Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
3 PalI., Hist. Laus. 11,4; 55,3. Seeondo la notizia di Girolamo (vir. ill. 76),
fj Ep. 33, 5 (CSEL 54, 259): Roma ipsa contra hunc cogit senatum non propter
dogrnatum navitatem, non prapter haeresim, ut nunc adversum eum rabidi canes simulant,
sed quia gloriam eloquentiae eius et scientiae fer;e non poterant et illo dicente omnes
muti putabantur. In una lettera seritta poeo tempo prima (ep. 28, 5) Girolamo,
nel eorso di una spiegazione a Mareella sul termine diapsalma, si appella
all'interpretazione di Origene, nel easo Mareella non sia soddisfatta di quella
da lui fornita in prima persona. L'anno prima si era appellato aHa spiegazione
di Origene sulla eireoneisione eon il veseovo Damaso (ep. 36, 1). E evidente,
da eome Girolamo parIa, ehe Origene e autorita eomunemente menzionata
nel eireolo di Mareella e presso Damaso stesso, rappresentando il buon vino
veeehio da eui si puo sempre attingere.
i Ep. 42,1 (CSEL 54, 318): Ambrosius, quo chartas sumptus, notanos ministrante
praesente sine lectione sumpsisse, numquam venisse somnum, nisi a Jratribus aLiquis
sacris litteris persanaret, hoc diebus egisse veL noctilms, ut et lectio orationem susciperet et
oratio lectionem.
8 I-Iier., vir. ill. 83 (ed. A. Ceresa Gastaldo, Firenze 1988, p. 190): Methodius
episcopus, scripsit Adversus omnes haereses LilYros et muLta aLia, quae ab emditis
propter res, a simpLicioribus propter verba quoque Lectitantur. Se ne deduce ehe
Girolamo, ehe aveva altissima eoseienza di se eome erudito, prapter res qualcosa
dell'opera avra pure letto.
12 Hier., vir. ill. 54 (ed. Ceresa Gastaldo, p. 156): ita didicit ut studiosos quoque
dicere in suggillationem mei: Magistros meos nec accuso nec muto (adv. Ruf 111, 18;
SCh 303, 262,30-32).
14 E la ep. 51 dell'epistolario geronimiano.
40 E. PRINZIVALLI
et totius orbis religio lucrum tuum est, gravissirrws illos legatos tuos huc illucque transrnittis,
et darmientem senem ad respondendum suscitas. Et revera cui tantum hanoris detuleras,
iustum erat ut tua praesertim extemporalia dicta laudaret. Dopo la morte Sirieio
diventa "eolui ehe dorme nel Signore", un appellativo abitualmente laudativo
della memoria deI defunto, ma ehe e detto sempre da Girolamo eon punta
sareastiea: Siricii iam in Domino dormientis profers epistulam, et viventis Anastasii
dicta contemnis. (Apol. c. Ruf 111,21; SCh 303, 268,1-3). Girolamo si sta riferendo
al fatto ehe Rufino aveva ottenuto da Sirieio lettere di eomunione prima di
partire per Aquileia (ep. 127,10).
LA CONTROVERSIA ORIGENIANA DI FINE DI IV SECOLO E LA DIFUSIONE... 41
anche con novita: Figlio creato, non generato; il Figlio non vede il Padre; in
generale subordinazionismo; preesistenza e apocatastasi; incorporeita finale
e negazione della resurrezione; piu mondi; ripetizione deI sacrificio della
croce per i demoni; metensomatosi; ecc.) . Per una discussione sui vari elenchi
di accuse di Girolamo cf. J.F. Dechow, Dogma and Mysticism in Early Christianity.
Epiphanius and the Legacy ofOrigen, Macon 1988, pp. 415ss.
LA CONTROVERSIA ORIGENIANA DI FINE DI IV SECOLO E LA DIFUSIONE... 43
Vetera Christianorum 17 (1980), pp. 86-98. Insiste ancora di piu nell'ipotesi deI
rimaneggiamento mfiniano R. Williams, Damnosa haereditas: Pamphilus' Apology
and the Reputation of Origene, in Logos. Festschrift für Luise Abramowski, Berlin
1993, pp. 151-169. Cf. anche le osservazioni di Amacker e Junod, pp. 45-52.
44 E. PRINZIVALLI
20 Rufinus, de adulL 7 (SCh 464, 298): (bidam eorum qui libenter habent
fra eorpo e earne (cf. Hier., ep. 84,5) si eoneentra sulla earne, ehe nella
resurrezione afferma essere vera e integra eonservando la sua natura. Rafforza
la sua posizione enuneiando la variante eontenuta nel Simbolo della sua
ehiesa di Aquileia rispetto al SiInbolo delle altre ehiese (0 Romano): ad
Aquileia si professa non semplieemente la resurrezione della earne, ma la
resurrezione di questa earne (huius camis resurrectio) .
23 Hier., Apol. c. Ruf 1,6 (SCh 303, 20): quae cum legissem contulissemque
cum graeco, ilico animadverti quae Origenes de Patre et Filio et Spiritu Sancto impie
dixerat et quae romanae aures ferre non poterant in meliorem partem ab interprete
commutata; cetera autem dogmata, de angelorum ruina, de animarum lapsu, de
resurrectionis praestigiis, de mundo uel intermundiis Epicuri, de restitutione omnium
in aequalem statum et multo his deteriora quae longum est texere, vel ita vertisse ut in
graeco invenerat, vel de commentarioas Didymi, qui Origenis apertissimus propugnator
est, exaggerata et jirmiora posuisse, ut qui in Trinitate catholicum legerat, in aliis
haereticum non caveret.
46 E. PRINZIVALL1
V/I, 171): Noli, frater, temetipsum etiam in non necessariis temere conde~mnare. Non
continuo inter gentiles deputandus es, vel tu vel Origenes, si, ut ipse dixüti, volentes
LA CONTROVERSIA ORIGENIANA DI FINE DI IV SECOLO E LA DIFUSIONE... 47
Dei iustitiam defendere et respondere contra eos, qui vel fato vel casu cuncta moveri
dicunt; et volentes ostendere iustitiam esse Dei providentiam, quae moderatur universa;
dixistis inaequalitatis causas u namquamque sibi animam iam ex anterioris vitae, quam
in caelestibus habuit, motibus ac sensibus comparasse; uel etiam si dixistis bonae illi
et incommutabili ac simplici naturae Trinitatis convenire ut omnem creaturam suam
in fine omnium restituat in hoc quod ex initio creata est, et post longa ac spatiis
saeculorum exaequata supplicia - quae Deus non tam irascentis infert unicuique
commotione, quippe qui caret hoc vitio quam medentis et causantis affectu - finem
statuat aliquando poenarum. Hoc ergo quam vero dixeritis, Deus viderit; tamen impietatis
non multum mihi continere uidentur in Dellm, nec gentilitatis aliquid, maxime si
haec mente dicitis quam vis, Dei scilicet iustitiam deJendere cupientes.
25 Proprio all'inizio della prefazione alla sua traduzione deI De principiis
26 G. Sfameni Gasparra, Il problema delle citazioni del Peri Archon nella lettera
EMANUELA PRINZIVALLI
Stuttgart 1969, I, 546): Et cerle Origenes non solum exempla composuit quattuor
editionum e regione singula verba describens, ut unus dissentiens statim ceteris inter
se consentientilms arguatur, sed, quod maioris audaciae est, in editione Septuaginta
Theodotionis editionem miscuit, asteriscis designans quae minus Juerint, et virgulis
quae ex superfluo videantur adPosita.