Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Isbn 9788828826231
2020
ANTONIA FIORI 33
(2) Cfr. G. ROTONDI, Dalla ‘lex Aquilia’ all’art. 1151 Cod. Civ. Ricer-
che storico-dogmatiche, in Rivista del Diritto Commerciale 15 (1917), p. 239
e J. SAMPSON, The Historical Foundations of Grotius’ Analysis of Delict,
Brill, Leiden, 2018, (‘‘Legal History Library’’, 24; ‘‘Studies in the History
of Private Law’’, 13), p. 64.
È un’osservazione che — se vera — può essere comunque riferita alla
sola esegesi delle fonti giustinianee: è nota l’importanza della disciplina dei
danni dati in ambito statutario, cfr. ad esempio A. D ANI, Il processo per
danni dati nello Stato della Chiesa (secoli XVI-XVIII), Bologna, Monduzzi,
2006.
ANTONIA FIORI 35
(7) Gl. animalia tua ad X 5.36.9: ‘‘[...] Cum enim liber homo dam-
num dat, locum habet actio legis Aquiliae dum vero quadruper sive ani-
mal, locum habet actio de pauperie : cum vero servus, tunc locum habet
actio noxalis [...]’’.
(8) Inteso come deminutio patrimonii tanto dai civilisti, a partire da
Piacentino (Cfr. G.P. MASSETTO, Responsabilità extracontrattuale a) Diritto
intermedio, in Enciclopedia del diritto, 39 (1988), p. 1120) quanto dai ca-
nonisti, ad es. Henrici de Segusio cardinalis Hostiensis, Summa Aurea
(d’ora in avanti: OSTIENSE, Summa) ad tit. de damno dato, n. 1, Venetiis
[apud Iacobum Vitalem] 1574, col. 1724.
(9) Può indicare genericamente ‘‘quod non iure fit’’, oppure la con-
tumelia, oppure la colpa con riferimento al danno aquiliano, cfr. G.P.
MASSETTO, Responsabilità extracontrattuale, cit., p. 1126, nota 236. Sul rap-
porto tra le nozioni di iniuria e culpa nel Corpus Iuris Civilis e nella sua
esegesi medievale, vid. M.F. CURSI, Danno e responsabilità extracontrattuale
nella storia del diritto privato, Napoli, Jovene, 2010, pp. 59-61 e 107-110.
(10) Henrici de Segusio cardinalis Hostiensis, In quintum Decreta-
lium librum Commentaria (d’ora in avanti: OSTIENSE, Lectura) ad X 5.36.9,
n. 1, v. damnum vel iniuriam, Venetiis [apud Iuntas] 1581, fol. 96va: ‘‘ff.
ad legem Aquiliam Sed et si § Iniuriam (D. 9.2.5.1) [...]’’. Il frammento
del Digesto allegato, ulpianeo, spiegava: ‘‘iniuriam autem hic accipere nos
oportet non quemadmodum circa iniuriarum actionem contumeliam quan-
38 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
dam, sed quod non iure factum est, hoc est contra ius, id est si culpa quis
occiderit [...] igitur iniuriam hic damnum accipiemus culpa datum etiam
ab eo, qui nocere noluit’’.
(11) Cfr. ad esempio, GOFFREDO DA TRANI, Summa super titulis Decre-
talium ad tit. de iniuriis et damno dato, Lugduni 1519 (repr. Aaalen 1968),
fol. 234va-235vb (470-472). L’Ostiense, nella Summa, preferirà parlare se-
paratamente dell’iniuria (e dell’actio iniuriarum), del damnum datum e del-
l’actio de pauperie (legata alla parte della decretale Si culpa tua dedicata
alla responsabilità per fatto degli animali), inserendo di sua iniziativa due
altri titoli al titolo de iniuriis et de damno dato, (le rubr. de damno dato e
de pauperie). Nel complesso l’Ostiense, nella Summa, ha aggiunto una cin-
quantina di titoli non presenti nel Liber Extra (cfr. K. PENNINGTON, Enrico
da Susa, cardinale Ostiense, in Dizionario biografico dei giuristi italiani, a
cura di I. Birocchi - E. Cortese - A. Mattone - M.N. Miletti, I, Bologna, Il
Mulino, 2013, p. 796).
(12) Come ha sottolineato G.P. MASSETTO, Responsabilità extracon-
trattuale, cit., p. 1126, l’individuazione della colpa come ‘‘elemento impre-
scindibile’’ della responsabilità aquiliana ha allontanato la dottrina inter-
media dalla legislazione statutaria, che invece ‘‘nella configurazione della
responsabilità prescindeva dalla considerazione dell’animus’’. La lettera
della decretale gregoriana, sin dall’incipit, fa sua l’impostazione della dot-
trina civilistica.
( 13) Gl. si culpa ad X 5.36.9: ‘‘Nota quod ad hoc ut teneatur qui
damnum dedit, seu iniuriam irrogavit, necesse est culpam intervenire, alio-
quin non tenetur. Unde infantes et furiosi non tenentur si damnum dede-
rint: quia iudicium animi non habent, ff. ad legem Aquiliam Sed et si §
iniuria et § igitur (D. 9.2.5.1) et 15 q.1 Illud (C.15 q.1 c.2). Impubes ta-
men doli capax tenetur, ut hic, et in c. Illud et § igitur [...]’’. Le glosse
dell’apparato ordinario al Corpus Iuris Civilis sono qui trascritte dall’edi-
zione curata dai Correctores Romani ed approvata da Gregorio XIII, Ro-
mae [in aedibus Populi Romani] 1582.
(14) OSTIENSE, Summa ad tit. de damno dato, § Quando locum, n. 3,
col. 1725: ‘‘Culpam vero semper intelligas sic, ut etiam dolus nomine cul-
ANTONIA FIORI 39
pae contineatur [...], ergo quicquid dolo fit, culpa fieri intelligitur: sed
non convertitur’’.
(15) Gl. si culpa ad X 5.36.9: ‘‘[segue dalla nota 13] et ille non tene-
tur de culpa, qui ad sui defensionem, et incontinenti, et eodem modo
damnum dedit ff. eo. Scientiam § qui cum aliter (D. 9.2.45.4) et de levis-
sima culpa quis tenetur in casu isto, ff. eo. l. 2 (D. 9.2.2), et ille excusatur
a culpa, qui alterius impulsu vel violentia ventorum damnum dedit, ff.
eod. Quemadmodum § si navis et § item Labeo (D. 9.2.29.2-3)’’. Cfr. per
la dottrina civilistica G.P. MASSETTO, Responsabilità extracontrattuale, cit.,
p. 1131.
(16) Cfr. supra nt. precedente e ad tit. de damno dato § Quando lo-
cum, n. 3, col. 1725: ‘‘in hac actione culpa levissima imputatur’’, ff. ad le-
gem Aquiliam In lege (D. 9.2.44).
40 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
(37) VI. De regulis iuris, 76: ‘‘Delictum personae non debet in detri-
mentum ecclesiae redundare’’.
(38) Gregorii I papae Registrum Epistolarum, ep. XIII.47-50, ed. P.
Ewald, MGH Ep. II, Berlin, 1899, 410-418. Sulle lettere cfr. A. GAUTHIER,
L’utilisation du droit romain dans la lettre de Grégoire le Grand à Jean le
Défenseur, in « Angelicum » 54/3 (1977), pp. 417-428; E. PITZ, Papstresk-
46 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
et similia, pro quibus etiam auctore deposito in suis rebus nihil damni pa-
tietur ecclesia [...]’’; Rolando, l’autore della Stroma, non è più identificato
con papa Alessandro III, cfr. R. WEIGAND, Magister Rolandus und Papst
Alexander III, in « Archiv für katholisches Kirchenrecht » 149 (1980),
pp. 3-44, ora in I D ., Glossatoren des Dekrets Gratians, Goldbach, Keip,
1997, III, (‘‘Bibliotheca eruditorum’’, 18), pp. 73*-114*. RUFINUS VON BO-
LOGNA, Summa Decretorum, ed. H. Singer, Paderborn, 1902 (repr. Aalen
1963), 366, ad C.16 q.6, v. Quod autem ea, que ecclesie debentur: ‘‘cum ibi
delictum crimen proprie infamie vocetur’’. Su Rufino, A. FIORI, Vecchie e
nuove ipotesi sul magister Rufinus, in « Bulletin of Medieval Canon Law »
n.s. 36 (2019), pp. 243-274. Per quanto attiene alla terminologia, A. LEFEB-
VRE-TEILLARD, La responsabilité de l’enfant en droit canonique classique, in
Enfant et romanité, a cura di J. Bouineau, Paris, L’harmattan éd., 2007,
pp. 135-152, ora in EAD. Autour de l’enfant. Du droit canonique et romain
medieval au Code Civil de 1804, Leiden - Boston, Brill, 2008, (qui cit.),
(‘‘Medieval Law and Its Practice’’, 2), p. 133, nota 8, ha ricordato che il
senso generale che il termine delitto conserva nel Medioevo ingloba sia i
crimina, cioè i delicta publica del diritto romano, che i delicta privata.
( 47) Cfr. G.P. MASSETTO, Responsabilità extracontrattuale, cit.,
p. 1127.
(48) O. VON GIERKE, Das Deutsche Genossenschaftsrecht, Bd. 3., Ber-
lin, 1881.
(49) W. ULLMANN, The Delictal Responsibility of Medieval Corpora-
tions, in « Law Quarterly Review » 64 (1946), pp. 79-96 ora in Id., Scho-
larship and Politics in the Middle Ages: Collected Studies, London, Vario-
rum Reprints, 1978, XII. (‘‘Collected Studies Series’’, 72)
(50) M. ZUROWSKI, Penal Responsability of Organized Communities in
the Writing of the Decretalists: A Study in Evolution, in Proceedings of the
Sixth International Congress of Medieval Canon Law (Berkeley, 28 July—2
50 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
(52) Cfr. RUFINO, Summa ad C.16 q.6, ed. cit., 366. La similitudine
era in qualche modo suggerita ai canonisti da un dictum di Graziano
52 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
(C.16 q.6 d.p.c.7): ‘‘si ergo delictum personae in damnum ecclesiae con-
verti non potest, quin procurator condicionem ecclesiae potest facere me-
liorem, non deteriorem’’. Cfr. P. G ILLET, La personnalité juridique, cit.,
pp. 92 ss. e 120 s., in particolare sul fatto che l’assimilazione al pupillo le-
gittimava la restitutio in integrum alla Chiesa.
(53) Cfr. I. BIROCCHI, Persona giuridica, cit. pp. 414 s.
(54) Giovanni di Faenza è uno dei pochi decretisti a distinguere tra
delicta privatorum e crimina: i primi si traducono in un damnum ecclesiae
per la sua negligentia; in caso di crimini veri e propri invece (omicidio,
adulterio etc.) solo l’autore ne soffrirà le conseguenze. Summa ad C.16 q.6
c.3 (ms. Bibl. Casanatense 1105, fol. 127rb): ‘‘hoc decretum pars est illius
cap. quod est infra C.2 q.1 Inprimis (c. 7), quia delictum personae non est
intelligendum de omni delicto. Sunt enim quaedam delicta privatorum
quae in dampnum ecclesiae convertitur, ut eius negligentia [...]. Delicti
ergo nomine hic intellige crimen, veluti adulterium, homicidium et similia,
pro quibus auctore dampnato etiam deposito, in suis rebus nichil dampni
paciatur ecclesia [...]’’. Su Giovanni di Faenza, vid. N. HÖHL, Wer war Jo-
hannes Faventinus? Neue Erkenntnisse zu Leben und Werk eines der be-
deutendsten Dekretisten des 12. Jahrhunderts, in Proceedings of the Eighth
ANTONIA FIORI 53
( 56) Di.83 c.2: ‘‘episcopus itaque qui talium crimina non corrigit,
magis discendus est canis impudicus quam episcopus’’; di.86 c.3; ‘‘Facien-
dis proculdubio culpam habet, qui quod potest corrigere negligit emen-
dare’’. Cfr. N. KERMABON, La contribution de la doctrine canonique médié-
vale à la notion de complicité par omission (xiie — xve siècle), in « Revue
d’histoire des Facultés de droit, de la culture juridique, du monde des ju-
ristes et du livre juridique » 34 (2014), p. 135.
(57) UGUCCIO DA PISA, Summa decretorum ad v. quia delictum, C.16
q.6 c.3, ms. Vaticano BAV 2280, fol. 224ra (ed. Chiodi, ‘‘Delinquere ut
universi’’, cit., 140 nt. 92). Su Uguccio W.P. MÜLLER, Huguccio: The Life,
Works, and Thought of a Twelfth-Century Jurist, Washington D.C., The
Catholic University of America Press, 1994 e A. FIORI, Uguccio da Pisa, in
Dizionario biografico dei giuristi italiani, a cura di I. Birocchi - E. Cortese -
A. Mattone - M.N. Miletti, Bologna, Il Mulino, 2013, II, pp. 1997-1999.
(58) RUFINO, Summa ad C.16 q.6, ed. cit., 366.
ANTONIA FIORI 55
(72) Nella seconda redazione del suo apparato decretistico Ius natu-
rale (terminato dopo il 1205, la prima redazione era stata completata in-
torno al 1192) e nelle glosse alla Compilatio I (scritte tra il 1201 e il 1210),
cfr. G. CHIODI, ‘Delinquere ut universi’, cit., pp. 142 s. Per le datazioni
A.M. STICKLER, Alanus Anglicus als Verteidiger des monarchischen Papsttums,
in « Salesianum » 21 (1959), pp. 346-406 e K. PENNINGTON, The Decretalists
1190 to 1234, in The History of Medieval Canon Law in the Classical Period,
1140-1234. From Gratian to the Decretals of Pope Gregory IX, a cura di W.
Hartmann - K. Pennington, Washington D.C., The Catholic University of
America Press, 2008, (‘‘History of Medieval Canon Law’’), pp. 219 s.
(73) G. CHIODI, ‘Delinquere ut universi’, cit., pp. 141 ss.
(74) Glossa Palatina, ad C. 12 q. 2 c. 58, v. accusandi (ms. Vaticano,
BAV Reg. lat. 977, fol. 145va): ‘‘[...] Sed numquid ecclesia vel universitas
potest accusari, cum et quandoque violentiam inferat, ff. quod metus causa
Metum § Animadvertendum (Dig. 4.2.9.1)? Non, propter iuris impossibili-
tatem et quia in crimine non posset se defendere per actorem. Utatur ergo
ANTONIA FIORI 61
verbis ‘accusandi’ inproprie pro verbo ‘agendi’, vel intellige cum episcopus
vel actor ecclesie accusatur de aliquo crimine quod commisit consilio uni-
versitatis, puta rapina vel aliquo alio, ar. xvi. q. vi. Placuit (C.16 q.6 c. 2).
Vel intellige cum per inquisitionem proceditur contra universitatem, extra
de symonia Veniens (2 Comp. 5.2.1)’’. Sulle posizioni in materia di respon-
sabilità criminale delle universitates, e la consonanza con la Glossa Palatina,
G. CHIODI, ‘Delinquere ut universi’, cit., pp. 147-149 (in particolare nota
104) e P. CLARKE, The Interdict in the Thirteenth Century, cit., pp. 22 s.
Sulla riconducibilità della Glossa Palatina, terminata entro il 1214, al-
l’insegnamento di Lorenzo Ispano, A.M. STICKLER, Il decretista Laurentius
Hispanus, in « Studia Gratiana » 9 (1966), pp. 461-549 e R. WEIGAND,
Glossen zum Dekret Gratians. Studien zu den frühen Glossen und Glossen-
kompositionen, II, in « Studia Gratiana » 26 (1991), pp. 652 ss. Sui rap-
porti tra l’apparato Ius naturale di Alano Anglico e le glosse di Lorenzo
Ispano A.M. STICKLER, La genesi degli apparati di glosse dei decretisti pre-
supposto fondamentale della critica del loro testo, in La critica del testo. Atti
del II Congresso Internazionale della Società Italiana di Storia del Diritto
(Venezia 18-22 settembre 1967), Firenze, Olshki, 1971, p. 774.
(75) Sull’apparato di Giovanni Teutonico e la revisione successiva di
Bartolomeo da Brescia (tra il 1238 e il 1245), R. WEIGAND, The Develop-
ment of the Glossa ordinaria to Gratian’s Decretum, in The History of Me-
dieval Canon Law, a cura di W. Hartmann - K. Pennington, cit., pp. 82 ss.
Sulle opinioni in materia di responsabilità criminale delle universitates e la
consonanza con la Glossa Palatina, G. CHIODI, ‘Delinquere ut universi’, cit.,
pp. 150 ss. e P. CLARKE, The Interdict in the Thirteenth Century, cit., p. 23.
62 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
(76) GIOVANNI TEUTONICO, gl. accusandi ad C.12 q.2 c.58: ‘‘Ergo vi-
detur quod alter posset accusare ecclesiam, ut si accusatur qui symoniace
elegit aliquem, ut extra ii de symonia Veniens (2 Comp. 5.2.1), vel quod
metum intulit alicui, ut ff. quod metus causa Metum § fi. (D. 4.2.9.8), sed
contra universitas non potest dolum committere, ut ff. de dolo si ex dolo
(D. 4.3.15), nec dicitur aliquid possidere, ff. de acquirenda possessione l. i
§ ult. (D. 41.2.1.22), nec civitas potest excommunicari, ut xxiiii q.iii Si ha-
bes (C.24 q.3 c.1). Preterea universitas per actorem vel procuratorem
suum debet se defendere, sed in crimine non intervenit procurator, ergo
universitas non potest de crimine conveniri: quod verum est. Dicas ergo:
hic poni verbum ‘accusandi’ pro verbo ‘agendi’ (ms. aggredi). Vel intellige
cum episcopus accusatur de crimine quod commisit de consilio universita-
tis, ut xvi q.vi c. Placuit (C.16 q.6 c.2). Item in modum inquisitionis potest
agi contra universitatem, prout loquitur extra ii de simonia Veniens (2
Comp. 5.2.1). La glossa è qui trascritta dal ms. Vaticano BAV Vat. lat.
1367, fol. 142rb (ma può leggersi anche nell’ed. G. CHIODI, ‘Delinquere ut
universi’, cit., pp. 150 s., nota 110).
(77) Vid. Supra, nota 71.
(78) BERNARDO COMPOSTELLANO ANTIQUUS, ad C. 12 q. 2 c. 58, ‘‘Sed
numquid ecclesia potest accusari? Resp. quod hic accusatio pro accione
ponitur [...]’’, ed. G. CHIODI, ‘Delinquere ut universi’, cit., p. 145, nota
ANTONIA FIORI 63
(93) Cfr. G. ROTONDI, Dalla ‘lex Aquilia’ all’art. 1151 Cod. Civ., cit.,
p. 248; G.P. MASSETTO, Responsabilità extracontrattuale, cit., pp. 1153 ss.
(94) SINIBALDO DE’ FIESCHI, Commentaria ad X 5.39. 52 (53), n. 2, ad
v. consiliarios, ed. cit., fol. 557rb: ‘‘item poena capitali, vel mortis, vel rele-
gationis punietur universitas si contra eam agitur criminaliter l. Cornelia
de siccariis vel l. Iulia de vi publica vel quacunque alia, sed poena capitis
mutabitur in pecuniariam, ut ff. de his qui notantur infamia Quid ergo §
Poena (D. 3.2.13.7)’’.
(95) Cfr. G. CHIODI, ‘Delinquere ut universi’, cit., p. 113.
( 96) Sul privilegio vid. P. G ILLET, La personnalité juridique, cit.,
pp. 111-113.
70 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
Sed contra: quia universitas non debet excommunicari, arg. 24 q.3 Si ha-
bes (C. 24 q.3 c. 1), nec dolum committere potest, ff. de dolo, Sed ex
dolo § 1 (D. 4.3.15.1). Nec dicitur universitas aliquid possidere, ff. de ad-
quirenda possessione l. i § pen. (D. 41.2.1.21). Item universitas non potest
per se agere nec conveniri, sed per sindicum vel actorem, ff. quod cuiu-
scumque universitatis l. i et ii (D. 3.4.1-2) et no. supra de sindico c. unico
(X 1.39.1). Et in crimine non intervenit procuratorem (sic) ut le. et no. su-
pra de accusationibus Veniens § Licet (X 5.1.15). Si ergo per se vel per
alium non potest conveniri in hoc casu, ergo nec puniri, ii q. i Nos in
quemquam (C.2 q.1 c.1). Solutio. Dixit Io. quod universitas non potest ac-
cusari vel puniri, sed maiores de universitate tantum, ut hic dicitur et su-
pra eo. Veniens (X 5.3.19) quae tamen contrarium probat. Unde et supra
in contrarium est inducta. T. vero dixit (et bene) quod licet universitas et
collegium accusari non possit, potest tamen inquisitio fieri de excessibus
[...]’’. Come si vede la glossa di Tancredi trascritta supra, alla nota 82 è ri-
prodotta da Ostiense con pochissime modifiche.
(103) Ibid. ‘‘[...] Intelligas non solum contra collegium sed etiam con-
tra singulares: et si reperiatur tota universitas vel maior pars deliquisse tota
universitas puniri potest, non capitaliter, corporaliter vel etiam spirituali-
ter, id est per excommunicationis sententiam, cum nec unum corpus tan-
tum aptum ad hoc habeant, nec animam, sed alias in pecunia vel alia tem-
porali pena apta, vel spirituali, puta per sententiam interdicti’’.
(104) Ibid.
ANTONIA FIORI 73
6. CONCLUSIONI
Il tema della responsabilità extracontrattuale delle
universitates nel diritto canonico classico è strettamente
connesso con la questione della loro responsabilità pe-
nale. Decretisti e decretalisti mostrarono grande sensibi-
lità per il problema penale, e sembrarono voler delegare
ai legisti i profili propriamente privatistici.
In un momento storico nel quale la ‘personifica-
zione’ dell’ente collettivo era ancora avvertita come una
fictio iuris che valeva per alcuni aspetti e non per altri
(occorreva un caput per una pena capitale, e ‘‘requiritur
verum corpum et animam baptizatam’’ per una scomu-
nica, dirà il Panormitano) (111) era particolarmente im-
portante capire quali atti potessero essere imputati all’u-
niversitas come soggetto unitario e quali no.
Accursio, che di Sinibaldo de’ Fieschi era contem-
poraneo, riteneva che l’universitas non fosse altro che
gli uomini che ne facevano parte (112). Allora, se l’unità
dell’universitas era una fictio, diventava indispensabile
non punientur omnes de collegio, sed tantum illi qui consenserunt [...].
Sed si esset collegium magnum et diffusum, ut est populus, seu aliqua
communitas, tunc quia discernere consentientes a non consentientibus es-
set difficile, tota civitas et tota universitas punietur’’.
(110) Nel caso di un delitto nel quale poteva essere punita l’universi-
tas, venivano puniti anche i singoli, come istigatori; per i delitti ‘‘quae non
sunt proprie per universitatem’’ accadeva il contrario, cioè i singoli dove-
vano essere puniti come autori e l’universitas come fieri faciens vel ratum
habens, ibid, n. 12, 914b.
(111) PANORMITANO, ad X 5.3.30, n. 12, ed. cit., fol. 104vb.
(112) ACCURSIO, gl. non debetur ad D. 3.4.7.1: ‘‘[...] quia universitas
76 ALLE RADICI DELLA RESPONSABILITÀ
nil aliud est nisi singuli homines qui ibi sunt [...]’’, cfr. G. CHIODI, ‘Delin-
quere ut universi’, cit., p. 117.