omnino perditus sum – clamabat –,
inediā nunc certe pereo. Quomŏdo autem familiam atque liberos
sustentabo?». Denique Publius maestus in villam revertit, ubi filiis et
filiabus miserum infortunium enarravit. Tunc Fabiola, callida filia, sic
Publium recreavit: «Nihil perdidisti: nam ille1 thesaurus abditus nec
tibi 2 nec aliis proderat 3».
1. ille: quel.
2. tibi ... aliis: a te ... agli altri.
3. proderat: imperfetto indic. di prosum (verbo composto di sum).
SEZIONE SECONDA 25
a
l
19 L’imperatore Claudio (linee di un ritratto)
Post Caligulam, Romanum imperium habuit Claudius, Caligulae

patruus atque Drusi filius. Modeste Claudius imperavit: nam pruden-
ter et moderate imperium adsidue administravit. Attămen non pauca
maleficia perpetravit atque illĕpida facta commisit. Bellum longum
gessit contra Britanniam, terram longinquam et periculorum plenam,
ubi raro Romani fuerant. Post victoriam amplissimum triumphum
Claudius celebravit. Triumphi spectacula mira fuerunt atque multos
incolas, provinciarum quoque, Romam adtraxerunt. Praeterea Clau-
dius imperio Romano adiunxit non paucas Oceani insulas trans Bri-
tanniam: postea, ad eventorum memoriam, filio Britannicum nomen
imposuit. Admŏdum liberalis in1 amicos; at saepe severus et durus in
inimicos fuit.
1. in: verso.
a
l
20 Pantheon dell’antichità romana
Italiae antiqui incolae multos deos et nonnullas deas religiose cole-
bant. Inter deas Dianam, et Vestam et Minervam diligebant; inter
deos autem Saturnum, et Mercurium et Vulcanum et Bacchum. Feras
Diana agitabat atque silvarum regina erat; Vesta autem vitam dome-
sticam protegebat; Minerva denique sapientiae dea erat. Saturno
autem, antiquo Italiae deo, Romani dicabant multa et sumptuosa tem-
pla, ubi aerarii pecuniam magna cura custodiebant. Mercurius deo-
rum nuntius erat; praeterea mercaturae, et divitiarum et furtorum
patronus erat. Caduceo autem, videlı̆cet virgā alatā, Mercurius ad
mortuorum regnum animas ducebat. Aquarum deus et nautarum
patronus Neptunus erat. Nam in promunturiis multa templa et sta-
tuas Neptuno Italici antiqui dicabant. Tridente1 undas agitabat vel
sedabat Neptunus.
1. tridente: con il tridente.
26 SEZIONE SECONDA
Varia IV
DUE MODI DI LEGGERE IL LATINO
I. Oggi noi leggiamo il latino come lo si leggeva pressappoco negli anni

intorno alla fine dell’impero romano (476 d.C.). Le differenze tra la
nostra lettura corrente del latino e quella dell’italiano sono note:
a) ae e oe si leggono e.
Es.: rosae, foetidus si leggono: rose, fetidus.
b) ph si legge f.
Es.: philosophus si legge filosofus.
c) ti, seguito da una vocale, si legge solitamente zi.
Es.: vindicatio, notio si leggono vindicazio, nozio.
Il gruppo ti si legge come in italiano solo quando la t è preceduta
da s, t, x, o quando l’accento tonico cade sulla i (es.: totíus).
d) la y si legge i.
e) l’h non si pronunzia.
II. Ma attenzione. In età classica i Romani non leggevano così. Infatti:

– ae, oe erano lette a-e, o-e.
– ti era letto sempre ti.
– h veniva pronunziata con un’aspirazione.
– c e g erano sempre pronunziate come nell’italiano cane, gomito.
Per esempio, la frase:

Caeli stellae sunt splendidae et pretiosae, i Romani del tardo Im-
pero e noi la leggiamo così:
Celi stelle sunt splendide et preziose.
Però i Romani dell’età classica leggevano:
Kaeli stella-e sunt splendida-e et pretiosa-e.
SEZIONE SECONDA 27

III declinazione
Sezione III aggettivi

della II classe
sum e suoi composti
indicativo e infinito
delle quattro
attive
a
l
1 Cesare, ultimo protagonista di Roma repubblicana
Peritus orator et elegans scriptor Caius Iulius Caesar fuit. In com-

mentariis “De bello Gallico” et “De bello civili” sua mira facinŏra nar-
ravit. Copias Romanas per Alpes saepe duxit. Frustra de pace egit1
cum Gallis et Germanis. Postremo Germaniae et Galliae gentes armis
profligavit. Foedera fecit cum Pompeio atque Crasso, claris Romae
viris; at post Crassi necem in Mesopotamia, contra Pompeium acriter
pugnavit. Caesar apud Pharsālum, Thessaliae urbem, aemulum vicit et
imperii Romani dominus fuit. Inde in Aegypto fuit; denique in Hispa-
nia, ubi Catonis copias profligavit. Postremo Caesar in Italiam remea-
vit, et splendidis monumentis Romam exornavit et cum moderatione
imperium administravit. Paulo post Brutus et Cassius apud curiam
pugionibus Caesarem necaverunt.
1. egit: da ago.
a
l
2 Proserpina divisa tra la vita e la morte
Ceres, frugum patrona, opimam Siciliam valde amabat. Cereris filia,
Proserpina, mirae pulchritudinis virgo, olim in silva deserta deambu-
labat atque suaves flores decerpebat. At repente apparuit Pluto, Aver-
ni deus: virginem arripuit et in tristia mortuorum regna eam1 duxit.
Cum Ceres mater horrendum factum cognovit, multas lacrimas effu-
dit, et comam scidit et opem dei Averni magna voce imploravit. Tum
Pluto conscius sceleris fuit atque parvum remedium invenit: nam
veniam audacis furti petivit et Proserpinae sponsae dixit: «Per dimi-
diam anni partem in terra cum matre eris, inter rosas suaviter olentes
et fruges maturas. Autumno autem, vitae in terris immĕmor, in Aver-
num, meum regnum, revertes».
1. eam: accus. femm. del pronome dimostr. is (traduci: la).
a
l
3 Fine della guerra fra Roma e Alba Longa
Tum Romani cum Albanis apud Tiberim acriter pugnabant. Postremo
ducibus placet fortunam proelii committere paucis bellatoribus.
Erant, inter pedites Romanos, tres fratres Horatii; et tres Curiatii fra-
tres in hostium agmine. Ideo fratribus belli fortunam committunt.
Cum duces signum dant, agmina campum vacuum relinquunt. Horatii
in Curiatios pilă coniciunt et singulos vulnerant: sed nemo cadebat.
Curiatii autem, quamquam aegri, strenue obsistunt et duos Horatios
necant. Postremo unus Horatius superest et callide fugam simulat.
30 SEZIONE TERZA
Tum Curiatii pede incerto, propter vulnera, Horatium insectantur1. At
Curiatios saucios et fugā defessos Horatius singillatim trucidavit. Ita
unius viri victoria toti civitati goriam comparavit.
1. insectantur: «inseguono».
a
l
4 Il fatale cavallo di legno
Ducum Graecorum copiae iam diu obsidebant Troiam, Asiae splendi-
dum oppidum, sed non expugnabant. In variis proeliis permulti viri,
Graeci ac Troiani, iam misere ceciderant. Tum milites Graeci, callidi
Ulixis consilio, equum ligneum construxerunt: hic1 nonnullos strenuos
milites celaverunt. Inde famam vulgaverunt: «Equus, deorum mirum
donum, oppidum perpetuo2 servabit. Donec equus in oppido erit, Troia
salva erit». Interim Graeci fugam simulaverunt prope Tenedum, par-
vam Aegaei maris insulam. At Troiae cives, stulti atque creduli, in
oppidum equum induxerunt. At milites Graeci in equi utero ac tene-
bris latebant: et statim milites noctu ex equo eruperunt, omnes vigi-
lias necaverunt flammisque oppidum vastaverunt.
1. hic: avverbio di luogo.

2. perpetuo: avverbio.
a
l
5 La falsa pazzia di Ulisse
Tum Agamemnon et Menelaus fratres in Graecia duces conscribebant
ad bellum contra Troiam, Asiae urbem. Ideo ad Ulixem, Laertis filium
et Ithacae regem, properaverunt. Sed Ulixes, propter triste praedic-
tum, ad bellum discedere recusabat. Nam Apollinis sacerdos Ulixi ora-
culum dederat: «Post bellum Troianum per maria diu et aegre errabis
atque comites permultos amittes». Itaque Ulixes ante legatos insa-
niam tunc simulavit: pileum sumpsit et equum cum bove ad aratrum
iunxit. Sed Palamedes legatus Ulixis simulationem cito intellexit ac
patefecit. Nam Telemachum, parvum Ulixis filium, ante aratrum
deposuit: at cito Ulixes aratrum retinuit. Ergo insaniae simulatio
omnibus manifesta fuit. Ita Ulixes bello Troiano interfuit; sed deinde
Palamedi adsidue infestus fuit.
a
l
6 Un giovane scopre il mercato della sapienza
Socrates, Graeciae praeclarus philosophus, in Athenarum angiportis
libenter atque frequenter deambulabat. Olim adulescentem pulchra et
modesta forma vidit. Mox philosophus baculum, senectutis praesi-
dium ante adulescentis pedes misit, atque pauca verba adiecit: «Ubı̆ -
nam vestimenta et cibaria, ad vitam necessaria, homines vendunt?».
SEZIONE TERZA 31
«In publico foro», Xenophon mox respondit. At philosophus addidit:
«Et ubinam mortales sapientiam et bonum discunt?». At adulescens
nihil respondit. Tum Socrates blanda voce adulescentem monuit:
«Apud me1 sapientiam et bonum utiliter explorabis». Deinde Xeno-
phon, una cum multis adulescentibus et viris Athenarum, Socratem
praeceptorem habuit. Ita Xenophon philosophı̆am penitus cognovit,
atque ideo vir doctus et clarus historiarum scriptor evasit.
1. me: accus. del pronome personale (me).
a
l
7 Anche gli imperatori sanno essere pazienti
Patientia et indulgentia in summis imperatoribus quoque animi
magnitudinis manifesta indicia sunt. Quondam apud Romam in sum-
ptuosa villa Augustus imperator graviter aegrotabat atque noctes in-
quietas consumebat, quia molesta noctua sine intermissione canebat
et somnum saepe rumpebat. Tunc diligens miles Augustum liberare a
gravi incommodo statuit: ideo statim noctuam deprehendit atque
vivam ad imperatorem portavit. Miles magnum praemium ab impera-
tore exspectabat: at Augustus mille tantum nummos diligenti militi
donavit. Sed miles praemium indignum existimavit ac mox, iratus,
miseram avem liberavit. Nunc vere irae et ultionis causa imperatori
non deerat; aequo animo tamen contumeliam toleravit ac militem
insolentem dimisit liberum.
a
l
8 Una delle infinite storie del dolore umano
Clarus epistularum scriptor magna admiratione celebravit animi vim
atque magnitudinem Arriae1 mulieris. In Arria – scriptor narrat –
mira animi vis et erga parentes pietas erant. Nam dum maritus gravi-
ter aegrotat, filius quoque gravem morbum contraxit. Paulo post
vitam amisit infelix puer. Tum animosa mulier splendidas exsequias
paravit ac funus occulte celebravit. Quotiens autem in mariti cubicu-
lum intrabat, Arria apte fingebat atque dicebat: «Puer bene quievit,
libenter cibum sumpsit, et nunc in horto cum amicis hilariter ludit».
Cum vero Arria lacrimas continere atque maerorem celare non pote-
rat, statim ex cubiculo discedebat et multas lacrimas fundebat.
Postea, sine lacrimis, aegrotum maritum revisebat.
1. Arriae: Arria, -ae (Arria).
a
l
9 Il dio supremo della religione pagana
Iuppiter, Saturni filius, omnium deorum et hominum pater, capitis
nutatione diis caelestibus infernisque voluntates indicabat. Sed olim
32 SEZIONE TERZA
Gigantes, miri terrae filii Iovis, imperium detrectaverunt. Tum Vulca-
nus, ignis deus, Iovi patri fulmina et sagittas praebuit. Ita Olympi rex,
Vulcani auxilio, seditiosorum turmam profligavit. Post victoriam con-
tra Gigantes, Iuppiter cum fratribus mundi regnum divisit. Nam Nep-
tuno fratri marium curam commisit, Plutoni autem inferorum regna.
Praeterea omnium hospitum Iuppiter patronus erat. Inter omnia ani-
malia aquila Iovi sacra fuit. Sumptuosum templum marmoreum in
Capitolio Romani Iovi dicaverunt: ibi consules, una cum pontifice
maximo et omni populo, boves candidos deo saepe immolabant.
a
l
10 Uomini dalle pietre
Propter magnam hominum malitiam, olim Iuppiter pater ingens dilu-
vium excitavit. Tum aquae terras omnes sepeliverunt, praeter Parna-
sum montem in Phocide. At deorum pater Deucalionem et Pyrrham
coniuges tantummŏdo servavit, quoniam insontes atque pii erga deos
et homines erant. Cum autem resederunt1 aquae, Deucalion et Pyrrha
Themin deam consuluerunt. Inde, deae consilio, coniuges multa saxa
post terga coniecerunt: at mox saxa hominum formam, et virorum et
feminarum, mire acceperunt. Ita fortunati coniuges divinitus homini-
bus terras iterum impleverunt atque tristem solitudinem vitaverunt.
Augusti tempore P. Ovidius Naso, clarus poeta, diluvii fabulam atque
portentum Deucalionis et Pyrrhae celebravit splendidis carminibus.
1. resederunt: da resı̄do.
a
l
11 Aracne tessitrice di ragnatele
Arachne, valde pulchra venustaque puella, in parva Graeciae insula
textrix perita erat. Nam eleganti artificio telas ac pretiosa tapeta adsi-
due texebat. At Minerva dea peritiam summam huius1 artis iactabat.
Hinc inter Minervam et puellam certamen fuit, ante mulieres permul-
tas, textrices valde peritas. Sed in certamine Minerva puellae opus
perfectum mox inspectavit atque, valde irata, telam laceravit et puel-
lam in capite percussit. Tum Arachne, maesta propter deae iram et
omnino perdita, arbori se2 suspendit. Sed caelestes dei infelicem et
insontem puellam comploraverunt, atque in parvam araneam eam
mutaverunt. Postea Arachne in tenebris et in luce, maeste et leniter,
sine intermissione araneas perlucidas et innumerabiles texit.
1. huius: di questa.
2. se: si.
SEZIONE TERZA 33
a
l
12 Da Troia al Lazio
Post annos decem viri Graeci, cum Agamemnone duce, miserandam ac

nobilem Troiam tandem expugnaverunt et deleverunt. Tum pius
Aeneas cum Anchisa patre atque sociis effūgit. Aeneas in fuga Creu-
sam amisit, teneram uxorem. Inde cum paucis superstitibus Aeneas
naves conscendit et longum arduumque iter suscepit. Nam varia
atque infida maria percurrit, gentium ignotarum et infensarum terras
tetigit. Etiam ad Carthaginis oras appulit ubi Didonem visit atque
amavit. Denique, post varios et graves labores, cum comitibus super-
stitibus ad Latii oras pervenit ubi regnabat Latinus, magnae sapien-
tiae vir. Ibi bellum saevum gessit cum Turno, fero Rutulorum rege, ac
demum Laviniam, mitem et pulchram Latini filiam, uxorem1 duxit.
1. uxorem: compl. predicativo dell’oggetto («come...»).
a
l
13 Uomini-cavalli
Miri animantes centauri erant et in Thessalia permulti vivebant. Filii
Ixionis et candidae nubis, similes erant capite hominibus, reliquo cor-
pore equis. Naturā admodum veloces atque violentes, centauri genti-
bus finitimis saepe molesti fuerunt. Itaque Hercules et Theseus
adversus centauros diu dimicaverunt: nam viri non paucos centauros
necaverunt et ex Thessalia deturbaverunt. Inter centauros valde cla-
rus fuit Chiron, sapientiae atque artis musicae peritus magister. Nam
nobiles adulescentes discipulos habuit, Achillem, Iasonem et Hercu-
lem. Chiron autem immortalis erat, sed Herculis sagittă venenata
centaurum in crure vulneravit. Inter immanes dolores animam effla-
vit Chiron; sed Iuppiter miseratione in splendidum sidus sagittarii
centaurum mutavit.
a
l
14 Polifemo accecato dal signor Nessuno
Polyphemus Cyclops, deforme monstrum, in fronte unum oculum pos-
sidebat. Praeterea hominum carnes saepe vorabat Polyphemus et quo-
tidie cum magno baculo in pascuis oves ducebat. Olim Ulixes cum
comitibus in Polyphemi speluncam intraverat. Ubi Cyclops cum ovi-
bus in speluncam revertit, ante ianuam magnum saxum apposuit.
Inde Polyphemus hospitii leges violavit et immani feritate complures
Ulixis comites voravit. At callidus Ulixes Polyphemo magnam vini
amphoram tunc praebuit. Inde Ulixi Polyphemus: «Nomen tuum
denuntia, hospes». Et vir respondit: «Nemo». Sed mox vini potio Cyclo-
pis mentem perturbavit atque somno oppressit. Mox Ulixes cum comi-
34 SEZIONE TERZA
tibus ardenti palo Polyphemi oculum confōdit: ita omnes effugere
potuerunt. Tunc caecus miser a Neptuno patre magna voce ultionem
implorabat. Ubi nonnulli Cyclopes caeco amico succurrerunt, Polyphe-
mus clamavit: «Nemo me1 occaecavit».
1. me: accus. del pronome personale («me»).
a
l
15 «La ferita mi ricorda che sono uomo»
Omnes regem Alexandrum Magnum Iovis filium existimabant. Nam
in Lybia sacerdos, ante comites, Iovis Hannonis filium Alexandrum
declaraverat. Tum Alexander in India iamdı̆u errabat atque vastabat
regiones omnino ignotas non modo Macedonibus sed etiam populis
Indiae finitimis. Interea oppidum magnum obsidione clausit, ibique in
opere diu et frustra longum tempus consumpsit. Olim moenium par-
tem vacuam defensoribus quaerebat, cum statim hostes sagittā eum
vulneraverunt. Inceptum tamen agere perseveravit. Tandem milites
Alexandrum in praetorium adduxerunt, ubi aliquandiu sine voce ste-
tit. Medicus multas medicinas applicabat, sed vulneris dolor crescebat
et crus paulatim obtorpuit. Tunc Alexander: «Non Iovis filius sum –
inquit –, sicut homines dicunt; vulnus me1 hominem indicat».
1. me: «me».
SEZIONE TERZA 35
Varia V
LE CADENZE DELLA GIORNATA ROMANA
La giornata romana, estesa dall’aurora al tramonto, era divisa in dodici

horae, di durata variabile secondo le stagioni. L’hora prima era quella
che iniziava con il levarsi del sole. L’hora sexta corrispondeva al nostro
mezzogiorno: momento di interruzione delle attività per il pasto leggero
del mezzogiorno (prandium) e per un breve riposo, o siesta. L’hora duode-
cima era quella precedente di poco il tramonto, quando si ritornava a casa
per la cena o pasto principale, che presso le famiglie agiate si protraeva
fino a notte avanzata. Non era insomma il nostro pranzo da un quarto d’o-
ra o poco più.
La notte, compresa fra il tramonto e il sorgere del sole, era divisa in
quattro parti, dette vigiliae. La vigilia era il tempo notturno durante il
quale un soldato montava la guardia: la prima turnazione era detta prima
vigilia (dalle ore 18 alle ore 21); seguivano la seconda vigilia (dalle 21
alle 24), la terza vigilia (dalle 24 alle 3), la quarta vigilia (dalle 3 alle 6).
Altre denominazioni delle cadenze notturne: vesper (vespro), media nox
(mezzanotte), galli cantus (il canto del gallo), dilucŭlum (l’alba).
36 SEZIONE TERZA
a
l
16 Ifigenia, una vittima della superstizione
In Aulide contra Troiam expeditio iam parata erat; sed venti adversi
navium Graecarum profectionem vetabant. Tunc Calchas vates sen-
tentiam dixit: «Necesse est Dianae deae immolare Iphigenı̄am, Aga-
memnonis ducis summi iuvenem filiam. His1 solum condicionibus Dia-
na navium profectionem concedet». Interea Agamemnon suspenso ani-
mo erat inter patrium amorem et Graecorum utilitatem: sed denique
filiam immolare statuit. At filia insons, primum horroris plena, mul-
tas lacrimas effundebat atque patrem implorabat; deinde, mira animi
magnitudine, libenter necem non repudiavit. Tum apud altaria sacer-
dos ferrum destrinxit, deos invocavit et miseram Iphigeniam percus-
sit. Sed victima ex oculis mox evanuit, atque omnes cervam cruentam
tantum viderunt. Profecto2 Iphigeniae necem Diana vitavit atque inter
deos pulchram puellam admisit.
1. his: ablativo del pron. dimostrativo hic («a queste...»).

a
l
17 Malinconica fine di una carriera politica
In Cornelia gente P. Cornelius Scipio valde clarus fuit, et eloquentia et
litterarum studiis et virtute militari. Scipio patri in Hispania adhuc
iuvenis successit. Hic1 Hasdrubalem vicit et Carthaginienses ex
Hispania expŭlit; deinde, consul, bellum contra Carthaginem paravit.
Tum Carthaginienses mox Hannibalem ducem ex Italia revocaverunt.
Apud Zamam, Numidiae urbem, legiones Romanorum splendidam
victoriam comparaverunt et Chartaginiensium vires omnino deleve-
runt. At magnae victoriae praemia non percepit infelix Scipio. Nam
multi inter patres conscriptos Scipionem repetundarum accusaverunt.
Tum Scipio a publicis negotiis secessit et Literni, in Campana villa,
vitam tranquillam ac quietam traduxit. Splendidis facinoribus in Afri-
cae terris cognomen Africanum meruit Scipio.
a
l
18 Un futuro filosofo col miele sulle labbra
Plato, praeclarus philosophus Atheniensis, apud omnes viros doctos in
magna admiratione fuit. Socratis discipulus atque amicus, in luco apud
Athenas Academı̄am instituit, et praeterea opera permulta scripsit de
argumentis philosophicis, moralibus et civilibus. Veteres scriptores de
Platone puerulo hanc fabulam narrant. Dum Plato in cunis placide dor-
mit, improviso apes nonnullas mellis guttas in infantis labris posue-
SEZIONE TERZA 37
runt. Tum familiares incerti vatem vocaverunt et sententiam eius1
quaesiverunt. Tunc vates ad cunas accessit et diu multumque reputavit
eventum; inde responsum reddidit: «Dulcia verba sicut mel postac ex
Platonis ore manabunt et omnes viri docti philosophum auscultabunt».
Vatis oraculum in patris ac matris animis magnam laetitiam excitavit.
1. eius: di lui.
a
l
19 Achille e Patroclo: il mito di un’amicizia
Achilles et Patroclus apud Chironem praeceptorem magnam ac dulcem
amicitiam contraxerunt. Inde contra Troiam bellum simul gesserunt.
Ubi 1, propter odium in Agamemnonem, Achilles in tabernaculo iners
tempus agebat, procul a proeliis; Patroclus amici arma prehendit et
contra viros Troiae magna vi pugnavit. Nam hostium ingentem caedem
fecit, at postremo hasta Hector Patroclum transfixit. Inde milites Grae-
ci Patrocli cadaver in castra portaverunt, ubi etiam Achillis equi immor-
tales defleverunt fortis viri mortem. Sed Achilles praesertim desperan-
ter flevit. Postea, ante amici exsequias, Achilles ad singulare certamen
Hectorem provocavit. Statim Troianum virum interfecit atque ter circa
urbis moenia traxit corpus, cruore et vulneribus foedatum. Ita dulcis
amici mortem vindicavit Achilles atque tunc demum Patrocli exsequias
celebravit.
a
l
20 La superbia punita di una madre
Niŏba, Tantali filia atque Amphionis uxor, admodum superba mulier
fuit, sive propter nobile genus sive propter magnam mariti potentiam,
sed praesertim propter magnum filiorum numerum. Nam septem
filios septemque filias habebat. Sed superbia et Niobam et liberos per-
didit. Nam olim Thebarum sacerdotes sacrificia parabant Latonae,
Apollinis et Dianae matri. Tum Nioba summo sacerdoti ita insultavit:
«Cur hostias donas Latonae, duorum tantum filiorum matri? Cur vic-
timas non immolas Niobae quoque, quattuordecim filiorum matri?».
Niobae iniuria iracundiam Latonae atque filiorum deae excitavit.
Apollo enim et Diana non modo Niobae quattuordecim filios telis neca-
verunt, sed etiam matrem in saxum mutaverunt. Niobae rupes erat in
Sipylo, monte Asiatico.
a
l
21 Tiberio: luci ed ombre di un imperatore
Sicut C. Tacitus historicus scribit, ambitiosus, crudelis, ambiguus ty-
rannus Tiberius fuit. Solum post nonnullas cunctationes summam
38 SEZIONE TERZA
imperii potestatem suscepit. Rei publicae rationem imperatoris Augu-
sti minime intermisit, atque summum imperium cum libertate sena-
toria coniunxit. Sapienti aequabilitate imperium rexit et omnium gen-
tium negotia recte administravit. Nam provinciarum praefectis olim
dixit: «Boni pastoris munus est tondēre pecus, at non deglubĕre».
Tiberius pacem adsidue confirmavit et nova bella accurate vitavit.
Post Germanici nepotis mortem in Syria atque Drusi filii, Tiberius,
quasi in exilium voluntarium, confūgit in amoena et deserta loca
Caprearum, atque imperii administrationem Seiano commisit, prae-
fecto praetorii. Praeterea de Tiberio in Caprearum otiis immania sce-
lera et obscura consilia Romae vulgus fabulose narrabat.
a
l
22 Il cane di Alcibiade vittima delle chiacchiere
Clarus dux fuit Alcibiades atque Athenis munera publica explevit. Sin-
gulari virtute et ingenio praeditus, omnes disciplinas et doctrinas libera-
les didicit. Praeterea et eloquentiae peritus et prudentiā ornatus fuit.
Inter Athenarum cives admodum notus erat atque mulierum praesertim
admirationem excitabat propter corporis pulchram formam. Inde non-
nulli superbiae et vanitatis Alcibiadem accusabant. At huiusmodi fa-
mam minime tolerabat Alcibiades; quapropter cani familiari pulchram
caudam amputavit. Tum amici crudelis amputationis causam quaesive-
runt. Et Alcibiades: «Athenienses nunc novum sermonum argumentum
possident: videlicet sermonem habebunt non de Alcibiade sed de canis
cauda atque causā resecationis. Nunc demum cives multas nugas dicere
possunt de canis cauda, at minime de Alcibiade et de eius1 negotiis».
1. eius: di lui.
a
l
23 Esemplare moralità di un console romano
Inter multa integritatis exempla civium Romanorum, C. Fabricii
sanctitas mira fuit. Tum Romani in magno periculo erant, quia Pyr-
rhus, Epiri rex, Bruttios, Lucanos et Samnites ad seditionem concita-
verat. At Pyrrhi medicus, quia rex castra proxima militibus Romanis
habebat, ad Fabricium consulem vēnit et: «Si praemium proponis –
inquit 1 – veneno regem necabo. Nam regem necare perfacile erit, quo-
niam meus filius vini minister Pyrrhi est». Sed statim consul perfidum
medicum ad Epiri regem remisit. Ita infidelis medici perfidiam rex
compĕrit atque mirandam Fabricii consulis integritatem magnis lau-
dibus celebravit: «Consul Romanus mire sincerus est. Sicut autem
nullus homo solem ab eius2 via removēre potest, ita Fabricius a vitae
integritate numquam secedere poterit».
1. inquit: dal verbo inquam («disse»).
2. eius: si traduca «sua».
SEZIONE TERZA 39
a
l
24 L’imperatore Tito, “delizia dell’umanità”
Titus Flavius Vespasianus in regnum successit Vespasiano patri.

Magna moderatione atque admirabili prudentia Romanum imperium
rexit; idcirco cives Titum vocaverunt “delicias humani generis”. Cre-
bro oratoriam artem splendide exercuit et causas ante iudices egit
Latina lingua, et Graeca lingua etiam brevia carmina et nonnullas
tragoedias scripsit. Cum Titus sub patre militavit, mirabili virtute et
audacia pugnavit, praesertim in Hierosolimorum obsidione. Praeterea
sub Titi imperio Vesuvii vulcani conflagratio fuit. Ignium eruptio
Pompeios, Herculaneum, Stabias, amoenas Campaniae urbes, cineri-
bus atque lapillis obruit. Tum permulti locorum incolae e vita misĕre
excesserunt. Periit etiam C. Plinius Secundus, clarus physicus et clas-
sis praefectus apud Misenum, Campaniae promunturium. Post regni
biennium Titus vitam amisit, atque ante mortem ludis magnificis
amphitheatrum Flavium inauguravit.
a
l
25 Tiro, città-regina della Fenicia
Urbs Tyrus olim dives ac praeclara fuit. Locus urbi maritimae valde
opportunus erat. Nam mare altum moenia urbis, sitae in insula, cir-
cumfluebat. Praeterea terrae finitimae materiam navibus aptam sup-
peditabant: Tyri incolae enim firmas naves exstruebant pulchris ac
procēris cedris montium finitimorum. Nautae gubernatoresque, ma-
gna audacia clari, maria adsidue percurrebant, in regiones remotas
commeabant, et multiplicibus generibus mercium urbes implebant.
Ex remotis Asiae terris permulti mercatores camelis Tyrum propera-
bant. Etiam ex litoribus maris nostri naves illuc1 contendebant: ideo
magna hominum multitudo vias atque fora Tyri implebat. Praeterea
Tyrii in regionibus maris nostri multas colonias constituerunt. Inter
Tyrias colonias valde clara fuit Carthago, in Africae oris.
1. illuc: avverbio di moto a luogo («là»).
a
l
26 Meglio una buca in campagna (disse il topo)
Q. Horatius Flaccus, praeclarus poeta Latinus, de muribus lepidam
fabulam narrat. Olim mus urbanus murem rusticum visitavit. In
humili cavo amicum invenit atque nomine benigne salutavit. Statim
hospes contempsit humilem vitam et sordida cibaria muris rustici,
videlı̆cet insecta, lacertas et panis micas; contra magna urbis oblecta-
menta celebravit, atque ita in amico ardentem cupiditatem vitae
novae excitavit. Ideo mures, hilares atque laeti, in urbem properave-
runt et in aedes divitis hominis penetraverunt. In amplo autem tricli-
40 SEZIONE TERZA
nio reliquiae exquisitae cenae erant: carnes vitulinae, caseus et mulli.
At repente aedes magnis canium clamoribus resonuerunt. Tum miseri
mures in triclinio discurrerunt; inde mus rusticus revertit rus, in
cavum miserum sed valde tutum.
a
l
27 Attenzione ai meteorologi
Olim rex apud regiam clarum astrologum habebat. Primo mane rex de
tempestate astrologum consuluit, quia in agris deambulare cupiebat.
Tunc astrologus diu caelum conspexit, inde respondit: «Hodie, rex,
bene deambulabis: nullus enim imber iter impediet». Dum rex per
agros equitat, agricola regem conspexit et: «Rex – inquit – ad regiam
statim discede1, quia magna tempestas adventat; ideo, si sub divo
manseris, magnus imber te2 deprehendet». Rex, astrologi praedictione
securus, agricolae verba contempsit atque iter continuavit. Sed repen-
te magnum murmur audit; nubes caelum operiunt atque solem obscu-
rant; paulo post densi praecipitant ex aethere nimbi et aquā regem
perfundunt. Quapropter rex, valde iratus, mox astrologum dimittit.
1. discede: imperativo presente di discedo («ritorna»).
2. te: accusativo di pronome personale («te»).
a
l
28 Nerone, un personaggio sconcertante dell’Impero
Tiberius Claudius Nero, primis imperii annis, fuit ingenio miti et libe-
rali, atque consiliis et praeceptis Senecae philosophi, amici et magi-
stri, adsidue oboediebat. Deinde multa et atrocia scelera commisit.
Nam clari cives atque nonnulli propinqui ob Neronis crudelitatem
perierunt. Primum Britannicum in convivio veneno interfecit, sicut
Tacitus historicus in Annalibus narrat; deinde etiam Agrippinam
matrem in Baiarum ora necavit. Ante populi multitudinem Nero, sicut
histrio, cithara canebat et saltabat. Sub Neronis autem imperio horri-
bile incendium magnam Romae partem omnino diruit. Praeterea
imperator immanibus suppliciis Christianos vexavit. At nonnulli cives
contra Neronem coniurationem paraverunt, quia constituerant Roma-
nos liberare a crudeli tyranno. Sed mox Nero coniurationem cognovit
et capite damnavit Calpurnium Pisonem, coniurationis caput, atque
non paucos cives. Propter coniurationis suspicionem, tunc etiam Sene-
ca et Lucanus poeta vitam amiserunt.
a
l
29 Il miracolo da uno spavento
Croesus regnabat in Lydia, Asiae minoris regione, et ingentibus divi-
tiis admŏdum notus erat. Filium iuvenem habebat, honesta forma et
magno ingenio praeditum, sed mutum. Benignus pater et oracula con-
SEZIONE TERZA 41
suluerat et multorum medicorum artem frustra adhibuerat ad filii
sanitatem: at omnia remedia irrı̆ta fuerant. Cum Persarum magnae
copiae urbem Sardis1 obsederunt et expugnaverunt, miles in Croesum
regem stricto ense repente irruit. In tam magno discrimine filius, ter-
roris plenus ob patris necem instantem, summis viribus os denique
aperuit et linguae vincula solvit: «Miles – inquit2 – Croesum regem ne-
cas». Tunc Croesum miles agnovit neque eum3 percussit: nam vivum
regem deprehendere exoptabat. Ita nobilis iuvenis Croesi patris vitam
servaverat et linguam denique receperat.
1. Sardis: caso accusativo.

2. inquit: dal verbo inquam.
3. eum: accusativo di pronome («lo»).
a
l
30 Un mondo alternativo (nell’immaginazione dei poeti)
Nonnulli antiqui poetae miram et auream aetatem, sub Saturni re-
gno, finxerunt. Tum varia anni tempora non erant, sed vere perenni
omnes homines laeti erant. Praeterea aetatis aureae homines vim pro-
cellarum, fluminum, marium ignorabant; nec fulminum exitiales ful-
gores timebant. Inter animalia nulla odia erant neque greges lupos
rapaces metuebant. Tum nec moenia neque turres in moenibus erant;
nec fossae neque valla oppida circumdăbant. Arma autem antiqui
homines nondum repperant 1, nec impia bella suscitabant.
Aurea autem aetate lactis et mellis flumina inter terras fluebant,
atque matura poma in arboribus sine ulla intermissione erant. Homi-
nes in laetis otiis et dulci pace adsidue vivebant: minime laborabant,
nec morbos cognoscebant, nec, praesertim, mortem timebant.
1. repperant: da reperio.
42 SEZIONE TERZA
Varia VI
NOMI PROPRI LATINI

DIVENTATI NOSTRI NOMI COMUNI
Come può un nome proprio diventare un nome comune? È facile spie-

garlo. Quando un personaggio diventa molto famoso per le sue imprese
(buone o cattive), per la sua dottrina, per le sue invenzioni o per altri moti-
vi ancora, tutti lo ricordano e lo nominano spesso: un po’ alla volta, allora,
il suo nome serve anche per indicare chi in qualche modo assomiglia a quel
personaggio o per descrivere un oggetto che lo ricorda.
Sono numerosi i personaggi del mondo romano che hanno avuto questa
sorte. Cominciamo con l’esempio più tipico:
Cicerone. Fu avvocato famosissimo e uomo di grande dot-

trina: scrisse moltissimi discorsi (in latino si chiamavano
orationes) e altre opere, specialmente di filosofia. Per secoli
è stato considerato un vero «mostro» di eloquenza e di
sapienza, tanto che il suo nome è passato a indicare «una
persona che sa tutto» e che è capace anche di parlare a lun-
go. Perciò oggi si chiama cicerone, sia in italiano che in
altre lingue europee, la guida che accompagna i turisti: è la
persona che sa dir tutto sui monumenti ed ha la parola
sempre pronta.
Vediamo ora le vicende di altri nomi.
Catone fu un uomo politico ed ebbe la carica di censore: fu

severissimo nel condannare la corruzione e la mollezza dei
suoi concittadini. Da allora si è chiamato catone chiunque
fa «prediche» moralistiche agli altri.
Mecenate era di famiglia etrusca e fu consigliere di Augu-

sto: ricco e potente, protesse gli scrittori del suo tempo ed è
rimasto famoso per questo. Chi aiuta e finanzia artisti e
letterati viene appunto definito un mecenate.
SEZIONE TERZA 43
Qualcosa di simile è capitato al nome di Cesare. Fu consi-
derato, in sostanza, il fondatore dell’impero romano, e per-
ciò ognuno degli imperatori che gli succedettero si fece
chiamare Cesare (in latino Caesar, pronunciato allora così
com’è scritto). Questo nome passò poi ai Greci nella forma
Càisar e in seguito ai Germani e agli Slavi che ne hanno
ricavato, rispettivamente, Kaiser e zar, parole che in quelle
lingue significano «imperatore».
Il fenomeno che stiamo illustrando si ripete continuamente
e per personaggi e situazioni di ogni tipo. Passiamo in ras-
segna altri esempi antichi.
Atlante era, nella mitologia antica, un gigante che regge-

va il cielo. È stato spesso raffigurato sui libri che descrive-
vano il sistema planetario e anche la terra: così le raccolte
di carte geografiche hanno preso il nome di atlanti.
Ercole era un altro personaggio mitico, famoso per la sua

forza: di una persona forte noi usiamo dire che è un ercole.
Salomone era un re degli Ebrei, famoso per la sua sag-

gezza e giustizia: una persona saggia e giusta viene ancor
oggi chiamata un salomone.
(F. SABATINI, La lingua e il nostro mondo, Torino 1978, pp. 113-114)
44 SEZIONE TERZA

IV e V declinazione
Sezione IV pronomi personali;

pronomi relativi;
pronomi possessivi e
dimostrativi
coniug. di sum e
composti; le quattro
attive
a
l
1 L. Emilio Paolo, un politico che non pensava a far soldi
L. Aemilius Paulus, filius illius consulis qui apud Cannas ceciderat,

post tres repulsas consulatum tandem obtinuit. Primum Ligures, qui
Romae auctoritatem detrectabant, omnino subegit. Deinde rerum
gestarum ordinem in tabula picta publice exposuit. Praeterea Persen,
Macedonum regem, apud Pydnam proelio profligavit; postea in maris
Aegaei insula eum deprehendit atque Romam duxit. At in tam multis
rebus secundis gravi luctu doluit Paulus: nam duos filios in aetatis flo-
re amisit. Ob haec omnia populus senatusque Romanus ei concesse-
runt perpetuum usum triumphalis vestis in ludis circensibus. Paulus
autem apud Romanos in magna admiratione fuit propter continen-
tiam et severam abstinentiam in rebus publicis. Nam res familiares
nullo modo auxit et, post eius immaturum interitum, Pauli filiae tan-
tum rerum familiarium venditione dotem exsolvere potuerunt.
a
l
2 Le corna possono essere rovinose
Cervi in locis editis vitam agunt et varias silvarum herbas pascunt.
Olim pulcher cervus in speculo aquarum imaginem suorum membro-
rum spectavit. Tunc cornua ramosa sua laudabat atque exilia et incer-
ta crura contemnebat. At repente canium crebri latratus ad eius aures
perveniunt. Inde cervus, magno terrore plenus, per silvam densam
sollicite currit atque ita necem vitare potest. Sed paulo post, in dume-
to cornibus ramosis impeditus, consistit et in summa desperatione est.
At ilı̆co canes fero impetu cervum morsibus laniant. Tum miser cer-
vus: «Quam1 falsa fuit mea sententia – inquit 2 –; crura vere utilia mihi
erant! Cornua autem tam pulchra solum miserum interitum mihi
comparaverunt».
1. quam: avverbio («quanto»).
2. inquit: da inquam.
a
l
3 Canne: Roma sul ciglio del baratro
Bello Punico secundo Romanorum fortuna in summo discrimine fuit.
Apud Cannas, parvum pagum in planitie prope Aufidum flumen, Han-
nibal, exercitus Carthaginiensis dux admodum rei militaris peritus,
contra Romanorum exercitum magnam atque cruentam pugnam com-
misit. Cornu dexterum exercitus Romani et cornu laevum Carthagi-
niensium apud flumen erant. Pugnae exitus incertus diu fuit, sed
demum Hannibal Romanorum ruinam fraude comparavit. Inter pri-
mas acies in proelio cecı̆dit1 etiam L. Aemilius Paulus consul atque
clades gravis fuit. Lugubres dies Romanis fuerunt; at cives spem non
46 SEZIONE QUARTA
amiserunt, quin etiam2 omnes ingentibus conatibus saluti rei publicae
prospexerunt. Ita civium constantia ac sociorum fides Romam servave-
runt. Nam Romani cum bellum renovaverunt, apud Zamam magnam et
praeclaram victoriam comparaverunt.
1. cecı̆dit: da cado.
2. quin etiam: «anzi».
a
l
4 Un viaggiatore che non si cura dei bagagli
Simonides, Graecus poeta praeclarus, olim per Asiam atque Siciliam
longum iter fecit. Inde in patriam revertere statuit et navem conscen-
dit. At dum alto mari navigat, turbida tempestas eius navem interce-
pit. Interea omnes viatores desperanter clamitabant et sacculos, sarci-
nas et omnia pretiosa sua arripiebant. Tum viator Semonidem inter-
rogavit: «Cur, Simonides, ex tuis rebus nihil sumis?». At poeta tran-
quillus pacata voce respondit: «Amice, omnia mea mecum sunt».
Videlı̆cet poeta bona externa nullius1 momenti existimabat. Denique
nonnulli viatores naufragio perierunt propter sarcinarum pondus;
reliqui nando2 ad litora pervenerunt, sed statim praedatores omnibus
rebus eos spoliaverunt. Simonides quoque e naufragio enatavit et Cla-
zomenarum cives poetam statim agnoverunt atque vestes et pecuniam
ei suppeditaverunt.
1. nullius: genitivo di nullus («di nessun»).

2. nando: ablativo del gerundio del verbo no («a nuoto»).
a
l
5 Anche gli animali ricordano
Tunc in Circo Maximo imperator Augustus Romanis munus gladiato-
rium dabat. Multae ferae iam aderant, inter quas magnus et fulvus
leo, qui dentibus saeve frendebat. Statim Androcus1 ad certamen cum
belua ingenti tremebundus in harenam processit. Cum leo hunc homi-
nem vidit, statim constitit 2; deinde ad eum leniter accessit et linguā
Androcli manus demulcebat. Tunc Androclo rediit animus, statim ocu-
los in leonem coniecit et ipse quoque feram agnovit. Mira res singula-
rem admirationem excitavit in multitudine, quae magnos plausus tri-
buit. Inde imperator Androclum ad se vocavit et illius portenti causam
quaesivit. Revera, cum Androclus in Africae regionibus militabat, eun-
dem leonem saucium olim curaverat et ex eius pede spinam venena-
tam extraxerat. Nunc a leone memori beneficii parem gratiam Andro-
clus accipiebat.
1. Androcus: Androco.
2. constitit: da consisto.
SEZIONE QUARTA 47
a
l
6 Un legislatore democratico e un tiranno in Atene
Solon et vir peritus rerum civilium et praeclarus poeta fuit.

Magna prudentia atque aequabili animo Athenas administravit Solon
et, populi rogatu, novas leges dedit. Ille civium discordias composuit et
concordiam rei publicae restituit. Postea Athenas reliquit, in Aegyp-
tum, Cyprum et varias terras navigavit, ac post longa itinera per Asiae
oppida domum postremo revertit. At interim Athenis Pisistratus, vir
dives callidusque, omnibus rationibus principatum petebat. Athenien-
ses, quos saepe Solon monuerat, consiliorum immemores rerumque
novarum cupidi, Pisistrati precibus postulationibusque adnuerunt. Ita
Pisistratus cum paucis sociis dolo arcem occupavit et tyrannidem Athe-
nis instituit. In re tamen administranda Pisistratus industrius fuit:
nam urbem magnificis aedificiis ornavit multaque templa marmorea
aedificavit. Eiusdem ductu agricultura, industria atque mercatura
summopĕre viguerunt.
a
l
7 Gli intellettuali che bazzicano nelle case dei potenti
Aristippus, Graecus clarus philosophus, Cyrenaicorum scholam consti-
tuit. Olim Siciliae urbes diu visitavit, in quibus nonnulli philosophi sec-
tatores vivebant. Postremo Aristippus cognoscere desideravit Syracusa-
rum tyrannum, Dionysium, quem permulti ob nimiam insolentiam ac
saevitiam acriter reprehendebant. Tyranni autem regia domus, portici-
bus marmoreis, splendidis hortis, atque conclavium magnificentia luxu-
que clara erat. Aristippi adventum valde probavit Dionysius: nam
magna benignitate illum admisit atque cum eo de variis philosophorum
quaestionibus diu disputavit. Deinde, in colloquiis, tyrannus iocose ac
dissimulanter: «At philosophi – inquit 1 – domus divitum persaepe fre-
quentant». Tunc Aristippus hilari vultu respondit: «Huius rei causa
simplex est: tu quoque, Dionȳsi, medicos frequenter vidisti in aegroto-
rum hominum domibus». Tyrannus vero philosophi sententiam intel-
lexit, at responsi insolentiam toleravit.
1. inquit: da inquam.
a
l
8 Ercole, un favoloso semidio ed eroe
Multa et mira facinora de Hercule, Iovis et Alcmenae filio, poetae anti-
qui narrabant. Nam Herculis die natali tonitrus admodum violentos
in caelo sereno incolae Thebarum audiverunt. Praeterea, adhuc in
cunis, Hercules duos angues strangulavit: quod prodigium herois mira
atque futura facinora praenuntiabat. Quia antem uxorem necaverat,
48 SEZIONE QUARTA
illud scelus expiavit longo et gravi servitio apud Eurystheum. Varia et
nova facinora effecit, inter quae nex horridi tauri praeclara fuit. Inde
domini iussu ad Cretam iter fecit. In hac insula domuit taurum, quem
incolae ob nimiam feritatem timebant, et in umeris mari eum gessit
ad Eurystheum. Post hunc laborem accurrit in Thraciam, ubi crudelis
Diomedes regnabat, qui carne hominum suos equos nutriebat. Hercu-
les autem illum necavit, equos deprehendit atque eos nutrivit ipsius
Diomedis carnibus.
a
l
9 L’imperatore Augusto dietro le quinte
Imperatoris Augusti facinŏra publica mira et egregia fuerunt; at eius
vita privata admŏdum modesta atque simplex fuit. Nam Octavianus
Augustus in domibus modestis assidue habitavit et per annos quadra-
ginta aestate atque hieme in eodem domicilio vixit. Vestitus laneos
induebat quos vel uxor, vel Iulia filia parabant. Semper calceos altos
induebat quoniam brevis staturae fuit. In mensa cibos simplices desi-
derabat et ficus virides ac panem cibarium libenter edebat. Per sep-
tem horas dormiebat at non continenter: nam interdum ter vel quater
surgebat e lectulo et lectores arcessebat qui epistulas vel libros lege-
bant. Pilā ludere et pisces captare imperatorem praesertim oblecta-
bant; aliquando nucibus et talis ludebat. Senex, Nolae in Campania e
vita excessit. Ante mortem parvum speculum petiit, comam composuit
et postremo amicis: «Edı̆te strepitum – inquit –, vosque omnes cum
gaudio plaudı̆te».
a
l
10 Uno scienziato nella difesa di Siracusa
Post regis Ieronis obitum, Syracusani Romanorum imperium detrec-
taverunt et cum Carthagine foedus fecerunt. Tum senatus Romanus
Claudium Marcellum consulem cum exercitu in Siciliam misit. Ut 1
Marcellus, egregius dux qui ne2 Hannibalem quidem timuerat, Syra-
cusas advenit, obsidione urbem statim clausit. Sed longa atque diffici-
lis obsidio fuit, quia Archimedes Syracusanus, praeclarus mathemati-
cus et physicus, ad patriae praesidium machinas omnis generis repe-
riebat. Marcellus autem, qui Archimedem cognoscere optabat, vetuit
illum interficere. At miles, quia illum non agnovit, misere necavit:
Archimedes vero tum urbis expugnationem ignorabat et in arena ima-
gines describebat. Marcellus autem hominis tam illustris mortem val-
de maeruit. Deinde ille summo consilio et aequitate urbem admini-
stravit, atque ita non modo suam gloriam auxit, sed etiam populi
Romani auctoritatem.
1. ut: congiunzione di tempo.
2. ne ... quidem: «neppure».
SEZIONE QUARTA 49
a
l
11 Cincinnato, un uomo che faceva (e fa) eccezione!
Tum Aequi Romanorum fines invaserant et in Algido monte Minucium

consulem obsederant. Mox senatus Romanus L. Quinctium Cincinna-
tum dictatorem creavit. Hic clarus patricius erat, quem filii dissoluta
vita ad summam inopiam redegerat. Hac causa agellum ipse colebat,
quem adhuc servabat, in Tiberis ripa dextera. Legati autem ad Cin-
cinnatum venerunt, et eum labori intentum apud aratrum invene-
runt. Cum ex legatis patriae grave periculum cognovit, confestim ara-
trum reliquit atque arma induit. Concubia nocte cum parvo exercitu
in Algidum montem pervenit et a tergo in Aequos impetum fecit; mox
ad deditionem hostes coegit et sub iugum eos misit. Inde Romam Cin-
cinnatus revertit, ubi clarum triumphum egit. Mox dictaturam depo-
suit, omne praemium recusavit et ad suum agellum revertit.
a
l
12 Le Termopili, un mito del patriottismo greco
Graeci memoriam cladis apud Thermopylas perpetuo retinuerunt.
Propter Persas Graecia in magno periculo saepe fuit. Persarum multi-
tudo ingens erat, sed Graeci eorum impetum non metuebant: nam
patriam magis quam se ipsos amabant. Admŏdum mira fuit pugna
apud Marathonem, qua Miltiades, Atheniensium dux, Persarum
copias fugavit. Cum1 deinde Xerxes, Persarum rex, bellum renovavit,
Lacedaemonii apud Thermopylas incredibili fortitudine pro Graeciae
libertate pugnaverunt. Nam parva Lacedaemoniorum manus in illis
angustiis adventum hostium exspectabat. Illam parvam manum Leo-
nidas, Lacedaemoniorum rex, ducebat. Post aliquot dies Xerxes vehe-
menti pugna angustias expugnavit. Lacedaemonii tamen magnam
laudem meruerunt: nam omnes milites eodem loco, quo sine spe
pugnaverant, animam efflaverunt.
1. cum: congiunzione temporale.
a
l
13 Un tiranno con le orecchie sui piedi
Aristippus, philosophus Cyrenaicus, omnes adulatores acriter sperne-
bat nec dominorum superbas domus frequentabat. Olim tamen philo-
sophus visit Dionysium, Syracusarum tyrannum, quia ex morte ami-
cum servare optabat. Aristippus igitur ad Dionysium accessit atque
pro amico misericordiam et veniam petivit; at frustra. Sed denique
tyranni animum vere cognovit.
Nam capite et corpore submissis statim eum adoravit, atque ad
eius genua se submisit, et ita gratiam impetravit. Huius rei notitia ad
Aristippi discipulos pervenit, et omnes stupuerunt, quia memores
50 SEZIONE QUARTA
erant magistri praeceptorum adversus omnes blanditias. Praeterea
memoria tenebant philosophi monita de sapientium dignitate et de
tyrannorum contemptu. Aristippus autem, sine ulla animi perturba-
tione, his verbis respondit: «Minime mea culpa est; Dionysius enim in
pedibus aures habet».
a
l
14 Plinio descrive le sue ville sul lago di Como
Plinius Caecilius, doctus homo, admodum locuples fuit. In hac epistu-
la suas villas celebrat. «Apud Larium lacum nonnullae villae meae
sunt, sed duae me praesertim delectant: altera, super saxa, lacum pro-
spicit; altera ipsum lacum tangit. Itaque illam tragoediam, hanc
comoediam appellare soleo. Nam illa alta est, sicut cothurni histrio-
num tragicorum; haec est depressa sicut comicorum socci. Harum vil-
larum amoenitas magna est, etsi diversae sunt. Nam haec lacui vicina
est; illa, contra, lacum longe prospectat et admodum amoena est prop-
ter amplum prospectum; illa fluctus non sentit, haec eos frangit. Prae-
terea ex illa piscantes despicere potes; ex hac ipse pisces captare atque
etiam de tuo cubiculo hamum iacĕre1 potes».
1. iacĕre: attenzione: da iacio (e non da iaceo).
a
l
15 Lo sfaldamento del regno macedone
Post mortem Philippi, Macedonum regis, regnum suscepit Perseus fi-
lius. Hic magnum exercitum paravit ac contra Romanos bellum movit
unā cum sociis, Thraciae et Illyrici regibus. At Romani socios habe-
bant Eumenem, Asiae regem, atque reges divitum strenuarumque
gentium. Primum Licinius consul in cruento proelio gravem cladem
accepit, sed postea Aemilius Paulus consul fortuna secunda apud Pyd-
nam Perseum vicit et peditum Macedonicorum magnam partem occi-
dit. Primo rex cum equitatu fūgit, sed postea propter amicorum relic-
tionem in Aemilii Pauli potestatem venit. Consul Romanus militibus
spolia distribuit, inde Persei navi in patriam revertit, et pro magna
victoria splendidum triumphum egit. Pro curru, hostium tropaeis
ornato, Perseus cum filiis procedebat.
a
l
16 L’ordine sacerdotale al femminile: le Vestali
Antiquorum historicorum memoriā, rex Numa Pompilius Romae cul-
tum instituit Vestae, foci atque larium familiarium deae: nam rex ad
eius honorem in urbe templum aedificavit. Aedificium autem circulo
simile erat, sicut casulae antiquorum Latii incolarum. Sed in templo
tantum deae ara erat, in qua sine intermissione sacer ignis ardebat.
SEZIONE QUARTA 51
Vestales vero, nobilium virgines filiae, summa veneratione Vestae cul-
tum curabant: in templo enim vota et sacrificia faciebant pro rei publi-
cae fortuna atque salute. Praeterea illae religiose et adsidue alebant
sacrum Vestae ignem, qui perpetuo ardebat. Vestales autem apud
cives in magno honore erant et lictores a periculis atque incursibus
eas protegebant. In publicis spectaculis certum et decorum locum
Vestales obtinebant, et res publica aerarii pecuniā eas sustentabat.
a
l
17 Gli uri, singolari animali estinti
In Hercynia silva mirae beluae vivunt. Uri sunt magnitudine paulo
infra elephantes, specie et colore et figurā tauri. Magna vis eorum est
et magna velocitas; neque homini neque ferae, quam conspexerunt,
parcunt. Loci incolae hos studiose capiunt foveis atque interficiunt: hoc
labore se durant adulescentes atque hoc venationis genere se exercent.
Homines qui multos uros interfecerunt, cornua in publicum portant
atque magnam laudem obtinent. Uri numquam assuescere possunt ad
homines, etiamsi incolae eos parvulos deprehenderunt. Praeterea
amplitudo cornuum et figura et species admodum diversae sunt a
nostrorum boum cornibus. Haec cornua homines studiose conquirunt
et circumcludunt argento a labris1 atque in epulis pro poculis adhibent.
1. a labris: «dalla parte degli orli».
a
l
18 Il destino di una profetessa: nessuno le crede
Cassandra, Priami filia, ab Apolline amanti donum praedictionis rerum
futurarum accepit. Cum vero vates deum despexit, Apollo hac gravi sen-
tentia eam punivit: «Nullus homo Cassandrae praedictionibus fidem
tribuet». Nam Troiani cives insanam eam existimabant quia, ante
Graecorum bellum contra urbem, Cassandra res luctuosas Paridi et
Priamo, atque ipsius urbis perniciem praenuntiaverat. Ob hanc causam
in obscura turri eam clauserunt, in qua mulier tamen Troiae perniciem
praenuntiare minime intermisit. Postea contra Troiam bellum fuit per
longam annorum seriem. Sed Troiae cives, quamquam in omnium re-
rum desperatione, salutis spem non amiserunt. At postremo Troia ceci-
dit: nam hostes equi dolo in urbem intraverunt atque eam incenderunt.
Deinde nonnullos Troianos ceperunt, inter quos Cassandram ipsam,
quam in Graeciam abduxerunt inter Agamemnonis ancillas.
a
l
19 La morte di Alessandro magno
Babyloniae, inter apparatus expeditionis in Arabiam, gravi febre
Alexander e vita excessit. Diu ploratu lamentisque et planctı̆bus tota
regı̆a resonabat; mox velut in vasta solitudı̆ne triste silentı̆um fuit.
52 SEZIONE QUARTA
Omnes dolore muti erant. Nobı̆les puĕri,custodı̆ae corpŏris Alexandri
assueti, doloris magnitudı̆nem non sustinuērunt: vagique et furen-
tı̆bus simı̆les, totam urbem luctu et maerore compleverunt, et tales
effudērunt questus, quales in tali casu dolor suggĕrit. Macedŏnes
parı̆ter barbarique ad regı̆am concurrērunt: communis dolor omnes
aequabat, victores et vectigales. Persae iustum et mitem dominum,
Macedŏnes bonum ac fortem regem invocabant maestique viri tam
virı̆dis fortunatique interı̆tum uno anı̆mo atque una voce deplorabant.
Interea in regia omnes mulieres longos gemitus edebant atque comas
scindebant.
SEZIONE QUARTA 53
Varia VII
LE NOSTRE PAROLE PER RICORDARE
Agenda. È una parola latina: il gerundivo di agĕre, fare, e

significa «cose da fare».
È un libriccino, una sorta di diario, su cui si annota ciò che
si deve fare, di giorno in giorno: appuntamenti, scadenze,
spese. C’è l’agenda tascabile, quella dell’ufficio, ecc.
E agenda è anche l’elenco degli argomenti, che si devono
affrontare in una riunione.
Memorandum. È, anch’essa, parola latina: è il neutro

sostantivato del gerundivo memorandus: «cosa che deve
essere ricordata».
È una nota scritta, indirizzata per via diplomatica da un
governo ad un altro governo per esporre il proprio punto di
vista su una questione, che è oggetto di negoziati.
Ma la parola significa anche «nota» che si prende d’una
cosa che non si vuole dimenticare.
Infine, è anche sinonimo di agenda.
Pro memoria. La locuzione latina (più comune la forma

unita promemoria) significa «per la memoria», cioè per
ricordare.
Si tratta di breve appunto scritto, per ricordare a sé o ad
altri ciò che si deve fare o dire, un impegno, ecc.
Significa anche relazione scritta su una questione, da pre-
sentare a un superiore.
È un sinonimo di memorandum (non quello...diplomatico).
Vade mecum (o vademecum). Dal latino «vade mecum»,

«vai, vieni con (cum) me».
È una guida, un prontuario, un repertorio di facile consul-
tazione, in cui sono riportati nozioni, consigli utili a una
professione o attività in genere.
54 SEZIONE QUARTA
Album. Dal latino album: «(tavola) bianca», «lista» espo-
sta nel foro romano e su cui venivano riportati ordini, edit-
ti e fatti di pubblico interesse.
Noi oggi diciamo albo e lo troviamo negli uffici pubblici:
albo della scuola; c’è poi l’albo professionale (dei medici, de-
gli ingegneri, ecc.).
In particolare, noi intendiamo un quaderno, un libro perso-
nale, che serve per una raccolta di fotografie o cartoline o
francobolli, ecc.
In pratica, anche l’album si regge sull’elemento memoria.
(Da G. VENTICINQUE, Dal latino, Napoli 1998).
SEZIONE QUARTA 55
a
l
20 Vivere e morire a giorni alterni (per amore)
Castor et Pollux fratres gemini fuerunt et post interitum in magno-

rum deorun numerum Graeci enumeraverunt. Nam cives in urbibus
nonnullis sumptuosa templa illis aedificaverunt. Romani quoque sum-
ma religione eos coluerunt et in urbe templum, in quo iusiurandum
dare solebant, aedificaverunt. Revera Castor et Pollux amoris inter
fratres documentum insigne praebuerunt. Cum autem animam effla-
verunt fratres, Pollux a Iove immortalitatem impetravit. Castor con-
tra ad inferos pervenit. Tum tristis Pollux suae immortalitatis parti-
tionem precibus impetravit. Nam Iuppiter duobus fratribus alternis
diebus vivere concessit. Quam ob rem fratres alternis diebus et sepa-
ratim vel vitam amittebant vel prospere vivebant. Postremo deorum
pater fratres geminos in caeli nitentia sidera mutavit. Nunc autem,
cum geminorum sidera nocte apparent, statim nubes paulatim evane-
scunt et lenis serenitas toto caelo est.
a
l
21 I Gracchi, due vittime della lotta democratica
Nonnullos magistratus Romae creabant, tribunos plebis, qui defende-
bant iura et res plebis, vidĕlicet humilis multitudinis proletariorum.
Sed post aliquot annos tribuni plebis illud munus minime explebant
atque senatorum potius fautores erant. At tribuni plebis Tiberius et
Gaius Gracchus, fratres, res populi toto pectore defendere constitue-
runt ac grave senatorum imperium deminuere. Tiberius autem saepe
dicere solebat: «Ferae sua latibula possident, sed plebei, qui pro Italia
pugnant et e vita excedunt, aerem et lucem tantum habent. Cum, ante
proelia, duces ad pugnam pro sepulcris et laribus illos incitant, revera
falsa dicunt, quia plebei has res non possident». Deinde praestituta
die consules, cum fautoribus, populi contionem invaserunt et Tibe-
rium occiderunt. Post aliquot menses Gaius multas leges contra sena-
torum potestatem rogavit1; sed senatores irati illum quoque, sicut
hostem, atrociter necaverunt.
1. rogavit: leges rogare significa «fare proposte di legge».
a
l
22 Cesare primo attore dell’imperialismo romano
C. Iulius Caesar, animi vi atque summa ingenii acie praeditus, Romae
valde eminuit. Primum in partibus popularium fuit; deinde cum opti-
matibus foedus fecit. Nam societatem fecit cum Pompeio, nobilium
fautore, et Licinio Crasso, divite ac potenti viro. Cum Marco Bibulo
primum consulatum gessit. Deinde magno cum exercitu in Galliam
56 SEZIONE QUARTA
properavit, in qua multas et barbaras gentes in populi Romani dicio-
nem potestatemque subiecit. Cum Britannis quoque et Germanis Cae-
sar prospere dimicavit. Profecto1 Caesaris merito et virtute Romanum
imperium suos fines late propagavit. Post tantas res autem Caesar
iterum consulatum in urbe petivit, sed rei publicae senatus eius vo-
luntati pertinaciter repugnavit. Hinc2 bellum civile, longum et exse-
crandum, Romae mox exarsit, quod causa fuit luctuum et exitiorum
innumerabilium civibus Romanis.
1. profecto: è avverbio.
2. hinc: avverbio indicante origine («di qui»).
a
l
23 Una madre chiede giustizia
Traianus imperator strenuus miles et rei militaris peritus fuit. Suo
exercitu multas gentes vicit; pedites atque equites Romani, sub Traia-
ni imperio, magno impetu pugnabant et hostium exercitus fuderunt:
ita exercitus Romani pervenerunt usque ad longinquas Orientis plani-
ties, quo numquam antea pervenerant nec postea pervenerunt Roma-
ni milites. Sed Traianus etiam princeps iustus atque benevolus fuit.
Olim anus constitit 1 ante imperatoris equum et manus protendit.
Iustitiam petebat contra filii interfectores: suam spem in Traiano
ponebat. Imperator diu dubitavit, sed denique anus fidem non decepit.
Nam sicarios punivit; inde suo exercitu iter continuavit.
1. constitit: da consto.
a
l
24 La Grecia argina l’espansionismo dei Persiani
Persae ad dominatum in mari nostro tendebant et ob eam rem contra
Graecos multa bella capessiverunt. Nam Darı̄us, Persarum rex, ad-
versus Graeciam varias expeditiones egit. Tum apud Marathonem
aciem instruxit, in planitie admodum mari proxima. Miltiades autem,
Graecorum dux, aciem ita instruxit: in cornu dextero pedites suos
disposuit et in cornu laevo Plataearum milites. Prima luce Graeci con-
tra Darii exercitum magno impetu processerunt. Sed pugnae exitus
diu incertus fuit. Denique Graecorum exercitus, quamquam numero
longe inferior, hostes vicit. Itaque parva acies Graeciae libertatem feli-
citer servavit. Etiam clarus Graeciae poeta, Aeschylus, illi pugnae
interfuit. Post proelium Marathonium, miles Athenas cursu propera-
vit, quia victoriam nuntiare cupiebat. At ob magnum conatum et vi-
rium defectionem, in urbis platĕa animam efflavit.
SEZIONE QUARTA 57
a
l
25 Giano, il dio con due facce (ma non simulatore)
Italiae priscae rex Ianus fuit, qui primus ritibus sacris in honorem
deorum loci gentes erudivit. Post eius interitum homines Ianum sicut
deum adoraverunt. Ille praecipue praeerat principiis et vicissitudini-
bus annorum, mensium, dierum. Nam mensis Ianuarius, quo annus
incipit, ex ipso Iano nomen accepit. Romani autem illum bifrontem, et
in simulacris et tabulis pictis, effingebant, quia Ianus praeterita et
futura prospiciebat; praeterea deus virgam et clavem manibus gere-
bat. Numa Pompilius rex templum Romae aedificavit et Iano dicavit,
quod cives bellorum temporibus tantum aperiebant, atque in pace
claudebant. Antiquum Iani templum, sub Capitolino colle, Romani
quinquies tantum obseraverunt: primum sub Numa, deinde post bel-
lum Punicum secundum, denique ter sub Augusti imperio.
58 SEZIONE QUARTA

i pronomi
Sezione V il comparativo e il
superlativo
sum; le quattro
coniugazioni attive
a
l
1 Pericle, un democratico illuminato
Factionis popularis clarissimus princeps Athenis Pericles fuit. Adule-

scens ad litterarum studia maxima cura incubuerat. Nam cum viris
doctissimis urbis de philosophı̆a atque artibus saepe disserebat. In
civitatis administratione elargitionibus crebris dominatum occupavit.
Attamen omnium dominorum optimus ac feneficentissimus fuit. Rem-
publicam enim maxima sapientia et moderatione rexit. Praeterea pul-
cherrimis aedibus Athenas exornavit atque splendida templa ad deo-
rum honorem aedificavit. Non minus peritus autem fuit rerum urba-
narum quam rerum militarium. Denique nonnullas colonias novas
constituit, inter quas Thurium in Magna Graecia (apud antiquae Sy-
baris rudera) et Amphipolim1, apud Strymonis os in Macedonia. Initio
belli Peloponnesiaci Pericles horribili pestilentia duos filios amisit
atque paulo post eodem morbo ipse quoque animam efflavit.
1. Amphipolim: caso accusativo.
a
l
2 Lezione postuma di una regina
Post aliquot regni annos Nicotris 1, Babyloniae pulcherrima regina, in
gravem morbum incı̆dit 2 et brevi e vita excessit. Suae reginae nutu
atque arbitrio, administri in eius sepulcro verba haec scripserunt: «The-
saurus maximus et pretiosus hic iacet. Babyloniae reges futuri, cum in
gravi pecuniarum inopia eritis, sepulcrum hoc recludite atque thesau-
rum accipite. Attamen si quis 3 sine summa necessitate sepulcrum viola-
verit, suae avaritiae poenas solvet». Per multos autem annos Nicotridis
sepulcrum nemo violavit, donec Persae Darı̄um regem creaverunt. Qui,
divitiarum avidissimus, mox sepulcrum reginae reclusit et thesaurum
festinanter quaesivit. Sed nihil invēnit: nam reginae cadaver tantum
aderat, apud quod in parva tabula Darius lectitavit: «Homo turpis et
pecuniae cupidissimus es, ideoque rex indignus es».
1. Nicotris: Nicotri (Nicotris, -idis).

2. incı̆dit: da incı̆do (con la penultima sillaba breve).
3. si quis: si aliquis.
a
l
3 Privilegio di una morte con cometa
Animi et naturae plurimae virtutes in imperatore Constantino fulge-
bant. Gloriae militaris cupidissimus, in variis bellis fortunatissimus
adsidue fuit. Attamen callidior in omnibus rebus quam fortunatior
fuit. Post cruentum civile bellum, imperator Gothos omnino domuit et
cum illis pacem fecit. Praeterea apud aliquas barbaras gentes memo-
60 SEZIONE QUINTA
riam sui pulcherrimam atque gratam reliquit. Artes liberales autem
valde coluit et omnes artes plurimum amavit. Infidus erga quosdam
amicos; alios, contra, sincera fide et liberaliter tractavit atque largitio-
nibus crebris eorundem patrimonia et nomina auxit. Plurimas leges
edidit, alias iustas, alias non necessarias, alias denique severiores.
Constantinus autem imperii Romani caput 1 Constantinopolim, urbem
inter Thraciam et Asiam Minorem, elegit. Denique legitimam edixit
Christianam religionem. Lucidissima stella crinita mirae magnitudi-
nis eius mortem renuntiavit.
1. caput: «come capitale».
a
l
8 L’Iraq in anni remotissimi
In regionibus, per quas Euphrates et Tigris flumina fluunt, imperium
maximum Assyriorum olim floruit. Ninus Assyriorum primus rex fuit,
atque etiam imperii conditor. Qui cruentissima ac longissima bella
cum vicinioribus populis gessit, multas urbes oppidaque expugnavit,
et magnas Asiae regiones in dicionem suam redegit. Idem pulcherri-
mam urbem condidit, quam suo nomine appellavit. Cum vitam amisit,
filium impuberem atque Semiramidem uxorem, pulcherrimam mulie-
rem et corporis voluptatibus deditam, reliquit. Post Nini mortem,
Semiramis regina maximas res gessit, nec mulieres solum sed etiam
plurimos viros virtute superavit. Babylona1 urbem condidit, Aethio-
piam imperio Assyrio adiunxit, cum Indis acerrime bellum suscepit. E
vita excessit post plurimos regni annos.
1. Babylona: accusativo singolare di nome greco.
a
l
9 Il capostipite dei medici: Esculapio
Herbas salutares atque alia medicamenta vulnerum et morborum
etiam gentes incultiores orbis terrarum cognoscebant. Sed apud Grae-
ciae gentes, praesertim, medicinae ars in maximo honore fuit magis
quam apud reliquas civitates. Medicinae autem clarissimus studiosus
fuit Aesculapius, Apollinis filius, cuius signum proprium serpens erat.
Hanc scientiam enim, adhuc rudem, maiore ingenio coluit quam reli-
qui medici. Epidauri autem cives primum templum in dei honorem
aedificaverunt: in eo pulcherrimum Aesculapii simulacrum erat, cum
magna barba ex auro, quam Dionysius tyrannus exstirpavit, quia eius
pater, Apollo, imberbis erat. Sicut Valerius Maximus narrat, Romani
quoque Aesculapii cultum exceperunt, tempore quo pestilentia perni-
ciosissima urbem vexavit. Denique etiam Aesculapii filii, Podalirius et
Machaon, in bello Troiano maxima auxilia militibus praebuerunt
atque ferro et medicamentis eorum vulnera curaverunt.
SEZIONE QUINTA 61
a
l
6 Anche gli schiavi sono uomini
Clarissima exempla humanitatis et amoris erga suos dominos non raro

servi ostenderunt. In bello Punico secundo, cum Romani Grumentum1,
Lucaniae urbem, obsidebant, servi quidam ad hostes statim fugerunt.
Paulo post urbs cecı̆dit 2 atque milites Romani eam ferro ignique vasta-
verunt. Tum servi qui fugerant, viis et anfractibus sibi tantum notis, in
eandem domum, apud quam serviverant, advolaverunt. Ibi suam
dominam vivam invenerunt atque eam ligaverunt et secum pertraxe-
runt. Tum quidam milites, qui in urbem irruperant, quaesiverunt:
«Quo3 illam mulierem adducitis?». Quibus servi: «Saevissima nostra
domina est, quae mox perfidiae poenam solvet». Deinde eam ex urbe
evexerunt et maxima cura celaverunt; ita ab interitu dominam serva-
verunt. At servi fidelitatis tantae praemium acceperunt: nam domina
eos manumisit atque iis maximam patrimonii partem donavit.
1. Grumentum: Grumento.
2. cecı̆dit: da cado.
3. quo: avverbio di luogo («dove»).
a
l
7 Povertà e ricchezza di un mitico filosofo
Diogenes, clarissimus philosophus cynicus, imperatori Alexandro ma-
gnum humanitatis documentum praebuit. Diogenes Athenis vivebat
in maxima omnium rerum inopia: nam angustiorem cupam pro domi-
cilio habebat. Catı̄num ligneum tantum in cupa philosophus posside-
bat. Quin etiam1 idem cum puerulum vidit, qui manibus aquam hau-
riebat, statim et catinum longius abiecit. Olim Alexander Magnus rex
ad philosophum venit eique dixit: «Macedoniae, Graeciae et Asiae
dominus ego sum: ergo totius orbis terrarum rex potentissimus sum.
Quoniam maximas divitias ac infinitam potestatem habeo, pro Dioge-
ne omnia faciam, si ipse petiverit». Cui statim philosophus: «Hoc
unum peto – inquit —; locum istum paulum muta, quia solem videre
non possum». Tunc perturbatus Alexander discessit atque comitibus:
«Diogenes philosophus – inquit –, quia veram sapientiam possidet,
divitior ac felicior quam Alexander rex profecto2 est».
1. quin etiam: «che anzi».
a
l
8 Un eroe che non si rassegnava all’ingiustizia
Iam Troiani maximis honoribus in arce Hectorem sepeliverant. Inte-
rea Achilles circa urbis moenia errabat et secum ipse cogitabat atque
dicebat: «Unus ego, ex omnibus Graecis fortissimus, Troiam funditus
62 SEZIONE QUINTA
expugnabo». Tum Apollo iratus sagitta Achillis talum vulneravit. Post
mortem et exsequias herois, Aiax Telamonius sibi eius arma vindica-
vit: Aiax enim fortissimus omnium Graecorum erat, atque in Troiae
obsidione, in qua dux Megarensium et Salaminiorum erat, magnas et
plurimas res gesserat. At Agamemnon et Menelaus, exercitus Graeci
summi duces, Achillis arma Ulixi dederunt. Ob hanc manifestam iniu-
riam Aiax in insaniam incı̆dit 1. Nam varios greges minutatim con-
cı̄dit 2, quasi iudices essent, et misere dilaceravit parvum haedum,
quasi Ulixes esset. Postremo, cum Aiax paulisper resipuit, statim
mortem sibi conscivit.
1. incı̆dit: da incı̆do (con la penultima sillaba breve).

2. concı̄dit: da concı̄do (con la penultima lunga).
a
l
9 La bellezza prima della ricchezza e della sapienza
In Olympo nuptias Pelei et Thetidis dei celebrant. At Discordia dea,
quam nemo ad sollemnia invitaverat, contentionem inter convivas
excitat: nam in medium spatium pomum aureum iacit, in quo verba
haec conspicua sunt: «Deae pulcherrimae». Statim Iuno, Venus et
Minerva de possessione animose contendunt. Tunc Iuppiter, omnium
deorum pater, sententiam attribuit Paridi, Priami filio, qui in vicino
Idaeo monte gregem depascebat. Ibi Iuno primum, venustissima Iovis
uxor, iuveni iudici plurima regna et divitias promittit. Deinde Miner-
va, bellorum atque artium dea, sapientiam gloriamque praebet.
Postremo Venus, pulchritudinis dea, mulierem ex omnibus pulcherri-
mam Paridi promittit. Statim iuvenis Veneri pomum tribuit atque
eius auxilio rapit Helenam, venustissimam Menelai uxorem. Qui rap-
tus longi et cruenti belli inter Graecos et Troianos causa fuit.
a
Al Trasimeno (quando gli uomini di governo combattevano
l
10 e morivano)
Tum Hannibal ad regiones Umbrorum cum exercitu celeriter procede-

bat. Interea Caius Flaminius, Romanus consul, hostium incursui
obstare temptavit. Sed Hannibal consulem oppressit in ripis Trasume-
ni lacus, in quibus nebula densissima tunc erat. Romani et Carthagi-
nienses per tres horas acriter pugnaverunt. Circa consulem, tamen,
asperior et funestior pugna fuit. Consul autem ubicumque milites in
angustiis erant, statim eis subveniebat. At hostes interea maximo
impetu undique eum oppugnabant. Ducarion1, eques insuber, cum
agnovit consulem, statim clamavit: «Aspicı˘te, ipse est qui nostras le-
giones fudit atque nostros agros et nostras urbes vastavit. Nunc mani-
bus nostrorum civium eum immolabo». Deinde inter hostium densissi-
mam aciem processit, armigerum necavit et demum hastā consulem
SEZIONE QUINTA 63
transfixit. Inde victor in consulem atrocius2 saevire incepit, sed triarii
hanc iniuriam impediverunt.
1. Ducarion: nominativo («Ducarione»).
2. atrocius: avverbio comparativo.
a
l
11 Lo scacco dei Romani nella guerra contro i Parti
Iam M. Licinius Crassus cum Caesare et Pompeio foedus patraverat,
atque imperium regionum Orientis sibi reservaverat. Ille plurimas ac
magnificentissimas villas domosque Romae possidebat. Maiores ta-
men divitias magnopere optabat. Ideo Persis, ditissimis ex omnibus
gentibus, bellum indixit et in interiores Persiae regiones exercitum
duxit. Romanae legiones complures victorias reportaverunt, magis
militum virtute quam ducis peritia; at numquam hostes penitus de-
bellaverunt. Nam Persae vel Parthi peritissimi sagittarii erant celer-
rimosque equos habebant. Ideo Parthi exercitum Crassi in asperrima
loca adduxerunt. Interim hiems appropinquabat et Romanae legiones
hiberna non possidebant. Crassus igitur copias in Syriam reduxit ac
primis veris diebus bellum renovavit. Cruentissimum tunc bellum
exarsit plurimique Romani in acie occubuerunt Carrhis. Crassus quo-
que inter confertissimas hostium acies vitam amisit.
a
l
12 Compianto di un maestro per la morte di un discepolo
Nuper e vita excessit pulcherrimus adulescens, amici mei filius, quem
vis morbi invasit in ipso aetatis flore. Dolor, quem gravissimum cepi
ex morte Iunii Aviti, eripuit mihi omnia studia, omnes curas, omnia
avocamenta. Domi meae ille latum clavum induerat; meo suffragio
eum adiuvi in difficillimis comitiis. Ille vero me unice diligebat, piissi-
me colebat me, quasi formatorem morum suorum ac magistrum.
Rarissimum est hoc in nostri temporis adulescentibus: nam pauciores,
nostris temporibus, vel aetatem vel auctoritatem seniorum observant
et colunt. Nunc iuvenes statim sapiunt, statim omnia sciunt, nemi-
nem colunt, atque, ut ita dicam1, ipsi sunt sibi exempla. Ob eam rem
scientia atque artes liberales deficiunt et obsequium non est ne2 inter
parentes et filios quidem.
1. ut ita dicam: «per così dire».
a
l
13 Un uomo solo sul ponte Sublicio
Porsena, rex Tuscus urbis Clusii, apud Romam sua castra iam posue-
rat. Ponte Sublicio tantum, in Tiberi flumine, hostium acies in urbem
intrare poterant. Tum Romani pontem rescindere statuerunt. Interea,
64 SEZIONE QUINTA
dum commilites pontem celeriter rescindunt, Horatius Cocles solus
hostibus resistit. At hostes in militem audacissimum et maxime stre-
nuum permulta tela coniciunt. Horatius autem, ex omnibus fortissi-
mus, sagittas devitat, plurimos hostes necat, multorum impetum
sustinet, dum milites Romani securibus pontem celeriter diruunt. Ad
extremum Horatius maxima vi pontem Sublicium ab hostibus defen-
dit: deinde in aquam cadit una cum ponte, quem iam resecuerant,
atque flumen statim tranat et ripam Romanam attingit, in qua cives
laetos clamores tollunt et fortissimum virum in triumpho ducunt. Ita
unius 1 viri virtus Romanos ab Etruscorum dominatu servavit.
1. unius: genitivo di unus.
a
l
14 L’imperatore filosofo Marco Aurelio scrive al suo maestro
«Ave, magister dulcissime. Nos valemus. Hodie diutius dormivi quam
soleo, quia studio et venatione fatigatus eram. Nam tertia diei hora ad
venationem in silvas densiores excessimus: ibi fortia facta ego feci!
Nonnulli comites procerissimos apros ceperunt: at ego nullos vidi.
Montem tamen altiorem ascendi; deinde septima fere hora domum
quasi revolavimus. Ego autem ad libros meos dilectissimos statim
reveni atque in lecto diu et libentissime legebam. Praesertim ex Cato-
nis orationibus maximam voluptatem percepi. Deinde orationem scri-
bere constitui; sed, quia venatione nimis defessus eram, optime scri-
bere non potui. Nunc hoc unum peto, magister: quia pulcherrimam
orationem scribere cupio, ad me materiem1 lepidissimam et iucundis-
simam mitte. Nunc vale, magister carissime. Urbem Romam desidero,
te autem multo acriore studio».
1. materiem: «argomento, tema».
a
l
15 Olimpia, simbolo perenne dello sport
Graeci etiam ludis deos honorabant. Clarissima omnium erant certa-
mina, quae Hercŭles ipse primus Olympiae celebraverat. Nam ex
omnibus urbibus Olympiam conveniebant plurimi viri, quos ludorum
spectaculum delectabat. Tempore, quo athletae certabant, in tota
Graecia bella cessabant et tribunalia clausa erant: omnes tranquille
pacem servabant. Iuvenes, quorum corpora validiora erant, cursu
acriter certabant et currus ducebant, quos celeres equi trahebant,
atque omnibus modis aemulos superare studebant. Post certamı̆na,
qui vicerant ad magistratus procedebant: qui eis coronas, victoriae
praemia, donabant. Poetae clarissimi saepe victores carminibus cele-
brabant; et cives in urbium foris statuas collocabant, quae victoriae
memoriam tradebant. Pindarus praesertim, maximus poeta lyricus,
SEZIONE QUINTA 65
pulcherrimis carminibus athletarum certamina cecinit, quae Graeci
Olympiae magnifice celebrant.
a
l
16 Due protagonisti romani a confronto
Tum Romae nemo fuit clarior quam Caesar et Cato; attamen moribus
atque animis dissimillimi illi fuerunt. Nam in utroque animi magnitu-
do, ingenium et eloquentia egregia fuerunt; cives vero ardentius stu-
dium Caesari ostenderunt, sed reverentiam maiorem Catoni. Revera
clementior, benignior, facilior Caesar erat; Cato vero abstinentia
maiore omnia gerebat. Praeterea in Caesare liberalitas maior fuit;
Cato autem inexorabili severitate clarior fuit. Hic gloriam valde sper-
nebat, et quo1 minus hominum laudem petebat, eo plus gloriae adse-
quebatur2. Caesar contra gloriam ardentissime quaerebat, ideoque
contra Gallos ac Germanos magnas res gessit, quas diligentissime
narravit in commentario suo De bello Gallico. Sed Romae nonnulli
cives Caesari inimicissimi erant, qui nimium laudis studium et sum-
mi imperii cupiditatem in eo reprehendebant.
1. quo ... eo: «quanto ... tanto».

2. adsequebatur: «conseguiva».
a
l
17 Il più forte di tutta la Grecia
Graecia non paucos viros, summa vi atque singulari virtute praeditos,
genuit; sed Achilles, Thetidis et Pelei filius atque Myrmidonum dux,
fortissimus omnium Graecorum fuit. Inter montium silvas Chironem
magistrum1 habuit, Centaurorum sapientissimum. Eius vita brevissi-
ma sed clarissima fuit. Cum bellum Troianum exarsit, Ulixes ex Lyco-
medis regia Achillem deduxit, in qua iuvenis vestibus muliebribus
latebat. In bello Troiano maximam gloriam sibi paravit: nam in proe-
liis nemo virorum Graecorum melior, nemo audacior illo fuit. Achilles
enim plurima oppida expugnavit atque plures hostes fugavit quam
ceteri Graecorum duces. Demum Hectorem pervicit, inter duces Troia-
nos fortissimum, at paulo post Apollo sagitta clarissimum iuvenem
necavit. Numquam Graeci in maiore maerore fuerunt quam post
Achillis necem, quoniam nemo virtute eum adaequabat.
1. magistrum: complemento predicativo dell’oggetto («come maestro»).
a
l
18 Un grande padre di un grande figlio
Hamilcar Carthaginiensis, magni Hannibalis pater, in Sicilia primo
bello Poenico exercitui praefuit nec umquam hostibus Romanis virtu-
te militari inferior fuit. Post bellum Poenicum autem Carthagini fune-
66 SEZIONE QUINTA
stissimum bellum intestinum exarsit: nam mercennarii milites, qui
desciverant, ipsam Carthaginem acerrime oppugnabant. Tum cives
Hamilcarem imperatorem elegerunt, qui statim mercennarios removit
ab urbis moenibus; deinde eosdem in angustissimis locis clausit, in
quibus magis inedia quam ferro vitam amiserunt. Inde patriae suae
omnia oppida perdita restituit, et in his Uticam, valentissimum oppi-
dum totius Africae. Paulo post in Hispaniam Hamilcar properavit et
Hannibalem filium secum duxit. Ibi magnas res gessit: nam armis
gentes validissimas ac bellicosissimas subegit et hominibus, armis,
equis atque pecunia ingenti patriam locupletavit.
a
l
19 Attico, un colto gran signore
De Pomponii Attici vita plurima, praesertim ex Ciceronis epistulis,
scimus. Atticus a maioribus dignitatem equestrem obtinuit. Diligen-
tissimum et ditissimum patrem habuit, qui omnibus doctrinis ac disci-
plinis filium erudivit. In puero autem vividum ingenium erat atque
etiam oris et vocis suavitas. Nam inter aequales clarius explendesce-
bat. Athenis diu vixit, ubi cives plurimum eum dilexerunt et doctrina
et liberalitate in omnes. Philosophiae praesertim studiosissimus, Epi-
cureorum doctrinam cupide studuit, qua re a rebus publicis adsidue se
abstinuit, secundum Epicuri praecepta. Praeterea non solum scriptor
insignis fuit sed etiam plurima aliorum opera edidit atque librorum
commercium fecit. Ex eius libris clarissimus est “Liber annalis”, in
quo res singulares populi Romani diligentissime adnotavit. Atticus
denique studio suo omnes amicos incitabat, quo in numero fuerunt L.
Torquatus, C. Marius filius et M. Cicero.
a
l
20 Anche Apollo non seppe dire no al figlio
Tum Phaethon, Apollinis filius, in patris regiam, luce et auro ornatis-
simam, intravit, atque suavissima voce hanc precationem peregit:
«Hoc, quaeso, mihi concede. Solis currum regere per unum tantum
diem ardentissime cupio». Sed Apollo deterrere filium temptavit ab
illo incepto maxime arduo, quia immania pericula cognoscebat. At
postremo filii precibus cessit. Deinde iuvenis currum obtinet et ascen-
dit; at statim equi, quia manus domini sui non agnoverunt, de solita
via declinaverunt. Nam nunc ad caeli editissimas plagas currebant et
magna incendia excitabant; nunc ad loca demissiora descendebant,
dum nimius calor flumina siccat et montes comburit. Tunc Iuppiter,
deorum pater, iratus quod 1 mundi interitum metuebat, fulmine
Phaethontem percussit et in Eridanum flumen eum praecipitavit.
1. quod: = quia.
SEZIONE QUINTA 67
Varia VIII
IN DUE PAROLE UNA POSSIBILE SCELTA DI VITA
Otium, ii significava «mancanza di occupazioni, tempo libero dagli

affari, dalla politica» e dedicato alla cura dello spirito; di qui, la parola pas-
sò a significare «riposo», «vita privata», «tranquillità» e, poi, «ozio», nel sen-
so moderno.
Ad ogni modo, per i Romani lo stato di inattività e di inerzia, dovuto a
pigrizia, si esprimeva per lo più con i termini ignavia, inertia, desidia,
socordia.
Negotium, ii (da nec-otium), al contrario, significa «occupazione, atti-

vità, faccenda, incarico, carica pubblica», ma anche «attività commerciale»,
che è poi il significato del nostro «negozio».
Il termine negotium indicava fondamentalmente il tempo e le attività
dedicate al servizio dello Stato: la politica, l’attività militare e l’oratoria;
quest’ultima era lo strumento principe per avanzare nella carriera politica
(cursus honorum).
In questo contesto l’otium si qualificava come il tempo libero da questi
impegni. Tra le attività che riempivano l’otium, si privilegiavano quelle che
con il negotium avevano un legame più stretto. Così, i Romani (la cultura
romana) giustificavano e approvavano l’attività storiografica, in quanto
riflessione sull’impegno politico (negotium), mentre stentavano ad apprezza-
re l’attività filosofica. Ad esempio, Cicerone non riuscirà a convincere i boni
viri, quando – per sfuggire alla completa inazione politica e per far cosa uti-
le ai Romani – si dedicherà alla filosofia e alla sua divulgazione. Così – egli
pensava –, anche nell’otium forzato, poteva adoperarsi per il bene dello Sta-
to e dei cittadini: nella filosofia (otium) egli proseguiva l’attività svolta pre-
cedentemente nella partecipazione alla vita pubblica (negotium).
(da G. VENTICINQUE, Dal latino, I, Napoli 1998)
68 SEZIONE QUINTA

proposizioni finali
Sezione VI sum; coniugazione

attiva dei verbi
a
l
1 Socrate, o della serena sapienza in vita e in morte
Inter philosophos praeclarus fuit Socrates. In omnium dierum vita

virtutes ac praecepta, quae ubique renuntiabat, diligentissime coluit.
Maximos philosophiae studiosos erudivit, atque magnus Plato quoque
eum adsidue audivit. Sed humilis et demissus Socrates etiam fuit.
Nam nullum de philosophia librum scripsit, nec discipulorum sectam
habuit, sed in viis et in publico doctrinam suam impertiebat. Ex omni-
bus Graeciae regionibus nonnulli adulescentes et viri iam grandiores
natu veniebant, ut miranda magistri verba audirent, cuius fama in
dies crescebat. At civitatis primores ob invidiam illum virum iustissi-
mum et mitissimum accusaverunt atque capite damnaverunt. Quod
scelus admiserunt revera ut se liberarent viro optime morato, ideoque
molesto et gravi: Socrates enim, et vita et praeceptis, eorum turpem
calliditatem in rebus publicis quotidie ostendebat. At philosophus for-
ti et aequo animo mortem obiit 1 nec ulla dubitatione cicutam hausit.
1. obiit: da obeo («affrontò»).
a
l
2 Fabio Massimo, l’astuto temporeggiatore
In bello Poenico secundo Quintus Fabius Maximus consul singulis
annis exiguos sed certos progressus faciebat. Revera cunctandi arte
rem publicam haud dubie servavit. Numquam cum Hannibale in aper-
to loco pugnabat sed eius vires sensim imminuebat. Olim etiam insi-
dias hosti paravit. Nam Hannibal, postquam omnes Campaniae agros
vastavit et magnam praedam sibi comparavit, in planitie quadam inter
montes castra posuit. Tunc Fabius Maximus suis militibus imperavit
ut praesidiis proxima iuga montium occuparent, et hostibus omnes
fugae vias intercluderent. Sed statim Carthaginiensium dux callidam
astutiam excogitavit. Nam, Hannibalis iussu, Hanno frater super cor-
nua multorum boum arida virgulta alligavit, ea incendit et boves noctu
per tenebras impulit contra Romanos, qui, ut armenta furibunda vita-
rent, Carthaginiensibus viam per iuga montium dederunt.
a
l
3 Catilina e la rivoluzione fallita
L. Sergius Catilina, nobilis patricius Romanus, a prima adulescentia
pravum et corruptum ingenium patefecit. Huic caedes, scelera et bella
civilia grata fuerunt. Frustra in re publica honores ardenter petivit
atque semel iterumque consulatum quoque petivit. Ut rei publicae vi
praeesset, Catilina cum peioribus civibus se coniunxit atque deinde
coniurationem paravit. Sed Fulvia, quaedam coniuratorum amica, Cice-
70 SEZIONE SESTA
roni consuli coniurationem denuntiavit, qui statim senatus consultum
ultimum decrevit. Adhuc exstant nonnullae orationes quibus in senatu
Catilinam Cicero vehementer accusavit. Tum seditiosus civis Romam
statim reliquit et in Etruria exercitum conflavit. Frustra tamen ut obsi-
steret militiis, quas consul contra coniuratos miserat, temptavit Catili-
na. Nam strenue pugnans inter suos, Catilina cecidit in proelio apud
Pistorium. Ita Cicero, quia patriam servaverat et Romam a summo
discrimine liberaverat, omnium bonorum laudes meruit.
a
l
4 La turpe fine di un generale spartano
Pausanias Lacedaemonius, magnis virtutibus praeditus, admodum
inconstans fuit. In proelio apud Plataeam adversus Persas, Graeco-
rum exercitum feliciter duxerat. Deinde, quoniam Lacedaemonii de
eius fide graves suspiciones habuerant, eum in iudicium vocaverunt
atque capite damnaverunt. Tum Pausanias in Minervae aedem con-
fūgit. Hinc ne discedere posset, statim ephori eius aedis valvas
obstruxerunt tectumque diruerunt, ut celeriter Pausanias vitam amit-
teret. Eo tempore Pausaniae mater adhuc in vita erat. At ipsa, post-
quam de filii scelere comperit, in primis lapides ad introitum aedis
portavit ut filium clauderet. Ita Pausanias magnam belli gloriam tur-
pissima morte maculavit. Nam fames atque sitis brevi tempore Pau-
saniam debilitaverunt, qui confestim animam efflavit. Lacedaemonii
primum procul ab eo loco corpus eius infoderunt, inde eodem loco, ubi
vitam amiserat, sepeliverunt.
a
l
5 Sogni e appuntamenti del destino
Plerumque tantum vanae imagines, quae mentem nostram commo-
vent, somnia sunt. At nonnumquam praemonitus veri somnia appa-
rent. Croesus, Lydorum rex, nocte quadam aliquid horrendum per
somnum vidit: aliqui homines pulcherrimum et prudentissimum ex
filiis suis necabant. Tum rex maxima diligentia egit ut id malum vita-
ret. Quia saepe bellis iuvenis intererat, nunc pater in regia eum adsi-
due retinuit. Praeterea ut ex regia arma omnis generis tollerent servis
imperavit. At iuvenis fatum vitare non poterat. Nam illis diebus in-
gens aper Olympi montis arva vastabat. Tum locorum incolae Croesi
opem imploraverunt, qui nonnullos venatores misit ut feram de-
prehenderent. Illi venationi etiam regis filius intererat. At in venatu
aliquis sagittam in aprum coniecit et fortuı̄to Croesi filium mortifere
vulneravit.
SEZIONE SESTA 71
a
l
6 Giuliano, estremo difensore del paganesimo
Inperator Iulianus, ut idolorum antiquum cultum restitueret, omnes

Christianos a domo sua et a litterarum ludis amovit. Imperator prae-
sertim videre exoptabat sollemnia, quae antiqui Romani in Apollinis
honorem instituerant. Ideo apud Antiochı̄am convenerat ut munera
ditissima sacerdotibus donaret atque loci incolas incitaret ne sacras
consuetudines neglegerent. Sed ibi nihil vidit: nec pompas vel sacrifi-
cia, nec libationes vel sacras choreas, nec tura nec adulescentes cir-
cum aras ut sacerdotibus victimas praeberent atque deo cantica cane-
rent. Mirabundus Iulianus, ut tantae neglegentiae causam cognosce-
ret, summum sacerdotem ad se accersivit; cui sacerdos respondit:
«Ego vero Apollini anserem opimum gessi, at urbis incolae nulla dona
gestabunt ne offendant deum novum quem nunc colunt. Christiani
omnes deos nostros ritusque contemnunt». Tum imperator iratus ut
Christianos puniret graves poenas decrevit.
a
l
7 Mida, ovvero l’universale (e maledetta) fame dell’oro
Mida, Phrygiae rex, olim hospitium in regia Baccho praebuit, qui
remuneratione ei munus singulare concessit. Deus enim ita regi dixit:
«Quid exoptas, liberalis rex? Omne desiderium tuum explebo». Tum
Mida, qui avidissimus erat, petivit ut ipse in aurum mutare posset
omnia quae tetigisset. Hoc Bacchus concessit et rex, laetissimus, iam
regiam peragrabat atque statuas, mensas et vasa manibus tangebat.
Quo modo omnia, quae in regia erant, aurea fuerunt atque rex, laetus,
Baccho maximas gratias agebat. Sed, cum servi cenam paraverunt,
Mida esuriens cupide panem ad os admovit: at panem reliquosque
cibos statim in aurum mutavit. Inde fames sitisque multum vexave-
runt regem, qui postremo deum oravit ut famem et sitim explere pos-
set. Tunc subrisit Bacchus, quia avidum regem puniverat; sed postea
libenter fatale donum removit.
a
l
8 Le Furie con i loro compari
Alecto, Megaera et Tisiphone tres Furiae erant, severissimae deae et
divinae ultionis ministrae. Mors atque Terror earum comites erant.
Acherontis et noctis filiae, Furiae vel Erinyes scelera et maleficia vin-
dicabant et homines noxios visis foedis, verberibus viperinis et taedis
ardentibus puniebant. Horrida facie feminae, pro comis angues con-
tortos habebant. Furiae hominibus valde invisae erant, qui, ut sibi eas
conciliarent, iis mitissima ex omnibus animalibus immolabant, sicut
oves, turtures, columbas: at vere Furiae hominum tantum qui maledi-
72 SEZIONE SESTA
cebant preces exaudiebant. Cum praeterea iratae erant, nigrae appa-
rebant; cum, contra, animos placaverant noxiorum expiatione, candi-
dissimae apparebant et nomen quoque mutabant: nam tunc Eumeni-
des eas vocabant, quia bonos sensus hominibus iniciebant.
a
l
9 Un vecchio padre realista
Quondam pater familias hominem iuris et legum peritissimum conve-
nit, cui dixit: «Domum tuam veni ut de re magni momenti te consule-
rem. Quod 1 plurimas divitias possideo, iustum testamentum conscri-
bere opto, ne, post mortem meam, uxor atque filii de hereditate liti-
gent. Si unusquisque iustam partem ampli patrimonii receperit, mini-
me reclamare poterit». Tunc iuris peritus, quia patris curam et sollici-
tudinem inanes existimabat, ei dixit: «Cur haec metuis? Uxor tua bene
morata atque filii boni et prudentes sunt!». At senex his verbis eum
admonuit: «Certe ius bene cognoscis, at hominum animos non bene
perspicis. Animi virtutes omnium familiarium meorum magnae sunt;
sed divitiae meae maiores sunt: profecto unusquisque eorum, post
mortem meam, maximam patrimonii partem cupiet».
1. quod: equivalente di quia.
a
l
10 L’asino, vittima di un’interminabile denigrazione
Olim leo ut una cum asino quodam feras agitaret optavit. Nam ramali-
bus eum texit atque ei dixit: «Inusitata voce tua silvarum feras territa-
bis et ego dum fugiunt eas comprehendam». Cum autem in silvam adve-
niunt, asinus omnibus cum viribus rudere incipit et voce omnes feras
terret et perturbat. Dum igitur ferae in consuetas latebras effugiunt,
leo abditus maximo impetu eas prosternit et caedit. Cum denique leo
caede satiatus omnino est, asinum ad se vocat et ei imperat ut taceat.
Tum insulsus et petulans asinus laetus ei dicit: «Quomodo vocem meam
iudicas? Nonne suavissima atque maxime modulata sonat?». At subrisit
leo et respondit: «Vox tua sane horrenda est: nam nisi animum et pro-
geniem tuam cognoscerem, ego quoque metu effugissem1».
1. effugissem: «sarei fuggito».
a
l
11 La leggendaria impresa degli Argonauti
In Colchide, Asiae regione, arietis vellus aureum, quem iuvenis qui-
dam Marti immolaverat, e quercu pendebat: tauri, naribus ignem
efflantes, et draco immanis advigilabant ne quis1 accederet. Eo tempo-
re in Thessalia Pelias regnabat, cuius frater Aeson Iasonem filium
habebat, iuvenem inter omnes aequales corporis viribus et magnitudi-
SEZIONE SESTA 73
ne animi excellentem. Huic patruus imperavit ut vellus ad se portaret.
Erat ea res ardua et periculorum plena: itaque Iason socios expeditio-
nis fortissimos illius aetatis viros delegit. Nave pulcherrima, quam
Argus, Minervae consilio, aedificaverat, in Colchidem Iason contendit.
Iussu regis huius regionis, tauros ignem exhalantes perdomuit, draco-
nem necavit eiusque dentes sevit 2. Tandem virtute sua et auxilio
Medeae, regis filiae, Iason victoriam insignem reportavit et vellus
patruo victor praebuit.
1. ne quis: ne aliquis.
2. sevit: da sero, is, sevi, satum, ĕre.
a
l
12 Ulisse, simbolo dell’inesauribile sete di conoscenza
Post navigationem longam et periculorum plenam, Ulixis navis deni-
que pervenit apud Herculis columnas, orbis terrarum fines termino-
sque. In navi Ulixes, senex sed adhuc validus, atque nonnulli comites
erant, qui fortissimi viri miris facinoribus adfuerant. Revera Ulixes in
extremum illud periculum se commiserat ut res ultra ignotos fines
cognosceret. Nam comitibus pauca dixit: «Amici, qui bello Troiano et
maximis maris periculis mecum superstites fuistis, animo forti estote,
ut naturae arcana ultra fretum hoc cognoscamus. Profecto dei in hoc
difficili facinore nobis aderunt». Ulixis comites verba illa comprobave-
runt, quia ducis miram prudentiam cognoverant. Ita Ithacensis navis
prima maris Atlantici fluctus fidit. At paulo post in magno gurgite
navis evanuit: haud dubie dei Ulixis licentiam atque nimiam auda-
ciam puniverant.
a
l
13 Cimone, generale e politico ateniese (quasi un santo)
Cimon admodum iuvenis ad summos honores Athenis pervenit. Nam
praeditus erat singulari virtute, magna eloquentia, summa liberalita-
te et magna legum et rerum militarium scientia. Itaque Cimon in sua
potestate populum facillime tenuit et apud exercitum auctoritate plu-
rimum valuit. Post eius mortem Athenienses non solum in bello sed
etiam in pace eum diu desideraverunt. Praesertim mirae liberalitatis
vir fuit: nam multos hortos habebat nec in his custodes umquam
posuit ut fructus servarent. Quin etiam suis imperavit ne ab his fruc-
tibus omnem populum prohiberent. Saepe autem, cum videbat ali-
quem non bene vestitum, suum amiculum libenter dabat. Multos de-
nique cives locupletavit et multorum pauperum exsequias celebravit
sumptu suo. Vere propter mores Cimonis vita secura fuit et mors eius
omnibus fuit acerba.
74 SEZIONE SESTA
a
l
14 Il servizio militare (un peso anche per i Romani)
Quondam, quotienscumque civitas in discrimine erat, omnes viri Ro-

mani militiam ultro suscipiebant, ut patriam ab hostibus defenderent.
Deinde Curius Manlius consul Romae delectum lege instituit ut bel-
lum cum Pyrrho susciperet. At nonnulli iuvenes, qui longam militiam
recusabant, nomen dare1 denegabant. Tum consul rem sorti commisit:
imperavit enim ut ex urna iuvenum nomina extraherent. Sed quia
iuvenis quidam, quem vocaverant, non respondebat, statim consul
hastae subiecit bona eius. At ille iuvenis ad opem tribunorum plebis
confugit, iniuriam indicavit et eorum auxilium petivit. Tum Curius
hastae subiecit et bona et ipsum iuvenem, dicens: «Rei publicae inuti-
lis omnino est civis qui legibus non obtemperat». Tribuni autem plebis
omnem intercessionem pro iuvene recusaverunt. Post id tempus
omnes iuvenes aequo animo militiam exercuerunt.
1. nomen dare: «arruolarsi».
a
l
15 L’irresistibile malia dei filosofi
Onesicritus, Atticae ditissimus mercator, alterum duorum filiorum
Athenas misit, ut mercaturae artem perfecte disceret. Hic iuvenis
quondam Diogeni philosopho occurrit. Oratio autem disertissima phi-
losophi iuvenem allexit, qui statim mercaturam reiecit et Diogenis fre-
quens auditor fuit. Tum pater confestim maiorem natu in urbem misit
ut a Diogenis secta vi fratrem demoveret. At philosophi verba diserta,
qui de animi natura tum disserebat, hunc quoque iuvenem vehemen-
ter allexerunt: nam peram et sagum philosophorum Cynicorum sta-
tim petivit atque Diogenis sectam quotidie frequentabat. Tum Onesi-
critus, furibundus et philosopho vehementer iratus, Athenas venit;
confestim in Diogenis domum advolavit atque strepitu et minis philo-
sopho occurrit. Sed, postquam Diogenes aequo animo multa ei dixit,
Onesicritus quoque statim suam paenulam abiecit atque peram et
sagum Cynicorum induit.
SEZIONE SESTA 75
Varia IX
TESSERE DI LATINO
NEL NOSTRO LINGUAGGIO
de gustibus: Deriva dalla frase de gustibus non est disputandum: «non si

deve discutere dei gusti», considerato che ognuno ha i propri.
Es.: «È una questione de gustibus».
alı̆bi: Significa «in altro luogo». Si dice, ad esempio, di un accusato che
può esibire, o non, un suo alibi, la prova cioè che si trovava in luogo
diverso da quello del delitto.
do ut des: «Ti dò una cosa per averne un’altra»: fondamento di ogni
morale utilitaristica.
Cicĕro pro domo sua: Si dice di persona che agisce o parla per tutelare i
propri interessi. L’oratore Cicerone dovette pronunciare un discorso per
sostenere il proprio diritto a ricostruirsi la casa distrutta.
cum grano salis: «Con un granello di sale», cioè di buon senso.
Es.: «Questa affermazione va presa cum grano salis».
quod differtur non aufertur: «Quel che si differisce non si annulla».
Rimandare un invito a pranzo non significa annullare l’invito.
intelligenti pauca: «All’intelligente bastano poche cose» per intendere il
tutto.
ex abrupto: «All’improvviso».
fac simı̆le: «Fa’ una cosa simile». Si adopera per indicare una copia
approssimativa dell’oggetto autentico.
Esempio: «Questo è un fac simile del modello per la dichiarazione dei redditi».
vademecum: «Vieni con me». Si dice di piccolo manuale che si porta con
sé come notiziario di rapido uso.
sub iudice: «Sotto il giudice». Si dice di problemi, opinioni non ancora
risolti e di cui si sta ancora discutendo.
tabula rasa: «Tavola raschiata, cancellata». Significa non sapere niente,
essere come un foglio bianco. Per esempio: «La mente del bambino è
una tabula rasa». L’immagine allude all’usanza romana di scrivere su
76 SEZIONE SESTA
tavolette cerate, che venivano raschiate quando occorreva cor-
reggere lo scritto o scrivere altro.
referendum: «Che esige una risposta». È la votazione cui è
chiamato il popolo ad esprimere la propria scelta in merito a
una questione politica.
lapsus: «Scivolamento, caduta». Indica l’errore involontario
nel parlare (lapsus linguae) o nello scrivere (lapsus calami:
«errore di penna»). Quello che poi c’è dietro il lapsus lo sa solo
Freud!
quorum: «Dei quali». È abbreviazione della formula quorum
maxima pars. Indica il numero dei presenti in un’assemblea
sulla base dei quali deve calcolarsi la maggioranza.
Es.: «Al Senato non si è votato per la mancanza del quorum».
pro forma: «Per formalità», per far salva l’apparenza.
iter: «Percorso», la strada, presumibilmente accidentata, che
bisogna seguire per condurre in porto una pratica, un progetto.
redde rationem: «Dai conto».
Es.: «Siamo giunti al redde rationem degli esami di maturità».
status quo: «la condizione in cui». Con l’espressione si indica
la situazione di fatto in un dato momento.
lupus in fabula: «Il lupo nella favola». L’espressione si adope-
ra quando giunge la persona di cui si stava parlando (presu-
mibilmente, ma non necessariamente, male), e perciò il di-
scorso viene interrotto o distornato o camuffato. Le vie della
simulazione sono infinite.
SEZIONE SESTA 77

indicativo e
Sezione VII congiuntivo delle

quattro coniugazioni
passive
proposizioni
infinitive, soggettive e
oggettive
a
l
1 Le canne dicono: Mida ha le orecchie d’asino
Midas, Phrygiae rex, notus praesertim fuit quia quod tetigerat in

aurum mutabat. Olim Apollo, Midae vehementer iratus, quia in artis
musicae certanime Pana excellentiorem existimaverat, regis aures in
asini aures mutavit. Tum infelix rex, ut ignominiam celaret, vitta tem-
pora texit. Sed eius tonsor primum tacuit, sed deinde alicui rem pate-
facere vehementer optavit. Nam in locum desertum recessit, foveam
fodit et in ea submissa voce dictitabat: «Dominus meus asini aures
habet». Postea foveam occlusit, existimans se inclusisse in ea rem
occultam. At paulo post ex fovea harundines permultae provenerunt,
quae flatu ventorum iactabantur et tonsoris arcana vulgabant: eius
verba enim saepius iterabant atque omnibus indicabant Midam
regem asini aures habere.
a
l
2 Uomini con la memoria di ferro
Nonnulli antiqui homines ob firmam et diuturnam memoriam valde
insignes fuerunt. Nam quidam rerum scriptor narrat in quadam Thes-
saliae urbe olim corruisse triclinium, in quo Simonides poeta atque
alii convivio intererant, atque fere omnes decessisse. Simonides
tamen omnium convivarum corpora deformata perfacile agnovit, quia
uniuscuiusque locum in mensa memoriā tenebat. Cineas autem, Pyr-
rhi administer, Romam olim, ut de re suae civitatis dissereret, missus
est. Historici narrant eum, brevi horae momento, iam memoria te-
nuisse senatorum nomina et permultorum virorum. Seneca autem
rhetor postremis vitae annis omnes orationes, quas ab oratoribus
illius temporis audiverat, memoria tenebat. Nam in libro suo pluri-
mas controversias et suasorias collegit atque praeterea et oratorum
nomina et tempora in quibus illi disceptaverant diligenter indicavit.
a
l
3 Quando i consoli ritornavano ad arare la terra
Apud Catonis agros erat domus quae iam Manii Curii fuerat, antiqui
consulis qui tres triumphos sibi pepererat. Parvi praedii atque humilis
domus aspectus in Catonis memoriam revocabat Curium clarissimum
fuisse inter viros Romanos, eundemque gentes bellicosissimas subegis-
se et ex Italia Pyrrhum eiecisse. Praeterea in memoriam revocabat
Curium ipsum, post has claras res, terram aratro subvertisse in illo
praedio atque ibi habitavisse. Nam in illa parva domo olim Samnitium
legati Curium invenerunt, dum apud focum sedet et cibum in catino
ligneo sumit. Narrant legatos praebuisse Curio magnifica dona, ut
esset erga Samnites benevolus. At senex omnia recusavit his verbis:
«Melius est imperare iis qui aurum possident, quam aurum possidere».
80 SEZIONE SETTIMA
a
l
4 La sfera, il cilindro e un sepolcro famoso
Archimedis sepulcrum, quod ipsi Syracusani ignorabant atque dumis

et sentibus operiebatur, a M. Tullio Cicerone repertum est. Hic enim
cognoverat Syracusanos sphaeram cum cylindro posuisse in sepulcro
illius clarissimi mathematici. Cum enim Cicero quaestor in Sicilia
erat, locum invenit, apud portas Agrigentinas, dumis ac sentibus refer-
tum, in quo nonnulla sepulcrorum monumenta erant. Dum autem
quaestor omnia explorat, ibi parvam columnam esse, ex dumis vix emi-
nentem, animadvertit. Tunc Cicero diligentius inspexit, terram amovit
atque figuram sphaerae et cylindri vidit. Statim nonnulli servi cum fal-
cibus et securibus missi sunt, ut locus bene purgaretur atque in eo adi-
tus aperiretur. Cum aditus reclusus est, in ima sepulcri parte inscrip-
tio apparuit, qua illud sepulcrum esse Archimedis denuntiabatur.
a
l
5 Un letterato immune da piaggeria (un’eccezione)
Dionysius, Syracusarum tyrannus, versus saepe faciebat, atque multi
litterati homines, qui eius domum frequentabant, illos laudare non
dubitabant, ut tyranni animum sibi conciliarent. Sed olim Dionysius
versus suos Philoxeno1 poetae recitavit et hic versus viles esse libere
declaravit. Tyrannus autem, qui irā facile flagrabat, Philoxeni iudi-
cium minime toleravit atque ut statim illum in carcerem mitterent
imperavit. Postea se immoderatum fuisse animadvertit et ideo non
solum poetam liberavit sed etiam ad cenam eum vocavit. Post autem
cenam Dionysius nonnullos excellentiores versus recitavit et ut Phi-
loxenus suam sententiam diceret quaesivit. At hic ad milites, qui apud
tyrannum stabant, se vertit atque dixit: «In carcerem me reducite».
Tunc Dionysius vehementer risit et postea suorum versuum severum
iudicem magni 2 existimavit.
1. Philoxeno: Philoxenus, -i (Filosseno).

2. magni: «molto».
a
l
6 E venne Perseo, la salvezza e l’amore
Nonnumquam hominum superbia a diis graviter castigatur. Narrant
enim olim Cassiopen1, Aethiopum reginam, deorum iracundiam excita-
visse: nam regina se pulchritudine omnes nymphas superare dictitabat.
Tum nimphae, iratae, Neptunum regem oraverunt ut Aethiopum regio-
nes inundarentur atque incolae ab immani monstro vexarentur. Mox
tota Aethiopum terra inundata est et permulti homines a fera saeve
devorati sunt. Tunc Apollinis sacerdotem Aethiopes consuluerunt, qui
hoc responsum dedit: «Nymphas placabitis si Andromedam, reginae
SEZIONE SETTIMA 81
filiam, immolaveritis». Andromeda igitur ad rupem alligatur et, dum
monstri adventus expectatur, Perseus, Iovis filius, advenit. Is mon-
strum expectavit et cum eo certavit donec belua superata est. Deinde
Perseus ex catenis Andromedam solvit et eam in matrimonium duxit.
1. Cassiopen: caso accusativo di nome greco.
a
l
7 Marcello, splendido condottiero nella seconda guerra punica
Marcus Claudius Marcellus et gloria militari et animi magnitudine
nobilis in primis vir fuit. Nemo ignorat eum proelium feliciter gessisse
apud Nolam contra Hannibalem atque ita Romanis animum addidisse.
Praeterea duos post annos obsidionis Syracusas funditus expugnavit.
At locum non vastavit, qua re urbs monumentum mansit et victoriae et
illius ducis moderationis. Marcellus enim tabulas pretiosas, quibus
templorum parietes exornabantur, non surripuit, nec statuas, vasa vel
opera, exquisita arte facta, evexit. Ea tempestate Marcellus cognovit
militem quendam Romanum in urbis obsidione Archimedem mathe-
maticum imprudenter necavisse, atque ob illam mortem acerbo maero-
re affectus est. Marcellus denique, cum quinto consul apud Venusiam
in Apulia proelio contra Hannibalem contendebat, de vita excessit.
a
l
8 Cesare e l’ombra di parecchi Marii
Contentionum tempore inter Marium et Sullam, C. Iulius Caesar iuve-
nis admodum erat. Eius autem amı̆ta Marii uxor fuerat, atque ipse uxo-
rem duxit Corneliam, Cinnae filiam, qui Marii fautor fuerat. Hac causa
ut uxorem repudiaret iuveni Sulla imperavit; sed dictatoris minas mini-
me timens, Caesar id recusavit. Deinde quorundam amicorum interces-
sione, Sulla audaci iuveni veniam dedit, praenuntians tamen in illo esse
umbram nonnullorum Mariorum. At Caesar Roma statim excessit et
Mytilenas petivit, in quarum obsidione sibi coronam triumphalem para-
vit, quia cuiusdam civis Romani vitam servaverat. Deinde Rhodi adsi-
duus auditor fuit Apollonii Molonis, praeclari rhetoris, quia artis dicen-
di studiosissimus erat. Dum Rhodum navigat, Caesar a feris praedoni-
bus deprehensus est, qui tum frequentes in mari nostro discurrebant,
atque quinquaginta talenta ad redemptionem soluta sunt.
a
l
9 L’enigma delle mura di legno
Xerxes, Persarum rex, terra marique bellum cum Graecis susceperat.
Tunc Athenienses de urbis praesidio oraculum Delphicum consulue-
runt, atque Pythia, Apollinis sacerdos, ita nuntiavit: «Muris ligneis a
periculo vos defendite». Cum Athenis oraculum nuntiatum est, omnes
vere necessarios esse muros ligneos putaverunt. At Themistocles dux,
82 SEZIONE SETTIMA
qui ante Xerxis incursionem centum navium classem instruxerat, ad
populum haec verba fecit: «Revera naves a me instructae muri lignei
sunt. Nunc nos urbem relinquere et in naves statim ascendere neces-
se est». Ilico urbs ab omnibus Atheniensibus relicta est, qui hospitium
et salutem invenerunt in navibus apud Salamina, insulam atque
urbem in Saronico sinu. Deinde iisdem navibus magna Xerxis classis
apud Salamina profligata est. Tum Athenarum cives Themistoclem rei
publicae servatorem consalutaverunt.
a
l
10 Tirteo, condottiero per scherzo
Lacedaemonii, qui iam diu contra Messenios adverso Marte1 pugnabant,
de belli eventu oraculum Delphis consuluerunt. Eos oraculum monuit ut
belli ducem ab Atheniensibus peterent. Qui autem, cum responsum co-
gnoverunt, in contemptum Lacedaemoniorum Tyrtaeum poëtam, ludi
magistrum, pede claudum, miserunt. Poëta tamen, quamquam rei mili-
taris omnino ignarus erat, ad victoriam Lacedaemonios duxit. Nam, per-
spiciens illos in difficultatibus esse propter infirmum animum ac torpo-
rem, quaedam carmina, in quibus ab bellum hortationes erant, compo-
suit et militibus recitavit ut eos ad proelium proximum incitaret. Tyrtaei
carminibus animi ad bellum excitati sunt atque contra Messenios arden-
tissime impetum fecerunt. Ad postremum Lacedaemoniorum victoria
fuit.
1. adverso Marte: «con esito avverso».
a
l
11 Il vanto supremo di Pericle
Pericles, qui per triginta annos Atheniensibus praefuerat, iam in vitae
exitu erat, et apud lectum eius omnes civitatis primores erant. Qui de
magnis Periclis virtutibus disserebant et firmam eius potestatem,
mira facinora, victorias militares, rei publicae mutationes commemo-
rabant. Haec inter se dictitabant et Periclem suos sermones non audi-
re putabant. Sed Pericles, qui omnia audiverat, voce tenui dixit virtu-
tes maximam partem ex fortunae arbitrio pendēre; civitatis principes
magnam auctoritatem adsidue habuisse; praeterea multos duces egre-
gia facinora perfecisse; ac denique non paucos Athenienses urbi tro-
paea comparavisse. Deinde verba extrema dixit: «Salvete amici et pro
vestris laudibus gratias ago. At maximum meritum meum non com-
memoravistis: propter me nullus Athenarum civis in luctu fuit».
a
l
12 Lo sbaglio di quegli «otia Capuana»
Rerum scriptores consentiunt longa otia Capuana1 Hannibali graviter
obfuisse. Post varia proelia cum Romanis, Hannibal denique Capuae
SEZIONE SETTIMA 83
cum exercitu consedit 2. Ibi, per maiorem hiemis partem, in tectis ha-
buit copias illas, quae saepe ac diu labores militiae, angustias et diffi-
cultates sustinuerant atque vitae commodis insuetae erant. Itaque
nimia bona atque immodicae voluptates illos milites corruperunt,
quos nulla calamitas vicerat. Nam et somnus et vinum et epulae et
balnea et longum otium militum corpora et animos enervaverunt.
Multi militarium artium periti affirmant Hannibalem tum perfacile
Romam potuisse expugnare. At ille exercitum contra Romanam urbem
protinus non duxit atque dimicandi moram fecit. Milites, qui per mul-
tos menses Capuae desidiae se dediderant, cum ab Hannibale ad pri-
stı̆nos belli labores revocati sunt, sine audacia pugnaverunt, quoniam
vires iam illis deerant.
1. Capuana: Capuanus, a, um («di Capua»).

2. consedit: da consido.
a
l
13 Esempi della tolleranza di Augusto
Mira Augusti patientia fuit. Quondam eques Romanus a principe cor-
reptus est ob suarum facultatum1 imminutionem. At eques facultates
se multiplicavisse coram probavit. Mox princeps eundem equitem legi-
bus de matrimonio non paruisse accusavit. At eques se uxorem ac tres
liberos habere respondit; deinde adiecit: «Posthac, Caesar, cum de
honestis viris inquiris, honestis hominibus munus committe». Cuiu-
sdam quoque militis non libertatem solum sed etiam temeritatem
princeps toleravit. Nam quodam tempore in villa inquietas noctes
Augustus agebat, quia noctua crebro cantu somnum rumpebat. Tum
miles, aucupii peritus, noctuam prehendit atque Augusto donavit. Hic
militem laudavit atque ut mille nummos ei darent imperavit. At sta-
tim miles dicere non dubitavit: «Melius est avem vivere», avemque
dimisit. Contumax tamen miles incolumis illinc abiit.
1. facultatum: si ricordi che alla classe dei cavalieri era prescritto un determinato
censo, non riducibile nel tempo.
a
l
14 Il filosofo, lo spettro e il cadavere
Olim Athenis erat quaedam domus in qua mirae res eveniebant. Noc-
turno tempore enim catenarum sonitus ibi audiebantur et deinde se-
nex, horrida facie et catenis vinctus1, apparebat. Qua re domus relicta
erat nec quisquam, ne minimo pretio quidem, illam emebat vel condu-
cebat. Cum id comperit Athenodorus, clarus philosophus Stoicus,
domum illam conducere non dubitavit: nam spectra esse insanae men-
tis vanas imagines pro certo habebat. At concubia nocte, per vastum
silentium catenarum sonitus ab Athenodoro auditus est, atque in
84 SEZIONE SETTIMA
ianuae limine horridum spectrum conspectum est, quod mirum in
modum capite nutabat. Statim philosophus idem spectrum in cavae-
dio conspexit, ubi tamen e conspectu evolavit. Postridie Athenodorus
ut in cavaedio foderetur a magistratibus petivit. In quo corpus mor-
tuum cum catenis effossum est, quod tunc denique dignum sepulcrum
obtinuit. Post id tempus domi nullum spectrum apparuit.
1. vinctus: da vincio («legato»).
a
l
15 La morte “non amara” per la libertà
Postquam apud Pharsalum, in Thessalia, Pompeius a Caesare profli-
gatus erat, Cato Minor cum reliquis Pompeianis in Africam recesse-
rat, quoniam libertatem se servaturum esse adhuc sperabat. Sed cum
eius quoque acies Thapsi profligatae sunt anno quadragesimo sexto
ante Christum natum, certo sensit se in victoris potestatem statim
venturum esse. Tum, Stoicorum more, e vita excedere statuit. Amici
autem, ut Caesari se submitteret, eum incitabant: nam posthac omnes
tractaturos esse honorifice Catonem amici dicebant. At Cato nulla
ratione a proposito suo aversus est. Bis Phaedonem diligentissime
lēgit, in quo Plato Socratem de animi immortalitate disserentem indu-
cit. Deinde supremo tempore cum fidissimis amicis cenavit atque cum
iisdem nonnullos sermones habuit. Inde servus quidam gladium para-
vit, quo Cato constanti animo pectus sibi transfixit.
SEZIONE SETTIMA 85

coniugazione passiva
Sezione VIII dei verbi

proposizione
consecutiva
cum narrativo
a
l
1 Scipione e Mummio: due personalità in antitesi
Scipio et Mummius potestatis rei publicae Romanae profecto magni

auctores fuerunt. Duo Romani duces, a nomine gentis a se devictae,
alter Africanus, alter Achaicus appellatus est. Diversi ducum mores,
diversa fuerunt studia. Scipio enim tam elegans auctor atque admira-
tor disciplinarum liberalium fuit, ut Polybium et Panaetium, egregios
ingenio viros, domi militiaeque secum habuerit. Idem inter negotia in
otium litterarum saepe incumbebat, semperque aut belli aut pacis arti-
bus serviit. Praeterea inter curas armorum ac studiorum, aut corpus
periculis aut animum disciplinis exercuit. Mummius, contra, vir admo-
dum rudis fuit. Cum Corinthum funditus eruit, ex urbe omnes tabulas
ac statuas, perfectas manibus maximorum artificum, avexit: conducen-
tibus praedixit, si eas perdidissent, novas eos reddituros esse.
a
l
2 Un’antica piaga del Mediterraneo: i pirati
Tempore quo Romani cum Cretensibus bellum gerebant, Balearium
insularum incolae piratica rabie late mare nostrum impleverant. Nam
harum insularum praedones, homines feri atque silvestres, suis rati-
bus rudibus vasta aequora peragrabant et improviso impetu omnes
navigantes terrebant et spoliabant. Cum olim classem Romanam ab
alto venientem vidissent atque optimam praedam esse putavissent,
statim illi occurrerunt. Deinde multorum saxorum quasi nimbo eam
operuerunt, ita ut nonnulli nautae graviter vulnerarentur. At piratae
lapidatione non diu Romanos terruerunt. Nam cum primum Romano-
rum ingentem vim senserunt, in tantam trepidationem atque pavo-
rem inciderunt ut in abditissima insularum litora confugerint. Sed
Marcellus, classis Romanae egregius dux, ex illis locis eos, quasi feras,
exturbavit ac proelio fudit et delevit.
a
l
3 Traiano «optimus princeps»
Nervae imperatori successit Marcus Ulpius Traianus, ex Hispania
oriundus. Rem publicam tam bene administravit ut omnibus principi-
bus merito anteponeretur. Romanorum imperium, quod post Augu-
stum defensum erat magis quam ampliatum, longe lateque amplifica-
vit. Nam nonnullae urbes trans Rhenum in Germania ab eo iterum
recuperatae sunt; Dacia, autem, cum subacta esset, in provinciam
Romanam redacta est. Deinde Armeniam, a Parthis occupatam, Traia-
nus recuperavit. Praeterea, cum permultas gentes vicisset, usque ad
Indiae fines et mare Rubrum pervenit. Eius tamen gloria militaris
comitate ac moderatione superata est. Denique ventris morbo exstinc-
88 SEZIONE OTTAVA
tus est anno aetatis sexagesimo tertio. Traianus tanti 1 ab omnibus
aestimatus est, ut unus omnium principum in urbe sepultus sit. Eius
ossa, in urnam auream collecta, in foro posita sunt.
1. tanti: genitivo di stima («tanto»).
a
l
4 Gli Elvezi di Orgetorìge mirano alla conquista di tutta la Gallia
Apud Helvetios Orgetorix longe nobilissimus et ditissimus fuit. Regni
cupiditate cum permotus esset, nobilium coniurationem fecit atque
cives induxit ut ex finibus Helvetiae exirent: rem perfacilem esse
dixit, cum Helvetii loci natura defenderentur. Orgetorı̄gis argumenta
tam firma erant ut statim Helvetii paraverint omnia ad profectionem
necessaria atque pacem cum finitimis confirmaverint. Praeterea Or-
getorix Casticum1 induxit, populo Romano fidum amicum, ut regnum
in sua regione occuparet. Eodem modo Dumnŏrix Aeduus, qui eo tem-
pore principatum in sua regione obtinebat, inductus est ut ipse quo-
que belli fortunam temptaret. Revera Helvetii, societate trium gen-
tium potentissimarum, totam Galliam in suam dicionem ac potesta-
tem se redigere posse sperabant. At eorum consilium ob Caesaris
legiones omnino inane fuit.
1. Casticum: Castico.
a
l
5 L’Oriente integrato nell’Impero Romano
Indi et Scythae, qui ipsum Romanorum nomen antea nesciebant, ad Au-
gustum magnifica dona miserunt. Galatia quoque, quae prius regnum
fuerat atque deinde a Marco Lollio propraetore administrata erat, sub
Augusto Romana provincia fuit. Qui ab illis gentibus barbaricis tantum
diligebatur et colebatur, ut nonnulli reges, nunc populo Romano amici,
urbes condiderint in Augusti honorem; quod evenit in Mauritania prae-
sertim et Palaestina. Praeterea multi reges atque egregii viri ex suis
regionibus Romam venerunt ut imperatori reverentiam praestarent,
atque habitu et vestitu Romano ad eum accesserunt. Augustus denique
clemens in omnes fuit atque eorum animos sibi ferventer conciliavit.
Post eius interitum omnes populi eum coluerunt et ad Augusti honorem
in omnibus imperii regionibus multa templa aedificata sunt.
a
l
6 Un drappello di Amazzoni a Troia
Iam Troiani in Graecorum exercitum impetum facere diu dubitabant;
tandem Penthesilea, Amazŏnum regina, Priamo subvenit. Tum Troia-
ni proelium commiserunt et Graecorum agmina oppugnaverunt, qui
tantum impetum sustinere non potuerunt. At cum Achilles atque Dio-
SEZIONE OTTAVA 89
medes, maxime strenui viri, exercitui succurrissent, Troiani statim
recesserunt, et Amazones in tam acri proelio omnes vitam amiserunt.
Penthesilea quoque cecı̆dit 1, cuius adspectu Achilles adeo commotus
est ut reginae mortem fleverit. Tanta fuit clades, ut permulti Troiani
fugere atque in alias regiones demigrare statuerent: quod consilium
Priamus rex minime probavit, quoniam sperabat Memnonem, Aethio-
pum regem, operam daturum esse Troianis. At ne is quidem2 Troianis
salutem paravit, quia ab Achille necatus est una cum plurimis Aethio-
pibus.
1. cecidit: da cado.
a
l
7 L’impresa cesariana in Gallia: violenza e morte
Cum Caesaris milites apud Avarı̆ci moenia pervenissent, Galli fugā se
servari posse speraverunt. At mulieres, cum iter per loca ignota atque
impervia timerent, tam alte ingemiscebant, ut Gallorum consilia
Romanis aperirentur. Ideo Avarı̆ci cives, cum iam de salute despera-
rent, in urbe manserunt. Postero die, cum magnus imber cecidisset
atque perpauci portas custodirent, Caesar callido consilio primus moe-
nia conscendit, milites incitans ut strenue pugnarent. Tum urbis inco-
lae quadam angusta porta fugere temptaverunt ante hostium adven-
tum: at mox plurimi comprehensi ac trucidati sunt una cum senibus,
mulieribus ac pueris. Tanta celeritate urbem Romani occupaverunt,
ut milites octingenti tantum ad Vercingetorı̄gis castra pervenerint.
a
l
8 Una svolta nella storia: il Cristianesimo
Tempore extremo principatus Tiberii Jesus Christus vixit ac suam
doctrinam renuntiavit. In Palaestina autem Pharisaei sacerdotes in
Jesum multitudinem excitaverunt, quae postea eum deprehendit et
cruci fixit tamquam vilem servum. At Jesus, cum post tres dies resur-
rexisset, discipulos suos iterum collegit atque, per dies quadraginta
cum iis vivens, et eorum animum confirmavit, et sacras litteras eis
explicavit et eos sua doctrina erudivit. Discipuli interea tam fidentes
et animi ardore pleni erant, ut Evangelium nuntiare omnibus genti-
bus orbis terrarum iam exoptarent. Nam, ut Jesus praecepta praedi-
carent, gentes et regiones maris nostri statim frequentaverunt. Quam
ob rem, iam primis annis principatus Neronis, permultae gentes
novae doctrinae praecepta cognoverant. Denique sub ipso Nerone plu-
rimi Christiani, Romae praesertim, saeve vexati atque capite damnati
sunt.
90 SEZIONE OTTAVA
a
l
9 Un celebre scrittore di favole
In litteris Latinis Phaedrus primus atque maximus fabularum scrip-

tor fuit. Pueritiam et adulescentiam in Macedonia egit, apud Piĕrum1
montem, in quo antiqui novem Musas habitare putabant. Cum Ro-
mam captivus ab Augusto imperatore ductus esset atque deinde in
libertatem vindicatus esset, litterarum studiis se tradidit, in quibus
tam egregius fuit ut imperator eum praeceptorem Gai atque Lucii
nepotum delegerit. Neque ortus neque interitus annum historiarum
scriptores de Phaedro tradiderunt. Sed satis constat illum quinque
fabularum libros composuisse, in quibus exemplar sibi proposuit Aeso-
pum, clarum apologorum inventorem, qui Croesi aetate vixerat. In
suis fabulis Phaedrus persaepe varia animalia effinxit, quae more
hominum agunt atque sentiunt. Plurimarum fabularum, quas versi-
bus Phaedrus scripsit, nonaginta tres tantum ad nos pervenerunt.
1. Pierum: da Pieros, i.
a
l
10 Alessandro penetra anche nell’inaccessibile India
Alexander, Macedonum rex, iam permultas orientis partes occupave-
rat. Sed postquam Persarum quoque imperium subegerat, cum cen-
tum milibus militum Indiam invadere statuit, quam regionem nomine
tantum Macedones cognoscebant. Praemisit igitur Perdiccam atque
Hephaestionem, suos duces, ut loca Indo flumine tenus ab iis explora-
rentur. Quoniam multa atque magna flumina in India erant, magnam
classem Alexander instruxit. Naves vero ita constructae erant ut faci-
le dissolvi possent atque iterum refici. Cum pleraeque gentes sua
sponte Alexandri imperio se subiecissent, Porus contra, Indorum rex,
acriter se opposuit. Cum Alexander trans flumen Hydaspen copias
vehere deberet, Porus rex, ut prohiberet hostes transire flumen, apud
ripam octoginta elephantos atque triginta milia peditum collegerat et
constituerat. Alexander tamen Porum decepit, et, cum alibi flumen
transiisset, in regem impetum fecit atque eum profligavit.
a
l
11 Pellegrinaggio di Alessandro a un tempio
Alexander Magnus, cum Aegypti regiones inviseret, etiam praeclarum
templum Iovi Hammoni dicatum videre statuit. Sed via impeditissima
erat atque iter arduum ob aquarum penuriam: nam arenae ingentia
spatia ibi erant, quae sole candebant et corporum pondere desidebant.
Post quattuor dierum iter per vasta et deserta loca, repente corvorum
magna agmina conspecta sunt, qui modo volabant, modo in terra quie-
scebant. Corvi autem, quasi duces, Alexandro et eius comitibus viam
SEZIONE OTTAVA 91
ostendebant. Tum denique spectaculum mirificum regi apparuit. Den-
sum enim nemus in magna solitudine erat atque magnum templum
inter laetas arbores tantum latebat, ut earum rami solis radiis obsta-
rent. Praeterea multi fontes arbores aquis recreabant et caeli tempe-
ratio locum amoenum efficiebat. Cum haec omnia inspiceret, rex dei
numen ibi adesse animadvertebat.
a
l
12 Il suicidio di Nerone
T. Claudius Nero primis imperii annis mitior et moderatior fuit. Nam
cum primum nomen suum subscripsit tabulis, quibus quidam capite
damnabatur, clamavit: «Calamitas est me litterarum nescium non
esse». Deinde naturam histrionicam et sanguinis avidam paulatim
ostendit, praesertim postquam Seneca philosophus a principis domo
excesserat. Praeterea nonnulla parricidia perpetravit: fratrem enim,
uxorem et Agrippinam matrem necavit. Postea, cum urbem Romam
incendisset, Christianos immanis sceleris reos fuisse denuntiavit.
Idemque Britanniae regiones omnino amisit: sub Nerone enim duo
notissima oppida capta ac deleta sunt. Quibus delictis, omnibus Ro-
mae civibus tam exsecrabilis fuit, ut denique omnium consensu sena-
tores ei imperium adimerent. Tum Nero, cum capite damnatus esset,
ex domo Augusta statim effugit, nec inventus est. Mortem autem sibi
conscivit in sui liberti praedio suburbano, inter Salariam viam et
Nomentanam.
92 SEZIONE OTTAVA
Varia X
UNA LINGUA-MADRE SOMMERSA:

L’INDOEUROPEO
I linguisti hanno scoperto che un’ampia fascia di lingue hanno profonde

parentele fra loro e che derivano quindi da una comune matrice. Il latino, il
greco, l’indiano, l’ittito, il tocarico, l’armeno, l’albanese, le lingue baltiche, le
lingue slave, il celtico, le lingue germaniche (tedesco, inglese, olandese ecc.):
derivano tutte da una medesima lingua-madre originaria. Dall’indoeuropeo,
appunto: una lingua parlata presumibilmente oltre duemila anni prima di
Cristo in un’ampia zona dell’Europa centro-settentrionale, e di lì diffusasi
nella maggior parte dei territori che si estendono dall’Europa all’India.
Purtroppo dell’indoeuropeo non è restata alcuna testimonianza concre-
ta. Pertanto i linguisti hanno potuto dare un volto a questa lingua-madre
comune, unicamente basandosi sul fondo di somiglianze che si rinvengono
nelle lingue-figlie sopra indicate. Si considerino, ad esempio, le seguenti
tre parole, nelle forme assunte nelle varie lingue-figlie:
I. madre: mater (latino) – muoter (tedesco antico) – mōdhir

(inglese antico) – mētēr (greco) – mātā (sanscrito) – mati (sla-
vo antico).
II. fratello: frater (latino) – brōtar (inglese antico) – bruodar
(tedesco antico) – phratēr (greco) – bhrātā (sanscrito) – brātu
(antico slavo).
III. tre: tres (latino) – dri (tedesco antico) – tri (celtico) – trije (sla-
vo) – treis (greco) – thrayo (iranico) – trayas (indiano).
Ebbene la somiglianza tra le varie voci balza agli occhi. Ora, sulla base
di siffatte somiglianze, i linguisti hanno potuto ricostruire le parole dell’in-
doeuropeo originario, come māter (madre), bhrater (fratello) ecc.
Conclusivamente resta fissato: che il latino è una lingua di origine in-
doeuropea, sul cui tronco si sono altresì innestati apporti di altre lingue
non indoeuropee (come quelle delle popolazioni indigene dell’Italia e degli
Etruschi).
SEZIONE OTTAVA 93
a
l
13 Atene, città-simbolo della civiltà greca
Veteres scriptores tradiderunt Athenas a Cecrŏpe, Aegypti rege, aedi-

ficatas esse. Multa mira ab antiquis scriptoribus de urbe narrantur.
Tam splendida ac magnifica erat, ut sine dubio inter reliquas urbes
pulcherrima existimaretur. Nam et splendida monumenta, et sump-
tuosa aedificia publica privataque, et mirae statuae ac tabulae pictae
in ea conspiciebantur. Athenarum mercatus tam pretiosis ac raris
mercibus abundabant, ut ab omnibus regionibus ad eas mercatores
convenirent. Iure omnium artium inventrix urbs appellata est, cum in
ea reperiri possent illa excellentia atque rara quae nullo alio loco inve-
nirentur. Praeterea Piraei portus, Themistoclis et Cimonis consilio
munitus, moenibus longis urbi coniunctus erat atque pro urbis securi-
tate magni momenti erat.
a
l
14 Catone il Vecchio, l’implacabile censore
Cato, censor creatus, illi potestati severissime praefuit. Nam et nobiles
complures reprehendit, et in edicta censorum nonnulla praecepta nova
addidit, ut iis luxuria reprimeretur, quae iam tum Romae increbresce-
re incipiebat. Per octoginta circiter annos, ab adulescentia usque ad
aetatem extremam, rei publicae causa inimicitias suscipere non desti-
tit: at, quoad vixit, virtutum laude crevit. In omnibus rebus tanta indu-
stria egit, ut esset et agricola sollers, et iuris scientia excellens, et
magnus dux, et peritus orator, et in litteris versatus. Quarum studium
etsi senior arripuerat, tantum tamen progressum fecit, ut non facile
reperiri possit, nec de Graecis nec de Italicis litteris, quod ei incogni-
tum fuerit. Etsi autem ab Ennio poeta, quem ex Sardinia Romam
secum duxit, eruditus erat lingua Graecorum, Graecas tamen litteras
adsidue improbavit, quia Romanos mores maiorum corrumperent 1.
1. corrumperent: da tradurre con imp. indicativo.
a
l
15 Il primo volo umano
Daedalus egregius artifex Atheniensis fuit, multiplicium artium peri-
tissimus. Nam, sicut est in fabulis, varia instrumenta invenit, in his
terebram, serram, forcipem. Quondam, cum invidia excitaretur, disci-
pulum et aemulum necavit. Hac causa Athenis diu manere non potuit
et cum Icaro filio in Cretam, apud Minoem regem, migravit. In insula
Minoi notissimum labyrinthum construxit, in quo Minotaurus, foedis-
simum monstrum, clausus est. Sed quondam Daedalus, cum Minoi
gravem iniuriam fecisset, in eodem labyrintho una cum Icaro clausus
94 SEZIONE OTTAVA
est. At artifex, cum alas arte exstruxisset, sibi atque filio eas cera apta-
vit et statim ex labyrintho evolaverunt. Sed Icarus, cum patris monitus
parum curavisset, altissime evolavit: at solis calor tam magnus erat, ut
cera cito dissolveretur atque Icarus in mare praecipitaret. Daedalus
contra Cumas, Campaniae claram urbem, incolumis pervenit.
a
l
16 L’animo di Cicerone invaso dal tedio della vita
Cum Romam triumviri pervenerunt, vitae taedium Ciceronem cepit.
Qua re urbem statim reliquit, cum putaret Marci Antonii triumviri
iram se vitare non posse. Deinde Roma transversis viis in suum For-
mianum concessit. Illinc navem conscendit, sed venti tam adversi fue-
runt ut navem reicerent. Narrant tum oratorem clamavisse: «Mature
decedam in patria quam saepe servavi». Tunc servi ad eius defensio-
nem iam prompti et parati erant, sed Cicero arma capere illos vetuit.
Cum deinde sicariorum Antonii adventum nuntiavissent, Cicero ani-
mo minime defecit, sed impavidus ex lectica caput protendit, quod sta-
tim sicarii amputaverunt. Narrant Fulviam, Marci Antonii saevam
uxorem, Ciceronis linguam semel atque iterum fibula transfixisse.
Romae autem oratoris corpus illis rostris suspensum est ex quibus ille
persaepe ad populum verba fecerat.
a
l
17 Addio alla vita dell’imperatore Marco Aurelio
Marcus Aurelius, cum graviter aegrotavisset, filium advocavit atque
ne belli superstites neglegeret ab eo primum petiit. Deinde, e vita
excedere cupiens, victu potuque tantum abstinuit ut graviorem mor-
bum redderet. Sexta autem die, cum ad se amicos vocavisset, res
humanas irridens atque mortem contemnens, iis dixit: «Cur de me fle-
tis et de pestilentia ac communi morte minime cogitatis?». Cum autem
amici ab illo recedere se pararent, ingemiscens ait: «Si me iam dimit-
titis, vale. Vobis filium commendo, si dignus fuerit, atque deis immor-
talibus». Tunc exercitus, cum imperatoris gravissimum morbum co-
gnovissent, vehementissime dolebant, quia illum unice amaverunt.
Septima denique die imperator, cum solum filium ad se admisisset,
statim eum dimisit, ne in eum quoque morbus transiret. Deinde caput
operuit, quasi dormiret, sed nocte animam efflavit.
a
l
18 Inizio di un famoso processo politico
M. Naevius, tribunus plebis, apud populum diem dixerat 1 Scipioni
Africano. Die statuta, tanta fuit populi frequentia ut ignari Scipionem
agere triumphum crederent. Populus, quae maxima laus erat, eum
circumstĕtit velut Scipio praesidio egeret. Scipio autem capiti coro-
SEZIONE OTTAVA 95
nam triumphalem imposuerat, qui summus erat honos eorum qui,
imperatores2, res feliciter gesserant. Cum ante praetorem advenisset:
«Quirites – inquit –, hac ego die Carthaginiensium potentiam fregi
exercitumque fudi. Aequum ergo est vos mecum ad Capitolium ascen-
dere ut deis supplicemus». Quibus verbis commoti, omnes senatores,
universus ordo equestris cunctaque plebs Scipionem stipaverunt scan-
dentem Capitolium. Praetor vero, a multitudine in foro desertus, ad
Capitolium ascendit et ipse Scipionis virtutum laudator fuit.
1. diem dicere: «fissare a uno il giorno di comparizione in giudizio».

2. imperatores: «da comandanti».
a
l
19 Il patetico incontro di Scipione e Massinissa
Scipio, iuvenis admodum, in Africa tribunus erat in legione quarta, cui
consul Manilius praeerat. Tunc visere statuit Masinissam, Numidiae re-
gem, sive quod rex eius familiae amicissimus erat, sive quod Scipio spe-
rabat Masinissam Romanos adiuturum esse in bello adversus Cartha-
gienses pro imperio in maris nostri regionibus. Scipio igitur ad Masinis-
sam admissus est. Tunc rex, statim cum illum conspexisset, tantum
commotus est ut magno gaudio fleret; deinde brachia attollens clamavit:
«Tibi gratias ago, summe Sol, cum ante interitum, in meo regno et in hac
domo, Cornelium Scipionem conspicere possim, cuius ipsum nomen per-
magni gaudii causa est. Huius fortis viri numquam ex animo memoria
excedet». Deinde cum diu ac familiariter disseruissent de Numidiae et
rei publicae Romanae rebus, inter se magno gaudio salutaverunt.
a
l
20 Aristotele, un protagonista della filosofia greca
Haud dubie Aristoteles Graeciae summus philosophus fuit atque eius
doctrina quasi fundamentum etiam philosophiae nostrae aetatis est.
Iuvenis admodum, cum patrem amisisset, in cuiusdam tutoris pote-
state fuit, qui ut studia excoleret Athenas eum misit. In illa urbe iuve-
nis a philosophis atque viris doctis adeo captus est, ut ipse quoque phi-
losophiae se dederet. Nam Platonis frequens auditor fuit, qui Aca-
demı̄am instituerat. Cum autem Plato e vita excessit, Aristoteles pri-
mum Axum1, in Mysia, concessit, ubi philosophorum scholae praefuit,
deinde in Macedoniam. Huc enim Philippus rex eum advocaverat, ut
Alexandrum filium omnibus disciplinis erudiret; atque discipulus per-
petua et constanti amicitia cum Aristotele iunctus est. Postremo cum
Athenas revertisset, ibi Lyceum condidit, claram philosophorum scho-
lam, quae ita nominabatur quia posita erat in quodam aedificio Apol-
lini Lycio olim dicato.
1. Axum: Asso.
96 SEZIONE OTTAVA

verbi deponenti
Sezione IX coniugazione
perifrastica attiva
coniugazione
perifrastica passiva
a
l
1 La preghiera e il sacrificio del generale
Bello Punico secundo classis atque legiones Romanorum iam ad Lili-

baeum, Siciliae promunturium, proxime accesserant. Tum ipse Scipio,
qui militias ducebat, hanc fervidam precationem peregit: «Dii omnes
atque deae, qui in maribus ac terris habitatis, ut res et mihi et populo
Romano et nostris sociis et gentibus Latinis secundae sint vos precor.
Ut hi milites, qui sub imperio meo militant, domum incolumes regre-
diantur vos rogo. Triumphum mihi concedite ex his gentibus barbaris
quae nostros agros invaserunt atque domos nostras, templa, messes
deleverunt in Sicilia insula et in multis Italiae regionibus. Nunc Car-
thaginienses, vestro adsensu, nobis puniendi sunt iisdem caedibus
quas in Italia fecerunt. Ne autem impii essemus, omnibus qui eam
petiverant veniam libenter donavimus». Post haec verba dux opimum
bovem mactavit atque classi discessus signum dedit.
a
l
2 Cimbri e Tèutoni: una minaccia per Roma
Dum in Numidia contra Iugurtham bellum geritur, Cimbri ac Teutoni,
Germanorum gentes, Italiam occupaturi erant. Nam, cum Gallorum
fines invasissent, iam in Italicas regiones irrupturi erant. Tum Q. Ser-
vilius Caepio proconsul et Cn. Manlius consul apud Rhodanum flu-
men cum Cimbris congressi sunt, sed exitialiter devicti sunt: nam ex
duobus exercitibus perpauci tantum milites Romani fuga incolumes
evaserunt. Tunc ingens luctus et pavor Romae fuerunt: timebant enim
ne1, cum barbari Italiam occupavissent, Romam quoque adgrederen-
tur. Interea Caius Marius, qui nuper cum Iugurtha bellum confecerat,
consul creatus est eique Gallia provincia et bellum contra Cimbros ac
Teutonos decreta sunt. Marius autem, cum Alpes superavisset, apud
Aquas Sextias cum Teutonis conflixit et eos devicit. Deinde, cum in
Italiam reversus esset, apud Raudios campos Cimbros adgressus est
et eos duobus proeliis profligavit.
1. ne: «che».
a
l
3 L’iscrizione sepolcrale di un feroce dittatore
Tum demum dictaturam sibi deponendam esse Sulla pro certo habuit.
Nam quadam die, cum in forum cum lictoribus et custodiis venisset, in
rostra ascendit et apud populum ita locutus est: «Cives Romani dicta-
turam depono; nunc par similisque vobis sum atque de procuratione
rei publicae rationem redditurus sum, si id exoptatis». At cum nemo
illis verbis fidem tribuisset, Sulla statim ex rostris descendit, lictores
ac custodias dimisit et cum paucis amicis inter hominum multitudi-
98 SEZIONE NONA
nem deambulare coepit, qui magna cum admiratione eum intueban-
tur. Denique sexaginta annos natus, in villa Cumana mortuus est.
Eius cadaver Romae, in Campo Martio, splendidis funebribus combu-
stum est. In eius tumulo hoc illius elogium insculptum est: «Nemo
amicis tam beneficus fuit et inimicis maleficus».
a
l
4 Il sacrificio di un centurione cesariano
Eodem tempore Caesar in regiones longinquas profecturus erat ut sedi-
tiones reprimeret. At in oppido L. Fabius et qui unā murum ascenderant,
circumventi atque interfecti, de muro praecipitabantur. Tum M. Petro-
nius, eiusdem legionis centurio, cum portas excidere conatus esset, a
multitudine oppressus est ac sibi quasi desperavit. Cum multa iam vul-
nera accepisset, manipularibus suis, qui illum secuti erant: «Quoniam –
inquit – me unā vobiscum servare non possum, vobis saltem providebo,
quos ego, cupiditate gloriae adductus, in periculum deduxi. Cum data sit
facultas, statim fugı̆te, milites». Simul in medios hostes irrupit et, cum
duos interfecisset, reliquos a porta paululum summovit. Inde iis qui
auxiliari conabantur: «Frustra – inquit – mihi subvenire conamini, cui
iam sanguis viresque desunt. Proinde vobis statim fugiendum est». Ita
pugnans post paulum concı̆dit 1 ac suis salutem paravit.
1. concı̆dit: da concı̆do (con la penultima sillaba breve).
a
l
5 Pitagora filosofo e mistico
Pythagoras, egregius philosophus, in insula Samo natus est. Iuvenis
admodum, se omnes terras peragraturum esse, ut gentium mores
atque instituta cognosceret, pro certo habuit. Nam apud Aegyptios
varios ritus sacros cognovit, in Chaldaea astrologiam comperit, apud
Cretenses et Lacedaemonios variarum civitatum leges perspexit. Cum
multis cognitionibus praeditus esset, in patriam reversus est, quam a
Polycrate tyranno vexatam invenit. Qua re statim ex insula in Italiam
migravit, in qua primum Crotone, deinde Metaponti scholam philo-
sophorum instituit ac rexit. Apud Magnae Graeciae gentes magno stu-
dio vulgavit instituta et leges quae in suis itineribus cognoverat. Prae-
terea Pythagoras primus contendit hominum animos immortales esse
atque post interitum illos migrare in alia corpora vel hominum vel
animalium. Nam philosophus se ipsum olim Euphorbum fuisse dicere
solebat, deinde pavonem, postremo philosophum.
a
l
6 Liturgia pagana: il sacrificio
Rex Numa Pompilius prima instituta sacra Romae constituit atque,
Latinorum, Sabinorum et Tuscorum varias religiones imitatus, sacra
SEZIONE NONA 99
et ritus disposuit. Sacrificia sacerdotibus conficienda erant magnifice
et iuxta praecepta certa. Cum sacerdos ad aram accederet, splendida
vestimenta induebat, alba plerumque, et cum victimas immolaturus
erat omnibus qui aderant ut tacerent imperabat. Nam caerimoniam
perturbare verbis vel alio sonitu nemini licebat. Priscis temporibus
fructus, placentas, vinum, lac et similia in sacrificiis diis donabant;
postea etiam nonnulla animalia immolabant. Victimae autem sacrifi-
ciis destinatae variis floribus ac vittis exornandae erant. Praeterea
sacerdoti qui sacra faciebat haruspex aderat, ut deorum obscura signa
interpretaretur. Ut sacris adessent, multi homines ex urbis vicis et
locis propinquis concurrebant.
a
l
7 Popolazione della Gallia Belgica si sottomette a Cesare
Primo adventu exercitus Romani, crebras ex oppido excursiones Adua-
tŭci faciebant parvulisque proeliis cum nostris contendebant; deinde,
circummunı̄ti vallo pedum in circuitu quindecim milium, oppido se
continebant. Cum vero viderunt Caesaris milites vineas egisse, agge-
rem exstruxisse atque altam turrem constituisse, Aduatuci inridēre
eos ex muro coeperunt 1. Tam magna machinatio Romanis admovenda
erat, ut Aduatuci putarent id nullo modo effici posse. Ubi vero machi-
nationem moveri et adpropinquare moenibus viderunt, nova atque
inusitata specie commoti, legatos ad Caesarem miserunt ut pacem
peterent. Quibus Caesar respondit: «Vestram civitatem conservaturus
sum, at statim vobis arma tradenda sunt». Cum legati rem nuntiavis-
sent ad suos, Aduatuci responderunt se imperata facturos esse. Arma,
quae tradenda erant, de muro in fossam iacta sunt.
1. coeperunt: «incominciarono».
a
l
8 Le «tangenti» anche nell’antica Roma
Iugurtha, ut Numidiam, Africae regionem, in suam potestatem redige-
ret, insidiis circumvenit et necavit Hiempsalem, atque eius fratrem,
Adherbalem, bello adgressus est. Proelio victus, Adherbal Romam sta-
tim contendit, senatui fratris sui necem nuntiaturus et poenas repeti-
turus. Iugurtha vero populum Romanum valde timebat: at magna
pecunia se corrupturum esse Romanae nobilitatis avidos viros spera-
bat. Ob eam rem legatos cum auro et argento Romam misit, quibus
praecepit ut veteribus amicis magna dona darent atque novos amicos
pararent. Cum legati enim Romam venissent, omnes primores comiter
inviserunt, eos praesertim qui in re publica plurimum pollebant, et iis
Iugurthae aurum large donaverunt. Isto pacto ex maxima invidia
Iugurtha in nobilium gratiam venit. Nam primores, praemiis inducti,
egerunt ne senatores graviter consulerent in Iugurtham.
100 SEZIONE NONA

a
l
9 L’onta amara delle Forche caudine
Titus Veturius et Spurius Postumius, consules Romani qui Samnites

adgressuri erant, a Pontio Telesino, strenuo hostium duce, in insidias
inducti sunt. Pontius enim transfugas simulatos misit, ut nuntiarent
Luceriam Apulam a Samnitibus obsideri atque in eum locum itinera
duo ducere, aliud longius et tutius, aliud brevius et periculosius. Con-
sules, decepti, brevius iter elegerunt. Interea Pontius Telesinus, cum
insidias Romanis collocavisset apud Samnii saltum (qui locus nunc
Furcae Caudinae vocatur), patrem suum accivit rogavitque quid sibi
faciendum esset. Ille omnes Romanos aut occidendos esse respondit,
ita ut eorum vires frangerentur, aut omnes liberandos esse, ut benefi-
cio obligarentur. Cum utrumque consilium improbavisset, Pontius
omnes milites sub iugum misit atque foedus factum est, quod a Roma-
nis postea improbatum est. Postumius consul autem, qui Samnitibus
se dediderat, in urbem non receptus est.
a
l
10 Guerra, nozze, giochi e regicidio
Philippus, Macedonum rex, cum res in Graecia composuisset, singulis
civitatibus auxilia imperavit ut Persarum imperium armis adgredere-
tur. Rex igitur expeditionem accurate parabat, et iam Attalum et Par-
menionem1 duces in Asiam cum decem milibus militum praemiserat.
Interea dum Graeci auxilia colligunt, in Macedonia celebrandae erant
nuptiae Cleopatrae, Philippi filiae, et Alexandri, qui Epiri rex nuper
creatus erat. Apparatibus dies insignis erat pro2 magnitudine duorum
regum, et collocantis filiam et uxorem ducentis. Nam in variis urbis par-
tibus sollemnem diem cives celebraverunt nec ludorum magnificentia
defuit. Ad horum spectaculum rex, sine corporis custodibus, inter filios
contendebat. At Pausanias, nobilis adulescens, nemini suspectus, cum
angustias occupavisset, Philippum in transitu obtruncavit. Ita Pausa-
nias ignota causa diem laetitiae destinatum luctu funeris foedum fecit.
1. Parmenionem: Parmenione.
2. pro: conformemente a.
a
l
11 Cesare si accinge a invadere la Britannia
Tum Caesar cum omnibus copiis ad Morinos proficiscitur, quia inde
erat brevissimus in Britanniam traiectus. Huc naves convenire iubet.
Interim cum Britanni Caesaris consilium cognovissent, ex compluri-
bus eius insulae civitatibus venerunt ad eum legati ut pollicerentur se
obsides dare atque imperio populi Romani obtemperare. Cum eos Cae-
sar audivisset, liberaliter pollicitus et hortatus est ut in ea sententia
SEZIONE NONA 101

permanerent, atque deinde eos domum remisit. Una cum iis Com-
mium Caesar misit, regem Atrebătum, cuius et virtutem et consilium
probabat, et quem fidelem esse arbitrabatur. Huic imperavit ut civita-
tes viseret et hortaretur ut populi Romani fidem sequerentur. Denique
per Commium Britannis nuntiavit se celeriter eo venturum esse. Inte-
rim Volusenus quinto die ad Caesarem reversus est eique nuntiavit
omnia quae perspexerat.
a
l
12 Generosità (nonché crudeltà) di uno schiavo
Antius Restio1, qui proscriptus erat, nocte solus fugiebat. Dum homines
eius bona diripiunt, servus quidam, qui in domo illius superioribus tem-
poribus compedı̄tus fuerat, cum post domini sui proscriptionem in liber-
tatem venisset, consectatus est fugientem dominum atque eum hortatus
est ne quid timeret; addidit autem contumelias acceptas fortunae impu-
tandas esse, non domino. Ita eum abdidit et diu ministerio suo aluit.
Cum vero servus sensisset adesse insectatores, in viam egressus, senem
quendam, qui casu illic deambulabat, iugulavit et in pyram constructam
coniecit. Itaque, cum insectatores occurrissent, pyram accensam combu-
stumque cadaver indicavit, adfirmans Restionem sibi poenas luisse,
atque multo gravius quam ipse ab eo vexatus esset, sicut manifeste con-
spı̆ci poterat. Quo crudeli mendacio servus domini vitam servavit.
1. Antius Restio: Anzio Restione.
a
l
13 Suggerimenti di un filosofo a un aspirante filosofo
Vehementer te hortor ut vites simulationes et vanas species, atque ex-
quisitas munditias in vestibus atque in agendi rationibus. Praeterea
diligenter tibi vitanda sunt in cultu neglegentia, promissa et inculta
barba, capillus longus, cubile in nuda humo positum, et omnes consue-
tudines quas mali philosophi, Cynici praesertim, sequi solent. Philo-
sophiae nomen per se ipsum omnibus est invisum: quid autem erit si ex
plurimorum consuetudinibus secedemus? Revera oportet animo et non
corpore nos dissimiles esse. Ne igitur toga nostra fulgeat, at ne sordida
quidem sit. Res pulcherrimae ex auro vel argento nobis domi non possi-
dendae sunt: sed minime opinamur homines, auro et argento carentes,
esse ob hoc parcos et sapientes. Profecto ita nobis agendum est ut vitae
rationem sequamur meliorem at non diversam ab illa multitudinis.
a
l
14 «Il dado è tratto»
Tum vero C. Caesar pervenit ad Rubiconem flumen (quod illius pro-
vinciae finis erat) et paulum ibi substitit. Hic, cum de suo consilio diu
meditatus esset, his verbis ad proximos milites se convertit: «Etiam
102 SEZIONE NONA

nunc regrĕdi possumus; nam si ponticulum transgressi erimus, omnia
armis nobis agenda erunt». Caesari cunctanti tale portentum appa-
ruit. Quidam eximia magnitudine et forma, harundine canens, repen-
te conspectus est. Quem ut audirent, praeter pastores, plurimi etiam
ex stationibus milites concurrerunt, et inter eos etiam aenatores. Tum
ille, cum a quodam tubam rapuisset, ad flumen prosiluit et, ingenti
spiritu classicum exorsus, ad alteram ripam pertendit. Tunc Caesar:
«Advolandum est – inquit – quo deorum ostenta et inimicorum iniqui-
tas nos vocant. Alea iacta est». Atque cum exercitum traiecisset, pro1
contione fidem militum invocavit.
1. pro: «davanti».
a
l
15 L’idillico «ménage» di Plinio il Giovane
Nulla mulier magis quam uxor mea admiranda est. Nam, praedita
ingenii acumine et summa temperantia, plurimum me diligit, quod 1
pudicitiae manifestum indicium est. His virtutibus magnum littera-
rum studium adiungitur, quod amore nostri concepit. Omnia scripta
mea diligentissima cura possidet, atque ea lectitat et memoriae man-
dat. Cum apud iudices causam acturus sum, in magna sollicitudine
est. Servis enim imperat ut a tribunali in nostram domum commeent,
ita ut cognoscat controversiae forensis rationem. Cum vero meos ver-
sus recito, apud me separatim sedet atque clamoribus et admirationi-
bus audientium laetatur. His de causis pro certo habeo concordiam
nostram perpetuam fore, quia uxor non corpus vel aetatem meam
amat, quae celerrime inveterascunt, sed animum atque gloriam meam.
1. quod: pronome relativo.
a
l
16 la disgrazia di avere certi capi!
In Romanorum exercitu Cnaeus Piso nimia et absurda severitate
famosus erat. Quondam eius miles reversus est in castra sine commi-
lite cum quo egressus erat. Statim Piso, ira incensus, ut necaretur
imperavit, quasi comitem occidisset. Infelix miles igitur, cum commili-
tem quaerere non potuisset, extra castra ad supplicium raptus est. At
cum carnifici caput porrecturus erat, in omnium conspectum venit
commiles vivus et sanus. Statim centurio carnifici ut gladium in vagi-
nam reconderet imperavit. Deinde ambo commilites magna exercitus
laetitia ad Pisonem ducti sunt. Qui ex suggestu furens descendit et
statim imperavit ut necarentur non modo commilites sed etiam centu-
rio, quod imperata non fecerat. Piso ita sententiam probavit: «Alter
necandus est quia iam damnatus erat; alter quia commiliti causa poe-
nae fuit; centurio quod duci non oboedivit».
SEZIONE NONA 103

a
l
17 Un amore se ne va e un altro arriva (più prezioso)
Ariadna, furens ob Thesei derelictionem, in litore ignoto vagabatur,

qua undarum motus ripas Diae insulae percutit. Velamine tecta,
pedes nudos et flavam comam solutam habebat. Nunc ad fluctus voci-
ferabatur: «Heu saevum Theseum!», atque interea genae molles mul-
tis lacrimis conspergebantur. Sed etsi flebat et pectus percutiebat,
vultus venustatem servabat. Cum autem Ariadna ex omni parte soni-
tus cymbalorum et tympanorum audivit, quae furentibus manibus
percutiebantur, in arena exterrita cecidit nec iam loqui potuit. Corpus
eius tam exsangue et languidum erat ut mulier moriturae similis
esset. Sed repente adveniunt Bacchantes, Satyri et denique Bacchus,
pulcher deus et aetate florens. Qui cum ad Ariadnam accessisset, ita
blanda voce locutus est: «Ne timueris1; nunc te fidelius amabo; posthac
Bacchi uxor eris et caelum tuum erit».
1. ne timueris: da tradurre con l’imperativo.
a
l
18 Bucefalo, il mitico cavallo di Alessandro MAgno
Alexander, postquam Aegyptiorum et Persarum regiones occupaverat,

ad Indiam versus profectus est, ut eam quoque armis subigeret.
Alexandri regis equus Bucephalus appellabatur atque de eo multa
miranda narrabantur. Cum ornatus erat et ad proelium armatus, haud
umquam ab alio nisi a rege conscendi patiebatur. Bello Indico Alexan-
der, in eo insı̆dens, multa egregiaque facinora confecit. Hic1 cum rex,
non satis sibi providens, in hostium cuneum se immisisset atque
undı̆que hostium tela conicerentur, Bucephalus vulneribus alte in cer-
vice atque in latere perfossus est. Tum equus, cum iam moriturus ac
prope exsanguis esset, e mediis hostibus vivacissimo cursu Alexan-
drum inter suos reduxit. At statim debilitatus concı̆dit 2 et, domini iam
superstitis securus, animam efflavit. Tum Alexander rex, cum eius bel-
li victoriam consecutus esset, magnam urbem in iisdem locis condidit
atque, miri equi memoriam proditurus, Bucephalam appellavit.
1. hic: avverbio.
2. concı̆dit: si badi alla penultima sillaba breve.
a
l
19 Miracoli a Roma
Romae eo anno magnis imbribus et grandine ver turbidum fuit. Die
autem proximo ante Palilia tempestas turbida coorta est, qua permul-
ta aedificia sacra et profana graviter laesa sunt. Nam in Capitolio
nonnullae statuae aeneae deiectae sunt; in Dianae aede, in Aventino
104 SEZIONE NONA

colle, porta avulsa iacta est in posteriorem parietem templi Cereris; in
circo Maximo statuae atque columnae magna ruina deiectae sunt.
Tunc omnes cives hoc indicium esse funestum existimaverunt atque
haruspices statim sententiam dixerunt: «Cum dei Romanis irati sint,
nobis prodigia statim expianda sunt». Nam multa piacularia sacrificia
facta sunt praesertim cum cognitum est Reate mulum tribus ungulis
natum esse atque Formiis Apollinis templum fulmine tactum esse.
Denique viginti victimae immolatae sunt et per totum diem supplica-
tiones in urbe peractae sunt.
a
l
20 Da privato cittadino a re
In Media quidam Deioces1, magna prudentia et aequo animo praedi-
tus, homo privatus erat. Quoniam ad summam imperii nitebatur, hac
ratione egit. Ab omnibus in suo pago magni existimabatur, quam ob
rem iudicia administrare incepit. Nam persaepe animadverterat ab
omnibus Mediae incolis leges contemni, qua re propter iniurias pauco-
rum praestantium permulti immanes poenas patiebantur. Ideo pagi
incolae, cum viri vitae rationem atque integrum et incorruptum iudi-
cium multum admirarentur, Deiocem suum iudicem delegerunt. Vir
autem, qui summam potestatem appetebat, se iustum et probum adsi-
due praebebat, ita ut etiam ab aliis pagis incolae ad illum se recipe-
rent ut ius suum obtinerent. Ita Deioces, post nonnullos annos, cum
maximam auctoritatem apud omnes adsecutus esset, totius Mediae
rex consalutatus est.
1. Deioces: Deioce.
SEZIONE NONA 105

Varia XI
GRAFFITI POMPEIANI
La tendenza a segnare o incidere su una parete un nome, una frase, un

verso per comunicare con immediatezza ad eventuali ignoti lettori i più
svariati sentimenti dell’animo, seri o scherzosi, quest’abitudine, oggi così
comune, specie tra i giovani (e che tante volte è oggetto di giuste rampo-
gne), era straordinariamente diffusa tra gli abitanti di Pompei, la ricca e
gaia città campana, sepolta nel 79 d.C. da un’eruzione del Vesuvio.
Molto spesso queste iscrizioni parietali (o «graffiti») presentano forme
volgari, cioè della lingua parlata, destinate a continuare nell’italiano.
Eccone un grazioso esempio:

quisquis ama valia, peria qui no sci amare, bis tanti peria qui-
squis amare vota («chiunque ama stia bene in salute, perisca chi
non sa amare, due volte tanto perisca chiunque vieta di amare»).
C’è da notare un fatto molto importante: la caduta delle desinenze ver-

bali in -t, il mutamento di e in i in valia (= it. valga, con significato un po’
diverso) per valeat, peria per pereat, la sostituzione di no (non) a ne, e la
forma «rustica» vota per vetat.
Un altro esempio di latino volgare, che sembra già quasi italiano, ci è

offerto dalla seguente formula di maledizione:
abiat (= habeat) Venere (= Venerem) Bompeiiana (= Pompeianam)
iratam («si abbia la Venere pompeiana adirata»)
in cui si nota, oltre ad abiat che prelude all’italiano abbia, l’indebolimento
e quindi la frequente scomparsa della desinenza -m dell’accusativo.
(da A. SALVATORE, Lingua e testi di prosa latina, Napoli, 1985).
106 SEZIONE NONA

coniugazione
Sezione X irregolare dei verbi

ablativo assoluto
a
l
1 Turismo in Grecia
Romani viri docti Graeciae regiones praesertim frequentare solebant. L.

Aemilius Paulus, praeposito castris Sulpicio Gallo, proficiscitur et
Delphos se confert, incliti oraculi sedem. Postea in Chalcidem descendit
atque traicit Aulidem, portum celebrem, trium milium spatio distan-
tem, in quo mille naves classis Agamemnoniae in ancoris olim stete-
rant. Inde Oropum, in Boeotiae confinio, venit atque Athenas, plenas
vetustae famae et multa visenda habentes: arcem, portus, navalia,
magnorum imperatorum monumenta, deorum hominumque simulacra.
Facto sacrificio Palladi, arcis praesı̆di, profectus est. Corinthum altero
die pervenit; Sicionem inde et Argos, nobiles urbes, adit; inde Epidau-
rum visit et Lacedaemonem, non operum magnificentiā, sed disciplinā
institutisque memorabilem; unde per Megalopolim Olympiam descen-
dit, ubi alia quoque miranda ab eo conspecta sunt; hic1 Iovem velut
praesentem intuens, vehementer commotus est.
a
l
2 Alessandro da solo nella città nemica
Alexander exercitum anteibat et, nullo comitante satellite, in urbem
ingredi coepit. At hostes, cum illum solum conspexissent, clamore
sublato, undı̆que concurrerunt. Videlicet in uno capite orbis terrarum
bella finire atque tot gentibus ultionem dare tum conati sunt. Qua re
Alexandrum omnes circumĕunt. Sed non hostium multitudo, non vis
magna telorum, non tantus lacessentium clamor regem terruerunt, qui
multa milia hostium cecı̄dit 1 atque fugavit. Ubi 2 vero vidit multitudine
se obrŭi, trunco se adplicuit, qui tum prope murum stabat. Cognito tan-
dem periculo, amici ad Alexandrum desiliunt, ex quibus multi caesi
sunt. Proelium autem tam diu anceps fuit, quoad omnis exercitus,
muris deiectis, in auxilium venit. In eo proelio Alexander sagitta traiec-
tus tam diu proeliatus est donec eum, a quo vulneratus erat, occı̄dit.
1. cecidit: da caedo.
a
l
3 Il pio Enea verso una nuova avventura
Pius Aeneas, animo promptus ad vitam offerendam pro patriae salute,

cum Troianis viris urbem incensam defendere frustra conatus erat. Tum
in somnis maestissimi Hectoris umbram vidit qui, gemitus imo de pecto-
re ducens, sic fatus est: «Heu fuge, nate dea, et his flammis te eripe. Suos
penates Troia tibi commendat: hos fatorum comites cape, his magna
108 SEZIONE DECIMA

moenia quaere». Aeneas autem Veneris matris quoque verbis admonitus
erat ut sacros penates auferret et novam patriam quaereret. Itaque vir,
cum per tenebras atras et vasta urbis incendia progressus esset, Anchi-
sam patrem humeris ferens, ad Cereris templum se contulit, quo conve-
nerant Troiani superstites, qui ex armis et incendiis incolumes evase-
rant. Tunc, omnibus superstitibus coactis, apud Antandrum parvam
classem paravit atque, deos precatus, ventis vela dari iussit.
a
l
4 La libertà si paga
Quodam tempore agricola, cum in mercatum ivisset, duos equos emit
ex eadem matre natos atque forma et vi similes. Deinde magna cura
eos alere coepit: at alter docilem et mansuetum se praebebat, alter
contra dominum novum obstinate oderat et libertatis cupidissimus
erat. Tum equum indocilem agricola vendidit et illum qui habenas non
recusabat retinuit. At olim, quadam nocte procellosa et pluvia, factum
est ut duo equi stabulo eiusdem deversorii exciperentur. Ibi caupo
commodum et amplum cubile paravit equo quem dominus diligebat;
alter autem in nuda humo iacuit. Tum equus miser, cum ad comitem
se verteret: «Tibi – inquit – utilissima mansuetudo fuit; mihi vero plu-
rima incommoda et molestias libertatis cupiditas adtulit. Ego tamen
tuae mansuetudini inerti et turpi libertatem meam praeferam».
a
l
5 L’amara fine di Annibale
Legati Prusiae, Bithyniae regis, Romae sub vesperum apud Quintium
Flaminium cenabant, cum eorum quidam, Hannibalem memorans,
illum in Bithynia clam vivere confirmavit. Re in senatu relata, ilico
patres decreverunt ut quidam legati in Bithyniam se conferrent et a
rege impetrarent ut Hannibalem traderet. Revera senatores pro certo
habebant, Hannibale vivo, rem publicam in periculo esse. Rex igitur
Prusias, ut senatoribus Romanis obtemperaret, hospitem prodere non
dubitavit et locum, in quo Hannibal latebat, legatis ostendit. Tum
postero die legati magna armatorum multitudine undique circumde-
derunt arcem in qua dux Carthaginiensis erat, cui iam nulla salutis
via supererat. Proditione cognita, Hannibal magno maerore affectus
est atque, nolens vivus in hostium manus venire, mortem statim sibi
conscivit veneno, quod secum ferre solebat.
a
l
6 Cicerone estremo protagonista della repubblica romana
Rerum scriptores tradunt M. Tullium Ciceronem suum genus duxisse a
Tullio Accio, Volscorum rege. Adhuc puer, ut constat, ductus a patre in
Urbem, claris magistris traditus est, ut optimas ab iis artes disceret.
SEZIONE DECIMA 109

Adulescens eloquentiam et libertatem suam in Rosciano iudicio1 osten-
dit; quare invidiam Sillanorum, qui rei publicae praeerant, sibi conflavit.
Itaque, ut vitae periculum vitaret, Athenas, Atticae totiusque Graeciae
clarissimam urbem, se contulit, ubi Antiochum, praestantissimum phi-
losophum, audire voluit. Postea, cum Romam rediisset et consul creatus
esset, coniuratione Catilinae detecta, omnes conscios morte punivit; qua
re paulo post in exilium pulsus est, unde Pompei operā domum revoca-
tus est. Post civile bellum Cicero, qui Marco Antonio vehementissime
atque adsidue adversatus erat, ab eius satellitibus Formiis occisus est
eiusque caput ad saevissimum illum inimicum delatum est.
1. in Rosciano iudicio: nell’80 a.C. Cicerone difese Sestio Roscio Amerino dall’accu-
sa di parricidio.
a
l
7 Lacrime e sangue di una congiura
Anno sexagesimo quinto post Christum natum, Nerone imperante,
Romae auctore C. Calpurnio Pisone coniuratio facta est, ob quam mul-
ti et clari viri mortem occubuerunt. Flavii Scaevini senatoris libertus,
cum ad Neronem se contulisset, Pisonis coniurationem denuntiavit.
Coniurabant enim et nonnulli senatores, et consules designati, et ple-
bis tribuni, et clari viri docti, ut Lucanus poeta atque Seneca philo-
sophus. At, patefacta coniuratione, multi coniurationis participes, cer-
ti vel suspecti tantum, capite damnati sunt aut exilio multati. Eorum
autem quidam supplicium non exspectaverunt et mortem sibi consci-
scere maluerunt: in his Seneca, qui in praedio apud Cumas venas
exsolvit et Stoicorum more e vita excessit. Post coniurationem vero
suspicacior et crudelior Nero factus est: nam nonnulli cives Romani
minimis indiciis capite damnabantur vel omnia bona amittebant.
a
l
8 Sconfitto a Farsàlo, Pompeo cerca ospitalità in Egitto
Aegypti rex erat Ptolemaeus, puer aetate, tum magnis copiis bellum ge-
rens cum Cleopătra, quam paucis ante mensibus per suos propinquos at-
que amicos regno expulerat. Castra autem Cleopatrae non longo spatio
ab eius castris distabant. Ad Ptolemaeum Pompeius legatos misit pe-
tens, pro1 hospitio atque amicitia patris, ut reciperetur tectis ac sedibus
regis atque in calamitate opibus illius tegeretur. Sed qui ab eo missi
erant, confecto legationis officio, liberius cum militibus regis collŏqui coe-
perunt eosque hortari, ut suum officium Pompeio praestarent neve eius
adversam fortunam despicerent. In hoc numero erant complures Pompei
milites, quos, acceptos ex eius exercitu in Syria, Gabinius traduxerat
Alexandriam, et, bello confecto, reliquerat apud Ptolemaeum, patrem
pueri.
1. pro: «in nome di».
110 SEZIONE DECIMA

a
l
9 Lucullo, un impasto di serietà e spregiudicatezza
In expeditione in orientis regiones Lucullus magnas res gessit, memo-

ria dignas. Nam in multis locis Mithridatem, Ponti regem, proelio vicit
atque profligavit Tigranem, potentissimum Armeniae regem. In bellis
autem fere invictus, pecuniae tamen avidissimum se praebuit. Ideo,
Mithridate denique superato, desidiose et luxuriose vivere coepit.
Nam magnis impensis villas sumptuosas et splendidas aedificavit,
plenas statuis et vasis pretiosis. Mari quoque damna adtulit: in non-
nullis locis enim in aquas magna saxa iecit; in aliis, suffossis monti-
bus, ad terras mare tulit. Itaque narrant Pompeium per ludum Lucul-
lum nominavisse Xerxem Romanum: nam Xerxes, Persarum rex, cum
in Hellesponto pontem aedificavisset atque hic mari procelloso dirutus
esset, iussit ter scutica mare verberari.
a
l
10 La moderazione, una virtù rara
Pittacus ille, qui merito in septem sapientium numero habitus est,
cum Mytilenaei multa milia iugerum agri, gratā beneficiorum memo-
riā, ei dedissent: «Nolite, oro vos – inquit –, mihi dare quod multi invi-
deant pluresque etiam concupiscant. Quare ex istis agris nolo amplius
quam centum iugera, quae et meam animi aequitatem et vestrum gra-
tum animum indı̆cent. Nam parva munera diutina atque utilia, locu-
pletia noxia esse consuerunt 1». Thrasibuli quoque, clari Atheniensium
ducis, moderationem summis laudibus efferunt rerum scriptores.
Nam pro tot tantisque meritis, honoris corona, duabus virgulis oleagi-
nis facta, a populo ei data est. Illa igitur corona contentus, Thrasibu-
lus amplius non requisivit atque cives summa veneratione eum prose-
cuti sunt. Idem sequenti tempore, cum classem apud Ciliciam appulis-
set neque in eius castris vigiliae satis diligenter agerentur, a barbaris
noctu in tabernaculo interfectus est.
1. consuerunt: = consueverunt.
a
l
11 Una fatica di Ercole per conquistare una cintura!
Inter duodecim Herculis labores, contra Amazones pugna praeclara
fuit. Nam Eurystheus, Mycenarum rex, Herculi imperaverat ut bal-
teum Hippolytae, Amazonum reginae, sibi ferret. Hercules igitur, etsi
noverat Amazones rei militaris peritissimas esse, audacissimum in-
ceptum conatus est. Ideo fortissimus vir cum suis militibus toto die
contra Amazones acriter pugnavit; sed illae, impetu propulsato, mini-
me hostibus se dediderunt, atque etiam nonnullos milites necaverunt
atque alios fugaverunt. At Hercules pugnam deserere noluit nec ullo
SEZIONE DECIMA 111

metu pugnavit donec Amazones fudit, quae salutem fuga petiverunt.
Earum tamen nonnulae ab Hercule captae sunt, in his pulcherrima
regina Hippolyta. Sed Hercules benignus natura et hominum obser-
vantissimus erat, mulierum praesertim. Itaque comiter et benigne
captivas tractavit et postremo libertatem iis donavit.
a
l
12 Prima guerra punica: affermazione romana sul mare
Caius Duilius, primus Romanorum, navali proelio Poenos devicit. Is,
cum vidisset naves Romanas a Punicis velocitate superari, corvos1
excogitavit, videlı̆cet machinam ad comprehendendas hostium naves
tenendasque utilem. Quae, quasi manus, cum apprehenderat hostilem
navem, ponte superiecto, transgrediebantur Romani et in ipsorum
hostium ratibus comminus dimicabant. Qua re Romanis, qui robore
praestabant, perfacilis victoria fuit. Celeriter igitur expugnatae sunt
naves Punicae triginta, in quibus etiam navis praetoria septiremis
capta est, atque tredecim mersae sunt. Devictis Carthaginiensibus,
Duilius, Romam reversus, primus navalem triumphum egit. Nulla
victoria Romanis gratior fuit quia, terrā invicti, iam mari quoque plu-
rimum poterant. Itaque Duilio concessum est ut per omnem vitam
praelucente funali 2 a cena rediret.
1. corvos: «arpioni», specie di ponti levatoi.
2. praelucente funali: di notte Duilio doveva essere preceduto da una torcia accesa.
a
l
13 Una trovata tattica di Cesare
In Gallia Caesar cum exercitu secundum alteram ripam fluminis iter
faciebat; secundum alteram autem Vercingetŏrix cum suis ibat; quod
per plures dies factum est. Caesar re ipsa flumen transire nequibat,
cum hostes omnes pontes recidissent. Sed quodam die dux Romanus,
in silva obscura castris positis, ex singulis legionibus tres tantum
cohortes amovit. In silva eas reliquit atque imperavit ut pontem aedi-
ficarent et diligenter ab hostibus defenderent. Deinde cum reliquo
exercitu secundum fluminis ripam iterum iter facere coepit. Tum Ver-
cingetorix, legionibus Romanis numeratis, Caesarem secum habere
omnes copias existimavit, nec nonnullas cohortes deesse animadver-
tit. Gallorum dux igitur proelium committendi tempus esse existima-
vit. At Caesar, putans suos milites ponten iam aedificavisse, statim
recessit et cum omni exercitu flumen denique transiit.
a
l
14 Il vaso con tutti i semi del male
Prometheus, Iapeti filius, primus corpus hominis luto fingere voluit
idemque igni animare. Nam cum ignem deis occulte abstulisset, Iovis
112 SEZIONE DECIMA

iracundiam excitavit, qui hominum generi tantum donum dare nole-
bat. Postea Prometheus horribili supplicio affectus est quia homines
deis praetulerat. Praeterea deorum rex Vulcano ut mulieris effigiem
fabricaret imperavit. Cui Minerva animum donavit ceterique dei tam
multa ornamenta ac dona dederunt, ut illa vocaretur Pandora1. Inde
Iuppiter, cum mulieri vas fictile dedisset: «Vas hoc aperire noli – inquit
–, cum in eo omnium malorum semina contineantur». Pandora igitur in
terram venit, at mox, videndi curiositate devictă, vas aperuit: sed mox
ex eo mala omnia effusa sunt quocumque atque hominum vitam inqui-
naverunt. Ita Iuppiter homines punivit, quoniam simpliciter vivere
noluerant atque dona exitialia securae paupertati praetulerant.
1. Pandora: è parola greca che significa «tutti i doni».
a
l
15 Nello scenario della lotta antisannitica: Papirio Cursore
Iam Romani potentes esse coeperunt. Bellum enim, in centesimo et tri-
cesimo fere miliario ab urbe, adversus Samnites gerebatur, qui medii
sunt inter Picenum, Campaniam et Apuliam. L. Papirius Cursor cum
honore dictatoris ad id bellum profectus est; qui, cum Romam rediisset,
Fabio Maximo, magistro equitum, praecepit ne, se absente, pugnaret.
Ille, contra, occasione reperta, felicissime dimicavit et Samnites dele-
vit: ob quam rem Fabius a dictatore capitis damnatus est. At ingenti
favore militum et populi mortem vitavit atque liberatus est. Postea
Samnites, Veturio et Postumio consulibus, Romanos ingenti dedecore
vicerunt et sub iugum miserunt: pax tamen a senatu et populo soluta
est, quae cum Samnitibus propter necessitatem facta fuerat. Postea
Samnites victi sunt a L. Papirio consule, qui Samnitibus triumphavit.
a
l
16 A Ischia, nell’incantesimo di Circe
Inde Ulixes venit in insulam Aenariam, ad Circen1, Solis filiam, quae,
potione data, homines in feras bestias commutabat. Ad eam Eurylo-
chum cum viginti duobus sociis Ulixes misit, quos statim illa ab hu-
mana specie immutavit. At Eurylochus, qui metu non intraverat, inde
fugit et Ulixi omnia nuntiavit, qui solus ad eam se contulit. Sed in iti-
nere Mercurius ei remedium dedit, monstravitque quomodo Circen
decipere posset. Ulixes igitur, postquam ad Circen venit et poculum ab
ea accepit, remedium Mercurii monitu coniecit, ensemque strinxit,
minatus se interfecturum esse eam, nisi socios restitueret. Tunc Circe
sensit non sine deorum voluntate id factum esse. Itaque Ulixis socios
ad pristinam formam restituit atque ipsa cum eodem concubuit, ex
quo filios duos procreavit, Nausithoum2 et Telegonum.
1. Circen: accusativo sing. di nome greco.
2. Nausithoum: Nausitoo.
SEZIONE DECIMA 113

a
l
17 Un programma politico di giustizia e moderazione
Cum Perseo autem, Macedoniae rege, Aemilius Paulus consul dimicavit

et eum vicit, viginti milibus peditum eius occisisis. Equitatus cum rege
integer fugit et Romanorum centum milites amissi sunt. Urbes Macedo-
niae omnes, quas rex tenuerat, Romanis se dediderunt atque ipse rex,
cum desereretur ab amicis, venit in Pauli potestatem. Sed honorem ei
Aemilius Paulus consul non quasi victo tribuit: nam et regem volentem
ad pedes sibi cadere non permisit, et iuxta se in sella collocavit. Omni-
bus Macedonibus et Illyriis hae leges a Romanis oblatae sunt: ut liberi
essent et dimidium eorum tributorum praestarent, quae regibus prae-
stitissent, ita ut appareret populum Romanum pro aequitate magis
quam avaritia dimicare. Itaque in conventu infinitorum populorum
Paulus hoc aperte declaravit et legationes multarum gentium, quae ad
eum se contulerant, magnificentissime convivio pavit.
a
l
18 Adriano, un imperatore colto e pacifico
Mortuo Traiano, Aelius Hadrianus creatus est princeps, sine aliqua
quidem voluntate Traiani: nam eum Traianus, quamquam consobri-
nae suae filium, vivus noluerat adoptare. Ipse quoque Italicae in
Hispania natus erat. Hadrianus statim provincias tres reliquit, quas
Traianus imperio addiderat, et ex Assyria, Mesopotamia, Armenia
revocavit exercitus ac finem imperii esse voluit Euphratem flumen.
Idem facere de Dacia conatus est, sed amici eum deterruerunt, ne
multi cives Romani barbaris traderentur, quia Traianus, victa Dacia,
ex toto orbe Romano infinitas copias hominum eo transtulerat ad
agros et oppida colenda. Omni imperii sui tempore pacem tamen
habuit atque semel tantum per praesidem dimicavit. Praeterea orbem
Romanum circumiit et multa aedificavit. Fecundissimus Latino ser-
mone, Graeco eruditissimus fuit. Cum in Campania obiit, senatus ei
divinos honores tribuere noluit.
a
l
19 Pellegrinaggio dei pirati alla villa di Scipione
Complures praedonum duces forte eodem tempore in Literninam vil-
lam se contulerunt ut Scipionem Africanum viserent. At vir, cum illos
ad vim faciendam venire existimavisset, praesidio domesticorum in
tecto collocato, se ad defensionem parabat. At cum praedones hoc ani-
madvertissent, statim dimissis militibus abiectisque armis, ianuae
appropinquaverunt et Scipioni clara voce nuntiaverunt non vitae eius
hostes, sed virtutis admiratores venisse, tanti viri conspectum et con-
gressum, quasi caeleste aliquod beneficium, expetentes. Haec post-
114 SEZIONE DECIMA

quam Scipioni domestici retulerunt, fores reserari eosque intromitti
iussit. Praedones autem, postes ianuae tamquam aliquam religiosissi-
mam aram sanctumque templum venerati, cupide Scipionis dexteram
adprehenderunt ac diu osculati sunt, positis ante vestibulum donis.
Dona autem obtulerant quae deorum immortalium numini consecrari
solent. Deinde, cum Scipio iis magnas gratias egisset, laeti admodum
quia praeclarum virum conspexerant, ad lares suos reverterunt.
a
l
20 Bagno del re Alessandro con rischio di morte
Cydnus amnis Mediam interfluit. Et tunc aestas erat, cuius calor non
aliam magis quam Ciliciae oram vapore solis accendit, et diei fervidis-
simum tempus esse coeperat. Pulvere simul ac sudore perfusum regem
liquor fluminis invitavit ut calidum adhuc corpus ablueret. Itaque,
veste deposita, in conspectu agminis Alexander in flumen descendit.
Sed ut primum se in aquas merserat, statim subito horrore artus rige-
re coeperunt: pallor deinde suffusus est, et propemŏdum totum corpus
vitalis calor reliquit. Eum similem exspiranti ministri manu excipiunt,
nec satis compotem mentis in tabernaculum deferunt. Tum ingens sol-
licitudo et paene iam luctus in castris erat. Omnes milites flebant et
querebantur1, in tanto impetu cursuque rerum, ereptum et exstinctum
esse regem clarissimum omnis aetatis ac memoriae, at non in acie sal-
tem, non ab hoste deiectum, sed abluentem aqua corpus.
1. querebantur: da queror.
SEZIONE DECIMA 115

Varia XII
FIGURE STILISTICHE
Chiasmo • È la disposizione in ordine incrociato (abba) di due coppie di

termini o di proposizioni.
Es.: Annaeus sibi amicitiae fide et arte medicinae probatus.
Endiadi • Consiste nell’esprimere un concetto unitario attraverso i due
elementi che lo compongono.
Es.: Augustus vultu et aspectu (con l’espressione del volto) legiones exterruit.
Gradazione o climax • Figura per la quale si uniscono più termini simi-
li che vanno gradualmente crescendo (gradazione ascendente) o dimi-
nuendo (gradazione discendente) di intensità significativa.
Es.: neque animadvertere neque vincire ne verberare quidem nisi sacerdotibus
permissum est.
Ipallage • Consiste nello scambiare il rapporto fra due termini.
Es.: apud trepidas militum aures (trepidas è attribuito ad aures invece che a
militum).
Personificazione • È l’attribuzione a cose materiali di sensazioni e pen-
sieri propri di essere animati.
Es.: quos simul vescentes dies, simul quietos nox habuerat.
Zeugma • Consiste nell’unire due sostantivi con un verbo che si addice
propriamente a uno solo di essi.
Es.: cibos et hortamina pugnantibus gestant.
Litote • È l’unione di due parole negative per esprimere un’idea opposta.
Es.: haud mediocris vir; vir non imperitus.
Allitterazione • Consiste nella ripetizione degli stessi suoni vocalici o
consonantici in parole contigue.
Es.: neminem nominatim compellare.
Anafora • È la ripetizione del medesimo termine (o gruppo di termini) al
principio di proposizioni successive.
Es.: cum ventum in aciem, turpe principi virtute vinci, turpe comitatui virtu-
tem principis non adaequare.
116 SEZIONE DECIMA

Anastrofe • È l’inversione dell’ordine usuale di due o più termini.
Es.: humum super spargens (invece che super humum spargens).
Antitesi • È una figura per la quale, a dare maggior risalto a una nota-
zione, si contrappone parola a parola, concetto a concetto.
Es.: dotem non uxor marito, sed uxori maritus offert.
Asindeto • Consiste nell’omissione della congiunzione fra due (o più) ter-
mini o proposizioni.
Es.: hic tantum interfici centuriones, eici tribunos, includi legatos.
Brachilogia • Consiste nell’unire in una espressione unica due concetti
logicamente distinti.
Es.: porrectisque utriusque brachii venis (= porrecto utroque brachio et incisis
venis).
Ellissi • È l’omissione di un elemento (voci del verbo sum, dei verba agen-
di, dicendi, iudicandi etc.) che può facilmente essere integrato nel
discorso dal lettore.
SEZIONE DECIMA 117

sintassi dei casi
Sezione XI
a
l
A Sintassi dei casi: nominativo
a
l
1 La religione preromana della Gallia: i Druidi
In C. Iulii Caesaris libro, qui inscribitur “De bello Gallico”, nobis tra-
duntur non pauca de religionibus atque sacris gentium Galliae, ante-
quam eam Romani occupaverunt. Sicut Caesar narrat, Druides sacer-
dotes a bello abesse solent neque tributa pendunt una cum reliquis;
praeterea militiae vacationem habent. Multi, tantis excitati praemiis
et sua sponte, in Druidum disciplinam conveniunt et a parentibus pro-
pinquisque mittuntur. Itaque nonnulli annos vicenos in illa disciplina
permănent. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Neque
fas esse existimant eă litteris1 mandare; contra in reliquis rebus atque
in publicis privatisque rationibus adhibent litteras Graecas. Hanc
consuetudinem instituisse videntur duabus causis: quia nolunt illam
disciplinam in vulgus efferri, atque ut memoriam colant. In primis
adfirmant animas non interire, sed eas post mortem ab aliis ad alios
transire. Druides denique multa iuventuti tradunt de sideribus et
eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, et de rerum natura.
1. litteris: il termine qui ha il significato di «scrittura».
a
l
2 I Penati, divinità private e pubbliche
In universa Romanorum civitate deorum cultus permagni momenti
adsidue fuit. Apud eos dii penates vocabantur illi in quorum tutela,
non modo privatorum civium domus, sed etiam civitates et nationes
erant. Traditum est in duos ordines eos divisos esse, minores vel pri-
vatos, maiores vel publicos. Privatorum deorum statuae sedem
habuisse dicuntur in aediculis in atrio domorum positis, quo familia-
res, non solum ut cenarent sed etiam ut sacris interessent, convenire
solebant. Ante autem Penatium simulacra cotidie novi cibi appone-
bantur, ne dii neglecti viderentur. Publicorum deorum statuae sedem
habuisse traduntur in Vestae templo, ubi illi Penates quoque, qui
putabantur ab Aenea in Italiam advecti esse, servabantur. Quorum in
honorem pontifex maximus eadem sacra, quae pater familias pro
penatibus domesticis, celebrabat. Traditum est non solum Romam sed
etiam alias antiquas urbes suos penates habuisse.
120 SEZIONE UNDICESIMA

a
l
3 Così fu rotto l’incantesimo di una lettura poetica
Quod narraturus sum mihi res miranda esse videtur. Passennus1 Pau-
lus, clarus eques Romanus magna doctrina praeditus, nonnullos ele-
gos componere solet, qui laudibus digni videntur. Quod gentis Umbrae
proprium est: nam Paulus municeps est Propertii, maximi poetae, et
inter maiores suos habet etiam Propertium quendam. Paulus igitur
dum suos versus recitat, ita cuiusdam carminis initium facit: «Iube,
Prisce». Ad quod statim Iavolenus2 Priscus (ibi enim aderat, cum Pau-
lo amicissimus esset) respondet: «Ego quidem nihil iubeo». Qui fuerint
risus, quae facetiae eorum qui aderant nunc cogitare potestis. Tum
videbatur magna atque subita hilaritas invasisse omnes audientes.
Profecto illa poetae deliratio in consessu aliquantum frigoris attulit et
ideo versuum recitatio statim intermissa est. Praeterea per plures
dies ille casus amicorum risum movit.
1. Passennus: Passenno.
2. Iavolenus: Iavoleno.
a
l
4 Cavallo e iettatore
Non modo nonnulli homines sed animalia quoque saepe aliis calamita-
tem inferre putantur. Quidam Cneus Seianus habuit equum, natum
Argis in Graecia. Is equus fuit magnitudine inusitata, cervice ardua,
colore puniceo, comanti iuba. Sed idem equus tali fato esse videbatur, ut
eius possessores cum omni sua domo fortunisque suis omnibus perirent.
Primus ille Cneus Seianus, dominus eius, a M. Antonio, qui postea
triumvir fuit, supplicio affectus est. Eodem tempore Cornelius Dolabel-
la consul, in Syriam proficiscens, famā istius equi adductus, Argos
devertit. Cupidine habendi eum exarsit emitque. Sed ipse quoque Dola-
bella in Syria interfectus est. Plures alii eundem equum possederunt
omnesque vario exitio interierunt. Hinc proverbium de hominibus cala-
mitosis ortum esse videtur: «Ille homo habet equum Seianum».
a
l
5 Giochi sofistici fra Protagora e un discepolo
Protagoras, Abderae natus, clarus philosophus sophistes fuit et multos
discipulos Athenis habuit. Philosophus dicitur cum suo discipulo
Euathlo1 pepigisse ut mercedem scholae daret, cum primam causam
apud iudices vicisset. Sed Euathlus contentus esse videbatur se scire
quod concupivisset 2; ideo nullas causas agebat. Quare Protagoras quo-
dam die eum in iudicium vocavit, et exposita condicione qua docendum
discipulum in scholam receperat, anceps argumentum ei proposuit: «Si
ego vicero, inquit, solvere mercedem debebis, ut condemnatus; sin tu
SEZIONE UNDICESIMA 121

viceris, nihilominus reddere mercedem debebis, sicut pactio est: nam
hanc primam causam viceris». At Euathlus, tanti veteratoris perfectis-
simus discipulus, illud argumentum statim retorsit: «Si ita est, inquit,
neutro modo quod petis debeo. Aut enim vinco, et sententia iudicum
absolvor; aut vincor, et ex pacto nostro mercedem nullam solvo».
1. Euathlo: Euatlo.
2. concupivisset: si traduca col trapassato prossimo dell’indicativo.
a
l
6 Alessandro Magno innamorato a prima vista
Inde Alexander rex in Bactrianam pervēnit, cui Persicae regioni
Oxyartes1, nobilis satrapes, praeerat. Qui se regis potestati fideique
ilico permisit; qua re amicus certus ab Alexandro habitus est. Nam
rex, imperio ei reddito, haud amplius exegit quam ut duo ex tribus
filiis secum militarent. At satrapes etiam eum qui penes ipsum relin-
quebatur tradidit. Barbara opulentia autem convivium, quo regem
acciperet, instruxerat. Cum id multa comitate celebraretur, triginta
nobiles et pulcherrimae virgines introduci in convivium iussae sunt.
Inter quas erat filia ipsius, Roxane nomine, eximia corporis specie et
decore vestis in barbaris raro. Quae, quamquam inter electas proces-
serat, omnium tamen oculos in se convertit, maxime regis, minus iam
cupiditatibus suis imperantis inter fortunae obsequia. Statim Alexan-
der in tantum virginis amorem effusus est, ut illam uxorem duxerit.
1. Oxyartes: Ossiarte.
a
l
7 Due adolescenti discolpati dal sospetto di parricidio
Titus Caelius quidam dicitur, cum post cenam ivisset cubitum1 in idem
conclave cum duobus filiis adulescentibus, mane iugulatus inventus
esse. At neque servus quisquam, neque liber reperiebatur, ad quem
suspicio pertineret. Filii autem, prope cubantes, se nihil sensisse per
omnes deos iuraverunt. Attamen eorum nomina de parricidio delata
sunt: nam suspiciosum videbatur neutrum sensisse, cum uterque et
sentire et patrem defendere facile possent. Cum tamen iudicibus argu-
mentis comprobatum esset dormientes filios, aperto ostio, repertos
esse, adulescentes iudicio absoluti sunt atque omni suspicione liberati
sunt. Non enim verisimile videbatur quemquam esse, qui, cum omnia
divina atque humana iura scelere nefario polluisset, somnum statim
capere potuisset. Qui enim tantum facinus commiserunt, non modo
sine cura quiescere, sed ne spirare quidem sine metu possunt.
1. cubitum: supino che rende una proposizione finale.

a
l
8 Il corvo divino che risolve il duello
Dux interea Gallorum, vasta et ardua proceritate atque armis praeful-

gentibus auro, manu telum reciprocans, incedebat circumspiciens et
despiciens omnia. Ab eo iussus est venire et congredi qui, ex omni Ro-
mano exercitu, pugnare auderet. Tum Valerius tribunus, ceteris inter
metum pudoremque ambiguis, cum impetravisset prius a consulibus
ut contra Gallum, tam inaniter adrogantem, se pugnare permitterent,
progreditur intrepide modesteque obviam. Statim congrediuntur et
consistunt et conserebantur1 iam manus. Atque ibi vis quaedam divina
adesse visa est: nam corvus repente improvisus advŏlat et super
galeam tribuni insistit atque inde in adversarii os atque oculos pugna-
re incipit: insiliebat enim, obturbabat et unguibus manum laniabat et
prospectum alis impediebat atque, ubi satis saevierat, revolabat in tri-
buni galeam. Sic tribunus ducem hostium ferocissimum vicit et interfe-
cit, atque ob hanc causam cognomen habuit «Corvinum».
1. conserebantur iam manus: manus conserere significa «venire alle mani».
a
l
9 Bisogna contentarsi anche del meno peggio
Fabricius Luscinus1 ab omnibus civibus egregius vir existimabatur,
atque revera miris rebus gestis Romae magnam gloriam adeptus erat.
Praeterea ad illum nonnulli senatores adibant quotiescumque de re
publica consilium magni momenti capiebant. Publius Cornelius Rufi-
nus autem, manu quidem strenuus et optimus bellator, militaris disci-
plinae admodum peritus esse plerisque videbatur; at profecto furax
homo et avarissimus omnium consensu putabatur. Ideo Fabricius
hunc non probabat neque in amicitia cum eo erat. Sed cum, tempori-
bus rei publicae difficillimis, consules creandi essent et Rufinus pete-
ret consulatum, atque competitores eius essent imbelles quidem et
futtiles, summa ope adnisus est Fabricius ut consulatus Rufino defer-
retur. Tum plerique magnopere admirati sunt quia voluerat hominem
avarum creari consulem. At Fabricius: «Nihil est quod miremini,
inquit, si malui compilari quam venire»2.
1. Luscinus: Luscino.
2. venire: da veneo, verbo usato come passivo di vendo.
a
l
10 L’incontro di due poeti a Taranto (con elogio dell’acerbità)
In Latinis litteris Pacuvius et Accius clarissimi poetae tragoediarum
sunt. Quondam Pacuvius, aetate iam provectus et morbo diutı̆no
adfectus, ex urbe Roma Tarentum concessit. Accius tum, haud parvo

iunior, proficiscens in Asiam, cum in oppidum venisset, devertit ad
Pacuvium, qui ab eo maximus illius aetatis poeta existimabatur.
Accius autem, comiter invitatus et ab eo plusculis diebus retentus,
tragoediam suam, cui “Atreus” est nomen, Pacuvio legit. Tunc Pacu-
vius dixisse dicitur sonora et grandia esse, quae iuvenis scripsisset 1,
sed ea tamen videri sibi duriora paulum et acerbiora. «Ita est –inquit
Accius – sicut dicis; neque id mihi acerbum est. Nam quod in pomis,
itidem esse aiunt in ingeniis: quae dura et acerba nascuntur, post
fiunt mitia et iucunda; sed quae gignuntur statim vieta et mollia, non
matura mox fiunt, sed putria».
1. scripsisset: si traduca col trapassato prossimo dell’indicativo (il congiuntivo latino

è dovuto all’attrazione modale).
a
l
11 Quel mistero dei sogni
Apud veteres somnia plerumque putabantur rerum futurarum veridi-
ca praesagia esse. Mater Phalaridis, crudelissimi tyranni, traditur
vidisse in somnis simulacra deorum: ex iis Mercurius e patĕra, quam
dextera manu tenebat, visus est sanguinem fundere; qui cum terram
attigisset, refervescere videbatur, sic ut tota domus sanguine redunda-
ret. Hoc matris somnium immanis crudelitas filii comprobavit. Tradi-
tur autem Simonides poeta vidisse ignotum quendam mortuum atque
eum pie humavisse. Cum autem in animo haberet proximo die navem
conscendere, sibi visus est per somnium moneri ne id faceret ab eo
quem pie humaverat. Itaque Simonides in terra remansit. Qui autem
navem conscenderant, fluctibus et procellis obruti sunt; ipse laetatus
est quod vitam suam somnio quam navi committere maluerat.
a
l
12 Esiste un uomo veramente felice?
Omnino beati esse nonnulli homines putantur. In his Lucius Balbus
fuit, qui tam variis voluptatibus cumulatus erat, ut a civibus existima-
retur beatissimus hominum. Omnia fortunae beneficia videbantur in eo
confluxisse: color egregius, integra valetudo, decora facies. Nec poterat
nisi ditissimus esse. Ut omnibus liberalis videretur, in voluptates et lar-
gitiones magnas pecunias profundebat. Cum cupidissimus esset vitae
commodorum, traditur solitus esse finire cupiditates sua satietate.
Habebat tamen curam valetudinis: semper ad cenam esuriens et sitiens
veniebat atque cibos sumebat eos qui et suavissimi essent et eodem
tempore facillimi ad concoquendum; omnia denique adhibebat quibus
vulgo vita beata dici potest. Eratne1 Balbus vere beatus? Sane quidem,
si vitae bona continentur tantummodo in corporis voluptatibus.
1. -ne: introduce la propos. interrogativa (non si traduca).

a
l
13 la terza guerra punica
Narratur M. Porcius Cato Maior suas in senatu contiones semper his

verbis conclusisse: «Carthago delenda est». Tertium vero Punicum bel-
lum Manlio Censorino et Manlio Manilio consulibus susceptum est.
Qui, cum copiis Roma profecti, Carthaginem obsederunt. Adversus eos
copias instruxerat Hasdrubal, qui summus dux creatus erat. In Roma-
no autem exercitu militabat Scipio Aemilianus, L. Aemilii Pauli filius,
qui a P. Cornelio Scipione adoptatus erat. In omnibus magna erat huius
et reverentia et existimatio, cum vir prudentissimus et audacissimus
haberetur. Nam, post duos obsidionis annos, Scipio, consul creatus, in
Africam missus est ut belli finem faceret. Novus dux autem brevi urbem
obsidione clausit et, omnibus itineribus interclusis, eam expugnavit
atque funditus delevit. Traditur ipse Scipio vehementer commotus ante
urbis ruinas flevisse, de inconstantia rerum humanarum meditans.
a
l
14 Una vittima che si vendica prima di morire
Larcius Macĕdo, vir praetorius, qui a servis suis superbus et saevus
dominus existimabatur, rem atrocem passus est. Lavabatur in villa
Formiana. Repente eum servi circumsistunt: alius fauces invadit,
alius os verberat, alius pectus et ventrem contundit. Cum iam exani-
mis esse videretur, eum in fervens pavimentum abiecerunt, ut experi-
rentur an1 viveret. Larcius autem, sive quia non sentiebat sive quia
non sentire simulabat, humi iacebat porrectis manibus et cruribus: ita
certum omnibus visum est illum animam efflavisse. Tum demum,
quasi aestu solutus, inde effertur. Statim eum excipiunt servi fidelio-
res, dum concubinae cum ululatu et clamore concurrunt. Ita et vocibus
excitatus et recreatus loci frigore, sublatis oculis agitatoque corpore,
vivere se confitetur. Diffugiunt servi, quorum magna pars comprehen-
sa est, ceteri requiruntur. Larcius, paucis diebus aegre focilatus, non
sine ultionis solatio decessit.
1. an: se.
a
l
15 Scipione e Tiberio Gracco: da nemici a parenti
Publius Cornelius Africanus et Tiberius Gracchus, rerum gestarum
magnitudine et honorum atque vitae dignitate, egregii viri omnium
consensu aestimabantur. At saepenumero de rei publicae rebus dis-
senserunt, quamquam omnibus civibus uterque adsidue agere pro
bono publico tantum videbatur. Ea simultas cum diu mansisset, et sol-
lemni die epulum libaretur Iovi Optimo Maximo, atque ob id sacrifi-
cium senatores in Capitolio epularentur, fors fuit ut apud eandem

mensam duo illi viri iunctim locarentur. Tum dii immortales quasi
arbitri convivio adesse visi sunt: nam, velut virorum dexteras condu-
centes, effecerunt ut amicissimi fierent. Neque solum magna amicitia
incepta sed adfinitas simul instituta est. Nam Publius Scipio, filiam
virginem habens iam viro maturam, ibi tunc eodem in loco eam
despondit Tiberio Graccho. Ita familiae nobilissimae atque potentissi-
mae inter se adfinitate coniunctae sunt.
a
l
16 La battaglia di Farsàlo nella visione di un sacerdote
Quo die1 C. Caesar et Cn. Pompeius per civile bellum in Thessalia con-
flixerunt, Patavii, in transpadana Italia, res memoriā digna evenisse
dicitur. Cornelius quidam sacerdos, et natus nobili loco et sacerdotio
venerandus et castitate vitae sanctus, repente, mota mente, denuntia-
vit se procul conspicere pugnam acerrimam pugnari ac deinde alios
cedere, alios urgere. Praeterea idem vociferatus est se coram videre,
quasi ipse in proelio adesset, caedem, fugam, tela volantia, instaura-
tionem pugnae, gemitus, vulnera. Postremo sacerdos Caesarem vicis-
se exclamavit. Ea Cornelii sacerdotis hariolatio levis et vecors tum
omnibus visa est, sed mox omnium admirationem excitavit. Nam idem
fuit non modo dies pugnae, quae in Thessalia pugnata est; neque
solum proelii exitus, qui praedictus erat, idem fuit; sed omnes quoque
reciprocae vices pugnae et ipsa conflictatio duorum exercituum
repraesentatae sunt motu atque verbis vaticinantis.
1. quo die: «nel giorno in cui».
a
l
17 Un’imboscata di Cesare contro gli Elvezi
Arar est flumen quod per fines Aeduorum et Sequanorum in Rhoda-
num influit incredibili lenitate, ita ut oculis non possit iudicari in
utram partem fluat. Id Helvetii, ratibus ac lintribus iunctis, transi-
bant. Cum per exploratores Caesar certior factus est Helvetios tres
partes copiarum iam duxisse trans id flumen, cum legionibus tribus e
castris profectus, tertia vigilia1, ad eam partem pervenit, quae non-
dum flumen transierat. Eos impeditos et inopinantes aggressus est et
magnam partem eorum concı̄dit 2; reliqui se fugae mandaverunt atque
in proximas silvas abdiderunt. Is pagus appellabatur Tigurinus: nam
omnis civitas Helvetia in quattuor pagos divisa est. Hic pagus unus
dicebatur L. Cassium consulem olim interfecisse et eius exercitum sub
iugum misisse.
1. tertia vigilia: durante il terzo turno di guardia notturna.

2. concı̄dit: da concı̄do (e non da concı̆do).

a
l
18 La cattura di C. Mario in una palude di Minturno
Tum Sulla Romam rediit eamque armis occupavit; deinde in exilium

nonnullos cives eiecit, inter quos Marium cum filio. C. Marius autem,
qui sexies consul creatus erat, nunc locis palustribus apud Minturnas
vagabatur, atque derelictus esse ab omni spe videbatur. Ibi nudus ac
limo obrŭtus, oculis tantummodo ac naribus eminentibus, extractus
est ex arundineto circa paludem Marı̄cae, in quam fugiens se abdide-
rat. Statim, iniecto in collum loro, in carcerem Minturnensium iussu
duumviri perductus est. Ad eum interficiendum missus est cum gladio
servus publicus, qui forte a Mario bello Cimbrico captus erat. At hic,
cum Marium agnovit, magno eiulatu expromens indignationem casu
tanti viri, abiecto gladio, profugit e carcere. Tum cives, misericordia
commoti, eum viatico instruxerunt et in navem imposuerunt. Marius
denique cursum in Africam direxit et inopem vitam in tugurio ruina-
rum Carthaginiensium toleravit.
a
l
19 Il ritorno di Cornelio Silla in Italia
Omnibus videbatur Sulla in Italiam venisse non belli vindex, sed pacis
auctor. Nam magna cum quiete exercitum per Calabriam Apuliamque
perduxit in Campaniam, cum singulari cura frugum, agrorum, homi-
num, urbium. Praeterea iustis legibus et aequis condicionibus bellum
componere conatus est. Sed iis, qui in rerum angustiis erant et immo-
dica cupididate flagrabant, pax placere non poterat. Crescebat interim
in dies Sullae exercitus, cum ad eum confluerent multi cives rerum
novarum cupidi. Sulla deinde apud Capuam Scipionem et Norbanum
consules superavit, quorum Norbanus acie victus est et Scipio, ab exer-
citu suo desertus ac proditus, inviolatus a victore dimissus est. Revera
Sulla dissimilis esse visus est: in bello enim et dum vincit, mitem se
praebuit; at post victoriam et in pace crudelissimum. In eodem autem
homine conspiciebatur exemplum duplicis ac diversissimi animi.
a
l
20 Il primo dittatore romano
Tarquinius, Roma expulsus, ad Mamilium1 Tusculanum, generum
suum, confūgit, nihil aliud inquieto animo agitans, nisi quomodo amis-
sum imperium recuperare posset. Cum ergo Romani novo bello urge-
rentur, nova Romae dignitas creata est, quam dictaturam appellave-
runt, maior quam consulatus. Summum ac maximum imperium per
sex menses dictatori Romani contulerunt, cui magister equitum addi-
tus est legatus2, qui vi et armis cogeret renitentes iussa dictatoris
exsĕqui. Aulus Postumius vero, Tuberti 3 filius, qui Sabinos cruento

proelio vicerat, primus dictator factus est; is cum hostibus apud Regil-
lum lacum pugnam commisit. Ibi, cum incerto Marte pugnaretur,
magister equitum frena equis detraxit, ut irrevocabili impetu ferren-
tur in hostes: ita Latinorum acies fugam cepit atque Romani victores
evaserunt.
1. Mamilium: «Mamilio».
2. legatus: predicativo del soggetto.
3. Tuberti: Tuberto.
a
l
B Sintassi dei casi: genitivo
a
l
1 Vane accuse contro Cecilio Metello
Q. Caecilius Metellus consul, multae auctoritatis vir et vitae integri-
tate et nobili genere, missus erat a senatu contra Iugurtham, quem in
nonnullis proeliis profligavit, totam Numidiam occupans. Cum Metel-
lus ex Numidia Romam rediit, inimicus quidam repetundarum eum
accusavit. Die dicta omnes cives in forum convenerunt, qui partim ut
reus damnaretur, partim ut absolveretur exoptabant. Tum qui accusa-
bat ut tabulae deferrentur petiit, pro certo habens ex illis plurimum
dedecoris redundare ad belli Numidici victorem. At iudices illa die plu-
rimum consilii et prudentiae demonstraverunt. Nam cum tabulas
legissent, iudices tot et tantarum difficultatum Numidici belli memi-
nerunt. Quoniam autem Metellus satis periculorum in Africa suscepe-
rat atque nimis laborum toleraverat, omnium consensu a iudicibus
omni crimine absolutus est.
a
l
2 Filosofia è questo (parola di Pitagora)
Pythagoras clarissimus philosophus fuit qui, Sami natus, Crotonem in
Magna Graecia migravit, ubi philosophorum sectam constituit. Quon-
dam Phliuntem venit philosophus et, domum summo honore exceptus,
cum Leonte, Phliasorum rege, docte et copiose diu disputavit de philo-
sophorum sententiis. Leon autem, cum illius ingenium et eloquentiam
magnopere laudavisset, ex improviso ex eo quaesivit cuius disciplinae
atque artis esset vere peritus. At ilico Pythagoras: «Nullam quidem ar-
tem scio, sed philosophus sum». Huius nominis novitate attonitus, Leon
philosophum rursus interrogavit: «Quinam sunt qui philosophi appel-
lantur et quid inter illos et reliquos homines differt?». Cui statim Pytha-

goras his verbis respondit: «Rarissimi homines gloriam et pecuniam
despiciunt atque rerum naturam studiose indagant et investı̄gant: huiu-
smodi homines sapientiae studiosi vocantur, id est philosophi».
a
l
3 Catilina arringa i seguaci della rivoluzione
Tum Catilina ad coniurationem animo promptus, his verbis apud suos
contionatus est: «Duo hostium exercitus, alter ab urbe, alter a Gallia
nobis iam obstant. Nunc frumenti atque aliarum rerum egestas prohi-
bet nos in his locis diutius esse. Quocumque ire placet, ferro iter nobis
aperiendum est. Quam ob rem vos moneo ut forti atque parato animo
sitis et, cum in proelium ibitis, ut reminiscamini divitiarum, decoris,
virtutis, patriae, gloriae. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt, com-
meatus copiosi, municipia atque coloniae nobis patebunt. Si metu ex
proelio cesserimus, eadem illa adversa fient, neque locus, neque ami-
cus quisquam vos servabit. Cum vos considero, milites, et cum facta
vestra aestimo, magna me spes victoriae tenet. Audaciter ergo hostes
adgredimini, pristinae virtutis memores».
a
l
4 Scontro di eserciti nel territorio di Pergamo
Postero die Seleuci agmina, magis composita atque ordinata, quingen-
tis passibus ab urbe longius castra posuerunt; et eodem ferme tempo-
re atque in eundem locum Achaei processerunt. Iam omnium intererat
hoc uno proelio bellandi finem facere. Per multas horas intenti utrim-
que, proximum impetum exspectaverunt. Postquam, haud procul
occasu solis, redeundi in castra tempus erat, milites regii, signis colla-
tis, agmine ad iter potius quam ad pugnam composito, illinc abire coe-
perunt. At immoti steterunt Achaei, cum hostes in conspectu erant.
Deinde in agmen postremum tanto impetu incurrerunt, tantumque
pavoris ac tumultus incusserunt, ut, cum hostium terga caederentur,
nemo pugnandi causā restiterit; trepidantesque atque vix agminis
ordinem servantes in castra compulsi sunt. Qua Achaeorum audacia
Seleucus ex agro Pergameno movere castra coactus est.
a
l
5 Una battaglia della guerra gallica
Prima luce et omnes milites nostri transportati erant, et hostium acies
cernebatur. Labienus, milites cohortatus ut suae pristinae virtutis et
secundissimorum proeliorum memoriam retinerent, proelii dat signum.
Primo concursu ab dextro cornu, in quo septima legio constiterat, Gal-
li pelluntur atque in fugam coniciuntur; in sinistro cornu, quem locum
decima legio tenebat, cum primi hostium ordines, telis transfixi, conci-
dissent, acerrime tamen reliqui resistebant, nec quisquam fugae

suspicionem dabat. Ipse hostium dux, Camulogĕnus1, suis militibus
aderat atque eos cohortabatur. At, etiam nunc incerto victoriae exitu,
cum septimae legionis tribunis nuntiata essent quae in sinistro cornu
gererentur2, post tergum hostium legionem ostenderunt signaque in-
tulerunt. Ne eo quidem tempore quisquam, patriae ac suorum memor,
loco cessit, sed circumventi omnes interfectique sunt. Camulogenus
quoque eandem fortunam tulit.
1. Camulogenus: «Camulogeno».
2. gererentur: si traduca con l’imperfetto dell’indicativo.
a
l
6 Un illustre personaggio di Atene
De Timothei moderata et prudenti vita multa documenta exstant, sed
uno praesertim confirmatur illum virum singularem fuisse inter Athe-
narum cives. Cum in urbe adulescentulus causam diceret 1, non solum
amici privatique hospites ad eum defendendum convenerunt, sed
etiam inter eos Iason, Thessaliae tyrannus, qui eo tempore fuit om-
nium potentissimus. Hic, quamvis in patria sine satellitibus se tutum
esse non arbitraretur, Athenas tamen sine ullo praesidio venit atque
tanti hospitem fecit ut se adire capitis periculum mallet quam deesse
Timotheo de fama dimicanti. Contra Iasonem tamen Timotheus
postea populi iussu bellum gessit: pluris patriam quam amicum duxit,
atque patriae iura sanctiora habuit quam hospitii iura. Ita a patre
acceptam gloriam virtutibus suis auxit atque sui claram memoriam
reliquit.
1. causam diceret: causam dicere significa «difendere una causa, o difendersi».
a
l
7 Dumnorige, personaggio ambiguo ed emergente fra gli Edui
In Aeduorum regione Dumnŏrix principatum obtinebat, qui gratiam
populi sibi conciliaverat magna liberalitate et adsiduis bonorum largi-
tionibus. Summae audaciae et auctoritatis vir, rerum novarum cupi-
dus atque rerum militarium non imperitus, magnum equitum nume-
rum suo sumptu semper aluit et circum se habuit. Neque domi solum
magni existimabatur, sed etiam apud civitates finitimas, quae illi se
fidenti animo committebant. Dumnorix, autem, cum sibi turpe videre-
tur Romanis obsĕqui, se in amicitia cum Caesare esse simulabat; at
revera illi adsidue insidiabatur. Sed in viro plus audaciae quam calli-
ditatis erat. Ideo Caesar, cum viri simulationem aegre ferret, ut neca-
retur iussit. Divitiacus contra, Dumnorigis frater, numquam a Caesa-
ris amicitia se seiunxit, ideoque dux Romanus dicere solebat Divitia-
cum fide atque honore praeditum esse, cum Dumnorix pro utilitate
tantum egisset.

a
l
8 Difficoltà e piani di due belligeranti
Eumenes, eximiae virtutis et ingenii vir, copias divisit in illa regione ut

hiemarent, cum hostes pugnam detrectarent. Namque in illa Alexandri
Magni phalange, quae Asiam peragraverat deviceratque Persas, mili-
tes, obliti praeceptorum Alexandri ducis, non ducibus parēre, sed impe-
rare postulabant. Praeterea hiberna sumpserant non ad belli usum,
sed ad ipsorum luxuriam longeque inter se discesserant. Antigonus
autem, cum hoc comperisset atque sentiret se parem adversariis non
esse, statuit aliquid consilii novi sibi capiendum esse. Duae erant viae
quibus ex Media posset pervenire ad hostium hibernacula: altera bre-
vior ducebat per loca deserta, quae a nullo homine incolebantur ob
aquae inopiam; altera via, quā omnes commeare solebant, longum
habebat anfractum, sed circa illam permulta loca copiosa atque
omnium rerum abundantia erant. Qua re rex in suspenso erat.
a
l
9 Un illustre difensore dei Siciliani
In Sicilia quaestor, Cicero maxima aequitate egit et omnes insulae
cives summa observantia coluit. Quare apud Siculos eius memoria
semper gratissima fuit; et cum, post aliquot annos, omnibus rebus
despoliati atque vexati a Verre praetore, istum repetundarum accusa-
verunt, Ciceronem rogaverunt ut apud iudices causam ageret. Cicero
autem, quia eius multum intererat ut Verres damnaretur, Siculorum
exspectationem explevit. Nam in prima oratione contra Verrem habita
ostendit nihil turpe, indignum et immane esse, quod a Verre apud
Siculos non perpetratum esset. At Verres, prima oratione audita, de
absolutione desperavit: qua re iudicum sententiam non exspectavit et
ipse se exilio damnavit. Ante actionem contra Verrem, Cicero iam
magni existimabatur quia Roscium Amerinum, parricidii accusatum,
egregie defenderat.
a
l
10 Un imperatore mite e umano
Titus, qui Vespasiano successit, vir facundiae maximae fuit, rei milita-
ris peritissimus, modestissimus, iniuriarum patientissimus, laborum
tolerantissimus. Causas Latine egit in foro. Tragoedias Graece compo-
suit, quae tamen non multum laudis apud existimatores consecutae
sunt. In oppugnatione Hierosolymorum, sub patre militans, duodecim
propugnatores duodecim sagittarum ictibus confixit. Romae autem
tantae civilitatis in imperio fuit, ut neminem omnino puniret. Complu-
res cives, convictos coniurationis adversus se, oblitus periculi, ita libe-
ros dimisit ut in eadem familiaritate, qua antea, eos habuerit. Praete-

rea tantae facilitatis et liberalitatis fuit, ut ab amicis reprehenderetur
et nimiae liberalitatis accusaretur; quibus dicere solebat nullum civem
debere tristem ab imperatore discedere. Revera eius tantum intererat
beneficiis cives afficere. Nam olim, cum recordatus esset illa die nihil
boni se praestitisse cuiquam, dixit: «Amici, hodie diem perdidi».
a
l
11 La scienza soccorre in ogni frangente (non proprio in tutti!)
Rei publicae magni interest duces exercituum non modo rei militaris pe-
ritos esse, sed etiam omnibus disciplinis doctos. Cum Lucius Aemilius
Paulus (qui postea Macedonicus cognominatus est) bellum gereret ad-
versus Perseum, Macedonum regem, in exercitu militabat quidam Sul-
picius Gallus, vir et rei militaris peritus et scientiae siderum. Nocte qua-
dam serena, dum milites sub divo pernoctant, accidit ut luna ex impro-
viso deficeret. Statim milites, illa re territi, animo defecerunt neque ad
finem bellum se fauste perducturos esse iam sperabant. At Sulpicius, de
natura siderum et caeli doctissime disputans, temporibus et praestitutis
diebus rem accidere demonstravit atque in hoc nihil novi esse. Tum mili-
tes, qui magni Sulpicium existimabant, his verbis ilico animum recepe-
runt et alacritate ac studio ad pugnam extremam se paraverunt.
a
l
12 Timoleonte liberatore della Sicilia
Timoleon Corinthius, Syracusas missus, incredibili felicitate Diony-
sium tyrannum tota Sicilia depulit. Quamvis illum interficere posset,
noluit, putans eam praeclaram victoriam esse, in qua plus clementiae
quam crudelitatis esset. Deinde insulam tam expetendam fecit, ut
permulti advenae illuc venirent ut colonias constituerent. Tradunt
enim eo tempore Agrigenti et Gelae colonias constitutas esse. Multae
autem Siciliae urbes, post bellum Atheniensium adversus Syracusa-
nos, a Carthaginiensibus deletae erant, qui insulam in suam potesta-
tem redigere volebant. Timoleon autem omnia necessaria colonis
paravit, ideoque ab illis permagni existimatus et dilectus est. Eius
praesertim intererat ut urbes tutae atque in pace essent. Cum deni-
que aetate iam provectus esset, sine ullo morbo lumina oculorum ami-
sit. Quam calamitatem ita moderate tulit, ut neque quereretur, neque
a privatis et publicis rebus se abstineret.
a
l
13 Catilina, personaggio enigmatico e inquietante
Lucius Sergius Catilina magna vi et animi et corporis, sed ingenio

malo pravoque praeditus fuit. Huic ab adulescentia bella intestina,
caedes, rapinae, discordia civilis grata fuerunt. Corpus patiens1 ine-
diae, algoris, vigiliae supra quam2 cuiquam credibile est. Animus au-

dax, subdolus, varius, cuiuslibet rei simulator ac dissimulator, aliena-
rum rerum appetens, suarum profusus, ardens in cupiditatibus. Satis
eloquentiae, sapientiae parum in eo fuit. Vastus eius animus immode-
rata, incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc, post dominatio-
nem Lucii Sullae, libido maxima invaserat rem publicam capiendi,
neque quicquam pensi habebat 3 quibus modis id adsequeretur. Magis
magisque in dies agitabatur animus ferox inopiā rei familiaris et con-
scientiā scelerum, quae utrăque malis artibus auxerat. Eundem inci-
tabant praeterea corrupti civitatis mores.
1 patiens: sott. fuit.

2. supra quam: «più di quanto».
3. pensi habebat: si consulti nel vocabolario la fraseologia dell’aggettivo pensus, a, um.
a
l
14 Clelia, un’eroina della libertà
Cloelia, nobilis generis atque magni animi virgo, animo forti et invicto
suam libertatem defendit, sicut apud Livium scriptum legimus. Nam
eius ingenium, contumeliarum et dedecoris impatiens, servitutem
aegre ferebat. Mulier autem erat inter obsides, quos Romani tradide-
rant Porsenae, Tuscorum regi. Sed Cloelia aliquando sibi et comitibus
libertatem reddere statuit. Nocturno tempore, cum excubias vitavis-
set, cum agmine comitum Tiberim tranavit et incolumis Romam per-
venit. Cum de fuga rex certior factus est, iratus legatos Romam misit
ut ex foedere Cloeliam reposcerent. Tum Romani, ut fidem exsolverent
regi mulieres remiserunt. At Porsena, vehementer commotus et mu-
lieris audacia et Romanorum fide, non modo eam liberam dimisit, sed
etiam plerasque obsides. Deinde Romani, qui Cloeliae facinoris memi-
nerant, eam equestri statua honoraverunt.

Varia XIII
PARTICOLARI CATEGORIE DI VERBI

verbi causativi sono quelli che indicano il farsi di un’azione fatta compie-
re da altri.
Es.: • arcesso: «faccio venire».
• revoco: «faccio ritornare».
verbi desiderativi sono quelli che indicano il desiderio di un’azione.

Es.: • parturio: «mi sforzo di partorire».
• esurio: «ho desiderio di mangiare».
verbi fraseologici sono quelli usati solamente per conferire all’espressio-

ne una data sfumatura. In latino si possono omettere.
Es.: • Cicero commotus est (= «si lasciò commuovere»).
• discipulus non intellexit hoc (= «non seppe comprendere ciò»).
verbi frequentativi sono quelli che indicano il ripetersi di un’azione.

Es.: • dicto: «dico ripetendo».
• factito: «faccio spesso».
verbi incoativi sono quelli che indicano l’inizio di un’azione.

Es.: • ardesco: «comincio ad accendermi».
• calesco: «comincio a scaldarmi».
verbi intensivi sono quelli che indicano il prolungarsi di un’azione.

Es.: • salto: «continuo a ballare».
verbi pregnanti sono quelli che esprimono un doppio significato.

Es.: • miror: «mi chiedo con meraviglia».
verbi servili sono quelli il cui senso deve essere completato da un altro
verbo (volo, soleo, possum, debeo ecc.).

a
l
15 I Liguri, un popolo inquieto e insidioso per i Romani
In magno discrimine eo tempore Roma fuit, cum nonnullae Italiae

regiones sibi libertatem vindicarent. Illo anno consulibus a Marco Cin-
cio epistula missa est, qua Ligures dicebantur, armis instructi, agros
Lunenses vastavisse atque inde agrum Pisanum invasisse. Praeterea
constabat alios Ligures irrupisse in fines Placentinos atque eos vasta-
visse magnis caedibus et incendiis usque ad illius coloniae moenia.
Denique rumor erat Boios a Romanis defecturos esse. Tum magna fuit
consulum cura et sollicitudo, praesertim cum praesentirent Ligures
ad defectionem incitare posse reliquas Italiae gentes. Qua re Minucius
consul, cuius auctoritas ab omnibus plurimi existimabatur, imperavit
ut duae urbis legiones statim Arretium se conferrent atque novae
legiones conscriberentur. Praeterea senatores, quorum intererat rem
habere felicem exitum, consuli potestatem dederunt instruendi armis
incolas regionum per quas transibat.
a
l
16 Anche i filosofi sono fragili
Anaxagoras Clazomenius, magni animi vir, inter propinquos et amicos
patrimonio distributo, philosophiae tantum se dediderat. Cum Athe-
nas venisset, auditorem et discipulum Periclem habuit, qui rem publi-
cam recturus erat. At Pericles, Athenarum princeps factus, ob nimias
publicas res magni magistri oblitus esse visus est. Hoc tam aegre tulit
Anaxagoras, ut fame vitae finem facere statuerit. Quod veteris magi-
stri consilium cum Pericles cognovisset, statim ad eum se contulit
atque pristinae amicitiae eum admonuit; deinde oravit atque obsecra-
vit ut vivere vellet, ita ut in gerenda re publica eum in consilium adhi-
beret. Dicitur Anaxagoras amico obsecranti his verbis respondisse: «Si
me vivere tuā interest, ego, memor praeceptorum quibus animum
tuum exornavi, tardam senectutem cibo adhuc sustentabo».
a
l
17 Mafia politica a Roma
Tiberius Gracchus, qui in tertio bello Punico strenue militaverat, cum
plebis tribunus creatus esset, legem agrariam rogavit. Qua lege tribu-
nus censebat ut agri publici plebeis darentur, omnes Italici cives
Romani essent, et in provinciis novae coloniae conderentur. In omni-
bus tribuni orationibus libertatis nomen adsidue iterabatur. Qua re
optimates et plurimi adversarii illum necare statuerunt. Tum nonnul-
li amici, quorum ut Tiberius servaretur permagni intererat, de instan-
ti periculo eum certiorem fecerunt. At Tiberius, eorum monitus pro
nihilo putans, ad contionem se contulit. Statim adversarii atque homi-

nes ipsius plebis eum vehementer aggressi sunt. Tum tribunus suo-
rum beneficiorum frustra eos admonuit. Tota plebs quoque tum vide-
batur oblita esse beneficiorum Tiberii. Denique in conferta multitudi-
ne tribunus necatus est atque in Tiberim eius cadaver iactum est.
a
l
18 La guerra come annientamento dell’uomo
Alexander rex cum omnibus copiis haud procul ab urbe Persepoli erat,
cum miserabile hominum agmen ei occurrit. Captivi Graeci erant, quos
Persae in patriam redire iam diu prohibuerant et in quos atrociter sae-
vierant. Nam aliis pedes, quibusdam pedes et aures amputaverant.
Praeterea in eorum corporibus barbaras notas igne impresserant ut sui
ludibrium servarent. Simulacra igitur, non homines videbantur, nec in
illis quicquam, praeter vocem, poterat humanum agnosci. Revera iam
illi meminerant nec parentum, nec propinquorum, nec ipsius patriae,
atque ne vivere quidem eorum intererat. Cum illi flerent, nec Macedo-
nes milites nec Alexander fletum cohibere poterant. Rex tandem,
abstersis lacrimis, quas copiose profuderat, iubet eos bonum animum
habere et confirmat urbes suas coniugesque iam eos conspecturos esse.
a
l
19 Così si sposavano nella Germania arcaica
In Germania matrimonia severa et admiratione digna erant. Germani
singulis uxoribus contenti erant. Dotem non uxor marito, sicut Romae
fieri solebat, sed uxori maritus offerebat. Intererant pactioni nuptiali
parentes et propinqui ac munera probabant. Neque eorum intererat
virum offerre dona apta ad sponsam exornandam vel ad illius iucundi-
tatem delectationemque. Nam revera sponsus boves et frenatum
equum et scutum cum framĕa gladioque in dotem conferebat. His mu-
neribus uxor accipiebatur, atque invicem ipsa aliquid armorum viro
offerebat: hoc arbitrabantur maximum vinculum esse, hos coniugales
deos. Ne mulier putaret se extra bellorum casus esse, ipsis auspiciis
incipientis matrimonii admonebatur se venire sociam laborum et peri-
culorum, atque passuram esse idem in proelio: hoc denuntiabant iunc-
ti boves, hoc paratus equus, hoc data arma.
a
l
20 Due politici magnanimi
Magni animi est iniurias, etiam gravissimas, oblivisci. Caius Iulius
Caesar ex Gallia, quam armorum vi ac rei militaris peritia domuerat,
Romam regressus, omnibus inimicis suis ignovit: sicut Calvo et Catul-
lo poëtis, qui epigrammatis famam ipsius laceraverant, et omnibus iis
qui, Pompeio faventes, in ipsum arma sumpserant. Quod, ut Cicero
testatur, maximum honorem Caesari comparavit. Nec minore laude

dignus est Vespasianus imperator, qui veniae virtutem et ipse adsidue
exercuit et in ceteris hominibus eam permagni fecit. Nam dotem locu-
pletissimam Vitellii filiae, acerrimi sui adversarii, dedit atque duo
milia sestertium famulo suo, praemii causā, donavit: hic, quamquam
ab adversario magnarum iniuriarum poenas petere potuerat, ei tamen
ignoverat. Rei publicae tamen usus docet nimiam animi magnitudi-
nem nonnumquam damna adferre posse.
a
l
C Sintassi dei casi: dativo
a
l
1 L’ateniese Milziade a Maratona
Eo tempore nulla Graeca civitas Atheniensibus auxilio fuit, praeter Pla-
taeenses qui mille milites miserunt. Itaque horum adventu decem milia
armatorum completa sunt; et haec acies pugnandi mirabili cupiditate
flagrabat. Miltiadis ducis auctoritate impulsi, Athenienses copias ex
urbe eduxerunt et loco idoneo castra fecerunt. Deinde postero die proe-
lium commiserunt sub montis radicibus, ut montium altitudine tege-
rentur. Datis igitur, Persarum dux, etsi videbat locum non aequum esse
suis, fretus tamen copiarum suarum numero, statim confligere cupie-
bat, priusquam Lacedaemonii Miltiadi subvenirent. Itaque centum
milia peditum et equitum decem milia in aciem produxit atque proe-
lium commisit. In quo tanto plus virtute valuerunt Athenienses, ut
decemplicem numerum hostium profligaverint. Datidis autem milites
tantum perterriti sunt, ut non ad castra sed ad naves confugerint.
a
l
2 La peste di Atene
Eodem tempore magna pestilentia orta est quae gravissimo damno
Atheniensibus fuit. Ex Aegypto allata, Piraei portum occupavit et in
eam multitudinem ingruit quae intra Athenarum moenia erat congre-
gata. Brevi in cives omnium ordinum saeviit morbus. Nec divitibus
magis quam pauperibus, nec iuvenibus magis quam senibus pepercit.
At non omnes moriebantur, sed omnes malo corripiebantur. Viae ac
porticus, in quibus plurima cadavera proiecta iacebant, speciem prae-
bebant horribilem. Neque preces aut vota, neque medicorum scientia
ullum dolorum levamen afferebant, ita ut omnes omnia remedia esse
irrita arbitrarentur. Cum imminentis mortis imago ubique adesset,
qui mali contagione nondum tacti erant nihil aliud cupiebant quam
omnibus voluptatibus celerrime frui 1. Interea Pericles, qui tunc Argo-

lidis litora cum classe vastabat, Athenas repetere tanta calamitate
coactus est.
1. frui: da fruor, che regge l’ablativo.
a
l
3 Un magistrato assassinato nella Spagna
In Hispania citeriore eo anno quidam Rusticus immane scelus perfe-
cit. Nam aggressus illius provinciae Romanae praetorem (virum
magna animi moderatione praeditum, qui in pace minime ab insidiis
cavebat), eum uno ictu crudeliter transfixit. Deinde scelestus, citato
cursu, in proximas silvas contendit, ubi statim ex equo se exsolvit et,
ut insequentes effugeret, deruptis et aviis locis se abscondidit. Sed
investigatores, cum equum comprehendissent atque per vicinos pagos
tulissent, illius delicti reum agnoscere potuerunt. Cum autem reus
detectus et deprehensus esset, variis cruciatibus incitatus est ut scele-
ris conscios patefaceret. At Rusticus: «Operam omnino perditis –
inquit. Numquam istis cruciatibus ut verum dicam mihi persuadebi-
tis», et, cum saltu e manibus excubiarum effugisset, caput in saxum
tanto impetu impegit, ut statim mortuus sit. Tum totius regionis cives
atroci scelere vehementer perturbati sunt.
a
l
4 Gli uomini fortunati esistono: per esempio Q. Metello
Fortuna Metellum nasci in urbe terrarum principe voluit, atque ei pa-
rentes nobilissimos donavit. In illo autem rarissimae animi dotes erant
atque vires ut laboribus sufficere posset. Praeterea uxorem duxit pudici-
tia et fecunditate conspicuam. Metellus quidem cum virtute omnibus
antecederet, consecutus est consulatus decus, imperatoriam potestatem
et speciosissimi triumphi praetextum. Fortuna autem fecit ut eodem
tempore tres filios consulares, unum etiam censorium et triumphalem,
quartum praetorium videret, atque tres filiae egregiis viris nuberent. In
Metelli domo tot partus, tot incunabula, tot viriles togae, tam multae
nuptiales faces, summa abundantia honorum et imperiorum fuerunt; at
interim nullum funus, nullus gemitus, nulla tristitiae causa. Non vitae
dissimilis Metelli mors fuit. Nam leni genere mortis, inter oscula com-
plexusque carissimorum pignorum, exstinctus est, atque filii et generi
humeris suis per urbem cadaver tulerunt et rogo imposuerunt.
a
l
5 La famosa secessione della plebe
Cum adversus Volscos bellum Romae susceptum est, homines plebei,
aere alieno oppressi, nomen dare recusaverunt. Statim senatores pro-
miserunt post bellum se eorum egestati remedium adlaturos esse.
Sed, confecto bello, quod promiserat senatus non persolvit. Tum ple-

bei, patriciis irati, in Sacrum Montem, in Sabina, secesserunt. At cum
iterum novus hostium exercitus Romae minaretur, senatus inopiā
militum civitatis saluti providere nequibat. Tum denique patricii, sibi
suisque rebus metuentes, intellexerunt rem publicam servari non pos-
se sine plebis auxilio. Necessitate igitur coacti, quosdam senatores
miserunt in Sabinam ut cum plebeis de re tractarent. Sed unus Mene-
nius Agrippa, vir magna eloquentia et prudentia praeditus, illo suo
miro apologo de corpore et membris, viris plebeis suasit ut Romam
redirent. Ex eo quidem tempore leges sacratae promulgatae sunt
atque duo tribuni plebis creati.
a
l
6 La tragica fine di Cesare
Post proelium apud Mundam in Hispania Baetica unus dominus Ro-
mae Caesar factus est. Plurimis hostibus tot proeliis domı̆tis, cum Ro-
mam victor rediisset, omnibus civibus, quibus ut arma caperent per-
suasum erat, magno animo ignovit. Per multos dies ludi editi sunt in
quibus urbis populus, inter alia, certamina gladiatoria atque elephan-
torum concursus spectavit. Attămen egregius ille vir, qui tot proeliis
aderat et imperii fines dilataverat neque cuiquam insidiatus erat,
adversam fortunam non effūgit. Nam C. Cassius Longinus et M.
Iunius Brutus, qui Pompei partibus iam faverant, unā cum Decimo
Bruto, Caesaris legato in bello Gallico, coniurationem in eum fece-
runt. Quinque autem mensibus postquam in urbem Caesar victor
redierat, Idibus Martiis in curia a Bruto occisus est. Tradiderunt qui-
dam Marco Bruto irruenti dixisse: «Tu quoque, fili?».
a
l
7 L’interminabile minaccia persiana per la Grecia
Persae summum imperium in omnibus regionibus Aegaei maris obti-
nere vehementer cupiebant. Post proelium apud Salamina, in quo
Lacedaemonii magis patriae quam sibi consuluerunt, Persae Thespias,
Plataeas, Athenas incenderunt. Tunc Themistocles, tota sociorum clas-
se coacta, freti Salaminii angustias occupavit. Attămen Xerxes, felici
cum exitu maris fortunam se experiri posse sperans, Graecos adgres-
sus est. Utrimque strenue pugnatum est, atque Artemisia, Halycar-
nassi regina, quae Xerxi auxilio venerat, inter primos acerrime pugna-
bat. At cum denique Persae devicti essent, Xerxes, clade perculsus,
consilii dubius erat. Tunc Mardonius his verbis, ut in Persas rediret, ei
suasit: «Rex, huius belli famă in Perside aliquam seditionem profecto
movere poterit: itaque in tuum regnum mox abi. Mihi interea trecenta
milia armatorum relinque, quibus, si Graeciam domuero, plurimă ad
te gloria1, sin autem res male cesserit, nullă perveniet infamiă».
1. gloria: s’int. perveniet.

a
l
8 L’educazione giovanile del tebano Epaminonda
Epaminondas, egenti patre natus, sic eruditus est ut nemo Thebanus

magis. Sed a fortuna quoque ei fautum est, quia egregios magistros
habuit, qui in civitate omnibus praestabant. Nam et citharizare et
cantare ad chordarum sonum a Dionysio, tibiis cantare ab Olympiodo-
ro, saltare a Calliphrone institutus est. At philosophiae praeceptorem
habuit Lysim Tarentinum, Pythagoreum: cui quidem sic fuit deditus,
ut adulescens tristem ac severum senem omnibus aequalibus in fami-
liaritate anteposuerit. Atque haec institutionis ratio1 apud nos levis et
potius contemnenda videtur: at in Graecia, utique olim, omnibus viris
magnae laudi erat. Postquam Epaminondas ephebus factus est, palae-
strae dare operam coepit, in qua aequalibus cursu et vi praestitit.
Praeterea adulescens in armis plurimum studii consumebat.
1. ratio: «metodo».
a
l
9 Il giovane Marte tra i belligeranti
Cum Bruttii et Lucani finibus Thurinis gravia damna minabantur, C.
Fabricius consul urbi auxiliatus est. Quodam die, cum exercitus qua-
drato agmine in planitie constituti essent, milites, metu terrı̆ti, proe-
lium inchoare non audebant. Ex improviso magna statura iuvenis con-
spectus est, qui clara voce Romanos hortari coepit: at his non persua-
sum est ut bellum committerent. Tum iuvenis, eos suspensos videns,
scalis arreptis, in hostium castra cucurrit. Deinde vallo scalas admo-
vit et in eas ascendit. Statim magna voce clamans, Romanis suasit ut
ilico in hostes impetum facerent. Eodem tempore Bruttios et Lucanos
hortatus est ut castra defenderent. Tum denique proelium commis-
sum est atque Romani hostium castra invaserunt. Postero die consul
iuvenem quaesivit ut corona illum donaret, sed compĕrit ipsum Mar-
tem militibus Romanis subvenisse.
a
l
10 Quella fatale vacanza a Capua
Pugna Cannensi Romanorum imperium quasi eversum videbatur. Sed
Hannibal, cum statim arma ferre contra Romam urbem non auderet, se
conferre maluit Capuam, in antiquam Campaniae urbem. Iam omnes,
circumfusi, Hannibali victori gratulabantur atque suadebant ut, post
gravissimum proelium, et sibi et militibus aliquam militiae vacationem
daret. At Maharbal, praefectus equitum, cum existimaret minime ces-
sandum esse, his verbis Hannibalem compellavit: «Cum die quinto victor
in Capitolio epulatus eris, tum bene scies quid hac victoria actum sit.
Ideo me statim sequere; cum equite praecedam, ut Romani te venisse

sentiant antequam sciant. Ne unius diei quidem dilatio exanimatis
hostibus concedenda est». Hannibal vero Maharbalis voluntatem se lau-
dare ait; at ad consilium pensandum tempore sibi opus esse1. Tum
Maharbal: «Non omnia nimirum eidem dei dederunt; vincere scis, Han-
nibal, victoriā uti 2 nescis». Eius diei moră saluti fuit urbi atque imperio.
1. opus esse: retto dal precedente ait.
2. uti: da utor (che si costruisce con l’ablativo).
a
l
11 Cicerone, un cognome che rimanda ai ceci
Ob cognomen suum Cicero saepe a quibusdam derisus est, at irrisori-
bus dicere solebat: «Ita agam ut cognomen praeclarum sit». Cum in
Sicilia quaestor vaso argenteo templum quoddam donavisset, in eo
Marci Tullii cognomen cum ciceris imagine artifex insculpsit. Ut
nomen permutaret numquam ab amicis illi persuasum est; at cum
praeclarus orator et scriptor factus est, multi viri docti ei inviderunt.
Iustitiam et patriam adsidue dilexit, atque omnibus opibus amicis
suis favit, eos apud iudices et populum vehementer defendens. Cum
tristibus et turbidis rei publicae temporibus vixisset, persaepe incon-
stantissimum se praebuit. Nam primum optimatibus et Pompeio favit;
deinde a bello civili abhorrens, Caesari acriter adversatus est. Post
Pompei autem interitum, Caesarem laudibus extulit. Cicero denique
Formiis a Marci Antonii sicariis necatus est.
a
l
12 Minerva in sogno soccorre i Marsigliesi
Iam pridem Massilienses in Gallia Narbonensi multis civitatibus
damno erant. Tum denique finitimarum regionum gentes concurre-
runt ut Massiliam delerent. Omnium igitur consensu quidam regulus
creatus est ut rei praeesset. Qui, dum magno lectissimorum militum
exercitu hostium urbem obsidet, per somnum exterritus est mira
mulieris figura, vultu torvo et fero, quae horrida voce regulo minita-
batur atque se deam esse denuntiabat. Quo somnio perterritus, regu-
lus cum Massiliensibus statim pacem confecit. Deinde ab iis petiit ut
urbem intrare et deos adorare sibi liceret. Sed cum in Minervae arcem
venit atque in porticibus conspexit simulacrum deae, quam per som-
num viderat, repente clamavit: «Illa est quae me noctu exterruit et ab
obsidione recedere iussit». Regulus igitur Massiliensibus valde gratu-
latus est atque monili aureo deam donavit.
a
l
13 Ingiusti sospetti sul medico di Alessandro
Quodam tempore Alexander Magnus, cum Tarsum, Ciliciae urbem,
venisset, Cydni fluminis amoenitate captus per mediam urbem fluen-

tis, in praefrigidam undam statim se proiecit. At repente tantus rigor
nervos eius occupavit, ut non solum nulla remedii spes, sed ne dilatio
quidem periculi inveniretur. Tum magna trepidatio exorta est. Unus
erat ex medicis, cui nomen erat Philippo, qui solus praesentia remedia
polliceretur. Sed regem suspectum faciebant quaedam epistulae Par-
menionis, qui Alexandro instanter suadebat ut Philippum medicum
caveret. Tutius tamen Alexandro visum est dubiae fidei medici se cre-
dere, quam indubitato morbo perire. Cum rex igitur poculum accepis-
set, epistulam medico tradidit atque dum bibit oculos in vultum legen-
tis intendit. Cum autem securum eum adspexisset, laetior factus est
sanitatemque quarto die recepit.
a
l
14 Aristide il giusto ostracizzato
Aristides, Lysimachi filius, Atheniensis, aequalis fere fuit Themistocli
et cum illo de principatu contendit. Aristides autem adeo vitae integri-
tate omnibus praestitit, ut cives ei nomen dederint Iustum. At cum
Themistocles ei vehementer adversatus esset, testula illa exilio decem
annorum multatus est. Qui quidem, cum intellegeret concitatam mul-
titudinem reprimi non posse, aequo animo Athenis abiit. Narrant Ari-
stidem forte conspexisse civem quendam scribentem ut Aristides
patria pelleretur. Statim eum interrogavit: «Quare id facis et quid Ari-
stides commisit, ut tanta poena eum dignum ducas?». Cui ille respon-
dit se ignorare Aristidem, sed sibi non placere quod 1 tam cupide elabo-
ravisset ut praeter ceteros Iustus appellaretur. Hic decem annorum
legitimam poenam non pertulit. Nam postquam Xerxes in Graeciam
descendit, populi scito in patriam restitutus est.
1. quod: «il fatto che».
a
l
15 Didone fonda Cartagine
Tum Elissa, cui etiam Didoni nomen erat, cum Pygmalionem saevum
fratrem fugeret, in Africae sinum venit. Ibi in amicitiam illius loci
incolas adlexit, admodum laetos peregrinorum adventu. Deinde mini-
mo pretio emit tam exiguum locum qui unius bovis corio tegi posset, ut
in eo comites, longa navigatione fessos, reficere posset. Tum corium in
partes tenuissimas secari iussit, ut maius loci spatium occuparet: cui
loco postea Byrsae nomen fuit. Cum deinde finitimi illuc confluerent,
qui lucri spe multa venalia hospitibus inferebant, ibi ex hominum fre-
quentia quasi nova civitas orta est. Uticensium quoque legati hospiti-
bus adsidue opitulabantur atque eis suadebant ut novam urbem ibi
conderent. A reliquis quoque Afris finitimarum regionum fautum est
hospitibus, ita ut, consentientibus omnibus, Carthago urbs in eo loco
condita sit.

a
l
16 I Volsci di Priverno ottengono la cittadinanza romana
Cum libera res publica Romae condita est, non omnes Latii civitates in
Romanorum potestate erant. Nam Volsci crebris incursionibus fines Ro-
manos vastabant. Romani denique longa obsidione Privernum subege-
runt, maximam Volscorum urbem. Sed in urbis expugnatione ferocem
animum ostendisse Privernates traduntur. Iam enim necati erant qui
suaserant civibus ut a Romanis deficerent; at nemo erat qui victoribus
supplicaret ut Romani urbi parcerent. Cum defectionis auctor Romam
convocatus esset, in senatu his verbis consul compellavit: «Quam poe-
nam Privernates merere tibi videntur?». At is quasi insolens: «Poenam
solvent – ait – quam cives merent qui suae patriae libertatem ardenter
expĕtunt». Quo excelso animo omnes senatores valde commoti sunt
atque audax responsum saluti fuit Privernatibus. Nam non modo iis
pepercerunt, sed etiam civitate Romana eos donaverunt.
a
l
17 Il palazzo di un “parvenu”
Puteolis, Campaniae urbe, ditissimus mercator Trimalchio nomine, in
domo sumptuosissima cum muliercula vivebat, cui nomen erat Fortuna-
tae, quam in matrimonium duxerat. Illa die tres perditi ac dissoluti
homines ad ianuam domus Trimalchionis pervenerant. In domus aditu
ostiarius stabat, pulcherrima veste indutus. Super limen autem cavea
aurea pendebat et in cavea pica varia intrantes salutabat. Non longe ab
ostiarii cella canem ingentem, catenā vinctum, tector pinxerat superque,
quadratā litterā, inscripserat: «Cave canem». Praeterea totam domini vi-
tam pictor expresserat adiunxeratque deam Fortunam, cornu abundan-
ti copiosam, atque tres Parcas aureă pensă torquentes. In angulo autem
grande armarium viderunt iuvenes et in armarii aedicula lares argen-
teos Venerisque signum marmoreum.
a
l
18 L’eterna tentazione delle mele
In Romanorum exercitu severissima disciplina erat, quam milites, prae-
sertim in bello, plerumque servabant. Ceterum duces militibus, qui legi-
bus haud obtemperaverant, numquam parcebant. Quondam Cato Cen-
sor, vir severitate insignis, apud collem in Sardinia castra posuerat.
Dum milites omnia necessaria alacriter provident, Cato, cum inter ten-
toria arborem conspexisset malis maturis onustam, ex illa re suorum
militum disciplinam comprobare voluit. Nam quadam militari lege mili-
tes vetabantur auferre omnia quae in castris essent: at revera lex illa ad
arma, vestimenta et cibaria tantum pertinebat. Sed postero autem die
miratus Cato animadvertit ne unum malum quidem ex arbore illa carp-
tum esse. Quae res magnae admirationi duci fuit, qui tantum laetatus
est, ut suis legionariis palam atque vehementer gratularetur.

Varia XIV
DIVERGENZA NEI TEMPI

FRA ITALIANO E LATINO
L’uso dei tempi non sempre risulta coincidente in italiano e in latino.

Tale divergenza è riscontrabile nei seguenti casi:
a un presente italiano che indichi azione futura, corrisponde in latino

l’indicativo futuro.
Es.: • «quando torna tua madre?»: quando redibit mater tua?
a un imperfetto italiano (che indichi un’azione già integralmente com-

piuta) corrisponde in latino l’uso dell’indicativo perfetto.
Es.: • «Tullia era figlia di Cicerone»: Tullia Ciceronis filia fuit.
• «Critone era discepolo di Socrate»: Crito Socratis discipulus fuit.
• «in quell’anno era distrutta Cartagine»: illo anno Carthago deleta est.
• «ciò, come ricordavamo sopra, non avvenne»: hoc, ut supra memoravi-
mus, non evenit.
a futuri semplici italiani in due proposizioni, in latino devono corri-

spondere un futuro anteriore in una e il futuro semplice nell’altra,
se l’azione della prima precede nel tempo quella della seconda.
Es.: • «quando verrò da te, discuteremo del problema»: cum ad te venero, de re
agemus.
a proposizioni italiane con lo stesso tempo, ma che in realtà non indi-

cano azioni contemporanee, corrispondono in latino tempi rispondenti al
puntuale rapporto di svolgimento fra le due azioni.
Es.: • «il bambino ripete ciò che sente»: puer pronuntiat quod audivit (e non
quod audit).
è da rilevarsi, infine, la differenza di significato tra frasi di questo tipo:

• ianua aperta est: «la porta fu aperta».
• ianua aperta fuit: «la porta rimase aperta».

a
l
19 Il re Ciro interpreta un prodigio
Cyrus rex, cui Magno nomen erat, postquam Medorum regiones sube-
gerat, ut imperii fines propagaret, multa bella incepit. Tum, profecturus
in Armeniam, Asiae regionem, multa sacra sollemni ritu confecit, ex
quibus deos sibi favere animadvertit. Ideo, venatori similis, ut signa fer-
rent in hostes militibus imperavit. Sed dum exercitus celeriter progre-
ditur, mira res facta est, quae omnibus admirationi fuit. Nam ex impro-
viso pulcher lepus ex dumeto exsiluit atque aquila conspecta est quae,
cum leporem fugientem vidisset, statim descendit et eum corripuit.
Deinde avis leporem extulit et in colle propinquo eum raptim voravit.
Quo prodigio conspecto, Cyrus valde laetatus est et, cum deorum patri
gratias egisset, his verbis milites compellavit: «Milites, dii caelestes
nobis favent; qua re haec venatio haud dubie pulcherrima erit».
a
l
20 Cesare entra in Brindisi
Brundisini, permoti Pompeianorum militum iniuriis atque ipsius Pom-
pei contumeliis, Caesaris rebus favebant. Itaque, cognita Pompei proxi-
ma profectione, cives vulgo ex tectis rem significabant. Cum Caesar id
cognovisset, statim iussit scalas parari et milites armari, ne dimitteret
ullam facultatem pugnandi cum Pompeianis qui adhuc in urbe ades-
sent. At Pompeius sub noctem naves solvit. Tum Pompeiani, qui in
muro collocati erant custodiae causa, eo signo constituto revocati sunt
et notis itineribus ad naves decurrerunt. Caesaris autem milites scalis
muros ascenderunt; sed, a Brundisinis moniti ut caverent vallum cae-
cum et fossas, statim substiterunt. Deinde Caesariani, circumducti a
quibusdam civibus longo itinere, ad portum denique pervenerunt. Ibi,
scaphis et lintribus suis, duas naves cum Pompeianis deprehenderunt.
a
l
D Sintassi dei casi: accusativo
a
l
1 Anche Temistocle vittima dell’ostracismo
Themistocles quoque, Atheniensium summus dux, suorum civium
odium non effūgit. Nam, cum eodem modo quo Miltiades damnatus es-
set, ex urbe omnium consensu reiectus est. Tum aequo animo Argos
migravit, in Peloponneso. Neque huius consilii eum paenituit, quia ibi
vitam honeste egit atque aliquamdiu etiam suae virtutis militaris

fama ab omnibus observabatur et colebatur. Lacedaemonii tamen le-
gatos Athenas miserunt ut Themistoclem accusarent quod cum Persa-
rum rege consenserat ad Graeciam occupandam; qua accusatione vir
proditionis damnatus est. Cum autem de poena Themistocles certior
factus est, existimans se iam tutum Argis non esse, Corcȳram se con-
tulit, ubi tamen placide vitam traducere nequivit. Cum enim cognovis-
set Corcyrae cives, propter Themistoclem, poenas timere Athe-
niensium et Lacedaemoniorum, ad Admetum, Molossorum regem,
confugit.
a
l
2 Il no di Cesare alla morte dei catilinari
Amissa spe provinciae, Caesar pontificatum maximum petivit non
sine profusissima largitione. Narrant tum matri osculanti praedixisse
se domum non reversurum esse nisi pontificem. Revera eum non late-
bat esse duos competitores, potentissimos et multum antecedentes
aetate et dignitate. Ita tamen eos superavit, ut ipse tulerit plura suf-
fragia in eorum tribubus quam uterque in omnibus. Praetor deinde
creatus, detecta coniuratione Catilinae et senatu universo statuente
poenam capitalem adversus socios facinoris, unus Caesar censuit ut
Catilinae socii conicerentur in vincula et omnibus bonis spoliarentur.
Caesarem igitur illorum miseruit, quod perspiciebat quosdam coniu-
ratos revera opprı̆mi iniuriis atque fortunae malignitate. Post Caesa-
ris sententiam, in senatu etiam Decimum Silanum, consulem designa-
tum, non piguit sententiam suam pro coniuratis lenire.
a
l
3 Publio Valerio, un console veramente democratico
Romani plurimum dilexerunt Publium Valerium, qui integerrimum
virum adsidue se praebuit atque operibus et verbis omnes cives iuvit.
Regibus exactis et consulari potestate condı̆ta, Romani Brutum atque
Tarquinium Collatinum consules creaverunt. Deinde cum Tarquinius
in suspicionem venisset atque in exilium pulsus esset cum omnibus
Tarquiniorum finitimis, Valerium collegam sumpsit Brutus. De illo
res singularis narratur. In colle Velia, qui foro imminebat, domum
aedificaverat Valerius: quod cum populo displicuisset (quasi domina-
tum in civitate occupare vellet), eum offensionis minime piguit neque
obstinatum se praebuit, sed, dirutā domo, prosequentibus lictoribus in
populi conspectum venit atque secures submitti iussit, ut populum
uniuscuiusque rei dominum esse significaret. Qua re a Romanis Pu-
blicola1 appellatus est.
1. Publicola: nome composto da populus e colo (rispettare).

a
l
4 Un filosofo assetato di tutto lo scibile
Plato, Athenis natus, philosophandi scientia a Socrate institutus est.

Illius aetatis more, plurimas regiones et urbes adiit, in quas docti viri
convenire solebant, ut omnes artes et disciplinas perdisceret. Plato
enim in Aegyptum se contulit, ubi per nonnullos menses commoratus
est, ut a sacerdotibus illius regionis geometrica et siderum scientiam
disceret. Illinc in Italiam se contulit atque Tarenti diu moratus est, ubi
frequens auditor fuit Archytae, philosophi Pythagorici, qui omnium
perspicacissimum et diligentissimum eum existimavit. Revera Plato
omnes disciplinas cognoscere atque cunctos homines easdem docere
exoptabat. Cum id persequeretur, anno trecentesimo octogesimo septi-
mo, Athenis Academı̄am constituit, quasi sacrum sodalicium atque
philosophorum scholam, in qua plurimi adulescentes variis disciplinis
imbuti sunt. Octoginta annos natus, Athenis Plato mortuus est.
a
l
5 Cesare perdona i Pompeiani
Prima luce Caesar iussit omnes eos Pompeianos, qui in vicino monte
consederant, ex superioribus locis in planitiem descendere atque arma
proicere. Hoc illi sine recusatione fecerunt et passis1 palmis, proiecti
ad terram, flentes ab eo salutem petiverunt. Caesar eos consolatus est
et consurgere iussit. Deinde, apud eos pauca locutus de lenitate sua,
quo2 minore essent timore, omnes conservavit; militibus autem suis
commendavit ne qui 3 eorum violaretur. Hac adhibita diligentia, iussit
alias legiones ex castris sibi occurrere, atque eas, quas secum duxerat,
invicem requiescere et in castra reverti. Eodem die Caesar Larisam
pervenit. In eo proelio centuriones, fortes viros, circiter triginta ami-
sit. Interfectus est etiam, fortissime pugnans, Crastinus, gladio
coniecto in os adversum.
1. passis: da pando.
2. quo: introduce una proposizione finale.
3. ne qui: = ne aliquis.
a
l
6 Punizione e pentimento dei soldati di Alessandro
Post longum iter Alexander castra posuit in quadam Persarum regio-
ne. Seniores milites in Macedoniam remittere volens, quia existima-
bat se posse Asiam continere1 modico exercitu, elegit duodecim milia
peditum et duo milia equitum, quos ibi retineret. Nihil ab hostibus
timebat, quia multis locis praesidia disposuerat urbesque nuper
condı̆tas colonis repleverat. At milites, postquam cognitum est alios
remitti domos atque alios retineri, timentes ne2 rex in Asia perpetuo

maneret, omnes simul postulaverunt ut in patriam remitterentur et
regem prohibuerunt loqui. Tum Alexander corporis custodiam Persis
commisit. Quam contumeliam veteres eius milites non tulerunt: die-
sque noctesque ante regiam stantes, miserabili clamore se paenituisse
illius facti demonstraverunt. Regem denique eorum miseruit atque in
corporis custodiam iterum admisit.
1. continere: «tenere sotto controllo».
2. ne: «che».
a
l
7 Tratti cavallereschi di Alessandro
Iam Alexander rex in ultimas terras Hyrcaniae intraverat, cum Arta-
bazus, Persarum satrapes, ei occurrit cum propinquis Darei ac suis
liberis et Graecorum militum modica manu. Statim venienti dexteram
obtulit rex: Artabazus enim Philippi regis hospes fuerat nec umquam
ab illo defecerat. Artabazus igitur comiter exceptus: «Tu quidem –
inquit – rex, deos quaeso ut perpetua felicitate floreas. Me huius rei
piget: quod 1, praecipiti senectute, diu gaudere tua bonitate non pos-
sum». Nam Artabazus nonaginta quinque annos natus erat. Novem
autem iuvenes, omnes eadem matre geniti, patrem comitabantur.
Cum illos Artabazus ad dexteram regis admoveret, precatus est ut
tam diu viverent donec utiles Alexandro essent. Rex pedibus iter ple-
rumque faciebat: at tunc iussit milites ferre equos sibi et Artabazo, ne,
ipso ingrediente pedibus, senex equo vehi erubesceret.
a
l
8 Nella Spagna il pompeiano Varrone si oppone a Cesare
Varro autem delectum habuit tota provincia atque duabus legionibus
addidit circiter triginta cohortes alarias. Frumenti, quod iam Massi-
lienses deficere coeperat, magnam copiam coegit eisque misit. Deinde
Gaditanos iussit naves longas decem facere. Pecuniam omnem omnia-
que ornamenta ex fano Herculis in oppidum Gades contulit, atque eo
sex cohortes, praesidii causa, ex provincia misit. Praeterea Gaium
Gallonium, equitem Romanum, oppido Gadibus praefecit atque arma
omnia privata ac publica in domum Gallonii contulit. Ipse autem ha-
buit graves contra Caesarem contiones. Nam saepe ex tribunali prae-
dicavit Caesarem adversa proelia fecisse, magnum militum numerum
ab eo perfugisse ad Afranium. Denique hortatus est ne quis animo
deficeret atque se a re publica non defecturum esse dixit. Cum autem
Varro cognovisset res citerioris Hispaniae, bellum iam parabat.

a
l
9 Certi censori non scherzavano
Marcus Porcius Cato albo senatorio erasit Lucium Flamininum quod,

cum provinciam administraret, quendam civem punivisset 1 non sicut
Romanum magistratum decebat. Censorem vero non effugiebat dam-
natum legibus praetoris haud obtemperavisse: praetor tamen in
puniendo reo moderatione non usus erat. Nam supplicii diem ad arbi-
trium cuiusdam mulieris statuerat, quae truculento spectaculo gaude-
re exoptabat. Flaminino igitur paenitendum fuit quod nominis Roma-
ni maiestatem violaverat. Nec minorem severitatem Fabricius Lusci-
nus censor adhibuit. Nam in senatorum numero non servavit Corne-
lium Rufinum, qui iam bis consul et dictator fuerat, quia pecunia pub-
blica vasa argentea emisset. Etiam M. Valerius et P. Sempronius cen-
sores ex equitum ordine expulerunt quadringentos cives Romanos
quoniam, cum in Siciliam missi essent ad munimenta paranda,
Romae tranqulle mansissent.
1. punivisset: tale verbo (unitamente ai seguenti emisset e mansissent) va tradotto
qui con il trapassato prossimo dell’indicativo.
a
Le truppe del pompeiano Giuba (re della Numidia)
l
10 attaccano i cesariani
Equites Romani, quamcumque in partem impetum fecerant, loco cede-
re hostes cogebant; sed neque longius hostes fugientes prosequi pote-
rant, nec vehementius equos incitare. At equitatus hostium incipit cir-
cumire aciem nostram ab utroque cornu. Cum cohortes ex acie procu-
currissent, Numidae integri impetum nostrorum militum effugiebant,
et nostros circumibant et ab acie excludebant. Sic tutum videbatur
neque in loco manere et ordines servare, neque procurrere. Hostium
copiae, submissis a rege Iuba auxiliis, crebro augebantur; lassitudine
nostros vires deficiebant; simul qui vulnera acceperant, neque acie
excedere, neque in locum tutum referri poterant. Hi autem, de sua
salute desperantes, sicut extremo vitae tempore homines facere con-
sueverunt, aut suam mortem miserabantur aut parentes suos commi-
litibus commendabant. Plena erant omnia timoris et luctus.
a
l
11 L’imperatore Settimio Severo sceglie i successori
Septimius Severus imperator, cum quodam tempore oraculum consu-
luisset et ab eo petivisset ut sibi successoris nomen indicaretur, vidit
in somniis Antoninum sibi successurum esse. Qua re, ut maior natu
filius, Bassianus1 nomine, qui tum stipendia merebat, regnum conse-
qui posset, statim ad milites processit et eum Aurelium Antoninum

appellavit. Quod cum fecisset, ex paterna cogitatione vel, ut quidam
tradunt, ab Iulia uxore commonitus, quae somnii gnara erat; etiam
Getam, minorem filium quem valde amabat, Antoninum vocavit. Ex
eo tempore, Antoninos semper Severus vocavit filios et, cum forte abe-
rat a suis, epistulas his verbis concludebat: «Antoninos salutate filios
atque successores meos». Sed nihil valuit patris cautio: ille solus ei
successit qui primus Antoninum nomen acceperat. Qui tamen in impe-
rio dignitatem domus auxit.
1. Bassianus: «Bassiano».
a
l
12 Flash sulla guerra contro Giugurta
Metellus postquam de rebus Vagae actis compĕrit, paulisper maestus
ex conspectu abit. Deinde ubi ira et aegritudo permixta sunt, cum
maxima cura festı̄nat ire ultum1 iniurias. Sub solis occasum educit ex
castris legionem, cum qua hiemabat, et quam plurimos potest equites;
postera die, circiter hora tertia, pervĕnit in quandam planitiem cir-
cumventam locis paulo superioribus. Ibi milites, fessos itineris magni-
tudine et iam abnuentes omnia, docet oppidum Vagam non amplius
mille passuum abesse; addit decere illos reliquum laborem aequo ani-
mo pati, dum2 pro civibus suis, viris fortissimis atque miserrimis, poe-
nas caperent; praeterea praedam benigne ostentat. Sic, animis eorum
adrectis, iubet equites et pedites ire et signa occultare. Cum Vagam
perveniunt equites et pedites, repente signo dato, alii caedunt vulgus
extra oppidum, alii ad portas festı̄nant, alii turres capiunt.
1. ultum: supino che esprime la prop. finale.
2. dum: «finché».
a
l
13 Tirocinio di un protagonista della storia romana
Iam a prima aetate Publius Cornelius Scipio omnibus disciplinis mili-
taribus institui coepit. Nam decem et septem annos natus, cum bel-
lum Punicum secundum iam inceperat, apud exercitum ductus est, in
quo expedite didicit rei militaris scientiam, quam eum pater diligenter
docebat. Valde autem gaudebat pater, cum filium omnia celeriter et
studiosissime discere animadverteret. Iuvenis quoque laetabatur cum
novam rationem ad oppugnandos et decipiendos hostes a patre didice-
rat. Scipio igitur brevi tempore ab omnibus carus habitus est et
magna comitate, et militari disciplina, et ingenii acumine. Praeterea
tam bene a patre et amicis imbutus est, ut cito omnibus commilitibus
admirationi fuerit, atque ad hostes quoque eius virtutis fama pervene-
rit. Iam omnes praesentiebant illum iuvenem auctorem fore belli inter
Romanos et Carthaginienses.

Varia XV
LA DETERMINAZIONE DEGLI ANNI

DELLA STORIA ROMANA
I Romani adoperavano uno di questi due modi per determinare gli anni:
I. indicando i nomi dei consoli in carica in un determinato anno.

Es.: L. Iulio Caesare C. Marcio Figulo consulibus («sotto il consolato di
L. Giulio Cesare e C. Marcio Figulo»).
II. contando gli anni trascorsi dalla fondazione di Roma (avvenuta nel 754
a.C.).
Es.: Anno centesimo decimo secundo ab urbe condita («nell’anno 112
dalla fondazione di Roma»).
Con l’affermarsi del Cristianesimo, però, invalse l’uso di prendere come
termine di riferimento l’anno della nascita di Cristo.
Es.: Anno ducentesimo quadragesimo post (o ante) Christum natum
(«nel 240 dopo “o prima” della nascita di Cristo»).
In pratica, per ridurre una data romana (che si trovi in un antico testo sto-
rico o in un’epigrafe) in anni avanti Cristo, basta sottrarre gli anni della
data stessa dal numero 754. Se, per esempio, in uno storico latino si legge:
anno trecentesimo quarto ab urbe condita (nell’anno 304 dalla fondazione
di Roma), quella data corrisponde al 450 avanti Cristo (data ottenuta con
la sottrazione: 754 – 304).
Infine per ridurre una data romana in anni dopo Cristo, basta sottrarre da
quella data il numero 754.
Es.: Anno octingentesimo et quinquagesimo ab urbe condita,
Domitiano Nerva successit (nell’anno 850 dalla fondazione di
Roma, a Domiziano successe Nerva). Tale anno corrisponde al 96
d.C. (data ottenuta con la sottrazione: 850 – 754).

a
l
14 Miseranda conclusione di una carriera
Phocion, proditionis accusatus, in custodiam coniectus, Athenas de-

ductus est ut ibi legibus iudicaretur. Huc ut 1 perventum est, cum prop-
ter aetatem pedibus iam non valeret et vehiculo portaretur, magni
hominum concursus facti sunt. Non paucos cives, veteris famae remi-
niscentes, illius miserebat. At plurimi ira exacuebantur propter prodi-
tionis suspicionem maximeque quod adversus partes populares in
senectute steterat. Quare ne perorandi quidem et dicendi causam ei
facultas data est. Inde iudicio damnatus, traditus est undecemviris,
quibus ad supplicium, more Atheniensium, publice damnati tradi
solent. Cum Phocion, quem vitae iam taedebat, ad mortem duceretur,
obvius ei fuit amicus quidam. Is cum lacrimans dixisset: «O quam
indigna perpeteris, Phocion!», huic ille: «At non inopinata; – inquit –
«hunc enim exitum plerique clari viri habuerunt Athenienses».
1. ut: è cong. temporale.
a
l
15 Il vecchio Catone parla della vita e della morte
Non libet mihi deplorare vitam, sicut multi docti homines saepe fece-
runt; neque me vixisse paenitet. Ita vixi ut existimem me non frustra
natum esse. Revera numquam me vitae taeduit et ex vita discedam
tamquam ex hospitio, non tamquam domo. Natura enim nobis dedit
deversorium commorandi non habitandi. O praeclarum illum diem, in
quo discedam ex hac turba et colluvione atque in divinum animorum
concilium proficiscar! Proficiscar enim non solum ad magnos viros
antiquorum temporum, verum etiam ad Catonem filium. Eo nemo vir
melior natus est, nemo pietate praestantior; cuius corpus a me crema-
tum est, animus vero me non deseruit, sed me respectans, in ea loca
discessit quo mihi ipsi veniendum est. Itaque Catonis mei mortem for-
titer ferre visus sum.
a
l
16 L’entrata trionfale di Alessandro Magno in Babilonia
Magna pars Babyloniorum in muris constitĕrat, avida cognoscendi
novum regem; plures obviam egressi sunt. Bagophanes1, arcis et re-
giae pecuniae custos, totum iter floribus coronisque constraverat,
argenteis altaribus utroque latere dispositis, quae non ture modo, sed
omnibus odoribus cumulaverat. Dona eum sequebantur, greges peco-
rum equorumque; leones quoque et pardăles caveis praeferebantur.
Magi deinde ibant suo more carmen canentes; post Chaldaei, non va-
tes modo, sed etiam artifices cum fidibus sui generis: artifices, qui lau-

des regum canere soliti erant, et vates qui siderum motus et statas
vices temporum ostendere2. Equites deinde Babylonii, equis magnifice
apparatis, ultimi ibant. Alexander rex, armatis stipatus, oppidanorum
turbam post ultimos pedites ire iussit: ipse cum curru in urbem ac
deinde regiam intravit.
1. Bagophanes: Bagofane.
2. ostendere: è sott. soliti erant.
a
l
17 La stanchezza dei soldati del re Alessandro
Tum quidam dux, cum ad Alexandrum accessisset: «Idem animus – ait
– est tuis militibus, qui fuit semper: ire quo illos iusseris, pugnare,
periclitari. Milites tuos virtus numquam defecit atque, si persevēras,
inermes quoque et nudi et exsangues, utcumque tibi cordi est, te
sequimur vel antecedimus. Sed, si audire vis non fictas tuorum mili-
tum voces, ut propitias aures mihi praebeas ex te quaero. Vicisti, rex,
magnitudine rerum non hostes modo, sed etiam milites. Quidquid
mortalitas capere poterat, implevimus. Nobis, emensis1 maria terra-
sque, melius quam incolis omnia nota sunt. Paene in ultimo mundi
fine consistimus. At nunc in alium orbem paras ire, et Indiam quaeris
Indis quoque ignotam, ut plura quam sol videt victoriā lustres. Digna
prorsus cogitatio animo tuo, sed altior nostro! Virtus enim tua semper
in incremento erit; nostra vis iam in fine est atque vitae istius omnes
milites iam taedet».
1. emensis: «che abbiamo percorso».
a
l
18 Il supplizio di Tantalo
Tantalus Lydiae potentissimus rex fuit, a quo nonnulli Asiae reges
auxilium saepe petebant. At, mente amissa, immania scelera facere
eum non puduit. Nam saepe victimas humanas Iovi offerre solebat;
qua re a nonnullis poetis refertur in numerum scelestissimorum homi-
num. Olim autem in convivio membra Pelopis filii diis apposuit. Prout
apud Ciceronem scriptum legimus, Tantalus a Iove poenas acerbas
repetivit ob scelera, animique impotentiam et superbiloquentiam.
Nam, ad inferos deductus, siti ferventissima Tantalus laborabat, quia
aqua, quae undique fluebat, adsidue labra eius effugiebat. Praeterea
sine ulla intermissione fame excruciabatur. In Tartaro enim circa
illum pulcherrimae arbores erant, ex quibus in caput eius pendebant
pira, mala granata, aurea mala et fici. Sed simul atque miser, ut fruc-
tus carperet, brachia sustulerat, venti impetu extollebantur usque ad
nubes.

a
l
19 L’ultimo re di Atene si immola per la patria
Codrum, Atheniensium regem, non piguit pro patriae salute se devovēre.

Eo tempore inter Athenienses et Dorenses veteres discordiae erant, quas
cum Dorenses vindicare vellent, oraculum de proelii eventu consulue-
runt. Legatis, qui Delphos missi erant, ab oraculo responsum est Doren-
ses superiores futuros esse, si in proximo proelio regem hostium non
necavissent. Qua re duces Dorenses iubent suos milites hostium regem
non adpetere. Tum Atheniensium rex Codrus erat, qui, cum cognovisset
dei responsum atque hostium praecepta, regis habitum permutavit et,
agresti veste indūtus, sarmenta collo gerens, in hostium castra ingres-
sus est: sed ibi in turba procurrentium occisus est a milite, quem ille con-
sulto falce vulneraverat. Atque ita Athenienses, virtute regis, qui pro
patriae salute morti se obtulerat, bello liberati sunt.
a
l
20 Il giovane Scipione a Canosa
Hannibalis virtute et calliditate Romanorum exercitus Cannis in Apu-
lia omnino profligatus erat. Nam in proelio ceciderunt quadraginta
milia militum una cum L. Aemilio Paulo consule. Pauci vero supersti-
tes, qui Carthaginiensium legiones vix effugerant, cum apud Canu-
sium se recepissent, ibi senatus iussa exspectabant. Interim supersti-
tibus praefecerunt Appium Pulchrum et Cornelium Scipionem. Hic,
adhuc iuvenis admodum, persaepe demonstraverat se disciplinam
militarem atque animi magnitudinem a patre didicisse. Nunc autem,
cum nonnulli superstites hortarentur ad Italiam relinquendam, quia
iam tota in Hannibalis dicione esset; Scipio, gladium destringens,
exclamavit: «Non hoc maiores vel parentes nos docuerunt. Rei publi-
cae salus suprema lex atque vita quoque nobis devovenda est». Deinde
Scipio, cum ignavos acriter reprehendisset, iurare coegit se numquam
Italiam relicturos esse atque senatus voluntati obtemperaturos.
a
l
E Sintassi dei casi: ablativo
a
l
1 Milziade in carcere per una multa
Parum, Aegaei maris insulam, cum reconciliare concorditer non pos-
set, Miltiades copias e navibus eduxit, urbem machinis clausit omni-
que commeatu privavit. Cum dux iam oppido potiturus esset, procul

lucus, qui ex insula conspiciebatur, nocturno tempore incensus est.
Cuius flamma cum conspecta est, Miltiades, timens ne1 regis classis
adventaret, statim cum navibus Athenas rediit. Qua re accusatus est
proditionis, quod, cum Parum insulam expugnare posset, a rege cor-
ruptus, discessisset 2. Eo autem tempore Miltiades aeger erat vulneri-
bus, quae multa in oppugnando oppido acceperat. Itaque, cum ipse pro
se dicere non posset, verba fecit frater eius Stenagoras3. Causa cogni-
ta, capitis absolutus, pecunia multatus est. Hanc pecuniam quoniam
solvere in praesentia non poterat, in vincula publica coniectus est ibi-
que diem supremum obiit.
1. ne: «che».
2. discessisset: si traduca col trapassato prossimo dell’indicativo.
3. Stenagoras: Stenagora.
a
l
2 Dall’Africa un autore di teatro
Prout vi comica et sermonis festivitate praestat Plautus, ita arte potissi-
mum celebrandus est Publius Terentius Afer, qui, Carthagine ortus anno
ferme quingentesimo secundo et sexagesimo, variis belli casibus Romam
delatus est. Ibi servitutem serviit Terentio Lucano senatori, qui, cognito
illius ingenio, ut artibus liberalibus erudiretur curavit atque mox eum
manumisit. Vita usus est admŏdum brevi: namque vix triginta annos
natus, cum in Arcadiam se contulisset ut Graecorum mores inspiceret,
numquam postea conspectus est. Quamdiu Romae vixit, Scipione Africa-
no atque Caio Laelio familiariter utebatur; unde factum est ut nonnulli
putarent ipsum in fabulis comicis ab his doctissimis viris adiutum fuis-
se. Terentii comoediae sex adhuc supersunt, quarum argumenta ex
Menandro et Apollodoro, poetis Graecis, ille repetivit.
a
l
3 I Bellòvaci in Gallia insidiano l’esercito di Cesare
Tum Bellŏvaci in insidiis dispositi erant. Cum sibi delegissent ad rem
gerendam campum non amplius patentem passibus mille, undique
munitum silvis aut impeditissimo flumine, velut indagine hunc insi-
diis circumdederunt. Explorato hostium consilio per speculatores,
Caesaris milites, ad proeliandum animo parati, turmatim in eum
locum advenerunt. Quorum adventu Correus, Bellovacorum dux, cum
existimaret sibi oblatam esse occasionem rei gerendae, primum cum
paucis se ostendit atque in proximas turmas impetum fecit. Nostri
milites autem constanter incursum sustinent insidiatorum neque,
maxima prudentia usi, in unum locum conveniunt. Pugnatur aliquan-
diu pari contentione. Hostes denique concı̆dunt animis atque itineri-
bus diversis fugam quaerunt. Nequiquam: nam locorum difficultati-
bus undique impediebantur. Correus autem, cum excedere e proelio
atque silvas petere non potuisset, fortissime pugnans interfectus est.

a
l
4 I Romani superiori a tutti (parola di Cicerone)
Ob praestantiam omnium gentium Romani dignissimi sunt qui lau-

dentur. Nam omnia invenerunt per se, aut quae ab aliis acceperant
meliora fecerunt. Mores autem et instituta vitae resque domesticas ac
familiares nos profecto et melius tuemur et lautius. Nostri vero maio-
res rem publicam temperaverunt optimis institutis et legibus. Quid
loquar de re militari, in qua et virtute nostri multum valuerunt et
disciplina? Illa, quae Romani naturā non litteris adsecuti sunt, neque
cum Graecis neque ulla cum gente conferenda sunt. Quae1 enim tanta
gravitas, quae tanta constantia, magnitudo animi, probitas, fides,
quae tam excellens virtus in ullis gentibus fuit, ut compararetur cum
maioribus nostris? Haud dubie Graeci doctrina et omni litterarum
genere nos superabant: at vincere perfacile fuit, quia nos militaribus
et publicis angustiis minime cum illis aemulabamur.
1. quae: «quale».
a
l
5 Cicerone contro il tiranno M. Antonio
Multas magnasque habui consul contiones, multis interfui: nullam
umquam vidi tantam quanta nunc vestrum est. Unum sentı̄tis omnes,
unum studetis: avertere a re publica M. Antonii conatus, furorem
exstinguere, opprimere audaciam. Idem volunt omnes ordines; eodem1
incumbunt municipia, coloniae, cuncta Italia. Itaque senatum, bene
firmum sua sponte, firmiorem vestra auctoritate fecistis. Venit tem-
pus, Quirites, ita maturum, ut differri iam hora non possit. Populum
Romanum servire fas non est, quem dii immortales omnibus gentibus
imperare voluerunt. In Antonii dicione ac potestate nulla libertate frui
poterimus. Res autem in extremum est adducta discrimen: de liberta-
te decernitur, qua velut aere nobis opus est. Nunc vincatis oportet,
quod profecto et pietate vestra et tanta concordia consequemini. Aliae
nationes servitutem pati possunt, populi Romani est propria libertas.
1. eodem: avverbio di moto a luogo.
a
l
6 Esempi storici di integrità
Panaetius philosophus P. Scipionis summam abstinentiam laudat.
Sed in illo alia maiora fuerunt. Laus abstinentiae non solum est homi-
nis, sed etiam temporum illorum. Omni Macedonum gazā, quae fuit
maxima, potitus est Paulus: qui tantum pecuniae in aerarium invexit,
ut praedă unı̄us imperatoris attulerit finem tributorum. At hic nihil

intulit domum suam praeter memoriam nominis sempiternam. Corne-
lius Africanus, patrem imitatus, nihilo locupletior rediit Carthagine
profligatā. L. Mummius, collega Africani in censura, postquam copio-
sissimam urbem funditus delevit, minime copiosior fuit. Spoliis enim
Italiam ornare quam domum suam maluit. Nullum igitur vitium tae-
trius est quam avaritia, praesertim in principibus et rem publicam
gubernantibus. Recte contendit Sallustius, clarus rerum scriptor, tum
rem publicam Romanam labefactari coepisse, cum avaritia civium
societatem pervasisset 1.
1. pervasisset: si traduca come se fosse pervasit.

Varia XVI
SIGNIFICATO
DI ALCUNI PRONOMI/AGGETTIVI
alter e alius. Alter significa «altro» fra due (= l’altro, il secondo); alius,
invece, significa «altro» fra più di due (= un altro, altri). Si tenga presen-
te, inoltre, l’uso particolare dei due pronomi-aggettivi: aliis alia placent:
ad alcuni piacciono alcune cose, ad altri altre; alius aliud cupit: chi desi-
dera una cosa, chi un’altra; alter alterius bona cupit: l’uno desidera i
beni dell’altro.
hic, iste, ille. Hic (questo) indica ciò che è vicino a chi parla; iste (cote-
sto), ciò che è più vicino alla persona alla quale si parla (tale pronome-
aggettivo è usato spesso anche con tono dispregiativo); ille (quello) indi-
ca ciò che è lontano da chi parla e da chi ascolta.
ipse e idem. Ipse (lo stesso) si usa per dar rilievo a una persona o a una
cosa, per mettere in evidenza che è proprio quella, che agisce da sé, che
interviene direttamente ecc.: ipsae quercus dabant mella significa «le
querce da sé, spontaneamente, producevano miele». Invece idem (lo
stesso) indica che la persona o la cosa di cui si parla è identica a quella
di cui si è già detto in precedenza.
aliquis e quidam. Aliquis (qualcuno) indica persona o cosa indetermi-
nata e che non si conosce; quidam (qualcuno) indica una persona o cosa
che si conosce ma che non si vuole precisare.
colui che (chi). Quando il pronome dimostrativo colui e quello relativo
che (e anche chi, che va scomposto in colui che) hanno la stessa funzione,
e quindi lo stesso caso, il dimostrativo si tralascia e si traduce soltanto il
pronome relativo. Se invece non hanno la stessa funzione, vanno en-
trambi espressi.
Es.: • colui (sogg.) che (sogg.) dice questo erra: qui dicit hoc errat.
• chiamiamo traditore colui (compl. oggetto) che (sogg.) tradisce la
patria: vocamus proditorem eum qui prodit patriam.
quis. Dopo le particelle si, nisi, ne, num, si usa il pronome indefinito
quis (o il pronome-aggettivo indefinito qui), piuttosto che le forme di ali-
quis e di aliqui.

a
l
7 Archia, ovvero quando i poeti contavano
Archias poeta ab adulescentia ad scribendi studium se contulit et cito

Antiochı̄ae, in urbe eruditissimis hominibus frequenti, ingenii gloria
antecellere omnibus coepit. Deinde in Graecia et in Asiae regionibus
eius adventus ita celebrabantur, ut hominis expectatio famam ingenii
superaret. Eo tempore Italia artium et disciplinarum Graecarum ple-
na erat, atque haec studia in Latio vehementer colebantur, et ne Ro-
mae quidem, propter rei publicae tranquillitatem, neglegebantur. Qua
re Archias ubique magni existimatus est. In Magna Graecia Tarentini,
Neapolitani et Regini Archiam sua civitate et ceteris praemiis donave-
runt, atque eum iudicaverunt dignum qui nosceretur et hospitio acci-
peretur. Romae autem Archias familiarissime usus est M. Aemilio, Q.
Metello, Q. Catulo, L. Crasso. Poetam magni existimabant non solum
qui de eius ingenio iudicare poterant, sed etiam qui id simulabant.
a
l
8 Plinio elogia (con eccessività necrologica) Virginio Rufo
Post aliquot annos publicum funus Verginii Rufi, maximi et clarissimi
civis, exhibuit populi Romani oculis insigne atque memorabile specta-
culum. Triginta annis gloriae suae supervixit. Lēgit scripta de se car-
mina, legit historias et posteritati suae interfuit. Tertio consulatu
functus est, ita ut summum fastigium privati hominis impleret. Cae-
sares effugit, quibus suspectus atque etiam invisus virtutibus fuerat.
Octogesimum tertium annum agens excessit in altissima tranquillita-
te, pari veneratione. Firma valetudine usus est, nisi quod 1 solebant ei
manus tremere, sine dolore tamen. Aditus tantum mortis durior lon-
giorque fuit. Nam acturus in consulatu principi gratias, cecidit et
coxam fregit. Huius viri exsequiae magnum ornamentum principi,
magnum saeculo, magnum etiam foro et rostris adtulerunt. Laudatus
est a consule Cornelio Tacito: nam hic supremus felicitati eius cumu-
lus accessit, laudator eloquentissimus.
1. nisi quod: «tranne che».
a
l
9 La salvezza in una sortita imprevista
Caesaris milites amplius horis sex continenter pugnabant ac non
solum vires sed etiam tela eos deficiebant. Interim acrius instabant
hostes et res iam ad extremum casum perducta erat. Nostri igitur
milites magno metu et sollicitudine adficiebantur. Tunc P. Sextius
Baculus, primi pili centurio, et G. Volusenus, tribunus militum, vir et
consilii magni et virtutis, ad Galbam adcurrunt atque unam esse

spem salutis docent, si subita eruptione ad extremum auxilium
descendant. Galba igitur, convocatis centurionibus, iubet milites cele-
riter proelium intermittere atque deinde, signo dato, ex castris erum-
pere et omnem spem salutis in virtute ponere. Milites quod iussi sunt
faciunt ac statim, eruptione facta ex omnibus portis, hostes imparatos
deprehendunt. Itaque a nostris militibus fortuna commutatur: nam
undique circumveniunt et interficiunt hostes, qui se castris potituros
esse iam sperabant.
a
l
10 Annibale a cavallo fissa lo sguardo su Roma
Tum Fulvius Flaccus, magna cura et sollicitudine adfectus, cum exer-
citu Romam ingressus, per Carinas contendit ad Esquilias. Deinde
cum egressus esset, inter portam Esquilinam et Collinam castra po-
suit. Eo aediles plebis commeatus comportaverunt qui militibus opus
erant, atque cito consules quoque senatusque venerunt. Tunc de rei
publicae extrema salute consultatum est. Inter omnes convēnit consu-
les circa portas Collinam et Esquilinam castra ponere, atque Caium
Calpurnium, praetorem urbanum, Capitolio et arci praeesse. Praete-
rea omnium consensu statuerunt ut senatores in foro manerent, si in
tam subı˘tis rebus consulto opus esset. Interim Hannibal, Carthagi-
niensium dux, animi suspensus, castra posuit apud Anienem, flumen
quod in Tiberim influit. Inde ipse, cum duobus milibus equitum ad
portam Collinam progressus est atque, obequitans, unde proxime po-
terat, urbis moenia situmque trepidus contemplabatur.
a
l
11 Numanzia distrutta da Scipione Emiliano
Multos per annos senatus Romanus magna cura atque sollicitudine
adfectus est ob Hispaniarum adsiduas seditiones. Iam Quintus Pom-
peius, deinde consul, a Numantinis, quae Hispaniae Tarraconensis
civitas fuit opulentissima, proelio superatus, pacem ignobilem cum eis
fecit. Post illum C. Hostilius Mancinus, consul iterum, cum Numanti-
nis pacem fecit ignobilem, quam populus et senatus iusserunt infringi
atque ipsum Mancinum hostibus tradi: ita in illo, foederis auctore,
soluti foederis iniuriam vindicaverunt. Post tantam igitur ignomi-
niam, quam exercitus Romani acceperant, P. Cornelius Scipio Aemilia-
nus, qui iam Carthaginem funditus deleverat, consul creatus, ad
Numantiam missus est. Qui primum milites vitiosos et ignavos, exer-
cendo magis quam puniendo, sine acerbitate correxit; tum multas
Hispaniae civitates partim bello cepit, partim in deditionem accepit.
Postremo ipsam Numantiam, diu obsessam, fame confecit et a solo
evertit, reliquamque provinciam in fidem accepit. Hac re Scipioni
cognomen Numantino datum est.

a
l
12 «Caro collega» (una raccomandazione di Cicerone)
Cicero P. Servilio collegae salutem dicit. C. Curtius Mithres est liber-

tus Postumii, familiarissimi mei. Apud illum sic Ephesi fui tamquam
domi meae; multaque acciderunt in quibus et benevolentiam eius erga
me et fidem expertus sum. Itaque si quid aut mihi aut meorum cui-
piam in Asia opus est, ad hunc scribere consuesco atque eius opera et
fide utor. Haec ad te scripsi ut intellegeres me non vulgariter nec
ambitiose, sed ut pro homine intimo ac mihi necessario, scribere. Peto
igitur a te, ut in ea controversia quam habet de fundo cum quodam
Colophonio, et in ceteris rebus illi benigne commodes. Si et mea com-
mendatione et sua probitate assecutus erit ut de se bene existimes,
omnia se adeptum esse arbitrabitur. Ut igitur eum recipias in fidem
habeasque in numero tuorum, te vehementer etiam atque etiam rogo.
a
l
13 Un’idea di comunismo a Sparta
Lacedaemoniorum civitas a Lycurgo constituta est, qui ab oraculo
Delphico divinum afflatum se excepisse profitebatur. Ille fundos
aequabiliter inter omnes divisit, ut aequata patrimonia neminem alte-
ro potentiorem redderent. Ut omnes publice convivarentur iussit, ne
in occulto essent divitiae vel luxuria alicuius. Praeterea iuvenibus
permissum est una veste uti toto anno. Pueros non in forum, sed in
agrum deduci praecepit, ut primam aetatem agerent non in luxuria,
sed in opere et in laboribus. Iussit virgines sine dote nubere, ita ut
uxores eligerentur non pecuniae, atque viri severius suas mulieres
coercerent. Quoniam Lycurgus has leges nimis severas esse perspicie-
bat, auctorem earum finxit Apollinem Delphicum. Deinde, ut aeterni-
tatem legibus suis daret, obligavit cives nihil mutaturos esse in illis.
Postea in aliquo loco se abdidit atque de eo nihil compertum est.
a
l
14 Una vittoria decisiva di Cesare nella Gallia
Caesaris adventu cognito ex colore vestitus, quo in proeliis uti consueve-
rat, turmisque equitum et cohortibus visis, hostes proelium committunt.
Utrimque clamore sublato, excipit 1 rursus ex vallo atque omnibus muni-
tionibus clamor. Nostri milites, omissis pilis, gladiis rem gerunt. Repen-
te post tergum equitatus cernitur. Hostes terga vertunt; fugientibus
equites occurrunt. Fit magna caedes. Sedullus dux occiditur; Vercassi-
vellaunus Arvenus vivus in fuga comprehenditur; signa militaria sep-
tuaginta quattuor ad Caesarem referuntur; pauci ex tanto numero inco-
lumes se in castra recipiunt. Conspicati ex oppido caedem et fugam suo-
rum, desperata salute, Galli copias a munitionibus reducunt. Fit proti-

nus, hac re audita, ex castris Gallorum fuga: plurimi, metu territi, in
civitates suas discedunt. Postero die a Gallis superstitibus ad Caesarem
legati mittuntur. Caesar autem iubet arma tradi et principes produci.
1. excipit: «risponde».
a
l
15 Annibale dopo la sua vittoria a Canne
Hac pugna pugnata, Hannibal, nullo resistente, Romam profectus est.
In propinquis montibus moratus est atque urbe potiri non ausus est.
Cum per aliquot dies castra ibi habuisset et Capuam reverteretur, Q.
Fabius Maximus, dictator Romanus, in agro Falerno ei se obiecit.
Hannibal autem, clausus locorum angustiis, noctu, sine ullo detrimen-
to exercitus, se expedivit et Fabio, callidissimo duci, dedit verba. Nam-
que, illa sua calliditate usus, obducta nocte, sarmenta in cornibus
iuvencorum deligata incendit et eius generis multitudinem magnam
dispalatam immisit. Quo repentino visu tantum terrorem iniecit exer-
citui Romanorum, ut egredi extra vallum nemo ausus sit. Post hanc
rem gestam, M. Minucium Rufum, magistrum equitum, dolo produc-
tum in proelium fugavit. Quamdiu Carthaginiensium dux in Italia
fuit, nemo ei in acie restitit, nemo adversus eum post Cannensem
pugnam in campo castra posuit.
a
l
16 Milziade diventa quasi re del Chersoneso
Delecti viri Delphos missi sunt ut Apollinem consulerent quo duce ute-
rentur. Namque tum Thraces eas regiones tenebant, cum quibus
armis dimicandum erat. Viris consulentibus Pythia praecepit ut Mil-
tiadem ducem sibi sumerent. Hoc oraculi responso Miltiades ilı̆co cum
delecta manu classe profectus est pervenitque in Cherronesum. Ibi
brevi tempore barbarorum copiis disiectis, tota regione potitus est;
loca castellis idonea communiit; multitudinem, quam secum duxerat,
in agris collocavit et crebris excursionibus locupletavit. Neque minus
in ea re prudentia quam felicitate adiutus est. Nam virtute militum
cum devicisset hostium exercitus, summa aequitate rem publicam
constituit atque ipse ibı̄dem manere decrevit. Erat enim inter eos
dignitate regia, quamquam carebat nomine, neque id magis imperio
quam iustitia consecutus erat. Nihilo tamen setius Atheniensibus, a
quibus profectus erat, officia praestabat.
a
l
17 Un fattaccio di cronaca nera
Hoc ipso tempore Strato ille medicus in domo dominae suae furtum
fecit et horridam caedem huiusmŏdi. Cum esset in aedibus armarium,
in quo Strato sciebat esse nummos et aurum, nocte duos servos dor-

mientes occı̄dit et in piscinam deiecit. Ipse, serrulā usus, armarii fun-
dum secuit et omne aurum abstulit, cum unus puer ex servis conscius
esset. Postridie, furto cognito, suspecti praesertim habebantur servi
illi qui non comparebant. Cum animadverteretur exsectio fundi in
armario, homines requirebant quonam modo fieri potuisset. Tum qui-
dam recordatus est se nuper vidisse, in auctione quadam, serram den-
tatam venire1. Ne multa dicam, perquiritur a coactoribus; inveniunt
eam serrulam ad Stratonem pervenisse. Hac suspicione orta et Strato-
ne aperte accusato, puer ille conscius, magno metu adfectus, rem
omnem dominae indicavit. Ilico Strato in vincula coniectus est atque
etiam eius nummi reperti sunt.
1. venire: da veneo (passivo di vendo).
a
l
18 Minosse re in terra e giudice nell’aldilà
Minos, Cretensium rex, Iovis atque Europae filius putabatur. Iustitiā
et animi clementiā omnes fere aequales ita superavit, ut eius mores
nobilitate generis pluris aestimarentur. Tanta autem clementia et
liberalitate erga omnes utebatur, quibus imperabat, ut cives pro patre
eum haberent. Cretae urbes templis aedibusque magnificentissimis
ab eo ornatae esse dicebantur; quorum operum etiam nunc nonnullae
reliquiae exstant, quibus tanti regis famă confirmatur. Praeterea nar-
rant eum ne morte quidem honoribus apud homines privatum esse.
Antiquis autem temporibus omnes arbitrabantur Minoem in infero-
rum regno de supremo exitu mortalium iudicare. Nam Graeci impro-
bos suorum scelerum poenas solvere in infernis locis putabant. Dantes
quoque, poeta Italicus, Minoem iudicantem fingit in poemate quod
«Divina comoedia» inscribitur1.
1. quod ... inscribitur: «intitolato».
a
l
19 I Fabi, una famiglia votata alla patria
Gens Fabia quae perpetuo summis laudibus efferatur digna est. Tum
Romanorum agri vastababantur a Veientibus, qui rem Romanam ma-
gis magisque in dies invalescere aegre ferebant. Cum ea re senatus
populusque sollicitus esset, Fabius consul senatum convocavit et
patribus persuasit ut hostis Veiens sibi gentique suae daretur, qui pri-
vato sumptu bellum gererent. Postero igitur die arma capiunt atque
aciem instruunt Fabii. Numquam exercitus, neque armatorum nume-
ro minor neque fama et hominum admiratione clarior, per obstupefac-
tam urbem incesserat. Ibant sex et trecenti milites, omnes eodem
genere nobiles atque eodem sanguine creti. Apud Cremĕram flumen
sistunt atque castra collocant. Hostes cito pluribus proeliis profligant

et pacem petere cogunt. At paulo post bellum acrius renovatur et
Fabii, nimia fortuna audaces, in insidias incı̆dunt et omnes ad unum
caeduntur. Unus tantum puer ex ea gente superfuit, qui postea nobi-
lissimus virtutis heres factus est.
a
l
20 La fortuna di appartenere a due città
Atticus, cum vidisset Cinnano tumultu Romam perturbatam atque
idoneum esse tempus obsequendi suis studiis, Athenas se contulit. Ac
ne illa peregrinatio detrimentum aliquod adferret rei familiari, eodem
magnam partem fortunarum traiecit suarum. Hic ita vixit, ut univer-
sis Atheniensibus merito esset carissimus. Nam sic se gerebat, ut com-
munis infimis, par principibus videretur. Quo factum est ut Athenien-
ses omnes honores ei publice tribuerent et illum civem facere stude-
rent: quo beneficio ille uti noluit. Quamdiu adfuit, ne qua1 sibi statua
poneretur restitit; absens prohibere non potuit. Itaque aliquas ipsi
statuas posuerunt etiam Phidiae locis sanctissimis. Cives autem, in
omni procuratione rei publicae, Atticum actorem auctoremque habe-
bant. Fortunae munere Atticus natus est in urbe quae domicilium est
imperii orbis terrarum; at meritis et prudentia in ea civitate vixit,
quae antiquitate, humanitate doctrinaque omnes praestaret.
1. ne qua: = ne aliqua.

indicativo e
Sezione XII congiuntivo nelle

proposizioni
indipendenti
imperativo
a
l
1 Cicerone in senato aggredisce Catilina
«Quousque tandem abutēris, Catilina, patientia nostra? Quamdiu

etiam furor iste tuus nos eludet? Quid proxima, quid superiore nocte
egeris, ubi fueris, quid consilii ceperis, quem nostrum ignorare arbi-
traris? O tempora, o mores! Senatus haec intellĕgit, consul videt; hic
tamen vivit. Vivit? Immo vero etiam in senatum venit, fit publici con-
silii particeps, notat et designat oculis ad caedem unumquemque
nostrum. Ad mortem te, Catilina, duci, iussu consulis, iam pridem
oportebat. Habemus senatus consultum in te, Catilina, vehemens et
grave; eo senatus consulto confestim te interfectum esse, Catilina,
convēnit. Verum ego, certa de causa nondum adducor ut faciam hoc,
quod iam pridem factum esse oportebat. Quamdiu quisquam erit, qui
te defendere audeat, vives, et vives ita ut nunc vivis, multis praesidiis
obsessus, ne commovere te contra rem publicam possis».
a
l
2 Lettera di Cicerone alla moglie Terenzia
Hesterno die Brundisio profecti sumus. Per Macedoniam Cyzicum pete-
bamus. O me perditum! O afflictum! Cur nunc te rogem ut venias,
mulierem aegram, et corpore et animo confectam? Non rogem? Sine te
igitur sim? Opinor sic mihi agendum esse: si est spes reditus nostri,
eam confirmes atque rem adiuves; sin, sicut ego metuo, transactum
est1, quoquo modo potes ad me fac ut venias. Unum hoc scito: si te habe-
bo, non mihi videbor plane periisse. Sed quid de Tulliola mea fiet? Mihi
omne consilium deest; qua re omnia vos videte. Sed certe, quoquo modo
se res habebit, illius misellae et matrimonio et famae providendum est.
Quid? Cicero meus quid aget? Iste vero sit in sinu semper et complexu
meo. Nequeo plura iam scribere: impedit maeror. Tu quid egeris nescio:
utrum2 aliquid teneas, an, quod metuo, plane spoliata sis.
1. transactum est: «è ormai cosa fatta», cioè non c’è più nulla da fare.
2. utrum ... an: «se... o».
a
l
3 Il console Emilio Paolo nella disfatta di Canne
Cornelius Lentulus, tribunus militum, cum vidisset consulem seden-
tem in saxo atque cruore oppletum: «Luci Aemili – inquit –, quem cul-
pae insontem hodiernae cladis dii respicere debent, hunc equum cape,
dum et tibi aliquid virium superest, et comes ego te tollere possum ac
protegere. Ne funestam hanc pugnam morte consulis feceris; etiam
sine hoc est satis lacrimarum luctusque». Ad ea consul respondit: «Tu
quidem, Corneli, macte virtute esto1; sed cave ne frustra absumas exi-
guum tempus evadendi e manibus hostium. Abi igitur atque publice
166 SEZIONE SECONDA

nuntia patribus conscriptis ut Romam urbem muniant ac, ante hostis
victoris adventum, magnis praesidiis firment. Me in hac strage mili-
tum meorum patĕre expirare». Eos agentes haec prius turba fugien-
tium civium, deinde hostes oppresserunt. Tum undique omnes effuse
fugerunt: septem milia hominum in minora castra, decem milia in
maiora.
1. macte virtute esto: «gloria a te per il valore».
a
l
4 Cesare riluttante alle battaglie
Erat 1 occasio bene gerendi rem. Tum legati, centuriones tribunique
militum Caesari suadebant ne proelium committere dubitaret. At
Caesar in eam spem venerat, se sine pugna et sine vulnere suorum
rem conficere posse, quod re frumentaria adversarios interclusisset 2.
Cur etiam secundo proelio aliquos ex suis amitteret? Cur vulnerari
pateretur optime de se meritos milites? Cur denique fortunam pericli-
taretur? Caesar autem movebatur etiam misericordia civium, quos
interficiendos esse videbat; quibus salvis atque incolumibus, rem obti-
nere malebat. At cum hoc Caesaris consilium non probaretur, ille
tamen in sua sententia perseveravit et paulum ex eo loco degressus
est, ut timorem adversariis minueret. Petreius atque Afranius, oblata
facultate, in castra se rettulerunt. Caesar, praesidiis in montibus
dispositis, omni intercluso itinere, quam proxime poterat hostium
castris, castra communivit.
1. erat: attenti a non tradurlo con l’indicativo.

2. interclusisset: da tradurre con l’indicativo.
a
l
5 Battaglia di Pistoia: i caduti catilinari e governativi
Confecto proelio, tum vero cerneres quanta audacia quantaque animi
vis in exercitu Catilinae fuisset. Nam, quem locum quisque ceperat
pugnando, eum, amissa anima, corpore tegebat. Pauci autem, quos
cohors praetoria disiecerat, conciderant paulo diversius, sed omnes
adversis vulneribus. Catilina vero longe a suis militibus, inter hos-
tium cadavera repertus est, paululum spirans ferociamque animi,
quam habuerat vivus, in vultu retinens. Neque tamen exercitus popu-
li Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat: nam stre-
nuissimi aut occiderant in proelio, aut graviter vulnerati discesserant.
Multi autem, qui ex castris processerant visendi aut spoliandi gratia,
volventes hostium cadavera, alii amicum alii hospitem aut cognatum
reperiebant. Quidam etiam inimicos suos recognoverunt. Ita per om-
nem exercitum laetitia, maeror, luctus atque gaudium agitabantur.
SEZIONE SECONDA 167

a
l
6 Una lettera di Seneca dalla villa di Scipione
«Seneca Lucilio suo salutem dicit. In ipsa Scipionis Africani villa haec
tibi scribo, adoratis manibus1 eius et ara, quam sepulchrum esse tanti
viri suspicor. Persuadeo mihi animum eius in caelum, ex quo venerat,
rediisse, non quia magnos exercitus duxit – hos enim etiam Cambyses
furiosus habuit –, sed ob egregiam moderationem pietatemque, quam
iudico in illo admirabilem, praesertim cum patriam reliquit, magis
quam cum eam defendit: aut Scipio Romae esse debebat aut Roma in
libertate. “Nihil – inquit – volo derogare legibus, nihil institutis. Inter
omnes cives aequum ius sit: utere sine me beneficio meo, patria. Causa
tibi libertatis fui, ero etiam argumentum: exeo, si crevi plus quam tibi
expedit”. Quidni ego admirer hanc animi magnitudinem, qua in exilium
voluntarium secessit et civitatem exoneravit?».
1. manibus: da manes, -ium.
a
l
7 Cicerone scrive a Tirone, il suo servo letterato
«Andricus ad me venit postridie quam exspectaveram; itaque habui noc-
tem plenam timoris ac miseriae. Tuis epistulis nihilo factus sum certior
quomodo te haberes, sed tamen valde recreatus sum. Ego omni delecta-
tione et litteris omnibus diu careo, quas, antequam te videro valentem,
attingere minime possum. Promitti iubeto medico quantum mercedis
poscet: de qua re iam scripsi ad Ummium. Audio te animo angi et medi-
cum dicere ex eo te praesertim laborare. Si vere me diligis, excı̆ta ex
somno tuas litteras humanitatemque, propter quam mihi es carissimus.
Nunc autem opus est te animo valere, ut corpore quoque valere possis. Id
ut facias, et tua et mea causa, a te vehementer peto. Acastum retı̆ne, quo
commodius tibi ministretur. Conserva te mihi. Dies promissae libertatis
adest, quem etiam repraesentabo, si adveneris. Etiam atque etiam vale».
a
l
8 Ciò che è proprio dell’uomo, secondo Seneca
Nemo gloriari debet nisi suo. Vitem laudamus, si fructibus palmites one-
rat. In vite propria virtus est fertilitas: in homine quoque id laudandum
est, quod ipsius est. Familiam formosam habet et domum pulchram,
multum serit, multum fenerat: nihil harum rerum in ipso est, sed circa
ipsum. Lauda potius in illo, quod nec erı̆pi potest nec dari, quod pro-
prium hominis est. Quaeris quid sit? Est animus et ratio in animo per-
fecta. Rationale enim animal est homo. Quid est autem, quod ab illo haec
ratio exı̆gat? Rem facillimam: secundum naturam suam vivere. Sed
hanc rem difficilem facit communis insania: nam in vitia alter alterum
trahimus atque trudimus.
168 SEZIONE SECONDA

Varia XVII
TENDENZA DEL LATINO

AL LINGUAGGIO CONCRETO
Il latino di epoca classica preferisce espressioni concrete in luogo di quelle astrat-

te. Tale tendenza si manifesta in svariati modi e scelte, come si può rilevare negli
esempi seguenti.
verum ne dixeris non dire la verità!

iustum sequere segui la giustizia.
ab urbe condita dalla fondazione di Roma.
poëtas admirare ammira la poesia.
grato animo age agisci con gratitudine.
Mario praetore sotto la pretura di Mario.
te duce sotto la tua guida.
nihil agere me opprimit l’inerzia mi opprime.
Lacedaemoniorum rex il re di Sparta.
in administranda re publica nell’amministrazione dello Stato.
hostium exercitus l’esercito nemico.
senum est è proprio della vecchiaia.
a puero fin dalla fanciullezza.
dixit quod sentiebat disse il suo parere.
omnium sententia il parere generale.
deum esse negabat negava l’esistenza di Dio.
temporis ordo ordine cronologico.
Cicero dicere solebat Cicerone diceva solitamente.
invitus venio vengo a malincuore.
SEZIONE SECONDA 169

a
L’etrusca Veio va domata definitivamente
l
9
Appius Claudius senator in curia haec verba fecit: «Aut non suscipi
bellum oportuit aut oportet geri pro1 dignitate populi Romani et quam
primum perfici. Perficietur autem si urgemus obsessos, si non absce-
dimus antequam, captis Veiis, imposuerimus finem spei nostrae. Si,
hercule, nulla alia causa fuit, ipsa indignitas perseverantiam impone-
re debuit. Quondam per decem annos urbs oppugnata est ob unam
mulierem ab universa Graecia: quam procul a domo! quot terras, quot
maria distans! Nos, contra, in conspectu prope urbis nostrae, annuam
oppugnationem perferre piget. Scilicet quia levis causa belli est nec
satis quicquam iusti doloris est, quod 2 nos ad perseverandum stimu-
let. Septiens rebellaverunt Veientes; in pace fida numquam fuerunt;
agros nostros miliens depopulati sunt. Fidenates deficere a nobis coe-
gerunt; colonos nostros ibi interfecerunt; Etruriam omnem adversum
nos concitare voluerunt hodieque id moliuntur. Num cum his molliter
et per dilationes bellum geri oportet?».
1. pro: «secondo».
2. quod: è pronome relativo.
a
l
10 Delusione politica di Cicerone: unico rifugio, la letteratura
«Cicero Lucceio salutem dicit. Nunc in gravissimis periculis rei publi-
cae versamur. Ad amicosne1 confugiam? Quam multi sunt? Habuimus
enim fere communes, quorum alii occiderunt, alii nescio quo pacto
obduruerunt 2. Tecum vivere possem, equidem et maxime vellem.
Vetustas, amor, consuetudo, studia paria nobis sunt. Quod vinculum,
quaeso, deest nostrae coniunctioni? Possumusne igitur esse unā? Nec
mehercule intelligo quid hoc impediat: sed certe adhuc non fuimus,
quamquam eramus vicini in Tusculano, in Puteolano. Nam quid dicam
de nostra vita in urbe? In qua, cum forensis labor communis sit, vici-
nitas non requiritur. Sed, nescio quo casu, in ea tempora aetas nostra
incı̆dit, ut cum oporteret nos maxime florere, tum vivere etiam pude-
ret. Mihi igitur spoliato et domesticis et forensibus ornamentis atque
solaciis quod perfugium esse poterat? Litterae, credo, quibus utor
adsidue: quid enim aliud facere possum?».
1. amicosne: amicos+ne (-ne introduce la proposizione interrogativa: «forse»).
2. obduruerunt: da obduresco.
a
l
11 Eufrate, una figura carismatica di filosofo
Si ante acta aetate Roma liberalibus studiis floruit, nunc maxime flo-
ret. Multa claraque exempla sunt, sed illud sufficiat Euphratis philo-
170 SEZIONE SECONDA

sophi. Hunc ego in Siria, cum adulescentulus militarem, penitus
inspexi, et laboravi ut ab eo amarer, etsi non laborandum erat. Est
enim obvius et expositus plenusque humanitate quam praecipit.
Atque utinam sic ipse impleverim eam spem quam tunc ille de me con-
cepit! Quantum mihi cernere datur, multa in Euphrate sic eminent et
elucent ut mediocriter quoque doctos advertant 1 et adficiant. Disputat
subtiliter, graviter, ornate; frequenter etiam Platonicam illam subli-
mitatem et latitudinem2 effingit. Sermo est illi copiosus et varius, dul-
cis praesertim, et qui 3 etiam repugnantes ducat et impellat. Ad hoc
accedit proceritas corporis, decora facies, demissus capillus, ingens et
cana barba: quae illi plurimum venerationis acquirunt.
1. advertant: adverto ha qui il significato di «attrarre».
2. latitudinem: «grandiosità dello stile».
3. qui: «tale che».
a
l
12 Montagne e deserti rispondono alla voce del poeta
Poetam ego non diligam? Non admirer? Non omni ratione eum defen-
dendum esse putem? Ceterarum rerum studia et doctrinā et praecep-
tis et arte constant: poēsis vero natura ipsa valet et mentis viribus
excitatur. Qua re suo iure noster ille Ennius sanctos appellat poetas,
quoniam videntur nobis commendati esse quasi deorum dono atque
munere. Sit igitur, iudices1, sanctum apud vos, humanissimos homi-
nes, hoc poetae nomen, quod nulla umquam barbaria violavit. Saxa et
solitudines vocibus poetarum respondent; bestiae saepe immanes can-
tu flectuntur atque consistunt: nos, instituti rebus optimis, non poeta-
rum voce moveamur? Colophonii dicunt Homerum civem suum esse;
Chii suum vindicant; Smyrnaei vero suum esse confirmant atque
delubrum in oppido ei dedicaverunt.
1. iudices: si tenga presente che il testo è una sequenza del discorso di Cicerone in dife-
sa del poeta Archia, accusato di indebita appropriazione della cittadinanza romana.
a
l
13 Il re numida Aderbale invoca l’aiuto del senato romano
Micipsa pater nos duos fratres reliquit atque ratus est Iugurtham
nepotem fore coniunctum nobis. At alter eorum necatus est, et ipse ego
manus impias vix effugi. Nunc quid agam? Quo infelix accedam? Ge-
neris mei praesidia omnia extincta sunt. Pater, ut necesse erat, natu-
rae concessit. Fratri meo propinquus per scelus vitam eripuit. Idem
adfines, amicos, propinquos ceteros meos clade oppressit: capti ab
Iugurtha, pars in crucem acti, pars bestiis obiecti sunt, pauci, quibus
anima relicta est, clausi in tenebris cum maerore et luctu morte gra-
viorem vitam exı̆gunt. Nunc vero exul patria, domo, solus atque
omnium honestarum rerum egens, quo accedam aut quos appellem?
SEZIONE SECONDA 171

Postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscripti, ne quem1 cole-
remus nisi populum Romanum, neve societates, neve foedera nova ac-
ciperemus. Virtute ac diis volentibus magni estis et opulenti; quo faci-
lius sociorum iniurias curare vobis licet.
1. ne quem: = ne aliquem.
a
l
14 Romolo, assunto in cielo, appare a Giulio Proculo
Proculus Iulius, sollicita civitate desiderio Romuli regis, in contionem
prodiit et: «Romulus – inquit –, Quirites, parens urbis huius, prima
hodierna luce, caelo repente delapsus, mihi se obvium dedit. Cum,
horrore perfusus, venerabundus adstitissem, petens precibus ut mihi
fas esset illum contra intueri: «Abi – inquit –, Romanis statim nuntia
caelestes ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit; proinde rem
militarem colant sciantque, atque ita posteris tradant, nullas opes
humanas armis Romanis resistere posse». «Haec – Proculus inquit –
Romulus locutus, repente sublimis abiit». Mirum est quantum fidei
tributum sit verbis illius gravis viri. Post id tempus, apud populum
exercitumque Romuli desiderium valde lenitum est, cum omnes iam
pro certo haberent illum, patrem ac urbis conditorem, caelestium
sedem atque locum consecutum esse.
a
l
15 Una visione militaristica della storia romana
Nulla alia re videmus populum Romanum orbem terrarum subegisse
nisi armorum exercitio, castrorum disciplina usuque militiae. Quid enim
adversus Gallorum multitudinem paucitas Romana valuisset? Quid
adversus Germanorum proceritatem brevitas nostra potuisset audere?
Hispanos quidem, non tantum numero sed et viribus corporum, nostris
praestitisse manifestum est. Afrorum dolis atque divitiis semper impa-
res fuimus. Graecorum artibus prudentiaque Romanos vinci omnibus
persuasum est. Sed adversus haec omnia profuit tironem sollerter elige-
re; ius, ut ita dixerim, armorum docere; cotidiano exercitio corporum
vires roborare; severe in desides vindicare. Scientia enim rei bellicae
dimicandi audacia nutritur: nemo facere metuit quod se bene didicisse
confidit. Etenim in certamine bellorum exercitata paucitas ad victoriam
promptior est; rudis contra atque indocta multitudo ad caedem semper
exponitur.
a
l
16 Discorso di Scipione ai suoi soldati
Militibus ad contionem vocatis, haec verba fecit Scipio: «Post magnas
clades semper victores exstitimus. Vetera omitto, Porsenam, Gallos,
Samnites; a Punicis bellis incipiam. Quot classes, quot duces, quot exer-
172 SEZIONE SECONDA

citus priore bello amissi sunt! Iam cur haec memorem? Omnibus aut
ipse adfui cladibus aut, quibus afui, maxime unus omnium eas sensi.
Trebia, Trasumenus, Cannae quid aliud sunt nisi monumenta occisorum
exercituum consulumque Romanorum? Adde defectionem Italiae, Sici-
liae maioris partis, Sardiniae; adde ultimum terrorem ac pavorem,
castra Punica inter Anienem ac moenia Romana posita atque conspec-
tum prope in portis victorem Hannibalem: in hac rerum ruina stetit una
integra atque immobilis virtus populi Romani; omnia strata humi haec
una virtus erexit ac sustulit. Nunc, deorum benignitate, omnia secunda,
prospera, in dies laetiora ac meliora in Italia Siciliaque geruntur».
a
l
17 Profilo di un famoso storico latino
Caius Sallustius Crispus Amiterni, in Sabinis, humili genere natus
est. Adulescens, ut praestantissimis magistris uteretur, Romam a
patre missus est. Cum summo ingenio praeditus esset, plurimum pro-
ficere poterat. At, sive quia allectus erat a nonnullis amicis vanis et
corruptis, sive quia animi firmitate carebat, immoderate et dissolute
vivere coepit. Postea tamen maximos magistratus consecutus est. Pro-
fecto decuit illum gerere hos honores cum dignitate atque gravitate;
sed contra et in vita et in rei publicae procuratione tam graviter deli-
quit, ut senatu turpiter expelleretur. Postremo, cum in otium se rettu-
lisset, Sallustius nonnullas res gestas populi Romani diligentissime
pervestigavit; ex quo magno studio libri exstiterunt qui inscribuntur
«Bellum Catilinae» et «Bellum Iugurthinum». Exquirendi mira subti-
litate et oratione eleganti atque adstricta, Sallustius inter maximos
rerum scriptores Romanos iure meritoque refertur. Tacitus quoque,
egregius rerum scriptor, illius exemplum adsidue secutus est.
a
l
18 Lettera di Plinio il Giovane all’amico Fusco
Hanc Plinii epistulam ad Fuscum amicum intente legamus: «Scio
nunc tibi esse praecipuum studium oratoriae artis; sed non ideo sem-
per pugnacem hunc et quasi bellatorium stilum tibi suaserim. Sicut
enim terrae variis et mutatis seminibus, ita ingenia nostra nunc hac
nunc illa meditatione recoluntur. Volo ut interdum aliquem ex historia
locum1 apprehendas; volo ut epistulam diligentius scribas. Nam saepe
in orationes quoque incidit necessitas historicae et prope poeticae
descriptionis, atque pressus purusque sermo ex epistulis petitur. Fas
est etiam carmine animum remittere2, non dico continuo et longo (id
enim perfici non potest nisi in otio), sed arguto et brevi, quod apte
quantaslibet occupationes curasque distinguit. Lusus vocatur, sed hi
lusus non minorem interdum gloriam quam res seriae consequuntur».
1. locum: «argomento».
2. remittere: «ristorare, sollevare».
SEZIONE SECONDA 173

a
l
19 Cicerone arringa il senato: Catilina esca da Roma
Egredĕre, Catilina, aliquando ex urbe; patent portae, proficiscere.

Nimium diu te imperatorem tua illa Manliana castra desiderant. Educ
tecum etiam omnes tuos, purga urbem! Magno me metu liberabis,
dum1 inter me atque te murus intersit. Nobiscum versari iam diutius
non potes; non feram, non patiar, non sinam. Egredere ex urbe, libera
rem publicam metu, in exsilium proficiscere. Utinam tibi istam men-
tem di immortales donent. Secedant improbi, secernant se a bonis civi-
bus, unum in locum congregentur. Desinant consuli insidiari domi
suae, circumstare tribunal praetoris urbani, obsidere cum gladiis cu-
riam, faces comparare ad inflammandam urbem. Sit denique inscrip-
tum in fronte uniuscuiusque quid de re publica sentiat. Polliceor vobis,
patres conscripti, tantam in nobis consulibus fore diligentiam, tantam
in vobis auctoritatem, ut Catilinam oppressum cito videatis.
1. dum: «purché».
a
l
20 Modelli mitici di patriottismo
Titus Livius praesertim, clarissimus rerum scriptor, summis laudibus
effert nonnullos veteris rei publicae viros, qui pro patria vitam quoque
profuderunt. Attilius Regulus, Romam a Carthaginiensibus missus ut
pacem tractaret, suis civibus bellum contra suasit, quia in illis rebus
pax probrosa profecto esset. Quamquam finitimi atque amici eum
morabantur, ille tamen nec lacrimis nec verbis devictus est et Cartha-
ginem statim rediit. Ille vero inter suos Romae manere potuerat (ad
quod permulti eum hortabantur); at cum ius iurandum datum violare
nollet, ab urbe discessit atque omnes cruciatus laeto animo tulit. Prae-
terea quomodo Cai Fabricii paupertatem silentio praetereamus, qui
auri illecebris atque hostium minis minime cessit? Quid de Brutis, de
Deciis et de aliis dicamus, qui suis rebus officia et publicum bonum
adsidue anteposuerunt? Utinam eorum nomina in nostris animis im-
primantur atque eorum exempla perpetuo imitemur.
a
l
21 Lettera consolatoria di Seneca alla madre
Seneca philosophus ab imperatore Claudio in Corsicam insulam rele-
gatus est. Hanc consolatoriam epistulam, ad matrem ab exsule scrip-
tam, intente legamus: «Respı̆ce ergo fratres meos: iis salvis, fas tibi
non est accusare fortunam. Alter honores industria consecutus est,
alter sapienter contempsit 1. Adquiesce alterius filii dignitate, alterius
quiete, utriusque pietate. Bene filios tuos et in auxilium et in oblecta-
174 SEZIONE SECONDA

mentum fortuna disposuit: bene potes alterius dignitate defendi, alte-
rius otio frui. Ab his ad nepotes quoque respı̆ce: ad Marcum blandissi-
mum puerum, apud cuius conspectum nulla potest durare tristitia.
Illius hilaritas cuius lacrimas non supprimat? Cuius contractum solli-
citudine animum pueri argutiae non solvant? Quem in iocos non evo-
cabit illa lascivia? Contingat habere hunc nobis superstitem! In me
omnis fatorum crudelitas lassata consistat. Omnis matris atque aviae
dolor in me transierit; reliqua turba in suo statu floreat».
1. contempsit: s’int. honores.
SEZIONE SECONDA 175

8 CENTOQUARANTA
TEMI NEI TESTI
Sezione XIII ORIGINALI

a
l
1 Il virtuoso Aristide muore in miseria
Eos quo facilius repellerent, si forte bellum renovare conarentur, ad

classes aedificandas exercitusque comparandos quantum pecuniae
quaeque civitas daret, Aristı̄des delectus est qui constitueret, eiusque
arbitrio quadringena et sexagena talenta quotannis Delum sunt colla-
ta: id enim commune aerarium esse voluerunt. Quae omnis pecunia
postero tempore Athenas translata est. Hic qua fuerit abstinentia,
nullum est certum indicium quam quod 1 cum tantis rebus praefuisset,
in tanta paupertate decessit, ut quo efferretur vix reliquerit. Quo fac-
tum est ut filiae eius publice alerentur et de communi aerario dotibus
datis collocarentur. Decessit autem fere post annum quartum quam
Themistocles Athenis erat expulsus. C. NEPOTE
1. quod: dichiarativo («il fatto che»).
a
l
2 Focione, un politico che sceglie di essere povero
Phocion Atheniensis, etsi saepe exercitibus praefuit, summosque
magistratus cepit; tamen multo eius notior integritas est vitae, quam
rei militaris labor. Itaque huius memoria est nulla, illius autem
magna fama: ex quo cognomine «Bonus» est appellatus. Fuit enim per-
petuo pauper, cum ditissimus esse posset propter frequentes delatos
honores, potestatesque summas, quae ei a populo dabantur. Hic cum a
rege Philippo munera magnae pecuniae repudiaret, legatique horta-
rentur accipere, simulque admonerent, si ipse his facile careret, libe-
ris tamen suis prospiceret, quibus difficile esset in summa paupertate
tantam paternam tueri gloriam, his ille: «Si mei similes erunt, idem
hic – inquit – agellus illos alet, qui me ad hanc dignitatem perduxit;
sin dissimiles sunt futuri, nolo meis impensis illorum ali augerique
luxuriam». C. NEPOTE
a
l
3 Amilcare recupera la città perduta
At ille, ut Carthaginem venit, multo aliter ac speraverat rem publi-
cam se habentem cognovit. Namque diuturnitate externi mali tantum
exarsit intestinum bellum, ut numquam pari periculo fuerit Carthago
nisi cum deleta est. Primo mercenarii milites, qui adversus Romanos
fuerant, desciverunt, quorum numerus erat viginti milium. Hi totam
abalienarunt 1 Africam, ipsam Carthaginem oppugnaverunt. Quibus
malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis petie-
rint eaque impetrarint 2. Sed extremo, cum prope iam ad desperatio-
nem pervenissent, Hamilcarem imperatorem fecerunt. Is non solum
178 SEZIONE SECONDA

hostes a muris Carthaginis removit, cum amplius centum milia facta
essent armatorum, sed etiam eo3 compulit, ut locorum angustiis clau-
si plures fame quam ferro interirent. Omnia oppida abalienata, in his
Uticam atque Hipponem, valentissima totius Africae, restituit pa-
triae. Neque eo fuit contentus, sed etiam fines imperii propagavit, tota
Africa tantum otium reddidit, ut nullum in ea bellum videretur multis
annis fuisse. C. NEPOTE
1. abalienarunt: = abalienaverunt.
2. impetrarint: = impetraverint.
3. eo: avverbio.
a
l
4 Catone, il mitico censore
Consulatum gessit cum L. Valerio Flacco, sorte provinciam nactus
Hispaniam citeriorem, exque ea triumphum deportavit. Ibi cum diu-
tius moraretur, P. Scipio Africanus consul iterum, cuius in priore con-
sulatu quaestor fuerat, voluit eum de provincia depellere et ipse ei
succedere, neque hoc per senatum efficere potuit, cum1 quidem Scipio
principatum in civitate obtineret, quod tum non potentia, sed iure res
publica administrabatur. Qua ex re iratus senatui, consulatu peracto,
privatus in urbe mansit. At Cato, censor cum eodem Flacco factus,
severe praefuit ei potestati. Nam et in complures nobiles animadvertit
et multas res novas in edictum addidit, qua re luxuria reprimeretur,
quae iam tum incipiebat pullulare. Circiter annos octoginta, usque ad
extremam aetatem ab adulescentia, rei publicae causa suscipere ini-
micitias non destitit. A multis tentatus non modo nullum detrimen-
tum existimationis fecit, sed quoad vixit, virtutum laude crevit.
C. NEPOTE
1. cum: introduce una proposizione concessiva («sebbene»).
a
l
5 Gli Elvezi vogliono crearsi una patria più grande
Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. Is, M.
Messala M. Pisone consulibus, regni cupiditate inductus, coniuratio-
nem nobilitatis fecit et civitati persuasit, ut de finibus suis cum omni-
bus copiis exirent; perfacile esse1, cum virtute omnibus praestarent,
totius Galliae imperio potiri. Id hoc facilius eis persuasit, quod undi-
que loci natura Helvetii continentur: una ex parte flumine Rheno
latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis dividit,
altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos et Helve-
tios, tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciam nos-
tram ab Helvetiis dividit. His rebus fiebat, ut et minus late vagaren-
tur et minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte homi-
nes bellandi cupidi magno dolore afficiebantur. Pro multitudine autem
SEZIONE SECONDA 179

hominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines habe-
re arbitrabantur. CESARE
1. perfacile esse: proposiz. retta dal precedente persuasit.
a
l
6 Cesare si oppone al passaggio degli Elvezi
Caesari cum id nuntiatum esset, eos1 per provinciam nostram iter
facere conari, maturat ab urbe proficisci et, quam maximis potest iti-
neribus, in Galliam ulteriorem contendit et ad Genāvam pervĕnit.
Provinciae toti quam maximum potest militum numerum imperat –
erat omnino in Gallia ulteriore legio una, – pontem, qui erat ad Gena-
vam, iubet rescindi. Ubi de eius adventu Helvetii certiores facti sunt,
legatos ad eum mittunt nobilissimos civitatis, cuius legationis Nam-
meius et Verucloetius2 principem locum obtinebant, qui dicerent, sibi
esse in animo sine ullo maleficio iter per provinciam facere, propterea
quod aliud iter haberent nullum: rogare, ut eius voluntate id sibi face-
re liceat. Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem occisum
exercitumque eius ab Helvetiis pulsum3 et sub iugum missum, conce-
dendum non putabat; neque homines inimico animo data facultate per
provinciam itineris faciundi 4 temperaturos ab iniuria et maleficio exi-
stimabat. CESARE
1. eos: gli Elvezi.

2. Nammeius et Verucloetius: Nammeo e Veruclezio.
3. pulsum: sott. esse.
4. faciundi: = faciendi.
a
l
7 I Belgi attaccano Bibratte (oggi Autun)
Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat milia pas-
suum octo. Id ex itinere magno impetu Belgae oppugnare coeperunt.
Aegre eo die sustentatum est. Gallorum eadem atque Belgarum oppu-
gnatio est haec. Ubi, circumiecta multitudine hominum, totis moeni-
bus undique in murum lapides iaci coepti sunt murusque defensoribus
nudatus est, testudine facta portas succendunt murumque subruunt.
Quod tum facile fiebat. Nam cum tanta multitudo lapides ac tela coni-
cerent, in muro consistendi potestas erat nulli. Cum finem oppugnan-
di nox fecisset, Iccius Remus, summa nobilitate et gratia inter suos,
qui tum oppido praefuerat, unus ex iis, qui legati de pace ad Caesarem
venerant, nuntium ad eum mittit, nisi subsidium sibi submittatur,
sese diutius sustinere non posse. CESARE
180 SEZIONE SECONDA

a
l
8 Diversità fra Galli e Germani
Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent, ultro

bella inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam
trans Rhenum colonias mitterent. Itaque ea quae fertilissima Germa-
niae sunt loca circum Hercyniam silvam (quam Eratostheni et quibu-
sdam Graecis fama notam esse video, quam illi Orcyniam appellant)
Volcae Tectosages occupaverunt atque ibi consederunt; quae gens ad
hoc tempus his sedibus sese continet summamque habet iustitiae et
bellicae laudis opinionem. Nunc quod in eadem inopia, egestate
patientiaque Germani permanent, eodem victu et cultu corporis utun-
tur; Gallis autem provinciarum propinquitas et transmarinarum
rerum notitia multa ad copiam atque usus largitur, paulatim assue-
facti superari multisque victi proeliis, ne se quidem ipsi cum illis vir-
tute comparant. CESARE
SEZIONE SECONDA 181

Varia XVIII
LINEE DI TENDENZA
NELLA STRUTTURA DELLA FRASE LATINA
La disposizione delle parole non è regolata da norme fisse. In effetti nella

costruzione del periodo ogni scrittore segue una sua personalissima linea
mentale. Tuttavia sono rilevabili alcune tendenze predominanti nella
strutturazione della frase latina.
Generalmente viene collocato al primo posto il termine che lo scrittore in-
tende porre in maggiore rilievo; in chiusura di frase quello a cui attribuisce
idealmente il secondo posto nella valutazione dei fatti; nel mezzo vengono
collocati tutti gli altri termini.
Es.: Fame consul domuit incolas Siciliae;
il genitivo si colloca solitamente dopo il nome da cui dipende; lo precede
solo nel caso che lo si voglia porre in particolare risalto;
l’apposizione di solito si pone immediatamente dopo il nome cui si riferi-
sce (es. Vergilius poeta), ma precede nel caso di un complemento di deno-
minazione (es. urbs Carthago; insula Sicilia);
l’aggettivo che determina e classifica oggettivamente alcunché, si pone
dopo il suo sostantivo (civis Romanus; anulus aureus). L’aggettivo inve-
ce precede quando indica una qualità che soggettivamente viene rileva-
ta (pius Aeneas);
il verbo sum si colloca per lo più in chiusura di proposizione (es.: filios
diligere pietas est);
l’avverbio si colloca comunemente davanti al proprio verbo (es.: superbe
loqui);
il pronome relativo solitamente apre la proposizione della quale fa parte.
Es.: quod ubi dixit, Caesar proelium commisit (come ebbe detto ciò, Cesare
attaccò battaglia);
le particelle negative precedono la parola da esse negata.
182 SEZIONE SECONDA

a
l
9 Elogio dell’imperatore Tiberio Cesare
Sacravit parentem suum Caesar non imperio, sed religione: non ap-
pellavit deum, sed fecit deum. Revocata1 in forum fides, summota e foro
seditio, ambitio campo, discordia curia: sepultaeque ac situ obsitae iusti-
tia, aequitas, industria civitati redditae; accessit magistratibus auctori-
tas, senatui maiestas, iudiciis gravitas; compressa theatralis seditio, rec-
te faciendi omnibus aut incussa voluntas aut imposita necessitas. Hono-
rantur recta, prava puniuntur. Suspı̆cit potentem humilis, non timet.
Antecedit, non contemnit humiliorem potens. Quando annona modera-
tior? quando pax laetior? Diffusa in Orientis Occidentisque tractus et
quicquid meridiano aut septemtrione finitur, pax Augusta omnis 2 terra-
rum orbis angulos a latrociniorum metu servat immunes. Fortuı̄ta non
civium tantummodo, sed urbium damna principis munificentı̆a vindicat.
Restitutae urbes Asiae, vindicatae ab iniuriis magistratuum provinciae.
VELLEIO PATERCOLO
1. revocata: sott. est (che è sottinteso anche ad altri participi che seguono nel testo).
2. omnis: = omnes.
a
l
10 Augusto pacificatore dell’impero
Nihil optare a diis homines, nihil dii hominibus praestare possunt,
nihil voto concipi, nihil felicitate consummari, quod non Augustus, post
reditum in urbem, rei publicae populoque Romano terrarumque orbi
repraesentaverit. Finita1 vicesimo anno bella civilia, sepulta externa,
revocata pax, sopitus ubique annorum furor; restituta vis legibus, iudi-
ciis auctoritas, senatui maiestas; imperium magistratuum ad pristi-
num redactum modum; prisca illa et antiqua rei publicae forma revo-
cata. Rediit cultus agris, sacris honos, securitas hominibus, certa cui-
que rerum suarum possessio; leges emendatae utiliter, latae salubri-
ter; principes viri, triumphisque et amplissimis honoribus functi,
adhortatu principis, ad ornandam urbem illecti sunt. Bella sub impe-
ratore gesta, pacatusque victoriis terrarum orbis. VELLEIO PATERCOLO
1. Finita: sott. sunt (il verbo esse è sottinteso anche con altri participi che seguono).
a
l
11 Inizio dell’avventura italiana di Annibale
Adulescentulus, cum patre in Hispaniam profectus est. Cuius post obi-
tum, Hasdrubale imperatore electo, equitatui omni praefuit. Hoc quoque
interfecto, exercitus summam imperii ad eum detulit; id Carthaginem
delatum, publice comprobatum est. Sic Hannibal minor quinque et vi-
ginti annos natus imperator factus, proximo triennio omnes gentes
Hispaniae bello subegit, Saguntum, foederatam civitatem, vi expugna-
SEZIONE SECONDA 183

vit, tres exercitus maximos comparavit. Ex his unum in Africam misit,
alterum cum Hasdrubale fratre in Hispania reliquit, tertium in Italiam
secum duxit. Saltum Pyrenaeum transiit. Quacumque iter fecit, cum
omnibus incolis conflixit. Neminem, nisi victum, dimisit. Ad Alpes
posteaquam venit, quae Italiam ab Gallia seiungunt, quas nemo
umquam cum exercitu ante eum, praeter Herculem Graium, transierat
(quo facto is hodie saltus Graius appellatur), Alpicos conantes prohibere
transitu concı̄dit, loca patefecit, itinera muniit, effecit ut ea elephantus
ornatus ire posset, qua antea unus homo inermis vix poterat repere.
C. NEPOTE
a
l
12 Guerriglia dei cavalieri britannici contro Cesare
Caesar, exposito exercitu et loco castris idoneo capto, ubi ex captivis
cognovit quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus decem ad
mare relictis et equitibus trecentis, qui praesidio navibus essent; de ter-
tia vigilia ad hostes contendit, eo minus veritus navibus, quod in litore
molli atque aperto deligatas ad ancoras relinquebat, et praesidio navi-
bus Quintum Atrium praefecit. Ipse noctu progressus milia passuum cir-
citer duodecim, hostium copias conspicatus est. Illi, equitatu atque
essĕdis ad flumen progressi, ex loco superiore nostros prohibere et proe-
lium committere coeperunt. Repulsi ab equitatu se in silvas abdiderunt,
locum nancti egregie et natura et opere munitum, quem domestici belli,
ut videbatur, causa iam ante praeparaverant: nam crebris arboribus
succisis, omnes introitus erant praeclusi. Ipsi ex silvis rari propugna-
bant nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant. CESARE
a
l
13 La moralità fu il cardine della grandezza di Roma
Nolite existumare1 maiores nostros armis rem publicam ex parva
magnam fecisse. Si ita res esset, multo pulcherrumam eam nos habere-
mus: quippe sociorum atque civium, praeterea armorum atque equorum
maior copia nobis quam illis est. Sed alia fuere2, quae illos magnos fece-
re, quae nobis nulla sunt: domi industria, foris iustum imperium, ani-
mus in consulendo liber, neque delicto neque lubidini obnoxius. Pro his
nos habemus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, privatim
opulentiam. Laudamus divitias, sequimur inertiam. Inter bonos et ma-
los discrimen nullum, omnia virtutis praemia ambitio possidet. Neque
mirum: ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi volup-
tatibus, hic pecuniae aut gratiae servitis, eo fit, ut impetus3 fiat in
vacuam4 rem publicam. SALLUSTIO
1. existumare: = existimare.
2. fuere: = fuerunt.
3. impetus: l’attacco dei nemici.
4. vacuam: «indifesa».
184 SEZIONE SECONDA

a
l
14 I primi passi della scienza medica
Ut alimenta sanis corporibus agri cultura, sic sanitatem aegris medi-
cina promittit. Haec nusquam quidem non est; siquidem etiam impe-
ritissimae gentes herbas aliaque prompta in auxilium vulnerum mor-
borumque noverunt. Verumtamen apud Graecos aliquanto magis
quam in ceteris nationibus exculta est; ac ne apud hos quidem a prima
origine, sed paucis ante nos saeculis, utpote cum vetustissimus auctor
Aesculapius celebretur. Qui quoniam adhuc rudem et vulgarem hanc
scientiam paulo subtilius excoluit, in deorum numerum receptus est.
Huius deinde duo filii, Podalirius et Machaon, bello Troiano ducem
Agamemnonem secuti, non mediocrem opem commilitonibus suis
attulerunt: quos tamen Homerus, non in pestilentia neque in variis
generibus morborum aliquid attulisse auxilii, sed vulneribus tantum-
modo ferro et medicamentis mederi solitos esse, proposuit. Ex quo
apparet has partes medicinae solas ab iis esse tractatas easque esse
vetustissimas. CELSO
a
l
15 La morte coraggiosa di un rivoluzionario corrotto
Postquam eo ventum est, unde a ferentariis proelium committi posset,
maxumo clamore cum infestis signis concurrunt; pila omittunt, gladiis
res geritur. Veterani pristinae virtutis memores comminus acriter
instare1, illi haud timidi resistunt. Maxuma vi certatur. Interea Catili-
na cum expeditis in prima acie versari, laborantibus succurrere, inte-
gros pro sauciis arcessere, omnia providere, multum ipse pugnare,
saepe hostem ferire: strenui militis et boni imperatoris officia simul
exequebatur. Petreius, ubi videt Catilinam, contra ac ratus erat, ma-
gna vi tendere, cohortem praetoriam in medios hostes inducit, eos per-
turbatos atque alios alibi resistentes interficit; deinde utrimque ex
lateribus ceteros aggreditur. Manlius et Faesulanus in primis pugnan-
tes cadunt. Catilina, postquam fusas copias seque cum paucis relic-
tum videt, memor generis atque pristinae dignitatis, in confertissimos
hostes incurrit, ibique pugnans confoditur. SALLUSTIO
1. instare: infinito storico, equivalente a un imperfetto dell’indicativo. Si noti che nel

testo ci sono altri infiniti storici (versari ecc.).
a
l
16 Verso la guerra civile fra Cesare e Pompeo
Misso1 ad vesperum senatu, omnes, qui sunt eius ordinis, a Pompeio
evocantur. Laudat promptos atque in posterum confirmat, segniores
castı̄gat atque incitat. Multi undique ex veteribus Pompei exercitibus
spe praemiorum atque ordinum evocantur; multi ex duabus legioni-
SEZIONE SECONDA 185

bus, quae sunt traditae a Caesare, arcessuntur. Completur urbs mili-
tibus, comitium tribunis, centurionibus evocatis. Omnes amici consu-
lum, necessarii Pompei atque ei qui veteres inimicitias cum Caesare
gerebant, in senatum coguntur; quorum vocibus et concursu terrentur
infirmiores, dubii confirmantur, plerisque vero libere2 decernendi po-
testas eripitur. Pollicetur L. Piso censor sese iturum3 ad Caesarem,
item L. Roscius praetor, qui 4 de his rebus eum doceant; sex dies ad
eam rem conficiendam spatii postulant. Dicuntur etiam ab nonnullis
sententiae, ut legati ad Caesarem mittantur, qui voluntatem senatus
ei proponant. PLINIO IL VECCHIO
1. misso: senatum mittere significa «togliere la seduta del senato».

2. libere: da unire a decernendi.
3. iturum: sott. esse.
4. qui ... doceant: relativa di valore finale («affinché essi...»).
a
l
17 Plinio scrive a Bebio per la compera di un campicello
Tranquillus1, contubernalis meus, vult emere agellum, quem vendita-
re amicus tuus dicitur. Rogo cures quanti aequum est emat; ita enim
delectabit emisse. Nam mala emptio semper ingrata est, eo maxime,
quod exprobrare stultitiam domino videtur. In hoc autem agello, si
modo arriserit pretium, Tranquilli mei stomachum2 multa sollicitant:
vicinitas urbis, opportunitas viae, mediocritas villae, modus ruris, qui
avocet 3 magis quam distringat. Scholasticis porro dominis, ut hic est,
sufficit abunde tantum soli, ut relevare caput, reficere oculos, reptare
per limitem unamque semitam terere, omnesque viticulas suas nosse
et numerare arbusculas possint. Haec tibi exposui, quo magis scires
quantum ille esset 4 mihi, ego tibi debiturus, si praediŏlum istud, quod
commendatur his dotibus, tam salubriter emerit, ut paenitentiae
locum non relinquat. Vale. PLINIO IL VECCHIO
1. Tranquillus: è lo storico Svetonio Tranquillo.

2. stomachum sollicitare: «muovere, appagare il desiderio».
3. avocet: avocare ha qui il significato di «distrarre».
4. esset: da congiungere a debiturus.
a
l
18 L’uomo agli albori della civiltà
Homines, vetere more, ut ferae in silvis et speluncis et nemoribus nasce-
bantur, ciboque agresti vescendo vitam exigebant. Cum vero propter
ignis inventionem conventus initio apud homines et concilium et convic-
tus esset natus, et in unum locum plures convenirent habentes ab natu-
ra praemium1 praeter reliqua animalia, ut non proni sed erecti ambula-
rent mundique et astrorum magnificentiam aspicerent, item manibus et
articulis quam vellent rem faciliter tractarent, coeperunt in eo coetu alii
186 SEZIONE SECONDA

de fronde facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus, nonnulli,
hirundinum nidos et aedificationes earum imitantes, de luto et virgulis
facere loca quae subirent 2. Tunc observantes aliena et adicientes suis
cogitationibus res novas, efficiebant in dies meliora genera casarum; pri-
mumque furcis erectis et virgulis interpositis luto pariĕtes texerunt.
VITRUVIO
1. praemium: «privilegio».
2. quae subirent: «che potessero abitare».
a
l
19 Problemi di dieta
Tempus quoque anni considerare oportet. Hiĕme plus esse1 convenit; mi-
nus, sed meracius2 bibere; multo pane uti, carne potius assa, modice ole-
ribus; semel die cibum capere, nisi nimis venter adstrictus est. Si pran-
det aliquis, utilius est exiguum aliquid, et ipsum siccum sine carne, sine
potione sumere. Eo tempore anni calidis omnibus potius utendum est,
vel calorem moventibus. At vere paulum cibo demendum3, adiciendum-
que potioni, sed dilutius tamen bibendum est; magis carne utendum,
magis oleribus; transeundum paulatim ab assis ad elixa. Aestate vero et
potione et cibo saepius corpus eget; ideo prandēre quoque commodum
est. Eo tempore aptissima sunt et caro et olus; potio quam dilutissima,
ut et sitim tollat, nec corpus incendat; frigida lavatio, caro elixa, frigidi
cibi, vel qui refrigerent. Ut saepius autem cibo utendum, sic exiguo est.
CELSO
1. esse: ha qui il significato di ĕdere.
2. meracius: comparativo dell’avverbio merace.
3. demendum: sott. est.
a
l
20 Patto d’amicizia fra Troiani e Latini
Cum Troiani, ad Laurentum agrum egressi, praedam ex agris agerent,
Latinus rex Aborigenesque, qui tum ea tenebant loca, ad arcendam vim
advenarum, armati ex urbe atque agris concurrunt. Duplex inde fama
est: alii, proelio victum, Latinum pacem cum Aenea deinde affinitatem
iunxisse tradunt; alii, cum instructae acies constitissent, priusquam si-
gna canerent, processisse Latinum inter primores ducemque advena-
rum evocasse1 ad colloquium; percontatum2 deinde qui 3 mortales essent,
unde aut quo casu profecti 4 domo quidve quaerentes in agrum Lauren-
tum exissent, postquam audierit multitudinem Troianos esse, profugos
sedem condendaeque urbi locum quaerere; et nobilitatem admiratum
gentis virique5 et animum vel bello vel paci paratum, dextra data, fidem
futurae amicitiae sanxisse. LIVIO
1. evocasse: evocavisse.
2. percontatum: periodo retto dal prec. tradunt (Latinum).
3. qui: ha qui valore interrogativo.
4. profecti: sott. essent.
5. viri: è Enea.
SEZIONE SECONDA 187

a
l
21 La congiura di Catilina al femminile
Ea tempestate plurumos1 cuiusque generis homines adscivisse sibi dici-
tur2, mulieres etiam aliquot, quae primo ingentis3 sumptus toleraverant,
post aes alienum grande conflaverant. Per eas se Catilina credebat pos-
se servitia urbana sollicitare, urbem incendere, viros earum vel adiunge-
re sibi vel interficere. Sed in eis erat Sempronia, quae multa saepe viri-
lis audaciae facinora commiserat. Haec mulier genere atque forma,
praeterea viro, liberis satis fortunată fuit: litteris Graecis et Latinis doc-
ta4, psallere, saltare elegantius quam necesse est probae, multă aliă,
quae instrumenta luxuriae sunt. Sed ei cariora semper omnia quam
decus atque pudicitiă fuit: pecuniae an famae minus parceret, haud faci-
le discerneres. Sed eă saepe antehac fidem prodiderat, creditum abiura-
verat, caedis conscia fuerat: luxuriā atque inopiā praeceps abierat.
SALLUSTIO
1. plurumos: = plurimos.
2. dicitur: soggetto sott.: Catilina.
3. ingentis: = ingentes.
4. docta: regge un ablativo (litteris etc.), due infiniti (psallere e saltare), e un accusa-
tivo (multa alia).
a
l
22 A un giovane che parlava arcaico
Favorinus philosophus adulescenti veterum verborum cupidissimo et
plerasque voces nimis priscas et ignotissimas in cotidianis communi-
busque sermonibus expromenti: «Curius – inquit – et Fabricius et
Coruncanius1, antiquissimi viri nostri, et his antiquiores Horatii illi
trigemini, plane ac dilucide cum suis fabulati sunt, neque Auruncorum
aut Sicanorum aut Pelasgorum, qui primi incoluisse Italiam dicuntur,
sed aetatis suae verbis locuti sunt. Tu autem, perinde quasi cum matre
Evandri nunc loquare2, sermone abhinc multis annis iam desı̆to uteris,
quod scire atque intellegere neminem vis quid dicas. Cur, homo inepte,
ut quod vis abunde consequaris3, non taces? Sed antiquitatem tibi pla-
cere ais, quod honesta et bona et sobria et modesta sit 4. Vive ergo mori-
bus praeteritis, loquĕre verbis praesentibus». GELLIO
1. Coruncanius: «Coruncanio».
2. loquare: = loquaris.
3. ut consequaris: si costruisca: ut abunde consequaris quod vis.
4. sit: da tradurre con il presente dell’indicativo.
a
l
23 Augusto in pantofole
Post cibum meridianum, ita ut vestitus calceatusque erat, retectis
pedibus, paulisper conquiescebat, oppositā ad oculos manu. A cena in
lecticulam se lucubratoriam recipiebat; ibi, donec residua diurni actus
188 SEZIONE SECONDA

aut omnia aut ex maxima parte conficeret, ad multam noctem perma-
nebat. In lectum inde transgressus, non amplius, cum plurimum1,
quam septem horas dormiebat, ac ne eas quidem continuas, sed ut in
illo temporis spatio ter aut quater expergisceretur. Si interruptum
somnum reciperare, ut evenit, non posset, lectoribus aut fabulatoribus
arcessitis, resumebat2 producebatque ultra primam saepe lucem. Nec
in tenebris vigilavit umquam nisi assidente aliquo. Matutina vigilia
offendebatur; ac si, vel officii vel sacri 3 causa, maturius vigilandum
esset, ne id contra commodum faceret, in proximo cuiuscumque dome-
sticorum cenaculo manebat. SVETONIO
1. cum plurimum: «quando (dormiva) moltissimo».

2. resumebat: sottinteso somnum.
3. sacri: «di cerimonie religiose».
a
l
24 Un sogno tristemente veritiero
Duo familiares Arcades, iter una facientes, Megaram venerunt, quo-
rum alter se ad hospitem contulit, alter in tabernam meritoriam de-
vertit. Is, qui in hospitio erat, vidit in somnis comitem suum orantem
ut sibi cauponis insidiis circumvento subveniret: posse1 enim celeri
eius adcursu se imminenti periculo subtrăhi. Quo viso excitatus, pro-
siluit tabernamque, in qua is deversabatur, petere conatus est. Pesti-
sfero deinde fato eius, humanissimum propositum tamquam superva-
cuum damnavit et lectum ac somnum repetiit. Tunc idem ei saucius
oblatus obsecravit ut, quoniam vitae suae auxilium ferre neglexisset,
neci saltem ultionem non negaret: corpus enim suum a caupone truci-
datum tum maxime plaustro ferri ad portam stercore coopertum. Tam
constantibus familiaris precibus compulsus, protinus ad portam
cucurrit et plaustrum, quod in quiete demonstratum erat, comprehen-
dit cauponemque ad capitale supplicium perduxit.
VALERIO MASSIMO
1. posse: in dipendenza da un sottinteso dıicebat.
a
l
25 La giornata programmata di Plinio il Vecchio
Ante lucem ibat ad Vespasianum imperatorem (nam ille quoque nocti-
bus utebatur), inde ad delegatum officium sibi. Reversus domum,
quod reliquum temporis1, studiis reddebat. Post cibum saepe, quem
interdiu levem et facilem, veterum more, sumebat, aestate, si quid
otii 2, iacebat in sole, liber legebatur, adnotabat excerpebatque. Nihil
enim legit quod non excerperet; dicere etiam solebat nullum esse
librum tam malum ut non aliqua parte prodesset. Post solem plerum-
que frigida3 lavabatur; deinde gustabat dormiebatque minimum: mox
quasi alio die studebat in4 cenae tempus. Super hanc liber legebatur,
SEZIONE SECONDA 189

adnotabatur, et quidem cursim. Memini quendam ex amicis, cum lec-
tor quaedam perperam pronuntiasset, revocasse5 et repeti coegisse;
huic avunculum meum dixisse: «Intellexeras nempe?». Cum ille ad-
nuisset: «Cur ergo revocabas? Decem amplius versus hac tua interpel-
latione perdidimus». PLINIO IL GIOVANE
1. quod ... temporis: sott. manebat.

2. otii: sott. erat.
3. frigida: sott. aquā.
4. in: «fino a».
5. revocasse: = revocavisse.
a
l
26 I seguaci di Catilina
In tanta tamque corrupta civitate Catilina, id quod factu facillumum1
erat, omnium flagitiorum atque facinorum circum se tamquam stipato-
rum catervas habebat. Nam quicumque impudicus, adulter, ganeo,
manu2, ventre bona patria laceraverat; quique aes grande conflaverat,
quo flagitium aut facinus redimeret; praeterea omnes undique parrici-
dae sacrilegi convicti iudiciis aut pro factis iudicium timentes; ad hoc3
quos manus atque lingua periurio aut sanguine civili alebat; postremo
omnes quos flagitium, egestas, conscius animus exagitabat, ii Catili-
nae proxumi 4 familiaresque erant. Quod si quis etiam a culpa vacuus
in amicitiam eius inciderat, cotidiano usu atque illecebris facile par
similisque ceteris efficiebatur. Sed maxime adulescentium familiarita-
tes adpetebat: eorum animi molles et aetate fluxi dolis haud difficulter
capiebantur. Nam ut cuiusque studium ex aetate flagrabat, aliis scorta
praebere5, aliis canes atque equos mercari; postremo neque sumptui
neque modestiae suae parcere, dum illos obnoxios fidosque sibi faceret.
SALLUSTIO
1. facillumum: = facillimum.
2. manu: nel gioco.
3. ad hoc: «inoltre».
4. proxumi: = proximi.
5. praebere: infinito storico (equivale all’imperfetto indicativo). Nel testo seguono
altri infiniti storici.
a
l
27 L’eroico Muzio Scevola
Cum Mucius a Porsenna, rege Etruscorum, urbem nostram gravi ac
diutı̆no bello urgueri aegre ferret, castra eius clam ferro cinctus intra-
vit immolantemque ante altaria conatus occidere est. Ceterum inter
molitionem1 pii pariter ac fortis propositi oppressus nec causam adven-
tus texit et tormenta quantopere contemneret mira patientia ostendit:
perosus enim, credo, dexteram suam, quod eius ministerio in caede
regis uti nequisset, iniectam foculo exuri passus est. Nullum profecto
190 SEZIONE SECONDA

di immortales admotum aris cultum attentioribus oculis viderunt.
Ipsum quoque Porsennam, oblitum periculi sui, ultionem suam vertere
in admirationem coëgit; nam: «Revertĕre» inquit «ad tuos, Muci, et eis
refer te, cum vitam meam petieris, a me vita donatum2». Cuius cle-
mentiam non adulatus Mucius, tristior Porsennae salute quam sua
laetior, urbi se cum aeternae gloriae cognomine Scaevolae reddidit.
VALERIO MASSIMO
1. molitionem: molitio propositi = «esecuzione del suo piano».
2. donatum: sott. esse.
a
l
28 Fiducia incondizionata nell’amicizia
Alexander Macedonum rex, aestu et itineris fervore in Cilicia percale-
factus, Cydno, qui aquae liquore conspicuus Tarsum interfluit, corpus
suum immersit. Subito deinde, ex nimio haustu frigoris obstupefactis
nervis ac torpore hebetatis artubus, maxima cum exanimatione totius
exercitus in oppidum castris propinquum defertur. Iacebat aeger Tar-
si, inque valitudine eius adversa instantis victoriae spes fluctuabat.
Itaque convocati medici attentissimo consilio salutis remedia circum-
spiciebant. Quorum cum1 ad unam potionem se sententiae direxissent,
atque eam Philippus medicus suis manibus temperatam Alexandro –
erat autem ipsius amicus et comes – porrexisset, a Parmenione missae
litterae superveniunt admonentes ut rex insidias Philippi, perinde ac
pecuniā corrupti a Dareo, caveret. Quas cum legisset, sine ulla cuncta-
tione medicamentum hausit ac tum legendas2 Philippo tradidit. Pro
quo tam constanti erga amicum iudicio dignissimam a dis immortali-
bus mercedem recepit, qui incolumitatis eius praesidium falso inter-
pellari iudicio noluerunt. VALERIO MASSIMO
1. cum ecc.: si ordini: sententiae quorum cum se direxissent ad ecc.

2. legendas: sott. litteras.
a
l
29 Un’amicizia mitica: Damone e Finzia
Damon et Phintias, Pythagoricae prudentiae sacris initiati, tam fìde-
lem inter se amicitiam iunxerant, ut, cum alterum ex his Dionysius
Syracusanus interficere vellet, atque is tempus ab eo, quo prius quam
periret domum profectus res suas ordinaret, impetravisset, alter va-
dem se pro reditu eius tyranno dare non dubitaret. Solutus erat peri-
culo mortis qui1 modo gladio cervices subiectas habuerat: eidem2 caput
suum subiecerat cui securo vivere licebat. Igitur omnes et in primis
Dionysius novae atque ancipitis rei exitum speculabantur. Adpropin-
quante deinde finita die nec illo redeunte, unusquisque stultitiae tam
temerarium sponsorem damnabat. At is nihil se de amici constantia
metuere praedicabat. Eodem autem momento et hora a Dionysio con-
SEZIONE SECONDA 191

stituta et eam qui acceperat supervenit. Admiratus amborum animum
tyrannus, supplicium fidei remisit insuperque eos rogavit ut se in so-
cietatem amicitiae tertium reciperent. VALERIO MASSIMO
1. qui: quello condannato a morte.

2. eidem: sott. gladio.
a
l
30 Una vittoria ottenuta con il vino
Cyrus Scythis bellum infert. Erat eo tempore regina Scytharum Tamy-
ris, quae non muliebriter adventu hostium territă, cum1 prohibere eos
transitu Oaxis fluminis posset, transire permisit, et ibi faciliorem2
pugnam intra regni sui terminos rata3 et hostibus, obiectu fluminis,
fugam difficiliorem. Itaque Cyrus, traiectis copiis, cum aliquantisper in
Scythiam processisset, castra metatus est. Dein postera die, simulato
metu, quasi refugiens castra deseruisset, vini adfatim et ea, quae epulis
erant necessaria, reliquit. Quod cum nuntiatum reginae esset, adule-
scentulum filium ad insequendum eum cum tertia parte copiarum mit-
tit. Cum ventum ad castra Cyri esset, ignarus rei militaris adulescens,
velut ad epulas, non ad proelium venisset, omissis hostibus, insuetos
barbaros vino se onerare patitur4, priusque Scythae ebrietate quam bel-
lo vincuntur. Nam, cognitis his, Cyrus, reversus per noctem saucios
opprimit omnesque Scythas cum reginae filio interfecit. GIUSTINO
1. cum: introduce una proposizione concessiva («benché»).

2. faciliorem: sott. esse.
3. rata: «pensando».
4. patitur: patior ha qui il significato di «permettere».
a
l
31 Il testamento di Trimalcione
Trimalchio: «Amici, – inquit – et 1 servi homines sunt et aeque unum lac-
tem biberunt, etiam si illos malus fatus oppressit. Tamen, me salvo, cito
aquam liberam gustabunt. Ad summam, omnes illos in testamento meo
manumitto. Philargyro etiam fundum lego et contubernalem suam;
Carioni quoque insulam et vicesimam2 et lectum stratum. Nam Fortu-
natam meam heredem facio, et commendo illam omnibus amicis meis et
haec ideo omnia publico, ut familia mea iam nunc sic me amet tamquam
mortuum». Gratias agere omnes indulgentiae coeperant domini, cum
ille, oblitus nugarum, exemplar testamenti iussit afferri et totum a pri-
mo3 ad ultimum, ingemescente familia, recitavit. Respiciens deinde Ha-
binnam: «Quid dicis – inquit – amice carissime? Aedificas monumentum
meum quemadmodum te iussi?». PETRONIO
1. et: = etiam.
2. insulam et vicesimam: insula è il casamento isolato; vicesima indica «l’imposta
del ventesimo» (cioè del cinque per cento).
3. primo: sott. verbo.
192 SEZIONE SECONDA

a
l
32 Cesare, figura carismatica per i legionari
Hac oratione habita, mirum in modum conversae sunt omnium mentes,
summaque alacritas et cupiditas belli gerendi innata est; princepsque 1
decima legio per tribunos militum ei 2 gratias egit, quod de se optimum
iudicium fecisset, seque esse ad bellum gerendum paratissimam confir-
mavit. Deinde reliquae legiones cum tribunis militum et primorum
ordinum centurionibus egerunt uti 3 Caesari satisfacerent: se 4 neque
unquam dubitasse neque timuisse, neque de summa belli suum iudi-
cium sed imperatoris esse existimavisse. Eorum satisfactione accepta et
itinere exquisito per Divitiacum, quod 5 ex aliis ei maximam fidem habe-
bat, ut milium amplius quinquaginta circuitu 6 locis apertis exercitum
duceret, de quarta vigilia, ut dixerat, profectus est. Septimo die, cum
iter non intermitteret, ab exploratoribus certior factus est Ariovisti
copias a nostris milia passuum quattuor et viginti abesse. CESARE
1. princeps: ha valore predicativo («per prima»).

2. ei: a Cesare.
3. uti: = ut.
4. se: dipendente da un sottinteso dixerunt.
5. quod: introduce una proposizione causale.
6. circuitu: «con un giro di più di 50 miglia».
a
l
33 Morte di Epaminonda nella battaglia di Mantinea
Hic extremo tempore imperator apud Mantineam cum, acie instructa,
audacius instaret hostes, cognitus a Lacedaemoniis, quod in unius
pernicie eius patriae sitam putabant salutem, universi in unum impe-
tum fecerunt neque prius abscesserunt, quam, magna caede multi-
sque occisis, fortissime ipsum Epaminondam pugnantem, sparo emi-
nus percussum, concidere viderunt. Huius casu aliquantum retardati
sunt Boeotii, neque tamen prius pugna excesserunt, quam repugnan-
tes profligarunt 1. At Epaminondas, cum animadverteret mortiferum
se vulnus accepisse simulque, si ferrum, quod ex hastili in corpore
remanserat, extraxisset, animam statim emissurum, usque eo reti-
nuit, quoad renuntiatum est vicisse Boeotios. Id postquam audivit,
«Satis» inquit «vixi: invictus enim morior». Tum, ferro extracto, confe-
stim exanimatus est. C. NEPOTE
1. profligarunt: = profligaverunt.
a
l
34 Pausania spartano, sconcertante figura di re
Pausanias Lacedaemonius magnus homo, sed varius in omni genere
vitae fuit: nam ut virtutibus eluxit, sic vitiis est obrŭtus. Huius illu-
SEZIONE SECONDA 193

strissimum est proelium apud Plataeas. Namque illo duce Mardonius,
satrapes regius, natione Medus, regis gener, in primis omnium Persa-
rum et manu fortis et consilii plenus, cum ducentis milibus peditum,
quos viritim legerat, et viginti equitum, haud ita magna manu Grae-
ciae fugatus est, eoque ipse dux cecidit proelio. Qua victoria elatus1 plu-
rima miscere coepit et maiora concupiscere. Sed primum in eo est
reprehensus, quod ex praeda tripodem aureum Delphis posuisset epi-
grammate scripto, in quo haec erat sententia: suo ductu barbaros apud
Plataeas esse deletos eiusque victoriae ergo Apollini donum dedisse.
Hos versus Lacedaemonii exsculpserunt neque aliud scripserunt quam
nomina earum civitatum, quarum auxilio Persae erant victi.
C. NEPOTE
1. elatus: il soggetto è Pausanias.
a
l
35 Brillante attività del giovane Temistocle
Themistocles, Neocli filius, Atheniensis. Huius vitia ineuntis adule-
scentiae magnis sunt emendata virtutibus, adeo ut anteferatur huic
nemo, pauci pares putentur. Sed ab initio est ordiendus. Pater eius
Neocles generosus fuit. Is uxorem Acarnanam civem duxit, ex qua
natus est Themistocles. Qui cum minus esset probatus parentibus,
quod et liberius vivebat et rem familiarem neglegebat, a patre exhere-
datus est. Quae contumelia non fregit eum, sed erexit. Nam cum iudi-
casset1 sine summa industria non posse eam exstingui, totum se dedi-
dit rei publicae, diligentius amicis famaeque serviens. Multum in iudi-
ciis privatis versabatur, saepe in contionem populi prodibat; nulla res
maior sine eo gerebatur; celeriter quae opus erant reperiebat, facile
eădem oratione explicabat, neque minus in rebus gerendis promptus
quam excogitandis erat, quod et de instantibus, ut ait Thucydides,
verissime iudicabat et de futuris callidissime coniciebat. Quo factum
est ut brevi tempore illustraretur.
C. NEPOTE
1. iudicasset: = iudicavisset.
a
l
36 Tarquinio il Superbo
Tarquinius Superbus, septimus atque ultimus regum, Volscos, quae
gens ad Campaniam euntibus non longe ab urbe est, vicit, Gabios civi-
tatem et Suessam Pometiam subegit, cum Tuscis pacem fecit et tem-
plum Iovi in Capitolio aedificavit. Postea Ardeam oppugnans, in octa-
vo decimo miliario ab urbe Roma positam civitatem, imperium perdi-
dit. Nam cum filius eius, et ipse Tarquinius iunior, nobilissimam femi-
nam Lucretiam, eandemque pudicissimam, Collatini uxorem, violas-
set 1, eăque de iniuria marito et patri et amicis questa fuisset, in
omnium conspectu se occidit. Propter quam causam Brutus, parens et
194 SEZIONE SECONDA

ipse Tarquinii, populum concitavit et Tarquinio ademit imperium.
Mox exercitus quoque eum, qui civitatem Ardeam cum ipso rege oppu-
gnabat, reliquit; veniensque ad urbem rex portis clausis exclusus est,
cumque imperasset annos viginti quinque, cum uxore et liberis suis
fugit. Ita Romae regnatum est per septem reges annis ducentis qua-
draginta tribus, cum adhuc Roma, ubi plurimum, vix usque ad quin-
tum decimum miliarium possideret.
EUTROPIO
1. violasset: = violavisset (e così anche il seg. imperasset = imperavisset).
a
l
37 La guerra contro Pirro
Eodem tempore Tarentinis, qui iam in ultima Italia sunt, bellum in-
dictum est, quia legatis Romanorum iniuriam fecissent. Hi Pyrrhum,
Epiri regem, contra Romanos auxilium poposcerunt, qui ex genere
Achillis originem trahebat. Is mox ad Italiam venit, tumque primum
Romani cum transmarino hoste dimicaverunt. Missus est contra eum
consul P. Valerius Laevinus, qui cum exploratores Pyrrhi cepisset, ius-
sit eos per castra duci, ostendi omnem exercitum tumque dimitti, ut
renuntiarent Pyrrho quecumque a Romanis agerentur. Commissa
mox pugna, cum iam Pyrrhus fugeret, elephantorum auxilio vicit,
quos incognitos Romani expaverunt1. Sed nox proelio fìnem dedit;
Laevinus tamen per noctem fugit, Pyrrhus Romanos mille octingentos
cepit et eos summo honore tractavit, occisos sepelivit. Quos cum
adverso vulnere et truci vultu etiam mortuos iacere vidisset, tulisse
ad caelum manus dicitur cum hac voce: se totius orbis dominum esse
potuisse, si tales sibi milites contigissent.
EUTROPIO
1. expaverunt: da expavesco.
SEZIONE SECONDA 195

Varia XIX
LA CONSULTAZIONE INTELLIGENTE
DEL VOCABOLARIO LATINO
A volte gli alunni domandano agli insegnanti se le loro traduzioni deb-

bano essere letterali o libere. Ora, è bene ricordare che lo scopo di una tra-
duzione è quello di rendere nella maniera più approssimata possibile il
testo originale: perciò se una frase latina, tradotta letteralmente, risulta in
italiano corretta e chiara, non c’è allora nessuna ragione di modificarla; ma
se ne uscisse fuori una frase goffa, o addirittura incomprensibile, allora
bisognerà tradurre liberamente, pur cercando le parole più idonee a rende-
re il senso preciso della frase originale.
Né questa è infedeltà: infedeltà sarebbe se noi, per voler tradurre troppo
letteralmente, rendessimo un periodo che in latino corre fluente e chiaro
con uno impacciato e oscuro. Del resto, nessun alunno, dovendo tradurre,
per es. isti aere alieno premuntur, renderà tale frase con «costoro sono
oppressi dal denaro altrui» (che pur sembrerebbe traduzione letterale, ma
sarebbe goffa e solo apparentemente letterale), bensì «costoro sono oppres-
si dai debiti», o in modo simile. Senonché questo è un caso facile, in quanto
i vocabolari dicono espressamente che aes alienum significa «debito» o
«debiti», poiché è una di quelle espressioni particolari le quali spesso non si
traducono letteralmente.
Prendiamo invece qualche frase per cui il vocabolario sia di minore aiu-
to, per es.: plures computant quam oderunt, lett. «i più calcolano che odia-
no», o qualcosa di simile: essendo tale traduzione quasi incomprensibile,
bisognerà almeno farvi delle aggiunte, per es. «sono più quelli che calcola-
no che quelli che odiano» o, meglio ancora, tradurre liberamente «più che
l’odio è il calcolo (o l’«interesse») che ispira le azioni umane».
Del resto, anche quando la traduzione letterale è comprensibile, tutta-
via si potrà ricorrere alla traduzione libera, se questa è più appropriata e
migliore. Es. ii qui ad audiendum praceptorem mecum conveniunt «coloro
che vengono con me ad ascoltare l’insegnante», ma si può, ed è meglio, tra-
durre «i miei compagni di scuola» o «di studi», sebbene, cercando le parole
ad una ad una nel vocabolario e fermandosi lì, non si sarebbe giunti a que-
196 SEZIONE SECONDA

sta miglior traduzione, che probabilmente non è suggerita da nessun voca-
bolario e che pure era facile a trovarsi.
Gli esempi di traduzione non letterale mostrati sopra possono servire a
chiarire la natura e i limiti dei vocabolari, specie di quelli scolastici, che,
come tali, sono necessariamente contenuti entro limiti modesti. I vocabola-
ri scolastici latino-italiani non contengono tutti i vocaboli di tutta la lati-
nità, ma solo di un certo numero, maggiore o minore, di scrittori, e princi-
palmente di quelli che si leggono nelle scuole. Inoltre essi (come del resto
anche i vocabolari cosiddetti scientifici, i quali tuttavia sono molto più ric-
chi e copiosi) registrano solo i significati fondamentali delle parole e le
locuzioni più comuni a cui danno luogo, illustrandole magari con numerosi
esempi, ma non possono registrare – perché ciò è al di sopra dei limiti del-
la classificazione vocabolistica – tutte quelle particolari sfumature, almeno
di certi vocaboli, che si colgono nel vivo del contesto.
In particolare i vocabolari non possono suggerire tutte le espressioni con
cui converrà di volta in volta tradurre le varie e innumerevoli locuzioni
latine, ma bisognerà, quando sarà opportuno, valersi anche di parole ed
espressioni non fornite espressamente dai vocabolari.
Molti alunni invece sono di solito restii a tradurre liberamente, anche là
dove sarebbe necessario, onde, pur quando hanno capito il senso, le loro
traduzioni sono non di rado goffe e stentate. Direi anche che certi alunni
sono schiavi del vocabolario, nel senso che essi non traducono nessun ter-
mine o espressione latina se non con uno dei termini o delle espressioni ita-
liane fornite dal vocabolario, anche quando in un dato contesto, converreb-
be che essi (sempre prendendo, s’intende, il vocabolario come punto di par-
tenza e d’appoggio, e non procedendo cervelloticamente e a casaccio) cer-
cassero con la propria mente un vocabolo o una locuzione più opportuna.
Certamente, per ben tradurre, è necessario disporre di un buon vocabola-
rio, ma è anche e soprattutto necessario valersi del proprio discernimento.
(da C. GRASSI, Nova exemplaria latina et italica, Milano, 1972)
SEZIONE SECONDA 197

a
l
38 Due caste nella Gallia preromana: i Druidi e i nobili
In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atque honore,
genera sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco, quae nihil
audet per se, nulli adhibetur concilio. Plerique, cum aut aere alieno aut
magnitudine tributorum aut iniuria potentiorum premuntur, sese in
servitutem dicant nobilibus, quibus in hos eadem omnia sunt iura, quae
dominis in servos. Sed de his duobus generibus alterum est druidum,
alterum equitum. Illi rebus divinis praesunt, sacrificia publica ac priva-
ta procurant, religiones interpretantur; ad eos magnus adulescentium
numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi sunt apud eos hono-
re. Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt,
et si quod1 est admissum facinus, si caedes facta, si de hereditate, de fini-
bus controversia est, idem decernunt, praemia poenasque constituunt; si
qui, aut privatus aut populus, eorum decreto non stetit, sacrificiis inter-
dicunt. Haec poena apud eos est gravissima. Quibus ita est interdictum,
hi numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes decedunt.
CESARE
1. quod: = aliquod.
a
l
39 La famiglia nella Gallia preromana
Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt, tantas ex
suis bonis, aestimatione facta, cum dotibus communicant. Huius
omnis pecuniae coniunctim ratio habetur fructusque servantur; uter
eorum vita superavit, ad eum pars utriusque cum fructibus superio-
rum temporum pervenit. Viri in uxores, sicuti in liberos, vitae neci-
sque habent potestatem; et cum pater familiae illustriore loco natus
decessit, eius propinqui conveniunt et, de morte si res in suspicionem
venit, de uxoribus in servilem modum quaestionem1 habent et, si com-
pertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt.
Funera sunt pro2 cultu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaque,
quae vivis cordi fuisse arbitrantur, in ignem inferunt, etiam animalia,
ac paulo supra hanc memoriam3 servi et clientes, quos ab iis dilectos
esse constabat, iustis funeribus confectis una cremabantur. CESARE
1. quaestionem: «inchiesta».
2. pro: «in rapporto a».
3. supra hanc memoriam: «poco tempo fa».
a
l
40 Il rispetto degli anziani a Sparta
Lysandrum Lacedaemonium, cuius modo feci mentionem, dicere aiunt
solitum1 Lacedaemonem esse honestissimum domicilium senectutis:
nusquam enim tantum tribuitur aetati, nusquam est senectus honora-
198 SEZIONE SECONDA

tior. Quin etiam memoriae proditum est, cum Athenis ludis quidam in
theatrum grandis natu venisset, magno consessu, locum nusquam ei
datum2 a suis civibus; cum autem ad Lacedaemonios accessisset, qui,
legati cum essent, certo in loco consederant, consurrexisse omnes illi
dicuntur et senem sessum3 recepisse. Quibus cum a cuncto consessu
plausus esset multiplex datus, dixisse ex eis quendam Athenienses
scire quae recta essent, sed facere nolle.
Multa in vestro collegio4 praeclara, sed hoc, de quo agimus, in pri-
mis quod, ut quisque aetate antecedit, ita sententiae principatum
tenet. CICERONE
1. solitum: sott. esse.

2. datum: sott. esse.
3. sessum: supino di valore finale.
4. collegio: è il collegio degli auguri.
a
l
41 I soldati macedoni nella capitale della Persia
In hanc urbem totius Persidis opes congesserant barbari; aurum
argentumque cumulatum erat, vestis1 ingens modus, suppellex non ad
usum sed ad ostentationem luxus comparata. Itaque inter ipsos victo-
res ferro dimicabatur: pro hoste erat 2, qui pretiosiorem occupaverat
praedam et, cum omnia quae recipiebant capere non possent, iam res
non occupabantur, sed aestimabantur. Lacerabant regias vestes, ad se
quisque partem trahentes; dolabris pretiosae artis vasa caedebant;
nihil neque intactum erat neque integrum ferebatur: abrupta simula-
crorum membra, ut quisque avellerat, trahebat. Neque avaritia so-
lum, sed etiam crudelitas in capta urbe grassata est: auro argentoque
onusti, vilia captivorum corpora trucidabant. CURZIO RUFO
1. vestis: è genitivo.
2. pro hoste erat: «era tenuto in conto di nemico».
a
l
42 La giornata di un signore romano (Spurinna)
Mane lectulo continetur; hora secunda calceos poscit, ambulat milia
passuum tria, nec minus animum quam corpus exercet. Si adsunt
amici, honestissimi sermones explicantur; si non, liber legitur, inter-
dum etiam praesentibus amicis, si tamen illi non gravantur. Deinde
considit, et liber1 rursus, aut sermo libro potior. Mox vehiculum ascen-
dit; adsumit uxorem, vel aliquem amicorum, ut 2 me proxime. Peractis
septem milibus passuum, iterum ambulat mille, iterum residit, vel se
cubiculo ac stilo reddit: scribit enim, et quidem utraque3 lingua, lyrica
doctissime. Ubi hora balinei nuntiata est (est autem hieme nona,
aestate octava), in sole, si caret vento, ambulat nudus. Deinde move-
tur pila vehementer et diu: nam hoc quoque exercitationis genere
SEZIONE SECONDA 199

pugnat cum senectute. Lautus illico accubat et paulisper cibum dif-
fert; interim audit legentem remissius aliquid et dulcius.
PLINIO IL GIOVANE
1. liber: sott. legitur.
2. ut: = sicut.
3. utraque lingua: in latino e greco.
a
l
43 Raccomandazioni a un magistrato che va a governare la Grecia
Cogita te missum in provinciam Achaiam, illam veram et meram Grae-
ciam, in qua primum humanitas, litterae, etiam fruges inventae esse
creduntur; missum ad ordinandum statum liberarum civitatum, id est
ad homines maxime homines, ad liberos maxime liberos, qui ius a natu-
ra datum virtute, meritis, amicitia, foedere denique et religione tenue-
rint. Reverēre conditores deos et nomina deorum, reverere gloriam vete-
rem et hanc ipsam senectutem quae in homine venerabilis, in urbibus
sacra est. Sit apud te honor antiquitati, sit ingentibus factis, sit fabulis
quoque. Nihil ex cuiusquam dignitate, nihil ex libertate, nihil etiam ex
iactatione decerpseris. Habe ante oculos hanc esse terram quae miserit
iura, quae leges non victis sed petentibus dederit, Athenas esse quas
adeas, Lacedaemonem esse quam regas; quibus reliquam umbram et
residuum libertatis nomen eripere durum, ferum, barbarum est.
PLINIO IL GIOVANE
a
l
44 Guerra di rapidità
Erat in celeritate omne positum certamen, utri prius angustias mon-
tesque occuparent. Sed exercitum Caesaris viarum difficultates tarda-
bant; Afranii copias equitatus Caesaris insequens morabatur. Res
tamen ab Afranianis huc1 erat necessario deducta ut, si priores montes
quos petebant attigissent, ipsi periculum vitarent, impedimenta
totius exercitus cohortesque in castris relictas servare non possent;
quibus2, inclusis exercitu Caesaris, auxilium ferri nulla ratione pote-
rat. Confecit prior iter Caesar atque, ex magnis rupibus nactus plani-
tiem, in hac contra hostem aciem instruxit. Afranius, cum ab equitatu
novissimum agmen premeretur, ante se hostem videret, collem quen-
dam nactus, ibi constitit. CESARE
1. huc...: si costruisca: huc deducta erat ut: «era stata ridotta al punto che...».
2. quibus: dativo retto da ferri.
a
l
45 Trattamento differenziato per i vari convitati
Accidit ut cenarem apud quendam, ut 1 sibi videbatur, lautum et dili-
gentem, ut mihi, sordidum simul et sumptuosum. Nam sibi et paucis
optima quaeque, ceteris vilia et minuta ponebat 2. Vinum etiam parvu-
200 SEZIONE SECONDA

lis lagunculis in tria genera discripserat, non ut potestas eligendi, sed
ne ius esset recusandi: aliud sibi et nobis, aliud minoribus amicis,
aliud suis nostrisque libertis. Animadvertit qui 3 mihi proximus recum-
bebat, et approbaremne4 interrogavit; negavi. «Tu ergo, inquit, quam
consuetudinem sequeris?». «Eădem omnibus pono: ad cenam enim,
non ad notam invito, cunctisque rebus exaequo quos mensa aequavi».
«Etiamne libertos?». «Etiam; convictores enim tunc, non libertos
puto». Et ille: «Magno tibi constat?». «Minime». «Qui 5 fieri potest?».
«Quia scilicet liberti mei non idem quod ego bibunt, sed idem ego quod
et liberti». PLINIO IL GIOVANE
1. ut: sicut.
2. ponebat: ponere ha qui il significato di «servire a tavola».
3. qui: = is qui.
4. approbaremne: = ne approbarem (ne si traduca «se»).
5. qui: equivalente a quomodo.
a
l
46 La città sacra di Delfi assalita dai Galli
Habebat Brennus, lecta ex omni exercitu, peditum sexaginta quinque
milia. Delphorum sociorumque nonnisi quattuor milia milites erant.
Brennus ad acuendos suorum animos praedae ubertatem omnibus
ostendebat statuasque cum quadrigis, quarum ingens copia procul vise-
batur, solido auro fusas esse affirmabat. Hac asseveratione incitati,
Galli sine respectu periculorum in bellum ruebant. Contra Delphi, plus
in deo quam in viribus reponentes1, cum contemptu hostium resiste-
bant; scandentesque Gallos e summo montis vertice partim saxo, par-
tim armis obruebant. Simul ipsi vates, sparsis crinibus, cum insignibus
atque infulis in primam pugnantium aciem procurrunt. Advenisse
deum clamant eumque se vidisse desilientem in templum. GIUSTINO
1. reponentes: «confidando».
a
l
47 Alcibiade, un esemplare opportunista
Tradunt 1 Alcibiadem, cum Athenis, splendidissima civitate, natus es-
set, omnes Athenienses splendore ac dignitate vitae superasse2. Post-
quam, inde expulsus, Thebas venerit, adeo studiis eorum inservisse,
ut nemo eum labore corporisque viribus posset aequiparare (omnes
enim Boeoti magis firmitati corporis quam ingenii acumini inser-
viunt). Eundem apud Lacedaemonios (quorum moribus summa virtus
in patientia ponebatur) sic duritiae se dedisse ut, parsimoniā victus
atque cultus, omnes Lacedaemonios vinceret. Venisse ad Persas, apud
quos summa laus esset fortiter venari, luxuriose vivere: horum sic
imitatum esse consuetudinem, ut illi ipsi eum in iis3 maxime admira-
SEZIONE SECONDA 201

rentur. Quibus rebus effecisse ut, apud quoscumque esset, princeps
poneretur, habereturque carissimus. CORNELIO NEPOTE
1. tradunt: attenzione a questo verbo. Esso regge tutte le proposizioni oggettive

(accusativo + infinito) che seguono nel testo.
2. superasse: = superavisse.
3. in iis: «in quelle cose».
a
l
48 Plinio comunica a un amico la morte di una ragazza
Tristissimus haec tibi scribo, Fundani nostri filia minore defuncta.
Qua puella nihil umquam festivius, amabilius, nec modo longiore vita,
sed prope immortalitate dignius vidi. Nondum annos quattuordecim
impleverat et iam illi anilis prudentia, matronalis gravitas erat, et
tamen suavitas puellaris cum virginali verecundia. Ut illa patris cer-
vicibus inhaerebat! Ut nos amicos paternos et amanter et modeste
complectebatur! Ut nutrices, ut paedagogos, ut praeceptores pro suo
quemque officio diligebat! Quam studiose, quam intelligenter lectita-
bat! Ut parce custoditeque ludebat! Qua illa temperantia, qua patien-
tia, qua etiam constantia novissimam valetudinem tulit! Medicis obse-
quebatur, sororem, patrem adhortabatur, ipsamque se, destitutam
corporis viribus, vigore animi sustinebat. Duravit hic1 illi usque ad
extremum, nec aut spatio valetudinis aut metu mortis infractus est,
quo plures gravioresque nobis causas relinqueret et desiderii et dolo-
ris. O triste plane acerbumque funus! PLINIO IL GIOVANE
1. hic: s’int. vigor.
a
l
49 In Sicilia un tiranno succede a un tiranno
Exstincto in Sicilia Dionysio tyranno, in locum eius milites maximum
natu ex filiis eius, nomine Dionysium, suffecēre, quod firmius futurum
esse regnum arbitrabantur, si penes unum remansisset, quam si por-
tionibus inter plures filios divideretur. Sed Dionysius, inter initia
regni, avunculos fratrum suorum, veluti aemulos imperii sui hortato-
resque puerorum ad divisionem regni, tollere gestiebat. Quare pauli-
sper dissimulans animum prius ad favorem popularium conciliandum
intendit, cum excusatius facere posset quae statuerat, si ante proba-
tus omnibus foret. Igitur nexorum tria milia e carcere dimittit, tributa
populo per triennium remittit, quibuscumque delinimentis potest ani-
mos omnium sollicitat. Tunc ad destinatum facinus conversus, non
cognatos tantum fratrum, sed etiam ipsos interficit. GIUSTINO
202 SEZIONE SECONDA

a
l
50 Il re Alessandro visita i familiari di Dario
Alexander postero die, cum cura sepultis militibus, quorum corpora
invenerat, Persarum quoque nobilissimis eundem honorem tribui
iubet matrique Darei permittit ut, quos vellet, patrio more sepeliret.
Illa paucos, arta propinquitate coniunctos, pro habitu1 praesentis for-
tunae humari iussit, apparatum funerum, quo Persae suprema officia
celebrarent, invidiosum fore existimans, cum2 victores haud pretiose
cremarentur. Iamque iustis defunctorum corporibus solutis3, praemit-
tit 4 ad captivas, qui nuntiarent ipsum venire, inhibitaque convitan-
tium turba, tabernaculum cum Hephaestione intrat. Is longe omnium
amicorum carissimus erat regi, cum ipso pariter eductus, secretorum
omnium arbiter; et sicut aetate par erat regi, ita corporis habitu prae-
stabat. Ergo reginae, illum esse regem ratae, suo more veneratae
sunt. Inde captivis quis Alexander esset monstrantibus, Sisygambis
advoluta est pedibus eius, ignorationem numquam antea visi regis
excusans. Quam manu adlevans rex: «Non errasti 5, – inquit –, mater,
nam et6 hic Alexander est». CURZIO RUFO
1. pro habitu: «secondo le condizioni».

2. cum: introduce una proposizione causale.
3. solutis: iusta solvere significa «rendere i dovuti onori».
4. praemittit: soggetto sottinteso Alexander.
5. errasti: = erravisti.
6. et: = etiam.
a
l
51 L’uccisione di Cesare
Adsidentem conspirati, specie officii, circumsteterunt; ilicoque Cimber
Tillius, qui primas partes susceperat, quasi aliquid rogaturus propius
accessit, renuentique1 et gestu in aliud tempus differenti ab utroque
humero togam adprehendit; deinde clamantem «Ista quidem vis est»,
alter e Cascis2 aversum vulnerat, paulum infra iugulum. Caesar
Cascae brachium arreptum graphio traiecit, conatusque prosilire alio
vulnere tardatus est; utque animadvertit undique se strictis pugioni-
bus peti, toga caput obvolvit, simul sinistra manu sinum ad ima crura
deduxit, quo honestius caderet, etiam inferiore corporis parte velata.
Atque ita tribus et viginti plagis confossus est, uno modo ad primum
ictum gemitu sine voce edito; etsi tradiderunt quidam Marco Bruto
irruenti dixisse: «Tu quoque, fili?». Exanimis, diffugientibus cunctis,
aliquandiu iacuit, donec lecticae impositum, dependente brachio, tres
servuli domum retulerunt. SVETONIO
1. renuenti: sott. Caesari.

2. Cascis: i fratelli Casca erano fra i congiurati.
SEZIONE SECONDA 203

a
l
52 Alessandro Magno affronta un intervento chirurgico
Rege in tabernaculum relato, medici lignum sagittae corpori infixae,
ita ne spiculum moveretur, abscindunt. Corpore deinde nudato, ani-
madvertunt hamos inesse telo, nec aliter id sine pernicie corporis
extrahi posse, quam ut secando vulnus augerent. Ceterum, ne1 secan-
tes profluvium sanguinis occuparent, verebantur; quippe ingens telum
adactum esse et penetrasse in viscera videbatur. Critobulus, inter
medicos artis eximiae, sed in tanto periculo territus, manus admovere
metuebat, ne in ipsius caput parum prosperae curationis recideret
eventus. Lacrimantem eum ac metuentem et sollicitudine propemo-
dum exsanguem rex conspexerat. «Quid – inquit – quodve tempus
expectas, et non quam primum hoc dolore me saltem moriturum libe-
ras? An times ne2 reus sis, cum insanabile vulnus acceperim?». Ac Cri-
tobulus tandem, vel finito vel dissimulato metu, hortari eum coepit ut
se continendum praeberet, dum spiculum evelleret: etiam levem corpo-
ris motum noxium fore3. Rex, cum affirmasset nihil opus esse iis qui
semet continerent, sicut praeceptum erat, sine motu praebuit corpus.
CURZIO RUFO
1. ne: «che»..
2. ne: «che».
3. proposizione retta da un sottinteso dixit.
a
l
53 Anche di gioia si può morire
Philippides quoque, comoediarum poeta haud ignobilis, aetate iam
edita, cum in certamine poetarum praeter spem vicisset et laetissime
gauderet, inter illud gaudium repente mortuus est. De Rhodio etiam
Diagora celebrata historia est. Is Diagoras tres filios adolescentes
habuit, unum pugilem, alterum pancratiasten, tertium luctatorem;
eosque omnes vidit vincere coronarique eodem Olympiae die; et, cum
ibi eum tres adolescentes amplexi, coronis suis in caput patris positis,
saviarentur, cumque populus gratulabundus flores undique in eum
iaceret 1, ibi in stadio, inspectante populo, in osculis atque in manibus
filiorum animam efflavit. Praeterea in nostris annalibus scriptum
legimus, qua tempestate apud Cannas exercitus populi Romani cae-
sus est, anum matrem, nuntio de morte filii allato, luctu atque maero-
re affectam esse. Sed is nuntius non verus fuit, atque is adolescens
non diu post ex ea pugna in Urbem rediit. Anus, repente filio viso,
copia atque turba et quasi ruina incidentis inopinati gaudii oppressa
exanimataque est. GELLIO
1. iaceret: da iacio.
204 SEZIONE SECONDA

a
l
54 L’occhio del padrone ingrassa i campi
C. Furius Cresinus e servitute liberatus, cum in parvo admodum agel-
lo largiores multo fructus perciperet, quam ex amplissimis vicinitas,
in invidia erat magna, ceu fruges alienas perliceret veneficiis. Quamo-
brem ab Spurio Albino, curuli aedile, die dicta, metuens damnatio-
nem, cum1 in suffragium tribus oporteret ire, instrumentum rusticum
omne in forum attulit et adduxit familiam suam validam atque bene
curatam ac vestitam, ferramenta egregie facta, graves ligones, vome-
res ponderosos, boves saturos. Postea dixit: «Veneficia mea, Quirites,
haec sunt, nec possum vobis ostendere aut in forum adducere lucubra-
tiones meas vigiliasque et sudores». Omnium sententiis absolutus ita-
que est. Profecto opera, non impensa, cultura constat, et ideo maiores
fertilissimum in agro oculum domini esse dixerunt. PLINIO IL VECCHIO
1. cum: introduce una propos. causale.
a
l
55 La spada di Damocle e la felicità
Hic quidem tyrannus1 ipse indicavit quam esset beatus. Nam cum qui-
dam ex eius adsentatoribus, Damocles, commemoraret in sermone
copias eius, opes, maiestatem dominatus, rerum abundantiam, ma-
gnificentiam aedium regiarum negaretque unquam beatiorem quem-
quam fuisse, «Visne2 igitur – inquit – o Damocles, quoniam te haec
vita delectat, ipse eam degustare et fortunam experiri meam?». Cum
se ille cupere dixisset, collocari iussit hominem in aureo lecto, strato
pulcherrimo textili stragulo, magnificis operibus picto, abacosque
complures ornavit argento auroque caelato. Tum ad mensam eximia
forma pueros delectos iussit consistere eosque nutum illius intuentes,
diligenter ministrare. Fortunatus sibi Damocles videbatur. In hoc
medio apparatu fulgentem gladium e lacunari saeta equina aptum
demitti iussit 3, ut impenderet illius beati cervicibus. Itaque nec pulch-
ros illos ministratores adspiciebat nec plenum artis argentum, nec
manum porrigebat in mensam; denique exoravit tyrannum ut abire
liceret, quod iam beatus nollet esse. CICERONE
1. tyrannus: è Dionisio, signore di Siracusa.

2. visne: = vis + ne (ne introduce la propos. interrogativa, e non va tradotta).
3. iussit: il soggetto sott. è Dionysius.
a
l
56 Abilità e diplomazia di Agesilao, re di Sparta
Cum Epaminondas Spartam oppugnaret essetque sine muris oppi-
dum, Agesilaus talem se imperatorem praebuit, ut eo tempore omni-
bus apparuerit, nisi ille fuisset, Spartam futuram1 non fuisse. In quo
SEZIONE SECONDA 205

quidem discrimine celeritas eius consilii saluti fuit universis. Nam
cum quidam adulescentuli, hostium adventu perterriti, ad Thebanos
transfugere vellent et locum extra urbem editum cepissent, Agesilaus,
qui perniciosissimum fore videret, si animadversum esset quemquam
ad hostes transfugere conari, cum suis eo2 venit atque, ut si bono ani-
mo fecissent 3, laudavit consilium eorum, quod eum locum occupas-
sent, et ait se quoque id fieri debere animadvertisse. Sic adulescentes
simulata laudatione recuperavit et, adiunctis de suis comitibus, locum
tutum reliquit. Namque illi, aucti numero eorum, qui expertes erant
consilii, commovere se non sunt ausi. C. NEPOTE
1. futuram non fuisse: «non sarebbe più esistita».

2. eo: avverbio di moto a luogo.
3. fecissent: sott. hoc.
a
l
57 Una fuga da Avàrico impedita dalle donne
Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero die consilium
ceperunt ex oppido profugere, hortante et iubente Vercingetorige. Id
silentio noctis conati, non magna iactura suorum sese effecturos spe-
rabant, propterea quod neque longe ab oppido castra Vercingetorigis
aberant, et palus, quae perpetua1 intercedebat, Romanos ad perse-
quendum tardabat. Iamque haec facere noctu apparabant, cum ma-
tres familiae repente in publicum procurrerunt, flentesque proiectae
ad pedes suorum, omnibus precibus petierunt ne se et communes libe-
ros hostibus ad supplicium dederent, quos ad capiendam fugam natu-
rae et virium infirmitas impediret. Ubi eos in sententia perstare vide-
runt, quod plerumque in summo periculo timor misericordiam non
recipit, conclamare et significare de fuga Romanis coeperunt. Quo
timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorum viae praeoccupa-
rentur, consilio destiterunt. CESARE
1. perpetua: «senza interruzioni».
a
l
58 Professori e alunni
Plura de officiis docentium locutus, discipulos id unum interim moneo,
ut praeceptores suos non minus quam ipsa studia ament, et parentes
esse, non quidem corporum, sed mentium credant. Multum haec pie-
tas conferet studio. Nam ita et libenter audient, et dictis credent, et
esse similes concupiscent; in ipsos denique coetus scholarum laeti et
alacres convenient; emendati non irascentur, laudati gaudebunt, ut
sint carissimi studio merebuntur. Nam ut illorum1 officium est docere,
sic horum praebere se dociles. Alioqui neutrum sine altero sufficit. Et
sicut frustra sparseris semina, nisi illa praemollitus foverit sulcus, ita
206 SEZIONE SECONDA

eloquentia coalescere nequit, nisi sociata tradentis accipientisque con-
cordia. QUINTILIANO
1. illorum: dei professori.
a
l
59 Alessandro Magno ai soldati: conta solo la gloria
«Orsus1 a Macedonia imperium, Graeciam teneo: Thraciam et Illyrios
subegi; Asiam, qua2 Hellesponto, qua rubro mari alluitur, possideo:
iamque haud procul absum a fine mundi; quem egressus, aliam natu-
ram, alium orbem aperire mihi statui. Ex Asia in Europae terminos,
momento unius horae, transivi. Victor utriusque regionis post nonum
regni mei, post vigesimum atque octavum aetatis annum, videorne3
vobis in excolenda gloria, cui me uni devovi, posse cessare? Ego vero
non deero; et ubicumque pugnabo, in theatro terrarum orbis esse me
credam. Dabo nobilitatem ignobilibus locis: aperiam cunctis gentibus
terras, quas natura longe submoverat. In his operibus exstingui mihi 4,
si fors ita feret, pulchrum est. Ea stirpe sum genitus, ut multam prius,
quam longam vitam debeam optare». CURZIO RUFO
1. orsus: participio di ordior.

2. qua: avverbio di moto per luogo.
3. videorne: videor + ne (la particella ne, da non tradurre, serve a introdurre la inter-
rogazione).
4. mihi: da unire a pulchrum est.
a
l
60 Ogni giorno un esame di coscienza
Animus quotidie ad rationem reddendam vocandus est. Consummato
die, cum ad nocturnam quietem recipis1, cum sublatum e conspectu
lumen est, et conticuit uxor, moris tui iam conscia, totum diem tuum
scrutare, factaque ac dicta tua remetire, atque interroga animum
tuum: «Quod hodie malum tuum sanasti? Cui vitio obstitisti? Qua par-
te melior es?». Quare enim quicquam ex erroribus tuis timeas, cum
possis dicere: «Vide ne istud amplius agas. In illa disputatione pugna-
cius locutus es; illum liberius admonuisti quam debebas, itaque non
emendasti 2, sed offendisti»? Desinet ira et moderatior erit, quae sciet
sibi quotidie ad iudicem esse veniendum. Quicquam ergo pulchrius
hac consuetudine excutiendi 3 totum diem? SENECA
1. recipis: sott. te.

2. emendasti: = emendavisti.
3. excutiendi: excutio ha qui il significato di «esaminare».
SEZIONE SECONDA 207

a
l
61 Lettere di Catilina sottratte agli Allobrogi
Cum advesperasceret, occulte ad pontem Mulvium pervenerunt 1 atque
ibi in proximis villis ita bipertito fuerunt 2, ut Tiberis inter eos et pons
interesset. Eodem3 autem et ipsi sine cuiusquam suspicione multos for-
tes viros eduxerant, et ego4 ex praefectura Reatina complures delectos
adulescentes, quorum opera utor adsidue in rei publicae praesidio,
cum gladiis miseram. Interim tertia fere vigilia exacta, cum iam pon-
tem Mulvium magno comitatu legati Allobroges ingredi inciperent
unaque Vulturcius, fit in eos impetus; educuntur et ab illis gladii et a
nostris. Res praetoribus erat nota solis, ignorabatur a ceteris. Tum
interventu Pomptini atque Flacci, pugna, quae erat commissa, sedatur.
Litterae, quaecumque erant in eo comitatu, integris signis praetoribus
traduntur; ipsi comprehensi ad me, cum iam dilucesceret, deducuntur.
CICERONE
1. pervenerunt: il soggetto è «i due pretori romani», cioè L. Flacco e C. Pontino.

2. ita bipertito fuerunt: «si collocarono così dalle due parti».
3. eodem: avverbio di moto a luogo.
4. Cicerone console.
a
l
62 Il suicidio di Corellio Rufo
Vehementer me excruciat tanti viri amissio: decessit Corellius1 Rufus,
et quidem sponte, quod 2 dolorem meum exulcerat. Est enim omnium
luctuosissimum genus mortis quae non fatalis videtur, quia illi, quos
mors aufert, creduntur potuisse diu vivere: frustra tamen naturam
malignitatis accusamus. Sed cum iniqua valetudine conflictaretur nec
ullo modo mitigare posset, coepit abstinere cibo. Misit ad me uxor eius
Caium Geminium3 cum tristissimo nuntio, destinasse4 Corellium mori
nec aut suis aut filiae precibus flecti. Dixerat sane medico admoventi
cibum: «Decrevi», quae vox quantum admirationis in animo meo, tan-
tum desiderii reliquit; numquam eius oblivisci potero. Senex decessit,
morbum effugit: ego tamen tamquam et iuvenis et firmissimi viri mor-
tem doleo. Proinde si tua interest me aliquo solacio levari, adhibe non,
ut plerique homines, haec verba: «Senex erat, infirmus erat», sed nova
aliqua. PLINIO IL GIOVANE
1. Corellius: «Corellio».
2. quod: è pronome.
3. Geminium: «Geminio».
4. destinasse: = destinavisse.
208 SEZIONE SECONDA

a
l
63 Una falsa informazione a Cesare
Prima luce, cum summus mons a Labieno teneretur, et Caesar ab
hostium castris non longe mille et quingentis passibus abesset neque
– ut postea ex captivis comperit – aut ipsius adventus aut Labieni
cognitus esset, Considius1, equo admisso, ad eum accurrit, dicit mon-
tem, quem a Labieno occupari voluerit 2, ab hostibus teneri: id se a
Gallicis armis atque insignibus cognovisse. Caesar suas copias in
proximum collem subducit, aciem instruit. Labienus (ut erat ei prae-
ceptum a Caesare ne proelium committeret, nisi ipsius copiae prope
hostium castra visae essent, ut undique uno tempore in hostes impe-
tus fieret), monte occupato, nostros expectabat proelioque abstinebat.
Multo denique die, per exploratores Caesar cognovit et montem a suis
teneri et hostes castra movisse et Considium, timore perterritum,
quod 3 non vidisset pro viso sibi renuntiasse. CESARE
1. Considius: «Considio».
2. voluerit: «voleva». C’è il congiuntivo per la norma dell’attrazione modale (la pro-
posizione relativa quem ... voluerit dipende dalla proposizione infinitiva montem
teneri).
3. quod non ... renuntiasse: si ordini: renuntiasse (= renuntiavisse) pro viso (come
visto) quod non vidisset.
SEZIONE SECONDA 209

Varia XX
ALCUNE ETIMOLOGIE
umile: da humus («terra»). Indica la condizione di chi si considera o si tro-

va in basso livello.
tramite: da trames- tramitis («sentiero»), con allusione al sentiero come
mezzo di congiunzione, di comunicazione.
tetto: da tego, texi, tectum, tegere («coprire»).
strada: da (via) strata (strata da sternere): quindi «via spianata, pavi-
mentata».
infante: da in (prefisso negativo) e fans (da for, faris, fatus sum, fari: par-
lare). Etimologicamente l’infante è «il non parlante».
imbecille: da in (prefisso negativo) e bacillum, «bastoncino» (diminutivo
di baculum). Imbecille è «chi è privo di appoggio», dunque vacillante di
mente.
gentile: l’accezione di «signorile, bene educato» si connette a gentilis, cioè
appartenente a una gens o famiglia nobile.
desiderare: da de e sidus- sideris («stella»). Verosimilmente indica l’au-
gurarsi e l’invocare qualcosa dalle stelle.
formica: da fero («porto») e mica («briciola»). Ma è un’interpretazione eti-
mologica medioevale.
rivale: da rivus («ruscello»); rivales erano quelli che usavano lo stesso
ruscello, tra i quali erano frequenti le liti per l’uso dell’acqua.
salario: da sal («sale») e quindi da salarium che era la razione di sale (e di
altri alimenti) che veniva assegnata come compenso ai soldati.
pellegrino: da per e ager («campo»), con allusione ai viaggi per varie ter-
re del pellegrino.
letame: da laetus («grasso, fertile»), indica gli escrementi di animali ado-
perati per concimare la terra. Ma tale etimologia non è sicura.
petrolio: da petra («pietra») e oleum. Si credeva che il petrolio derivasse
dalla liquefazione delle pietre.
210 SEZIONE SECONDA

egregio: da ex («fuori») e grex- gregis («gregge»). Si dice dell’uomo che per
la sua superiorità si distingue dalla massa (grex).
delirare: da de (indicante allontanamento) e lira («solco»): significa «usci-
re dal solco», analogo al nostro «uscire dal seminato».
robusto: da robur («quercia» e, traslatamente, «forza»).
pecuniario: da pecus, «bestiame» in quanto adoperato, nella civiltà agre-
ste, come merce di scambio e indice della ricchezza.
ignavo: da in (prefisso di negazione) e navus («diligente, attivo»).
bruma: da brevima (brevissima) sott. dies: «il giorno più breve dell’anno»,
«il solstizio d’inverno», e quindi «l’inverno» stesso.
facinoroso: da facinus («atto colpevole»). Si dice di chi tende a compiere
azioni di violenza.
fastidio: da fastidium («nausea»), composto da fastus («orgoglio») e tae-
dium («noia»): come dire che il termine indica una sensazione di raffina-
ta complessità psicologica.
sapere: da sapere («aver sapore, essere saggio»).
libro: da liber («corteccia d’albero», adoperata come materiale scrittorio).
impiegare: da implicare («avvolgere, vincolare»). L’impiegato è il lavora-
tore dipendente, «vincolato» appunto.
SEZIONE SECONDA 211

a
l
64 L’uccisione di Clodio
Obviam fit Miloni Clodius, expeditus, in equo, nulla rheda, nullis
impedimentis, nullis Graecis comitibus, ut solebat, sine uxore, quod
numquam fere1, cum Milo cum uxore veheretur in rheda, paenulatus,
magno et impedito et muliebri ac delicato ancillarum puerorumque
comitatu. Fit obviam Clodio ante fundum eius, hora fere undecima aut
non multo secus. Statim complures cum telis in Milonem faciunt de
loco superiore impetum: adversi rhedarium occidunt. Cum autem Milo
de rheda, deiecta paenula, desiluisset seque acri animo defenderet,
illi, qui erant cum Clodio, gladiis eductis, partim recurrere2 ad rhe-
dam, ut a tergo Milonem adorirentur, partim, quod hunc iam interfec-
tum3 putarent, caedere incipiunt eius servos qui post erant; ex quibus
qui animo fideli in dominum et praesenti fuerunt, partim occisi sunt.
CICERONE
1. sott. fiebat.
2. recurrere: retto dal seg. incipiunt.
3. interfectum: sottinteso esse.
a
l
65 Un messaggio di Manlio (complice di Catilina)
Dum haec Romae geruntur, C. Manlius ex suo numero1 legatos ad
Marcium Regem mittit cum mandatis huiusce modi: «Deos homine-
sque testamur, imperator, nos arma neque contra patriam cepisse
neque quo2 periculum aliis faceremus sed uti corpora nostra ab iniuria
tuta forent, qui 3 miseri, egentes, violentia atque crudelitate fenerato-
rum plerique patriae4, sed omnes fama atque fortunis expertes sumus.
Neque cuiquam nostrum licuit, more maiorum, lege uti neque, amisso
patrimonio, liberum corpus habere: tanta saevitia feneratorum atque
praetoris fuit. Saepe maiores vostrum5, miseriti plebis Romanae,
decretis suis inopiae eius opitulati sunt, ac novissume6 memoria
nostra propter magnitudinem aeris alieni, volentibus omnibus bonis,
argentum aere solutum est. Saepe ipsa plebes, aut dominandi studio
permota aut superbia magistratuum, armata a patribus secessit. At
nos non imperium neque divitias petimus». SALLUSTIO
1. ex suo numero: = ex suorum numero.

2. quo: equivale a ut finale.
3. qui: «noi che».
4. patriae: genitivo retto da expertes (lo stesso aggettivo è costruito poco dopo con l’a-
blativo: è il gusto sallustiano della «variazione»).
5. maiores vostrum: = maiores vestri.
6. novissume: = novissime (arcaismo).
212 SEZIONE SECONDA

a
l
66 La sopportazione del dolore
Aniculae saepe inediam biduum aut triduum ferunt; subduc cibum

unum diem athletae: Iovem, Iovem Olympium, eum ipsum, cui se
exercebit, implorabit; ferre se non posse clamabit. Consuetudinis
magna vis est: pernoctant venatores in nive in montibus; uri se
patiuntur Indi; pugiles caestibus contusi ne ingemescunt quidem. Gla-
diatores, aut perditi homines aut barbari, quas plagas perferunt! quo
modo illi, qui bene instituti sunt, accipere plagam malunt quam turpi-
ter vitare! Quis mediocris gladiator ingemuit, quis vultum mutavit
umquam? Tantum exercitatio meditatio consuetudo valet. Inter
omnes igitur hoc constat, virorum esse fortium et magnanimorum
toleranter dolorem pati. Observentur1 species honestae animo: Zeno
proponatur Eleates, qui perpessus est omnia, potius quam conscios
delendae tyrannidis indicaret; de Anaxarco Democriteo cogitetur, qui
nullum genus supplicii deprecatus est neque recusavit. CICERONE
1. observentur ... animo: «splendidi esempi si propongano all’attenzione».
a
l
67 La storia di Roma nella prima stagione
Urbem Romani condidere1 atque habuere initio Troiani, qui, Aenea du-
ce, profugi sedibus incertis vagabantur, cumque eis Aborigines, genus
hominum agreste, sine legibus, sine imperio, liberum atque solutum.
Hi, postquam in una moenia convenere2, dispari genere, dissimili lin-
gua, alii alio more viventes, incredibile memoratu est quam facile coa-
luerint. Sed postquam res eorum civibus, moribus, agris aucta, satis
prospera satisque pollens videbatur, sicuti pleraque mortalium haben-
tur, invidia ex opulentia orta est. Igitur reges populique finitumi 3 bello
temptare4, pauci ex amicis auxilio esse: nam ceteri metu perculsi a
periculis aberant. At Romani, domi militiaeque intenti 5, festinare,
parare, alius alium hortari, hostibus obviam ire, libertatem, patriam
parentesque armis tegere. Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis
atque amicis auxilia portabant. SALLUSTIO
1. condidere: = condiderunt (e così habuere = habuerunt).

2. convenere: = convenerunt.
3. finitumi: = finitimi.
4. temptare: è infinito storico o descrittivo, da tradurre con un imperfetto indicativo
(lo stesso vale per esse, festinare, parare ecc.)
5. intenti: «solleciti».
SEZIONE SECONDA 213

a
l
68 Parla un tribuno: il popolo non tolleri le angherie dei nobili
«Non ego vos hortor, uti contra iniurias armati eatis. Nihil vi, nihil
secessione opus est. Superioribus annis taciti indignabamini aerarium
expilari, reges et populos liberos paucis nobilibus vectigal pendere1,
penes eosdem et summam gloriam et maxumas divitias esse. Itaque
postremo leges, maiestas vostra, divina et humana omnia hostibus
tradita sunt. Neque eos, qui ea fecere2, pudet, aut paenitet; sed ince-
dunt per ora vostra3 magnifici, sacerdotia et consulatus, pars trium-
phos suos ostentantes. Servi, aere parati, iniusta imperia dominorum
non perferunt; vos, Quirites, in imperio nati, aequo animo servitutem
toleratis?
At qui sunt ei, qui rem publicam occupavere 4 ? Homines sceleratis-
sumi 5, cruentis manibus, immani avaritia, nocentissumi et eidem su-
perbissumi, quibus fides, decus, pietas, postremo honesta atque inho-
nesta omnia quaestui sunt». SALLUSTIO
1. pendere: da pendo.
2. fecere: = fecerunt.
3. vostra: = vestra.
4. occupavere: = occupaverunt.
5. sceleratissumi: = sceleratissimi (e così anche nocentissimi e superbissimi che
seguono).
a
l
69 Parole di un generale ad Alessandro Magno
Mos erat principibus amicorum et custodibus corporis excubare ante
praetorium, quotiens adversa regi valetudo incidisset. Hoc tunc quo-
que more servato, universi cubiculum Alexandri intrant. Ille, sollicitus
ne quid 1 novi afferrent, percontatur num hostium repens nuntiaretur
adventus. At Craterus, cui mandatum erat ut amicorum preces perfer-
ret ad eum: «Credisne» 2, inquit, «adventu magis hostium sollicitos nos
esse, quam cura salutis tuae? Quantalibet vis omnium gentium con-
spiret in nos, impleat armis virisque totum orbem, classibus maria
consternat, invisitatas beluas inducat, tu nos praestabis invictos. Quis
igitur tibi superstes aut optat esse aut potest? Eo pervenimus, auspi-
cium atque imperium secuti tuum, unde, nisi te reduce, nulli ad pena-
tes suos iter est. Quocumque iusseris ibimus. Obscura pericula et
ignobiles pugnas nobis deposcimus; temet ipsum ad ea serva quae
magnitudinem tuam capiunt. Cito gloria obsolescit in sordidis hosti-
bus». CURZIO RUFO
1. quid: = aliquid.
2. credisne: = credis + ne (ne, da non tradurre, serve a introdurre la proposizione
interrogativa).
214 SEZIONE SECONDA

a
l
70 Cicerone esorta Cesare: ripristini la repubblica romana
Illam tuam praeclarissimam et sapientissimam vocem invitus audivi:
«Satis diu vel naturae1 vixi vel gloriae». Satis, si ita vis, fortasse natu-
rae, addo etiam, si placet, gloriae; at, quod maximum est, patriae cer-
te parum. Omnium salutem civium cunctamque rem publicam res
tuae gestae complexae sunt; tantum abes a perfectione maximorum
operum, ut fundamenta nondum, quae cogitas, ieceris. Haec igitur tibi
reliqua pars est, hic restat actus2, in hoc elaborandum est, ut rem
publicam constituas, eaque tu in primis summa tranquillitate et otio
perfruare3. Obstupescent posteri certe imperia, provincias, Rhenum,
Oceanum, Nilum, pugnas innumerabiles, incredibiles victorias, monu-
menta, triumphos audientes et legentes tuos. Sed nisi haec urbs stabi-
lita tuis consiliis et institutis erit, vagabitur modo tuum nomen longe
atque late, sedem stabilem et domicilium certum non habebit.
CICERONE
1. naturae: dativo di fine.
2. actus: è sostantivo (hic actus).
3. perfruare: = perfruaris.
a
l
71 Fiere parole di uno Scita al re Alessandro
«Ut 1 maior fortiorque sis quam quisquam, tamen alienigenarum domi-
num nemo pati vult. Transi modo Tanain: scies quam late pateant,
numquam tamen consequeris Scythas. Paupertas nostra velocior erit
quam exercitus tuus, qui praedas tot nationum vehit. Rursus, cum
procul abesse nos credes, videbis in tuis castris. Eadem enim velocita-
te et sequimur et fugimus. Scytharum solitudines Graecis etiam pro-
verbiis audio eludi. At nos deserta et humano cultu vacua magis quam
urbes et opulentos agros sequimur. Proinde fortunam tuam pressis
manibus tene: lubrica est nec invita teneri potest; impone felicitati
tuae frenos, facilius illam reges. Nostri sine pedibus dicunt esse fortu-
nam, quae manus et pinnas tantum habet: cum manus porrigit, pin-
nas quoque comprehende. Denique si deus es, tribuere mortalibus
beneficia debes, non sua eripere: si autem homo es, id quod es semper
esse te cogita». CURZIO RUFO
1. ut: concessivo («sebbene»).
a
l
72 Cattura e uccisione di Induziomaro, capo dei Treviri
Ex consuetudine cotidiana Indutiomarus ad castra accedit atque ibi
magnam partem diei consumit; equites tela coniciunt et magna cum
contumelia verborum nostros ad pugnam evocant. Nullo ab nostris
dato responso, ubi visum est, sub vesperum dispersi ac dissipati disce-
SEZIONE SECONDA 215

dunt. Subito Labienus duabus portis omnem equitatum mittit; praeci-
pit atque interdicit, perterritis hostibus atque in fugam coniectis, –
quod fore, sicut accidit, videbat – unum omnes petant Indutiomarum,
nec quisquam alium prius vulneret, quam illum interfectum viderit,
quod 1 mora reliquorum spatium nactum illum effugere nolebat; ma-
gna proponit iis, qui occiderint, praemia; submittit cohortes equitibus
subsidio. Comprobat hominis consilium fortuna, et, cum unum omnes
peterent, in ipso fluminis vado deprehensus, Indutiomarus interfici-
tur caputque eius refertur in castra. Redeuntes equites quos possunt
consectantur atque occı̄dunt. CESARE
1. quod ecc.: si ordini: quod (Labienus) nolebat illum, nactum spatium ( il tempo)
morā reliquorum, effugere.
a
l
73 Gli dei in difesa di Delfi assediata dai Galli
Delphi, plus in deo quam in viribus deputantes, cum contemptu
hostium resistebant, scandentesque Gallos e summo montis vertice
partim saxo, partim armis obruebant. In hoc partium1 certamine,
repente universorum templorum antistites, simul et ipsae vates, spar-
sis crinibus, cum insignibus atque infulis, pavidi vecordesque in pri-
mam pugnantium aciem procurrunt. Advenisse deum clamant, eum-
que se vidisse desilientem in templum, per culminis aperta fastigia,
dum omnes opem dei suppliciter implorant, iuvenem2 supra huma-
num modum insignis pulchritudinis; comitesque ei duas armatas vir-
gines ex propinquis duabus Dianae Minervaeque aedibus occurrisse;
nec oculis tantum haec se prospexisse3, audisse etiam stridorem arcus
ac strepitum armorum. Proinde ne cunctarentur, diis antesignanis,
hostem caedere et victoriae deorum socios se adiungere summis obse-
crationibus monebant. Quibus vocibus incensi, omnes certatim in
proelium prosiliunt. Praesentiam dei et ipsi statim sensere; nam ter-
rae motu portio montis abrupta Gallorum stravit exercitum. GIUSTINO
1. partium: delle due parti.
2. iuvenem: apposizione di deum.
3. prospexisse: le propos. oggettive dipendono dal precedente clamant.
216 SEZIONE SECONDA

Varia XXI
ROMA ANTICA DI NOTTE

E DI GIORNO
Questo è effettivamente uno dei caratteri per i quali la Roma imperiale

più si allontana dalle capitali contemporanee: le sue strade, nelle notti sen-
za luna restavano immerse nella più profonda oscurità. Niente fanali a olio
o a candela appesi al muro e nemmeno lanterne sospese agli architravi del-
le porte, salvo luminarie eccezionali, quando Roma s’illuminava improvvi-
samente, in segno d’allegrezza collettiva, per celebrare una festa imprevi-
sta – come quella che ebbe luogo la sera in cui Cicerone l’ebbe liberata dal
pericolo di Catilina. In tempi normali, la notte cade sulla città come l’om-
bra di un pericolo, diffuso, misterioso, terribile. Ognuno se ne torna a casa,
ci si serra dentro e ci si barrica. Le botteghe tacciono ovunque, le catene di
sicurezza si tendono dietro i battenti delle porte; le imposte degli apparta-
menti si chiudono a loro volta e i vasi di fiori vengono ritirati dalle finestre
che avevano ornate.
I ricchi, se devono uscire, si fanno accompagnare da schiavi che portano
fiaccole per illuminare e proteggere la loro marcia. Quanto agli altri, non
contano troppo sulle ronde notturne (sebaciaria), eseguite, alla luce delle
torce, da pattugliamenti di vigili nel settore (troppo vasto per essere sorve-
gliato ovunque) delle due regioni, il cui servizio di polizia è affidato a ognu-
na delle sette coorti. Essi si avventurano fuori con una vaga apprensione e
certamente con riluttanza. Giovenale dice sospirando che recarsi ad una
cena, senza prima aver fatto testamento, può essere giudicata una negli-
genza. E se il poeta esagera pretendendo che la Roma dei suoi tempi fosse
meno sicura della foresta Gallinaria e delle paludi Pontine, basta sfogliare
il Digesto e notarvi i passaggi che riservano alla giurisdizione del prefetto
dei vigili gli assassini (sicarii), gli svaligiatori (effractores), i grassatori di
ogni natura (raptores) che pullulavano in Roma, per convenire che in quei
vici tenebrosi (in cui all’epoca di Silla, Roscio Amerino, ritornando da una
cena in campagna, aveva trovato la morte) erano da temere «i sùbiti infor-
tuni». Ma non tutte queste disavventure erano così tragiche, anche se è
vero che il nottambulo si esponeva alla morte o, quanto meno, all’infezione
ogni volta che s’apriva sul suo capo una finestra insonne. E il meno era
quello che capitò ai tristi eroi del romanzo di Petronio, i quali, lasciando
SEZIONE SECONDA 217

mezzo brilli, e molto tardi, la tavola di Trimalcione, si perdettero senza
lanterne in quel labirinto di strade prive di tabelle indicative, senza nume-
ri e senza fanali, e rischiarono di non trovare il loro alloggio prima del far
del giorno.
La circolazione era dominata da questo contrasto tra il giorno e la notte.
Durante la giornata c’era un’animazione intensa, una confusione grandis-
sima, un fracasso infernale: le tabernae coi loro banchi in mostra sulla
strada sono affollate non appena aperte; qui i barbieri radono i loro clienti
in mezzo alla strada, là i venditori ambulanti di Trastevere se ne vanno
barattando i loro pacchetti di zolfanelli con oggetti di vetro. Altrove i betto-
lieri, arrochiti a forza di chiamare una clientela che fa finta di non sentire,
esibiscono salsicce fumanti nelle casseruole calde. Maestri di scuola e i loro
allievi si sgolano all’aria aperta. Da una parte un cambiavalute fa sonare
su di una tavola sudicia la sua raccolta di monete con l’effigie di Nerone;
dall’altra un battiloro raddoppia i colpi della sua mazzetta brillante sulla
pietra consunta; al crocicchio, un capannello di curiosi sta rapito intorno a
un incantatore di vipere; dovunque risuonano i martelli dei calderai, tre-
molano le voci dei mendicanti, che in nome di Bellona o ricordando le loro
disgrazie, cercano di intenerire i passanti. Questi scorrono via in un fiume
ininterrotto al quale gli ostacoli non impediscono di divenire ben presto
torrenziale; e per quelle stradette neppure degne di un villaggio, è tutto un
mondo, all’ombra o al sole, che si accalca, si spinge e si urta. E quindici
secoli prima che Les embarras de Paris sollecitassero la vena di Boileau, gli
intralci dell’antica Roma fecero le spese di quella di Giovenale.
La notte si potrebbe credere che i rumori si spengano nel silenzio della
paura, in una pace sepolcrale; ma sono semplicemente sostituiti da altri:
alla sfilata degli uomini, ora chiusi nelle loro case, succede, per volontà di
Cesare, la sfilata delle bestie da soma, dei loro carrettieri e dei loro convo-
gli. Il dittatore aveva in realtà capito che in stradette così accidentate,
anguste e frequentate come i vici di Roma, la circolazione dei veicoli indi-
spensabile per i bisogni di centinaia di migliaia di abitanti avrebbe imme-
diatamente causato di giorno un imbottigliamento e costituito un pericolo
permanente; donde la misura radicale da lui adottata e che possiamo
apprendere dalla sua legge postuma: dal levar del sole fino al primo crepu-
scolo non saranno tollerati carri in movimento dentro l’Urbe. Quelli che si
saranno introdotti durante la notte e che l’alba avrà sorpresi prima che si
siano allontanati, avranno solo il diritto di stazionarvi vuoti; e saranno
ammesse solo quattro eccezioni a tale regola ormai inderogabile; tre ecce-
zioni temporanee, rispettivamente consentite: ai carri delle Vestali, del rex
218 SEZIONE SECONDA

sacrorum, dei Flamini, nei giorni delle cerimonie solenni; ai car-
ri indispensabili alla processione della vittoria, nei giorni del
trionfo; e ai carri richiesti dalla celebrazione dei giuochi pubblici
nei giorni ad essi destinati. Poi un’eccezione valida per tutti i
giorni dell’anno, per i carri degli appaltatori che demoliscono
una città asfissiante per ricostruirla più sana e più bella. Al di
fuori di questi casi nettamente determinati, non circolano nella
vecchia Roma durante la giornata che i pedoni, i cavalieri, i
padroni di lettighe e di portantine; e quanto ai funerali, si tratti
di povere esequie sbrigate alla svelta di sera, o di maestosi fune-
rali svolgentisi in pieno giorno, siano preceduti o no da suonato-
ri di flauto o di corno, seguiti o no da una lunga teoria di paren-
ti, di amici o di praeficae – donne che piangono a pagamento –, i
morti stessi siano chiusi nella loro bara (capulum) o deposti in
una bara d’affitto (sandapila), se ne andranno al rogo destinato
alla loro cremazione o alle tombe della loro sepoltura su di una
semplice barella portata a braccia dai vespillones.
Viceversa, all’avvicinarsi della notte, comincerà il legittimo
traffico dei carri d’ogni sorta che riempiono la città del loro fra-
stuono.
(da I. CARCOPINO, La vita quotidiana a Roma, Bari 1984, pp. 62-64)
SEZIONE SECONDA 219

a
l
74 L’esercito di Alessandro nella traversata della Caucasia
In hac tum omnis humani cultus solitudine destitutus exercitus, quid-
quid malorum tolerari potest pertulit: inopiam, frigus, lassitudinem,
desperationem. Multos exanimavit rigor insolitus nivis: multorum
adussit pedes, plurimorum oculos. Praecipue perniciabilis fuit fatiga-
tis: quippe in ipso gelu deficientia corpora sternebant, quae cum move-
ri desissent, vis frigoris ita adstringebat, ut rursus ad surgendum
conı̄ti non possent. A commilitonibus torpentes excitabantur neque
aliud remedium erat, quam ut ingredi cogerentur. Tum demum, vitali
labore moto membris, aliquis redibat vigor. Si qui tuguria barbarorum
adire potuerunt, celeriter refecti sunt. Sed tanta caligo erat, ut aedifi-
cia nulla alia res quam fumus ostenderet. Illi, numquam ante in terris
suis advena viso, cum armatos repente conspicerent, exanimati metu,
quidquid in tuguriis erat, adferebant, ut corporibus ipsorum parcere-
tur orantes. CURZIO RUFO
a
l
75 Premonizioni da formiche e da api
Midae vero, cuius imperio Phrygia fuit subiecta, puero dormienti for-
micae in os grana tritici congesserunt. Parentibus deinde eius, quor-
sus prodigium tenderet explorantibus, augures responderunt omnium
illum mortalium futurum1 ditissimum. Nec vana praedictio extitit:
nam Midas cunctorum paene regum opes abundantia pecuniae ante-
cessit, infantiaeque incunabula, utili deorum munere donata, onustis
auro atque argento gazis pensavit. Formicis Midae iure meritoque
apes Platonis praetulerim: illae enim caducae ac fragilis2, hae solidae
et aeternae felicitatis indices extiterunt, dormientis in cunis parvuli
labellis mel inserendo. Qua re audita, prodigiorum interpretes singu-
larem eloquii suavitatem ore eius emanaturam dixerunt. Ac mihi qui-
dem illae apes, non montem Hymettum thymi flore redolentem, sed
Musarum Heliconios colles, omni genere doctrinae virentes, dearum
instinctu depastae, maximo ingenio dulcissima summae eloquentiae
instillasse3 videntur alimenta. VALERIO MASSIMO
1. futurum: sott. esse.

2. fragilis: = fragiles.
3. instillasse: = instillavisse.
a
l
76 Ciro è veramente felice (a giudizio di Lisandro)
Cyrus minor, Persarum rex, praestans ingenio atque imperii gloria,
cum Lysander Lacedaemonius, vir summae virtutis, venisset ad eum
Sardes eique dona a sociis attulisset, et ceteris in rebus comis erga
220 SEZIONE SECONDA

Lysandrum atque humanus fuit et ei quendam consaeptum agrum
diligenter consitum ostendit. Cum autem admiraretur Lysander et
proceritates arborum et directos in quincuncem ordines et humum
subactam atque puram et suavitatem odorum, qui adflarentur ex flo-
ribus, tum dixit mirari se non modo diligentiam, sed etiam sollertiam
eius, a quo essent illa dimensa atque discripta. Respondit Cyrus:
«Atqui ego ista sum omnia dimensus; mei sunt ordines, mea descrip-
tio, multae etiam istarum arborum mea manu sunt satae». Tum
Lysander intuens purpuram eius et nitorem corporis ornatumque Per-
sicum multo auro multisque gemmis: «Rite vero te, inquit, Cyre, bea-
tum ferunt, quoniam virtuti tuae fortuna coniuncta est». CICERONE
a
l
77 La patria e gli antenati parlano a Cesare
Si tecum patria atque parentes possent loqui, scilicet haec tibi dice-
rent 1: «O Caesar, nos te genuimus fortissimi viri, in optima urbe,
decus praesidiumque nobis, hostibus terrorem. Quae multis laboribus
et periculis ceperamus, ea tibi nascenti cum anima simul tradidimus,
patriam maxumam2 in terris, domum familiamque in patria clarissi-
mam, praeterea bonas artis 3, honestas divitias, postremo omnia hone-
stamenta pacis et praemia belli. Pro iis amplissimis beneficiis non fla-
gitium a te neque malum facinus petimus, sed uti libertatem eversam
restituas. Qua re patrata, profecto per gentes omnes fama virtutis
tuae volabit. Namque hac tempestate tametsi domi militiaeque prae-
clara facinora egisti, tamen gloria tua cum multis viris fortibus aequa-
lis est. Si vero urbem amplissimo nomine et maxumo imperio, prope
iam ab occasu4 restitueris, quis te clarior, quis maior in terris fuerit?
SALLUSTIO
1. dicerent: «direbbero».
2. maxumam: = maximam.
3. artis: = artes.
4. occasu: «dalla rovina».
a
l
78 Plinio elogia un amico
Amabam Pompeium Saturninum laudabamque eius ingenium, etiam
antequam scirem quam varium, quam flexibile, quam multiplex esset;
nunc vero totum me tenet, habet, possidet. Audivi causas agentem
acriter et ardenter nec minus polite et ornate, sive meditata sive subi-
ta proferret. Adsunt 1 aptae crebraeque sententiae, gravis et decora
constructio, sonantia verba et antiqua. Omnia haec mire placent, cum
impetu quodam et flumine pervehuntur, placent, si retractentur 2.
Senties quod ego, cum orationes eius in manus sumpseris, quas facile
cuilibet veterum, quorum est aemulus, comparabis. Idem tamen in
historia magis satisfaciet vel brevitate vel luce vel suavitate vel splen-
SEZIONE SECONDA 221

dore etiam et sublimitate narrandi. Nam in contionibus idem qui in
orationibus suis est, pressior tantum et circumscriptior et adductior.
Praeterea facit versus, qualis Catullus et Calvus, re vera qualis Catul-
lus aut Calvus. PLINIO IL GIOVANE
1. s’int.: nelle sue orazioni.

2. si retractentur: «quando si ripensino, si ritocchino».
a
l
79 Letture pubbliche di poesia a Roma
Magnum proventum poetarum annus hic attulit; toto mense Aprili
nullus fere dies1 quo non recitaret aliquis. Iuvat me quod 2 vigent stu-
dia, proferunt se ingenia hominum et ostentant, tametsi ad audien-
dum pigre coitur. Plerique in stationibus sedent tempusque audiendi
fabulis conterunt ac subinde sibi nuntiari iubent an iam recitator
intraverit, an dixerit praefationem, an ex magna parte evolverit li-
brum; tum demum ac tunc quoque lente cunctanterque veniunt; nec
tamen permănent sed ante finem recedunt, alii dissimulanter et fur-
tim, alii simpliciter et libere. At hercule memoria parentum Claudium
Caesarem ferunt, cum in Palatio spatiaretur audissetque clamorem,
causam requisisse; cumque dictum esset recitare Nonianum, subitum
recitanti inopinatumque venisse. PLINIO IL GIOVANE
1. dies: sott. fuit.

a
l
80 Gloriosa morte di un generale ateniese
Chabrias autem periit bello sociali tali modo. Oppugnabant Athenien-
ses Chium. Erat in classe Chabrias privatus, sed omnes, qui in magi-
stratu erant, auctoritate anteibat, eumque magis milites, quam qui
praeerant, suspiciebant. Quae res ei maturavit mortem. Nam dum
primus studet portum intrare gubernatoremque iubet eo dirigere
navem, ipse sibi perniciei fuit: cum enim eo1 penetrasset, ceterae2 non
sunt secutae. Quo facto circumfusus hostium concursu, cum fortissime
pugnaret, navis rostro percussa coepit sidere. Hinc refugere cum pos-
set, si se in mare deiecisset, quod suberat classis Atheniensium, quae
exciperet natantes, perire maluit quam, armis abiectis, navem relin-
quere, in qua fuerat vectus. Id ceteri facere noluerunt, qui nando in
tutum pervenerunt. At ille praestare honestam mortem existimans
turpi vitae, comminus pugnans telis hostium interfectus est.
C. NEPOTE
2. ceterae: sott. naves.
222 SEZIONE SECONDA

a
l
81 Nell’antichissima Italia
Italiae cultores primi Aborigines fuere, quorum rex Saturnus tantae
iustitiae fuisse dicitur, ut neque servierit quisquam sub illo neque
quicquam privatae rei habuerit, sed omnia communia atque indivisa
omnibus fuerint, veluti unum cunctis patrimonium esset. Itaque Ita-
lia a regis nomine Saturnia appellata1, et mons, in quo babitabat,
Saturnius, in quo nunc, veluti ab Iove pulso2 sedibus suis Saturno,
Capitolium est. Post hunc Picum, tertio loco regnasse3 Faunum
ferunt, sub quo Evander ab Arcadiae urbe Pallanteo in Italiam cum
mediocri turba popularium venit, cui Faunus et agros et montem,
quem ille postea Palatium appellavit, benigne adsignavit. In huius
radicibus templum Lycaeo, quem Graeci Pana, Romani Lupercum
appellant, constituit. Fauno uxor fuit nomine Fatua, quae, adsidue
divino spiritu impleta, veluti per furorem futura praemonebat. Unde
adhuc, qui inspirari solent, fatuari dicuntur. GIUSTINO
1. appellata: sott. est.

2. pulso: da congiungere con Saturno.
3. regnasse: = regnavisse.
a
l
82 Politica di pace dell’imperatore Adriano
Adeptus imperium, ad priscum se statim morem instituit et tenendae
per orbem terrarum paci operam intendit. Expeditiones sub eo graves
nullae fuerunt; bella etiam silentio paene transacta. A militibus, prop-
ter curam exercitus nimiam, multum amatus est, simul quod in eos
liberalissimus fuit. Britanniam petiit in qua multa correxit murum-
que per octoginta milia passuum primus duxit, qui barbaros Romano-
sque divideret. Parthos in amicitia semper habuit, quod inde regem
retraxit, quem Traianus imposuerat. Armeniis regem habere permisit,
cum sub Traiano legatum habuissent. A Mesopotamenis non exegit
tributum quod Traianus imposuit. Albanos et Hiberos amicissimos
habuit, quod reges eorum largitionibus prosecutus est, cum ad illum
venire contempsissent. Reges Bactranorum legatos ad eum, amicitiae
petendae causa, supplices miserunt. HISTORIA AUGUSTA
a
l
83 Plinio presenta un candidato-marito bresciano
Petis ut fratris tui filiae prospiciam maritum. Qui quidem diu quae-
rendus fuisset 1, nisi paratus et quasi provisus esset Minicius Acilia-
nus. Patria est ei Brixia, ex illa nostra Italia quae multum adhuc vere-
cundiae, frugalitatis, atque etiam rusticitatis antiquae retinet et ser-
vat. Pater Minicius Macrinus, equestris ordinis princeps. Habet
SEZIONE SECONDA 223

aviam maternam Serranam Proculam, e municipio Patavio. Nosti 2
loci mores. Serrana tamen Patavinis quoque severitatis exemplum
est. Contigit et avunculus ei P. Acilius, gravitate, prudentia, fide prope
singulari. In summa nihil erit in domo tota, quod non tibi tamquam in
tua placeat. Aciliano vero ipsi plurimum vigoris, industriae, quam-
quam in maxima verecundia. Quaesturam, tribunatum, praeturam
honestissime percucurrit. Est illi facies liberalis, multo sanguine,
multo rubore suffusa; est ingenita totius corporis pulchritudo et qui-
dam senatorius decor. Quae ego nequaquam arbitror neglegenda3:
debet enim hoc castitati puellarum quasi praemium dari. Nescio an
adiciam esse patri eius amplas facultates. PLINIO IL GIOVANE
1. quaerendus fuisset: «si sarebbe dovuto cercare».

2. nosti: = novisti.
3. neglegenda: sott. esse.
a
l
84 La cittadinanza romana non salva un messinese
Caedebatur virgis, in medio foro, Messanae civis Romanus, cum inte-
rea nullus gemitus, nulla vox alia illius miseri inter dolorem crepi-
tumque plagarum audiebatur nisi haec: «Civis Romanus sum». Hac se
commemoratione civitatis omnia verbera depulsurum1 cruciatumque
a corpore deiecturum arbitrabatur. Is non modo hoc non perfecit, ut
virgarum vim deprecaretur, sed cum imploraret saepius, usurparet-
que nomen civitatis, crux, crux, inquam, infelici et aerumnoso compa-
rabatur. O nomen dulcis libertatis! O ius eximium nostrae civitatis! O
lex Porcia legesque Semproniae! O graviter desiderata et aliquando
reddita plebi Romanae tribunicia potestas! Hucine2 tandem haec
omnia deciderunt, ut civis Romanus, in provincia populi Romani, in
oppido foederatorum, deligatus in foro virgis caederetur? CICERONE
1. depulsurum: sott. esse.

2. hucine: = huc + ne.
a
l
85 Un ambasciatore senza diplomazia
Caius vero Popilius a senatu legatus ad Antiochum missus, ut bello se,
quo Ptolemaeum lacessebat, abstineret, cum ad eum venisset atque is
prompto animo et amicissimo vultu dexteram ei porrexisset, invicem
illi suam porrigere noluit, sed tabellas, senatus consultum continen-
tes, tradidit. Quas ut legit Antiochus, dixit se cum amicis conlocutu-
rum1. Indignatus Popilius, quod aliquam moram interposuisset, virga
solum, quo insistebat, denotavit et «Prius» inquit «quam hoc circulo
excedas, da responsum, quod senatui referam». Non legatum locu-
tum2, sed ipsam curiam ante oculos positam crederes: continuo enim
224 SEZIONE SECONDA

rex adfirmavit fore ne amplius de se Ptolomaeus quereretur, ac tum
demum Popilius manum eius tamquam socii adprehendit.
VALERIO MASSIMO
1. conlocuturum: sott. esse.
2. locutum: sott. esse.
a
l
86 Quel dolore immedicabile di una madre
Octavia1 amiserat Marcellum, adulescentem animo alacrem, ingenio
potentem, frugalitatis continentiaeque, in illis aut annis aut opibus,
non mediocriter admirandae, patientem laborum, voluptatibus alie-
num. Nullum finem, per omne vitae suae tempus, flendi gemendique
fecit, nec ullas admisit voces salutare aliquid adferentes; ne avocari
quidem se passa est, intenta in unam rem et toto animo affixa. Talis
per omnem vitam fuit, qualis in funere. Nullam habere imaginem filii
carissimi voluit, nullam sibi de illo fieri mentionem. Oderat omnes
matres et in Liviam2 maxime furebat, quia videbatur ad illius filium
transisse sibi promissa felicitas. Tenebris et solitudini familiarissima,
ne ad fratrem quidem respiciens; carmina, celebrandae Marcelli
memoriae composita, aliosque studiorum honores reiecit et aures suas
adversus omne solacium clusit. SENECA
1. È la sorella di Augusto, madre di Marcello, morto adolescente.

2. Liviam: moglie di Augusto e madre di Tiberio, il futuro imperatore.
a
l
87 Elogio della filosofia
His gravissimis casibus, in portum1, ex quo eramus egressi magna iac-
tati tempestate, confugimus. O vitae philosophia dux, o virtutis inda-
gatrix expultrixque vitiorum! Quid non modo nos, sed omnino vita
hominum sine te esse potuisset? Tu urbis2 peperisti, tu dissipatos
homines in societatem vitae convocasti, tu eos inter se primo domici-
liis, deinde coniugiis, tum litterarum et vocum communione iunxisti,
tu inventrix legum, tu magistra morum et disciplinae fuisti: ad te con-
fugimus, a te opem petimus, tibi nos, ut antea magna ex parte, sic
nunc penitus totosque tradimus. Est autem, unus dies bene et ex prae-
ceptis tuis actus, peccanti immortalitati anteponendus. Cuius igitur
potius opibus utamur quam tuis, quae et vitae tranquillitatem largita
nobis es et terrorem mortis sustulisti? CICERONE
1. portum: è il “porto” della filosofia.

2. urbis: = urbes.
SEZIONE SECONDA 225

a
l
88 Una scherzosa lettera di Plinio allo storico Tacito
Ridebis, et licet rideas. Ego ille, quem nosti 1, apros tres, et quidem
pulcherrimos, cepi. «Ipse?» inquis. Ipse; non tamen ut omnino ab iner-
tia mea et quiete discederem. Ad retia sedebam; erant in proximo, non
venabulum aut lancea, sed stilus et pugillares. Meditabar aliquid eno-
tabamque, ut, si manus vacuas, plenas tamen ceras reportarem. Non
est quod 2 contemnas hoc studendi genus. Mirum est ut animus agita-
tione motuque corporis excitetur. Iam undı̆que silvae et solitudo,
ipsumque illud silentium quod venationi datur, magna cogitationis
incitamenta sunt. Proinde cum venabĕre3 licebit, auctore me, ut pana-
rium et lagunculam, sic etiam pugillares feras. Experieris non Dia-
nam magis montibus quam Minervam inerrare. Vale. PLINIO IL GIOVANE
1. nosti: = novisti.
2. non est quod: «non c’è motivo che».
3. venabere: = venaberis.
a
l
89 Essere da sani ciò che pensiamo da malati
Nuper me cuiusdam amici languor1 admonuit optimos esse nos, dum
infirmi sumus. Quem enim infirmum aut avaritia aut ambitio aut libi-
do sollicitat? Non amoribus servit, non appetit honores, opes neglegit,
et quantulumcumque, ut relicturus, satis habet. Tunc deos2, tunc
hominem esse se meminit. Invı̆det nemini, neminem miratur, nemi-
nem despicit, ac ne sermonibus quidem malignis aut attendit aut ali-
tur. Balinea imaginatur et fontes: haec summa curarum, summa voto-
rum; mollemque in posterum et pinguem, si contingat evadere, hoc est
innoxiam beatamque, destı̆nat vitam. Possum ergo, quod plurimis ver-
bis, plurimis etiam voluminibus philosophi docere conantur, ipse bre-
viter tibi mihique praecipere: ut tales esse sani perseveremus, quales
nos futuros3 profitemur infirmi. Vale. PLINIO IL GIOVANE
1. languor: «malattia».
2. deos: sott. esse.
3. futuros: sott. esse.
226 SEZIONE SECONDA

Varia XXII
ALCUNE ETIMOLOGIE
Ovvia la nozione di etimologia, che consiste nella individuazione dei rap-

porti che una parola ha con un’altra unità espressiva più antica dalla qua-
le essa è derivata.
obeso: da ob + edo («mangiare»), donde il significato di «corpulento».

candidato: da candidus («bianco»). Nel periodo preelettorale i candidati
romani usavano indossare una toga candida.
inerme: da in (prefisso negativo) e arma, orum; colui che è indifeso.
fulmine: da fulgēre («splendere»).
fanatico: da fanum («tempio»). Il termine si connette all’esaltazione fre-
netica e delirante dell’esperienza religiosa, del contatto con la sfera del
divino.
mercede: da merēre («guadagnare»).
sincero: da sine cera. «Senza cera» si diceva originariamente del miele
puro.
specchio: da specio («guardare»).
cupola: da cupa («botte»), con riferimento all’analogia di forma tra la bot-
te e la cupola.
simulare: da similis (fare qualcosa di simile: es. simulare un incendio, un
incidente).
pagella: da pagella, diminutivo di pagina.
agenda: da ago («le cose che devono farsi»); e quindi il taccuino dove si
annotano le cose da fare in ciascun giorno.
vendemmia: da vinum e demere («togliere»).
calcolo: da calculus («sassolino»). In Roma i maestri elementari adopera-
vano sassolini nell’insegnare i calcoli aritmetici.
scampare: da ex e campo («fuori del campo di battaglia»; donde «salvarsi»).
scapolo: da ex e capulo (a sua volta da capio, «catturare»). Ex capulo =
«colui che è libero dal legame» (capulum).
SEZIONE SECONDA 227

pagare: da pacare («tacitare»).
alunno: da alere («nutrire, allevare»).
naufragio: da navis e frangere («rompere»).
barcollare: da barca, con allusione al suo dondolare.
siesta: da sexta (sott. hora): l’ora corrispondente al nostro «mezzogiorno»,
donde il significato di «riposo postmeridiano».
diverbio: da diverbium, che era la parte dialogata della commedia latina.
mollica: da mollis («molle»).
volume: da volumen (da volvĕre, volgere), che indicava il rotolo di perga-
mena da scrivere.
ustione: da uro- ussi- ustum- urere («bruciare»).
228 SEZIONE SECONDA

a
l
90 Plinio ha comprato un bronzo
Ex haereditate quae mihi obvēnit, emi proxime Corinthium signum,
modicum quidem sed festivum et expressum, quantum ego sapio, qui
fortasse in omni re, in hac certe, perquam exiguum sapio. Hoc tamen
signum ego quoque intellego. Est enim nudum, nec aut vitia, si qua
sunt, celat, aut laudes parum ostentat.
Effingit senem stantem; ossa, musculi, nervi, venae, rugae etiam ut
spirantis, apparent; rari et cedentes capilli, lata frons, contracta
facies, exile collum; pendent lacerti, papillae iacent, recessit venter. A
tergo quoque eadem aetas, ut a tergo1. Aes ipsum, quantum verus
color indicat, vetus et antiquum. Talia denique omnia2, ut possint arti-
ficum oculos tenere, delectare imperitorum. Quod me, quamquam
tirunculum, sollicitavit ad emendum. PLINIO IL GIOVANE
1. «per quel che si può capire da...».

2. omnia: sott. sunt.
a
l
91 L’astuzia di Annibale nel salvare i suoi tesori
Antiocho fugato, verens ne1 dederetur, quod sine dubio accidisset 2, si
sui fecisset potestatem, Cretam ad Gortynios venit, ut ibi, quo se con-
ferret, consideraret. Vidit autem vir omnium callidissimus magno se
fore periculo, nisi quid providisset, propter avaritiam Cretensium:
magnam enim secum pecuniam portabat, de qua sciebat exisse famam.
Itaque capit tale consilium. Amphoras complures complet plumbo,
summas operit auro et argento. Has, praesentibus principibus, deponit
in templo Dianae, simulans se suas fortunas illorum fidei credere. His
in errorem inductis, statuas aeneas, quas secum portabat, omni sua
pecunia complet easque in propatulo domi abicit. Gortynii templum
magna cura custodiunt, non tam a ceteris quam ab Hannibale, ne ille
inscientibus iis tolleret secumque duceret. CORNELIO NEPOTE
1. ne: «che».
2. accidisset: «sarebbe accaduto».
a
l
92 Le divinità dei Galli
Deorum maxime Mercurium colunt; huius sunt plurima simulacra,
hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerum
ducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vim maxi-
mam arbitrantur; post hunc Apollinem et Martem et Iovem et Miner-
vam. De his eandem fere, quam reliquae gentes, habent opinionem:
Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque artificiorum
SEZIONE SECONDA 229

initia tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martem bella rege-
re. Huic, cum proelio dimicare constituerunt, ea, quae bello ceperint,
plerumque devŏvent; cum superaverunt, animalia capta immŏlant
reliquasque res in unum locum conferunt. Multis in civitatibus harum
rerum exstructos tumulos locis consecratis conspicari licet; neque sae-
pe accidit 1 ut neglecta quispiam religione aut capta apud se occultare
aut posita tollere auderet. CESARE
1. accidit etc.: si ordini: accidit ut quispiam, neglecta religione, auderet aut occultare
capta apud se, aut tollere posita (= le cose già consegnate).
a
l
93 Commodo, una bieca figura di imperatore
Lucius Aurelius Commodus, quintus decimus ab Augusto, patri succes-
sit in regnum mansitque in eo annis tredecim. Adversus Germanos bel-
lum feliciter gessit. Ceterum per omnia luxuriae et obscenitatis dede-
core depravatus, gladiatoriis quoque armis saepissime in ludo depu-
gnavit et in amphitheatro feris sese frequenter obiecit; interfecit etiam
quam plurimos senatores, maxime quos animadvertit nobilitate indu-
striaque excellere. Flagitia regis poenă urbis insequitur. Nam fulmine
Capitolium ictum, ex quo facta inflammatio bybliothecam illam, maio-
rum cura studioque compositam, aedesque alias iuxta sitas rapaci tur-
bine concremavit. Deinde aliud incendium postea Romae exortum
aedem Vestae et Palatium plurimamque urbis partem solo coaequavit.
Commodus cunctis incommodus in domo Vestiliani strangulatus inte-
risse fertur, hostis generis humani etiam vivus iudicatus. OROSIO
a
l
94 Nerone incendia Roma
Planeque ita fecit; nam, quasi offensus deformitate veterum aedificio-
rum et angustiis flexurisque vicorum, incendit urbem tam palam ut
plerique consulares cubicularios eius, cum stuppa taedaque in praediis
suis deprehensos, non attigerint; et quaedam horrea circa Domum
Auream, quorum spatium maxime desiderabat 1, bellicis machinis labe-
factata atque inflammata sunt, quod saxeo muro constructa erant. Per
sex dies septemque noctes ea clade saevitum est. Tunc, praeter immen-
sum numerum insularum, domus priscorum ducum arserunt, hostili-
bus adhuc spoliis adornatae, deorumque aedes ab regibus ac deinde
Punicis et Gallicis bellis votae dedicataeque et quidquid visendum
atque memorabile ex antiquitate duraverat. Hoc incendium e turre
Maecenatiana Nero prospectans, laetusque flammae, ut aiebat, pulch-
ritudine, ruinam Ilii in scenico habitu decantavit. SVETONIO
1. desiderabat: il soggetto è ancora Nero.
230 SEZIONE SECONDA

a
l
95 Tra malocchi e iettatori
Ferunt in ultima quadam terra, quae Albanı̄a dicitur, gigni homines
qui in pueritia canescant et plus cernant oculis per noctem quam
interdiu; item Sauromatas, qui ultra Borysthenem fluvium longe
colunt, cibum capere semper diebus tertiis, medio abstinere. Id etiam
scriptum offendimus1, quod postea quoque in libro Plinii Secundi
Naturalis Historiae septimo legi, esse quasdam in terra Africa fami-
lias hominum voce atque lingua affascinantium, qui si impensius for-
te laudaverint pulchras arbores, segĕtes laetiores, infantes amoenio-
res, egregios equos, pecudes pastu atque cultu opimas, emoriantur
repente haec omnia. Oculis quoque exitialem fascinationem fieri scrip-
tum est traditurque esse homines in Illyriis, qui interimant videndo
quos diutius irati viderint eosque ipsos mares feminasque, qui visu
tam nocenti 2 sunt, pupillas in singulis oculis binas habere.
AULO GELLIO
1. offendimus: «troviamo».
2. visu nocenti: ablativo di qualità.
a
l
96 Con un anello magico diventa re
Gyges1, cum terra discessisset magnis quibusdam imbribus, descendit
in illum hiatum, ubi aëneum equum, ut ferunt fabulae, animadvertit,
cuius in lateribus fores essent: quibus apertis, hominis mortui vidit
corpus magnitudine inusitata anulumque aureum in digito eius: quem
ut detraxit, ipse induit et in concilium se pastorum recepit. Ibi cum
palam2 eius anuli ad palmam converterat, a nullo videbatur, ipse
autem omnia videbat; idem rursus videbatur, cum in locum anulum
converterat. Itaque, hac opportunitate anuli usus, regem dominum
interemit sustulitque omnes quos obstare arbitrabatur: in quibus faci-
noribus nemo eum potuit videre. Sic repente, anuli beneficio, rex exor-
tus est Lydiae. CICERONE
1. Gyges: «Gige».
2. palam ... converterat: palam anuli ad palmam convertere: «girare il castone
(palam) dell’anello verso la palma».
a
l
97 la celebre invenzione di Caio Duilio
C. Duilius primus Poenos navali proelio devicit. Is cum videret naves
Romanas a Punicis velocitate superari, manus ferreas, quas corvos
vocavere1, instituit. Quae machina Romanis magno usui fuit: nam
iniectis illis corvis, hostilem navem apprehendebant, deinde, superiec-
to ponte, in eam insiliebant, et gladio velut in pugna terrestri dimica-
bant; unde Romanis, qui robore praestabant, facilis victoria fuit. Inter
pugnandum triginta hostium naves captae sunt, tredecim mersae.
SEZIONE SECONDA 231

Duilius, victor Romam reversus, primus navalem triumphum egit.
Nec ulla victoria Romanis gratior fuit, quod, invicti terra, iam etiam
mari plurimum possent. Itaque Duilius maximo honore dignus fuit
eique concessum est ut, per omnem vitam, praelucenti funali et prae-
cinente tibicine, a cena publice rediret. EUTROPIO
1. vocavere: = vocaverunt.
a
l
98 Un momento drammatico nell’esercito di Cesare
Ita nostri acriter in hostes, signo dato, impetum fecerunt, itaque
hostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostes
coniciendi non daretur. Reiectis pilis, comminus gladiis pugnatum est.
At Germani, celeriter ex consuetudine sua phalange facta, impetum
gladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri milites qui in
phalanges insilirent et scuta manibus revellerent et desuper vulnera-
rent. Cum hostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam con-
versa esset, a dextro cornu vehementer multitudine suorum nostram
aciem premebant. Id cum animadvertisset Publius Crassus adule-
scens, qui equitatui praeerat, quod expeditior erat quam ii qui inter
aciem versabantur, tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit.
CESARE
a
l
99 Astuzia del satrapo persiano Farnabazo
Cum Lysander, praefectus classis, multa crudeliter avareque fecisset,
deque iis rebus suspicaretur ad cives suos esse perlatum1, petiit a
Pharnabazo ut ad ephoros sibi testimonium daret quanta sanctitate
bellum gessisset sociosque tractasset 2, deque iis rebus accurate scribe-
ret. Huic ille liberaliter pollicetur: librum grandem verbis multis con-
scripsit, in quibus summis eum effert laudibus. Quem cum legisset
probassetque, dum signatur, alterum pari magnitudine, tanta simili-
tudine ut discerni non posset, signatum subiecit 3, in quo accuratissi-
me eius avaritiam perfidiamque accusarat 4. Hinc Lysander domum
cum rediisset, postquam de suis rebus gestis apud maximum magi-
stratum, quae voluerat, dixerat, testimonii loco librum a Pharnabazo
datum tradidit. Hunc, summoto Lysandro, cum ephori cognovissent,
ipsi legendum dederunt. Ita ille imprudens ipse suus fuit accusator.
CORNELIO NEPOTE
1. perlatum: perfero significa qui «riferire».
2. tractasset: = tractavisset.
3. signatum etc.: alterum signatum subiecit: «lo sostituì con un altro già sigillato».
4. accusarat: = accusaverat.
232 SEZIONE SECONDA

a
l
100 L’origine dei libri sibillini
Anus hospita atque incognita ad Tarquinium Superbum regem adiit,
novem libros ferens, quos esse dicebat divina oracula; eos1 velle ve-
nundare. Tarquinius pretium percontatus est. Mulier nimium atque
immensum poposcit; rex, quasi anus aetate desiperet, derisit. Tum illa
foculum coram cum igni apponit, tres libros ex novem deurit, et ecquid
reliquos sex eodem pretio emere vellet, regem interrogavit. Sed enim
Tarquinius multo risit magis dixitque anum iam procul dubio delirare.
Mulier ibı̄dem statim tres alios libros exussit atque id ipsum denuo
placide rogat, ut tres reliquos eodem illo pretio emat. Tarquinius ore
iam serio atque attentiore animo fit, eam constantiam confidentiam-
que non insuper habendam2 intellegit, libros tres reliquos mercatur
nihilo minore pretio quam quod erat petitum pro omnibus. Sed eam
mulierem tunc a Tarquinio digressam postea nusquam locis visam
constitit. Libri tres, in sacrarium conditi, «Sibyllini» appellati 3; ad eos,
quasi ad oraculum quindecemviri adeunt, cum dii immortales publice
consulendi sunt. AULO GELLIO
1. eos etc: la propos. è retta dal precedente dicebat.

2. insuper habere aliquid: «non tenere in nessun conto qualcosa».
3. appellati: sott. sunt.
a
l
101 Inquietudine in Atene per la decapitazione delle Erme
Bello Peloponnesio, huius1 consilio atque auctoritate, Athenienses bel-
lum Syracusanis indixerunt. Ad quod gerendum ipse dux delectus est,
duo praeterea collegae dati, Nicia et Lamachus. Id cum appararetur,
priusquam classis exiret, accidit ut una nocte omnes Hermae qui in
oppido erant Athenis, deicerentur praeter unum, qui ante ianuam erat
Andocidi (itaque ille postea Mercurius Andocidi vocitatus est). Hoc
cum appareret non sine magna multorum consensione esse factum,
quae non ad privatam, sed ad publicam rem pertineret, magnus mul-
titudini timor est iniectus, ne qua2 repentina vis in civitate exsisteret,
quae libertatem opprimeret populi. Hoc maxime convenire in Alcibia-
dem videbatur, quod et potentior et maior quam privatus existimaba-
tur: multos enim liberalitate devinxerat, plures etiam opera forensi
suos reddiderat. Qua re fiebat ut omnium oculos, quotiescumque in
publicum prodisset, ad se converteret neque ei par quisquam in civita-
te poneretur. Itaque non solum spem in eo habebant maximam, sed
etiam timorem, quod et obesse plurimum et prodesse poterat.
C. NEPOTE
1. huius: di Alcibiade.
2. ne qua: = ne aliqua; ne da tradursi «che».
SEZIONE SECONDA 233

a
l
102 La grande fuga del principe germanico Ariovisto
In his1 fuit Ariovistus, qui, naviculam deligatam ad ripam nactus, eā
profugit; reliquos omnes equitatu consecuti nostri interfecerunt. Duae
fuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione, quam domo secum duxe-
rat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerat, a fra-
tre missam: utraque in ea fuga periit. Fuerunt duae filiae: harum alte-
ra occisa, altera capta est. Gaius Valerius Procillus, cum a custodibus
in fuga trinis catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesarem, hostis2
equitatu persequentem, incidit. Quae quidem res Caesari non mino-
rem quam ipsa victoria voluptatem attulit, quod hominem honestissi-
mum provinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, ereptum e
manibus hostium, sibi restitutum3 videbat, neque eius calamitate de
tanta voluptate et gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is, se
praesente, de se ter sortibus consultum4 dicebat, utrum igni statim
necaretur an in aliud tempus reservaretur: sortium beneficio se esse
incolumem. Item Marcus Metius repertus et ad eum reductus est.
CESARE
1. in his: cioè tra i fuggiaschi.
2. hostis: = hostes.
3. restitutum: sott. esse.
4. consultum: sott. esse.
a
l
103 Pirro ammiratore dei Romani
Nec vero tantum armis et in campo, sed consiliis quoque et domi intra
urbem cum rege Pyrrho dimicatum est. Quippe post primam victo-
riam, intellectā vir callı̆dus virtute Romanā, statim desperavit armis
seque ad dolos contŭlit. Nam interemptos cremavit, captivosque
indulgenter habuit et sine pretio restituit, missisque legatis in urbem,
omni modo adnixus est, ut, facto foedere, in amicitiam1 reciperetur.
Sed et bello et pace et foris et domi omnem in partem Romană virtus
tum se adprobavit, nec aliă magis quam Tarentină victoriă ostendit
populi Romani fortitudinem, senatus sapientiam, ducum magnanimi-
tatem. Quinam illi fuerunt viri, quos ab elephantis primo proelio
obtritos 2 accepı̆mus? Omnium vulnĕra in pectore3, quidam hostibus
suis morte sua immortui, omnium in manibus ensis 4, et relictae in
vultibus minae, et in ipsa morte ira vivebat. FLORO
1. in amicitiam: s’int. Romanorum.

2. obtritos: sott. esse.
3. in pectore: sott. fuerunt.
4. ensis: sott. fuit; col seg. relictae è sott. sunt.
234 SEZIONE SECONDA

a
l
104 Fuga di Pompeo dall’Italia
Prope dimidiā parte operis a Caesare effectā, diebusque in ea re con-
sumptis IX, naves, a consulibus Dyrrhachio remissae, quae priorem
partem exercitus eo1 deportaverant, Brundisium revertuntur. Pom-
peius, sive operibus Caesaris permotus, sive etiam quod ab initio Ita-
lia excedere constituerat, adventu navium profectionem parare inci-
pit; et, quo facilius impetum Caesaris tardaret, ne sub ipsa profectione
milites2 oppidum irrumperent, portas obstruit, vicos plateasque inae-
dificat, fossas transversas viis praeducit atque ibi sudes stipitesque
praeacutos defigit. His paratis rebus, milites silentio naves conscende-
re iubet; expeditos autem ex evocatis3, sagittariis funditoribusque,
raros in muro turribusque disponit. Hos certo signo revocare consti-
tuit, cum omnes milites naves conscendissent, atque iis expedito loco
actuaria navigia relinquit. CESARE

2. milites: sono i «soldati» di Cesare.
3. ex evocatis: «tra i soldati richiamati».
a
l
105 Onestà politica di Cicerone console
Sed isdem1 temporibus Q. Catulus et C. Piso, neque pretio neque gra-
tia, Ciceronem impellere potuere2 uti per Allobroges aut alium indi-
cem C. Caesar falso nominaretur3. Nam uterque cum illo graves ini-
micitias exercebant: Piso oppugnatus in iudicio pecuniarum repetun-
darum propter quoiusdam4 Transpadani supplicium iniustum; Catu-
lus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extrema aetate,
maxumis5 honoribus usus, ab adulescentulo Caesare victus discesse-
rat. Res opportuna videbatur quod is6, privatim egregia liberalitate,
publice maxumis muneribus, grandem pecuniam debebat. Sed ubi
consulem ad tantum facinus impellere nequeunt, ipsi singillatim cir-
cumeundo atque ementiundo7 quae se ex Volturcio aut Allobrogibus
audisse dicerent, magnam illi invidiam conflaverant. SALLUSTIO
1. isdem: = iisdem.
2. potuere: = potuerunt.
3. nominaretur: nomino ha qui il significato di «denunciare».
4. quoiusdam: = cuiusdam.
5. maxumis: = maximis.
6. is: cioè Cesare.
7. ementiundo: ementiendo.
SEZIONE SECONDA 235

a
l
106 Imperatori felici
Neque enim nos Christianos quosdam imperatores ideo felices dici-
mus quia vel diutius imperarunt 1, vel imperantes filios morte placida
reliquerunt, vel hostes reipublicae domuerunt, vel inimicos cives
adversus se insurgentes et cavēre et opprimere potuerunt. Sed felices
eos dicimus, si iuste imperant, si inter linguas sublimiter honoran-
tium et obsequio nimis humiliter salutantium non extolluntur, et se
homines esse meminerunt; si suam potestatem ad Dei cultum maxime
dilatandum maiestati eius famulam faciunt; si Deum timent, dilı̆gunt,
colunt; si plus amant illud regnum ubi non timent habere consortes; si
tardius vindicant, facile ignoscunt; si eandem vindictam pro necessi-
tate regendae tuendaeque reipublicae, non pro saturandis inimicitia-
rum odiis exserunt 2; si eandem veniam non ad impunitatem iniquita-
tis, sed ad spem correctionis indulgent 3. AGOSTINO
1. imperarunt: = imperaverunt.
2. exserunt: «esercitano».
3. indulgent: indulgere, adoperato transitivamente, ha qui il significato di «concedere».
a
l
107 L’esercito di Alessandro nella tempesta
Primus dies quietum iter praebuit; proximus ei, nondum quidem pro-
cellosus et tristis, obscurior tamen pristino1, non sine minis crescentis
mali, praeteriit. Tertio ab omni parte caeli emicare2 fulgura, et nunc
internitente luce nunc conditā, non oculos modo meantis exercitus,
sed etiam animos terrere coeperunt. Erat prope continuus caeli fragor,
et passim caedentium fulminum species visebatur; attonitisque auri-
bus, stupens agmen nec progredi nec considĕre audebat. Tum repente
imber, grandinem incutiens, torrentis modo effunditur, ac primo qui-
dem armis suis tecti 3 exceperant; sed iam nec retinere arma lubrı̆ca
rigentes manus poterant nec ipsi destinare in quam regionem obverte-
rent corpora, cum4 undique tempestatis violentia maior, quam vitare-
tur, occurreret. Ergo, ordinibus solutis, per totum saltum errabundum
agmen ferebatur. CURZIO RUFO
1. pristino: sott. die.

2. emicare: infinito storico o descrittivo (equivale qui a emicabant).
3. tecti: cioè (milites) tecti; tecti da tego.
4. cum: da unire a occurreret.
a
l
108 A volte avere un dato nome conta
Non inepta neque inelegans fabula est scire quemadmodum imperium
Probus sumpserit. Cum ad exercitus nuntius venisset, tum primum
236 SEZIONE SECONDA

animus militibus fuit praevenire Italicos exercitus, ne iterum senatus
principem daret. Sed cum inter milites sermo esset, quis fieri deberet,
et manipulatim in campo tribuni eos adloquerentur, dicentes requi-
rendum esse principem aliquem fortem, sanctum, verecundum, cle-
mentem, probum, idque per multos circulos1, ut fieri adsolet, dicere-
tur, quasi divino nutu undique ab omnibus adclamatum est: «Probe
Auguste, dii te servent!». Deinde concursus factus est ad caespiticium
tribunal et Probus appellatus est imperator, ornatus etiam pallio pur-
pureo, quod de statua templi ablatum est, atque inde ad Palatium
reductus. Ita ei sine ulla molestia totius orbis imperium, et militum et
senatus iudicio, delatum est. FLAVIO VOPISCO
1. circulos: «riunioni di persone».
a
l
109 Annibale visto dallo storico Livio
Plurimum audaciae ad pericula capessenda, plurimum consilii inter
ipsa pericula erat 1. Nullo labore aut corpus fatigari aut animus vinci
poterat. Caloris ac frigoris patientia par 2; cibi potionisque desiderio
naturali non voluptate modus finitus 3; vigiliarum somnique nec die
nec nocte discriminata tempora: id, quod gerendis rebus superesset,
quieti datum4; ea neque molli strato neque silentio accersita; multi
saepe militari sagulo opertum humi iacentem inter custodias statione-
sque militum conspexerunt. Vestitus nihil 5 inter aequales excellens;
arma atque equi conspiciebantur. Equitum peditumque idem longe
primus erat, princeps in proelium ibat, ultimus conserto proelio exce-
debat. Has tantas viri virtutes ingentia vitia aequabant: inhumana
crudelitas, perfidia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus
deum6 metus, nullum ius iurandum, nulla religio. LIVIO
1. erat: sott. ei (cioè Annibale).

2. par: sott. fuit.
3. cibi ... finitus: si costruisca: modus (la misura) cibi et potionis finitus (regolato)
erat desiderio naturali non voluptate.
4. datum: sott. erat.
5. nihil: «per nulla».
6. deum: = deorum.
a
l
110 Alla morte di Alessandro Magno
Suprema haec vox fuit regis et paulo post extinguitur. Milites in armis
vigilabant: Babylonii, alius e muris, alius culmine sui quisque tecti,
prospectabant quasi certiora visuri. Nec quisquam lumina audebat
accendere. Et quia oculorum cessabat usus, fremitus vocesque auribus
captabant ac plerumque, vano metu terrı̆ti, per obscuras semitas,
alius alii occursantes, invicem suspecti ac solliciti ferebantur. Persae
SEZIONE SECONDA 237

comis, suo more, detonsis, in lugubri veste cum coniugibus ac liberis
non ut victorem et modo hostem, sed ut gentis suae iustissimum
regem vero desiderio lugebant. Adsueti sub rege vivere, non alium, qui
imperaret ipsis, digniorem fuisse confitebantur. Nec muris urbis luc-
tus continebatur, sed proximam regionem ab ea, deinde magnam par-
tem Asiae cis Euphratem tanti mali famă pervaserat.
CURZIO RUFO
a
l
111 Annibale nel duello finale fra Roma e Cartagine
Hinc1 invictus patriam defensum2 revocatus, bellum gessit adversus P.
Scipionem, filium eius Scipionis quem ipse primo apud Rhodanum,
iterum apud Padum, tertio apud Trebiam fugaverat. Cum hoc, exhau-
stis iam facultatibus, cupivit impraesentiarum bellum componere,
quo3 valentior postea congrederetur. In colloquium convenit, condicio-
nes non convenerunt. Post id factum paucis diebus apud Zamam cum
eodem conflixit; pulsus, (incredibile dictu) biduo et duabus noctibus
Hadrumētum pervēnit, quod abest a Zama circiter milia passuum tre-
centa. In hac fuga Numidae, qui simul cum eo ex acie excesserant,
insidiati sunt ei, quos non solum effūgit, sed etiam ipsos oppressit.
Hadrumeti reliquos e fuga collegit, novis dilectibus paucis diebus mul-
tos contraxit. Cum in apparando acerrime esset occupatus, Carthagi-
nienses bellum cum Romanis composuerunt. CORNELIO NEPOTE
1. hinc: cioè dall’Italia.

2. defensum: supino di valore finale (= ut defenderet).
3. quo: introduce una proposizione finale (= ut).
a
l
112 Dopo l’uccisione di Cesare
Fugatus Antonius confūgit ad Lepı̆dum, qui Caesaris magister equi-
tum fuerat et tum militum copias grandes habebat, a quo acceptus est.
Mox, Lepido operam dante, Octavianus primus pacem cum Antonio
fecit et, quasi vindicaturus patris sui mortem, a quo per testamentum
adoptatus erat, Romam cum exercitu profectus, extorsit ut sibi vi-
cesı̆mo anno consulatus daretur. Senatum proscripsit, cum Antonio ac
Lepido rem publicam tenere coepit. Per hos etiam Cicero orator occi-
sus est multique alii nobiles. Interea Brutus et Cassius, interfectores
Caesaris, ingens bellum movērunt. Profectus est statim contra eos
Octavianus Augustus et M. Antonius; remansĕrat enim ad defenden-
dam Italiam Lepidus. Apud Philippos, quae est Macedoniae parva
urbs, contra eos pugnavērunt. Primo proelio victi sunt Antonius et
Caesar, periit tamen dux nobilitatis Cassius; secundo Brutum et infi-
nitam nobilitatem, quae cum illis bellum gessĕrat, victam interfecē-
runt. EUTROPIO
238 SEZIONE SECONDA

a
l
113 La divinità presente nell’uomo e nella natura
Ita dico, Lucili: deus tecum est, intus est: sacer intra nos spiritus se-
det, malorum bonorumque nostrorum observātor et custos: hic prout a
nobis tractatus est, ita nos ipse tractat. Bonus vero sine deo nemo est:
nam potest aliquis supra fortunam, nisi ab illo adiūtus, exsurgĕre? Ille
dat consilia magnifica et erecta: in unoquoque virorum bonorum «quis
deus1 incertum est, habitat deus». Si tibi occurrit vetustis arborı̆bus
frequens lucus, illa procerı̆tas silvae et secretum loci et admiratio
umbrae tam densae atque continuae fidem tibi numı̆nis facit. Et si
quis specus, saxis penitus exesis, montem suspenderit 2, non manu fac-
tus, sed naturalibus causis excavatus, animum tuum quadam religio-
nis suspicione percutiet. Magnorum fluminum capita veneramur;
coluntur aquarum calentium fontes, et stagna quaedam vel opacitas
vel immensa altitudo sacravit. SENECA
1. quis deus: sott. sit («quale dio sia»).

2. suspenderit: «terrà sospeso».
a
l
114 Giugurta, il re della Numidia
Qui, ubi primum adolevit, pollens viribus, decora facie, sed multo
maxime ingenio validus, non se luxu1 neque inertiae corrumpendum
dedit, sed, ut mos gentis illius est, equitare2, iaculari, cursu cum
aequalibus certare; et, cum omnes gloria anteiret, omnibus tamen
carus esse: ad hoc3 pleraque tempora in venando agere, leonem atque
alias feras primus aut in primis ferire: plurimum facere, minimum
ipse de se loqui. Quibus rebus Micipsa, tametsi initio laetus fuerat,
existimans virtutem Iugurthae regno suo gloriae fore, tamen, post-
quam hominem adulescentem, exacta sua aetate et parvis liberis,
magis magisque crescere intellexit, vehementer eo negotio permotus,
multa cum animo suo volvebat. Terrebat eum natură mortalium, avidă
imperii et praeceps ad explendam animi cupidinem; praeterea oppor-
tunitas suae liberorumque aetatis, quae etiam mediocres viros spe
praedae transversos agit 4. SALLUSTIO
1. luxu: è dativo arcaico.

2. equitare: è un infinito storico o descrittivo (da tradurre con l’imperfetto dell’indi-
cativo). Sono altresì infiniti storici quelli che seguono fino a de se loqui.
3. ad hoc: «inoltre».
4. transversos agit: aliquem transversum agere significa «fare andare uno di traver-
so», cioè «distoglierlo dalla retta via».
SEZIONE SECONDA 239

a
l
115 Autodifesa di Cesare in senato
Coacto senatu, iniurias inimicorum commemorat. Docet se nullum ex-
traordinarium honorem1 appetisse sed, expectato legitimo tempore con-
sulatus, eo2 fuisse contentum, quod omnibus civibus pateret. Patientiam
proponit suam, cum de exercitibus dimittendis ultro postulavisset, in
quo iacturam dignitatis atque honoris ipse facturus esset 3. Acerbitatem
inimicorum docet, qui, quod ab altero postularent 4, in se recusarent, at-
que omnia permisceri mallent quam imperium exercitusque dimittere.
Iniuriam in eripiendis legionibus praedicat, crudelitatem et insolentiam
in circumscribendis tribunis plebis; condiciones a se latas, expetita collo-
quia et denegata commemorat. Pro quibus rebus hortatur ac postulat, ut
rem publicam suscipiant atque unā secum administrent. Sin timore de-
fugiant, illis 5 se oneri non futurum et per se rem publicam administra-
turum. CESARE
1. honorem: ha qui il significato di «potere».

2. eo: «di ciò».
3. facturus esset: «era pronto a fare, a subire».
4. postularent: si traduca con l’imperfetto indicativo (e così anche gli altri due con-
giuntivi che seguono).
5. illis etc.: periodo dipendente da un sottinteso denuntiat («dichiara»). L’espressione
oneri esse alicui significa «essere di peso, di intralcio a qualcuno».
a
l
116 Attico si salva dalle guerre civili
Ut 1 Antonius rediit in Italiam, nemo non magno in periculo Atticum
putarat 2 propter intimam familiaritatem Ciceronis et Bruti. Itaque ad
adventum imperatorum de foro decesserat, timens proscriptionem, late-
batque apud P. Volumnium, habebatque secum Q. Gellium Canum,
aequalem simillimumque sui. Hoc quoque sit Attici bonitatis exemplum,
quod 3 cum eo, quem puerum in ludo cognorat 4, adeo coniuncte vixit, ut
ad extremam aetatem amicitia eorum creverit. Antonius autem, etsi
tanto odio ferebatur in Ciceronem, ut non solum ei, sed etiam omnibus
eius amicis esset inimicus eosque vellet proscribere, multis hortantibus,
tamen Attici memor fuit officii et ei, cum requisisset ubinam esset, sua
manu scripsit ne timeret statimque ad se veniret: se5 eum et illius causā
Canum de proscriptorum numero exemisse. Ac ne quod 6 periculum inci-
deret, quod noctu fiebat, praesidium ei misit. Sic Atticus in summo timo-
re non solum sibi sed etiam ei, quem carissimum habebat, praesidio fuit.
CORNELIO NEPOTE
1. ut: congiunzione temporale. 2. putarat: = putaverat.
3. quod: «il fatto che». 4. cognorat: = cognoverat.
5. se: retto da un sottinteso scripsit. 6. quod: = aliquod.
240 SEZIONE SECONDA

a
l
117 Lettera di Cicerone esule alla moglie Terenzia
Accepi ab Aristocrito1 tres epistulas, quas ego lacrimis prope delevi;
conficior enim maerore, mea Terentia, nec me miseriae meae magis
excruciant quam tuae vestraeque; ego autem hoc miserior sum quam
tu, quae es miserruma2, quod ipsa calamitas communis est utriusque
nostrum, sed culpa mea propria est. Meum fuit officium vel legatione3
vitare periculum vel diligentia et copiis resistere vel cadere fortiter.
Hoc miserius, turpius, indignius nobis nihil fuit. Quare cum dolore
conficiar, tum etiam pudore4; pudet enim me uxori meae optimae, sua-
vissimis liberis virtutem et diligentiam non praestitisse. Nam mihi
ante oculos dies noctesque versatur squalor vester et maeror et infir-
mitas valetudinis tuae, spes autem salutis pertenuis ostenditur. Ini-
mici sunt multi, invidi paene omnes; eicere nos magnum5 fuit, exclu-
dere facile est. CICERONE
1. Aristocrito: Aristocrito.
2. miserruma: = miserrima.
3. legatione: una legazione in Gallia era stata offerta da Cesare a Cicerone: se questi
l’avesse accettata, avrebbe evitato l’esilio.
4. sott. conficior.
5. magnum: «impresa ardua».
a
l
118 Cesare ristabilisce le comunicazioni
Cum in his angustiis res esset atque omnes viae ab Afranianis militi-
bus equitibusque obsiderentur, nec pontes perfici possent, impĕrat
militibus Caesar, ut naves faciant, cuius generis1 eum superioribus
annis usus Britanniae docuerat. Has perfectas carris iunctis devĕhit
noctu militesque his navibus flumen transportat continentemque
ripae collem improviso occupat. Hunc celeriter, priusquam ab adver-
sariis sentiatur, commūnit. Huc legionem postea transı̆cit 2 atque ex
utraque parte pontem institutum biduo perficit. Eodem die equitum
magnam partem flumen traiēcit. Qui, inopinantes pabulatores et sine
ullo dissipatos timore aggressi, magnum numerum iumentorum atque
hominum intercipiunt unamque cohortem, quae temĕre ante ceteras
extra aciem procurrĕrat, reclūsam ab relı̆quis circumveniunt atque
interficiunt incolumesque cum magna praeda eodem ponte in castra
revertuntur. CESARE
1. cuius generis: = eius generis quod («di quel genere che»).

2. transicit: = traicit.
SEZIONE SECONDA 241

a
l
119 Una città formata da quattro città
Urbem Syracusas maximam esse Graecarum, pulcherrimam omnium
saepe audistis. Est, iudices, ita ut dicitur. Eă tantă est urbs ut ex quat-
tuor urbibus maximis constare1 dicatur; quarum una est ea, quam dixi,
insula. In ea aedes sacrae complures 2, sed duae quae3 longe ceteris
antecellant, Dianae una, et altera, quae fuit ante Verris adventum
ornatissima, Minervae. In hac insulā extremā est fons aquae dulcis, cui
nomen Arethusa est, incredibili magnitudine, plenissimus piscium. Al-
tera autem est urbs Syracusis, cui nomen Achradı̄na est, in qua forum
maximum, pulcherrimae porticus, ornatissimum prytanı̄um, amplissi-
ma est curia templumque Iovis Olympii. Tertia est urbs quae, quod in
ea parte Fortunae fanum antiquum fuit, Tycha nominata est; in qua
gymnasium amplissimum est et complures aedes sacrae, coliturque ea
pars et habitatur frequentissime. Quarta autem est, quae, quia postre-
mă coaedificata est, Neapolis 4 nominatur. CICERONE
1. constare: «essere formata».

2. sott. sunt.
3. quae: «tali che» (il congiuntivo antecellant indica che si tratta di una proposizione
relativa-consecutiva).
4. Neapolis: nome greco che significa “città nuova”.
a
l
120 Un valoroso tribuno militare
Dii immortales tribuno militum fortunam ex1 virtute eius dedēre2. Nam
ita evēnit: cum saucius multifariam ibi factus esset, tamen vulnus capiti
nullum evēnit, eumque inter mortuos, defatigatum vulneribus atque
quod 3 iam sanguis eius defluxerat, cognovēre4. Eum sustulēre, isque con-
valuit, saepeque postilla operam rei publicae fortem atque strenuam
perhibuit, illoque facto, quod illos milites subduxit, exercitum ceterum
servavit. Sed idem benefactum quo in loco ponas, nimium interest5: Leo-
nidas Laco quidem simile apud Thermopylas fecit; propter eius virtutes
omnis Graecia gloriam atque gratiam praecipuam claritudinis inclitissi-
mae decoravēre6 monumentis: signis, statuis, elogiis, historiis aliisque
rebus gratissimum id eius factum habuēre. At tribuno militum parva
laus pro factis relicta7, qui idem fecerat atque rem servaverat. CATONE
1. ex: con l’ablativo esprime il complemento di causa.

2. dedere: = dederunt.
3. quod: causale («perché»).
4. cognovere: = cognoverunt (e così il seg. sustulere = sustulerunt).
5. interest: si ordini la frase: nimium interest in quo loco ponas idem benefactum.
6. decoravere: = decoraverunt (ma la concordanza è a senso, dato che si riferisce a
Graecia).
7. relicta: sott. est.
242 SEZIONE SECONDA

a
l
121 Trionfale accoglienza di Alessandro Magno in Babilonia
Magna pars Babyloniorum constiterat in muris, avida cognoscendi
novum regem; plures obviam egressi sunt. Inter quos Bagophanes1,
arcis et regiae pecuniae custos, ne studio a Mazaeo2 vinceretur, totum
iter floribus coronisque constraverat, argenteis altaribus utroque late-
re dispositis, quae non ture modo, sed omnibus odoribus cumulaverat.
Dona3 eum sequebantur greges pecorum equorumque; leones quoque
et pardales caveis praeferebantur. Magi deinde, suo more carmen
canentes; post hos Chaldaei Babyloniorum non vates modo, sed etiam
artifices cum fidibus sui generis ibant: laudes hi regum canere soliti 4,
Chaldaei siderum motus et statas vices temporum ostendere. Equites
deinde Babylonii, suo equorum cultu ad luxuriam magis quam ad
magnificentiam exacto, ultimi ibant. Rex, armatis stipatus, oppidano-
rum turbam post ultimos pedites ire iussit 5; ipse cum curru urbem ac
deinde regiam intravit. CURZIO RUFO
1. Bagophanes: «Bagofane».
2. Mazaeo: Mazeo.
3. dona: è predicativo («come doni»).
4. soliti: sott. erant.
5. si ordini: iussit turbam oppidanorum ire post ultimos pedites.
a
l
122 Il miracolo del lago Albano
Cum bello acri et diutino Veientes, a Romanis intra moenia compulsi,
capi non possent, eaque moră non minus obsidentibus quam obsessis
intolerabilis videretur, exoptatae victoriae iter miro prodigio di im-
mortales patefecerunt: subito enim Albanus lacus, neque caelestibus
auctus imbribus neque inundatione ullius amnis adiutus, solitum sta-
gni modum excessit. Cuius rei explorandae gratiā 1 legati, ad Delphi-
cum oraculum missi, rettulerunt praecipi sortibus2 ut aquam eius
lacus emissam per agros diffunderent: sic enim Veios venturos in pote-
statem populi Romani. Quod prius quam legati renuntiarent, aruspex
Veientium a milite nostro, quia domestici interpretes deerant, raptus
et, in castra perlatus, futurum3 dixerat. Ergo senatus, duplici praedic-
tione monitus, eodem paene tempore et religioni paruit et hostium
urbe potitus est. VALERIO MASSIMO
1. gratia: col genitivo del gerundivo introduce una proposizione finale.

2. sortibus: «dai responsi dell’oracolo».
3. futurum: sott. esse.
SEZIONE SECONDA 243

a
l
123 La tragica fine di Alcibiade
Pharnabazus misit Susamithrem et Bagaeum1 ad Alcibiadem interfi-
ciendum, cum ille esset in Phrygia iterque ad regem compararet. Mis-
si clam vicinitati, in qua tum Alcibiades erat, dant negotium ut eum
interficiant. Illi, cum ferro aggredi non auderent, noctu ligna contule-
runt circa casam, in qua quiescebat, eamque succenderunt, ut incen-
dio conficerent quem manu superari posse diffidebant. Ille autem, ut
sonitu flammae est excitatus, etsi gladius ei erat subductus, familiaris
sui subalare telum eripuit. Namque erat cum eo quidam ex Arcadia
hospes, qui numquam discedere voluerat. Hunc sequi se iubet et id
quod in praesentia vestimentorum fuit arripit. His in ignem coniectis,
flammae vim transiit. Quem ut barbari incendium effugisse viderunt,
telis eminus missis interfecerunt caputque eius ad Pharnabazum ret-
tulerunt. CORNELIO NEPOTE
1. Susamitra e Bageo.
a
l
124 L’esercito di Alessandro Magno nel deserto
Alexander cum expedito agmine loca deserta Sogdianorum intrat, noc-
turno itinere exercitum ducens. Aquarum penuriă sitim accendit; per
quadringenta stadia ne modicus quidem humor fuit. Harenas vapor
aestivi solis accenderat. Nocturnum iter tolerabile videbatur, quia rore
et matutino frigore corpora levabantur. Ceterum cum ipsā luce aestus
oriebatur omnemque naturalem absorbebat humorem siccitas, ora
visceraque penitus urebantur. Itaque primum animi, deinde corpora
deficere coeperunt; nolebant nec consistere nec progrĕdi. Tandem ad
flumen Oxum Alexander pervenit, sed exercitus magna pars eum con-
sĕqui non poterat. Tum in edito monte ignes accendit ut ii, qui aegre
sequebantur, haud procul se abesse a castris cognoscerent. Qui autem
ad flumen primi pervenerant, mature cibo ac potione firmati, implere
alii utres, alii vasa coeperunt ut opem suis ferrent. CURZIO RUFO
244 SEZIONE SECONDA

Varia XXIII
A TAVOLA CON GLI ANTICHI ROMANI
«I Romani normalmente avevano l’abitudine di due pasti quotidiani, il

prandium e la cena, in aggiunta a una prima piccola colazione, chiamata
ientaculum. Il pasto mattutino veniva preso qualche ora dopo il risveglio, e
non era altro che uno spuntino, consistente di pane o altro alimento di
cereali, con miele, frutta secca o formaggio. A metà della giornata si pren-
deva il prandium, pasto per cui non sempre si cucinava, accontentandosi
per lo più di pietanze preparate dalla sera precedente: per altro, in epoche
arcaiche, la cena veniva fatta nelle ore meridiane ed era il pasto principale
del giorno, mentre sul fare della notte non si faceva che uno spuntino, det-
to vesperna o merenda.
[...] In Italia come in Grecia, i cereali bolliti (puls) costituivano uno degli
alimenti essenziali della nutrizione. La base normale della puls era il farro
(farrum), ma si poteva anche fare con il miglio (puls fitilla), oppure con
semola (alica), che poteva essere più o meno fine. Questa pietanza poteva
essere cotta nella semplice acqua, oppure con il latte, e spesso, invece di
fare cuocere il cereale in grani interi, lo si macinava, senza però eliminare
la crusca. Secondo le possibilità, si poteva fare questo piatto anche mesco-
landovi, insieme alla segala o ai cereali in grani, uova, formaggio e miele,
puls punica, mentre in età imperiale si continuarono a fare pultes come
base per mescolarvi condimenti, carni e interiora di animali.
[...] La tecnica della panificazione fu la conseguenza di un lungo proces-
so di lavorazione dei grani e farine dei cereali, per adattarli alle necessità
dell’alimentazione. Il primo pane, prodotto in casa e divenuto di uso abba-
stanza comune, fu la galletta, impastata e cucinata al forno in casa, men-
tre, quando, nel corso del II secolo a.C., la panificazione cominciò ad essere
fatta su scala artigiana, rispetto al pane si continuò lo stesso atteggiamen-
to dei Greci, che lo consideravano un lusso, riservato alle famiglie econo-
micamente più progredite. Almeno in età imperiale, i Romani usavano lie-
vitare il pane, per quanto in età repubblicana è probabile che il pane fosse
abitualmente privo di lievito, tanto che nelle funzioni cultuali il pane lievi-
tato era escluso.
[...] Subito dopo i cereali, i vegetali ebbero una grande parte nell’alimen-
tazione romana, anche se in Plauto ci si lamenta che il servire ai pasti
SEZIONE SECONDA 245

troppi erbaggi significa scambiare i commensali per bovini. Largamente in
uso fu il cavolo, che Catone raccomanda di mangiare crudo con aceto, men-
tre per lo più veniva bollito in acqua salata e condito con olio, almeno per
chi poteva permettersi questo condimento, che fu lungamente assai costo-
so. Maggiore raffinatezza richiedeva che il cavolo fosse cotto con lardo, che
faceva da condimento e da integrazione della pietanza. Largo uso alimen-
tare si faceva della malva, conosciuta a questo fine anche dai Greci: si
sapeva che, oltre ad un valore nutritivo, aveva anche effetto lassativo.
[...] Il frutto latino di più antico uso e di maggiore importanza era certa-
mente il fico, che serviva largamente come companatico per le classi popo-
lari. Le pere, le mele, le mele cotogne, le mele granate e le prugne non solo
erano conosciute, ma avevano un numero assai grande di varietà. Scrittori
di età imperiale ricordano 32 varietà di prugne. L’uva veniva mangiata
anche come frutto, e, nello stesso tempo, veniva sottoposta a procedimenti
per estrarre lo zucchero a scopo dolcificante, naturalmente a lato dell’uso
principale, cioè della produzione del vino.
[...] Il consumo della carne, pressoché nullo nei tempi più antichi, alme-
no per i ceti meno abbienti, andò generalizzandosi e aumentando durante
la storia dell’età imperiale, tanto che Aureliano comprese, nelle distribu-
zioni alimentari che si facevano al popolo, anche razioni di carne, probabil-
mente suina. Nella composizione del pasto romano, avente caratteristiche
di lusso, la selvaggina, l’uccellagione, i pesci erano portate assai frequenti
e accanto ad esse può apparire anche la carne macellata, soprattutto dal II
secolo d.C. in poi. La maniera più comune di consumare la carne fu quella
di farla bollire e poi arrostirla o stufarla, con salse e condimenti diversi,
mentre alcuni animali, come la selvaggina, venivano arrostiti sullo spiedo,
o al forno direttamente.
[...] I prodotti di pasticceria della cucina romana sono più noti per il loro
nome che per le loro ricette, e quindi non si sa molto del canoticum, del cru-
stulum (dolce dalla crosta croccante), o del coptum Rhodiacum, dolce che
sopportava parecchi giorni di navigazione. Si sa che il globus era fatto di
farina lievitata e frutta, e che il laganum era pure fritto nell’olio, e veniva
anche usato per offerte agli dèi. I mustacea invece venivano fatti dissec-
cando specie di biscotti di farina impastata con il mosto, formaggio e gras-
so di maiale aromatizzato con anice e cumino, e fatti arrostire su un letto
di foglie di alloro».
(M.A. LEVI)
246 SEZIONE SECONDA

a
l
125 Una serie di prodigi
Praetores in provincias ire iussi sunt, consulibusque imperatum est
ut, priusquam ab urbe proficiscerentur, ludos magnos facerent, quos
T. Manlius Torquatus dictātor in quintum annum vovĕrat, si eodem
statu res publica staret. Et novas religiones excitabant in animis
hominum prodigia, ex plurı̆bus locis nuntiata. Aurum in Capitolio cor-
vi non lacerasse1 tantum rostris credı̆ti sunt, sed etiam edisse; mures
Antii coronam auream adrosērunt. Circa Capuam omnem agrum locu-
starum vis2 ingens, ita ut unde advenissent parum constaret, com-
plēvit. Eculĕus Reate cum quinque pedibus natus est. Anagniae sparsi
primum ignes in caelo arsērunt; dein fax ingens arsit; Frusinone arcus
solem tenui lineā amplexus est; circulum deinde ipsum maior solis
orbis3 extrinsĕcus inclusit. Arpı̄ni terră, campestri agro, in ingentem
sinum consēdit. LIVIO
1. lacerasse: = laceravisse.
2. vis: «quantità».
3. maior solis orbis: «un più grande alone solare».
a
l
126 Q. Cecilio Metello
Nasci eum in urbe terrarum principe voluit 1, parentes ei nobilissimos
dedit, adiecit animi rarissimas dotes et corporis vires, ut sufficere
laboribus posset; uxorem pudicitia et fecunditate conspicuam concilia-
vit; consulatus decus, imperatoriam potestatem, speciosissimi trium-
phi praetextum largita est; fecit ut eodem tempore tres filios consula-
res, unum etiam censorium et triumphalem, quartum praetorium vi-
deret, utque tres filias nuptum daret earumque subolem sinu suo exci-
peret. Tot partus, tot incunabula, tot viriles togae, tam multae nuptia-
les faces, bonorum, imperiorum, omnis denique gratulationis summa
abundantia2, cum interim nullum funus, nullus gemitus, nulla causa
tristitiae illi essent. Caelum contemplare: vix tamen ibi talem statum
reperies, quoniam quidem luctus et dolores deorum quoque pectoribus
a maximis vatibus adsignari videmus. VALERIO MASSIMO
1. voluit: soggetto sottinteso: Fortună.

2. sottinteso: illi fuerunt.
a
l
127 La pace, la libertà, l’«otium»
Quid est tam populare quam pax? Quā non modo ii, quibus natura
sensum dedit, sed etiam tecta atque agri mihi laetari videntur. Quid
tam populare quam libertas? Quam non solum ab hominibus, verum
etiam a bestiis expĕti atque omnibus rebus anteponi videtis. Quid tam
SEZIONE SECONDA 247

populare quam otium? Quod ita iucundum est, ut et vos et maiores
vestri et fortissimus quisque vir maximos labores suscipiendos1 putet,
ut aliquando in otio possit esse, praesertim in imperio ac dignitate.
Quin idcirco etiam maioribus nostris praecipuam laudem gratiamque
debemus, quod eorum labore est factum, uti 2 impune in otio esse pos-
semus. Quare quomodo possum non esse popularis, cum videam haec
omnia, Quirites, in fidem et, quodam modo, in patrocinium mei consu-
latus esse collata3 ? CICERONE
1. suscipiendos: sott. esse.

2. uti: equivalente di ut.
3. esse collata: «sono affidate».
a
l
128 Un balbuziente fondatore di Cirene
Cyrene condita est ab Aristaeo, cui nomen Batto1 propter linguae obli-
gationem fuit. Huius pater, rex Therae insulae, cum Delphos propter
dedecus adulescentis filii, nondum loquentis, deum deprecaturus2
venisset, responsum accepit quo iubebatur eius filius Battus Africam
petere et urbem Cyrenen3 condere, usum linguae ibi accepturus. Cum
id responsum ludibrio simile videretur, res omissa est. Interiecto dein-
de tempore, contumaces pestilentia deo parēre compelluntur; quorum
tam insignis paucitas fuit, ut vix unam navem complerent. Cum
venissent in Africam, pulsis accŏlis, montem Cyram, et propter amoe-
nitatem loci et propter fontium ubertatem, occupavēre. Ibi Battus, dux
eorum, recte loqui coepit. Positis igitur castris, Battus urbem Cyrenen
condidit. GIUSTINO
1. Batto: Battus significa «balbuziente». Il caso dativo è per attrazione del relativo
cui.
2. deprecaturus: equivale a ut deprecaretur.
3. Cyrenen: caso accusativo.
a
l
129 Cesare assedia l’esercito di Pompeo
Integras Pompeianorum copias Caesar inferiore militum numero con-
tinebat, cum illi 1 omnium rerum copiā abundarent. Quotidie enim ma-
gnus undique navium numerus conveniebat, quae commeatum porta-
rent. Ipse autem, consumptis frumentis, summis erat in angustiis.
Sed tamen haec singulari patientiā milites ferebant. Recordabantur
enim eădem se superiore anno in Hispaniā perpessos, labore et pa-
tientiā maximum bellum confecisse. Meminerant ad Alesiam magnam
se inopiam perpessos, multo etiam maiorem ad Avaricum, maxima-
rum gentium victores discessisse. Pecus, cuius summa erat in Epiro
copia, magno in honore habebant. Est etiam genus radicis quod, mix-
tum lacte, multum inopiam levabat. Id ad similitudinem panis efficie-
248 SEZIONE SECONDA

bant. Ex hoc effectos panes, cum in colloquiis Pompeiani famem
nostris obiectarent, vulgo2 in eos iaciebant, ut spem eorum minuerent.
CESARE
1. illi: i pompeiani.
2. vulgo: avverbio («in grande quantità»).
a
l
130 Cicerone parla della sua esperienza di proconsole
Maxima exspectatione in perditam et plane eversam in perpetuum
provinciam nos venisse scito pridie Kalendas Sextiles; moratos1 tri-
duum Laodiceae, triduum Apameae, totidem dies Synnade. Audivi-
mus nihil aliud nisi civitatum gemitus, ploratus, monstra quaedam
non hominis2, sed ferae nescio cuius immanis. Levantur tamen mise-
rae civitates, quod nullus sit sumptus in3 nos, neque in legatos, neque
in quaestorem, neque in quemquam. Scito non modo nos fenum, aut
quod lege Iulia dari solet, non accipere, sed ne ligna quidem; nec prae-
ter quattuor lectos et tectum, quemquam accipere quidquam, et in
tabernaculo manere4 plerumque. Itaque incredibilem in modum con-
cursus fiunt ex agris, ex vicis, ex domibus omnibus. Mehercule etiam,
adventu nostro, reviviscunt 5 iustitiā, abstinentiā, clementiā tui Cice-
ronis. CICERONE
1. moratos: si integri: (nos) moratos (esse). La prop. oggettiva è retta dal precedente
scito.
2. hominis: si allude al proconsole precedente Appio Pulcro.
3. in: «per».
4. manere: sott. l’accusativo nos.
5. reviviscunt: il soggetto sottinteso è «gli abitanti della Cilicia».
a
l
131 Lettera di Plinio in favore di un liberto
Caius Plinius Sabiniano suo salutem dicit.
Libertus tuus, cui suscensēre te dixeras, venit ad me. Flevit multum,
multum rogavit, multum etiam tacuit; fecit mihi fidem paenitentiae.
Vere credo emendatum1, quia deliquisse se sentit. Irascĕris, scio, et
irascĕris merito, id quoque scio; sed tunc praecipua mansuetudinis
laus2, cum irae causa iustissima est. Amavisti hominem et, spero,
amabis: interim sufficit ut exorari te sinas. Licebit rursum irasci, si
meruerit. Remitte aliquid adulescentiae ipsius, remitte lacrimis,
remitte indulgentiae tuae. Ne torseris3 illum, ne torseris etiam te: tor-
queris enim, cum tam lenis irasceris. Vereor ne videar non rogare sed
cogere, si precibus eius meas iunxero. Iungam tamen tanto plenius et
effusius, quanto ipsum acrius severiusque corripui. PLINIO IL GIOVANE
1. emendatum: sott. esse.

2. laus: sott. est.
3. ne torseris: equivale al nostro imperativo negativo.
SEZIONE SECONDA 249

a
l
132 Annibale e un filosofo
Peripateticus ille dicitur1 Phormio, cum Hannibal, Carthagine expulsus,
Ephesum ad Antiochum venisset exsul, locutus esse aliquot horas pro2
eo de imperatoris officio et de omni re militari. Tum, cum ceteri qui illum
audierant vehementer essent delectati, quaerebant ab Hannibale quid-
nam ipse de illo philosopho iudicaret. Poenus non optime Graece sed
tamen libere respondisse fertur multos se deliros senes saepe vidisse,
sed, qui magis quam Phormio deliraret, vidisse neminem. Neque meher-
cule iniuriā3. Quid enim aut arrogantius aut loquacius fieri potuit quam
Hannibali 4 (qui tot annos de imperio cum populo Romano, omnium gen-
tium victore, certasset) Graecum hominem, qui numquam hostem, num-
quam castra vidisset, numquam denique minimam partem ullius publi-
ci muneris attigisset, praecepta de re militari dare? CICERONE
1. dicitur: da unire a locutus esse.

2. pro: «dinanzi».
3. iniuria: «ingiustamente».
4. Hannibali: dativo retto dal seg. dare.
a
l
133 Tacito censura i metodi educativi correnti
At nunc natus infans delegatur Graeculae alicui ancillae, cui adiungi-
tur unus aut alter ex omnibus servis, plerumque vilissimus nec cui-
quam serio ministerio accommodatus. Horum fabulis et erroribus
teneri statim et rudes animi imbuuntur; nec quisquam in tota domo
pensi habet 1, quid coram infante domino aut dicat aut faciat. Quin
etiam ipsi parentes non probitati neque modestiae parvulos adsuefa-
ciunt, sed lasciviae et dicacitati, per quae paulatim impudentia inrepit
et sui alienique contemptus. Iam vero propria et peculiaria huius
urbis vitia paene in utero matris concipi mihi videntur: histrionalis
favor et gladiatorum equorumque studia; quibus occupatus et obses-
sus, animus quantulum loci bonis artibus relinquit? quotum quemque
invenies qui domi quicquam aliud loquatur? quos alios adulescentulo-
rum sermones excipimus, si quando auditoria intravimus? Ne prae-
ceptores quidem ullas crebriores cum auditoribus suis fabulas habent;
colligunt enim discipulos non severitate disciplinae nec ingenii experi-
mento, sed ambitione salutationum et inlecebris adulationis. TACITO
1. pensi habet: pensi habere: «dare importanza».
a
l
134 La moglie di Trimalcione, una pettegola da guanciale
Uxor Trimalchionis Fortunata appellatur, quae nummos modio me-
tı̄tur. Et modo modo quid fuit? Ignoscet mihi genius tuus, noluisses1 de
manu illius panem accipere. Nunc, nec quid nec quare, in caelum abiit
250 SEZIONE SECONDA

et Trimalchionis topanta est. Ad summam, mero meridie si dixerit illi
tenebras esse, credet. Ipse nescit quid habeat, adeo saplutus est; sed
haec lupatria providet omnia et ubi non putes. Est sicca, sobria, bono-
rum consiliorum: tantum auri vides. Est tamen malae linguae, pica
pulvinaris. Quem amat, amat, quem non amat, non amat. Ipse fundos
habet qua2 milvi volant, nummorum nummos. Argentum in ostiarii
illius cella plus iacet quam quisquam in fortunis habet. Familia vero,
babae, babae! Non mehercules puto decumam3 partem esse quae
dominum suum noverit. PETRONIO
1. noluisses: «non avresti voluto».

2. qua: avverbio di moto per luogo.
3. decumam: = decimam.
a
l
135 L’imperatore Adriano
Famae celebris Hadrianus tam cupidus fuit, ut libros vitae suae,
scriptos a se, libertis suis litteratis dederit, iubens ut eos suis nomini-
bus publicarent. Amavit praeterea genus dicendi vetustum; controver-
sias declamavit. Ciceroni Catonem, Vergilio Ennium, Sallustio Cae-
lium praetulit, eademque iactatione de Homero ac Platone iudicavit.
Mathēsin1 sic scire sibi visus est, ut sero kalendis Ianuariis scripserit
quid ei toto anno posset evenire: ita ut eo anno, quo periit, usque ad
illam horam, qua est mortuus, scripserit quid acturus esset. Sed
quamvis esset in reprehendendis musicis, tragicis, comicis, grammati-
cis, rhetoribus, oratoribus facilis, tamen omnes professores et honora-
vit et divites fecit, licet eos quaestionibus semper agitaverit; et, cum
ipse auctor esset ut multi ab eo tristes recederent, dicebat se graviter
ferre si quem2 tristem videret. In summa familiaritate Epictetum et
Heliodorum philosophos, et grammaticos, rhetores, musicos, geome-
tras, pictores, astrologos habuit: prae caeteris, ut multi asserunt, emi-
nente Favorino. ELIO SPARZIANO
1. mathesin: «l’astrologia».
2. si quem: = si aliquem.
a
l
136 Deterioramento della società romana
Ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide mo-
desteque inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque domi-
nationis certamen inter cives erat: metus hostilis in bonis artibus civi-
tatem retinebat. Sed ubi illa formido mentibus decessit, scilicet ea,
quae res secundae amant, lascivia atque superbia, incessere1. Ita
quod 2 in advorsis rebus optaverant otium, postquam adepti sunt,
asperius acerbiusque fuit. Namque coepere nobilitas dignitatem, po-
SEZIONE SECONDA 251

pulus libertatem in lubidinem vortere3, sibi quisque ducere4, trahere,
rapere. Ita omnia in duas partes abstracta sunt: res publica, quae
media fuerat, dilacerata. Ceterum nobilitas factione magis pollebat,
plebis vis, soluta atque dispersa in multitudine, minus poterat. Pauco-
rum arbitrio belli domique agitabatur: penes eosdem aerarium, pro-
vinciae, magistratus, gloriae triumphique erant; populus militia atque
inopia urgebatur. SALLUSTIO
1. incessere: = incesserunt.
2. quod: da unire a otium; (advorsis = adversis).
3. lubidinem vortere: libidinem vertere.
4. sibi ... ducere: «pensare al proprio tornaconto».
a
l
137 Felicità di Cicerone al ritorno dall’esilio
Quid dulcius hominum generi a natura datum est quam sui cuique
liberi? Mihi vero, et propter indulgentiam meam et propter excellens
eorum ingenium, vitā sunt meā cariores. Tamen non tanta voluptate
erant suscepti quanta nunc sunt restituti. Nihil cuiquam fuit um-
quam iucundius quam mihi meus frater. Non tam id sentiebam cum
fruebar, quam tunc cum carebam, et posteaquam vos me illi et mihi
eum reddidistis. Res familiaris sua quemque delectat; reliquiae meae
fortunae recuperatae plus mihi nunc voluptatis afferunt, quam tunc
incolumi afferebant. Amicitiae, consuetudines, vicinitates, clientelae,
ludi denique et dies festi, quid haberent voluptatis, carendo magis
intellexi quam fruendo.
Iam vero honos, dignitas, locus, ordo, beneficia vestra, quamquam
mihi semper carissima visa sunt, tamen ea nunc, renovata, illustriora
videntur quam si obscurata non essent. CICERONE
a
l
138 I giusti comportamenti dei giovani e degli anziani
Est adulescentis maiores natu vereri exque iis deligere optimos et pro-
batissimos, quorum consilio atque auctoritate nitatur; ineuntis enim
aetatis inscitiă senum constituenda et regenda prudentiā est. Maxime
autem haec aetas a libidinibus arcenda est exercendaque in labore
patientiaque et animi et corporis, ut eorum, et in bellicis et in civilibus
officiis, vigeat industria. Atque etiam cum relaxare animos et dare se
iucunditati volent, caveant intemperantiam, meminerint verecundiae,
quod erit facilius, si in eiusmodi quidem rebus maiores natu non
nolint interesse. Senibus autem labores corporis minuendi 1, exercita-
tiones animi etiam augendae2 videntur; danda vero opera, ut et ami-
cos et iuventutem et maxime rem publicam consilio et prudentia quam
plurimum adiuvent. Nihil autem magis cavendum est senectuti, quam
252 SEZIONE SECONDA

ne languori se desidiaeque dedat; luxuria vero cum omni aetati turpis,
tum senectuti foedissima est. CICERONE
1. minuendi: sott. esse.

2. augendae: sott. esse.
a
l
139 Profilo di Silio Italico
Modo nuntiatus est Silius Italicus in Neapolitano suo inedia vitam
finisse. Causa mortis, valetudo. Erat illi natus insanabilis clavus1,
cuius taedio ad mortem irrevocabili constantia decucurrit: usque ad
supremum diem beatus et felix, nisi quod 2 minorem e liberis duobus
amisit, sed maiorem melioremque florentem atque etiam consularem
reliquit. Laeserat famam suam sub Nerone; credebatur sponte accu-
sasse3: sed in Vitellii amicitia sapienter se et comiter gesserat; ex pro-
consulatu Asiae gloriam reportaverat; maculam veteris industriae
laudabili otio abluerat. Fuit inter principes civitatis sine potentia,
sine invidia. Salutabatur, colebatur, multumque in lectulo iacens,
cubiculo semper non ex fortuna4 frequenti, doctissimis sermonibus
dies transigebat. Quum a scribendo vacaret (scribebat carmina maiore
cura quam ingenio), nonnumquam iudicia hominum recitationibus
experiebatur. Novissime, ita suadentibus annis, ab urbe secessit,
seque in Campania tenuit: plurimas iisdem in locis villas possidebat.
PLINIO IL GIOVANE
1. clavus: «tumore».
2. nisi quod: «tranne che».
3. accusasse: = accusavisse (si allude all’abitudine corrente della delazione).
4. non ex fortuna: «non per motivi di affari».
a
l
140 Spaccato sulla Germania preistorica
De minoribus rebus principes consultant, de maioribus omnes, ita
tamen ut ea quoque, quorum penes plebem arbitrium est, apud princi-
pes praetractentur. Coeunt, nisi quid fortuı̄tum et subitum incidit, cer-
tis diebus, cum aut incohatur luna aut impletur; nam agendis rebus
hoc auspicatissimum initium credunt. Nec dierum numerum, ut nos,
sed noctium compŭtant. Sic constituunt, sic condicunt: nox ducere
diem videtur. Illud ex libertate vitium1, quod non simul nec ut iussi
conveniunt, sed et alter et tertius dies cunctatione coeuntium absumi-
tur. Ut turbae placuit, consı̄dunt armati. Silentium per sacerdotes, qui-
bus tum et coercendi ius est, imperatur. Mox rex vel princeps, prout
aetas cuique, prout nobilitas, prout decus bellorum, prout facundia est,
audiuntur, auctoritate suadendi magis quam iubendi potestate. Si
displicuit sententia, fremitu aspernantur; sin placuit, frameas concu-
tiunt: honoratissimum adsensus genus est armis laudare. TACITO
1. vitium: sott. est.
SEZIONE SECONDA 253

8 SESSANTA VERSIONI
DALL’ITALIANO IN
Sezione XIV LATINO

a
l
1 L’attesa del lupo
Una volta un fanciullo piangeva perché desiderava i giocattoli. La
nonna rimproverava il fanciullo. «Il lupo – diceva –, bestia cattiva,
mangia i bambini cattivi. Oggi certamente verrà». Per caso il lupo era
dietro la porta e ascoltava lieto le parole della nonna. Verso sera dun-
que si avvicinò alla casa, ma la nonna tranquillizzava il bambino con
dolci parole: «Se il lupo verrà, lo colpirò con un bastone!».
Allora l’avida bestia, delusa, esclamò: «Le donne sono proprio false
e volubili»; e mesta ritornò nel bosco.
a
l
2 Antica pirateria
Gli astuti pirati percorrevano anticamente le acque marittime e pre-
paravano aspri pericoli ai naviganti. Le spiagge non erano sicure:
uomini empi e feroci s’avvicinavano alle foci dei fiumi, uccidevano i
pacifici abitanti, catturavano i fanciulli e le fanciulle. I Romani non
tollerano tanta audacia: armano un gran numero di marinai e affida-
no a Pompeo il comando delle ciurme. Pompeo percorre le spiagge di
tutto il Mediterraneo. I pirati non resistono, abbandonano le navi,
implorano la pietà di Pompeo. Una lieta vittoria liberava finalmente
molte città e infiniti villaggi da un molesto e duraturo pericolo.
a
l
3 Rimedio alla mancanza di donne
Romolo pose le fondamenta di una piccola città e costruì Roma con
sassi, legno e fango. Molti uomini malvagi e feroci affluirono nella
nuova città dai vicini villaggi del Lazio. Però vi era grande mancanza
di donne. Allora Romolo indisse magnifici giuochi ed invitò le famiglie
dei popoli confinanti. Accorsero allo spettacolo molti forestieri.
Improvvisamente i Romani rapirono le donne dei Sabini; i Sabini
impugnarono le armi e irruppero contro Roma. Ma le donne con pre-
ghiere ristabilirono la concordia.
a
l
4 Alessandro Magno, personaggio leggendario
Alessandro, figlio di Filippo, era spesso aspro: tuttavia fu caro agli
amici e ai compagni. Filippo possedeva un cavallo nero e mortifero: gli
scudieri temevano assai la bestia. Ma Alessandro domò il cavallo:
infatti colpì con una verga la bestia e subito saltò sul dorso. La Mace-
donia non era grande, ma era prospera, perché gli uomini della Mace-
donia erano valorosi e amavano la patria. Invece Dario, superbo tiran-
no dei Persiani, precipitò da un’immensa fortuna in una misera rovi-
256 SEZIONE SECONDA

na. Scoppia una cruenta guerra tra la Persia e la Macedonia. Alessan-
dro, dopo molte vittorie, fugò i Persiani, e percorse terre ignote. Dario
nei deserti dell’Asia celò i suoi figli, suoi tesori; poi, ferito, lacero, scon-
giurò Alessandro e ottenne la vita. Noi lodiamo Alessandro non sola-
mente per le vittorie, ma anche per l’amore delle lettere: amava infat-
ti i poeti e soprattutto Omero.
a
l
5 Un corvo sullo scudo
I Galli e i Romani facevano la guerra. Un giorno un soldato gallo,
grande e forte, scosse l’asta e sfidò un romano a duello con lui. Un gio-
vanetto, Marco Valerio, tribuno dei soldati, senza esitazione uscì dal-
l’accampamento e combattè con il barbaro. Allora all’improvviso un
corvo si posò sull’elmo del giovane e colpì l’avversario con il becco, gli
artigli e le ali. Il Gallo osservò il prodigio ed ebbe paura, e Valerio subi-
to (lo) uccise. Immediatamente dopo il corvo si allontanò; da allora i
Romani chiamarono Valerio «Corvino»: infatti aveva superato l’avver-
sario con l’aiuto di un corvo.
a
l
6 Lucrezia, una signora virtuosa
Il re Tarquinio assediava con l’esercito Ardea, capitale dei Rutuli.
Durante la guerra, i giovani prìncipi spesso passavano il tempo tra i
conviti. Con questi una volta, presso Sesto Tarquinio, pranzava Colla-
tino. Il discorso cadde sulle mogli. Ognuno vantava la propria. Allora
Collatino disse: «Perché gareggiamo tra di noi a parole? Saliamo a
cavallo e noi stessi in casa constateremo le qualità delle nostre donne».
Subito giungono in città e osservano le loro case; scorgono le nuore del
re a banchetto con le amiche; trovano invece Lucrezia, moglie di Colla-
tino, intenta a lavorare la lana a tarda notte; attribuiscono perciò
grande lode alla virtù della donna.
a
l
7 L’amore assoluto non rende (pare)
Un cane si recò da una volpe, che aveva la sua dimora nei boschi e le
disse: «O amica, da oggi anche io avrò la mia dimora in questo bosco!
Infatti il mio padrone, che io amavo moltissimo, mi ha cacciato dalla
casa; al contrario, il gatto, che è più superbo e meno fedele di me, è
rimasto nella casa, né l’ingrato padrone lo caccerà. Non vi è giustizia
fra gli uomini!». Ma la volpe, che conosceva l’indole degli uomini: «Non
mi stupisco, disse, ed ascolta ciò che ho imparato nella vita! Coloro i
quali amano troppo, spesso non ricevono un uguale amore; coloro il cui
affetto è più blando, talvolta sono più cari e accetti agli uomini».
SEZIONE SECONDA 257

a
l
8 Richiesta di giustizia
Il decemviro Appio Claudio aveva commesso una prepotenza contro
una fanciulla plebea, di nome Virginia. Il padre di questa, Virginio, si
presentò nel foro con veste dimessa, insieme alla figlia e a una grande
folla di uomini e di donne. Essendo giunto colà, cominciò a pregare tut-
ti i concittadini che non l’abbandonassero in quel momento di disgra-
zia e pericolo. Quindi aggiunse: «Ho sempre servito la repubblica,
anche con grandissimi sacrifici: o Romani, vendicate l’ingiustizia che
ho subita. Il decemviro Appio è un tiranno: se non lo freniamo ora,
quello compirà in futuro violenze di ogni genere, quali mai gli antena-
ti hanno perpetrato nella storia di Roma». Mentre Virginio diceva que-
ste parole, la folla appariva profondamente turbata e le donne piange-
vano silenziosamente.
a
l
9 La spaventosa voce dell’asino
Un giorno un leone volle andare a caccia insieme con un asino. Lo rico-
prì dunque di frasche e gli disse: «Tu con la tua strana voce spavente-
rai le fiere del bosco ed io le catturerò mentre fuggono». Quando giun-
gono nel bosco, l’asino comincia a ragliare con tutte le sue forze e tur-
ba le bestie con la sua voce. Mentre queste fuggono verso i soliti
nascondigli, il leone nascosto le abbatte con orrendo impeto. Quando
finalmente il leone è sazio di strage, chiama l’asino e gli ordina di zit-
tire! E allora lo sciocco e insolente asino gli dice: «Come giudichi la mia
voce?». Il leone gli rispose: «È davvero spaventosa».
a
l
10 I primordi del cristianesimo
Gesù Cristo visse e predicò negli ultimi tempi del principato di Tiberio
Cesare. I sacerdoti Farisei, gelosi della loro supremazia, sobillarono
contro Gesù la folla, che dopo poco tempo lo catturò e lo crocifisse come
uno schiavo. Ma Gesù, risorto dopo tre giorni, raccolse nuovamente i
discepoli e, stando in mezzo a loro per quaranta giorni, aprì i loro cuo-
ri, spiegò loro le sacre scritture e li istruì intorno alla predicazione del-
la nuova dottrina. I discepoli quindi erano ormai così fiduciosi e arden-
ti di entusiasmo da essere pronti a predicare la buona novella presso
tutte le genti. Subito, infatti, si recarono presso vari popoli e terre del
Mediterraneo per predicare gli insegnamenti di Gesù.
a
l
11 L’imperatore Claudio
Dopo Caligola assunse l’impero di Roma Claudio, zio paterno di Cali-
gola e figlio di Druso. Costui imperò mediocremente, svolgendo le sue
258 SEZIONE SECONDA

mansioni tranquillamente e moderatamente: compì tuttavia non pochi
gesti di crudeltà e di insulsaggine. Mosse guerra contro la Britannia,
paese così lontano e pericoloso che raramente i Romani vi avevano
messo piede. Dopo la vittoria Claudio celebrò un trionfo tale, da susci-
tare l’ammirazione sia dei cittadini romani sia dei provinciali. Aggiun-
se al dominio romano alcune isole dell’Oceano al di là delle Britannie,
e per ricordare questo fatto impose al proprio figlio il nome di Britan-
nico. Fu molto generoso verso alcuni suoi amici, celebrandone le virtù
e le imprese civili e militari.
a
l
12 Giunone
Fu venerata come dea del cielo, ma, più specificamente, del cielo not-
turno e della luna che lo illumina. Simile alla dea greca Era, fu più
tardi in Roma protettrice delle matrone, e generalmente della vita
coniugale; inoltre come il suo consorte, Giove, fu protettrice dello Sta-
to romano. Era solitamente raffigurata in trono, con scettro e diade-
ma, e avendo accanto a sé Iride, sua messaggera, e il pavone a lei
sacro. Gli abitanti di Roma la veneravano nel tempio di Giove Capito-
lino, insieme con Minerva; e le erano dedicate le feste Matronalia, che
si celebravano il primo marzo, durante le quali le donne maritate si
recavano al tempio di Giunone sull’Esquilino ad offrirle mazzi di fiori.
a
l
13 La fine di Ettore
Achille, il più forte dell’esercito greco, si era allontanato dalle armi e
viveva solo nella sua tenda, perché era adirato contro il duce Agamen-
none. Ma quando egli apprese la morte dell’amico Patroclo, l’amicizia
e il dolore furono più forti dell’ira: subito egli uscì dalla tenda per ucci-
dere Ettore e vendicare la morte dell’amico. Ettore dunque fu ucciso
da Achille e il suo cadavere fu crudelmente trascinato intorno alle
mura di Troia, sotto gli occhi dei suoi parenti ed amici. Poco dopo il re
Priamo offrì molti doni ad Achille per avere il corpo di suo figlio; e l’e-
roe greco, commosso dal dolore del vecchio, gli restituì il misero cada-
vere di Ettore.
a
l
14 Regali di rape
Essendo scoppiata una sommossa nella città, il re si allontanò insieme
alla moglie e ai figli, e si rifugiò in una sua villa di campagna. Qui
strinse amicizia con un contadino, Conone, e spesso si recava alla sua
mensa, dove mangiava con piacere delle bellissime rape. Dopo qualche
tempo il re potè ritornare nella sua reggia. Un giorno Conone, ascol-
tando il suggerimento della moglie, portò in dono al re la rapa più
SEZIONE SECONDA 259

grande che aveva potuto raccogliere nella sua campagna. Il re accettò
con gradimento il dono e ordinò all’amministratore di dare al contadi-
no una cospicua somma di denaro. Passati pochi giorni, Conone donò
al re un bel cavallo bianco. Ma questa volta il re comprese che il con-
tadino era stato indotto a questo dono solamente dalla precedente
generosità e lo ricompensò con una rapa.
a
l
15 Numa Pompilio, un re religioso
Nato in Sabina, Numa Pompilio fu il secondo re di Roma. Egli conso-

lidò il nuovo Stato con numerose opere di pace, con le quali furono
poste le fondamenta di una più stabile vita civile. Tramandano anche
che egli fosse ispirato dalla ninfa Egeria, che andava spesso a consul-
tare nel bosco sacro di Aricia. Fissò le prime istituzioni religiose in
Roma e, imitando i culti dei Latini, dei Sabini e degli Etruschi, regolò
il culto e i riti sacri, istituì i primi collegi sacerdotali, edificò numerosi
templi. Inoltre Numa prescrisse i riti e le formule con cui prendere gli
auspici, fare i sacrifici, dichiarare la guerra, consacrare i campi, e ini-
ziare ogni opera pubblica e privata di qualche importanza. Istituì infi-
ne numerosi collegi sacerdotali, tra cui quello dei Pontefici. A questo
collegio era preposto il Pontefice Massimo, che ordinava il calendario,
compilava gli annali e nominava le Vestali.
a
l
16 Il culto di Marte a Roma
Marte fu in origine dio dell’agricoltura e della pastorizia e solo più tardi
fu venerato come dio della guerra. Gli erano attribuiti come genitori Gio-
ve e Giunone. Solitamente era raffigurato giovane e robusto, con l’elmo
in testa. Gli erano sacri due antichissimi templi, uno nel Campo Marzio
e l’altro presso la reggia del Foro. Gli erano dedicate le feste Ambarvalia,
nelle quali i contadini gli offrivano un sacrificio per ottenere un abbon-
dante raccolto; e le feste Saliaria, durante le quali i sacerdoti Salii face-
vano una processione attraverso la cinta del pomerio, percuotendo fra
canti e danze i dodici sacri scudi di Marte. Il pio re Numa Pompilio affidò
il culto di Marte a un sacerdote particolare, il flamen Martialis.
a
l
17 L’imperatore Augusto
Augusto coltivò fin dalla prima età gli studi di eloquenza e le arti libe-
rali. Anche durante le guerre, sebbene gravato di lavoro e di ansie, egli
era solito leggere, scrivere, declamare ogni giorno. Inoltre, sebbene fos-
se capace di parlare estemporaneamente, preparava sempre accurata-
mente i discorsi che dovevano essere pronunziati davanti al popolo, al
senato, ai soldati. Anzi, temendo che la memoria gli venisse meno, ave-
260 SEZIONE SECONDA

va preso l’abitudine di leggere sempre i suoi discorsi. Inoltre scriveva e
leggeva anche le conversazioni con le persone singole. Parlava con voce
chiara, con parole precise ed efficaci. Nella vecchiaia, ammalatosi di
gola, parlava al popolo per mezzo della voce di un banditore.
a
l
18 Saturno a Roma
È stato tramandato che Saturno venne in Italia in un tempo antichis-
simo e che edificò una cittadella non lontano dal colle Gianicolo. Qui
egli insegnò alle popolazioni italiche l’agricoltura e le arti: per tale
motivo nacque la fama che sotto il regno di Saturno fiorì in Italia l’età
dell’oro. Dopo tale età fu combattuta la guerra di Troia. Avendo infine
i Greci incendiato la città, Enea, insieme col padre Anchise e il figlio
Ascanio, si trasferì in Italia, approdando sulla costa del Lazio. In que-
sta regione l’eroe troiano sposò Lavinia, figlia del re Latino, e, per ono-
rare lei, fondò la città di Lavinio. Dopo la morte di Enea il regno toccò
in sorte ad Ascanio; questi collocò sul monte Albano la sede del regno:
la nuova città fondata fu chiamata quindi Albalonga.
a
l
19 Un sovrano del misterioso oriente
Mitridate, salito al trono quando era appena un ragazzo di dieci anni,
fu un sovrano dotato di straordinario valore e abilità militare. Intorno
a lui raccontavano a Roma le cose più strane: che egli da ragazzo era
cresciuto sui monti, in mezzo alle fiere ed esercitando il corpo con le più
dure fatiche; che, essendo circondato da numerosi nemici entro la sua
stessa famiglia, aveva abituato prodigiosamente lo stomaco ai più mici-
diali veleni. Lo stesso, affinché non avesse rivali, aveva ucciso la madre
e il fratello e, più tardi, le sorelle e parecchi suoi figli. Questo mostro di
crudeltà fu tuttavia un uomo di ingegno superiore, amante delle arti e
delle lettere umane, dotato di una vasta cultura: leggeva infatti poemi
e opere filosofiche e discuteva sui più vari argomenti scientifici.
a
l
20 Adulazione senza frutto
Un tempo in Siria regnò il re Antioco. Costui si mostrò uomo leggero e
vanitoso, al punto che la gente gli dette il soprannome di stolto. È noto
che egli era solito frequentare i bagni pubblici in compagnia di una
grande folla di amici. Il suo corpo odorava sempre di profumi nuovi e
ricercati. Un giorno un tale gli chiese: «Perché odori così intensamen-
te? Chi ti ha insegnato tanta delicata raffinatezza?». Colui, evidente-
mente, con l’adulazione cercava di ottenere un dono cospicuo; ma il re:
«Ti voglio rendere felice», disse, e subito comandò che gli fosse versato
sulle vesti un costosissimo profumo. Tutti risero della trovata.
SEZIONE SECONDA 261

a
l
21 Ripudio di un’educazione
L’ateniese Alcibiade fu accuratamente istruito in tutte le discipline che
i maestri, in quei tempi, insegnavano ai più nobili, ai più ricchi ed ai
più fortunati. Un parente molto ricco lo allevò presso di sé ed un famo-
so flautista lo erudì in quell’arte che i cittadini più raffinati apprezza-
vano molto. Una volta, però, mentre suonava quello strumento, guar-
dandosi allo specchio, si vergognò della deformità del volto, buttò lo
strumento e non volle più toccarlo. Benché avesse avuto per maestro il
più celebre uomo dei suoi tempi, lo stesso Socrate, i precetti dei filosofi
lo annoiavano particolarmente. Ben presto egli comprese che solamen-
te nella politica poteva esplicare le sue migliori doti native.
a
l
22 Continenza e onestà di un politico
Gli antichi scrittori ci hanno tramandato molti esempi di continenza e
di onestà. Che cosa di buono e di utile possono fare gli uomini privi di
quelle virtù?
Racconta Cornelio che Focione, uomo di grande virtù ed espertissimo
nelle faccende pubbliche, respinse una grande quantità di denaro che il
re Filippo gli aveva donato. Gli ambasciatori gli chiedevano con insi-
stenza di accettarlo e lo esortavano ad essere sollecito e memore almeno
dei figli che stava per lasciare poveri e privi di sostanze; ma Focione,
disprezzando il denaro, rispose: «Se i miei figli saranno simili a me, sarà
loro sufficiente questo stesso campicello che mi ha portato a questa
dignità; se invece saranno dissimili dal padre loro, non voglio che la loro
dissolutezza sia alimentata e aumentata dalle mie sostanze».
a
l
23 Un re ingrato
Una volta il re degli Indi, essendo caduto in un fiume, stava per peri-
re, ignorando completamente la pratica del nuoto. Sopraggiunse per
caso uno schiavo, il quale, visto l’uomo in grande pericolo, saltò in
acqua, l’afferrò per i capelli e lo salvò. Appena il re si riebbe, volle esse-
re informato dell’uomo che l’aveva salvato e non stimò il salvatore
degno di ricompensa, ma anzi lo condannò a morte, perché aveva osa-
to porre le mani sulla testa del suo re. Pochi giorni dopo lo stesso re,
essendo ubriaco, cadde da una barca nell’acqua. Egli gridava e chiede-
va soccorso a tutti i passanti, ma nessuno venne a lui in aiuto, perché
ricordavano la morte del misero schiavo. Si narra che i parenti dello
schiavo morto fossero spettatori della misera fine del re.
262 SEZIONE SECONDA

a
l
24 Il processo contro Verre
Cicerone fu questore in Sicilia ed esercitò la carica con grande onestà.
Quando i Siciliani, depredati e maltrattati dal governatore Verre,
accusarono costui di concussione, affidarono a Cicerone la propria
difesa. Questi, poiché gli interessava molto la condanna di Verre per
accrescere il proprio prestigio politico, accettò l’incarico. Nella prima
orazione che pronunziò contro Verre dimostrò le nefandezze e le cru-
deltà di quell’uomo, e parlò con tanta efficacia, che Verre non aspettò
la sentenza del tribunale, ma si condannò da sé all’esilio. D’altronde
già precedentemente Cicerone era assai stimato, soprattutto perché
aveva difeso brillantemente Roscio Amerino, accusato di parricidio.
a
l
25 Il famoso cavallo di Alessandro
Alessandro Magno, re dei Macedoni, ebbe uno splendido cavallo di
nome Bucefalo, intorno al quale raccontavano molti fatti straordinari.
Quando esso era armato e bardato per il combattimento, solamente il
re poteva cavalcarlo. Mentre Alessandro lo cavalcava durante la guer-
ra in India, Bucefalo penetrò imprudentemente in una schiera nemi-
ca. Lanciati contro il re numerosi giavellotti, il cavallo fu colpito al
capo e sui fianchi: esangue e quasi moribondo, esso di corsa riportò
Alessandro in luogo sicuro: qui subito stramazzò al suolo e, ormai sicu-
ro della salvezza del padrone, spirò. Allora il re Alessandro, dopo che
ebbe ottenuta la vittoria, fondò in quegli stessi luoghi una città, che in
memoria del suo cavallo chiamò Bucefala1.
1. Bucephala, -ae.
a
l
26 Una famosa vedovella
L’imperatore Traiano fu stimato da tutti uomo giustissimo. Mentre
andava un giorno con la sua cavalleria contro i nemici, una povera
vedova lo fermò e gli disse: «Signore, punisci coloro che mi hanno ucci-
so il figlio». E a lei l’imperatore: «Ti soddisferò quando sarò tornato
dalla guerra». Ma la vedova: «E se non tornerai?». Minimamente tur-
bato, l’imperatore le rispose: «Ti soddisferà il mio successore». E la
donna: «Se il tuo successore mi soddisferà, tu però non avrai alcun
merito». Allora l’imperatore scese da cavallo e, dopo che ebbe vendica-
ta la morte del giovane, partì per la guerra.
SEZIONE SECONDA 263

a
l
27 Apollo e Diana
Contro la volontà di Giunone, Giove aveva sposato Latona. Costei,
temendo l’ira della madre degli dèi, si rifugiò nell’isola di Delo, dove
diede alla luce Apollo e Diana. Apollo, sedendo sul carro del sole, era
solito percorrere con viaggi diurni le vie del cielo e con la luce e il calo-
re arrecava giovamento a tutte le creature animate. Inoltre, poiché
tutte le cose riprendevano vigore sotto i raggi del sole, Apollo fu rite-
nuto dio della medicina. D’altra parte, poiché il sole con il suo splendo-
re rendeva più bella ogni cosa, Apollo fu consacrato principe delle
Muse. Sua sorella si chiamava Diana, e poiché ella illuminava la notte
con la sua luce argentea, gli antichi la denominarono Luna. Diana non
risiedeva nell’Olimpo, ma nelle selve, dedita alla caccia insieme a un
immenso stuolo di ninfe.
a
l
28 La guerra di Perugia
Questa guerra scoppiò per la perfidia di Fulvia, moglie di M. Antonio.
Ottaviano aveva distribuito ai suoi vecchi soldati alcuni campi, dai
quali aveva cacciato via gli antichi coloni. Fulvia, donna temeraria e
superba, incitava il fratello di suo marito, Lucio Antonio, affinché
spingesse alla ribellione i vecchi coloni, spogliati dei loro campi. Lucio
Antonio, allora, dopo aver raccolto un esercito, occupò il territorio di
Perugia. Ivi lo raggiunse Antonio, per aiutarlo nella guerra. Il senato,
allora, nell’anno 41 a.C., dopo aver dichiarato Antonio nemico della
patria, decretò che Ottaviano lo affrontasse. Questi in breve tempo
assediò Perugia e lo costrinse alla resa.
a
l
29 Psiche risveglia lo sposo misterioso
Psiche, rimasta sola, agitata dalle terribili Furie, è lacerata da diversi
sentimenti. Quando giunge la sera e l’ignoto marito s’addormenta
profondamente sul letto, ella prende una lucerna, brandisce un coltel-
lo e scruta con avidità il suo volto; ed ecco vede la più mite e dolce di
tutte le creature, Cupido, il bel dio. A quella vista Psiche, impaurita,
priva di forze e tremante, cerca di nascondere il coltello nel suo petto
ma esso le scivola dalle mani. Ammira a lungo la bellezza del divino
volto, la chioma d’oro, il bianco collo, le guance purpuree, le ali sulle
spalle. Ma mentre contempla avidamente il suo volto, una stilla di olio
bollente cade dalla lucerna sulla spalla destra del dio, che subito balza
su sdegnato.
264 SEZIONE SECONDA

a
l
30 La saggia vecchietta
Mentre tutti a Siracusa si auguravano la morte del tiranno Dionisio,
perché questi era crudele e imponeva ai cittadini intollerabili tributi,
solamente una vecchia ogni mattino pregava gli dèi che lo conservas-
sero sano e salvo. Quando Dionisio seppe ciò, ammirato di quella bene-
volenza ingenua, chiamò la donna nella reggia e le chiese perché si
comportasse in quel modo. Questa gli rispose: «La mia scelta è chiara.
Quando ero ragazza, poiché dominava la città un terribile tiranno,
desideravo che egli morisse presto. Dopo che questi fu ucciso, un altro
più crudele si impossessò della città. Eliminato anche questo, abbiamo
avuto te come reggitore della città. Io dunque prego gli dèi per la tua
vita, affinché non ci capiti un altro peggiore di te». Dionisio non osò
punire una così spiritosa audacia.
a
l
31 Le matrone romane
Le matrone, negli antichi tempi della repubblica romana, si mostraro-
no sempre degne della fiducia e della stima della cittadinanza. Vive-
vano castamente, dedite alla famiglia e alle attività femminili. Il loro
più onorevole impegno era amministrare parsimoniosamente il patri-
monio e curare l’educazione dei figli. La loro integrità di costumi recò
anche grandi vantaggi allo Stato. Soprattutto in momenti difficili le
matrone diedero esempio di grande fedeltà e amore verso la patria.
Infatti dopo la sconfitta di Canne, nella seconda guerra punica, quan-
do ormai rimaneva scarsa speranza di salvezza e di giorno in giorno si
temeva la rovina definitiva dello Stato, le matrone romane donarono
tutti i loro monili d’oro. In tal modo alleviarono le ristrettezze dell’era-
rio e l’esercito romano potè resistere più a lungo e con maggiore vigore
agli assalti dell’esercito di Annibale.
a
l
32 Germanico
Germanico fu adottato dallo zio paterno Tiberio. Esercitò la questura
cinque anni prima dell’età legale e, subito dopo, il consolato. Fu man-
dato negli anni seguenti presso l’esercito in Germania. Quando fu
annunziata la morte di Augusto, domò la ribellione dell’esercito: questo
non voleva riconoscere come nuovo imperatore Tiberio e pretendeva
che lui si impadronisse del supremo potere. Dopo che ebbe sconfitto i
Germani, celebrò a Roma il trionfo. Creato console una seconda volta,
lasciò Roma per andare a domare il re dell’Armenia. Morì dopo lunga
malattia in Antiochia, non senza il sospetto che fosse stato avvelenato.
SEZIONE SECONDA 265

a
l
33 La morte di Otone
Così morì Otone a trentasette anni. Al tramonto mitigò la sua sete con
un sorso di acqua fredda. Essendogli stati portati due pugnali, egli li
esaminò e quindi ne pose uno sotto il cuscino. Quando si furono allon-
tanati gli amici, si addormentò e trascorse la notte serenamente. Sorto
il sole, egli prese il pugnale e con estrema decisione si trafisse il petto.
Quando i suoi liberti e servitori udirono i suoi gemiti, entrarono nella
sua stanza e lo trovarono morto con una sola ferita al petto. Nel fune-
rale, i soldati delle coorti pretorie trasportarono il suo cadavere, dicen-
do parole di lode e di dolore, e baciando ripetutamente le sue mani e la
ferita. Alcuni soldati si uccisero presso il rogo, non per paura, ma per-
ché volevano imitare il coraggio del principe e dimostrare il loro amore.
a
l
34 Le divinità dei Persiani
Nel primo libro delle Storie di Erodoto leggiamo che i Persiani non erigo-
no agli Dei né statue, né templi, né altari; e che addirittura accusano di
follia quelli che fanno tali cose. Il motivo di questo loro costume, secondo
il parere di Erodoto, è che essi non pensano, come i Greci e tanti altri
popoli, che gli dèi abbiano forma umana. Per offrire sacrifici a Zeus sal-
gono sulle montagne più alte: per essi, infatti, Zeus è tutta la volta del
cielo. Alla stessa maniera sacrificano al sole, alla luna, alla terra, al fuo-
co, all’acqua, ai venti. Sono questi i soli Dei cui essi offrono sacrifici fin
dai tempi più antichi. Per i Persiani, insomma, la divinità è il principio
vitale di tutta la natura; anzi divinità e natura si identificano.
a
l
35 L’imperturbabilità di Senofonte
Mentre Senofonte compiva un sacrificio solenne, apprese che il suo
figlio più anziano, Grillo, era caduto in battaglia presso Mantinea.
Non per questo egli ritenne di interrompere il rito, ma si limitò sola-
mente a deporre dal capo la corona. Chiese quindi in che modo fosse
caduto; appena udì che era morto mentre combatteva strenuamente,
si ripose sul capo la corona e disse: «O numi, cui io sacrifico, vi dichia-
ro che è più grande la gioia per il valore di mio figlio che l’amarezza
per la sua morte prematura». E così Senofonte rimase imperturbabile
nel corpo e nell’animo.
a
l
36 Trepidazione di Creso
Dopo che Solone fu partito dalla Lidia, la vendetta degli Dei si abbattè
grave su Creso, senza dubbio perché egli aveva presunto di essere il
più felice di tutti gli uomini. Subito dopo, infatti, un sogno gli rivelò la
266 SEZIONE SECONDA

sciagura che gli sovrastava. Egli aveva due figli, dei quali uno era uno
sventurato, privo di parola: l’altro, invece, sorpassava di gran lunga,
in intelligenza e in forza fisica, i suoi coetanei. Il sogno aveva annun-
ciato a Creso che egli stava per perdere proprio il figlio migliore, per
una ferita infertagli da una punta di ferro. Profondamente turbato da
questo sogno premonitore, il re viveva in grande trepidazione, evitan-
do del tutto la compagnia dei familiari e degli amici.
a
l
37 La vecchiaia senza piaceri
Il famoso filosofo Archita di Taranto sosteneva che nessuna cosa più
dannosa del piacere è stata data agli uomini dagli dèi. Egli un giorno
così parlò: «Il piacere scatena le passioni, spingendo l’uomo a ogni
delitto. Infatti dal piacere promanano i tradimenti della patria, le
rivoluzioni, i colloqui segreti col nemico, l’empietà verso gli dèi e i
familiari, la frode e tutte le nefandezze della vita. Il piacere insomma
è l’unico grande nemico della ragione, che, donataci dagli dèi, dovreb-
be guidare tutte le azioni umane. Se dunque il piacere è un male così
grande, bisogna apprezzare sommamente la vecchiaia che ne è priva.
Veramente nella vecchiaia non si trovano tante tendenze che rendono
l’uomo simile ai bruti».
a
l
38 Alla morte di Agricola
Morì Agricola, lasciando i familiari nel lutto, nella tristezza gli amici.
La plebe stessa e il popolo, occupato in vari affari, si recavano spesso
alla sua casa durante la malattia e tutti parlavano di lui nei fori e nei
crocicchi delle strade. Inoltre molti credevano che egli fosse vittima
del veleno. Durante la malattia, Domiziano inviava spesso liberti e
medici fidati alla sua casa, per avere notizie sulle condizioni di Agrico-
la. Ma è incerto se1 ciò fosse segno di premura oppure di spionaggio.
Quando l’imperatore lesse il testamento di Agricola, col quale egli,
insieme con la moglie e la figlia, era istituito erede, si rallegrò di ciò,
ritenendo che questo gesto fosse un’attestazione di onore. Inoltre,
quando gli fu recata la notizia della morte di Agricola, Domiziano
ostentò grande tristezza, così che alle persone intime, che conoscevano
la verità, egli apparve abilissimo e malizioso simulatore.
1. se ... oppure: utrum ... an.
a
l
39 Dopo l’uccisione di Agrippina
Si racconta che Nerone abbia contemplato a lungo il corpo esanime
della madre Agrippina e ne abbia lodato la bellezza. Nella stessa notte
SEZIONE SECONDA 267

il cadavere fu cremato sopra un triclinio e furono celebrate in suo ono-
re misere esequie. Nessun tumulo le fu eretto fin quando Nerone fu
imperatore: più tardi i servi le edificarono una tomba presso la strada
di Miseno e la villa di Cesare dittatore. Appena fu acceso il rogo di
Agrippina, un liberto di nome Mnestere1 si trafisse il petto con un
pugnale, e fece ciò o per affetto verso la propria padrona, o per paura
del supplizio. Da molti anni Agrippina aveva previsto per sé una tale
morte, ma non si era preoccupata. Quando alcuni indovini le dissero
che Nerone sarebbe stato imperatore e matricida, la donna rispose:
«Mi uccida, purché regni».
1. Mnester, eris.
a
l
40 Politici arroganti
Poco tempo fa venne a Teano il console: sua moglie disse che voleva
lavarsi nei bagni pubblici degli uomini. Subito il questore di Teano fu
incaricato di cacciar via tutti quelli che si trovavano nei bagni. Ma la
signora riferì al marito che i bagni le erano stati consegnati con ritar-
do ed erano poco puliti. Per punire il questore, fu piantato un palo sul-
la piazza e fu trascinato là l’uomo più nobile di quella città, M. Mario.
Strappatigli i vestiti, fu flagellato con le verghe. Gli abitanti di Cales1,
appena seppero ciò, stabilirono che nessuno entrasse nei bagni quando
fosse colà il magistrato romano. A Ferentino per la stessa ragione il
pretore ordinò l’arresto dei magistrati: uno si buttò giù dalle mura,
l’altro fu preso e flagellato con le verghe.
1. Cales, -ium.
a
l
41 L’animo si dovrebbe cambiare!
L’animo devi cambiare, non il luogo. Anche se tu attraversi il vasto
mare e, come scrive Virgilio, «le terre e le città si allontanano da te», ti
seguiranno sempre i fantasmi interni e le passioni. Così disse un gior-
no Socrate a uno che gli chiedeva consiglio: «Perché ti meravigli che i
viaggi non ti giovino a nulla? In realtà ti incalza quello stesso pungolo
che ti ha spinto a intraprendere il viaggio». A che può giovarti la
novità delle terre visitate, la conoscenza di città e luoghi? Tu ti chiedi
perché tale fuga non ti giovi? La verità è che tu fuggi con te stesso. Il
peso dell’animo bisognerebbe deporre: solo allora la vista di nuovi luo-
ghi potrebbe esserti gradevole.
268 SEZIONE SECONDA

a
l
42 Tiberio, un imperatore ambiguo
Tiberio non volle essere chiamato «padre della patria», sebbene il
popolo gli avesse più volte offerto tale onore. Diceva, con apparente
umiltà, che incerte erano tutte le cose mortali, e che tanto minore era
la sua sicurezza, quanto più grande la potenza. E tuttavia alle parole
degne ed apprezzabili che pronunciava non seguivano i fatti. Non riu-
sciva a dimostrare la verità dei suoi sentimenti: aveva rimessa in vigo-
re1 la legge di «lesa maestà» e di essa si serviva con estremo rigore.
Negli ultimi anni della sua vita Tiberio parve divenire sempre più
cupo: diffidando di tutto e di tutti, egli amava sempre più spesso rifu-
giarsi nella più assoluta solitudine.
1. rimettere in vigore: revocare.
a
l
43 Discorsi sulla felicità
Si narra che Solone fu ospitato un giorno da Creso, re dei Lidi. Questi,
mostrando le sue immense ricchezze al saggio ateniese, e credendo di
essere ritenuto da lui il più felice degli uomini, gli chiese: «Credi che vi
sia al mondo un uomo più fortunato di me?». Ma Solone, uomo alieno
dall’adulazione, gli rispose candidamente: «Ritengo più felice un altro
uomo, un certo Tello1 di Atene, che era stimato un probo cittadino, che
aveva avuto figli onesti e belli ed era morto combattendo per la
patria». Creso mal sopportò di essere posposto a un comune cittadino,
e sdegnato disse: «Tu disprezzi a tal punto le mie ricchezze da ritener-
mi inferiore a un comune uomo?». E Solone: «Sebbene io veda che sei
molto ricco, non posso tuttavia dirti felice: solo dopo la morte è possi-
bile un tale giudizio, dato che gli dèi possono in ogni momento togliere
le ricchezze a un uomo».
1. Tellus, i.
a
l
44 Enea consulta l’oracolo di Delfi
Allontanandosi dalla Tracia, Enea si diresse verso Delfi per chiedere
all’oracolo di Apollo in quale luogo dovesse fermarsi. Nell’isola Enea
ed Anchise furono accolti da un re amico, di nome Anio1. Accostatisi
quindi al tempio, e fatto un solenne sacrificio al dio, i due troiani chie-
sero all’oracolo in quale parte del mondo dovessero stabilirsi ed edifi-
care una nuova città. Allora tutta la montagna, dove sorgeva il tempio,
cominciò a tremare e dalla spelonca di Apollo uscì una voce che disse:
«O Troiani, sarete accolti lietamente in quella terra, da cui vennero i
SEZIONE SECONDA 269

vostri antichi padri: perciò ricercate la vostra antica madre, dove si
trova la casa di Enea destinata a dominare2 tutto il mondo».
1. Anius, ii.
2. si traduca col participio futuro.
a
l
45 Epicuro, il filosofo liberatore
Mentre gli uomini vivevano atterriti e oppressi da credenze supersti-
ziose, un filosofo greco, Epicuro, osò guardare la realtà con i suoi occhi
mortali e spiegarla esclusivamente con la ragione. Egli non ebbe pau-
ra del misterioso potere delle divinità, né dei fulmini di Giove. Quanto
più ardua era l’impresa, tanto più viva era in lui la brama di infrange-
re le porte serrate della natura. Col suo ingegno Epicuro penetrò oltre
le fiammanti barriere del mondo e percorse tutto l’universo infinito.
Dopo questo viaggio, egli svelò agli uomini il mistero del mondo, dimo-
strando che ogni cosa è composta di piccole particelle materiali e che
esistono leggi fisse e immutabili che regolano la vita della natura.
Debellata in tal modo la superstizione, fu rivendicata agli uomini una
nuova dignità.
a
l
46 Cesare oratore
Nell’eloquenza Cesare uguagliò o superò i più famosi oratori di Roma.
Dopo l’accusa contro Dolabella, egli fu annoverato tra i primi avvocati.
Cicerone, passando in rassegna1 gli oratori greci e romani, dice di non
trovare nessuno cui Cesare sia inferiore; e aggiunge che questi aveva
un modo di esprimersi 2 elegante, solenne, conciso. Lo stesso Cicerone
scriveva a Cornelio Nepote che l’oratoria di Cesare era densa di con-
cetti, raffinata e acuta. Sembra che da giovane Cesare abbia seguito lo
stile oratorio di Strabone. Nell’orazione intitolata Divinatio, infatti, si
trovano alcuni brani di un discorso di Strabone. Si dice che parlasse
con voce acuta, con movimenti e gesti concitati, non senza eleganza
tuttavia.
1. enumerare.
2. modo di esprimersi: dicendi ratio.
a
l
47 Dopo la battaglia di Platea
Dopo la battaglia presso Platea, dove erano stati sconfitti e messi in
fuga dai Lacedemoni, i Persiani si ritirarono disordinatamente nei
loro accampamenti: nel territorio dei Tebani, infatti, i barbari avevano
posto il loro campo, prima della battaglia, e lo avevano circondato con
un recinto di legno, sicché fosse più sicuro. La battaglia di Platea
270 SEZIONE SECONDA

avvenne presso il bosco sacro di Demetra, ma, cosa davvero strana,
nemmeno un persiano fu visto entrare nel recinto sacro, da vivo; e
nemmeno uno dei barbari vi fu trovato morto. La maggior parte dei
Persiani caddero sul suolo non consacrato, che era intorno al tempio.
Perciò alcuni pensano che la dea stessa non volle accoglierli, perché i
Persiani avevano incendiato il suo tempio ad Eleusi.
a
l
48 Il poeta Tibullo maledice le guerre
Chi per primo usò l’orribile spada fu veramente un uomo crudele e
maledetto. Allora cominciarono per il genere umano le stragi, le batta-
glie e fu aperta una via più breve alla spietata morte. Ma io credo che
quel primo uomo non ebbe colpa, perché noi abbiamo usato a nostro
danno quel ferro che egli aveva scoperto affinché gli uomini si difen-
dessero dalle fiere selvagge. La causa della violenza e della guerra è la
fame dell’oro e del potere. Infatti è noto che non ci furono guerre quan-
do gli uomini si nutrivano di poveri cibi e bevevano in tazze di faggio.
Allora non c’erano fortezze e trincee, e i pastori dormivano serena-
mente accanto al gregge, non temendo ladri e predatori. Oh fossi vis-
suto allora! In quel tempo non si udivano trombe di guerra o fragore di
armi, ma solamente dolci canti e parole d’amore.
a
l
49 L’inno lucreziano a Venere
Ascoltami, o feconda Venere, madre dei Romani, gioia degli uomini e
degli dèi. Tu dai vita al mare e alla terra, fecondandola di messi. Per
opera tua ogni corpo animato è concepito e, appena nasce, può vedere
la splendida luce del cielo. Quando arrivi tu, o dea, i venti e le nubi
fuggono lontano, la terra sparge soavi fiori davanti ai tuoi piedi e il
cielo sereno risplende di luce diffusa. Appena inizia la primavera, gli
uccelli per primi, percossi nel cuore dalla tua potenza, annunziano te e
il tuo arrivo: quindi fiere ed armenti saltano per i pascoli rigogliosi e
attraversano a nuoto le rapide correnti dei fiumi. Attraverso mari,
monti, fiumi spumeggianti, pianure, tu, suscitando nei cuori un dolce
amore, infondi in ogni creatura il desiderio di propagare la vita.
a
l
50 L’asino e la lira
Un giorno un asino, libero finalmente dal lavoro, si aggira in un prato,
cercando le erbe che gli sono più gradite. Ad un tratto vede che sotto
un albero c’è uno strano strumento abbandonato: lo tocca con l’unghia
e, mirabile a dirsi, quello emette bei suoni. È una lira; ma il povero
asino è completamente inesperto di musica e pensa tra sé: «Un bravo
suonatore potrebbe trarre armonie divine da questo strumento». La
SEZIONE SECONDA 271

morale della favola è evidente: qualche volta l’ingegno di un uomo
resta vano perché non ha trovato l’ambiente adatto per esplicarsi.
a
l
51 Il dolore non è un male
Anche fra i più grandi dolori, il filosofo Posidonio conservò sempre un
animo sereno. Si racconta che Pompeo, venuto un giorno a Rodi, visitò
il filosofo malato. Giunto alla sua casa e salutatolo con grande riguar-
do, disse che gli rincresceva di non potere ascoltare una sua lezione.
Ma subito il filosofo rispose che non avrebbe permesso che per il dolo-
re fosse deluso il desiderio di un personaggio tanto importante. E stan-
do a letto, egli parlò con grande facondia e ardore sulla natura del
bene e dell’onestà. Nei momenti in cui era particolarmente tormentato
dall’artrite, diceva impassibilmente: «Non otterrai nulla, o dolore; seb-
bene sia molesto, non ammetterò mai che il dolore sia un male».
a
l
52 Demostene sdegnato
Una volta Demostene, vedendo che i suoi uditori erano disattenti, in-
terruppe la sua orazione per raccontare questa favola: «Un giovane,
volendo recarsi a Megara, prese in affitto1 un asino e partì. A mezzo-
giorno, per il gran caldo, scese dall’asino e si riparò all’ombra della
bestia. L’asinaio, che viaggiava con lui, chiese al giovane che gli pagas-
se anche l’affitto dell’ombra. Il giovane si rifiutò ed allora la questione
fu portata davanti ai giudici». A questo punto Demostene scese dal pal-
co per andarsene, ma gli uditori gli chiedevano insistentemente2 di
finire il racconto. E Demostene: «Voi non volete – disse – ascoltare gli
oratori che parlano di questioni civili, e preferite che vi si narrino favo-
le!». Dopo che ebbe detto ciò, se ne andò sdegnato.
1. prendere in affitto: conducere.
2. chiedere con insistenza: flagitare.
a
l
53 Il riscatto dei proletari
Tiberio Gracco, per quanto nato da illustre famiglia, difese sempre,
fino al sacrificio di sé, gli interessi dei cittadini più poveri. Trattò1
familiarmente con molti cittadini di modesta origine, con il favore dei
quali 2 tentò di distribuire ai plebei le terre incolte. I plebei, in quei
tempi, erano afflitti da una grandissima miseria, erano privi di auto-
rità, privi di cultura, di educazione e della stessa volontà di progredi-
re. Ma Tiberio per la sua azione3 fu condannato a morte e privato del-
l’onore della sepoltura, secondo il costume degli antenati. Contro la
potenza degli ottimati, infatti, egli aveva osato impadronirsi del pote-
272 SEZIONE SECONDA

re proprio in quella città in cui i poveri non avevano cibo di cui nutrir-
si né vesti di che coprirsi.
1. utor.
2. «con il favore dei quali» si renda con un ablativo assoluto.
3. facinus, oris.
a
l
54 Se odorassi di aglio
L’imperatore Vespasiano non tralasciò alcuna occasione per1 corregge-
re i costumi dei cittadini e dei soldati, sia con la dolcezza, sia con la
severità. Metteva a capo2 delle province solamente gli uomini di pro-
vata onestà e di grande esperienza. In Roma si mostrò imperatore
molto tollerante e generoso, specialmente con i più poveri, quantun-
que egli fosse molto avido di danaro. Non tollerava gli uomini eccessi-
vamente effeminati: infatti, una volta, mentre un giovane, che egli
aveva insignito della carica di prefetto, gli dichiarava la sua gratitudi-
ne, avendo sentito che quello odorava intensamente di profumi raffi-
natissimi, gli gridò: «Se tu odorassi di aglio mi saresti 3 più gradito». E
gli revocò la nomina.
1. ut col congiuntivo finale.

2. mettere a capo: praeficere col dativo.
3. esses.
a
l
55 Il poeta Esiodo
Il poeta greco Esiodo nacque ad Ascra, città della Beozia, ma si ignora
l’anno in cui fosse nato. Fra le opere da lui composte, è degna di essere
ricordata quella che si intitola «Le opere e i giorni». In essa il poeta
insegna agli uomini molti precetti intorno all’agricoltura e alla navi-
gazione; ma soprattutto sono molto utili ai lettori gli ammonimenti
che egli dà al fratello Perse, che aveva trascurato il lavoro, illudendosi
di trovare la felicità nell’ozio e nella vita lussuosa. Il poema informa1
anche sulla vita e le colture degli antichi agricoltori beoti. Ad esso si
ispirò2 il poeta romano Virgilio nell’opera intitolata Georgica.
1. multă praebet (= offre molte notizie).
2. ad esso si ispirò: illud imitatus est.
a
l
56 Devozione assoluta
Perché era alquanto tardo1 di lingua e di mente, Tito Manlio dal padre
era stato relegato in campagna. Una volta, avendo udito che suo padre
era stato pubblicamente accusato dal tribuno Pomponio, dalla campa-
gna il giovane subito corse a Roma per soccorrere il padre. Posto un
SEZIONE SECONDA 273

coltello sotto la toga, egli entrò nella città e si diresse alla casa di Pom-
ponio. Ammesso davanti al tribuno, Manlio impugnò il coltello e lo
minacciò che lo avrebbe trafitto, se non avesse ritirato immediata-
mente l’accusa. Il tribuno, spaventato, perché vedeva il coltello davan-
ti agli occhi, giurò che avrebbe obbedito. Per questo fatto Manlio attirò
su di sé l’ammirazione di tutti: in lui la pietà filiale non era stata can-
cellata dalla condotta crudele del genitore. Nello stesso anno Manlio
fu eletto tribuno militare.
1. alquanto tardo: tardior.
a
l
57 Clearco, un patito della guerra
Per comune consenso di tutti coloro che lo conobbero, Clearco fu rite-
nuto uomo pratico dell’arte militare e amantissimo della guerra. Nel-
l’esercito spartano combattè contro gli Ateniesi: fatta la pace, persua-
se gli efori a combattere contro i Traci. Perciò si mise in mare1 per por-
tare guerra nelle loro regioni. Ma avendo gli efori mutato opinione
dopo la partenza di lui, gli ordinarono di tornare indietro con la flotta.
Poiché Clearco non ubbidì, fu condannato a morte dai magistrati come
insubordinato. Bandito dunque dalla patria, guerreggiò a favore di
Ciro contro i Traci, vincendoli in battaglia e depredandoli.
1. mettersi in mare: mare ingrĕdi.
a
l
58 L’uomo e la fortuna
Quando la fortuna ci è favorevole, dobbiamo guardarci dalla superbia,
dall’arroganza e dal disprezzo. Come1 è proprio di un carattere debole
non sopportare con moderazione la cattiva fortuna, così è proprio del-
l’uomo frivolo comportarsi con superbia e sfrenatezza nella fortuna
favorevole. È invece degna di ammirazione la virtù della moderazione
in tutte le contingenze della vita. L’uomo saggio non muta mai volto né
fronte, come sappiamo di Socrate e di C. Lelio. Si tramanda che anche
Filippo, re dei Macedoni, superato dal figlio nelle imprese gloriose, fu
superiore a lui nella moderazione: perciò il primo fu sempre grande, il
secondo spesso ignobile.
1. come ... così: ut ... ita.
a
l
59 Fedeltà dell’esercito cesariano
Già le messi cominciavano a maturare. Questa speranza aiutava i sol-
dati di Cesare a sopportare la carestia: speravano, infatti, di aver pre-
sto pane in abbondanza. Spesso, nelle veglie e nelle conversazioni, si
274 SEZIONE SECONDA

sentivano i soldati dire che si sarebbero perfino cibati con la corteccia
degli alberi piuttosto che lasciarsi sfuggire dalle mani lo stesso Pom-
peo. Con grande gioia, inoltre, apprendevano dai disertori che a stento
i cavalli dei Pompeiani erano tenuti in vita e che la salute dei soldati
era malferma sia per l’angustia dei luoghi, sia per le quotidiane fati-
che, sia per la mancanza di acqua.
a
l
60 Educazione indecorosa per un romano
Ora i giovinetti si recano alla scuola di danza con la sambuca1 e il sal-
terio, in compagnia di turpi ballerini: qui imparano a cantare canzoni
che i nostri antenati consideravano disonorevoli per uomini liberi.
Quando mi raccontavano questi fatti, io non potevo credere che uomi-
ni nobili permettessero che fossero insegnate tali cose ai loro figli. Ma
quando fui condotto in una scuola di danza, vi giuro che vidi colà cin-
quecento giovinetti e giovanette, tra i quali un giovanetto con meda-
glietta, segno di condizione libera, che ballava con le nacchere un bal-
lo infimo e impudico, indecoroso anche per uno schiavo. Eppure quel
ragazzo di dodici anni era figlio di un candidato alle magistrature.
1. sambuca, -ae.
SEZIONE SECONDA 275

Indice
Sezione I 19 4 Un’arma singolare: il vino
19 5 Uno straordinario protagonista
LIVELLO LINGUISTICO della storia
I DECLINAZIONE 19 6 La perdita di un regno per un figlio
aggettivi al femminile della I classe; scapestrato
indicativo presente e imperfetto di sum 20 7 Cesare sventa una rivolta dei
e delle quattro coniugazioni regolari attive Germani
20 8 Attenti agli scherzi!
8 1 Fare il bene ripaga (a volte) 20 9 Un banchetto in una villa
8 2 Vatti a fidare della fortuna! pompeiana
8 3 Magia della luna 21 10 Teseo nel labirinto con un gomitolo
9 4 Scena campestre di altri tempi
9 5 Con gli occhi alla carta geografica Varia III
L’articolo, questo sconosciuto nel
Varia I latino
Il latino per conoscere bene l’italiano
23 11 Dio ci guardi dalla “vittoria di
11 6 Un «flash» sull’Italia romana Pirro”
11 7 Due dee preminenti della 23 12 C. Mario tra le rovine di Cartagine
religiosità romana 23 13 E il cavallo divenne servo dell’uomo
11 8 Un’interrogazione scolastica: 24 14 Il dio Bacco, un allegrone
«Parlate della Sicilia» 24 15 Essere asino non è poi una
12 9 L’Italia antica del commercio e disgrazia
dell’agricoltura 24 16 I luoghi dei tifosi
12 10 Minerva, dea della guerra e della 25 17 Ultimi nella scala sociale: gli
letteratura schiavi
12 11 Tulliola, una ragazzina a modo 25 18 Il tesoro nascosto non fa felice
13 12 Roma: un’ascesa prodigiosa nessuno
13 13 Come è bello vivere in campagna! 26 19 L’imperatore Claudio (linee di un
13 14 Una favola convincente (fino a un ritratto)
certo punto) 26 20 Pantheon dell’antichità romana
14 15 Tre paesi del Mediterraneo
14 16 Il contadino dell’Italia arcaica Varia IV
14 17 Uno spaccato della Germania Due modi di leggere il latino
barbarica
14 18 La Campania di tempi remoti Sezione III
15 19 Gli Sciti, un antico popolo nomade
LIVELLO LINGUISTICO
15 20 Tre grandi isole italiche
III DECLINAZIONE
Varia II aggettivi della II classe; sum e suoi composti;
Attenti alle brutte figure: leggiamo indicativo e infinito delle quattro coniugazioni
correttamente il latino! regolari attive
Sezione II 30 1 Cesare, ultimo protagonista di

Roma repubblicana
LIVELLO LINGUISTICO 30 2 Proserpina divisa tra la vita e la
II DECLINAZIONE morte
aggettivi della I classe; indicativo perfetto e futuro di 30 3 Fine della guerra fra Roma e Alba
sum e delle quattro coniugazioni regolari attive Longa
31 4 Il fatale cavallo di legno
18 1 E giustizia fu fatta (una volta 31 5 La falsa pazzia di Ulisse
tanto) 31 6 Un giovane scopre il mercato della
18 2 Organizzazione della famiglia sapienza
romana 32 7 Anche gli imperatori sanno essere
18 3 I Romani sul ciglio del baratro pazienti
278 INDICE
32 8 Una delle infinite storie del dolore 46 1 L Emilio Paolo, un politico che non
umano pensava a far soldi
32 9 Il dio supremo della religione 46 2 Le corna possono essere rovinose
pagana 46 3 Canne: Roma sul ciglio del baratro
33 10 Uomini dalle pietre 47 4 Un viaggiatore che non si cura dei
33 11 Aracne tessitrice di ragnatele bagagli
34 12 Da Troia al Lazio 47 5 Anche gli animali ricordano
34 13 Uomini-cavalli 48 6 Un legislatore democratico e un
34 14 Polifemo accecato dal signor tiranno in Atene
Nessuno 48 7 Gli intellettuali che bazzicano nelle
35 15 «La ferita mi ricorda che sono case dei potenti
uomo» 48 8 Ercole, un favoloso semidio ed eroe
49 9 L’imperatore Augusto dietro le
Varia V
quinte
Le cadenze della giornata romana
49 10 Uno scienziato nella difesa di
37 16 Ifigenia, una vittima della Siracusa
superstizione 50 11 Cincinnato, un uomo che faceva (e
37 17 Malinconica fine di una carriera fa) eccezione!
politica 50 12 Le Termopili, un mito del
37 18 Un futuro filosofo col miele sulle patriottismo greco
labbra 50 13 Un tiranno con le orecchie sui piedi
38 19 Achille e Patroclo: il mito di 51 14 Plinio descrive le sue ville sul lago
un’amicizia di Como
38 20 La superbia punita di una madre 51 15 Lo sfaldamento del regno macedone
38 21 Tiberio: luci ed ombre di un 51 16 L’ordine sacerdotale al femminile:
imperatore le Vestali
39 22 Il cane di Alcibiade vittima delle 52 17 Gli uri, singolari animali estinti
chiacchiere 52 18 Il destino di una profetessa:
39 23 Esemplare moralità di un console nessuno le crede
romano 52 19 La morte di Alessandro Magno
40 24 L’imperatore Tito, “delizia Varia VII
dell’umanità” Le nostre parole latine per ricordare
40 25 Tiro, città-regina della Fenicia
40 26 Meglio una buca in campagna 56 20 Vivere e morire a giorni alterni (per
(disse il topo) amore)
41 27 Attenzione ai meteorologi 56 21 I Gracchi, due vittime della lotta
41 28 Nerone, un personaggio democratica
sconcertante dell’Impero 56 22 Cesare primo attore
41 29 Il miracolo da uno spavento dell’imperialismo romano
42 30 Un mondo alternativo 57 23 Una madre chiede giustizia
(nell’immaginazione dei poeti) 57 24 La Grecia argina l’espansionismo
dei Persiani
Varia VI 58 25 Giano, il dio con due facce (ma non
Nomi propri latini diventati nostri
simulatore)
nomi comuni
Sezione V
Sezione IV
LIVELLO LINGUISTICO
LIVELLO LINGUISTICO i pronomi;
IV E V DECLINAZIONE il comparativo e il superlativo;
pronomi personali; pronomi relativi; pronomi sum; le quattro coniugazioni attive.
possessivi e dimostrativi; coniug. di sum e
composti; le quattro coniugazioni regolari attive 60 1 Pericle, un democratico illuminato
INDICE 279
60 2 Lezione postuma di una regina 73 11 La leggendaria impresa degli
60 3 Privilegio di una morte con cometa Argonauti
61 4 L’Iraq in anni remotissimi 74 12 Ulisse, simbolo dell’inesauribile
61 5 Il capostipite dei medici: Esculapio sete di conoscenza
62 6 Anche gli schiavi sono uomini 74 13 Cimone, generale e politico ateniese
62 7 Povertà e ricchezza di un mitico (quasi un santo)
filosofo 75 14 Il servizio militare (un peso anche
62 8 Un eroe che non si rassegnava per i Romani)
all’ingiustizia 75 15 L’irresistibile malia dei filosofi
63 9 La bellezza prima della ricchezza e
Varia IX
della sapienza Tessere di latino nel nostro linguaggio
63 10 Al Trasimeno (quando gli uomini di
governo combattevano e morivano)
64 11 Lo scacco dei Romani nella guerra Sezione VII
contro i Parti LIVELLO LINGUISTICO
64 12 Compianto di un maestro per la
morte di un discepolo indicativo e congiuntivo delle quattro
64 13 Un uomo solo sul ponte Sublicio coniugazioni passive; proposizioni infinitive,
65 14 L’imperatore filosofo Marco Aurelio soggettive e oggettive
scrive al suo maestro
65 15 Olimpia, simbolo perenne dello sport 80 1 Le canne dicono: Mida ha le
66 16 Due protagonisti romani a confronto orecchie d’asino
66 17 Il più forte di tutta la Grecia 80 2 Uomini con la memoria di ferro
66 18 Un grande padre di un grande figlio 80 3 Quando i consoli ritornavano ad
67 19 Attico, un colto gran signore arare la terra
67 20 Anche Apollo non seppe dire no al 81 4 La sfera, il cilindro e un sepolcro
figlio famoso
81 5 Un letterato immune da piaggeria
Varia VIII (un’eccezione)
In due parole una possibile scelta di
81 6 E venne Perseo, la salvezza e l’amore
vita
82 7 Marcello, splendido condottiero
nella seconda guerra punica
Sezione VI
82 8 Cesare e l’ombra di parecchi Marii
LIVELLO LINGUISTICO 82 9 L’enigma delle mura di legno
proposizioni finali; 83 10 Tirteo, condottiero per scherzo
sum e coniugazione attiva dei verbi 83 11 Il vanto supremo di Pericle
83 12 Lo sbaglio di quegli otia Capuana
70 1 Socrate, o della serena sapienza in 84 13 Esempi della tolleranza di Augusto
vita e in morte 84 14 Il filosofo, lo spettro e il cadavere
70 2 Fabio Massimo, l’astuto 85 15 La morte “non amara” per la libertà
temporeggiatore
70 3 Catilina e la rivoluzione fallita Sezione VIII
71 4 La turpe fine di un generale
LIVELLO LINGUISTICO
spartano
71 5 Sogni e appuntamenti del destino coniugazione passiva dei verbi;
72 6 Giuliano, estremo difensore del proposizione consecutiva;
paganesimo cum narrativo
72 7 Mida, ovvero l’universale (e
maledetta) fame dell’oro 88 1 Scipione e Mummio: due
72 8 Le Furie con i loro compari personalità in antitesi
73 9 Un vecchio padre realista 88 2 Un’antica piaga del Mediterraneo: i
73 10 L’asino, vittima di un’interminabile pirati
denigrazione 88 3 Traiano optimus princeps
280 INDICE
89 4 Gli Elvezi di Orgetorìge mirano alla 100 7 Popolazione della Gallia Belgica si
conquista di tutta la Gallia sottomette a Cesare
89 5 L’oriente integrato nell’impero 100 8 Le «tangenti» anche nell’antica
romano Roma
89 6 Un drappello di Amazzoni a Troia 101 9 L’onta amara delle Forche Caudine
90 7 L’impresa cesariana in Gallia: 101 10 Guerra, nozze, giochi e regicidio
violenza e morte 101 11 Cesare si accinge a invadere la
90 8 Una svolta nella storia: Britannia
il Cristianesimo 102 12 Generosità (nonché crudeltà) di uno
91 9 Un celebre scrittore di favole schiavo
91 10 Alessandro penetra anche 102 13 Suggerimenti di un filosofo a un
nell’inaccessibile India aspirante filosofo
91 11 Pellegrinaggio di Alessandro a un 102 14 «Il dado è tratto»
tempio 103 15 L’idillico ménage di Plinio
92 12 Il suicidio di Nerone il Giovane
103 16 La disgrazia di avere certi capi!
Varia X 104 17 Un amore se ne va e un altro arriva
Una lingua-madre sommersa: (più prezioso)
l’Indoeuropeo 104 18 Bucefalo, il mitico cavallo di
Alessandro Magno
93 13 Atene, città-simbolo della civiltà 104 19 Miracoli a Roma
greca 105 20 Da privato cittadino a re
93 14 Catone il Vecchio, l’implacabile
censore Varia XI
93 15 Il primo volo umano Graffiti pompeiani
94 16 L’animo di Cicerone invaso dal tedio
della vita
Sezione X
94 17 Addio alla vita dell’imperatore
Marco Aurelio LIVELLO LINGUISTICO
94 18 Inizio di un famoso processo politico
95 19 Il patetico incontro di Scipione e coniugazione irregolare dei verbi;
Massinissa ablativo assoluto
95 20 Aristotele, un protagonista della
filosofia greca 108 1 Turismo in Grecia
108 2 Alessandro da solo nella città
nemica
108 3 Il pio Enea verso una nuova
Sezione IX avventura
LIVELLO LINGUISTICO 109 4 La libertà si paga
109 5 L’amara fine di Annibale
verbi deponenti; 109 6 Cicerone estremo protagonista della
coniugazione perifrastica attiva; repubblica romana
coniugazione perifrastica passiva 110 7 Lacrime e sangue di una congiura
110 8 Sconfitto a Farsàlo, Pompeo cerca
98 1 La preghiera e il sacrificio del ospitalità in Egitto
generale 111 9 Lucullo, un impasto di serietà e
98 2 Cimbri e Tèutoni: una minaccia per spregiudicatezza
Roma 111 10 La moderazione, una virtù rara
98 3 L’iscrizione sepolcrale di un feroce 111 11 Una fatica di Ercole per conquistare
dittatore una cintura!
99 4 Il sacrificio di un centurione 112 12 Prima guerra punica: affermazione
cesariano romana sul mare
99 5 Pitagora filosofo e mistico 112 13 Una trovata tattica di Cesare
99 6 Liturgia pagana: il sacrificio 112 14 Il vaso con tutti i semi del male
INDICE 281
113 15 Nello scenario della lotta B Sintassi dei casi: Genitivo
antisannitica: Papirio Cursore 128 1 Vane accuse contro Cecilio Metello
113 16 A Ischia, nell’incantesimo di Circe 128 2 Filosofia è questo (parola di
114 17 Un programma politico di giustizia Pitagora)
e moderazione 129 3 Catilina arringa i seguaci della
114 18 Adriano, un imperatore colto e rivoluzione
pacifico 129 4 Scontro di eserciti nel territorio di
114 19 Pellegrinaggio dei pirati alla villa di Pergamo
Scipione 129 5 Una battaglia della guerra gallica
115 20 Bagno del re Alessandro con rischio 130 6 Un illustre personaggio di Atene
di morte 130 7 Dumnorige, personaggio ambiguo
Varia XII ed emergente fra gli Edui
Figure stilistiche 131 8 Difficoltà e piani di due belligeranti
131 9 Un illustre difensore dei Siciliani
131 10 Un imperatore mite e umano
Sezione XI 132 11 La scienza soccorre in ogni
LIVELLO LINGUISTICO frangente (non proprio in tutti!)
132 12 Timoleonte liberatore della Sicilia
Sintassi dei casi 132 13 Catilina, personaggio enigmatico e
A Sintassi dei casi: Nominativo inquietante
133 14 Clelia, un’eroina della libertà
120 1 La religione preromana della Gallia:
Varia XIII
i Druidi
Particolari categorie di verbi
120 2 I Penati, divinità private e pubbliche
121 3 Così fu rotto l’incantesimo di una 135 15 I Liguri, un popolo inquieto e
lettura poetica insidioso per i Romani
121 4 Cavallo e iettatore 135 16 Anche i filosofi sono fragili
121 5 Giochi sofistici fra Protagora e un 135 17 Mafia politica a Roma
discepolo 136 18 La guerra come annientamento
122 6 Alessandro Magno innamorato a dell’uomo
prima vista 136 19 Così si sposavano nella Germania
122 7 Due adolescenti discolpati dal arcaica
sospetto di parricidio 136 20 Due politici magnanimi
123 8 Il corvo divino che risolve il duello
123 9 Bisogna contentarsi anche del meno C Sintassi dei casi: Dativo
peggio 137 1 L’ateniese Milziade a Maratona
123 10 L’incontro di due poeti a Taranto 137 2 La peste di Atene
(con elogio dell’acerbità) 138 3 Un magistrato assassinato nella
124 11 Quel mistero dei sogni Spagna
124 12 Esiste un uomo veramente felice? 138 4 Gli uomini fortunati esistono: per
125 13 La terza guerra punica esempio Q. Metello
125 14 Una vittima che si vendica prima di 138 5 La famosa secessione della plebe
morire 139 6 La tragica fine di Cesare
125 15 Scipione e Tiberio Gracco: da nemici 139 7 L’interminabile minaccia persiana
a parenti per la Grecia
126 16 La battaglia di Farsàlo nella visione 140 8 L’educazione giovanile del tebano
di un sacerdote Epaminonda
126 17 Un’imboscata di Cesare contro gli 140 9 Il giovane Marte tra i belligeranti
Elvezi 140 10 Quella fatale vacanza a Capua
127 18 La cattura di C. Mario in una 141 11 Cicerone, un cognome che rimanda
palude di Minturno ai ceci
127 19 Il ritorno di Cornelio Silla in Italia 141 12 Minerva in sogno soccorre i
127 20 Il primo dittatore romano Marsigliesi
282 INDICE
141 13 Ingiusti sospetti sul medico di E Sintassi dei casi: Ablativo
Alessandro
154 1 Milziade in carcere per una multa
142 14 Aristide il Giusto ostracizzato
155 2 Dall’Africa un autore di teatro
142 15 Didone fonda Cartagine
155 3 I Bellòvaci in Gallia insidiano
143 16 I Volsci di Priverno ottengono la
l’esercito di Cesare
cittadinanza romana
156 4 I Romani superiori a tutti (parola di
143 17 Il palazzo di un “parvenu”
Cicerone)
143 18 L’eterna tentazione delle mele
156 5 Cicerone contro il tiranno
Varia XIV M. Antonio
Divergenza nei tempi fra Italiano e 156 6 Esempi storici di integrità
Latino
Varia XVI
145 19 Il re Ciro interpreta un prodigio Significato di alcuni pronomi /aggettivi
145 20 Cesare entra in Brindisi
159 7 Archia, ovvero quando i poeti
D Sintassi dei casi: Accusativo contavano
159 8 Plinio elogia (con eccessività
145 1 Anche Temistocle vittima necrologica) Virginio Rufo
dell’ostracismo 159 9 La salvezza in una sortita
146 2 Il no di Cesare alla morte dei imprevista
catilinari 160 10 Annibale a cavallo fissa lo sguardo
146 3 Publio Valerio, un console su Roma
veramente democratico 160 11 Numanzia distrutta da Scipione
147 4 Un filosofo assetato di tutto lo scibile Emiliano
147 5 Cesare perdona i Pompeiani 161 12 «Caro collega»
147 6 Punizione e pentimento dei soldati (una raccomandazione di Cicerone)
di Alessandro 161 13 Un’idea di comunismo a Sparta
148 7 Tratti cavallereschi di Alessandro 161 14 Una vittoria decisiva di Cesare nella
148 8 Nella Spagna il pompeiano Varrone Gallia
si oppone a Cesare 162 15 Annibale dopo la sua vittoria a
149 9 Certi censori non scherzavano Canne
149 10 Le truppe del pompeiano Giuba (re 162 16 Milziade diventa quasi re del
della Numidia) attaccano i cesariani Chersoneso
149 11 L’imperatore Settimio Severo 162 17 Un fattaccio di cronaca nera
sceglie i successori 163 18 Minosse re in terra e giudice
150 12 Flash sulla guerra contro Giugurta nell’aldilà
150 13 Tirocinio di un protagonista della 163 19 I Fabi, una famiglia votata
storia romana alla patria
Varia XV 164 20 La fortuna di appartenere a due
La determinazione degli anni città
della storia romana
152 14 Miseranda conclusione di una Sezione XII

carriera
LIVELLO LINGUISTICO
152 15 Il vecchio Catone parla della vita e
della morte indicativo e congiuntivo nelle proposizioni
152 16 L’entrata trionfale di Alessandro indipendenti; imperativo
Magno in Babilonia
153 17 La stanchezza dei soldati del re 166 1 Cicerone in senato aggredisce
Alessandro Catilina
153 18 Il supplizio di Tantalo 166 2 Lettera di Cicerone alla moglie
154 19 L’ultimo re di Atene si immola per la Terenzia
patria 166 3 Il console Emilio Paolo nella disfatta
154 20 Il giovane Scipione a Canosa di Canne
INDICE 283
167 4 Cesare riluttante alle battaglie Varia XVIII
167 5 Battaglia di Pistoia: i caduti Linee di tendenza nella struttura della
catilinari e governativi frase latina
168 6 Una lettera di Seneca dalla villa di
183 9 Elogio dell’imperatore Tiberio Cesare
Scipione
183 10 Augusto pacificatore dell’impero
168 7 Cicerone scrive a Tirone, il suo servo
183 11 Inizio dell’avventura italiana di
letterato
Annibale
168 8 Ciò che è proprio dell’uomo, secondo
184 12 Guerriglia dei cavalieri britannici
Seneca
contro Cesare
Varia XVII 184 13 La moralità fu il cardine della
Tendenza del latino al linguaggio grandezza di Roma
concreto 185 14 I primi passi della scienza medica
170 9 L’etrusca Veio va domata 185 15 La morte coraggiosa di un
definitivamente rivoluzionario corrotto
170 10 Delusione politica di Cicerone: unico 185 16 Verso la guerra civile fra Cesare e
rifugio, la letteratura Pompeo
170 11 Eufrate, una figura carismatica di 186 17 Plinio scrive a Bebio per la compera
filosofo di un campicello
171 12 Montagne e deserti rispondono alla 186 18 L’uomo agli albori della civiltà
voce del poeta 187 19 Problemi di dieta
171 13 Il re numida Aderbale invoca l’aiuto 187 20 Patto d’amicizia fra Troiani e Latini
del senato romano 188 21 La congiura di Catilina al femminile
172 14 Romolo, assunto in cielo, appare a 188 22 A un giovane che parlava arcaico
Giulio Proculo 188 23 Augusto in pantofole
172 15 Una visione militaristica della 189 24 Un sogno tristemente veritiero
storia romana 189 25 La giornata programmata di Plinio
172 16 Discorso di Scipione ai suoi soldati il Vecchio
173 17 Profilo di un famoso storico latino 190 26 I seguaci di Catilina
173 18 Lettera di Plinio il Giovane 190 27 L’eroico Muzio Scevola
all’amico Fusco 191 28 Fiducia incondizionata nell’amicizia
174 19 Cicerone arringa il senato: Catilina 191 29 Un’amicizia mitica: Damone
esca da Roma e Finzia
174 20 Modelli mitici di patriottismo 192 30 Una vittoria ottenuta con il vino
174 21 Lettera consolatoria di Seneca alla 192 31 Il testamento di Trimalcione
madre 193 32 Cesare, figura carismatica per i
legionari
193 33 Morte di Epaminonda nella
Sezione XIII battaglia di Mantinea
193 34 Pausania spartano, sconcertante
Centoquaranta temi nei testi originali figura di re
194 35 Brillante attività del giovane
178 1 Il virtuoso Aristide muore in miseria Temistocle
178 2 Focione, un politico che sceglie di 194 36 Tarquinio il Superbo
essere povero 195 37 La guerra contro Pirro
178 3 Amilcare recupera la città perduta
179 4 Catone, il mitico censore Varia XIX
179 5 Gli Elvezi vogliono crearsi una La consultazione intelligente del voca-
patria più grande bolario latino
180 6 Cesare si oppone al passaggio degli
Elvezi 198 38 Due caste nella Gallia preromana: i
180 7 I Belgi attaccano Bifratte (oggi Druidi e i nobili
Autum) 198 39 La famiglia nella Gallia preromana
181 8 Diversità fra Galli e Germani 198 40 Il rispetto degli anziani a Sparta
284 INDICE
199 41 I soldati macedoni nella capitale 215 71 Fiere parole di uno Scita al re
della Persia Alessandro
199 42 La giornata di un signore romano 215 72 Cattura e uccisione di Induziomaro,
(Spurinna) capo dei Treviri
200 43 Raccomandazioni a un magistrato 216 73 Gli dei in difesa di Delfi assediata
che va a governare la Grecia dai Galli
200 44 Guerra di rapidità
Varia XXI
200 45 Trattamento differenziato per i vari Roma antica di notte e di giorno
convitati
201 46 La città sacra di Delfi assalita dai 220 74 L’esercito di Alessandro nell’orribile
Galli traversata della Caucasia
201 47 Alcibiade, un esemplare 220 75 Premonizioni da formiche e da api
opportunista 220 76 Ciro è veramente felice (a giudizio di
202 48 Plinio comunica a un amico la morte Lisandro)
di una ragazza 221 77 La patria e gli antenati parlano a
202 49 In Sicilia un tiranno succede a un Cesare
tiranno 221 78 Plinio elogia un amico
203 50 Il re Alessandro visita i familiari di 222 79 Letture pubbliche di poesia a Roma
Dario 222 80 Gloriosa morte di un generale
203 51 L’uccisione di Cesare ateniese
204 52 Alessandro Magno affronta con 223 81 Nell’antichissima Italia
coraggio un intervento chirurgico 223 82 Politica di pace dell’imperatore
204 53 Anche di gioia si può morire Adriano
205 54 L’occhio del padrone ingrassa i 223 83 Plinio presenta un candidato-marito
campi bresciano
205 55 La spada di Damocle e la felicità 224 84 La cittadinanza romana non salva
205 56 Abilità e diplomazia di Agesilao, re un messinese
di Sparta 224 85 Un ambasciatore senza diplomazia
206 57 Una fuga da Avàrico impedita dalle 225 86 Quel dolore immedicabile di una
donne madre
206 58 Professori e alunni 225 87 Elogio della filosofia
207 59 Alessandro Magno ai soldati: conta 226 88 Una scherzosa lettera di Plinio allo
solo la gloria storico Tacito
207 60 Ogni giorno un esame di coscienza 226 89 Essere da sani ciò che pensiamo da
208 61 Lettere di Catilina sottratte agli malati
Allobrogi
Varia XXII
208 62 Il suicidio di Corellio Rufo
Alcune etimologie
209 63 Una falsa informazione a Cesare
229 90 Plinio ha comprato un bronzo
Varia XX
229 91 L’astuzia di Annibale nel salvare i
Alcune etimologie
suoi tesori
212 64 L’uccisione di Clodio 229 92 Le divinità dei Galli
212 65 Un messaggio di Manlio (complice 230 93 Commodo, una bieca figura di
di Catilina) imperatore
213 66 La sopportazione del dolore 230 94 Nerone incendia Roma
213 67 La storia di Roma nella prima 231 95 Tra malocchi e iettatori
stagione 231 96 Con un anello magico diventa re
214 68 Parla un tribuno: il popolo non 231 97 La celebre invenzione di Caio Duilio
tolleri le angherie dei nobili 232 98 Un momento drammatico
214 69 Parole di un generale ad Alessandro nell’esercito di Cesare
Magno 232 99 Astuzia del satrapo persiano
215 70 Cicerone esorta Cesare: ripristini la Farnabazo
repubblica romana 233 100 L’origine dei libri sibillini
INDICE 285
233 101 Inquietudine in Atene per la 252 137 Felicità di Cicerone al ritorno
decapitazione delle Erme dall’esilio
234 102 La grande fuga del principe 252 138 I giusti comportamenti dei giovani e
germanico Ariovisto degli anziani
234 103 Pirro ammiratore dei Romani 253 139 Profilo di Silio Italico
235 104 Fuga di Pompeo dall’Italia 253 140 Spaccato sulla Germania preistorica
235 105 Onestà politica di Cicerone console
236 106 Imperatori felici
236 107 L’esercito di Alessandro nella Sezione XIV
tempesta
APPENDICE
236 108 A volte avere un dato nome conta
237 109 Annibale visto dallo storico Livio Sessanta versioni dall’italiano in latino
237 110 Alla morte di Alessandro Magno
238 111 Annibale nel duello finale fra Roma 256 1 L’attesa del lupo
e Cartagine 256 2 Antica pirateria
238 112 Dopo l’uccisione di Cesare 256 3 Rimedio alla mancanza di donne
239 113 La divinità presente nell’uomo e 256 4 Alessandro Magno, personaggio
nella natura leggendario
239 114 Giugurta, il re della Numidia 257 5 Un corvo sullo scudo
240 115 Autodifesa di Cesare in senato 257 6 Lucrezia, una signora virtuosa
240 116 Attico si salva dalle guerre civili 257 7 L’amore assoluto non rende (pare)
241 117 Lettera di Cicerone esule alla 258 8 Richiesta di giustizia
moglie Terenzia 258 9 La spaventosa voce dell’asino
241 118 Cesare ristabilisce le comunicazioni 258 10 I primordi del cristianesimo
242 119 Una città formata da quattro città 258 11 L’imperatore Claudio
242 120 Un valoroso tribuno militare 259 12 Giunone
243 121 Trionfale accoglienza di Alessandro 259 13 La fine di Ettore
Magno in Babilonia 259 14 Regali di rape
243 122 Il miracolo del lago Albano 260 15 Numa Pompilio, un re religioso
244 123 La tragica fine di Alcibiade 260 16 Il culto di Marte a Roma
244 124 L’esercito di Alessandro Magno nel 260 17 L’imperatore Augusto
deserto 261 18 Saturno a Roma
261 19 Un sovrano del misterioso oriente
Varia XXIII 261 20 Adulazione senza frutto
A tavola con gli antichi Romani 262 21 Ripudio di un’educazione
262 22 Continenza e onestà di un politico
247 125 Una serie di prodigi 262 23 Un re ingrato
247 126 Q. Cecilio Metello 263 24 Il processo contro Verre
247 127 La pace, la libertà, l’otium 263 25 Il famoso cavallo di Alessandro
248 128 Un balbuziente fondatore di Cirene 263 26 Una famosa vedovella
248 129 Cesare assedia l’esercito di Pompeo 264 27 Apollo e Diana
249 130 Cicerone parla della sua esperienza 264 28 La guerra di Perugia
di proconsole 264 29 Psiche risveglia lo sposo misterioso
249 131 Lettera di Plinio in favore di un 265 30 La saggia vecchietta
liberto 265 31 Le matrone romane
250 132 Annibale e un filosofo 265 32 Germanico
250 133 Tacito censura i metodi educativi 266 33 La morte di Otone
correnti 266 34 Le divinità dei Persiani
250 134 La moglie di Trimalcione, una 266 35 L’imperturbabilità di Senofonte
pettegola da guanciale 266 36 Trepidazione di Creso
251 135 L’imperatore Adriano 267 37 La vecchiaia senza piaceri
251 136 Deterioramento della società 267 38 Alla morte di Agricola
romana 267 39 Dopo l’uccisione di Agrippina
286 INDICE
268 40 Politici arroganti 272 51 Il dolore non è un male
268 41 L’animo si dovrebbe cambiare! 272 52 Demostene sdegnato
269 42 Tiberio, un imperatore ambiguo 272 53 Il riscatto dei proletari
269 43 Discorsi sulla felicità 273 54 Se odorassi di aglio
269 44 Enea consulta l’oracolo di Delfi 273 55 Il poeta Esiodo
270 45 Epicuro, il filosofo liberatore 273 56 Devozione assoluta
270 46 Cesare oratore 274 57 Clearco, un patito della guerra
270 47 Dopo la battaglia di Platea 274 58 L’uomo e la fortuna
271 48 Il poeta Tibullo maledice le guerre 274 59 Fedeltà dell’esercito cesariano
271 49 L’inno lucreziano a Venere 275 60 Educazione indecorosa per un
271 50 L’asino e la lira romano
INDICE 287

Ferraro 9788866951827

Caricato da

Informazioni sul documento

Descrizione:

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Descrizione:

Copyright:

Formati disponibili

Ferraro 9788866951827

Titolo originale:

Caricato da

Descrizione:

Copyright:

Formati disponibili

Vincenzo Rosato

videoimpaginazione grafica, fotocomposizione

PROPRIETÀ LETTERARIA RISERVATA

L’editore, nell’ambito delle leggi internazionali sul copyright, è a

I diritti di traduzione, di memorizzazione elettronica, di riprodu-

© 2010 Editrice Ferraro s.r.l.

1. Nella strutturazione del testo è stato seguito il criterio di una

2. Convinto che la finalità di un testo di versioni è essenzialmen-

3. Si è tentato di cercare brani di facile struttura narrativa e,

4. Nella seconda parte del libro c’è un’ampia raccolta di brani

Sezione I aggettivi al femminile

Inter stellas immotas et vagas languida luna splendebat et silvarum

Magnae fenestrae nostram scholam illuminant. Nunc ianua est aper-

1. hic: avverbio (qui).

Romae incolae multas deas adorabant. Dearum aras religiose custo-

In Germania antiqua immensae silvae ample patebant, bestiarum

Italiae opulenta terra est Campania. In Campania erant Cumae, olim

1. Neapolis: Napoli («città nuova»).

1. omnia sua: «tutte le proprie cose».

ATTENTI ALLE BRUTTE FIGURE:

Recentemente in televisione un giornalista, intelligentissimo e colto, ha

Nota. Per individuare la quantità della penultima sillaba, va tenuta presente

Sezione II aggettivi della I classe

1. sacris: sostantivo sacrum, -i.

1. Tamyris: nominativo della 3ª decl.: «Tamiri».

1. ubi: congiunzione temporale.

L’ARTICOLO, QUESTO SCONOSCIUTO NEL LATINO

Gli articoli italiani, determinativi e indeterminativi, non derivano dagli

Tarenti incolae legatos Romanos magnis iniuriis vexaverunt. Tum Ro-

1. cum: congiunzione temporale (quando).

1. Carthaginis: genit. della III declin. (di Cartagine).

1. fures: nominativo plur. della III declinazione (ladri).

Post Caligulam, Romanum imperium habuit Claudius, Caligulae

1. tridente: con il tridente.

DUE MODI DI LEGGERE IL LATINO

I. Oggi noi leggiamo il latino come lo si leggeva pressappoco negli anni

II. Ma attenzione. In età classica i Romani non leggevano così. Infatti:

Per esempio, la frase:

Sezione III aggettivi

Peritus orator et elegans scriptor Caius Iulius Caesar fuit. In com-

1. hic: avverbio di luogo.

Post annos decem viri Graeci, cum Agamemnone duce, miserandam ac

1. uxorem: compl. predicativo dell’oggetto («come...»).

1. me: accus. del pronome personale («me»).

LE CADENZE DELLA GIORNATA ROMANA

La giornata romana, estesa dall’aurora al tramonto, era divisa in dodici

1. his: ablativo del pron. dimostrativo hic («a queste...»).

1. hic: avverbio di luogo.

Titus Flavius Vespasianus in regnum successit Vespasiano patri.

1. Sardis: caso accusativo.

NOMI PROPRI LATINI

Come può un nome proprio diventare un nome comune? È facile spie-

Cicerone. Fu avvocato famosissimo e uomo di grande dot-

Vediamo ora le vicende di altri nomi.

Catone fu un uomo politico ed ebbe la carica di censore: fu

Mecenate era di famiglia etrusca e fu consigliere di Augu-

Atlante era, nella mitologia antica, un gigante che regge-

Ercole era un altro personaggio mitico, famoso per la sua

Salomone era un re degli Ebrei, famoso per la sua sag-