Nauka o materijalima

Materijali u mašinstvu
Izbor materijala

Prof.dr Darko Bajić

Mašinski fakultet Podgorica
darko@ac.me
 Mašinski materijali

Šta su materijali ?

Materijali su supstance od kojih su proizvedeni predmeti iz našeg okruženja.

Sa razvoljem ljudske civilizacije kroz vjekove, razvijani su novi materijali kao i tehnike
njihovog dobijanja.

Zahvaljujući tehnikama dobijanja i obrade, isti materijali su dobijali različita - bolja svojstva.

Nauka o materijalima je naučna discipina koja proučava odnos koji postoji između
strukture i svojstava materijala, a takođe i procesima obrade materijala u cilju dobijanja
boljih svojstava - termička obrada, termomehanička brada, termohemijska obrada ....

Tehnologija materijala je inženjerska disciplina koja koristeći osnovna i primjenjena znanja i

iskustva o materijalima stvara uslove za izrade proizvoda.

Prof. dr Darko Bajić 2

 Mašinski materijali

ISTORIJSKI RAZVOJ MATERIJALA

"Kameno doba" (600 000 do 8 000 god. pne)

- različiti materijali za primitivne alatke

- drvo, kamen, životinjske kosti, koža, lijane ....

Prof. dr Darko Bajić 3

 Mašinski materijali

"Zlatno" i "bakarno" doba

- pronalazak zlata je bio mnogo prije pronalaska vatre

- pomoću vatre: zlatni prah stapan u jedan komad i livenjem u zemljane kalupe
dobijani su predmeti
- pronalazak bakra ("bakarno doba") i njegova obrada kovanjem

Prof. dr Darko Bajić 4

 Mašinski materijali

"Bronzano doba" (8 000 do 3 000 god. pne)

Zlato, bakar, kalaj, cink i srebro

bili su lako dostupni jer su se
nalazili u površinskim
slojevima zemlje a takođe su se
lako odvajali od nečistoća i lako
prerađivali.

“Gvozdeno doba"
- u vrijeme "bronzanog doba" gvožđe je
bio vrlo rijedak i skup metal (za nakit i
skuplji od zlata sve do 1.000-te godine
pne)
- meteorsko gvožđe - komada meteora
koji su padali na zemlju
- oko 1.000-te godine pne, počelo
gvozdeno doba koje i danas traje

Prof. dr Darko Bajić 5

 Mašinski materijali

Osnovna znanja
NAUKA O
MATERIJALIMA
Znanja o
STRUKTURI,
SVOJSTVIMA,
PRIMJENI,
OBRADLJIVOSTI
.......
Primjenjena znaja
TEHNOLOGIJA
MATERIJALA

Prof. dr Darko Bajić 6

 Mašinski materijali

SVOJSTVA INŽENJERSKIH
MATERIJALA

Modifikovana
Struktura Mehanička svojstva Fizička svojstva
svojstva

Termička obrada
Atomske veze: Čvrstoća Gustina
Površinska zaštita
- metalne Tvrdoća Temperatura topljenja
Legiranje
- kovalentne Elastičnost Toplotna provodnost
Kompoziti
- jonske Žilavost Koeficijent linearnog
Kristalni materijali Dinamička čvrstoća širenja
Nekristalni materijali Puzanje Korozija
(ne)Magnetna svojstva

Prof. dr Darko Bajić 7

 Mašinski materijali
M
A
INŽENJERSKI MATERIJALI
T
E
R
I Kompozitni
Metalni Polimerni Keramički
J materijali
materijali materijali materijali
A (hibridi)
L
I
Neželjezni Termopla- - Oksidi
Željezni stični Termou- Elastomjeri Vlaknasto ojačani:
materijali - Nitridi
U materijali mreženi - metalna matrica
- Karbidi
- Guma - polimerna matrica
- Aluminijum - Staklo
M - Akrilati - Silikoni - keramička matrica
- Bakar - Keramika
A - Čelik - Polietilen - Poliestri - Poliuretani Česticama ojačani
- Nikl - Grafit
Š - Liveno gvožđe - Poliamid - Epoksi ... ... Laminati
- Titan ... - Dijamant ...
I (najlon) .... Sendvič konstrukcije
N
S
T METALNI MATERIJALI se sastoje od jednog ili više metalnih elemenata, a mogu sadržati i neke od nemetalnih elemenata (O, N).
V
U POLIMERNI MATERIJALI se sastoje od organskih jedinjenja koja sadrže ugljenik, vodonik i druge nemetalne elemente. Struktura
polimernih materijala je nekristalna, a neki od njih mogu da imaju kombinovanu – nekristalnu i
kristalnu strukturu.
KERAMIČKI MATERIJALI su neorganska jedinjenja metala i nemetala. Struktura keramičkih materijala može da bude kristalna i
kombinovana kristalno-nekristalna.

KOMPOZITNI MATERIJALI su kombinacija dva ili više materijala u makroskopskoj razmeri. Većina kompozitnih materijala sastoji
se od vlakana i matrice kao veziva. Kompozitni materijali su tako građeni da koriste najbolja svojstva
svake pojedine komponente.

Prof. dr Darko Bajić 8

 Mašinski materijali

Metalni materijali:
- visoka gustina,
- deformabilni
- provodnici toplote i el. energije
- hemijsi nepostojani ....

predmeti izrađeni od metalnih materijala

Keramički materijali:
- niska gustina,
- nedeformabilni
- krti
- izolatori toplote i el. energije
- korozioni postojani ....
predmeti izrađeni od keramičkih materijala

Prof. dr Darko Bajić 9

 Mašinski materijali

Polimeri materijali:
- niska gustina,
- deformabilni
- dobra čvrstoća
- izolatori toplote i el. energije
predmeti izrađeni
- korozioni postojani
od polimera - nizak otpot na toploti ....

Kompozitni materijali:
- visoka cijena
- visoka specifična čvrstoća
- visoka zamorna otpornost
- korozioni postojani
- zapaljivi
- toksični
predmeti izrađeni od kompozita - osjetljivi na vlagu ....

Prof. dr Darko Bajić 10

 Mašinski materijali

Napredni materijali

Materijali koji se koriste u savremenoj tzv. visokoj tehnologiji (high-tech) se ponekad nazivaju
naprednim materijalima. Uređaji visoke tehnologije koji koriste napredne materijale su:
kamkorderi, CD/DVD plejeri, kompjuteri, sistemi sa optičkim vlaknima, kosmički brodovi, avioni
itd.

Napredni materijali su predstavnici tradicionalnih materijala čija su svojstva poboljšana ili su iz

klase novo razvijenih materijala sa visokim performansama i vrlo su skupi.

Napredni materijali podrazumevaju poluprovodnike, biomaterijale i ono što se može nazvati

„materijalima budućnosti” - pametni materijali i nanoinženjerski materijali. Isti se koriste za
izradu lasera, integrisanih kola, elektronske opreme za memorisanje podataka (hard diskova),
displeja sa tečnim kristalima (LCD) i optičkih vlakana itd.

Prof. dr Darko Bajić 11

 Mašinski materijali

Pametni materijali

Materijali koji mijenjaju svoju mikrostrukturu i svojstva usled uticaja spoljnih faktora
(temperatura, mehaničko naprezanje, hemijsko djelovanja, električno ili magnetno polje,
svjetlost ...) nazivaju se "pametni materijali".

Prirodni materijali, kao što je drvo, imaju svojstvo samo ojačanja usled mehaničkog opterećenja
ili ozdravljenja ukoliko dođe do oštećenja.

Istraživanje, razvoj i primjena "pametnih materijala" spada u tzv. "generičke" discipline nauke i
tehnike.

Prof. dr Darko Bajić 12

 Mašinski materijali

Upotreba pametnih materijala koji reagujući na fizičke i hemijske promjene (toplota, vlaga
...) mijenjaju oblik, veličinu, boju ili neprovidnost, postaće revolucionarni u razvolju ljudske
civilizacije.

Elementi koji su napravljeni od pametnih materijala u svojoj strukturu imaju neki tip senzora
i aktuatora.

Senzori detektuju ulazne signale, a aktuatori imaju odzivnu i adaptivnu funkciju.

Nakon prijema signala (promena temperature, intenziteta svjetlosti, električnog ili magntenog
polja ...) koji je uputio senzor, aktuatori mogu (kao odziv) mijenjati oblik elementa, njegovu
poziciju ili neku mehaničku karakteristiku.

Za funkciju aktuatora najčešće se koriste četri tipa materijala:

• legure za memorisanje oblika,
• piezoelektrična keramika
• magnetnostriktivni materijali i
• elektroreološki/magnetnoreološki fluidi.

Prof. dr Darko Bajić 13

 Mašinski materijali

Legure za pamćenje oblika su u stvari metali koji se nakon deformisanja vraćaju u svoj prvobitni
oblik posle promjene temperature.

Najšešće korišćene legure sa memorijom oblika su legure nikal-titan, legure na bazi bakra sa
dodatkom cinka, aluminijuma i nikla i legure na bazi željeza sa manganom i silicijumom.
Najkomercijalnije legure iz grupe SMA (shape memory alloys) su legure na bazi bakra.

HADFIELD-OV ČELIK je prvi vještački pametni materijal s 1 % ugljenika i 12 % mangana, a poznat

je već 100 godina - relativno mek austenitni čelik. Usled visokih specifičnih pritisaka pri trenju ili
udaru dolazi do njegovog otvrdnuća, što je posledica lokalne transformacije u martenzit. Otporan
na habanje i trošenje (zubi kod kašike bagera).
MATERIJALI ZA SENZORE transformišu neku veličinu u drugo lakše mjerljivo svojstvo.
TERMOELEMENTI pretvaraju temperaturu u električni napon (viša temperatura-veći napon).
MJERNE TRAKE pretvaraju deformaciju u promjenu električnog otpora (veća deformacija-veća
promjena otpora mjerne tenzometrijske trake).

Prof. dr Darko Bajić 14

 Mašinski materijali

MULTI SENZORNI MATERIJALI (MULTI-SENSORY MATERIALS)

Staklene pločice koje menjaju boju na dodir

(Colour-changing glass tiles).
Ovaj materijal funkcioniše na osnovu tzv. thermochromic tehnologije
koja, nevidljivu toplotnu energiju dodirom pretvara u vidljivu. U
pitanju je materijal koji reaguje ne samo na dodir ruke ili noge već i
na vodu.
www.movingcolor.net i www.inventables.com.

Miranda pločice (Miranda Wall Tiles)

Miranda ploča je površine 3 metra kvadratna. Njena osnova je
sačinjena od silokonske baze na koju je pričvršćeno preko 65000
pokretnih polipropilenskih “dlaka”. Kraj svake “dlake” ima oblik sfere.
Svaka “dlaka” je brušena u različitom pravcu tako da će crteži ili
tekstovi koje budete kreirali izgledati izuzetno živopisno.
www.gilesmiller.com/miranda.html.

Prof. dr Darko Bajić 15

 Mašinski materijali

MATERIALI ZA ZAŠTITU OD UDARA (MATERIALS FOR IMPACT PROTECTION)

Sorbothane

Ovaj materijal posjeduje osobinu da se istovremeno ponaša i

kao čvrst i kao tečan materijal. Intenzitet tačke udara kod
ovog materijala se rasipa iz centra ka periferiji, daleko brže
nego što se to u prirodi dešava (kad bacite kamenčić u bazen
sa vodom). Na taj način se i intenzitet udara brže ublažava.
www.sorbothane.com

DINAMIČKI MATERIJALI

Dynalloy

To je materijal koji ”pamti” svoje prvobitno stanje i bez obzira na

stepen njegove deformacije (krivili, savijali ili deformisali) on uvijek
teži da se vrati u svoj prvobitni oblik jednostavnim zagrijavanjem.
Postoji materijal sastava legura titan-nikal, a koristi se za izradu
satnih mehanizama.

Prof. dr Darko Bajić 16

 Mašinski materijali
Plastika
Drugi
Aluminijum 10-20%
materijali Čelik
5-10%
50-60%

Prof. dr Darko Bajić 17

 Mašinski materijali

1%
11% 11% Kompozitni materijali 5%
7% Kompozitni materijali
Aluminijum 10%
Aluminijum
Titan
15%
50% Titan
Čelik
Čelik
70% Ostali materijali 20%
Ostali materijali

Prof. dr Darko Bajić 18

 Mašinski materijali

Grupe materijala se dijele na klase, podklase i članove, pri čemu svaka od ovih kategorija posjeduje
odgovarajuća svojstva.

Grupe Klase Podklase Članovi Atributi

Metali Čelik 1000 6013

Keramika Al legure 2000 6060 Al 6063
Polimeri Cu legure 3000 6061
Kompoziti Ti legure 4000 6063 Mehanička svojstva
Koroziona svojstva
Ni legure 5000 6082 Električna svojstva
Zn legure 6000 6151 Termička svojstva
7000 6463 Gustina
8000

Prof. dr Darko Bajić 19

 Mašinski materijali

Metali

Keramika
Hibridi
Polimeri

Stakla Elastomjeri

Prof. dr Darko Bajić 20

 Mašinski materijali

Osnovne karakteristike glavnih grupa materijala

Prof. dr Darko Bajić 21

 Mašinski materijali

Gustine na sobnoj temperaturi

Atomi u metalima i njihovim legurama su organizovani na pravilan način i u poređenju sa

ostalim materijalima imaju relativno veću gustinu

Prof. dr Darko Bajić 22

 Mašinski materijali

Krutost (modul elastičnosti) na sobnoj temperaturi

Čvrstoća (zatezne čvrstoće) na sobnoj temperaturi

Prof. dr Darko Bajić 23

 Mašinski materijali

Otpornost na lom na sobnoj temperaturi Električna provodnosti na sobnoj temperaturi

Metalni materijali imaju veliki broj

elektrona koji nisu čvrsto povezani sa
posmatranim atomom. Mnoga svojsta
metala su posledica ovih slobodnih
elektrona kao što je provodnost
elektriciteta.
Prof. dr Darko Bajić 24
 Mašinski materijali

IZBOR MATERIJALA

Pojedine konstrukcije, usled otkaza imaju povećan ili visokog rizik za živi svijet, čovjekovu
okolinu i materijalna dobra.
Izboru materijala treba pristupiti ozbiljno i studiozno.
Za mnoge akcidente koji su se dogodili kod ovakvih postrojenja, pored ljudskog faktora,
najčešći uzrok je bio pogrešan izbor materijala.
Dva pristupa pri izboru materijala:
- Prvi pristup usvajanje napon na granici tečenja, Re (upoređuje se napon koji se javlja u
karakterističnim presjecima konstrukcije i karakteristike čelika koji se koristi
pri projektovanju).
- Drugi pristup je izbor materijala prema vrijednosti njegove žilavosti (energija inicijacije –
energija propagacije). Sa povećanjem vrijednosti utrošene energije za lom
smanjuje se sklonost materijala prema lomu, pa kažemo da je materijal
žilaviji.
Važna svojstva materijala primijenjeana u vazduhoplovstvu i automobilskoj industriji:
- specifična čvrstoća
- specifična krutost

Prof. dr Darko Bajić 25

 Mašinski materijali

ZAHTJEVI ZA MATERIJALE I KRITERIJUMI

IZBORA MATERIJALA

Osnovni kriterijumi za izbor materijala pri razvoju proizvoda su:

FUNKCIONALNOST (F) - EKSPLOATABILNOST (E)

Funkcija proizvoda realizuje se pri eksploataciji istog, pa je neophodno ova dva kriterijuma
zavisno posmatrati.

Eksploatabilnost govori o ponašanju materijala u upotrebi.

Svojstva materijala koja opisuju ove zahtjeve i kriterijume izbora su:

- fizičko-hemijska svojstva,
- mehanička otpornost,
- otpornost na habanje,
- otpornost na djelovanje agresivnih medija, gasova; na biološke uticaje, zračenje i sl.

Prof. dr Darko Bajić 26

 Mašinski materijali

TEHNOLOGIČNOST (T)

Sposobnost materijala za obradu ili oblikovanje nekim tehnološkim postupkom.

Tehnologičnost je određena materijalom, tehnološkim postupkom (vrstom opreme i
parametrima procesa) i ljudskim faktorom.

RASPOLOŽIVOST, NABAVLJIVOST I CIJENA MATERIJALA (N)

Ova grupa kriterijuma obuhvata razmatranje sledećih informacija:

 porijeklo materijala - strani, domaći,
 raspoložive vrste, stanja i dimenzije materijala,
 kvalitet materijala pojedinih proizvođača,
 cijena i troškovi nabavke materijala pojedinih proizvođača,
 ostali uslovi nabavke...

Prof. dr Darko Bajić 27

 Mašinski materijali

STANDARDIZOVANOST - NORMIRANOST (S)

Kriterijum ukazuje na potrebu da se primarno primjenjuju materijali propisani normama. Osim

toga, često se upravo polazi od nužnosti ispunjenja nekih propisa, zakona, normi i preporuka u
pogledu obavezne primjene unaprijed određenih vrsta materijala ili zadovoljenja specifičnih
svojstava. Ovdje su primarno sadržana tehnička ograničenja i uslovi primjene, uslovi sigurnosti i
zdravlja ljudi ili zaštite okoline.

RECIKLIČNOST I UNIŠTIVOST (EKOLOGIČNOST) MATERIJALA (R)

Izbor recikličnih materijala (tzv. "zelenih materijala") danas postaje sve važniji. Recikličnost i
uništivost je teško kvantifikovati, ali se barem opisno mogu analizirati npr.:
 mogućnost prirodne razgradnje,
 tehnološka složenost prikupljanja, razdvajanja i reciklaže,
 troškovi uništenja ili reciklaže vezani uz pojedini materijal,
 utjecaj na okolinu i zdravlje ljudi - odlaganjem u okolnu ili recikliranjem (npr. otrovnost)...

Prof. dr Darko Bajić 28

 Mašinski materijali

ESTETIČNOST (ES)

Tržišno konkurentni proizvodi često se razlikuju samo prema atraktivnom izgledu koji
uključuje:
 boju, prozirnost, sjajnost,
 mogućnost jednostavnog i lijepog oblikovanja (zapravo predstavlja dio
tehnologičnosti),
 mogućnost postizanja željenog stanja površine - hrapavosti ili tolerancija...

OSJETLJIVOST (O)

Skup pokazatelja koji se odnose na karakteristike kao što su:

 dodir (toplo-hladno),
 meko-tvrdo,
 kruto-savitljivo.
Kod izvjesnog broja proizvoda važnu karakteristiku čini osjetljivost na zvuk koji proizvodi
(stvara) materijal od kog je urađen proizvod. Čovjek zvukove dijeli na: prigušene ili tupe,
rezonantne, visoke ili niske tonove, zvonke, oštre itd.

IM = funkcija ( F, E, T, N, S, R, ES, O)
Prof. dr Darko Bajić 29
 Mašinski materijali

SVOJSTVA I PONAŠANJE OBLIK I DIMENZIJE

USLOVI RADA
MATERIJALA U UPOTREBI KONSTRUKCIJE

ograničavaju
utiču na
SASTAV I ukazuju
MIKROSTRUKTURA
MATERIJALA

mijenjaju utvrđuju
utvrđuju kontrolišu

mijenjaju

TEHNOLOŠKI POSTUPCI
utvrđuju SVOJSTVA MATERIJALA
PREOBLIKOVANJA

Uticaj sastava i mikrostrukture materijala i postupaka proizvodnje na svojstva i

ponašanje materijala i njihovo međudjelovanje

Prof. dr Darko Bajić 30

 Mašinski materijali

Ekspertni sistemi
(integrišu baze podataka
i baze znanja)

Stručnjak za materijale
Pomoću metoda vještačke inteligencije
razvijaju se proračunski programi koji
oponašaju načine rješavanja problema
stručnjaka za materijale.

Prof. dr Darko Bajić 31

 Mašinski materijali

Izbor materijala je u direktnoj vezi sa:

- oblikom i dimenzijama konstrukcije i
- tehnologijom izrade (proizvodni proces).
Funkcija: prenos
meh. opterećenja,
oscilacija, energije

Zahtjevi:
Uslovi tehnološki,
funkcionisanja estetski,
Oblik i
Izbor
dimenzije ekonomski,
materijala
konstrukcije ekološki

Izbor materijala je vrši kroz tri faze

razvija proizvoda:
- koncipiranje – svi materijali se Proizvodni proces
uzimaju u obzir,
- projektovanje –izbor materijala je
sužen na manji broj koji
zadovoljavaju kriterijume
Ograničenja:
- konstruisanje – izbor
proizvodnje i
najpovoljnijeg materijala. montaže

Prof. dr Darko Bajić 32

 Mašinski materijali

METODA ZA IZBOR MATERIJALA

METODA "CIJENA JEDINICE SVOJSTAVA"

Jednostavna metoda.
Analizira se jedno ili više osnovnih svojstava materijala u kombinaciji sa njegovom
cijenom ili cijenom proizvoda.
Metoda je uspješna samo pod uslovom ako se pravilno definišu relevantna svojstva
materijala koja su definisana zahtjevima.
Cijena po jedinici Cijena po jedinici
Oblik poporečnog presjeka/opterećenje
čvrstoće krutosti

Puna ø šipka / zatezanje (ili pritisak)

Puna ø šipka / savijanje

Rm – zatezna vrstoća (granica
tečenja)
Puna ø šipka / torzija C – cijena po jedinici mase
ρ – gustina materijala
Puna pravougaoni pop. presjek / savijanje
E – modul elastičnosti
Tankozidna posuda pod pritiskom G – modul smicanja

Prof. dr Darko Bajić 33

 Mašinski materijali

METODA „TEŽINSKIH SVOJSTAVA"

Vrši se ocjena velikog broja svojstava.

Množimo brojnu vrednost svojstva odgovarajućim težinskim faktorom.
Indeks radne karakteristike (uporedni pokazatelj) se dobija sabiranjem pojedinih
težinskih svojstava.
Optimalni materijal = materijalu sa najvećim indeksom radne karakteristike.

Kada je najniža vrijednost svojstva Kada je najviša vrijednost svojstva

najpovoljnija, izraz za skaliranu najpovoljnija, izraz za skaliranu
vrijednost S je: vrijednost S je:

Prof. dr Darko Bajić 34

 Mašinski materijali

METODA „GRANIČNIH VRIJEDNOSTI"

Suština metode je svrstavanje radnih karakteristika u granične vrijednosti svojstava

materijala. Postoje tri kategorije svojstava:
• donja granična vrijednost,
• gornja granična vrijednost i
• ciljana vrijednost.

Zahtjev prema nekom svojstvu definiše kategoriju.

Pr. Potreban lak i otporan materijal.
- Gornja granična vrijednost – gustina
- Donja granična vrijednost – čvrstoća.

Metoda je pogodna kod optimizacije materijala jer omogućava brzi smanjenje broja
materijala koji se ne uklapaju u ove granice.

Prof. dr Darko Bajić 35

 Mašinski materijali

Optimalan izbor (krutost, žilavost, težina ...)

Nepovoljno rješenje – nedovoljna krutost

(mala vrijednost E)

Nepovoljno rješenje – nedovoljna čvrstoća

(mala vrijednost Rm)

Nepovoljno rješenje – nedovoljna žilavost

(mala vrijednost KIc)

Nepovoljno rješenje – velika težina

(velika vrijednost ρ)

Prof. dr Darko Bajić 36

 Mašinski materijali

ZADATAK

Analiza zadatka

Zahtjevana
svojstva
materijala

IZBOR
Razvoj novog ne postoji (upoređenje Baza
materijal traženih i poznatih
materijala postojećih
svojstava) materijala

postoji materijal

Izabrani materijal

Karakteristike materijala

Kraj

Prof. dr Darko Bajić 37

 Mašinski materijali

Način izbora materijala zavisi od broja i prioriteta postavljenih zahtjeva i kriterijuma.

Za mali broj zahtjeva ali velike važnosti težište je na kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi
svojstava i ponašanja manjeg broja materijala iz užeg izbora putem informisanja ili iskustva.
Kvantitativna metoda odlučivanja se može koristiti kod velikog broja traženih svojstava, jer se
koristi kada se očekuje relativno velik broj prihvatljivih materijala.

U fazi IZBOR materijala vrši se komparacija svojstava na jedan od tri moguća načina:
1. postizanje minimalne ili maksimalno tražene vrijednosti ili eliminacija na osnovu
definisanih početnih zahtjeva - uglavnom se odnosi na invarijantne zahtjeve;
2. prekrivanje polja tolerisanih vrijednosti zahtjeva;
3. minimiziranje ili maksimiziranje vrijednosti unaprijed definirane funkcije cilja ili tzv.
parametra vrednovanja.

Optimizaciju vršiti tako što se svakom pojedinom svojstvu treba dodijeliti odgovarajući faktor
važnosti (Bi).
Ukupan zbir faktora važnosti za sva svojstva mora biti jednak 1.
Faktori važnosti određuju se na osnovi subjektivne procjene važnosti pojedinih svojstava ili
pomoću relativno objektivne digitalno – logičke metode.

Prof. dr Darko Bajić 38

 Mašinski materijali

Funkcija cilja (Fj) je suma odnosa postojećih (Xi) i traženih vrijednosti (Yi) svih relevantnih
svojstava, pri čemu se svaki odnos množi s faktorom važnosti (Bi).

PRIMJENA RAČUNARA PRI IZBORU MATERIJALA

Razlog primjene računata:

 Razvoj kumpjuterskih sistema,
 Potreba za bržim dolaskom do pouzdanih informacija,
 Racionalnija optimizacija,
 Sveobuhvatnije upoređenje parametara,
 Mogućnost čuvanja i porcesuiranja velikog broja informacija,
 Mogućnost simulacija procesa ....
Za izbor materijala važne su bibliografske i faktografske baze podataka o materijalima.
Za odlučivanje važni su sistemi:
- CAMS (Computer Aided Materials Selection) i
- ekspertni sistemi (ES) – beze podataka i baze znanja.

Prof. dr Darko Bajić 39

 Mašinski materijali
M
o ODLUČIVANJE/MODELIRANJE/ANALIZA
SPOLJAŠNJE BAZE PODATAKA
d - Konstruktivne jednačine
u INTERNE BAZE PODATAKA BAZE ZNANJA
- MKE
l - Svojstva materijala - Analiza rizika
- Pravila izbora materijala - Modeliranje procesa izrade
i - Prethodni konstrukcioni
- Pravila konstruisanja
podaci - Simulacija ponašanja
- Pravila proizvodnje - Prostori raspored
C - Podaci proizvođača
- Naučeni slučejevi - Modeliranje kontrole
materijala
A - Analiz atroškova
M - Studije prodaje i marketinga
S

CAMS
Ekspertni sistem za izbor
materijala
- korisničko razmatranje
- zaključivanje
- pretraživanje/zaključivanje

Specifični zahtjevi i ograničenja Ograničenja proizvodnje

proizvoda
CAD / CAM (oprema), postupci, troškovi

Konstruktor / tim kontruktora

Prof. dr Darko Bajić 40

 Mašinski materijali

Ograničenja pri korištenja računarske podrške su:

- Kvalitet rezultata dobijenih iz CAMS sistema zavisi od porijekla (izvora), provjerenosti i
pouzdanosti podataka o svojstvima materijala sačuvanih u bazama.
- Dopunjavanje baza podataka i baza znanja je vrlo važan zadatak, kako bi podaci i metode
pretraživanja i odlučivanja bile ažurne i aktuelne.
- Korisnost računarskih sistema za izbor materijala zavisi od njihove veličine. Veliki sistemi
gube transparentnost malih, razvijenih za nekoliko korisnika u određenom preduzeću.
- Pravila formulisana u ES za specifične slučajeve ne važe uopšteno, pa njihova primjena
može dovesti do pogrešnih zaključaka.

Prof. dr Darko Bajić 41

 Mašinski materijali

Primjer kvantitativnog upoređivanja materijala pri izboru za izradu dijela (sfere)

proteze vještačkog kuka

Materijali za nadomještanje nedostataka u ljudskom tijelu je velik:

- biomaterijali,
- metalni materijali
- polimerni materijali,
- keramički materijali,
- kompozitni materijali
- gelovi i
- pjene.

Fiksiranje ili zamjena kostiju - nerđajući čelici, kobaltove legure, titan i titanove legure,
keramika i kompozitni materijali.
Meko tkivo - pjene i gelovi.
Koža i krvni sudovi - elastični materijali.
Čašica kuka (“klizni ležaj”) izrađuje se samo od polietilena visoke gustoće ili PTFE (teflon) –
zahtjev za niskom vrijednosti faktora trenja.

Prof. dr Darko Bajić 42

 Mašinski materijali

Oblik sfere dijela proteze vještačkog kuka u zavisnosti od načina ugradnje i fiksiranja ima jedan
od sledećih oblika.

Neophodno dobro poznavanje strukture kosti i njenih svojstava.

Kost - živo tkivo koje se sastoji od anorganskih supstanci zbog kojih je kost krta i organskih,
želatinastih supstanci zbog kojih kost posjeduje određenu žilavost.
Kompaktna kost:
- uzdužni smjer Rm≈140 N/mm2, E≈14 kN/mm2
- poprečni smjer 1/3 ovih vrijednosti.

Prof. dr Darko Bajić 43

 Mašinski materijali

Zahtjevi za materijal:
1. Prihvatljivost tkiva (PT) – faktor važnosti B1=0,20
Prihvatljivost tkiva - rizik od odbacivanja ugradnog elementa.
Ocjene predizabranih materijala varirati od 1 (najlošiji materijal), do 10 (najbolji materijal).
Donja granica prihvatljivosti znosi 7.

2. Postojanost na koroziju (PK) – faktor važnosti B2=0,20

Tjelesne tečnosti su vodeni rastvori soli. Pojava korozije je nedopustiva jer u kombinaciji s
dejstvom promjenjivog opterećenja može dovesti do loma.
Ocjene predizabranih materijala varirati od 1 (najlošiji materijal), do 10 (najbolji materijal).
Donja granica prihvatljivosti iznosi 7.

3. Žilavost (K) – faktor važnosti B3 = 0,08

Ocjene predizabranih materijala varirati od 1 (najlošiji materijal), do 10 (najbolji materijal).
Donja granica prihvatljivosti iznosi 2.

4. Zatezna čvrstoća (Rm) – faktor važnosti B4 = 0,08

Iz analize naprezanja zaključuje se da materijal treba da imati Rm > 95 N/mm2.

Prof. dr Darko Bajić 44

 Mašinski materijali

5. Dinamička izdržljivost (Rd) – faktor važnosti B5 = 0,12

Frekvencija opterećenja iznosi od 1 - 2,5⋅106 ciklusa/godina, zavisno od tjelesne aktivnosti
čovjeka. Opterećenje na kuk iznosi oko 2,5 - 3 težine tijela, tj. izračunato promjenjivo naprezanje
iznosi oko 3,1 N/mm2. Za odnos Rds/Rm= 0,35 dobija se minimalna tražena vrijednost savojne
dinamičke izdržljivosti - Rds = 33,25 N/mm2.
6. Otpornost trošenju (OT) – faktor važnosti B6 = 0,08
U cilju što duže trajnosti, traži se što viša otpornost adhezijskom trošenju. Ocjenjuje se kao
žilavost. Donja granica prihvatljivosti iznosi 7.

7. Modul elastičnosti (E) – faktor važnosti B7 = 0,08

Elastična kompatibilnost ugrađenog elementa u koštanu strukturu važna je u cilju izbjegavanja
različitih elastičnih deformacija i postepenog odvajanja proteze od kosti. Nažalost, moduli
elastičnosti materijala ugradnog elementa su viši od modula elastičnosti kosti, pa je modul
elastičnosti zato ciljana vrijednost i iznosi 14 kN/mm2.
8. Gustina (ρ)– faktor važnosti B8 = 0,08
Poželjna je sličnost između gustine materijala ugradnog elementa i kosti. Ciljana vrijednost je
gustina kosti - 2100 kg/m3.
9. Troškovi (C) – faktor važnosti B9 = 0,08
Ukupni troškovi uključuju cijenu osnovnog materijala, troškove izrade i završne obrade.
Troškovi proizvodnje i završne obrade su važni u odnosu na ukupne troškove - nije masovna
proizvodnja. Stvarni troškovi preračunavaju se u relativne indekse (ocjene) od 1 do 10, gdje je 10
odgovara najvišem iznosu troškova.
Prof. dr Darko Bajić 45
 Mašinski materijali

Analiza predizabranih materijala i postupaka izrade

Primjenjivani materijali za sfernu glavu proteze vještačkog kuka su iz klase nerđajućih čelika,
Ti-legura, Co-Cr-legura, tantala.
Novija rješenja traže se u okviru polimernih, kompozita i keramičkih materijala. Takođe,
koriste se i nanešeni slojevi postupcima modifikovanja površine (još uvijek u fazi razvoja i
ispitivanja).

Kvantitativno upoređivanje svojstava materijala izvršiti primjenom metode graničnih

vrijednosti, prema vrijednosti parametra vrednovanja M:

nd, ng, nc - brojevi donjih, gornjih i ciljanih vrijednosti svojstava,

Bi, Bj, Bk - faktori važnosti za donju, gornju i ciljanu vrijednost svojstava,
Xi, Xj, Xk - donja, gornja i ciljana vrijednosti za razmatrana svojstva materijala,
Yi, Yj, Yk - specificirana donja, gornja i ciljana vrijednost svojstava.

Prof. dr Darko Bajić 46

 Mašinski materijali

livena2)

*procjene; Rds ≈ 0,35⋅Rm

1) sastav: 0,07% C; 1% Si; 2% Mn; 16...18% Cr; 4...5% Mo; 12,5...14,5% Ni;
2) sastav: ∼1% Mn; ∼1% Si; 26,5...30% Cr; 4,5...7% Mo; ∼2,5% Ni; ∼1% Fe; ∼0,35% C, ostatak Co;
3) sastav: ∼2% Mn; ∼3% Fe; 19...21% Cr; 9...11% Ni; 14...16% W; 0,05...0,15% C; ∼1,0 % Si; ostatak Co

Prof. dr Darko Bajić 47

 Mašinski materijali

- Prema vrijednosti parametra vrednovanja M, titanova toplotno očvrsnuta α + β legura (rang

1) ima malu prednost u odnosu na kovanu kobaltovu leguru (rang 2) i nelegirani titan (rang
3).
- Najbolji među čelicima su austenitni precipitacijski očvrsnuti (rang 4).
- Pod pretpostavkom da je koroziona postojanost manje važna, a troškovi veća - za kraći vijek
proteze prednost bi imali obični austenitni nerđajući čelici.
- Ako troškovi ne bi bili kriterijum vrednovanja, već samo upotrebna svojstva, tada je na
prvom mjestu Co-kovana legura (rang 2 u tabeli) na drugom mjestu austenitni
precipitacijski očvrsnut X5 CrNiCu(Nb)17 4 (rang 4 u tabeli), a na trećem Ti6Al4V (rang 1 u
tabeli).

Prof. dr Darko Bajić 48

 Mašinski materijali

LITERATURA:
V. Đorđević: Mašinski materijali, prvi dio, Mašinski fakultet, Beograd, 2000.
Prof.dr.sc. Tomislav Filetin , Odlučivanje o materijalima pri konstruisanju,
Sveučilište u Zagrebu, Fakultet strojarstva i
brodogradnje, Zavod za materijale
http://titan.fsb.hr/~tfiletin/pdf/metode_im_rijeka.pdf

Prof. dr Darko Bajić 49