Geometria mas figur płaskich.

Przykłady obliczeń
Piotr M. Szczepaniak1

Streszczenie
Praca zawiera przykłady obliczeń parametrów geometrycznych figur płaskich, w tym
wyznaczanie położenia środka ciężkości oraz momentów bezwładności względem osi głównych
centralnych. Szczegółowo przedstawiono tok obliczeń dla figur złożonych z kilku figur prostych,
takich jak prostokąt, trójkąt lub fragment koła oraz zestawów prefabrykowanych kształtowników
metalowych.
Słowa kluczowe: geometria mas, środek ciężkości, osie główne centralne, moment
bezwładności, wskaźnik wytrzymałości na zginanie

Wyznaczenie parametrów geometrycznych figury płaskiej, najczęściej reprezentującej

przekrój poprzeczny prętowego elementu konstrukcyjnego, stanowi jeden z kluczowych etapów
obliczeń statyczno-wytrzymałościowych. Obejmuje on obliczenie położenia środka ciężkości
przekroju (definiującego oś pręta), ustawienia głównych centralnych osi bezwładności przekroju
oraz momentów bezwładności względem tych osi. Wielkości te, po uwzględnieniu właściwości
mechanicznych materiału, z którego dany element jest wykonany, mają decydujący wpływ na
nośność przekroju pręta (dopuszczalne ze względów bezpieczeństwa wartości sił wewnętrznych
mogących oddziaływać na przekrój) oraz jego sztywności (współczynniki proporcjonalności
pomiędzy wartościami sił wewnętrznych działających na pręt i towarzyszącymi im deformacjami).

1 dr inż. Piotr Szczepaniak, Wydział Budownictwa Politechniki Śląskiej w Gliwicach,

e-mail: piotr.szczepaniak@polsl.pl, identyfikator ORCID: 0000-0002-5345-5960
1. Definicje i podstawowe wzory

Rys. 1.1 Rys. 1.2

Momentem statycznym figury płaskiej względem przyjętej osi nazywa się obejmującą całą
figurę sumę iloczynów elementarnych pól (dA) i ich odległości od rozpatrywanej osi,
z uwzględnieniem znaku (x lub y) (rys. 1.1) [1, 2]. Jednostką momentu statycznego jest sześcian
jednostki długości, czyli m3 = 106 cm3 = 109 mm3.

S x =∬ y dA , S y =∬ x dA (1.1)
A A

Środek ciężkości figury jest to punkt o współrzędnych (xC, yC), określonych następującymi

zależnościami:

Sy
∬ x dA Sx
∬ y dA
A A
S y = A⋅x C → xC= = , S x = A⋅y C → yC= = . (1.2)
A A A A
Interpretacją fizyczną środka ciężkości przekroju jest punkt przyłożenia wypadkowej siły ciężkości,
oddziałującej na ciało sztywne umieszczone w jednorodnym polu grawitacyjnym.
W przypadku, kiedy analizowany kształt można podzielić na n figur prostych (takich jak
prostokąt, trójkąt prostokątny itp.) o polach Ai oraz znanych współrzędnych ich środków
ciężkości Ci (xCi, yCi) (rys. 1.2), wtedy momenty statyczne oraz położenie środka ciężkości całego
przekroju oblicza się ze wzorów
n

∑ ( A i⋅x C )
( )
n n i

S y =∑ ( A i⋅xC )= i
∑ A i ⋅x C → x C = i=1 n , (1.3)
i=1 i=1
∑ Ai
i=1

∑ ( A i⋅y C )
( )
n n i

S x =∑ ( A i⋅y C )=
i
∑ Ai ⋅y C → y C = i=1 n . (1.4)
i=1 i=1
∑ Ai
i=1
 Osiami centralnymi nazywa się osie przechodzące przez środek ciężkości figury (por. osie
x’ oraz y’ na rys. 1.1). Moment statyczny obliczony względem osi centralnej ma wartość zero.
Każda oś symetrii analizowanego kształtu jest zarazem jego osią centralną, zatem dwie (lub więcej)
przecinających się osi symetrii jednoznacznie wyznaczają położenie środka ciężkości, leżącego
w punkcie ich przecięcia ze sobą. Położenie środka ciężkości pokrywa się również z ewentualnym
środkiem symetrii figury.
Osiowy moment bezwładności przekroju jest to obejmująca cały przekrój suma iloczynów
elementarnych pól (dA) i kwadratów ich odległości od danej osi (y2 lub x2)

I x =∬ y 2 dA , I y =∬ x 2 dA . (1.5)
A A

Biegunowy moment bezwładności określa się jako obejmującą cały przekrój sumę iloczynów
elementarnych pól (dA) i kwadratów ich odległości od przyjętego punktu, najczęściej
pokrywającego się z początkiem układu współrzędnych (r2)

I 0 =∬ r dA=∬ (x + y ) dA= I x + I y .
2 2 2
(1.6)
A A

Odśrodkowy moment bezwładności, zwany także momentem dewiacji lub momentem

zboczenia, jest to obejmująca cały przekrój suma iloczynów elementarnych pól (dA) i ich odległości
od obu przyjętych osi ( x⋅y )

I xy =∬ x⋅y dA . (1.7)
A

UWAGA: W przypadku wykorzystywania w obliczeniach tensorowego zapisu momentów

bezwładności (jako macierzy) wpisy odpowiadające momentowi dewiacji należy przyjąć
z przeciwnym znakiem (I 12= I 21=− I xy ) [3]

[ ] [ ] [ ]
k=2
I 11 I 12 I x −I xy
I ij = ≝∬ ∑ (δ ij⋅x2k )− xi⋅x j dA= (1.8)
I 21 I 22 A k=1 −I xy I y

gdzie:

x 1≡ x ,
{
x2 ≡ y , δ ij= 1 jeżeli i= j .
0 jeżeli i≠ j

Jednostką momentów bezwładności figury płaskiej jest m4 = 108 cm4 = 1012 mm4. Biegunowy

oraz osiowe momenty bezwładności mają przy tym zawsze wartości dodatnie, natomiast moment
dewiacji może mieć wartość dodatnią, ujemną lub zero. Zerowa wartość odśrodkowego momentu
bezwładności (mom. dewiacji Ixy) występuje szczególnie w przypadku, gdy chociaż jedna
z przyjętych osi układu współrzędnych jest osią symetrii analizowanej figury.
 Położenie środka ciężkości, pola powierzchni oraz wartości momentów bezwładności
podstawowych płaskich figur geometrycznych względem ich osi centralnych zamieszczono
w tabeli 1.1. Rysunek 1.3 przedstawia natomiast sposób określania znaku momentu dewiacji
trójkąta prostokątnego, kątownika oraz ćwiartki koła w czterech typowych ustawieniach.
Analogiczne informacje dotyczące przekrojów innych prefabrykowanych elementów metalowych
można znaleźć w przytoczonej literaturze [2, 4].

Tab. 1.1: Charakterystyki geometryczne podstawowych figur płaskich

Figura Pole przekroju Momenty bezwładności
1 2 3
Prostokąt

a⋅b3
I x= ,
12
3
A=a⋅b b⋅a
I y= ,
12
I xy =0

Trójkąt prostokątny
3
a⋅b
I x= ,
36
3
a⋅b b⋅a
A= I y= ,
2 36
a2⋅b2
|I xy|=
72

Trójkąt równoramienny

3
a⋅b
I x= ,
36
a⋅b b⋅a
3
A= I y= ,
2 48
I xy =0
 Tab. 1.1: Charakterystyki geometryczne podstawowych figur płaskich, cd.
Figura Pole przekroju Momenty bezwładności
1 2 3
Koło

π ⋅r 4 π ⋅d 4
I x= I y= = ,
2 π ⋅d 2 4 64
A= π ⋅r =
4 I xy =0

Półkole

(
I x= π −
8 9π
8
⋅r 4 , )
π ⋅r 2 π ⋅r 4
A= I y= ,
2 8
I xy =0

( )
4
Ćwiartka koła 8 r
I x= I y= π − ⋅ ,
8 9π 2

|I |=( − )⋅
4
8 1 r
xy
9π 4 2
π ⋅r 2 ( π −2)⋅r
4
A= Iξ =
4 16

Iη =( 18 − 98π + 16π )⋅r 4

I ξ η =0

Rys. 1.3
 Przekształceniem prostokątnego układu współrzędnych nazywamy zmianę układu osi poprzez
przesunięcie punktu będącego jego początkiem (tzw. translacja) lub obrotu układu współrzędnych
względem tego puntu (rotacja układu współrzędnych). W przypadku przekształcenia poprzez
translację współrzędne punktów oraz wartości momentów bezwładności zmieniają się
w następujący sposób (rys. 1.2):

x= xi + x Ci , y= y i + y Ci , (1.9)
n n n

[ ] [
I x =∑
i=1 Ai i=1 ]
∬ y 2 dA =∑ ∬ ( y 2i +2⋅y i⋅y C + y 2C ) dA =∑ [ I x +2⋅S x⋅y C + A i⋅y 2C ]
Ai i=1
i i i i i i
, (1.10)

n n n

[ ] [ ]
I =∑ ∬ x dA =∑ ∬ ( x +2⋅x ⋅x + x ) dA =∑ [ I +2⋅S ⋅x + A ⋅x ]
2 2 2 2
y i i Ci Ci yi yi Ci i Ci , (1.11)
i=1 Ai i=1 Ai i=1

n n

[ xy
] [
i=1 Ai
n
] ,
I =∑ ∬ ( x⋅y) dA =∑ ∬ ( x ⋅y + x ⋅y + y ⋅x +x ⋅y )dA =
i=1 Ai
i i i Ci i Ci Ci Ci
(1.12)
=∑ [ I x y + S x ⋅xC + S y ⋅y C + A i⋅x C⋅y C ]
i i i i i i i i
i=1

Jeżeli w powyższych równaniach przyjmie się, że osie xi oraz yi są osiami centralnymi

poszczególnych figur składowych, wtedy składniki zawierające wyrazy Sxi lub Syi przyjmują wartość
zero i można je pominąć, a otrzymane formuły noszą nazwę wzorów Steinera.
Wzory zapisane poniżej odnoszą się natomiast do sytuacji pojedynczego przejścia
z dowolnego prostokątnego układu współrzędnych Oxy do układu osi centralnych Cx’y’ (rys. 1.1),
przy czym osie x i x’ oraz y i y’ pozostają parami do siebie równoległe.

x '=x− xC , y '= y− y C (1.13)

I x ' =I x −2⋅S x⋅y C + A⋅y 2C =I x − A⋅y 2C (1.14)
I y ' =I y −2⋅S y⋅xC + A⋅x2C =I y − A⋅x 2C (1.15)
I x ' y ' =I xy −S x⋅x C −S y⋅y C + A⋅x C⋅y C =I xy − A⋅x C⋅y C (1.16)

W przypadku transformacji poprzez rotację współrzędne punktów (ξ, η) oraz momenty

bezwładności względem osi obróconego układu współrzędnych oblicza się z następujących wzorów
(rys. 1.4):

ξ = x⋅cos (φ )+ y⋅sin( φ ) , η =− x⋅sin(φ )+ y⋅cos(φ ) , (1.17)

2 2
I ξ = I x⋅[cos(φ )] + I y⋅[sin( φ )] − I xy⋅sin(2⋅φ ) , (1.18)
Iη =I x⋅[sin (φ )]2 + I y⋅[cos(φ )]2 + I xy⋅sin (2⋅φ ) , (1.19)
I x −I y
Iξ η = ⋅sin(2⋅φ )+ I xy⋅cos(2⋅φ ) . (1.20)
2
 Rys. 1.4
Osiami głównymi nazywa się osie prostokątnego układu współrzędnych, względem których
odśrodkowy moment bezwładności jest równy zero. Jeżeli ponadto początek układu współrzędnych
znajduje się w środku ciężkości figury, to noszą wtedy nazwę osi głównych centralnych lub
osi  głównych środkowych. Ich położenie można określić przyrównując do zera wartość momentu
dewiacji w obróconym układzie współrzędnych

I x −I y sin(2⋅φ 0 ) 2⋅I xy
Iξ η = ⋅sin(2⋅φ 0 )+ I xy⋅cos(2⋅φ 0 )=0 → =tan(2⋅φ 0)= . (1.21)
2 cos(2⋅φ 0 ) I y −I x

Wartości momentów bezwładności obliczone względem układu osi głównych centralnych

nazywa się głównymi centralnymi momentami bezwładności figury płaskiej i można je wyznaczyć
poprzez podstawienie wartości φ =φ 0 do wzorów (1.18) oraz (1.19).
Innym sposobem wyznaczania położenia osi głównych oraz momentów bezwładności
względem tych osi jest poszukiwanie tak zwanych wartości własnych (J) oraz wektorów
własnych (nx , ny) tensora bezwładności. Z matematycznego punktu widzenia polega to na
rozwiązaniu równania macierzowego

[ I x −I xy n x
−I xy I y
⋅
ny]{ } { }
n
=J⋅ x
ny
, (1.22)

tożsamego z jednorodnym układem równań liniowych z niewiadomymi nx i ny oraz parametrem J

{
( I x −J )⋅n x −I xy⋅n y =0 .
− I xy⋅n x +(I y −J )⋅n y =0
(1.23)

W celu otrzymania nietrywialnego rozwiązania (czyli różnego od n x =n y =0 ) wymagane jest,

aby wyznacznik główny układu równań (1.23) miał wartość zero

det
[ I x −J
−I xy
− I xy
I y −J] 2 2 2
=( I x −J )⋅(I y −J )− I xy =J −( I x + I y )⋅J + I x⋅I y −I xy =0 . (1.24)
Równanie (1.24) nosi nazwę równania charakterystycznego tensora bezwładności figury płaskiej,
a jego pierwiastki wynoszą odpowiednio

I x +I y + √( I x −I y ) +4⋅I xy
2 2

J 1= I max = (1.25)
2

oraz

I + I − √( I x −I y ) + 4⋅I xy
2 2

J 2 =I min = x y . (1.26)
2

Podstawiając powyższe wartości do układu (1.23) można obliczyć położenie osi głównych jako
prostych równoległych do wektorów własnych n⃗1 oraz n⃗2

ny1 I x − I max
J =J 1 =I max → =tan(φ I max )= , (1.27)
nx 1 I xy
ny2 I −I
J =J 2 =I min → =tan (φ I min)= x min . (1.28)
nx 2 I xy

Ilustrację położenia wektorów własnych n⃗1 i n⃗2 oraz kątów ich nachylenia względem
osi x w zależności od znaku momentu dewiacji przedstawiono na rysunku 1.5.

Rys. 1.5
Warto w tym miejscu zauważyć, że poprawnie obliczone z równań (1.27) oraz (1.28) miary
kątów φI  max oraz φI  min różnią się od siebie o π /2 rad (czyli 90°), oraz jedna z nich (mniejsza co
do wartości bezwzględnej) jest równa kątowi obrotu układu współrzędnych φ0 , obliczonemu
z równania (1.21).
Promień bezwładności figury płaskiej określa się jako pierwiastek drugiego stopnia z ilorazu
momentu bezwładności względem rozpatrywanej osi głównej centralnej oraz pola danej figury

ix =
√ Ix
A
, i y=
√ Iy
A
. (1.29)
 Dodatkowymi parametrami geometrycznymi, często wykorzystywanymi w kontekście
projektowania konstrukcji prętowych są wskaźniki wytrzymałości na zginanie.
Wskaźnikiem wytrzymałości na zginanie sprężyste nazywa się iloraz momentu bezwładności
przekroju pręta względem odpowiedniej osi głównej centralnej oraz odległości skrajnych punktów
przekroju od tej osi [5, 6]. W przypadku figur symetrycznych względem rozpatrywanej osi jest to
pojedyncza wartość, natomiast w przypadku figur niesymetrycznych może zaistnieć konieczność
obliczenia dwóch wartości, osobno dla skrajnych punktów leżących po obu stronach osi
(por. rys. 1.6), przykładowo

Ix
W el , x , g = , (1.30)
| y g|
Ix
W el , x , d = , (1.31)
| y d|
Iy
W el , y = . (1.32)
|x|max

Wskaźnik wytrzymałości na zginanie plastyczne (nazywany też wskaźnikiem oporu

plastycznego) określa się jako sumę wartości bezwzględnych momentów statycznych dwóch części
figury, obliczonych względem osi głównej (niekoniecznie centralnej), dzielącej przekrój na dwa
fragmenty o równych polach (rys. 1.7) , przykładowo

1 1 1
W pl , x =∬| y '|dA =|S x ' ,1|+|S x ' ,2|= A⋅|y ' C 1|+ A⋅|y ' C 2|= A⋅(|y ' C 1|+|y ' C 2|) . (1.33)
A 2 2 2

Jednostkami wskaźników wytrzymałości na zginanie (zarówno sprężyste jak i plastyczne)

mogą być m3 = 106 cm3 = 109 mm3.

Rys. 1.6 Rys. 1.7

2. Tok obliczeń
Typowe obliczenia z geometrii mas figur płaskich, mające na celu wyznaczenie położenia osi
głównych centralnych i momentów bezwładności względem tych osi najczęściej wymagają
wykonania następujących kroków:
a) przyjęcie wstępnego układu współrzędnych Oxy,
• w przypadku występowania osi symetrii analizowanego kształtu można od razu przyjąć,
że będą one wyznaczać kierunki osi głównych, a punkt ich przecięcia (lub środek
symetrii) jest środkiem ciężkości figury,
b) podział analizowanej figury na części składowe, takie jak przedstawione w tabeli 1.1, przy
czym docelowa figura może być ich sumą lub różnicą (np. w przypadku otworu),
• podczas wykonywania podziału figury posiadającej oś symetrii warto tak dobrać kształty
składowe, ich aby środki ciężkości leżały na tej osi,
• do obliczeń momentów statycznych oraz momentów bezwładności względem osi x i y
można wykorzystać odmienne sposoby podziału, najlepiej spełniające warunki
z poprzedniego podpunktu (wykorzystanie osi symetrii),
c) wyznaczenie współrzędnych środków ciężkości figur składowych w przyjętym układzie
współrzędnych ( xC , y C )
i i
oraz obliczenie (lub odczytanie z odpowiednich tablic) ich pól

powierzchni ( A i) i momentów bezwładności względem ich własnych osi centralnych

(I x , I y , I x y ) ,
i i i i

d) obliczenie momentów statycznych całej figury oraz położenia jej środka ciężkości ze
wzorów (1.3 oraz 1.4),
e) przyjęcie nowego układu współrzędnych o początku w środku ciężkości figury (osie
centralne Cx’y’),
f) obliczenie momentów bezwładności analizowanej figury względem przyjętego
w poprzednim kroku układu osi centralnych,
• obliczenia te można wykonać wyznaczając uprzednio współrzędne środków ciężkości
figur składowych w układzie osi centralnych (2.1) i następnie podstawiając je do
wzorów (1.10÷1.12) w miejsce wartości xC i
oraz y C (przy czym S x =S y =0 )
i i i

x ' C = x C −x C
i i
, y ' C = yC − yC ,
i i
(2.1)

• drugą metodą jest obliczenie momentów bezwładności całej figury względem

pierwotnego układu współrzędnych (Oxy) przy użyciu wzorów (1.10÷1.12) (bez
wstępnego przeliczania współrzędnych środków ciężkości poszczególnych części
składowych), a następnie skorzystanie ze wzorów (1.14÷1.16),
 g) obliczenie wartości głównych centralnych momentów bezwładności (Imin , Imax) ze wzorów
(1.25÷1.26) oraz położenia osi głównych z równań (1.27÷1.28) lub (1.21), przy czym
w miejsce Ix, Iy oraz Ixy należy podstawić wartości obliczone w podpunkcie f),
• w przypadku korzystania z równania (1.21) wartości Imin oraz Imax można przypisać do
odpowiednich osi na podstawie znaku momentu dewiacji Ixy i rysunku 1.5,
h) wyznaczenie pozostałych wymaganych wielkości, takich jak współrzędne wierzchołków
figury w układzie osi głównych centralnych (przy pomocy kolejno wzorów (1.13) i (1.17),
promieni bezwładności lub wskaźników wytrzymałości na zginanie.

3. Przykłady obliczeń

3.1. Zadanie 1
Wyznaczyć położenie głównych centralnych osi bezwładności oraz wartości głównych
momentów bezwładności figury przedstawionej na rysunku 3.1.1.

Rys. 3.1.1

Rozwiązanie:
Pierwszym etapem obliczeń jest przyjęcie wstępnego układu współrzędnych oraz podział
analizowanej figury na kształty podstawowe – w tym przypadku trójkąt prostokątny, prostokąt
i ćwiartka koła (odejmowana od prostokąta) (rys. 3.1.2).

Rys. 3.1.2
 Kolejnym krokiem jest obliczenie pól powierzchni, współrzędnych środków ciężkości
(rys. 3.1.3) oraz momentów bezwładności figur składowych względem ich osi centralnych na
podstawie wzorów zamieszczonych w tabeli 1.1 i rysunku 1.3.
• Figura nr 1 – trójkąt prostokątny o wymiarach a × b = 3 × 4 cm
1 2 2 2 8
A 1= ⋅3⋅4=6 cm , x C = ⋅3=2 cm , y C = ⋅4= ≈2,67 cm ,
2 1
3 3 1
3
3 3 2 2
3⋅4 16 4⋅3 3 ⋅4
Ix = = ≈5,33 cm 4 , Iy = =3 cm 4 , I x y =− =−2 cm 4
1
36 3 1
36 1 1
72
• Figura nr 2 – prostokąt o wymiarach a × b = 6 × 4 cm
6 4
A 2 =6⋅4=24 cm 2 , x C =3+ =6 cm , y C = =2 cm ,
2
2 2 2

6⋅43 4 4⋅63 4 4
Ix = =32 cm , Iy = =72cm , I x y =0 cm
2
12 2
12 2 2

• Figura nr 3 – ćwiartka koła o promieniu r = 3 cm

π ⋅3 2 2 4⋅3 4⋅3
A3= ≈7,07 cm , x C =9− ≈7,73 cm , y C =4− ≈2,73 cm ,
4 3
3π 3
3π

( ) ( )
4 4
3 8 3 8 1
I x =I y = ⋅ π − ≈ 4,45 cm 4 , I x y =− ⋅ − ≈−1,33 cm 4
3 3
2 8 9π 3
2 9π 4
3

Rys. 3.1.3
W następnym etapie należy obliczyć położenie środka ciężkości całej figury:
A= A 1 + A 2 − A 3 =6+24−7,07=22,93 cm 2 ,
3
S y = A 1⋅x C + A 2⋅x C − A 3⋅x C =6⋅2+24⋅6−7,07⋅7,73=101,35 cm
1 2 3
,
S y 101,35
xC= = =4,42 cm ,
A 22,93
S x = A 1⋅y C + A 2⋅y C − A 3⋅yC =6⋅2,67+24⋅2−7,07⋅2,73=44,72 cm 3 ,
1 2 3

S x 44,72
yC= = =1,95 cm .
A 22,93
 Kolejnym krokiem jest obliczenie momentów bezwładności względem osi początkowego
układu współrzędnych Oxy (rys. 3.1.3), a następnie przeliczenie ich do układu osi centralnych Cx’y’
(rys. 3.1.4):
3
I x =∑ [ I x + A i⋅( y C ) ]=[5,33+6⋅2,67 ]+[32+24⋅2 ]−[4,45+7,07⋅2,73 ]=118,96 cm
2 2 2 2 4
i i
,
i=1

3
I y =∑ [ I y + A i⋅(x C ) ]=[3 +6⋅2 ]+[72+24⋅6 ]−[ 4,45+7,07⋅7,73 ]=536,10 cm
2 2 2 2 4
i i
,
i=1

3
I xy =∑ [ I x y + A i⋅xC ⋅y C ]=
i i i i
i=1
=[−2+6⋅2⋅2,67 ]+[0 +24⋅6⋅2]−[−1,33+7,07⋅7,73⋅2,73]=170,17 cm 4 ,

I x ' =I x − A⋅y 2C =118,96−22,93⋅1,952 =31,77 cm 4 ,

2 2 4
I y ' =I y − A⋅xC =536,10−22,93⋅4,42 =88,13 cm ,
4
I x ' y ' =I xy − A⋅x C⋅y C =170,17−22,93⋅4,42⋅1,95=−27,46 cm .

Końcowym etapem jest obliczenie położenia głównych centralnych osi bezwładności oraz
wartości momentów bezwładności względem tych osi:
I x ' + I y ' + √ (I x ' − I y ' ) +4⋅I x ' y '
2 2

I max = =
2
31,77 +88,13+ √(31,77−88,13) +4⋅(−27,46)
2 2
4
= =99,30 cm ,
2
I x ' + I y '− √( I x ' −I y ' ) + 4⋅I x ' y '
2 2
I min = =
2
31,77 +88,13− √(31,77−88,13) +4⋅(−27,46)
2 2
= =20,60 cm 4 ,
2
I x ' −I max 31,77−99,30
tan(φ I max )= = =2,459 → φ I max =arctan(2,459)=67,9 ° ,
I x' y' −27,46
I x ' −I min 31,77−20,60
tan(φ I min )= = =−0,407 → φ I min=arctan(−0,407)=−22,1 ° ,
I x' y' −27,46
2⋅I x ' y ' 2⋅(−27,46) 1
tan(2⋅φ 0 )= = =−0,974 → φ 0= arctan (−0,974)=−22,1 °=φ I min
I y ' −I x ' 88,13−31,77 2

Odpowiedź:
Położenie głównych centralnych osi bezwładności przedstawiono na rysunku 3.1.4, natomiast
wartości głównych momentów bezwładności wynoszą I ξ = I min =20,60 cm 4 oraz

Iη =I max =99,30 cm 4 , a miara kąta obrotu układu współrzędnych φ 0=−22,1° .

 Rys. 3.1.4

3.2. Zadanie 2
Wyznaczyć położenie głównych centralnych osi bezwładności oraz wartości głównych
momentów bezwładności zestawu kształtowników metalowych przedstawionych na rysunku 3.2.1.

Rys. 3.2.1

Rozwiązanie:
Pierwszym etapem rozwiązywania tego typu zadania jest odczytanie z tablic profili
metalowych [4] wymiarów, pól powierzchni oraz momentów bezwładności poszczególnych
elementów. Następnie należy przyjąć wstępny układ współrzędnych oraz wyznaczyć położenie
środków ciężkości wszystkich figur (rys. 3.2.2).
 Tab. 3.1: Charakterystyki geometryczne kształtowników z zadania nr 3

h=180 mm h=200 mm a=50 mm

b f =82 mm b f =75 mm
e=20,1 mm e=14,0 mm

A=27,9 cm2 A=32,2 cm 2 A=4,80 cm 2

4
I x =1450 cm 4 I x =1910 cm 4 I x = I y =11,0 cm
I y =81,3 cm 4 I y =148 cm
4 φ =45 °
4
I ξ =17,4 cm
Iη =4,55 cm 4
I −I
|I xy|= ξ η ⋅sin(2 φ )=
2
17,4−4,55
= ⋅sin (90 °)=
2
=6,425 cm 4

• Kształtownik nr 1 – ceownik zwykły C200

x C =75−20,1=54,9 mm=5,49 cm
1

y C =100 mm=10 cm
1

• Kształtownik nr 2 – kątownik równoramienny L50×50×5

x C =75+14,0=89 mm=8,9 cm
2

y C =14,0 mm=1,4 cm
2

• Kształtownik nr 3 – dwuteownik zwykły I200

1
x C =75+ ⋅180=165 mm=16,5 cm
3
2
1
y C =200− ⋅82=159 mm=15,9 cm
3
2
• Kształtownik nr 4 – kątownik równoramienny L50×50×5
x C =75+180−14,0=241 mm=24,1 cm
4

y C =2⋅200−82−14,0=318−14,0=304 mm=30,4 cm
4

• Kształtownik nr 5 – ceownik zwykły C200

x C =75+180+20,1=275,1 mm=27,51 cm
5

y C =318−100=218 mm=21,8 cm
5

Rys. 3.2.2
Kolejnym krokiem jest obliczenie środka ciężkości całego zestawu.
A= A 1 + A 2 + A 3 + A 4 + A 5 =32,2+4,80+27,9+ 4,80+32,2=101,9 cm 2 ,
5
S y =∑ A i x C =32,3⋅5,49+4,80⋅8,9+27,9⋅16,5+ 4,80⋅24,1+32,2⋅27,51=1681,35 cm
3
i
,
i=1

S y 1681,35
xC= = =16,50 cm ,
A 101,9
 5
S x =∑ A i y C =32,3⋅10 +4,80⋅1,4+27,9⋅15,9 +4,80⋅30,4+32,2⋅21,8=1620,21 cm 3 ,
i
i=1

S x 1620,21
yC= = =15,90 cm .
A 101,9
Warto zauważyć, że w analizowanym przykładzie środek ciężkości całej figury pokrywa się
ze środkiem ciężkości dwuteownika (rys. 3.2.3). Wynika to z faktu, że w tym punkcie znajduje się
środek symetrii zestawu kształtowników (występuje tu symetria względem punktu, a nie względem
osi). W efekcie pozwala to od razu przyjąć układ osi centralnych Cx’y’ (pogrubiony na
rysunku 3.2.3), z pominięciem obliczeń momentów statycznych i współrzędnych środków ciężkości
w układzie Oxy.

Rys. 3.2.3
W następnym etapie należy obliczyć wartości momentów bezwładności figury względem jej
osi centralnych (x’ oraz y’). W tym celu należy wyznaczyć współrzędne środków ciężkości
poszczególnych kształtowników w układzie współrzędnych Cx’y’ według wzorów (2.1), a następnie
obliczyć momenty bezwładności względem tych osi z wykorzystaniem wzorów Steinera
(1.10÷1.12)
x ' C =5,49−16,5=−11,01cm ,
1
y ' C =10−15,9=−5,9 cm ,
1

x ' C =8,9−16,5=−7,6 cm ,
2
y ' C =1,4−15,9=−14,5 cm ,
2
 x ' C =16,5−16,5=0 cm ,
3
y ' C =15,9−15,9=0 cm ,
2

x ' C =24,1−16,5=7,6 cm ,
4
y ' C =30,4−15,9=14,5 cm ,
4

x ' C =27,51−16,5=11,01cm ,
5
y ' C =21,8−15,9=5,9cm ,
5

5
I x ' =∑ [ I x + A i⋅( y ' C ) ]=[1910+32,2⋅(−5,9) ]+[11,0+ 4,8⋅(−14,5) ]+[81,3 +27,9⋅0 ]+
2 2 2 2
i i
i=1
2 2 4
+[11,0+ 4,8⋅(14,5) ]+[1910+32,2⋅(5,9) ]≈8 183 cm ,
5
I y ' =∑ [ I y + A i⋅( x ' C )2 ] =[148+32,2⋅(−11,01)2 ]+[11,0+4,8⋅(−7,6)2 ]+[1450+27,9⋅0 2 ]+
i i
i=1
+[11,0+ 4,8⋅(7,6)2 ]+[148+32,2⋅(11,01)2 ]≈10 129 cm 4 ,
5
I x ' y ' =∑ [ I x y + A i⋅( x ' C )⋅( y ' C )]=[0 +32,2⋅(−11,01)⋅(−5,9)]+
i i i i
i=1
+[−6,425+4,8⋅(−7,6)⋅(−14,5)]+[0]+[−6,425+4,8⋅7,6⋅14,5]+
4
+[0+32,2⋅11,01⋅5,9]≈5 228 cm .
W powyższych obliczeniach należy zwrócić szczególną uwagę na następujące zagadnienia:
• konsekwentne stosowanie tej samej podstawowej jednostki długości do wartości
współrzędnych, pól powierzchni oraz momentów bezwładności – w przypadku bieżących
obliczeń wykorzystano cm, cm2 oraz cm4,
• właściwe podstawienie do obliczeń danych uzyskanych z tablic profili metalowych:
◦ ustawienie lokalnych osi x i y obu ceowników i kątowników jest zgodne z oznaczeniami
w tablicach (obrót o 180° nie ma znaczenia), zatem wartości momentów bezwładności
można wykorzystać bez zmian (wyróżnione w obliczeniach kolorem zielonym),
◦ profil dwuteowy (kształtownik nr 3) jest obrócony o 90°, zatem należy zamienić
miejscami wartości momentów bezwładności Ix 3
oraz Iy 3
względem wartości
podanych w tabeli 3.1 (wyróżnione kolorem czerwonym),
◦ znaki momentów dewiacji kątowników ( I x 2 y2 oraz Ix 4 y4 - wyróżnione kolorem
niebieskim) można określić przy pomocy rysunku 1.3
Ostatnim etapem jest obliczenie położenia głównych centralnych osi bezwładności oraz
wartości momentów bezwładności względem tych osi:
I x ' + I y ' + √ (I x ' − I y ' ) +4⋅I x ' y '
2 2

I max = =
2
8183 +10129+ √ (8183−10129)2 + 4⋅52282 4
= =14 474 cm ,
2
I x ' + I y '− √( I x ' −I y ' )2 + 4⋅I 2x ' y '
I min = =
2
8183 +10129−√(8183−10129) +4⋅5228
2 2
4
= =3 838 cm ,
2
 I x ' −I max 8183−14474
tan(φ I max )= = =−1,203 → φ I max =arctan(−1,203)=−50,3 ° ,
I x' y' 5228
I x ' −I min 8183−3838
tan(φ I min )= = =0,831 → φ I min =arctan (0,831)=39,7 ° ,
I x' y' 5228
2⋅I x ' y ' 2⋅(5228) 1
tan(2⋅φ 0 )= = =5,373 → φ 0= arctan (5,373)=39,7 °=φ I min .
I y ' −I x ' 10129−8183 2

Odpowiedź:
Położenie głównych centralnych osi bezwładności przedstawiono na rysunku 3.2.4, natomiast
4
wartości głównych momentów bezwładności wynoszą I ξ = I min =3 838 cm oraz

Iη =I max =14 474 cm 4 , a miara kąta obrotu układu współrzędnych φ 0=39,7 ° .

Rys. 3.2.4
3.3. Zadanie 3
Obliczyć wartości głównych momentów bezwładności oraz wskaźniki wytrzymałości na
zginanie sprężyste figury przedstawionej na rysunku 3.3.1. Mnożnik t potraktować jako parametr.

Rys. 3.3.1
Rozwiązanie:
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że analizowana figura posiada dwie osie symetrii,
które automatycznie wyznaczają położenie środka ciężkości oraz głównych centralnych osi
bezwładności (rys. 3.3.2 A).
Drugim zagadnieniem jest podział figury na elementy składowe. Najprostszym wyborem jest
odjęcie od dużego prostokąta o wymiarach 6t×8t dwóch mniejszych o wymiarach 4t×2t
(rys. 3.3.2 B) – jest to optymalna wersja do obliczeń momentu bezwładności względem osi
pionowej (y), gdyż środki ciężkości wszystkich trzech prostokątów będą leżeć na tej osi, zatem nie
będzie potrzeby stosowania wzorów Steinera. W przypadku obliczania momentu bezwładności
względem osi poziomej (x) lepszym wyborem jest jednak odjęcie od dużego prostokąta
o wymiarach 6t×8t jednego mniejszego wymiarach 4t×6t, a następnie przywrócenie środkowej
części figury poprzez dodanie jednego prostokąta o wymiarach 4t×2t (rys. 3.3.2 C).
Zaproponowane podziały prowadzą zatem do następujących obliczeń momentów bezwładności:
3 3
8 t⋅(6 t ) 2 t⋅(4 t ) 8⋅6 3−2⋅2⋅4 3 4 368 4 4
I y= −2⋅ = ⋅t = ⋅t ≈122,67 t ,
12 12 12 3
6 t⋅(8 t )3 4 t⋅(6 t )3 4 t⋅(2 t )3 6⋅83 −4⋅6 3 +4⋅23 4 560 4 4
I x= − + = ⋅t = ⋅t ≈186,67 t ,
12 12 12 12 3
I xy =0 - ze względu na symetrię figury.
Znając wartości momentów bezwładności można obliczyć wskaźniki wytrzymałości na
zginanie sprężyste korzystając ze wzorów (1.30÷1.32):
 560 4
⋅t
Ix 3 560 3 140 3 3
W el , x = = = ⋅t = ⋅t ≈46,67 t ,
|y|max 1 12 3
⋅8 t
2
368 4
⋅t
Iy 3 368 3 3
W el , y = = = ⋅t ≈40,89 t .
|x|max 1 9
⋅6 t
2

Rys. 3.3.2
 Odpowiedź:
Wartości głównych centralnych momentów bezwładności zadanej figury wynoszą
odpowiednio I x = I max ≈186,67 t 4 oraz I y =I min≈122,67 t 4 , natomiast wskaźniki wytrzymałości

na zginanie sprężyste W el , x ≈ 46,67 t 3 oraz W el , y ≈ 40,89 t 3 .

3.4. Zadanie 4
Obliczyć wartości głównych momentów bezwładności figury przedstawionej na
rysunku 3.4.1. Mnożnik t potraktować jako parametr.

Rys. 3.4.1
Rozwiązanie:
Podobnie jak w poprzednim zadaniu analizowana figura posiada dwie osie symetrii, ułożone
tym razem wzdłuż przekątnych, które wyznaczają środek ciężkości oraz układ osi głównych
centralnych (rys. 3.4.2 A). W celu zaplanowania podziału skorzystano z charakterystycznej
właściwości wielokątów foremnych, w myśl której momenty bezwładności względem wszystkich
ich osi centralnych są sobie równe (rys. 3.4.2 B) i w przypadku kwadratu wynoszą
4
a
I =I x = I y =I ξ =I η = . (3.1)
12

Proponowany podział figury w celu szybkiego obliczenia momentu bezwładności względem

osi x przedstawiono na rysunku 3.4.2 C, natomiast względem osi y na rysunku 3.4.2 D.
4 4 4
(4 t ) −2⋅(2 t ) +2⋅t 113 4
I x = I max = = ⋅t ≈18,83 t 4
12 6
3⋅(2 t )4−2⋅t 4 23 4
I y =I min= = ⋅t ≈3,83 t 4
12 6
 Rys. 3.4.2
Odpowiedź:
Wartości głównych centralnych momentów bezwładności zadanej figury wynoszą
odpowiednio I x = I max ≈18,83 t 4 oraz I y =I min≈3,83 t 4 .
3.5. Zadanie 5
Porównać pola powierzchni, promienie bezwładności oraz wskaźniki wytrzymałości na
zginanie figur przedstawionych na rysunku 3.5.1.

Rys. 3.5.1
Rozwiązanie:
• Pola powierzchni
◦ Figura A (pierścień)
π ⋅(5 t )2 π ⋅(3 t)2 2
AA= − =4 π t
4 4
◦ Figura B (koło)
π (4 t )2
A B= =4 π t 2
4
• Momenty i promienie bezwładności (jednakowe względem dowolnej osi centralnej)
◦ Figura A
π ⋅d 4zewn π ⋅d 4wewn π ⋅(5 t)4 π ⋅(3 t)4 17 4 4
I x , A =I x , A = I A = − = − = π t =8,5 π t
64 64 64 64 2

√
17 4
πt
√ I
ix , A =i y , A =i A = A =
AA
2
4π t 2
=
√17
8
⋅t ≈1,458 t

◦ Figura B
π ⋅(4 t)4
I B= =4 π t 4
64

√ √
IB 4
4π t
iB = = =1 t
AB 4 π t2
 • Wskaźniki wytrzymałości na zginanie sprężyste
IA 8,5 π t 4
W el , A = = =3,4 π t 3≈10,68 t 3
rmax , A 0,5⋅5 t
I B 4 π t4
W el , B = = =2 π t 3 ≈6,28 t 3
r B 0,5⋅4 t
W el , A 3,4 π t 3
= =1,7=170 %
W el ,B 2 π t 3
• Wskaźniki wytrzymałości na zginanie plastyczne
W celu obliczenia wskaźnika wytrzymałości na zginanie plastyczne należy podzielić każdą
z figur na dwie części o równych polach, a następnie zsumować momenty statyczne obu części
względem osi podziału. Moment statyczny połowy koła względem jego średnicy można obliczyć
przy pomocy danych z tabeli 1.1

S x , półkola= A półkola⋅y C = ⋅ = r= ⋅
2 3π 3 3 2
= ()
π r2 4 r 2 3 2 d 3 d3
12
,

stąd wskaźnik wytrzymałości na zginanie plastyczne pełnego koła na podstawie wzoru (1.33)
wynosi
d3 d3
W pl , koła=2⋅S x , półkola=2⋅ = ,
12 6
gdzie d oznacza średnicę koła.
Podobnie jak w przypadku obliczania momentów bezwładności, do wyznaczania wartości
wskaźnika wytrzymałości na zginanie plastyczne można skorzystać z sumowania lub odejmowania
momentów statycznych poszczególnych figur składowych, zatem
3 3
(5 t ) (3 t ) 49 3 3
W pl , A = − = t ≈16,33 t
6 6 3
( 4 t )3 32 3 3
W pl , B = = t ≈10,67 t
6 3
49 3
t
W pl , A 3 49
= = ≈1,531=153,1 %
W pl ,B 32 3 32
t
3

Odpowiedź:
Obie figury przedstawione na rysunku 3.5.1 mają identyczne pola powierzchni, ale figura A,
czyli pierścień ma o 45,8% większy promień bezwładności (i), o 70% większy wskaźnik
wytrzymałości na zginanie sprężyste (Wel) oraz o 53,1% większy wskaźnik wytrzymałości na
zginanie plastyczne (Wpl) od pełnego koła.
Bibliografia
1) Witek Halina: Przewodnik po rozwiązywaniu zadań z mechaniki wraz z wybranymi
przykładami: geometria mas figur płaskich. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice
2020.
2) Pyrak Stefan, Szulborski Kazimierz: Mechanika konstrukcji: przykłady obliczeń. Arkady,
Warszawa 2001.
3) Borkowski Szczepan: Mechanika ogólna. T.2, Statyka i geometria mas. Wydawnictwo
Politechniki Śląskiej, Gliwice 1993.
3) Bogucki Władysław, Żyburtowicz Mikołaj: Tablice do projektowania konstrukcji
metalowych. Arkady, Warszawa 2010.
4) Bodnar Adam: Wytrzymałość materiałów: podręcznik dla studentów wyższych szkół
technicznych. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004.
5) Dyląg Zdzisław, Jakubowicz Antoni, Orłoś Zbigniew: Wytrzymałość materiałów. T. 1. WNT,
Warszawa 2013.