LATINA
4A J itdU 7£
INDEX
ANN. XXIX (Fase. I V) N . 168
M D E C E MB R I A MCMLTX
I. DE REI M O M E N T O
J am ver o m o m en t i h u j u s rei a r g u m e n t u m sit A v e n n i c i C o n v e n t u s me-
moria, q u o tot docti h o m i n e s u n d i q u e t e r r a r u m congr egat i s u n t , et ubi t an t a
o m n i u m co nc ordi a s t u d i o q u e c o n s u l t u m et d e c r e t u m est de lingua latina
i n s t a u r a n d a et p ro p a g a n d a ad c o m m u n e m i nt er cultiores h o m i n e s u s u m , u t
ea d e m u m d i gn i ta te et p r a es t an t ia vigeret q ua pri st i na j am aetat e u s q u e ad
m e d i u m X I X s a e c u l u m i nt er doctos floruerat.
A d d e tot in c o m me nt a r i i s publicis de C o n v e n t u A v e n n i c o l audes et p r a e
conia h i n c i nde prolata, q u a e t e s t i m o n i u m q u o q u e s u n t h u j u s rei m o m e n t i 3.
A r g u m e n t u m sit et iam L u g d u n e n s i s C o n v e n t u s congregatio. H i c C o n
v e n t u s —nisi fallor— p r o g r es s um q u e n d a m o s t e n d i t et con fi rma ti one m in
causa de l in gu a latina i n s t a u r a n d a , qui a in pri mi s:
1) in eo vi ros et f e mi na s a u d i v i m u s latine l o q u e n t e s q ui A v e n n i o n e
latine l oqui v i x a u d e b a n t ;
2) in eo et iam m u l to s socios i n v e n i m u s qui in p r i va ti s colloquiis, p er
d ea m b u l a t i o n e m , p er p r a n d i u m int er se l at i ne c o l l o qu e ba n t ur ;
3) fere o m n e s q u i in gene ral i bus seu pu bl i ci s c o n s e s s i b u s de re ege
r u n t , a u t l at i nam l i n g u am a d h i b u e r u n t , a u t b re vem e x p os i t i o ne m l atine
e xa rat am a t t u l e r u n t , aut s altem v en i a m ab a ud i t o r i b u s rogabant , si l i n g ua
gallica aliave l ingua loqui c o g e ba nt u r .
Q u i d a m p l i u s de m o m e n t o n os tr ae causae? Ipse R o m a n u s P onti fex
J o a n n e s X XI I I cont ra fautor es novi cul tus , lat init ati s faces attollit, h u m a n i -
t at i sq u e s t u d i a et alias id g e n u s d is ci pl inas m ax i m e c o m m e n d a t , ut magi s
n a t ur a e et di gni tati h o m i n i s aptas, et q u i b u s a n i m u s magis e xc ol at ur et
o r ne tu r , «ne miseri mort al es similiter ac eae, q u a s fabri can tu r, m ac hi n ae ,
algidi, duri , et a mori s expert es ex si s tant 4». J am vero, haec novi ss ima S u m m i
Pontificis verba, n o n n e vota no st ra et consilia ad latinae linguae c u l t u m et
i nt er doct os h o m i n e s u s u m confirmare v i d e n t u r ?
N e c est q u o d in ra ti on ib us i m m o r e m u r q u i b u s m o m e n t u m h u j u s rei
constat. Jam e ni m Pri ore A v e n n i c o C o n v e n t u fusius de h ac re palam a c t u m
est a r g u m e n t a q u e prolata s u n t et t estimonia, q u i b u s u s u s linguae latinae
ad c o m m u n e i nt er doctores o m n i u m p o p u l o r u m c o m m e r c i u m c o nf i rma r et u r 5.
N u n c igitur ul teri us progredi o p u s est, et r a ti o ne m v i a m q u e i n q ui r e r e q u a
m e l i u s c on s i l i a v o t a q u e i l li us p r i o r i s c o n v e n t u s perfi cere et u s u a s s e q u i p o s
s i m u s . S e d p r i u s q u a m d e via i p sa c o n s u l t o d i c i m u s , n o n n u l l a p r a e m i t t e r e
o p o r t e t de rei d i f f i c u l t a t i b u s , q u a e a b a d v e r s a r i i s et o b t r e c t a t o r i b u s p e r p e r a m
et plus aequo praedicantur.
T r i a s u n t , q u a e ab iis q u i l i n g u a e l a t i n a e u s u m r e s t i t u i o p o r t e r e n e g a n t ,
a d v e r s u s n o s afferri s o l e n t : u n u m , q u o d l i n g u a l a t i n a n i m i a e g e s t a t e l a b o r e t
a d eas p r a e s e r t i m res, q u a r u m n u l l a fui t a p u d R o m a n o s n o t i t i a ve l u s u s ; a l t e
r u m , q u o d i p s i u s l i n g u a e al ta c o g n i t i o h a c n o s t r a t e m p e s t a t e dificillima e s t
ne dicam supra n atura m ; tertium, q u o d contra linguam litterasque latinas
hic et n u n c u b i q u e fere terrarum a n i m i a b ea l i n g u a d i s c e n d a m a x i m e
aversi s u n t. Q u i tam en n u m rectu m judicium ferant paucis d is q u iram u s .
A t q u e re ver a, l a t i n a e l i n g u a e p e r f e c t a c o g n i t i o e t u s u s a r d u u m n e g o t i u m
est; q u a m n o n n i s i p o s t l o n g u m t e m p u s m u l t a q u e s t u d i a e t c o n a t u s a d i p i s c i
p o s s u m u s . E r r a n t er go q u i l i n g d a m l a t i n a m faci lem c a p t u f a c i u n t e t c o m
m e n d a n t . N e c h a e c l i n gu a ita s i m p l e x est ut facile et a b o m n i b u s b r e v i l a p s u
t e m p o r i s di sci p o s s it , n e c h a c n o s t r a a e t a t e ita s u n t a n i m i p a r a t i et i n t e n t i ,
n e c r e r u m a d j u n c t a talia s u n t u t facilis o m n i b u s fiat e t g r a t a h u j u s l i n g u a e
al ta c og n i t i o. S e d n o n e s t in a n i m o f u s i u s de h a c re d i s s e r e r e ; n o n n u l l a t a n
t u m s u m m a t i m p r a e m i t t a m de di ffi cul tat e i p s i u s l i n g u a e lat inae, d e d iffi cul tat e
e a m r e c t e c o g n o s c e n d i , d e d i f f i c u l t a t e d e m u m q u a e ex r e r u m t e m p o r u m q u e
ad ju n ctis exsurgit.
1. P r i m u m i p s i u s l i n g u a e l a t i n a e e g e s t a t e m u l t r o p r a e d i c a n t clari s c r i p
t o r e s l at in i. P l i n i u s 6 e p i g r a m m a t a gra eca c o m m e n d a t e a q u e a e m u l a n d a sibi
p o t i u s q u a m l at i n a s u s c e p i t , q u i a ea, i n q u i t , « i m b e ci l li ta te i n g e n i i mei , d e i n d e
i n o p i a ac p o t i u s , u t L u c r e t i u s a i t 7, e g e s t a t e p a t r i i s e r m o n i s * , m e l i u s a e m u
lari e t e x p r i m e r e liceat; q u a n q u a m C i c e r o et alii s c r i p t o r e s s a e p e a li t er s e n
t i an t; C i c e r o e n i m n e g a t p a t r i i s e r m o n i s i n o p i a m e t e g e s t a t e m : «In q u o g e n e
re t a n t u m p r o f e c i s s e v i d e m u r u t a G r a e c i s n e v e r b o r u m q u i d e m c o pi a v i n
c e r e m u r 8». Et alibi: «Sed ita s e n t i o e t s a e p e d i s s e r u i , l a t i n a m l i n g u a m n o n
m o d o i n o p e m , u t v u l g o p u t a r e n t , s e d l o c u p l e t i o r e m e t i a m esse q u a m grae-
c a m 9 ».
I p s e C i c e r o p a l a m de p r a e s t a n t i a l a t i n o r u m s c r i p t o r u m s c r i b i t : «Sed
m e u m s e m p e r j u d i c i u m fui t, o m n i a n o s t r o s a u t i n v e n i s s e p e r se s a p i e n t i u s
q u a m G r a e c o s a u t a c c ep t a illis fecisse m e l i o r a 10. E t et iam: « B o n i t a t e p o t i u s
n o s t r o r u m v e r b o r u m u t a m u r , q u a m s p l e n d o r e g r a e c o r u m l l *.
6. P l i n , E p., I V, 18.
7. Lucr . , De rerum n a t I, 8 3 0 - 8 3 2 ; cf. I, 1 3 6 145; III, 2 5 8 260.
8. Ci e. , De n a t. deor. 1, 4, 8.
9. C l c . , De fin . 1, 3, 10.
10. Cl c. , T u se. 1, 1.
11. Clc. , Or. 49, 164.
192 /. j t m é n e z D e l g a d o , C. Al. F.
g u a e l a t i n a e c o g n i t i o n e m et ù s u m h a b e a n t , p l u r i m i in q u o s n u l la n o t i ti a a u t
m i n i m a i p s i u s l i n g u a e p e r m a n a v e r i t . Q u i d er go d i c e n d u m ?
F a u t o r e s et o r a t o r e s A v e n n i c i C o n v e n t u s ad l i r g u a m l a t i n a m f o v e n d a m
h ic rei s t a t u s n o n f ugi t . I ps e J o a n n e s C a p e l l e , s t r e n u u s h u j u s m o t u s pro
l i n g u a l at ina a n t e s i g n a n u s , p a l a m in a u g u r a l i o r a t i o n e s e n t e n t i a m p r o t u l i t de
l abili c a d e n t i q u e s t a t u l i n g u a e lat inae, q u o d t a m e n n e q u a q u a m o b s t a r e d e b e t
—ita c l a r u s ille v i r s e n t i t — q u o m i n u s i p s i u s c u l t u m m a g i s in d ie s s u s c i t e m u s
et aptiorem re d d a m u s ad scientiam a d q u ire n d am a t q u e e v u l g a n d a m et ad
m u t u u m i n t e r d o c t i o r e s c o m m e r c i u m 15.
S i m i l i m o d o J o a n n e s B a ye t , E r i c u s B u rc k, G o d u i n u s Beach, Dr. J. E n k
a l i i q u e n o n p a u c i 16 d e i n g r a v e s c e n t i l i n g u a e l a t i n a e h o d i e r n a i n c l i n a t i o n e et
d e f e c t u a p e r t e et s i n e a m b a g i b u s l o c u t i s u n t . U b i q u e c u l t u s s t u d i u m q u e l i n
g u a e l a t i n a e v i d e t u r s e g n i u s p r o c l i v i u s q u e d el ab i. U b i q u e s p a t i u m t e m p o r i s
m i n u i t u r h u i c l i n g u a e t r i b u e n d u m . N e c d e s u n t n a t i o n e s , in q u i b u s lingua
l a t i n a c i v i t a t e illa ca rea t, q u a h o d i e r n a e l i n g u a e d o n a n t u r . Illa p r a e s e r t i m
e x e r c i t i a o b s o l e v e r u n t q u a e m a x i m i m o m e n t i s u n t et u t i l i s s i m a p u t a n t u r ad
a i t a m l i n g u a e l a t i n a e c o g n i t i o n e m . S ed , ne c a u s a s o m n e s a t t i n g a m , q u i b u s
l i n g u a l a ti n a a v e t e r e p r i s t i n o q u e h o n o r e p a u l a t i m d e c e d e i i t , v el i m m e c u m
a t t e n t e c o g i t e s q u a al ac ri t at e, q u o a m o r e in v i a s l i n g u a e l at i nae, t o t a n g u s t i i s
a n fra c tib u s q u e implicatas, pueri jam n im iu m discip lin aru m sarcina gravati
i n g r e d i p o s s i n t , n u n c c u m d i s c i p u l i s a e p e n o n p a u c i a l i n g u a e l at i na e s t u d i o
tam q u a m a malo omine avertantur ipsorum p a r e n t u m e x e m p l i s et v e r bi s ,
i i n m o —q u o d d e t e r i u s e s t — p e s s i m a m a g i s t r o r u m i n s t i t u t i o n e et i gnavi a?
Re v e r a n o n e s t d u b i u m q u i n l i n g u a l a t i n a in d i e s p e r o r b e m t e rr a e
l a n g u e s c a t . Soll i ci t i a n x i i q u e h a e r e n t a n i m o h u m a n i o r e s v i r i q u i m o r b u m
d e n u n t i a n t , causas e x q u i r u n t , remedia praebent. Sed non o p u s est omnia
s i n g i l l a t i m a t t i n g e r e , p r a e s e r t i m c u m d e h a c re j am d u d u m in P alaestra
l i t t e r a s q i i e l at i n a s m a g n i s e x t u l e r u n t l a u d i b u s e a s q u e v e h e m e n t i s t u d i o e x
coluerunt?
E orum n o m in a qui a te m p o rib u s litterarum h u m a n i o r u m r e n a tu s m agni
f e c e r u n t l i n g u a m l a t i n a m q u i s n u m e r a r e p o t e s t ? Q u a m m u l t i s c r i p t a l at ine
e d i d e r u n t c las si ci s s c r i p t o r i b u s n o n i n d i g n a ? I n t e r q u o s m i n i m e t a c e n d i s u n t
F r a n c i s c u s P e t r a r c a , L a u r e n t i u s Va ll a, P o m p o n i u s L a e t u s , P e t r u s B e m b o ,
P o g g i u s B racciolini, J a c o b u s Sa do l et o , P o n t a n u s , E r a s m u s , T h o m a s M a u r u s ,
B u d a e u s , L u d o v i c u s V i v e s , A n t o n i u s N e b r i s s e n s i s , S a n c t i u s B ro ce n si s, S i l i
c eus , L a t o m u s , A n t o n i u s M u r e t u s , M a r i u s N i z ol i Us , J a c o b u s Facciolati, A e g i
d i u s F or ce ll i ni , s e s c e n t i q u e alii.
S a t i s s it h a e c e o r u m p a u c a t e s t i m o n i a t a n t u m p r of e rr e .
L u d o v i c u s V i v e s in p r a e f a t i o n e Colloquiorum de Lingua Latina h a e c h a b e t
d i g n a q u a e a n i m o i n f i g a n t u r : Latinae linguae petmagnae sunt et ad loquendum
et a d recte sentiendum utilitates; est velut thesaurus quidam omnis eruditionis; quo-
niam magna et praestantia ingenia latino sermone disciplinas omnes conscripserunt,
a d quas nemo potest pervenire nisi per linguae illius cognitionem.
N o t i s s i m u m e s t i l lu d A l d i n i e f f at u m : Doctorum lingua atque eruditorum
latina semper f u i t l9.
I n t e r s c r i p t o r e s p r i o r i s s a e cu l i n e s c i o a n q u i s A r t u r o S c h o p e n h a u e r ,
n o t i s s i m o p h i l o s o p h o ( 1 7 8 8 - 1 8 6 0 ) p r a e p o n e n d u s sit, c u m d e p r a e s t a n t i a e t
u s u l i n g u a e l a t i n a e d i s s e r i t . N o t a n d a s u n t h a e c q u a e s e q u u n t u r v e r b a 20:
« C um u n a q u a e q u e lingua n o s alio m e d o cogitare cogat, nova q u o q ue a d dis cen da aliter
c o g i t a n d i r a t i o e f f i c i t ur et q u a s i n o v o q u o d a m c o l e r e t i n g i t u r , u t m u l t a r u m l i n g u a r u m c o g n i t i o
n o n s o l u m h a n c u t i l i t a t e m p r a e b e a t , u t a l i c r u m p o p u l o r u m l i b r o s l eger e p o s s i m u s , s e d e t i a m
op in iones n o s tra e variis mod is et t en u is s im is d i s c r im i n ib u s significationem verboru m corri
g a n t u r p e rfi c la nt ur que et celeritas cogit an di a u g e a n t u r , c u m m u lt i s linguis a d d is c e n d is n o t i o
ne s a verbis qu a si l ib e r e n t u r ac solva ntu r. Q u o d e m o l u m e n t u m veteres lingua e m u l t o certius
p r a e b e n t q u a m r e c e n t l o r e s . q u o d a n o s t r a m a g i s a b h o r r e n t n e q u e a d v e r b u m i is n o s t r a c o g i t a t a
r ed d i p o s s u n t , i m m o p o s t u l a n t , u t n o s t r a s s e n t e n t i a s t o t a s q u a s i r e c o q u a m u s , id e s t in a l i a m
fo r m am c o n v e r t a m u s , i ta q u e raro longior a u t gr a vi o r aliqua s e n te nt ia de rece ntlor ibu s linguis
a d v e r b u m in s e r m o n e m l a t l n u m t r an s f er ri po tes t, sed cogitata o m n i b u s vocabulis q u i b u s
n u n c c o n t i n e n t u r , l i b e r a n d a s u n t , u t q u a s i n u d a In m e n t e v e r s e n t u r , t u m a u t e m n o v o q u o d a m
corpore s u n t vestie nda; s u b s t a n t i v a e n im , ut hoc u t a r exemplo, saepe verbis e x p rim i de b en t.
A t q u e h a e c , u t i t a d i c a m , m e t e m p s y c h o s i s vel i n a l i a m n a t u r a m c o n v e r s i o v e h e m e n t e r p r o d e s t
c o g it a n d i rati on i; est e n i m sim ili s sta tu i, qu i in arte c h em ica dicitur, nasc ent i, c u m simplex
m ate ria e c o m p o s i t o q u o d a m proficiscitur in aliam m a t e ri a m t r a n s i t u r a , in hoc vero t r a n s i t u
ram singularem habet vim, q u a n ta m n u n q u a m a l l a s , et id efficit, q u e d n u l l a a l i a c o n d i c i o n e
p o t e s t efficere. I d e m a u t e m p r a e s t a t s e n t e n t i a o m n i b u s v o c a l i b u s p r i v a t a e t e x a l l a i n a l i a m
t r a n s ie n s linguam. H a e c est cau sa, c u r vete res linguae per se Ipsae ingenia excolant atq u e
alant.
t ì i ìi ^ n m i h i , v e n i a p r i u s de o b l i t i s v i r i s rogata, e o r u m p r o p o n e r e n o m i n a , qu i-
b u s c u m m i h i a n t i q u i o r u s u s et e p i s t o l a r e c o m m e r c i u m i n t e r c e s s i t a u t q u o r u m
n u n c e x t e m p o r e m e m i n i . E n t ib i l i t t e r a r u m o r d i n e d i s p o s i t a , cl ar iora n o m i
na: A n d r e a s A v e n a r i u s , G o o d w i n Beach, A n t o n i u s Bacci, P e t r u s B r u n o , F a
b i u s C a p a i u o l o , J o s e p h u s D e l - T o n , C a r o l u s Egger , J. E n k G r o n i n g e n s i s , Jo-
s e p h u s F o r n a r i , J o s e p h u s F o n t s , J o s e p h Eb er l e, J o a n n e s B. G a n d i n o , V i c t o r i
us G e novesi, Aloisius Guercio, A u g u s t u s H a u ry , J o s e p h u s Holzer, E m m a
n u e l Jové, J o s e p h u s Ll obera , G e o r g i u s L ur z , J o s e p h u s M . a M i r , J o s e p h u s
M o r a b i t o , A e m i l i u s O r t h , G u e r i n u s P a c i t t i , H u g o H e n r i c u s Paol i, J o a n n e s B.
P i g h i , Fel ix S á n c h e z Val lej o, R a p h a e l S a n t a r e l l i , A e m i l i u s S p r í n g h e t t í , H a m -
letus T ondini, Q u i n t u s Tossati, T h o m a s Viñas, Josephus W a g n er. Eorum
o m n i u m s i n g u l a m e r i t a c e l e br ar e , p r a e s e r t i m e o r u m q u i j a m v it a f u n c t i s u n t ,
n o n e s t hi c l o c u s . R es e r g o i n a l i u d t e m p u s d i f f e r e n d a .
Sed n o n est d u b i u m q u in linguae latinae u s u s a saeculo praeterito m inui
c o e p t u s s i t i n t e r h u m a n i o r e s h o m i n e s et d o c t o s s c r i p t o r e s . V e h e m e n t e r s a n e
d e h a c re q u e r e b a t u r l a u d a t u s ille p h i l o s o p h u s A r t u r u s S c h o p e n h a u e r 28:
« P e s s i m e —i n q u i t — a c t u m e s t c u m a r t i b u s l i b e r a l i b u s , q u o d s e r m o L a t i n u s n o n j a m ait
l i n g u a c o m m u n i s o m n i u m d o c t o r u m . H u j u s e n i m s o l i u s s e r m o n i s u s u fieri p o t u i t , u t i n E u r o p a
e x s i s t e r e t c o m m u n i s r es p u b l i c a d o c t o r u m , q u o r u m i n u s u m o l i m o m n e s l i br i s c r i b e b a n t u r .
A t q u i n u m e r u s h o m i n u m a c u t e c o g i t a n t i u m s u o q u e j u d i c i o u t e n t i u m p e r se i p s e t a m e s t e x i
g u u s , u t , si e o r u m c i v i t a s f i n i b u s l i n g u a r u m d i l a c e r a t u r , m a x i m u m d a m n u m i n f e r a t u r s a l u b r i
eorum auctoritati. Praeterea ad hoc d a m n u m adjicietur alterum idque majus etiam, ut veteres
l in g u a e d is c i d e s i n a n t . Q u a s j a m i n F r a n co g al l i a et G e r m a n i a m a g i s i n d i e s neglegi v i d e m u s .
Q u i d , q u o d c i r c i t e r a n n o p. C h r . n. M D C C C X X X Corpus Juris in G e r m a n i c u m c o nv er su m
e s t , n o n n e h a c re e v i d e n t e r portendebatur barbariem ingruere, c u m fundamentum omnium
d o c t r i n a r u m , s e r m o l a t i n u s , i g n o r a r i c o e p i s s e t . N o s t r a v e r o a e t a t e res eo v e n i t , u t scriptores
c u m g r a e c i t u m l a t i n i e d a n t u r c u m a d n o t a t i o n i b u s t h e o d i s c e ( h o c e s t , germ anice) s c r i p t i s , q u o
n i h i l p o t e s t c o g i t a r i f o e d i u s a u t a b j e c t i u s e t i n d i g n i u s . C u j u s rei v e r a c a u s a e9t, q u o d e d i t o r es ,
u t c u m q u e se e x c u s a b u n t , i p s i j a m n e s c i u n t l a t i n e s c r i b e r e . A d u l e s c e n t e s a u t e m i s t i s d u c i b u s
l ib e n t is si m e i n g r e d i u n t u r v i a m pigritiae, i gn or ant iae , barbariei. E x s p e c t a r a m hoc fa cinus in
a c t i s l i t t e r a t i s v i t u p e r a t u m iri, s e d c u m a d m i r a t i o n e v i d i i s t o s s i n e u l l a n o t a c e n s o r i a d i m i s
sos esse, q u a s i recte f e ci s s e n t . C e n s o r e s n i m i r u m e a d e m s u n t i g n o r a n t i a , f o r t a s s e e t i a m co g
n a t i e d i t o r u m a u t r e d e m p t o r u m vel b i b l i o p o l a r u m .
A) Ad disciplin as — V e r t e n t e s a e c u l o X I X N o d a r i u s 29, s i c u t p a u l o
ante laudatus A rtu ru s Schopenhauer, urgebat necessitatem l a t in e t r a d e n d i
e d i t u m . — U m fia, r e v u e m e n s u e l l e d e l ' U n i o n M é d i c a l e L a t i n e , Pa r i s , p r a e c o n i u m s o c i e t a t i s
• U M F I A » : U n i o n M é d i c a l e F r a n c o I b é r o A m é r i c a i n e . — L ygia, c o m m e n t a r i i S o c i e t a t i s l i n g u a e
usui internationali adaptandae, Varsoviae apud Julium K r z y z a n o w s k l editi. — Palaestraj
Le op o l l i n U n i v e r s i t a t e ( L w o w L e m b e r g , v i a A r m e n i o r u m 8 ) e d i t a .
28. A . S c h o p e n h a u e r , Opera O m nia, ed. G r l s e b a c h , vol. V, 25 5 ; cf. L a tin ita s 6 ( 1 9 5 8 ) 47>
ubi a u c t o r e s n o n n u l l o s i n v e n i e s q u i j a m p r i d e m m o n u e r a n t , n e s t u d i u m l i n g u a e l a t i n a e n e g l e
g e r e t u r , q u i b u s a d d i p o t e s t , i n t e r a l i os, Q . M o d e r a t u s C e n s o r i n u s , De vita et morte latinae /in-
guae paradoxa philologtca ( F e r r a r i a e M D C C L X X X ) , o p u s q u i d e m o m n i l a u d e d i g n u m .
29. A. N o d a r i , De lingua latina ( P a t a v i i , M D C C C X X I X ) .
198 J. J tm é m z Delgado, C. M. F.
C l a r i s s i m i H a m l e t i T o n d i n i s e n t e n t i a et c o n c l u s i o es t, linguam latinam,
nostris etiam diebus, aptissimum omnium esse instrumentum, quo cujusvis gentis docti
homines utantur a d suae mentis cogitata, ad suaeque sollertiae inventa mutuo com
m unica nda » 35.
2) P i u s X . — I n E p i s t u l a S. C. S t u d i o r u m Vehementer sane, a d E p i s c o
p o s u n i v e r s o s , h a e c d e l i n g u a l a ti n a m e m o r a n d a h a b e t 37:
«I n p r i m i s , q u o d m a x i m i m o m e n t i et p o n d e r i s e9t, n o t a r i a t q u e a n i m a d v e r t i volumus,
itn g u a m latin a m ju re d ici et esse lin g u a m Ecclesiae propriam . E t p r o f e c t o h a c l i n g u a , si q u a n d o n e
c e s s i t a s e x i g a t , s a c e r d o t e s d i s j u n c t a r u m d i v e r s a r u m q u e c i v i t a t u m c o l l o q u i et s c r i b e r e i n t e r se
9olent ad 9ensa m e n t i s p a n d e n d a , q u a e a lit er i n t e r se p a n d er e n o n p o s s e n t . H a c l i n g u a , in
q u a m s a c r i l i br i V e t e r i s N o v i q u e T e s t a m e n t i v e r s i s u n t , C l e r u s c a n o n i c a s r e c i t a t p r e c a t i o n e s ,
S a c r u m facit o m n e s q u e sacros ri tus et c ae rim oni as , q u a s Liturgia pr aescribit, ex sequitur. Q u i n
e t i a m S u m m u s Po n ti f ex et 9acra C o n s i l i a Ecc le si ae negotl l9 c u r a n d o i n litte ris a ctis q u e o m
n i b u s e d e n d i s u t u n t u r . A c c e d i t q u o d q u o s d o c t i s s i m o s l i b r o s s a n c t i P a t r e s E c c l e 9 i ae q u e D o c
tores lat ini scripsere, eos et hu i c lingu ae c o m m e n d a r u n t . Sed praeterea lingua latina c u m
p hi los oph iae , t u m s a c r a r u m d i sc i p l i n a r u m lingua facile di ce n d a est. C u m e n im ipsi us vis et
n a t u r a ea s i t , u t a p t i s s i m a e x i s t i m e t u r a d d i f f i c i l l i ma s s u b t i l i s s i m a s q u e r e r u m f o r m a s et n o
t i o n e s v a l d e c o m m o d e et p e r s p i c u e e x p l i c a n d a s , h a c p e r p e t u o usi s u n t a M e d i a q u a e v o c a t u r
A etate usque ad totum saeculum X V I I I eadem que usque adhuc u t i s o i e n t et s c r i p t o r e s i n
l ib ri s s c r i b e n d i s s i v e de T h e o l o g i a , si v e d e J u r e C a n o n i c o , si v e de P h i l o s o p h i a , et m a g i s t r i in
iisdem docendis disciplinis».
3) B e n e d i c t u s X V . — H i c R o m a n u s P o n t i f e x i n Li t t e r i s S. C. d e S e
m i n a r i i s et de S t u d i o r u m U n i v e r s i t a t i b u s Vixdum Sacra Congregatio38, 9 oct.
19 2 1, e n i x e c o m m e n d a t l i n g u a r u m t u m l a t i n a e t u m p at r i a e c u l t u m et Epis-
Ipse P i u s XI, in alia Epi st ula Apost ol i ca, Unigenitus Dei Filius, 19 mart.
1924, ad s u m m o s M o d er a t o r es O r d i n u m R egu lar ium a l i a r u m q u e S o d al i ta tu m
re li gi os orum v i r o r u m 40, i t er um c o m m e n d a t l inguas pra es ert i m l at i nam et
pat ri am.
N e c hi s t a n t u m d o c u m e n t i s l i n g u a m l atinam f ov e nd am Pius Papa X I
cur avi t. Edi di t e ti am paul o po s t M o t u m P r o p r i u m Latinarum Litterarum, 20
oct. 1 9 2 4 41, vi c u j u s apos tol ica a u c t o r i t a t e peculiaris Schola Romae a p u d
U n i v e r s i t a t e m G r e g c r i a n a m i n s t i t u i t litteiis l atinis t r a d e r d i s . In eo M o t u
P ro pr io i n s t at i t e ru m c o m m e n d a t q u e c u l t u m et p l en a m sci en ti am latini s e r
m o n i s in clero, q u o d maxi me, tam h u m a n i ci vi lis que pro fect us , q u a m reli
gionis i nt erest , p r a e se rt i m ut R o m a n a e Curiae, Cance lla ri is epi scopal ibus ,
religiosis Sodal i ta ti bu s a d j ut o re s seu officiales n o n desi nt , q u i in decretis
s e n t e n t i i s q u e conficiendis, in e p i s t u l a r u m , q u o d v oc an t, commercio, t am d e
core l a t i n um t ra c t e n t s er m o n e m, u t eor um scr ipt a Ecclesiam, o p t i m a r u m ar
t i u m altricem, nul lo pacto dede cea nt .
E x s t a t e t i a m , e x Sacr a C o n g r e g a t i o n e de S e m i n a r i i s et S t u d i o r u m U ni
v e r s i t a t i b u s , E p i s t u l a . 2 7 oct. 1 95 7, a d E x c e l l e n t i s s i m o s l o c o r u m O r d i n a r i o s
dat a, De latina lingua rite excolenda. I n ea n e g l e g e n t i a et i n c u r i a l i n g u a e lati
n a e i n i p s i s c l e r i c o r u m s e m i n a r i i s p a l a m s i g n i f i c a n t u r et r e m e d i a p r o p o n u n
t u r , q u i b u s r e ct a e t f r u c t u o s a l i n g u a e l a t i n a e i n s t i t u t i o i n s t a u r e t u r e t m a x i m a
v e n e r a t i o n e c o l a t u r l i n g u a q u a e v e r e i m p e r i a l i s e s t e t p r o p r i a E cc les iae et
S a c e r d o t i s 45.
5) J o a n n e s X X I I I . — D e m u m q u i n u n c m o d e r a t u r E c c l es i am C a t h o
l i cam r e c e n s iis, q u i R o m a m e x o m n i b u s n a t i o n i b u s a d C i c e r o n i a n u m C o n
v e n t u m c e l e b r a n d u m c o n v e n e r a n t , p a t e r n o a m o r e et g a u d i o in A e d i b u s V a
t i c a n i s a c c e p t i s , p o s t q u a m eis p r i m u m g r a t u l a t u s e s t de p ra e c l a r i s s t u d i i s ,
q u i b u s i ps i a c r i t e r et d i l i g e n t e r d a r e n t o p e r a m , q u e r i p o s t e a c o e p i t d e iis,
qui mira progressione artium a b n o r m i t e r c apti , l a t i n i t a t i s s t u d i a et alias id
g e n u s d i s c i p l i n a s r e p e l l e r e v e l coe r ce r e n o n d e s i n u n t , e i s q u e h a n c m a g n i
q u id em m o m e n ti ad h o rta tio n e m in s tan tis s im e protulit:
• H a c i psa i m p e l l e n t e n e c e s s i t a t e , contrarium prosequendum I t er e s s e p u t a m u s . C u m
p r o rs u s in a n i m o id in sideat, q u o d magi s n a t u r a et d i g n it a te h o m i n i s d i g n u m sit, a r d e n t iu s
a c q u i r e n d u m e st id q u o d a n i m u m c o la t et o r n e t , n e m i s e r i m o r t a l e s s i m i l i t e r ac eae q u a s f a
b r i c a n t u r m a c h i n a e , a l gi d i , d u r i , e t a m o r i s e x p e r t e s e x s i s t a n t »
Ex h i s al latis t e s t i m o n i i s a p o s t e r i o r i b u s S u m m i s R o m a n i s P o n t i f i c i b u s
d e s u m p t i s , h a e c q u a e s e q u u n t u r s at i s c o n s t a n t :
I. L inguam latinam longo tractu tem poris fuisse inter doctos c o m m u
n e m et a d a r t e s h u m a n i o r e s et a d res s c ie nt i fi ca s t r a d e n d a s et e v u l g a n d a s .
II. E a m m a g n o h o n o r i s e m p e r e t u b i q u e Eccl esi ae C a t h o l i c a e fui ss e
e a m q u e u t p r o p r i a m et i m p e r i a l e m l i n g u a m o m n i b u s , cl er ici s p r a e s e r t i m ,
s i n e ulla i n t e r m i s s i o n e t e m p o r i s s e m e l i t e r u m q u e c o m m e n d a t a m esse.
III. E a m a p t a m a d q u a e c u m q u e m e n t i s c o g i t a t a e x p r i m e n d a et a n i m i
s e n s u s , e t i a m d e r e b u s r e c e n s i n v e n t i s , s e m p e r h a b i t a m esse.
44 . A c ta A p o st. Sedis 5 0 ( 1 9 5 8 ) 2 9 2 - 2 9 6 .
45. De h a c E p i s t u l a I n t e r a l i o s d i s s e r u e r u n t : M . N o i r o t , Le latin, langue vivante de l ’E g li
se, « L ' A m i d u C l er g é » , 6 8 ( 1 9 5 8 ) 5 3 7 - 5 4 6 . - J. M. M i r , C. M . F., De lingua latina rite excolenda,
• Palaestra L atina», n. 1 6 5 ( 1 9 5 9 ) 1-19; « C o m m e n t a r i u m pro Religiosis, 38 ( 1 9 5 9 ) 9 4 - 1 1 1 . —
J. C a m p o s , S c h . P., U na vez m ás sobre el grave problema «De lingua latina rite excolenda», »Hel-
m an tl ca» , 1 0 ( 1 9 5 9 ) 207-220.
4 6. A c ta A p o st. Sedis 51 ( 1 9 5 9 ) 301-
202 ) . Jiménez Delgado, C. M. F.
J. Jiménez D elgado , C. M. F.
D octorum sententiae
Q u a e s t i o d e f i n g e n d i s n o v a n d i s q u e v e r bi s , q u a e n o v a s r e r u m i n v e n
t i o n e s s i g n i f i c a n t e r e x p r i m a n t i n o m n i b u s fere l i n g u i s h a u d p a u c i s g r a v a t u r
d i ff i c u l t a t i b u s .
S u n t s c r i p t o r e s q u i i n o m n i b u s v e r b i s et l o c u t i o n i b u s et in t o t o s e r m o
n i s t e n o r e e x p o l i t a m p e r q u i r a n t p u r i t a t e m et e l e g a n t i a m , n o v a s v o ce s d e v i
t e n t e t e x t e r n a s v e h e m e n t e r r e p u g n e n t ; alii v e r o s e r m o n i s p u r i t a t e m c o n s e c
t a n t u r q u i n v o c e s ex i ps a l i n g u a d e d u c t a s a u t ab aliis l i n g u is p r u d e n t e r
204 J. M a M i r , C. M. F.
S e d et P l a u t u s in n o v i s p a r i e n d i s v o c i b u s p r a e c i p u u s e s t a u c t o r et
m a g i s t e r 2, et L u c r e t i u s , S a l l u s t i u s 3, H o r a t i u s a li i q u e n o b i l i s s i m i s cr ip t or e s,
e t in p o s t e r i o r i b u s A u l u s G e l l i u s et F r o n t o 4 p r a e s t a n t i s s i m i e x s t i t e r u n t .
S e d q u i l a t i n i t a t e m c o l u e r u n t c u m l i t t e r a e in m u l t i s c i v i t a t i b u s r e n a s c e
b a n t u r e a n d e m s e c u t i s u n t v i a m et d i s p a r e m s e n t e n t i a m ; s u n t e n i m i n h i s
q u i o m n e m l a t i n i t a t i s t h e s a u r u m , i l l u m q u e s o l u m , r e t i n e r e c o n t e n d a n t ; alii
vero ra tione et u su fingunt et a c cipiu n t novas voces.
A t c u m i t e r u m d o c t i o r e s h a n c q u a e s t i o n e m s u m m o s t u d i o e x c i t e n t et in
m e d i u m p r o t e r a n t — q u a m n o s v i a m s e q u i o p o r t e a t n o s t r a h ac ae ta t e, c u m in
im m e n su m excrescant novae rerum inventiones novaque desiderentur voca
b ul a l at i na a d eas res d e s i g n a n d a s — , o p i n i o n e s r u r s u s s u n t i n p a r t e s d i s c i s
s ae. Q u a e q u i d e m r e s si m e n t e e t c o g i t a t i o n e t a n t u m e ss e t e x p e n d e n d a ,
p a u c i s p r a e c e p t i s d e f i n i r e t u r : o m n e s e n i m s c r i p t o r e s p u r i t a t e m l i n g u a e in
u n i v e r s u m se s e r v a t u r o s p r o f i t e n t u r , s e d rei d i ff ic ul t at e coa ct i n o v a s v oc e s
a u t n o v a s v e r b o r u m s i g n i f i c a t i o n e s e x i ps a n o n f u g i e n d a l i n g u a e e v o l u t i o n e
i.iducunt.
H a n c t a m e n q u a m t r a c t a m u s d e n o v a n d i s v o c i b u s l at i n i s q u a e s t i o n e m
v a l d e i m p l i c a t a m e ss e c e n s e m u s ; in q u a m animi ing en iiq ue conformatio,
s c r i p t o r e s q u o s q u i s l eg er i t, n a t i o e x q u a q u i s o r t u s a l i a q u e m a x i m e c o n f e
r u n t . E t i d eo u t o m n e m d e v i t e m u s in re c o n f u s i o n e m , serm on is genera
d i l i g e n t e r e t a c c u r a t e e s se d i s t i n g u e n d a a r b i t r a m u r :
1. S i n t u t i q u e vi ri e r u d i t i ac l i t t e r a t i q u i v i g i l a n t i c ur a p u r i t a t t n i l i n g u a e
latinae eju s q u e majestatem t u e a n t u r e a m q u e servent. Q u a m majores adepti
A t haec n o v a r u m v oc um in l i n g ua s i n d u ct i o in o m n i b u s n a t i o n i b u s
l i quido patet. Si e ni m m a n u co nt re ct as v o l v i s q u e v o l u m i n a A c a de mi ae Co-
i u m b i a n a e 5, ut e x e m p l u m p rof eram, c o n t e n t i o n e m c u r a m q u e st at im p e r s p i
cies q u a viri illi doct issi mi s e r m o n e m p a t r i u m p u r u m i n c o r r u p t u m q u e servare
c o n a n t u r , q u a s d a m i m p r o b a n t voces et locutiones, alias p r o p o n u n t ad rectam
l inguae n o r m a m e du c e n d a s , a u t u s u i et p o p u l i v o l u n t a t i o b s e q u i t a n d e m
coguntur.
Mul t a s u n t q u o q u e in H i s p a n i a et na c io n ib us h i sp an i ci s A m e r i c a e
vo cabula ex anglico s e r m o n e d e s u m p t a , e a q u e pra es ert i m i n d u c u n t u r q ua e
ad a r t e s et e x e r c i t a t i o n e s g y m n i c a s s p e c t a n t 6; par i r a t i o n e in aliis c i v i t a t i b u s
s e r m o a n g l i c u s p r a e c i p u u s in n o v a n d i s v o c a b u l i s n u n c h a b e t u r .
A t id, q u a n q u a m v e r u m es t, t a m e n d o c t i s s i m i vi r i a s s e r u n t linguam
l a t i n a m n o n e a d e m d e m i t i e n d a m e ss e n o r m a a t q u e h o d i e r n a s l i n g u a s . L i n g u a
e n i m l at i na m u l t i s v o c i b u s m u l t i s q u e s i g n i f i c a t i o n i b u s , a m a j o r i b u s accept is ,
p e r p e t u o i m m u t a t a p e r s t a r e d e b e t e t in h i s t a n t u m r e b u s q u a e in a r t i b u s ,
d i s c i p l i n i s r e c e n t i b u s q u e i n v e n t i s n o v a n t u r , p r u d e n t e r n o v i s a u g e r i e t di t a r i
v o c i b u s p o t e s t et d e b e t . Q u o d s a n e v el p r i s c i s t e m p o r i b u s f a c t u m est, u t
s u p r a d i x i m u s , et c u m c h r i s t i a n a p r o d i i t religio — q u a e s u a d o c t r i n a , d i v i n i s
institutis sacrisque ritibus h a u d p a u c a s in l i n g u a m l a t i n a m n o v a s i n v e x i t
n o t i o n e s et v o c e s — , e t t o t o m e d i o a e vo e x b a r b a r i s g e n t i b u s m u l t a s u n t
recepta verb a a latinitate n o n parum aberrantia p r a e s e r t i m in n o m i n i b u s
p r o p r i i s ac vel in aliis q u a e q u o d a m t a n t u m s u n t col ore l a t i n o i n t i n c t a .
R em ipsam perpendam us
Q u o d si e x h i s q u a e d i x i m u s a d re m i p s a m c o n s i d e r a n d a m a c c e d i m u s ,
q u a m d o c t i s s i m u s v i r J. I j s e w i j n s u a a t t i g i t e p i s t u l a , n o n i n f i ti or p e r o b s c u r a m
e t difficilem v el p e r i t i s s i m i s v i r i s h a n c a p p a r e r e q u a e s t i o n e m , q u a m , si s o l
vere n e q u im u s , n o n n ih il saltem illustrare c u rem us.
1. A r g u m e n t a q u a e 9 u n t a cl. v i r o J o s e p h o I j s e w i j n in m e d i u m p r o l a t a
n o n s u n t a s p e rn a n d a , sed suo p o n d e re consideranda et p ensand a.
2. Q u i de h a c re n u p e r s c r i p s e r u n t e t q u a s i p r a e c e p t a c o n d i d e r u n t
( S p r i n g h e t t i , Egger , Bacci, G . P a c i t t i. . .) id a s s e q u i c o n a t i s u n t u t l i n g u a l a t i
na n o n ta n t u m su a indole s u o q u e colore pura et integra in scribendo
s e r v e t u r , s e d e t i a m n e n i m i a n o v a t o r u m v e r b o r u m cop ia a u t ex aliis l i n g u i s
d e s u m p t o r u m foedetur; q u i b u s clarissimis viris c o n s e n tire d eb e m u s.
3. Id t a m e n e s s e r e t i n e n d u m , s e r m o n e m n o s t r u m l a t i n u m p a u c i s n o v i s
verbis n o n adeo co m m aculari q u a m si s y n t a x i m , d i c e n d i c ol o r e m , t e x t u m
ip su m orationis to tam q u e ip s iu s linguae indolem negligamus; h anc praecipue
latinitatis n a tu ra m s u m m o stud io serv an d am curem us.
4. V o c e s illae, q u a e n o v a m e t p r o p r i a m s i g n i f i c a n t n o t i o n e m n o v o
v e r b o e x p r i m i d e b e n t ( i n q u i b u s m e m o r a r i o p o r t e t cafeum, chocolatam, taba-
cum, gasum-gasium, anilinam, liram, doliare -is, aureum florinum, pesetam, platinum,
blendam, cobaltum, zincurn, volframium, c e t e ra q u a m p l u r i m a ) . H a e t a m e n voce s
r e s s i g n i f i c a n t s u a n a t u r a p r o p r i a s , s i n g u l a r e s et fere R o m a n i s p r o r s u s i n c o g
n i t as . I n aliis e f f i n g e n d i s d u b i u m er it et i n t e r d o c t o s d i s c e p t a t i o : u t jungla,
J. M.* M i r , C. M. F.
7. Cfr. G. D evoto, Storia della lingua di Roma, Bologna, 1944, pg. 127 et 144 S9q.; et s c r i p
t ores s u p r a m e m o r a t o s .
8. Cfr. de fin., et R. Foncelet, u t s u p r a ( s u b n. 4).
9. Cfr. Palaestra Latina, 39 ( 1959) 99.
L U C R E T I A N A 1959
LIBER 5, 3 1 2 « d e n i q u e n o n m o n i m e n t a v i r u m d i l a ps a v i d e m u s ,
quae crepero poro n i h i lu m q u e senescere credas».
P o s t q u a m ex n u t i l i s v o c a b u l i s ( 3 1 2 ) rect e «c r epe r o poro* i n t e g r a m l ec
t i o n e m r e s ti t ui , n u n c e t i a m tnihilumque» negationem optimam ad v e r b u m
« s e n e s c e r e » t r a h e n d a m e s s e a r b i t r o r ; n a m ex l it ter is s e n s u c a s s i s «s i bi cu m-
q u e » faci lius id « n i h i l u m q u e » r e s t i t u i p o t e s t ; « n i h i l u m q u e » si gni fi cat ¡irjíév
■«vel o m n i n o n o n »
5, 6 7 2 nec n i m i s i nc e r t o . . . t e m p o r e
ita s c r i b i d e b e t « ni m i s » p r o c o d i c u m e r r o r e « m i n u s » ; p r a e t e r e a p o n e n
d u m est ad jectiv u m « i n ce r t o » eadem r a t i o n e a t q u e in v e r s u 5, 6 7 6 «non
nim is incertis in partibus a n ni» .
5, 6 9 2 « a n n u m sol i n q u o c o n f u d i t t e m p o r a s e r p e n s . . . »
p r o c o d i c u m v e r b o « c o n t u d i t » s i m p l i c i m u t a t i o n e recta ratio e x s t i t i t
« c o n f u d i t » ; h o c v e r b u m e s t p e r f e c t u m loco a or is t i g n o m i c i G r a e c i «confudit»
s i g n i f i c at i d e m a t q u e « c o n j u n g e r e s o le t» ; l i t t e r a s t et / i n t e r se m u t u a r i notis
s i m u m est .
5, 7 4 7 « r o d i t H i e m s ; s e q u i t u r c r e p i t a n s h a n c d e n t i b u s A l g u s » .
p o s t v e r s u m 7 4 6 « r i g o r e m * i n t e r p u n g e n d u m est; s e n t e n t i a v e r b i a d f e r t
d u o objecta «nives* et «rigorem» h ab e n tis term inata; codices versus 747
e x h i b e n t «redit * q u o d falso s c r i p t u m e s t p r o « r o d i t » ; in fine vs. 7 4 7 « Al gu s»
m aju scu la littera A pariter a tq u e «Hiems» ut persona s crib e n d u m est. «Al
g us » u t « v u l g us » f o r m a t u r e t s u b j e c t u m est .
5, 8 0 5 t u m s ibi t e r r a d e d i t p r i m u m m o r t a l i a s aecl a.
terra igitur procreavit h o m in e s ; c o n s e n ta n e u m est terram ut almam m a
t r e m s ibi i p s i h o s h o m i n e s t u l is s e, n o n M e m m i o ; p r o p t e r e a «sibi» s c r i b a t u r
o p o r t e t , n o n ti bi.
5, 8 8 8 « t u m d e m u m p u e r i l i a e v o floreta J u v e n t a s efficit. .»
v o x « J u v e n t a s * m a j u s c u l a l i tt er a J r e d d e n d a est, q u o d dea j u v e n t u t i s
e x p r i m i t u r ; h a e c dea efficit ( n o n «officit») «floreta»; c o d ic e s s c r i p s e r u n t «flo-
renta»; sed « fl o r e t u m » e s t f o r m a v er b i, q u o d «flores» significat; «efficit»
r ect e s o n a t ; l itt er ae e n i m te» et «a» (E et O ) s a e p i s s i m e m u t u a n t u r ; «flore
t u m » l e g i t u r i n T h e s a u r o l i n g u a e l at i na e.
5, 9 4 4 : «mi seri s m o r t a l i b u s apta»:
p o n e n d u m e s t «apt a» p ro falso illo «ampla» c o d i c u m ; n a m h a e c v o x
« am pl o » ( 9 4 4 ) i d e m v u l t ac « m ul ta » ( 94 3) ; at « mu lt a» et «ampla» est t a u t o -
t o lo gi a; n o n a u t e m n e c e s s a r i u m er a t ( 9 4 4 ) m u l t i t u d i n e m p a b u l o r u m vel ci
b o r u m e x h i b e r e ; s e d q u a l i t a s p a b u l o r u m , d u r i t i e s c i b o r u m i n d i c a n d a erat.
210 A em ilius Orth
qu ae vere mi sera et miseris mo rt al i bu s apta erat; illud «apta» vel per ironi am
d i ct um est (ge rmani ce = gut genug); er r or c o di cu m ( « a m p l a ») ita o r t u s v i d e t u r
esse: pri mo recte «apta» e x a r a t u m , d e i n d e falso «apia» (l pro t) a d h i b i t u m ,
u n d e «apia» in «ampla» injuria per ven it .
5, 951 codi ces r e p e t u n t ex fine a n t e c e d e n t i s ver siculi «umida sa xa » (950),
q u o d n ul l o mo d o 951 iterari debe bat ; p e r s p i c u u m certe est «umi da saxa» n o n
esse miracula n e q u e d i v i n a , q u a p r o p t e r n i h i l erat, c ur illa v ana « um ida saxa»
bis s c r i b e r e n t u r ; tales r e pet i ti ones e a r u n d e m v o c u m in v e r s i b u s c ont i gu is
s ae p iu s in c a r m i n e Lucretii o b s e r v a n t u r , id q u o d d o c u m e n t o est t e x t u m illius
poetae no n paucis locis m i s e rr i m e d e s c r i p t u m esse; pro falsa s cr ip ti one 951
p r o p o n e r e velim: «livida s tagna»; n a m «livida» p e r b e n e pro «umido» p r o p t e r
l i tt e r a r u m s i m i l i t u d i n e m collocari potest: Ve r gi li us et Seneca «livida» ( u t
c ol ore m a q ua e ) a d h i b e n t ; et «stagna» in C i c er on i s v e r s i b u s i n v e n i t u r ; ad
e x t r e m u m ergo 5. 951 s cr i b a t u r opor t et : «livida s tagna*.
5, 1010: «v er gebant , n u n c d a n t aliis s ol l er ti us opso».
H o m i n e s q u i p ri o ri b us t e m p o r i b u s s at is i m p r u d e n t e r v e n e n o ad n e c a n
d u m u t e b a n t u r , post ea «opso* ( = c i b o ) id a d m i s c e b a n t , u t h o m i n e s de m e
dio t ol lerent ; c u m in s u pe r io r e v e r s u «ipsi» l eger et ur , scriba v. 1010 q u o q u e
«ipsi» per i ns ci tia m p o s u i t pro recta forma «opso» ex Gra eca voce o^ov c a p
ta; «opso» male s c r i p t u m ( = C P S C ) a d illud «ipsi» scr ibam i n d u c e r e p ot u i t .
5, 1179: « f o r t u n i s q u e ideo l onge p r a e st a r e p ro b a b a n t » ;
in e x t r e mo v e r su (1179) «pro ba ban t» s cr ips i pro c o d i c u m errore« p u
t ab a n t » ; n a m ho c « pu t ab an t » falso ex v e r s u s 117 8 fine r e p e t i t u m est; saepe
e ni m in Lucretii c a r m i n e d u o voca bul a e j u s d e m formae in fine d u o r u m v e r
s u u m sese e x c i p i e n t i u m iterata d e m o n s t r a n t s in e d u b i o alteram vocem e r r o
n e a m esse; q u a m o b r e m s e c u n d u m illud « put aba nt » (1179) in «probabant »
m u t a n d u m erat, q u a e vox ( « p ro b a r e » ) decies a p u d L u c r et i um legitur; po st
pri us « p u t ab an t * (1178) p o n e n d u m erat v e r b u m m u l to forti us, qu ia c o n
j u n c t i o n e («ideo qu od» ) d e m o n s t r a t i o q u a e d a m et a r g u m e n t a t i o i n d u c i t u r , ad
q u a m v e r b u m «prob abant » o p t i m e q u ad r a t .
5, 1189 ita e m e n d e t u r n ec es se est:
«per cael um volvi q u ia N o c t i l u c a v i d et u r,
1 1 9 0 luba Dies et N o x et N o c t i s signa severa...
Pri us falso l eg eb a tu r 5, 1 18 9 «quia n o x et l u n a v i d e t u r » ; scriba n o n
j am i llud n o m e n «Noctiluca» ( = l un a) int el lexi t et ita s p o n t e sua m ut a vi t :
ex syllaba N O C fecit N O X ; ex s yl l ab a T I fecit E T; ex forma L V C A fecit
L V N A ; sed «noctiluca» (== luda) r ect issi me hoc loco se habet, ut patet ex
his locis: cf. L a e v i u s fr. 26 ( Bae hren s). V a r r o , Men. 292. de Ung. lat. 5, 68.
6, 79. H o r a t i u s , carm. 4, 6, 38. A e v i e n u s , O r a 429. M a c r o b i u s , Sat. 3, 8, 3.
S t o l z - S c h m a l z Lateinische Grammatik (5. Aufl. 1928) pg. 204, 4. G. W i s s o -
w a : Religion und Kultus der Roemer (2 Aufl. M u e n c h e n 1912) 316.
Lucre tiana 1959 211
LIBER 6 6, 4 9 « q u a e f u e r i n t , s i n t p l a c a t o c o n v e r s a p a v o r e . . .
co d i c e s s c r i p s e r u n t «favore» ( F A V O R E ) , q u o d s i m p l i c i t e r in r e c t a m for
m a m « pavo re* c o r r i g i p o t e s t ; n a m « pa vo r» s t a t u m inquietum significat, q u i
p a c a n d u s est; l i t t e r a m P i a c i l e in P ( a v o r e ) m u t a r i m a n i f e s t u m est.
6, 131 «s ae pe ita d a t pavidum s o n i t u m d i s p l o s a r e p e n t e » .
p r o « p a r v u m » v e r i s i m i l i t e r « p a v i d u m » p o n i d e b e t , q u o d c u m «ita» c o n
f u n d e n d u m e s t «ita p a v i d u m s o n i t u m » ; c u m v e n s i c u l a p a r v a s o n i t u m pavi
d u m facit, res m e m o r a t u d i g n a e s t .
6, 201 « s e m i n a c o n v o l v u n t in n u b i b u s a t q u e ita c o g u n t . . . » .
212 Aem ilius Orth
syllaba metri causa accen tum accipere debet; «torpebant» respondet verbo
versus s eq u e n tis (1157) «languebat».
6, 1 2 4 9 h o c i n o d o s c r i b a t u r o p o r t e t : «in t e c t u m m a e r o r e d a b a n t u r » . C o
di ce s p r a e b e n t h o c « i n i e c t u m » ; «tectum» s t a t p ro edomum»; A t h e n i e n s e s (6,
1 2 4 8 ) « r e d i b a n t » (id est: «lacrimis lassi l u c t u q u e » incipiebant a sepultura
s o c i o r u m fa mi li ae p e s t e d e f u n c t o r u m d o m u m r e d i r e ac p o s t r e m o a d d o m u m
p e r v e n e r u n t et in t e c t u m ( = d o m u m ) se c o n t u l e r u n t ( = « d a b a n t u r » ) ; o b j e c
t u m c o m m u n e ( = a m x o i v o ö ) a d v e r b a « re d ib a nt » et « d a b a n t u r » es t tectum
( = d o m u m ) . 6, 1 2 4 9 « b o n a m p a r t e m » v u l g o d i c t u m s i gn i fi ca t i d e m ac « m u l
tu s» vel « m a g n u s » p e r t i n e n s ad « m a e r o r e » ; ita « m a g n o m a e r o r e » affecti
A t h e n i e n s e s d o m u m redibant.
6, 1 2 5 9 : * aegror» (is in u r b e m ) s c r i b e n d u m e s t p r o « m a e r o r » ; n a m a gr i
colae n o n m i n i m a m p a r t e m p e s t i s ex agr is in u r b e m A t h e n a s p o r t a v e r u n t ;
co di ci s s c r i b a m a g i s t r i s t i t i a m et m a e r o r e m r ur i d e g e n t i u m respiciebat; sed
h o m i n e s r u s t i c i n o n t am m o l l i b u s a n i m i s es se s o l e n t , u t m a e r e a n t ; e t ia m a b
i s t i s ag r ic o li s (a p a r t e A t t i c a e ) p e s t i s A t h e n a s i n v e c t a est.
6, 1281 « q u i s q u e s u u m proprium prorepens m a e s t u s h u m a b a t » .
h ic v e r s u s l a c u n o s u s h o c m o d o s u p p l e n d u s est, u t e q u i d e m reor: « p r o
pri us» e s t ille q u i a d f a mi l ia m i p s a m p e r t i n e t ; « p r o r e p e n s » i n d i c a t m o d u m
laboriosissime itandi; «proprium» per h aplo g raph iam ante «prorepens» om is
s u m es t.
6, 1 2 8 2 « m u l t a q u e sors s u b i t a e t p a u p e r t a s h o r r i d a s u as i t » .
«sors» idem indicat atq u e « t yc h e » , q u a e i n o p i n a t a ( = s u b i t a ) A t h e
n i e n s e s o c c u p a v i t ; «multa» c o n j u n g e n d u m e s t c u m illo « horr ida »; er go n o n
« p a u p e r t a s h o r r i d a » t a m q u a m u n i t a s acci pi d e b e t ; i m m o «sors» et « p a u p e r
tas» u n o t e m p o r e s u b i t o e x o r t a u r b e m i n f e l i c e m A t h e n a s i n v a s e r u n t et m u l
ta c o n s i l i a h o r r i d a c i v i b u s d e d e r u n t .
AD PETRUM BRUNO
amicum jucundissim um peritissim um Latinitatis
« Po st qua m, Flacce, t u a m m u s a m de mo re p e d e s t r e m
et q ua e , Lucreti, n u l l u m per it ura per a e v u m
co ns cr ip si st i olim c o n t i n g e n s c unc ta lepore
O e d i p o d i s q u e m a l u m e r r or em l u c t u s q u e t r e m e n d o s
perlegi p u e ri s (ussi que ediscere, lance
q u i p uer os docta p e n s e m mo do j udi ci s i n s ta r
electus, s u b i t o m a g n u s mod o factus et acer
en a d s u m t a n d e m q u e al iq ui d p u t o r esse. Ma gi s te r
ille ego, q u e m n u p e r p u e r u m q u a n d o q u e caterva
m o r d e b a t l i mi s qu e oculis s p ec ta re s o leb an t
saepe as in in a t r i b u s m a t r e s q u e p at re s q u e , v e r e n t u r
me mat res p a t r e s q u e ipsi p u e r i q u e torosi.
Rex factus vi deor, Mi no is et a e mu l u s , etsi
o r n a to ni tidi s careo d i a d e m a t e g em m i s
et cauda, Da n te s q u a d i r u m effinxit in O r c o
d i ce nt e m a r b it ri u m. N o n me q u o poplite, at hercle
q u o n as o i ncedam, q u a fronte o c ul i sq ue c o m i s q u e
i ns i gn is c e r t a n t o m n e s i n q u i r e r e et o p t a n t
n os s e locum degi in q u o pri mae t emp or a vitae,
t u m q u a in u r be o p er a m s t u d i i s n ava re l i br is qu e
fas fuerit, n u m m a g n o r u m bel l iq ue d o m i q u e
u t ar amicitia, q uei s nat is co nj uge amicis ..
Q u i d sim, q u i d fuerim, q u e i s vitae m o r i b u s o m n e s
noveritis, q u a m q u a m claro n o n lintea v u l t u m ,
d u m t ur ba i n t e n t i s oculis res inclita spectat,
1. Au c t or i , q u o d hoc c a r me n , i n C e r t a m i n e H o e u f f t i a n o m a g n a l au d e o r n a t u m , hic r u r
s u s ut e d e r e t u r l i b e n t e r pe r mi s e r i t , m a x i m a s g r a t i as a g i m u s et r e f e r i mu s
M in o is A e m u lu s
o s t e n d e r e m e u m p e r f u s u m l u m i n e et ar te
n u l l a q u e c o n j u g i i s u m a u s u s p e r f r i n g e r e v i n cl a ».
P e t r u s id a j eb a t t u m i d u s , f r o n t e m q u e c a p u t q u e ,
u n u s u b i a t q u e a l t e r t a n t a d e ca e de c a p il l u s
perstabat, co llum qu e m adentia tergere aperto
l i nt eo lo f e s s u s r a d i i s a e s t u q u e p a r a b a t .
« Mi q u o q u e ( t u m m e d i t a n s o b t u t u h a e c d i c er e fixo
ille v i d e b a t u r ) , q u o n d a m u t tibi, forti s a g e n d i s
et c a u s i s p r a e c l a r e P h i l i p p e , d o m u n c u l a d i s t a t .
A t t u n o n s e r vi s , c u r r u m a n n i s q u e c ar er es ,
qui risus c u p i d u s Vultejo n o m in e M enae
p r a e d i o l u m d e d e r i s . . . Q u a m q u a m n o n ille relictis
m a l u i t ad v i t a m c u n c t i s r e m e a r e p r i o r e m ?
Mi t a m e n h e u n u l l u s M a e c e n a s , u t tibi, Flacce,
p a r v u m h o r t u m . . . M a e c e n a t u m g e n u s i llud in u m b r a s
o m n e ruit peragra tqu e A cherusia templa beatum ».
« Eug e ( i m p r o v i s a q u i d a m t u m voce), p ro f e s s or !
J a m p r i d e m o p t a b a m te v is ere , d o c t e , v a l e n t e m
et t e c u m a l l o q u i i s h o r a m p r o d u c e r e , t e m p u s
u t r e v o c a r e f or e t fas, q u o te a e t e r n a m a g i s t r o
v a t u m o p e r a e d i d i c i . M u l t u m u t j a m f l u x e r i t aevi,
ast idem vigor atqu e eadem faci es tibi...» M u l t a
h i n c , p e r p a u c a illinc: r e d e u n d i n a m q u e v i d e b a t
e s s e h o r a m d u l c e s q u e La r es i p s a m q u e v oc a re .
Ille t a m e n : ce le res a n n o s a b i i s s e s i b i q u e
p e r g r a n d e m n a t u c u r a e esse, Urgere pericla,
t u m s at is a t q u e s u p e r p u e r u m s t u d u i s s e L a t i n i s
e t G r a ec i s; s e d m u l t a e ss e h e r c l e s p o n d e r a r e r u m ;
q ui p atre m totiens s e rv a n t, cau tibu s hirtis
e r i p i a t n a t u m ; se g r a t o p e c t o r e s a n c t u m
doctoris se r v a tu ru m per tem p o ra v u ltu m .
Discessere. Petrus veteres m odo visere alum nos
m e n t e a b i e n s , m o d o se d e f e c t u m c r i n i b u s a t q u e
t e n d e r e a d e x t r e m u m v i t a e p e r s e n t i t et h a e s i t .
A s t ubi m em bra d o m u m defessus ven it eique
c a r a d a p e s c o n j u n x a p p o n e r e ri te p a r a b a t ,
v i d i t l i t t e r u l a s a ll at as n u p e r a d u r b e m
m u l t a s h a s q u e m a n u a t q u e o cu l is i n q u i r e r e co epi t.
« U t me q u i s q u e pet it , r og a t u t me q u i s q u e ! D i e b u s
m e n u l l u s , v i d e o , hi s f a c t u s j am n o t i o r . Eja:
non mimis tantum , non qui armis atque veneno
fata p a r a v e r u n t aliis es t gloria; t a n d e m
Josephus M orabito
n u n c l u d e b a t u r , n u n c s u s p e c t a b a t in u m b r a ,
Flacce, t u o s u r b e m m u r e s r e p t a r e p e t e n t e s
et r e g u m i m p e r i u m et s et a p e n d e n t i s e q u i n a
ensis fulgorem, redolent d u m vina dapesque.
T e m p u s post lo ng um som ni per devia tandem
i n g r e s s u s j am p ac e fr ui c o e p i t q u e s o p o r e
c u m d o m u s in t e n e b r i s t i n n i t u n o c t i s a c u t o
p e r c r e p u i t v o x u t l onga e r e g i o n e v o c a r e t .
Ex p er g e f a c t i s u b i t o e x s i l u e r e g r a b a t o
P e t r u s et u x o r , ut i si m a g n a i n c e n d i a toti
u t g e r e n t u r b i ac p r o p e r a r e n t m u r m u r a belli,
m a c h in u la m q u e adiere tim en ti corde m alorum
n e q u i d v oc a li c o r n u f e r r e t u r ad a u r e s .
T u n c e S a r d i n i a v o x , t a n t o n o ct i s a ba c to ,
q u a e r e r e mellifluo s o n i t u n u m rite val er et
i ps e a t q u e ù x o r a m a n s , se s ci ss e ad t a n t a s o d al e m
e v e c t u m esse, r o g a r e i l lum p r a e b e r e t ami ci
filiolo cari a u x i l i u m t a n t i q u e pet i ti
i m m e m o r e m n u m q u a m se c r e d e r e t e9se f u t u r u m ;
n e res t a n t a u m q u a m e x c i d e r e t n o m e n q u e t en el l i
in p a r v o p u e r i s i g n a r e t co di ce.. .
Cornu
v i x p o s u i t c e r t u s v e r b a e x a r a v i t in al bi s
p a u c a s ci di s: « P e t r u s n u n c r e g n a a c c e p t a r e si g n o .
N o n v i g eo p e d i b u s , s t o m a c h o b i l i q u e l abo ro ;
t u m ne n o c t e q u i d e m m u l t i s h i n c i n d e p e t i t u s
o p t a t o t a n d e m p o s s u m r e q u i e s c e r e lecto.
Q u o d p r i u s , id s t u d e o r u r s u m e ss e et D a m o c l i s e n s e m
a capite averto, c o n te n tu s vivere parvo.
S i n t b r e v e p e r t e m p u s reges alii; i p s e beati
abi ci o n o m e n , p r i u s et q u a m d o c t a c a t e r v a ,
o b v i a si m i h i for te o c c u r r e r i t , i m p ia ocell os
i m m e m o r e s alio v e r t a t s i m u l e t q u e s u p e r b a
n u m q u a m m e m i s e r u m r e g e m v i d i s s e , val er e
h a n c j u b e o et j u d e x , M i n o i s u t a e m u l u s , es se
nil a v e o a t q u e aliis t a m m u n e r a d u r a reli nquo!».
M e s s a n a e , a. M C M L V I 1 Jo se p h u s M o rabito
D u o e a d e m via m e n d i c i . . . '
si s r ur a c o n t e m p l a b a t u r . T u m alter o c u l i s r aro l u m i n e p e r f u s i s c o n s p i c i e
—A g e d u m , tu qui o m n i u m r e r u m es c u m arcula ar g en t o n u m m a r i i s q u e
d o m i n u s , da mihi q u i d sit illud. c ha r t i s o n u st a , ab h o m i n i b u s fre
— P i s tr in u m! q u e n t a t a q ui et merces e m u n t et
— N o n h ab et ligna decussat a. g a r r i u n t et i n v i t a n t ad pocula!...
— N e tu q u i d e m h a be s ani mi celeri T u es a m e n s , i n san ab il e ca put!
t at em, c u m t am en sis h omo . Illud Q u i d de hoc g en e re v i v e n d i tibi
certe p i st r i n u m . polliceris?
— T u m i gi tur ibi n o n n i h i l e de mu s . — Q u o d et ipse i nv en i.
— T a n t u m ad e d e n d u m vivis. — Me t a n t u m i nve ni s ti , q ui tibi sane
— Si n o n ederem, vi vere non possem nulli s u m utilitati.
ne ad e d e n d u m q u i d em .. . — T e vero n u n q u a m i n v e n i . In q u o
— N u n c s u b t i li u s disseris... V e r u m libet viae flexu ev anes ces , q u o n i a m
e n i m v e r o te m e n d i c u m efferre neu- tu al i quo proficisceris, ego a u te m,
t i q u a m debui st i. P e s s i m u m s a n e q u a e mea s u n t , f r ue nd a d u m t a x a t
m u n u s cui est c ot ti die e d e n d u m . peto.
*
— Sed m e n d i c u m esse, n u m m u n u s ? * *
T u caput om nium stultissimum! Lu n a , frigida i n o m b r a n t e v e s p e r a , a r
Q u i c u m p r o b r o s a di ct a c a c h i n n o c u gentea spl endebat rurisque m u r m u r a
mulasses suaviter percipiebantur. Atra aeque
— A t q u e t u, i n q u it , m e n d i c u s es, c u r n o x in a n i m o s i n c u m b e b a t me n d i c o -
ita? r u m qui s i n e f e s t i n a t i o n e via p r o g r e
diebantur. N o v u m ferumque consilium
— P ropt erea q u o d mihi h oc v i v en di
a b j e c t i s s i m a m a n g e b a t m e n t e m vi at o
g e n u s arridet... Sin aliter, o mni a
ris q u i s o m n i a t o r e m m e n d i c u m c o m i
vi dere a t q u e l u s t r ar e n o n pos s em tabatur
et fastidio t a e d i o q u e conficerer i n
— N o n n e te familiares des id er an t?
tra parietes t abernae. ..
— O r b u s familia dego vi tam.
— C u j u s tabernae?
— S al tem amici tui...
— Tabernae meae/
— N e amicos q u i d e m meos mei m e
— T u igi tur t a b e r n a m habes?
m i ni ss e credo.
— Sane q u i d e m in vico, sed a n g u s
— In t ab er n a i gi tu r q u i s n a m adest?
t am, s ordi dam, t aet ram, refertam
— In t a b er n a n em o.
r e bu s mi hi i n u t il i ss i mi s , p l en a m
— Et... u b i n a m clavis?
h o m i n u m q u o s n o n amo. U l t r o
— Cl av em hic m e c u m porto.
eam reli qui .
Et m e n d i c u s vi x i n t u e r i s o c i u m a u d e
A l t e r I t i ner i s collega s t u p e n s a l t e r u m
ba t c u j u s ocul i adeo r a r o l u m i n e p e r
co ns p i c i e ba t :
fusi f u l g u ra ba n t. Verum t a m facilis
— Ergo tu... es dives! factu res erat! S o m n i a t o r m e n d i c u s
— Ita. O m n i a r ur a s u n t mea et flu g r a c i l l i mu m , ita ut f r angi vi der e t ur ,
m e n et m o n t e s et p i s t r i n u m. . . c ol lu m habeb at ; coll um sa ne l o n gi s s i
m u m q u o d i n c a e l u m, i n a r bo r e s , in
— Sile, i n ep t e h om un ci o ! Ha e c te d i
n o c t e m p r o d u c e b a t u r . . . A t Ip9e c o n t r a
vi tem n o n efficiunt, sed illa vi del i magnis praestabat vi r i b u s ; ali bi j a
cet taberna! T a b e r n a , pro Deus, n u a m q u a r u n d a m a e d i u m prot rivi t ut
Duo eadem vea mendici. 221
M agister. — Q u o n i a m ea q u ae ratione et us u d i s c u n t u r a lt i us i n m e n t e
i n h a e r e n t , h odi e in p a v i m e n t o cr et o t ab u l a m g eo gr a ph i ca m H i s p a n i a e
lineis descripsi; uti, q u a n d a i n p e r e g r i n a t i o n e m q u as i per ag en tes , n u n
q u a m m emor ia excidat q u o m o d o relationes, q u a e d i c u n t u r loci, a d h i b e r i
oport eat .
A u s p i c e m u r igitur. T u , Felix, siste p e d i b u s in urbe Gadibus. Dic mi hi ,
ubi es?
F e l i x . — S u m j/i Hispania, nobi li g e nt e et i n g en u a , in qua n a t u s — m a x i m a s
De o g ra ti as — i m b u t u s s u m catholica religione et am or e . P e d i b u s sisto
Gadibus, q u a e ád ul teri orem R o m a n o r u m H i s p a n i a m p e r t i n u i t : est p o r t u s
mari atlant ico a bl ut u9. H a u d m u l t u m di st at u rb s H i s pa l i s q u a e Baeti
fluvio irrigatur, et si p a r u m i n d e pro c es s er is Italicae et M u n d a e m e m o
ra n d a s r ui na s aspicies.
M a g i s t e r . — Bene n o s t r u m Felicem! int el lego te n o n m o d o i a t i n u m s e r m o
nem, 9ed et, g e o gr a ph i am et hi9toriam p at ri a m o p t i m e callere. Bene est.
Sed perge al i qu at en us : exi Gadibus.
F e l i x . — Exeo, Magister, Gadibus, et vel c u r r u a u t om o bi li pat ri s mei terra
p e r v e n i o Calpem, vel e mari atlantico, p e r v e n i o in mediterraneum t r a n s i e n s
per Fretum Gaditanum. S u m i g it ur Calpe, h od ie * Gibraltar».
Hi c d uae H e r c u l i s c o l u m n a e posi tae d i c e b a n t u r : Calpe altera, Abilae
altera in a dve rs o Africae p r o m u n t u r i o . H i n c mari et viae d e n u o me c o m
m i tt o et t r an s ie ns Mal ac am sisto Carthagine Nova q u a m adeo R o m a n i
nobilitaverunt.
M a g i s t e r . — Bene se habet, r e qui es ce ibi p a r u m p e r . T u , A l b i n e , iter aggr e
dere G e r u n d a u t c u m Felice co nv en ia s.
A l b i n u s . — Sist o p e d i b u s Gerundae, s u m in urbe Gerunda c u ju s g e n s n o m i n e ,
vi rt ut e, f or ti t u d i n e o b s i d i o n i b u s q u e celebrat ur. Et Gerunda exi en9 Barci-
nonem perveni o, in q ua urbe p a r en t es , me puer o, c o m m o r a t i s u n t et
p ul ch ra et j u c u n d a mihi de ea pri nci pe urbe n a r r a v e r u n t : de m o n u m e n t i s ,
de aedi bus sacris et publicis, de viridariis, de a qui s s al i en ti bu s, q u a e loca
p ublica orn ant , de a n i m al i u m vi vari is in q u i b u s et e l e p h a n t u s et ca me lu s
et leones d e t i n e b a n t u r . Sed ego, pro dolor! cum illuc re cre andi ani mi
causa q u a d a m die de ve ni ss e m, febri laboravi, qua domi et in lecto, quasi
religatus p er m a n e r e co a ct u s s u m .
N o s in schola latine loquimur
QUA
Q U A ITER FE C ISTI ?
IT E R F E C I VIA AEMILIA;
P E » GALLIAM ;
PE R O O M U M PA T R IS .
TERRA PETO G E R U N O A tl
î< /
&
&
EO IN HISPANIAM,
c»*TMA<rf>novA CARTHAGINEM NOVAM,
C O R D U B A M , »N URBEM PULCRAM.
REDEO D O M U M .D O M U M M e A M
’■ i a i ( m ) D O M U M P A T R IS -.
H A B IT O IN H IS P A N A
NUNC ERAM IN HORTO
UNDE
EX EO GADIBUS.
G A D IB U S , R U R I.O O M I, O OM O , E OOMO PATRIS,
DOMI MtA C.tN DOMO PATRI* A B URBE GAOIBUS.
GADIBUS, A B URBE NOBILI.
G A D E S NON LO N GE DI ST AN T A CALPE
R E L A T IO N E S LOCI
PRAECEPTA BREVISSIMA E X E M PL A
A. U B I . — 1. E f f e r u n t u r ablativo c u m p r a e p o s i t i o n e >n: A. U B I . — Puer, ubi est?
—S u m :
a) nomina communia; I a) in sc h ol a, in m o n t e ;
b) propria na tionum, regionum, m ag na ru m insul arum b) i n H l 9 p a n i a in Ar a g o n i a,
M ag n a r in s ula e c e n s e n tu r Britannia, Sicilia. Sardinia, Cretu. F.u- in Sicilia;
bota, c e t., parvae vero Chius. Delos, Lemnus, Rhodus, Salamis, In Britannia natus,
Samos, Corcyra. Chii, Corcyrae natus:
N Excipe a b a ): o m i t t i t u r s a e p i u s p r a e p o s i t i o a n t e N. Excipe a b a ) t er r a ma r l qu e ;
s u b s t a n t i v a ierra, m ari, loco, numero et a n t e a d j e c t i v u m ictus t o t a H i s p a n i a.
(om nis, universus, m edius).
N o s in schola latine loquim ur 225
Josephus M .a M ir, C. M F.
«DILECTIS DEI»
Rom. 1, 7
C a r m i n a VII, q u a e infra e d i m u s , s c r i p t a s u n t a J o a n n e A l e x a n d r o G a e r t -
n e r , i n s i g n i n o s t r i t e m p o r i s p o èt a l a t i no . A n n o 1 9 5 4 L u n e n b u r g i (Vermont-
C i v . A m e r i c . C o n f o e d . ) , a p u d « S t i n e h o u r * t y p o g r a p h u m , l i b el lu m c a r m i n u m
l a t i n o r u m e g r e g i u m , «V ox H um ana» i n s c r i p t u m , f or a s d e d i t . Q u i l ibel lus ,
n u n c fere d i v e n d i t u s , X X V I I I p o e m a t i a c o n t i n e t , q u a e i n t e r o p t i m a h o c
s a e c u l o l a t i n e v u l g a t a n u m e r a r e a u s i m u s . H a c de re, n e n o s t r o t a n t u m j u d i
ci o n i t i v i d e a m u r , c e n s u r a m l a u d e s q u e l e ga s R ev il i P. O l i v e r in c o m m e n t a
riis «Classical Journal. 51 ( 19 5 5 - 5 6 ) , p p , 1 3 2- 34 * . A l i u d e t i a m p o e m a t i u m
«de puella Americana» s e o r s u m t y p i s i m p r e s s u m e s t in e o d e m e p h e m e r i d i s
v o l u m i n e , p. 55.
J. A . G a e r t n e r ( ° 1 9 1 2 ) a l i q u o t j am a n n o s l i t t e r a s l a t i n a s n e c n o n b o n a s
a r te s d o c e t in C o l l e g i o L a f a y e t t e u r b i s E a s t o n e n s i s ( P e n s i l v a n i a ; C . A . C.) .
P r a e t e r c a r m i n a , n o n n u l l a d i v u l g a v i t s c r i p t a , q u o r u m u n u m «De l i n g u a la
t ina, l i n g u a g e n t i u m (Class. Journ., 5 0 (1 95 4 ). p p . 3 3 1- 3 3 ) » , a l t e r u m «De u s u
l i n g u a e l a t i n a e (Id. 4 7 ( 1 9 5 2 ) , nr. 6)» m e m o r a m u s .
J. Ij s e w i j n - J a c o b s
J. VER P R IM U M
2. MALA NO X
3. VISIO N O C T U R N A
Siella quae citius cecidit, Fugax olim et beatus,
splendor qui brevius restitit amor noster condemnatus
mortis in vertigine, erat ab origine
longe oblivioni data, quae me reliquisti moritura,
virgo, revenisti nata tarde venis, numquam peritura
noctis e caligine? ista in imagine.
4. F E M IN A
Matutina puella Mulier meridiei
lepida, bella sponsa videris dulcis acerba.
virgo sicut Diana
Tarde jam taciturna
rudis es, ridens et sana.
casta meretrix,
Tanti ardoris mei Juno genetrix,
Venus superba, mater fis magna, ux o r nocturna.
5. CARM EN VERNUM 6. A M B U L A T IO A U T U M N A L IS
Exsurge, anima mea, exsulta! 0 terra amoena amata!
Tellus ornata divina laetitia M ane mecum visio beata...
mox te privabit tua tristitia, A t nihil manet. Celerius
jubilans dea jubilantem auscultat. fugiunt dies et impervius
Fortasse poëtae transfixo hac hora 1am venit hiems. Aestas erat
Florentiae iterum virgo subridet — tam brevis. Quid referat
fortasse pictor nova in ora anima mea? Horam amissam
incandescentia mira denuo videt. numquam recapiet. Fissam
Ver, dulce ver, denique mihi venisti! video vitam et dubia exstant
Cor meum, gaude! Quid magis vis? quae me juvabant...
Lauda, exalta, dic tot portenta! Redire debemus ne algeamus,
Terra respondet voce contenta. libenter redire. Est nobis domus.
Introeamus.
7. FATUM
Inxorabilis Quo ruis? Morare.
deus te tenet, Quid petis? Exspecta.
te ducit, te docet, Et noli clamare,
te delet. vocaberis.
Jo a n n e s A. G aertner
PER O R B E M
In his spect. feminae verbis tuit qui interrogaret utrum sermo latinus
q u a e re r e tu r ut h u m a n i cu ltus in s t r u m e n t u m aptissimum an u t u n i v e r s a l i s
c o m m e r c i i v e h i c u l u m . Si p r i m u m p r o s e q u e r e m u r h u m a n i t a t e m q u e i p s a m ex
se e x q u i r e r e m u s , n e q u e c u r a n d u m e s s e t de v e r b i s n o v a n d i s n e q u e de l a t i n i
t a t i s t h e s a u r o a u g e n d o , at p e r i r e t rati o q u a L u g d u n u m c o n v e n e r a m u s ; si
a l t e r u m , n o n m o d o l icer et s e d p l a n e o p o r t e r e t h o d i e r n a u ti l a t i n i t a t e . P e t r u s
B optim e re spondit q u aerenti linguam latinam — q u a m v i s ad u s u m
o y a n c é ,
D i e 9. m . s e p t . — M ax i m i m o m e n t i , s u m m a m q u e c o n v e n t u s et c a p u t
h u n c di em a p p e l l e s c u m res ibi actas rite p e r p e n d e r i s , in qua praeses sedi t
Dr. F o h a l l e , v er ba fecit Dr. J o a n n e s C a p e l l e . Q u i q u i d e m c u m Dr. A b b a y e s (
in Facul tat e S c i en t ia ru m Redoni ca (Rennes) magister, q u i p ri u s accitus erat,
officiis i m p e d i t u s c o n ve n ir e n e q u i s s e t , n e q u e Dr. M o t k a , in U n i v e r s i t a t e
M a r i e - C u r i e L u b l i n e n s i (in Pol on ia ) doctor, q ui et scientifictis vi r est et
q u o s d a m libros scientificos scr ip si t latine, v e ni s s et , acroasim h a b u i t
g r a vi s s i m am et aucior itati s pl en am . N e m i n e m t a m e n p a e n i t u i t Dr e m. C a p e l l e
de hac re l o q u e n t e m audi vi ss e. Q u i q u i d e m qua sua est di cendi copia ac
p o nd e r o s a comi tat e l i n g u am l a t i n am c e n s u i t c o m p l e m e n t u m c m n i n o illi s a
pi en ti viro n ec es s ar iu m q ui a n i m u m ae que l i b r at u m habe re vo lu eri t. Illius
s t u d i u m o m it te r e q u o d d e m o r t u a sit a t q ue i n d i g n a cui ne m i n u s c u l u m q u i
d e m t e m p u s male t e r e n d u m t ri b u a t u r , idem est a t q u e t e m p u s s o m n o d i c a n
d u m a b s u m e r e q u o s ap i en s re bus i nv es t ig an di s p l e n i u s vacare possit. Sapien-
Per Orbem 233
ti e n i m o p u s est ex 2 4 h o r i s diei, s o n i n o et v i c t u i n e c e s s a r i i s p a r t e m t r i
b u e r e , p a r t e m r e b u s q u a e a n i m u m l a x a n t , e x p o l i u n t , l i b r a n t , ded i ca r e.
P ra e t e r e a l i n g u a l a t i n a e s s e p o t e s t s a p i e n t i u m i n t e r se v i n c u l u m a r t i s s i
m u m s i m u l et e x c u l t i s s i m u m . Q u o d s a n e v i n c u l u m in di es m a gi s n e c e s s a r i u m
dii v i d e b i t u r c o n s i d e r a n t i ex c e n t e n i s l i br is sci ent ifi ci s q u i e d u n t u r , 4 4 %
ang li ce , 14 °/0 g e r m a n i c e , 1 3 °/0 gallice, 8 % r us s ic e , 5 °/0 h i s p a n i c e , 4 °/©
italice c o n s c r i b i . Q u i b u s m o x a d d e n d i e r u n t q u i ar abi co, q u i s i n e n s i , q u i i n
di co s e r m o n e s c r i b e n t u r . Q u i d ergo? S a p i e n s a u t o m n e s l i n g u a s d i s c a t in iis-
d e m q u e d i s c e n d i s t o t a m fere a e t a t e m s u m a t , a u t e x t e r o s l i b r o s in v e r n a c u
lam l i n g u a m c o n v e r s o s legat. P r i m u m l o n g i u s es t et n i m i s a r d u u m , ne d i c a m
i m p o s s i b i l e . A l t e r u m , q u a m q u a m d i ff ic ul t at em s o l v e r e v i d e t u r , c u m l o n g u m
e s t e t difficile, et s u m p t u o s u m , et i n c e r t u m , et e r r o r i b u s o b n o x i u m , t u m facile
d o c u m e n t a s u m m i m o m e n t i p r a e t e r i r e sol et . P r a e t e r e a b re v i t e m p o r i s s p at i o
p a r t e m h o m i n u m d i m i d i a m t o ti s v i r i b u s c o n t e n d e n t e m v i d e b i m u s u t a l t e r i u s
d i m i d i a e p a r t i s i n g e n i i f e t u s in p r o p r i a s c o n v e r t a t l i ng u a s . . .
Q u a e n a m e r go a p t i o r s o l u t i o ? N o n n e l i n g u a m universalem atque c o m
m u n e m a d h i b e r e , q u a e s i n e d u b i o l i n g u a p o t e 9 t e ss e l at i na ? J u d a e i m i r o s t u
dio c o n t e n t i o n e q u e mi ra, l i n g u a m h e b r a i c a m , v e r e d e m o r t u a m , e c i n e r i b u s
j a m d iu frigi di s s u s c i t a r u n t , q u a m ita t r a c t a n t , c o m p l e n t , a c c o m m o d a n t u t
o m n i a e t i a m h u j u s a e t a t i s co gi t at a i n v e n t a q u e e x p r i m e r e p o s s i n t . Q u a m fa
ci l i u s l a t i n a e a m b i t u m a m p l i fi ca r e, q u a e t o t s a e c u l i s d o c t o r u m l i n g u a f ui t et
u s u v e n i r e n u m q u a m desi it ! Q u o d si v e r b a l at i n a d e s i n t , q u a e r a n t u r n o v a ,
a p t e n t u r v e t e r a . S a l v a s y n t a x i v e r b o r u m q u e l a t i n o colore, l i n g u a n u l l o m e d o
l a e d i t u r . — N e s i t s c i e n t i f i c o r u m s e r m o ita p o l i t u s e t o r n a t u s . . . M odo sermo
l a t i n u s sit, i ps i s h a e c l i b e r t a s c o n c e d a t u r . M e n t e m a pe r i r e, n o n l i t t er a s colere
s t u d e n t . N e q u e v e r o C i c e r o o p e r a s u m m a m i r a n d a q u e c o m p l e s s e t ni si v u l g u s
obscurum sermonem latinum intellexisset ecque cotidiano usu locutum
esset
E x q u i b u s o m n i b u s J. C apelle o m n e s s ci en t if ic os est h o r t a t u s u t vel
i p s i p e r se vel p e r al ios c o m m e n t a t i o n e s l i b r o s q u e f u s i u s v u l g a r i s e r m o n e
s c r i p t o s l at i n e c o n t r a h e r e n t d i g e r e r e n t q u e idque a Consociatione unesco
l o t a m e v e r t e r e m u s r e m n o s t r a m . « F es t in a er go l e n t e » , at v e r b u m festina t ot a
i n t e n s i o n e a c u e n d u m c u r a.
V e s p e r e D r. B ea c h . —q u i et B o n a m i c u s A c t e n s i s — in c o e t u p r a e s e s s i
m u l et o r a t o r — e l e ga n ti o r a t i o n e de m e d i i s u s u i l a t i n a e l i n g u a e i n s t a u r a n d a e
a p t i o r i b u s , s u a d e t u t q u a m m a x i m e m ag i s t r i in s c h o l i s c u m a l u m n i s ét e x t r a
s c h o l a m i n t e r se l a t i n e l o q u a n t u r et l a t i n e c o m m u n i c e n t , q u i n C i c e r o n i a n o
r u m r e l i g i o n e d e t e r r e a n t u r . N e q u e e n i m C i c e r o fu it C ic er o n i a n u s , q u i n o n
i d e m s c r i b i t ac l o q u i t u r . F i l i u m c u m r e p r e h e n d e r e t , n o n d i x i s s e t : « Q u o u s q u e
t a n d e m , M a r c e T u l l i , M ar c i fili, M a r c i n e p o s , a b u t e r e p a t i e n t i a n o s t r a ? Q u a m
d i u p e t u l a n t i a t u a n o s e l u d e t ? Q u e m a d fi nem s es e e f f r en a ta j a c t a b i t p r o c a
ci tas?». N o n n e p u e r s e c u m d i x i s s e t : «Di mel i or a! T a t a c e r r i t u s e s t » . . S i n e
dubio digitum v ib ran s dixisset: «Tu, nequissime rerum, nisi mihi dicto
a u d i e n s eris, r e c t e v a p u l a b i s » . . . «Etiamsi nemo illo dignior est quem sequamur, si
e u m a d u n g u e m i m i t a r i c o n a m u r , neque similes Ciceronis erimus, neque nostri
ipsorum sumus. A n i m u m v e r o e j u s e x q u i r e r e et s e q u i o p o r t e t » .
E t i a m j u v e n e s in C o n v e n t u l ocut i s u n t ore G e o r g i i L a f o r e s t , C o n s o c i a
t i o n i s G u i l l e l m i B u d é j u v e n u m a b A c t i s g e n e r a l i s , q u i q u i d e m m o d o s illos
q u a e r i t a v i t q u i b u s j u v e n e s i n t e r se u n o s e r m o n e e o q u e l a t i n o c o n j u n g e r e n
tur. C u ju s vota nobis o m n i n o p l a c e n t et u t i n a m i n feli cem e x i t u m d e d u
cantur. 1
q u i b u s l i n g u a l at i n a a d u l e s c e n t u l i s j u c u n d i o r r e d d a t u r , u t s u n t : co ll oqu ia et
s e r m o n e s i n t e r a l u m n o s , s c r i p t o r u m c o m p e n d i a , s c r i p t i o n e s l at inae;
2) U t a l u m n i v o c a b u l a r i u m p r i m a r i u m p e d e t e m p t i m et q u a s i per gra
d u s in ipsis scr ip to rib u s legendis adipiscantur;
3) U t a d u l e s c e n t e s a s s u e s c a n t s c r i p t o r u m l i br os et a m p l i o r a f r a g m e n t a
c u r s i m l egere; q u a r e p r o f e s s o r e s l ibel los l e g e n d o s t r i b u a n t faciliores lepi-
d o s q u e pra esertim discipulis ju nio rib us;
4) U t i n s u p e r i o r i b u s s c h o l i s v ar ii a u c t o r e s l e g a n t u r a n t i q u i et recen-
t i o r e s v e l ii q u i d e r e b u s s c ie nt i fi ci s l at i ne s c r i p s e r u n t ;
5) U t c o n s e s s u s s e u « s t at i o n e s * e t i a m i n t e r o m n i u m n a t i o n u m d o c t o s
v i r o s i n s t i t u a n t u r , q u i b u s m a g i s t r i e t d i s c i p u l i f r u c t u s ad l i n g u a e l a t i n a e
u s u m p e r c i p i a n t , i m m o q u o d fieri p o s s i t , s c h o l a e s p e c ia l es c o n s t i t u a n t u r .
III. U t lingua latina vinculum sit inter adulescentes, C o n g r e s s u s o p t a t :
1) U t a d u l e s c e n t e s e o r u m q u e p a r e n t e s de p r a e c i p u a u t i l i t a t e edocean
t u r q u a e i n e x c o l e n d a l i n g u a l at ina p e r c i p i t u r , c u m a d a n i m u m c o n f o r m a n d u m
tu m ad ipsum rerum usum;
2) U t a d u l e s c e n t e s d i v e r s a r u m n a t i o n u m , q u i b u s alia f o r si t a n s i t a n i m i
i n d o l e s et c o n f o r m a t i o , l i t t e r a r u m l a t i n a r u m c o m m e r c i u m i n t e r se i n s t i t u a n t ,
q u o a l i os a l u m n o s m a g i s c o g n o s c a n t e o s q u e a l t io re a m o r e p r o s e q u a n t u r ; ita
q u o q u e fiet u t s e r m o l a t i n u s a d m u t u a m inter om n iu m gentium consuetu
d i n e m e t h u m a n i t a t e m f o v e n d a m m a x i m e ut i li s sit.
D e n i q u e C o n v e n t u s L u g d u n e n s i s socii m a x i m e l a u d a n t e t c o m m e n d a n t
c o m m e n t a r i o s , q u i b u s i n d e x e s t « Vi t a L a t i n a » , q u i , u t p r i d e m , i n t e r l i n g u a e
latinae viventis cultores v in c u lu m e ru n t.
Ja c o b u s S idera , C. M . F.
B I B L I O G R A P H I A
a r t i s , r el i gi o n i s , h i s t o r i a e et c u l t u r a e p o p u R a c e r t a m i n e s e c lu s i t , ali os m e n t i o n e h o n o r i f i
Romani ca o r n a v i t , d u o s t a n d e m l i b e l l o s p r o b a v i t et
En, b e n e v o l e l e c t o r , si t u a i n t e r e s t , h u j u s praemio Capitolino decoravit.
libri R o m a e d i c a t i i n d e x g e n e r a l i s : U t i n i ps o c o m m e n t a t i o n i s t i t u l o s i g n i f i
In t r o d u c t io n G énérale ( P. 9- 23) : I. Le c a t cl a u c t o r T h e o b a l d u s F a b b r i n o b i s c o m i
C adre G éographique. — II. Le Cadre H istorique. t i o r u m i n I t a l i a d i e s f i nxi t . S e r g i o a m i c o co
— III. Les Sources de l'H isto ire R om aine. m i t e , i n f o r u m « P i a z z a C a v o u r » u b i v i r i « L i
P r e m iè r e P a r t ie: I. Rome a v a n t les grandes berales» c o n v e n e r a n t , o r a t o r e m a u d i t u m c o n
conquêtes I - De Rome à l'Ita lie (p. 2 7 71); II - t e n d u n t . . . P o s t e a f o r u m « P i a z z a d e l Ri so r g i
La vieille âm e Rom aine et l'em prise étrusque (p. mento» q u o d n u n c u p a n t , p e t u n t ubi «F asca-
7385). liu m » f a c t i o c o n g r e g a t u r . . . D e i n d e a d p l a t e a m
D e u x ièm e P a r t ie : I - La fo rm a tio n d 'u n em «Garibaldi» p ro c e d u n t ad p r i n c i p e m «Com-
pire (p. 8 9 183); II - L 'A p o g é e de Rome et l'em m u n is ta r u m » a u d i e n d u m .
prise H ellénistique ( p. 183 2 13) . T a n d e m ad forum q u o d a Victo ri o E m m a
T r o isièm e P a r t ie : Le déclin: Le R etour à la n ue le n o m e n h a b et iter faci unt. C o n d o n a t o r
la terre I - La crise de l ’em pire ( p. 2 1 7 - 2 45 ) ; II - «pa rtib u s regio imperio fa ve n tib u * » ... v e r b a f a c i t .
L ’agonie de Rome et l'em pire orientale ( p. 247- C e n a t i u l t i m o s s u s c i p i u n t a u d i e n d i l ab o r e s .
259). A d fo ru m cui n o m e n «Martiri della Libertà»
Libri hi tres c o n c l u d u n t u r singuli nomi pergunt ut ducem «Socialism i p o p u la ris» a u
n u m e t r e r u m i n d i c i b u s , r a b u l i s et c o n s p e c t u diant...; et de in d e ad forum m a x i m u m i n t e n
q u o d a m t o t i u s l ibr i g e n e r a l i u t f a c i l i u s , u n o d u n t d u m d u x ( « l e a d e r » ) q u i p r a e e s t pa rtib u s
o b t u t u , res legentis m en t i clarius pa teant. p o p u la riu m C h ristia n o ru m » c o n t i o n e m h a b e t .
G r a t u l a t i o n e s ergo m a x i m a s a uc to res m e Orationes a partium ducibu9 habitae lu
r e n t u r q u i h o s l i b r o s —o p t i m e e t e x c o g i t a t o s culentissimae, ornatissim ae, elegantiae et
et e x p o sito s — e v ul ga run t. concinnitatis p l e n a e —m o r e Romanorum—
Jesus A r a m e n d ía , C. M. F. s o n a n t Ci ce ro ni sq u e temp or a ad nos referre
videntur.
P a t e r F e l i x S á n c h e z V a l l e j o S. J. «ami cis
C ertamen C a p ito lin u m VIIII- MDCCÇCV1II.
quibusdam Patavinis» taurctrachiam seu
— Curante Instituto Ro m an is Studiis
cursum taurorum d e s c r i b i t . ( U t v o b i s —q u i
Provehendis.
n o v a v e r b a i n d u c e r e et a p t a r e c u p i t i s — p l a
In hoc opusculo lucubrationes d u a e in cebi t ! . .). A l i q u a s u m m a t i m a u d i t e :
C e r t a m i n e C a p i t o l i n o VIIII p r a em io decoraiae Ad plateam properemus... ut v enustum
c o l l i g u n t u r : a l t e r a , c u i e s t i n d e x «D ies ja m co s p e c t a c u l u m videre possis: su bsellia spiss a
m itiorum su b e st», a cl. T h e o b a l d o F a b b r i , i n su n t, agita tore s seu taurarii, sp l e n d e n t i b u s
c e r t a m i n e v i ct o r e, a l t e r a q u a e «De taurorum i n d u t i s a g u l i s , p o p u l u m et p r a e s i d e m s a l u t a n t ,
a g ita tio n e » i n s c r i b i t u r a P a t r e Fel i ci Va l l e j o, e x i t e x s t a b u l o s t u p e n d u s c o r n i g e r .. I m m i t t i
S. J. c o n s c r i p t a . tu r e qu es longo hastili a r m a t u s cui ferrata
C e r t a m e n hoc C a p it o lin u m , ut superiora, e s t c u s pi s. V e n i e n d u m e st ad h a m a t a s pi cul a
ab «Instituto Romanis Studiis provehendis» q u a e b i n a et b i n a in dorsum t a u r i f i genda
ce l eb r a t u m m o d e r a t u m q u e est, c au s a c o m m e sunt... Postea t a u r a r iu s ad t a u r u m jam fes
m o r a n d i diem n a ta lem U r b i s latin ae q u e lin s u m a c c e d i t d i s t r i c t o e n s e . . , figitque p e n e
gua e longe lat eque per o r b e m et e x c i t a n d i et trabile ferrum. Reboant om nes caveae gradus
reviviscendi studium . p h r e n e t i c o p l a u s u . . . cet .
Petitores o m n in o X X X X I I I num ero cer Si v i s e r go , u t a m i c i P a t a v i n i , a n i m u m
t a m e n adierant...; q u o d c e r tam e n h a b e b a tu r t u u m p e r j u c u n d e r e l a x a r e h a n c P. V a l l e j o l u
d e L u p a C a p i t o l i n a ex a r g e n t o efficta e t d e c u b r a t i o n e m l ege, per l ege. . . I n eo v e n u s t u m
argenteo n u m m o im a ginem a ed iu m C a p it o l i et ornatum sermonem, elegantiam dicendi,
n a r u m pra ebente. Collegium q u i n q u e v i r o r u m lepidissima verba multa, varietatem miram
pe rle cti s collectisque p e t i t o r u m libellis alios et facilitatem tauromachiae n o t i o n e s e xpr l -
242 Bibliographie!
L a u d e s i g i t u r et g r a t e s c l a r i s s i m o Theo* t ur . Li ber a b A n t o n i o Ri b er a S o c i et a t i Ba r ci
n o n e n s i s t u d i i s s u b a q u a n e i s p r o v e h e n d i s ad-
b a l d o Fa b b r i et Felici Va i l e j o S. J. q u o d t a n
t u m p r a e m i u m m e r u e r u n t et h a s c o m m e n t a scriptus in linguam hispanicam conversus
t i o n e s , m a x i m i a e s t i m a n d a s , in l u c e m e d i d e est .
J esus A r a m e n d ía , C. M. F. m a x i m a m d e l e c t a t i o n e m a t t u l e r u n t ; 2, N o v u s
e t m i r u s m u n d u s (p. 23-3b); 3, P r o f u n d o r u m
p e r i c u l a (p. 36*52); 4, De « h o m i n i s r a n u n c u
li» a p p a r a t u s e u o r n a t u (p. 52-67); 9, Spe c u s
Lynn Poole. - La exploración del fondo del
et a n t r a (p. 120-131); 10, De t h e s a u r i s a b s c o n
mar. Ed i t or i al S o p e ñ a , Ba r ce l o na , 1956,
d i t i s (p. 131-144), 13, D e p r o f u n d i s m a r i s e x
pag. 176. p l o r a n d i s (p. 156- 163)
H a c n o s t r a a et at e , a u r e a ver e d i c t a —q u o d G r a t i a s i g i t u r et i n t e r p r e t i et d o m u i e di
a d m a r i s p r o f u n d a m e t i e n d i et c o g n o s c e n d i t r i c i »So pe ña » a g i m u s q u o d h u n c o p t i m u m
s t u d i u m a t t i n e t —, a e t a t e q u a v i g e n t et u n d i n o v u m q u e l i b r u m i n l u c e m e d i d e r u n t et in
q u e f l orent , i n G a l l i a , I t al i a , H i s p a n i a Stati* Hispaniam induxerunt.
busque Foederatis Americae praesertim, so J esus A r a m e n d ía . C. M. F.
c i e t at es s e u co et us , q u i b u s n o m e n est «clubs»,
a d r es m a r i t i m a s f o v e n d a s a t q u e e x c i t a n d a s ,
p u l c h e l l u m cl. s c r i p t o r L y n n Poole, i n l uce m J. T il m o n t . — A tla s classique. Co l l e c t i o n R o
e d i d i t l i b r u m q u e m a c a p i t e u s q u e a d cal cem,
l and; M a i s o n d ' É d i t i o n s Ad. Wesmael-
c ur i os e, lector, i m m o t i s p a l p e b r i s leges:
C h a r l i e r , N a m u r , 1956.
A u c t o r 172 pagel l i s m o d o d i c e n d i j u c u n
d i s s i m o et d i l u c i d o h i s t o r i a m e x p o n i t , e t s u b O p u s m a x i m i q u i d e m m o m e n t i de re geo
mersionis pe r i c u l a et praecipua p r ae c e p t a g r a p h i c a a p r a e c l a r o v i r o J. I t i mone , i n d i s c i
urinatoribus in e x p l o r a n d o se u i n s p i c i e n d o p l i n i s g e o g r a p h i c í s D o c t o r e, i t e r u m r e c o g n i
maris profundo servanda. t u m ; i n q u o o m n e s o r b i s ter r ae r e gi one s et
N os tri s diebus pi nna e sufficiunt n a t a t o n a t i o n e s ( t ota E u r op a , As i a , At r i ca, t o t a A m e
r i ae g uajaci (caucho) p e d i b u s -h o m in i s ra ri ca, O c e a n i a , A u s t r a l a s i a ) p e r s p i c u e et a n t e
nunculi» aptatae, fi st ul a se u tubulus ad o c u l o s p o n u n t u r et a d h i b i t i s miris tabulis
spiritum ducendum et o c u l a r i a q u i b u s in g e o g r a p b l ci s a p t i s s i m e d e s c r i b u n i u r : m o n t e s
mare non tantum immer ger e verum etiam et f l u mi na , i n c o l a r u m n u m e r u s , p l u v i a e et
ej u s p u l c h r i t u d i n e m , v i s u et i n v e n t u r a r a m , caeli t empe r i e s , a r b o r u m s t i r p i u m q u e g e n u s
E n o p u s c u l u m s c h o l a r e : q u o l i n g u a e g r ae
c a e a l u m n i p e d e t e m p t i m et j u c u n d e i n i p s l u i
M. Bi zos e t J. D e sja r d in s. — Cours de thème
lin g u ae cogn iti on em i n d u c u n t u r . D u o r u m ibi
dem Sancti Joannis Chrysostomi sermonum latin. Editions Vulbert, Paris. 1959 p.
t e x t u s g r a e c us e d it u r : De v a n a gl or ia et E d u 1%
c a t i o n e f i l i o r u m, et H o m i l í a de j o b .
Liber hlc pari consilio et m e n t e p l a ne
A d al u m n o r u m a u t e m c o m m o d u m index
c o n c e p t u s e s t q u i b u s »Cours de thème grec» a
l ib e l l o a d d i t u r formarum di ffici li um textus
M . B l zo s c o n s c r i p t u s q u i q u e o b e j u s c l a r i t a
g r a e c i . H i n c i g i t u r t e x t u s g r a e c u s ( p p . 7*42),
tem et b re vitat em. In G a l l i a a scholasticis
h i n c f o r m a r u m i n d e x d i f f i c i l i u m ( p p . 43- 81) .
m a x i m i h a b e t u r et u s u r p a t u r .
Cum typorum nitore rextusque ar te crit ica,
Q u a m linguae latinae G r a m m a ti c a m l ec
tum maxime clarissimi professoris linguae
t or i offero ( . „ u t no9 j u v a t hos et v o l v e r e e t
g r a e c a e J. F a n t i n i auctoritate libellus com
l eg e r e l ibros!.. .) b i p a r t i t o e s t d i s p e r t i t a : i n a l
mendandus
t er a ( p. 13- 130) —q u a m « t h e o r l c a m » d i c i m u s —
Í. G onzalez , C. M. F.
p r a e c e p t a s e u l eges g r a m m a t i c a e d u p l i c i i n
s t r u c t a e s e r i e , e x e m p l i s s c r i p t o r u m c l a s s i c o-
rum quamplurimls illustrata, exponuntur
W il h e im Br a n d e n st e in • M anfred M ayrofer.
pre9soque dice nd i genere tr ac ta n t u r . Altera
— A n tig u o Persa. C o n s e j o S u p e r i o r d e I n p a r s c o n t i n e t : a) i h e m a t a d u o d e c i m (p. 133-
vestigaciones Científicas. Madrid, 1958, 145) q u i b u s d o c t r i n a s e u n o r m a e p r i or e p a r t e
p. 43. traditae in usum i n d u c u n t u r et a p p l i c a n t u r ;
b) them ata d e c e m ( p. 145- 155) e x C a e s a r e ,
I n s t i t u t u m cui n o m e n « A n t o n i o N e b r i j a * , Cicerone, Sal lus tio excerpta; c) q u i n q u e et
cl. viro Antonio T o v ar moderante, hunc vi g l n c i sc riptorum gallicorum —M o n t a i g n e
tertium Linguarum Indoeuropaearum opuscu- B o s s u e t , P a s c a l , Bo i ss i e r . . . — l oci p r a e c i p u i (p.
cu lu m in vulgus emisit. 155- 171) .
P r a e t e r p r a e f a t i o n e m (p. 3-16), i n q u a de T h e m a t a superiora, ut patet, co nversio ne s
veterum dialectorum persarum historia, a m s e q u u n t u r s i v e l a t i n e s i v e ga l lice a c l a r i s s i m o
plit udi ne , bibliographia, litt eri s seu sc r ip tu r a J. D e s j a r d i n s r e d d i t a e . Q u a e o m n i a , h u m a n i s
signisque, aliqua strictim tractantur, quattuo r s i m e l ect or, b r e v i t e r , e n u c l e a t e , d i s t i n c t e , o r
liber p a r ti b u s cons tar e v id etu r i n p r i m a (p. d in at e et qua si q u o d a m p e r sp ic u it at is et cla
16 36 ) d e accentuum, vocalium, consonan r i t u d i n i s luce perfusa —u t m o s s e m p e r e s t
t i u m l e g i b u s a g i t u r ; i n a l t e r a (p. 3 6 - 8 0 ) n o m i a p u d G a llo s— trac tat a, exposita, d ic ta q u e i n
n a et v e r b a late sed dilucide explicantur; venies.
sequuntur In t e r t i a p a r t e (p. 8 1 - 8 8 ) lingua O p u s c l a u d i t u r i ndice d u pl i c i a l p h a b e t i c o
p e r s i c a 9 c r i p t a , d e r e b u 9 a D a r i o e t X e r x e In
galllco-latino ( p. 184 18 7) apto admodum
b e l l o g e s t i s i n s c r i p t i o n e s q u i b u s l eges g r a m
ad G r a m m a t i c a m facilius t rac ta nda m.
maticae usu exercentur; quarta denique pars
Quem i i b r u n i a cl. l a t i n i t a t i s magistris
(p 89-143) vo cabul a c o n t i n e t p ra eci pua I n
M. Bi zo s et J. D e s j a r d i n s e x c o g i t a t u m et
s c r i p t i o n u m s e u L e x i co n v e r b o r u m q u i b u s , u t
c o n c e p t u m s u m m a e u t i l i t a t i e f f i c ac i q ue a d j u
f a c i l i u s t r a n s l a t i o h i s p a n i c e r e d d a t u r , f l exi o
m e n t o n o s t r i s s c h o l a s t i c i s fore p u t a m u s .
nes a d d u n t u r aliquae ad v e rb o ru m tempora,
r a d i c e s , n o t u l a e , c et . jnsus A r a m e n d ía , C. M. F.
244 Bibliographie
C. G J u n g . — FI Yo y el Inconsciente. T r a d u c r l 9 , de o p e r i b u s e o r u m q u e h i s p a n l c i s c o n v e r
ción directa del a l e má n , p o r el Dr. S. si oni bus.
M o n t s e r r a t Est eve. Lul9 Mi r a c l e , Edit or. Li ber hi c u n u s in d i s c i p l i n a e p s y c h ol o g i -
Ba r c e l o na . cae p r o v i n c i a , ubi in u n u m r e d i g u n t u r t r i g i n
ta m a x i m i l abor i s a t q u e s t u d i i a n n i , t a n q u a m
T e r t i u m j a m l i n g u a h i s p á n i c a e d i t u r sci
fructus i n s p i r a t i o n i s poë t i c ae r e l i gi osa e v i
tum hoc opus, clarissimi in s c i en t i a p9y
dentur.
c h i a t ri c a D o c t o r i s C. G. j u n g , q u o d c u m h o
S e n t e n t i a e i b i d e m e x po s i t a e , n o n t a n t u m
nore prostat inter l i br os « B i b l i o t h e c a e An -
i n i t i u m f u e r u n t n o v a e vi ae ad s c i e n t i a m psy-
t h r o p o l o g i a e » , a b e gr e g i o D o c t or e R a i m u n d o
c ho terapicam m axi m i m o m e n t i, verum etiam
S a r r ó d i r e c t a e . P r o o e m i u m a u t e m i p s i u s Dr i s .
p r o c e s s u m c r i t i c a e p r o v o c a v e r u n t et r e n o v a
S a r r ó l i br o p r a e i t , d e p r o c e s s u v a r i o o p e r i s
t i o n i s in c u l t u n o s t r o o c c i d e n t a l i , c u j u s q u i
Dr i s. C. G. J u n g i n p s y c h o l o g i a m e d i c a ( pp.
d e m c o n s e c u t i o u t i l i s s i m a e9se po t es t . T a n
541)
d e m in h o d i er n i s s a p i e n t i s J u n g c o g i t a t i s et
J a m ver o i n sci ent i fico, e oq u e uberrimo,
s e n t e n t i i s f o r s i t a n p r i m u m , i n h i st or i a c u l t u
p a r t u n o b i l i s p s y c h i a t r a e J u n g , a b a n n o 1902
rae, p s y c h o l o g i a O r i e n t i s e t O c c i d e n t i s si bi
a d a n n u m 1950, d u o t e m p o r a c u r s u s v e d i s t i n
m u t u o f e c u n d i t a t e m a t f e r u n t ad n o v a m Ima
g ue r e p o s s u m u s : i n a l t e r o t e r m e ve s t i g i a p r e
g i n e m c o n f i n g e n d a m a n i m a e h u m a n a e , eju9-
m i t m a g i s t r i de re F r e u d , a u t s y n t h e s i m c cn -
q u e c o m p l e t a e et i n t e g r ae , s i n e i liis m u t i l a -
tegere i n t e n d i t i n t e r Fr e u d a t q u e Ad l e r ; in
t i o n i b u s , q u i b u s al i a e s c h o l ae s u b d i t a e a d h u c
a l t e r o v e r o a b o m n l t u t e l a d i sc r e t u s , s u i i p
fuerunt.
s i u s af f i c i t ur s p i r i t u s f o e c u n d u s J u n g i a n u s :
I. G o n z á l e z , C. M. F.
p r o p r i u m n e m p e sc l en t i f i c u m s y s t e m a c r e a t
conspectu quodam psychologico, qui quidem
et m e n t i s p o t e n t i a et p r o f u n d i t a t e c u m s c i en P T eke nci A fe r . — Comédies. V o l u m II. L 'E u -
tifica c r e a t i o n e e o r u m auctorum contendit, nue. — V o l u m 111, Formió. T e x t r e v i s a t i
i d q u e felici e xi t u, h a u d p a u c o r u m s a p i e n t i u m t r a d u c c l ó del Dr. J o a n C o r o m i n e s e n col-
s e n t en t i a . l a bo r a c i ó a m b e l D. Pere C o r o m i n e s . F u n -
d a c i ó B e r n a t Me t ge. Ba r ce l ona , 1958.
A t q u e o p u s cer t e a p e x vel f a s t i g i u m h u j u s
per i odi s c i l i c et J u n g i a n a e e s t l i ber hic, cui Dr. P e t r u s C o r o m i n e s m o r t e c o r r e p t u9 e9t
inscriptio l in g ua hispánica «El Yo y el c u m, p r i m o T er en ti i v o l u m i n e in hoc s c r i p t o
I n c o n s c i e n t e » , p r i mi g e n i a a u t e m l in g ua «Di e r u m C o r p o r e edi t o, a l i a s T e r e n t i i c o m o e d i a s
Be z i eh u n g e n z w i s c h e n dem Ich und dem e d e n d a s c u r a v e r a t . N u n c eju9 filius Jo a n n e s
A N I N. V - (FASC. I V ) - N. 20 M. D E C E M B R I A. M C M L 1 X
N O S IN T R IC L IN IO
CENAMUS
Cena apparata est, et omnes
cum d om ino ad t ricli ni um
a c c e d u n t . Ti. F l a v i u s p r a e i t
sig n a tq u e d o m u s loca; ipse
n o s t r a m d e «t r i c l i n i o » p r o
feret ex pl i c a t i o n e m .
H O R A T I U S
P o r s e n n a r ex Et r ur i ae, c u m p u t a
ret ut i l i ss i mum Tuscis f o r e r e g e m ex
Et r usca g e n t e in Ur b e esse, i nf est o
ex e r c i t u R o m a m venit . S e n a t u s vero
ci ves concordes adeo c o n t i n u i t ut
r e g i u m r . o m e n R o m a n i in di es magi s
horrerent.
C u m h o s t e s a d e s s e n t , Ur bs m a g
nis p r a e s i di i s m u n i t a , e x a l i a part e
muris, ex a l i a Tiberi t ut a v i d e b a t u r
P o n s a u t e m s ubl i ci us iter p a e n e h o s
t i bus d e di t , nisi vir u nu s , Hor at ius
Co c l e s , unum munimentum Urbi
fuisset.
Pos i t u s f or t e in s t a t i o n e pont i s ,
r e p e nt i n o impet u J a n i cu l um a b h o s
t i bus o c c u p a t u m vi det , d u m trepida
turba commilitonum ar ma ordinesque
r e l i n q u e n s auf ugi t . Si ngul os h o r t a t u r
n e d e s e r t o p o n t i s p r a e s i d i o f ugiant ;
a l i t er j a m pl ur e s h o s t e s in C a p i t o l i o
q u a m in J a n i c u l o e r unt .
I t a q u e e o s a d m o n e t ut p o n t e m
f erro, igni, q u a c u m q u e vi p os s e n t ,
i n t e r r u m p a n t , p r a e d i c e n s se i m p e t u m
host i s s u o c o r p o r e e x c e p t u r u m . In
pr imo adi tu p o n t i s cons t i t i t e o q u e
m ir acu lo a u d a c i a e obst upefeci t h o s
tes.
C O C L E S
Ho ra ti u s Cocles, cu m p r i m a m t e
l o r u m p r o c e l l a m s us t i nui s s e t , c i r c u m
ferens truces minaciter oculos ad
proceres E tr us co ru m, singulos pro
vocare et increpare incepit quod
superbis regibus servi ent es, suae
libertatis immemores, alienam op
p u g n a t u m venissent. , t
Hostes d e in d e o b ta n t a co n v ici a
pudore commoti, magno clamore
sublato, undique in unum hostem
tela conjiciunt. Jam impetu cona
bantur detrudere virum, c u m s i mu l
fragor r upt i pontis, s i mu l clamor
Romanorum hostes subito pavore
sus t i nui t .
Ur bs g r a t a erga H. C o c l i t e m o b
tantam virtutem tantumque facinus
e j u s s t a t u a m in c o m i t i o p o s u i t eum-
que agris donavit. P r i va t i quoque
cives maximis honoribus Coclitem
c u m u l a r u n t et u n u s q u i s q u e , q u a m v i s
in m a g n a rerum inopia, ei a l i q u i d
p r o d o me s ti ci s copiis, cont ul it .
MISCENTES UTILE DULCI
DE SEX TESTUDINIBUS IN DEMENTIUM
VALETUDINARIO
Testudines sex, q u a e una in silva vivunt, iter f a
H a e c vox a u d i t u r :
cere animum inducunt. Iter triginta a n n o s ducitur.
— Ego s u m rex: i d q u e De u s
Esurientes tandem in apert o mant i cam ( m o c h i l a , m i h i d i xi t .
hisp.) - bisscLC., ç a l l . ) aperiunt..., at sal desideratur. R e p e n t e hoc r e s p o n s u m da
t ur, q u o d o m n i b u s m e t u m in
Jo an na , natu minima, do mum recurrere deb et ut
fert;
salem petat. Q u a e : «Volo, inquit, e a le ge ut d e sym — M e n d a c i u m ! Q u a n d o hoc
bolis edere (comer a escote - par cotisation) e x t i bi di xi?
c o m e d e r e statuunt.
Ca ec us q u i d a m c u m olivas
Tum vero: «Suspicata sum vos ita acturas esse»
comederet pu er um alloquens:
—Joa nna subito c l amat lenf eque e fruticeto arrepit— . —« P e d e s n e , i n q u i t , h a b e n t
«Si exs pe ct are non vultis, e g o non eam». ol i vae?»
—Minime.
Leotiia Kemps — T u n c i g i t u r b e s t i o l a m e-
III' c. a l u m n a Lycei c a t h o l i c i S o r o r u m Stae. xedl. ). H . L ó p e z
Ur s u l a e in o p p i d o Lyrensi ( i n Be l gi o ) A rtaxone III c.
E U D A M ID A S ET
VERBORUM AENIGMA PHILOSOPHI VIRTUTEM QUAERENTES
Cum Eudamidas se n em Menecratem vi
JO J1
d i s s e t , q u i u n a c u m d i s c i p u l i s in A c a d e m i a
p h i l o s o p h a b a t u r , r o g a v i t q u i s e sset ; c u m q u e
illi r e s p o n d e r e t u r v i r u m e s s e d o c t u m , e o r u m
qui virtutem quaererent, «Quando i gi t ur
i l l a m c ol et , i n q u i t , si e t i a m n u n c quaer i t ?»
J esu s M M artínez
Celsonae. Philosophiae alumnus.
e v. Isac; 9, P r a e p o s i t i o S e d e s C o n s o n a n s ; 10,
Pronomen Servator mundi Pronomen; 11,
A v i s C r a s t i n a lux.
In perpendiculum. — 1, U n g o N o . 2. U t r u m
Fu l g u r o C o n / u n c t i o ; 3, C o n s o n a n s O n u s Abi ;
In transversum. — l , L a t o - Pu g i o; 2, P r a e 4, F i n i s Co n s . C o n s . Si vi s; 5, I g i t u r Gl a d i o ;
p o s i t i o P a l a t i u m Et; 3, C o n s o n a n s U r b s r o 6, C o n s o n a n t e s C o n j u n c t . (lit. V .); 7, Exii
m a n a Vo c a l i s ; 4, Fi ni s C o n s o n a n s C o n s . J u r (l. vers.) M a d i d u s (l. vers,): 8, L i t t e r a e e v.
g i um; 5, N a v i s a M i n e r v a p i c t a Exeo; 6, C o n sano C o n s . Exi Lit terae e v. esca; 9, A b i
s o n a n t e s N a t o (litt, vers.); 7, A b i i (litt. v.). Aleatoris (genit.) C o n s . ; 10, E t (l. vers.) P r o
A r a b i a e mo n s ; 8, H a u d C o n s . Vo c a l i s L i t t er a e p h e t a S e d (l. vers.), 11, Bi n i c o n s u e n t .
251
U f i t . . . T Y V v - f e ~ ,r-
IL A ■ + '- i' * * i 7 7 V' *---- "L "*------- tr t i r e
l e a , ad cu-nas Pu-e- ri Beth-lem, Betfc-lern, pa:!- to - res, ve- ni-te,'B etl r-lei.i,Betb
li" " }
\r. J y J ]> 7 f
^ ____ i
r e -
L |z s - y y
j ./ f pn - Hy ~ t hr '‘ r - c - t T
i-‘ A . - »
a LL
p
r* -= :
- H i
¥ A *
l e o , ad cu-nas Pu-e- r i! La, tra la la la la tra la la la la tra la 1
PIRATA ET ALEXANDER
P i r a t a c a p t u s A l e x a n d r o M a g n o s i s t e b a t u r . C u i rex:
• Q u a r e m a r i a i n f e s t a r e e t n a v i g a n t e s b o n i s s p o l i a r e aude9?»
Ille: «Ego p i r a t a n o m i n o r , q u i a id u n i c o n a v i g i o f aci o. T u , c u m i d e m f a c i as m a g n a classe,
rex appellaris».
Re x r e s p o n s u m p r a e d o n i s a d m i r a t u s v i t a e u m d o n a v i t e t d i m i s i t .
N. M angeot
1 S a t u r n i a terra —I n t u e m i n i h u n c h o m i n e m q u i n u n c i n s e c u n d o
2 Pronomen s e d i u m o r d i n e s e d e t —I n q u i t a d s t a n t i b u s mulieribus
3 Nutris auctor jocosus multa9 lacrimas Parisiis abstersit».
4 Causa —D e u 9 i l l u m r e m u n e r e t u r , respondet quaedam
5 Pronomen m u l i e r ; q u l s n a m e s t h o m o ille?
6 Interjectio — Est s u d a r i o r u m seu m u c i n o r u m venditor.
252
ne i n t e l l e x i s s e m n e q u e o p u s f u i ss e t illas
in h i s p a n i c u m v e r t e r e.
AD SALTUM ECULEI
!. A . N avascués
■ MA PLE
■
NAS RAS PI US
NUS NON AS
■
A. M . A n d r é s , C. M. F.
—D u o d e c i m n u c e s t i b i d o u t e a s c u m
f r a t e r c u l o d i v i d a s . Q u o t n u c e s illi e r u n t ?
N u l l u s e u m deflevit : s e d a u f er s y l l a b a m , o m . -Quattuor.
n e s q u e i l l u m a m a r e flent; d e m e a l t e r a m et q u a s i —D i c i s n e q u a t t u o r ? N o n n e n u m e r a r e
l u c t u s er i t ; d e n i q u e v o x r e s t a t d u a b u s c o n s t a n s 9CÍ3?
s y l l a b i s a v e r b o «reor» —Ego u t i q u e , mi d o m i n e ; m i n i m e vero
Q u i s est? fraterculus.
-IN-DE-PLO-RATUS. Vallibus. J o s e p h u s M elé
Em . P e l A f z
alum nus in Seminario Vallis Dei, in A sturia
S O L U T IO N E S
(Cfr P. L. 1959 f ase. III, p. 185-187)
PER TELEPHONUM ( P. A d u l e s c e n t i u m , n. 19, p. 29-31)
De om nibus te eertiorem lacient PALACSTRAF. LATIVAB M mleratores: Conde, Ü, BARB ASTRli (H uesca-ßspana]
CURSUM LINGUAE LATINAE P O L Y G L O P H O N U M C C C
edi di t C o n s o c i a t i o a d a ni mi C u l tu m C o m m e r c i o ep i st u la r um p p p
adipispendum vj L» v«