Ubertino Da Casale Tractatus de Altissima Paupertate Christi

Oliviana
Mouvements et dissidences spirituels XIIIe-XIVe siècles

4 | 2012
4
Ubertini de Casali tractatus de altissima

paupertate Christi et apostolorum eius et virorum
apostolicorum, edizione critica
Gian Luca Potestà
Édition électronique
URL : http://journals.openedition.org/oliviana/478
ISBN : 978-2-8218-1895-8
ISSN : 1765-2812
Éditeur
Groupe d'anthropologie scolastique (Centre de recherches historiques-EHESS-CNRS)
Référence électronique
Gian Luca Potestà, « Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius
et virorum apostolicorum, edizione critica », Oliviana [En ligne], 4 | 2012, mis en ligne le 14 mars 2013,
consulté le 19 avril 2019. URL : http://journals.openedition.org/oliviana/478
Ce document a été généré automatiquement le 19 avril 2019.
© Oliviana
Ubertini de Casali tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum e... 1
Ubertini de Casali tractatus de

altissima paupertate Christi et
apostolorum eius et virorum
apostolicorum, edizione critica
Gian Luca Potestà
Ratio editionis
La presente edizione del Tractatus : tradizione manoscritta
1 Del Tractatus è noto il solo manoscritto Wien (qui W), Nationalbibliothek, Palat. Lat. 8091.
2 Pergamenaceo, sec. XIV ex. - sec. XV in., ff. 163, mm. 215x140, specchio di scrittura mm.
164x101, su due colonne, scrittura bastarda2.
Legatura gotica in legno degli inizi del secolo XV, piatti ricoperti in pergamena, dorso in
carta. Sul piatto anteriore e posteriore, tracce di borchie (asportate) e di fermagli
(asportati).
Piatto anteriore : Defensor pacis Ubertinus de altissima paupertate Christi et
apostolorum. Interno in legno: etichetta recante il numero : 809 ; poco più sotto, al
centro, antica segnatura di epoca barocca in lapis rosso : VI.G.7
Dorso : Guilielmi Occami (cancellato e sostituito con : Marsilii de Maynardino) Ubertinus
de altissima paupertate Christi et apostolorum.
Le prime due carte sono contrassegnate in alto a matita rispettivamente con le cifre I e II.
Al centro della carta I, in alto : Magistri Martini Tissnoviensis (in bastarda del secolo XV).
Seguono 159 fogli numerati a penna in numeri arabi da mano antica ma non coeva alla
scrittura del testo (il fol. 123rv, su cui è stata effettuata la rigatura, è bianco). Il codice si
chiude con due ulteriori carte bianche, contrassegnate in alto a matita rispettivamente
con le cifre I* e II*.
Oliviana, 4 | 2012
3 Contenuto :
Fol. 1ra-122vb <Marsilio da Padova, Defensor pacis>. Tit. Defensor pacis. Inc. Prima diccio
huius libri, Expl. generalis concilii fidelium christianorum. Amen.
Fol. 124ra-128rb <Ubertino da Casale, Reducendo igitur ad brevitatem>. Inc. Reducendo igitur
ad brevitatem Expl. propositum quia et ante debuit scribi.
Fol. 128rb-159va <Ubertino da Casale, Tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum
eius et virorum apostolicorum>. Inc. Ego sum via, veritas et vita. Expl. in se et in suis perfectis
discipulis altissime observare. Explicit tractatus Ubertini de altissima paupertate Christi et
apostolorum eius et virorum apostolicorum.
4 Le lettere iniziali di ciascuno dei tre testi ricopiati nel codice sono miniate : (Marsilio da
Padova, Defensor pacis), in azzurro (Ubertino da Casale, Reducendo igitur ad brevitatem) e in
blu (Ubertino da Casale, Tractatus de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et
virorum apostolicorum).
5 Lungo il testo di Marsilio sino al f. 50v si trovano apposte numerose note marginali, di
diverse mani. Assenti nei fol. 51r-65v, le note riprendono, più rade rispetto alle
precedenti, al fol. 66r. I due testi di Ubertino sono privi di note marginali, se si eccettuano
i nomi delle autorità bibliche e patristiche indicati nel corpo con la semplice iniziale e
sciolti per esteso in margine (la mano è simile, ma non uguale, l’inchiostro è più chiaro).
6 I due testi di Ubertino sono presentati nel codice sono presentati come due parti distinte
di una sola opera. Per questo motivo l’incipit del Tractatus(Ego sum via) è preceduto
dall’indicazione (erronea) : Capitulum 2m.
Origine e provenienza del codice
7 Una pista utile per l’individuazione di origine e provenienza del codice è fornita dal
catalogo dell’esposizione viennese del 1975, in cui esso èpresentato come « geschrieben in
sorgfältiger böhmischer Bastarda des endenden 14. oder beginnenden 15. Jh. von wenigen
ähnlichen Händen, vielleicht in einem böhmisch-mährischen Skriptorium »3.
8 Un ulteriore indizio a conferma dell’area in cui il codice venne trascritto è fornito dalla
frequenza con cui nel Tractatus ricorre la lettera w in luogo della u/v (per la lista
completa cfr. il paragrafo successivo di questa introduzione). Questa caratteristica grafica
di derivazione fonetica fa ritenere plausibile che possa essere stato prodotto in un’area
germanica.
9 La nota di possesso alla carta I attesta che il codice appartenne al maestro Martino di
Tišnov (Tischnowitz) († dopo il 1500), scriba la cui attività è attestata in Humpolecz
(Boemia) fin dal 14434, poi stampatore di libri ed editore della Bibbia di Kuttenberg, da lui
pubblicata nel 1489.5 Nello stesso anno si recò a Praga, forse per necessità economiche, e
vi ottenne il baccalaureato. Nel 1493 è maestro, nel 1495 decano della Facoltà di filosofia 6.
10 Il codice risulta già presente nella Hofbibliothek di Vienna nel 1576, come risulta dal
catalogo di Hugo Blotius, ove è indicato con la segnatura: O 44047.
Oliviana, 4 | 2012
Criteri di edizione: Scelte grafiche e indicazioni di lettura per la

versione elettronica
11 Laddove il codice non presenti evidenti errori, viene mantenuto il testo tradito dall’unico
testimone manoscritto, evitando in linea di massima di normalizzarlo e non escludendo
quindi un certo polimorfismo grafico.
12 I pochi interventi riguardano esclusivamente varianti grafiche riconducibili a ragioni
fonetiche e all’area linguistica dello scriba (cfr. il precedente paragrafo di questa
Introduzione). In particolare ogni qual volta compare nel codice la lettera w, essa viene
qui sostituita con la lettera u/v, secondo gli usi correnti.
13 Tale sostituzione viene operata nei confronti dei seguenti termini :
• ewangelii, ewangelio, ewangelium, ewangeliis
• ewangelica, ewangelice, ewangelicam, ewangelici, ewangelicis
• ewangeliso, ewangelisat, ewangelisantur, ewangelisans, evangelizandi
• ewangelisatoribus
• ewangeliste
• perswadendum
• langwores
14 Per quanto riguarda le citazioni, si procede in tal modo :
• Citazioni bibliche : se Ubertino indica espressamente il libro biblico, la citazione viene
completata con l’indicazione <fra uncini> di capitolo e versetto. In caso contrario, è fornita
l’indicazione completa <libro, capitolo, versetto> al termine del passo citato.
• Altre fonti: subito prima del passo citato è posto il rinvio alla nota indicante la fonte
originaria; subito dopo il passo citato è posto il rinvio alla nota indicante l’opera da cui
Ubertino l’ha desunto.
15 Per rendere immediatamente evidenti ampiezza e limiti esatti degli imprestiti, i passi che
Ubertino desume dalle quattro opere cui maggiormente ricorre sono riportati in colori
differenti, e precisamente così:
• Bonaventura da Bagnoregio, Apologia pauperum
• Giovanni Peckham, Tractatus pauperis
• Tommaso d’Aquino, Catena aurea
• Petrus Iohannis Olivi, Questio octava de perfectione evangelica
<Prefatio>8
16 « Ego sum via veritas et vita », Ioh. XIIII <14,6>, splendor paterne glorie, Dei virtus et
sapientia. Iesus Christus in premisso verbo quoad propositam questionem, que de ipsius
paupertate querit et ipsum perfecte sequentium, exprimit semetipsum ut exemplum
conversationis, ut documentum eruditionis et premium retributionis. Nam via per
exemplum ducit, veritas per documentum instruit, vita appetitum trahit et perficit.
17 Cum igitur petitur utrum Christus et apostoli habuerunt vel non habuerunt in communi,
oportet teneri tanquam verum quod illa pars huius propositionis est sequenda, que
ostendit Christum esse viam perfectiorem perveniendi ad terminum, veritatem
splendidiorem documentorum celestium et vitam suaviorem degustandi eternum
premium.
Oliviana, 4 | 2012
18 Sed quia hoc est apostolici culminis, perscrutari profunde et diffinire autentice, idcirco
ego minimus servus vester frater Ubertinus, sanctissime vestre voluntati obtemperans,
responsionem illam parvulami, quam nuper feci cum omni modestia subiectionis vestre,
nunc secundum9 exigentiam 10 questionis dilato, prout meo intellectui parvo occurrit,
protestans ex nunc quod habeatur pro non scripto quidquid insipienter loquerer, vel
posset esse difforme diffinitionibus apostolicis tam preteritis quam futuris.
19 Et repeto distinctionem aliter datam, quod Christum et apostolos habuisse vel non
habuisse tripliciter potest intelligi, vel quantum ad dispositionis [128va] et dispensationis
auctoritatem vel quantum ad sustentationis necessitatem vel quantum ad dominii
proprietatemii.
20 Primo modo habuerunt ut prelati. Nam Christus fuit summus prelatus et prelationis
radix ; et Petrus post ipsum et apostoli omnes super omnes alios, preter Petri successores,
huiusmodi prelationis fuere participes.
21 Christus de se dicit Io. X <10,11> : « Ego sum pastor bonus » ; Petro dicit Io. ultimo
<21,17> : « Pasce oves meas », ter replicans : « Pasce », ut exemplo et verbo et temporali
subsidio pascat dominici gregis oves, non solum has vel illas, sed universaliter omnes
dominici gregis oves electas, tanquam omnium que Christus habet in terra universalis
pastor et princeps. Et quantum spectat ad animarum regimen et predictam pasturam,
totum sibi orbem terre subiecit ; dicit11 Mt XVI <16,19> : « Quodcumque ligaveris super
terram » ; et, ut ostenderet apostolos huius auctoritatis fore participes, dicit omnibus
Mat. XVIII <18,18> : « Amen dico vobis, quecunque ligaveritis super terram » etc. ; licet
non indocte istud ultimum aliqui referant ad universalem ecclesiam potius quam ad
aliquam aliam apostolorum personam, propter illud quod immediate premisit dicens :
« Dic ecclesie quod, si ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus »
<Mt 18,17> ; et postea secundum istos in persona universalis ecclesie subiungit quod
premissum est, dicens : « Amen dico vobis, quecunque alligaveritis super terram erunt
ligata et in celis » <Mt 18,18> ; et etiam quia statim sequitur : « Iterum dico vobis, quia si
duo ex vobis consenserint super terram, de omni re quacumque potuerint » <Mt 18,19>
etc. Non enim uni persone apostolorum vel cuilibet eorum videtur hec dicere, sed
pluribus in uno consensu concurrentibus. Per quod secundum istos consensus ecclesie
sive romani capituli, quod consistit in cardina-[128vb]–libus, prefiguratur12.
22 Ex ista prelationis auctoritate, uno modo exponendi Christus habuit loculos. Ad tria enim
dicitur loculos habuisse a sanctis, scilicet ad consolandum infirmos, ad refellendum
improbos, ad informandum perfectos.
23 Unde et huiusmodi actus, scilicet habere loculos, respectu infirmorum fuit
condescensivus ad consolandum eos qui propriis loculis carere non volunt, sicut
Augustinus ait in libro De opere monachorumiii : « Dominus more misericordie sue
infirmioribus compaciens, cum ei angeli possent ministrare, loculos habebat quibus
mittererur pecunia ; quos loculos Iude commendavit »iv.
24 Item Hugo super psalmo LXXXXIv : « Habebat13 Iesus loculos, conformans se imperfectis,
et ita Christus in numero imperfectorum inveniri voluit, ne presumerent14 non
accipientes et confunderentur accipientes ». Imperfectioautem ista non potuit esse in
habitu intrinseco, sed in opere operato. Et Rabanusvi super illud Mt VI <6,34c> : « Sufficit
diei malitia sua » idem dicitvii.
25 Multe alie auctoritates sanctorum dicunt quod loculos habuit condescendens infirmis, de
quibus pertranseo, quia idem repetunt.
Oliviana, 4 | 2012
26 Respectu autem impiorum fuit actus comonitorius. Primo quidem ad refellendum

hereticos, qui loculos reprobant et detestantur.
27 Unde Augustinus super Iohannem omelia XLIIIIviii : « Quare loculos habuit cui angeli
ministrabant, nisi quia ecclesia ipsius loculos habitura erat ? Unde loculos habebat ut
doceret15 loculos habere non esse peccatum ». In hiis Augustinus verbis Manicheorum
refellit impietatem, qui condempnabant ecclesie statum propter possessionem rerum
temporalium.
28 Fuit16 etiam comonitorius ad deterrendum avaros, qui loculos concupiscunt ; et nullus de
Christi[129ra]discipulis periit, nisi qui loculos portavit.
29 Unde Crisostomus super Iohannemix : « Si vero quis scrutabitur, quid furi existenti loculos
comisit pauperum et dispensatorem fecit existentem avarum ? Ut omnem abscinderet
occasionem, etenim sufficientem habebat ex loculo concupiscentie mitigationem ; sed
propter nequitiam multam, quam volebat comprimere, Christus multa condescensione ad
eum utens non incusabat subripientem, obstruens perniciosam concupiscentiam et
omnem auferens occasionem, et in hoc percutiens appetitum pecunie, qui proditorem
fecit ». Ex quo Crisostomus concludit quod pecunie cupiditas, non pecunia, fuit causa
proditionis in Iudax.
30 Respectu vero17 perfectorum fuit actus informativus. Siquidem quantum ad modum
habendi fuit actus informativus habentium in communi.
31 Unde Augustinus omelia LX super Ioh.xi : « Habebat dominus loculos et a fidelibus oblata
conservans, suorum necessitatibus et aliis indigentibus tribuebat. Tunc primum
ecclesiastice pecunie forma instituta est, ut intelligeremus quod precepit : non
cogitandum esse de crastino, non ad hoc fuisse preceptum, ut nichil pecunie servaretur a
sanctis, sed ne Deo propter ista serviatur ». Hec Augustinusxii.
32 Quantum autem ad modum dispensandi, forma fuit perfectionis prelatis ecclesie, ut
exemplo Christi ecclesiastica bona dispensent ad sustentationem ministrorum ecclesie et
ad pauperum relevandas miserias.
33 Unde Crisostomus super Io. omelia LXXIxiii : « Quare, inquit, non peram non virgam non es
iubens deferre, marsubium ferebat ? ». Et respondens subdit : « Ad inopum ministerium,
ut discas quam valde pauperum et crucifixum huius oportet partis18 multam facere
procurationem. Multa enim ad nostram [129rb] dispensans doctrinam agebat ». In hiis
verbis ostendit Crisostomus quod perfectioni consonat prelatorum ut spiritualiter et
etiam temporaliter pascendis sibi gregibus comissis19 intendant.
34 Unde Prosper in libro De vita contemplativaxiv : « Scientes viri sancti nichil aliud esse res
ecclesie nisi vota fidelium et pretia peccatorum et patrimonia pauperum, non eas
vendicaverunt ad usus suos ut proprias, sed ut commendatas pauperibus erogaverunt.
Hoc est possidendo contempnere, non sibi sed aliis possidere, nec cupiditate habendi
ecclesie facultates ambire, sed pietate subveniendi eas suscipere, et quod habet ecclesia
cum omnibus nichil habentibus habere commune, nec aliquid inde eis qui sibi de suo
sufficiunt erogare, cum nichil aliud sit habenti dare quam perdere »xv. Hec Prosper.
35 Quantum vero ad modum utendi, forma fuit perfectionis ipsis apostolis ac ceteris
huiusmodi paupertatem professis, ut, cum ex amore paupertatis semper carere loculis
cupiant, solum quando aperte necessitatis urget articulus loculos ferant. Ipse enim
Christus sustentabatur a suscipientibus vel a mulieribus comitantibus eum, sicut in Luca
<8,3> scribitur quod « ibant cum eo mulieres, que ministrabant ei de facultatibus suis »xvi.
Oliviana, 4 | 2012
36 Et licet omni sane mentis non sit dubium quod hec cum omni honestate fiebant, dicit
tamen Ieronimusxvii quod in Judea hec consuetudo erat, quod mulieres devote
preceptoribus de sua substantia ministrabantxviii.Sed cum per Samariam transivit, de
loculis vixit, sicut dicitur Iohannis IIII <4,8>, quod « discipuli abierunt in civitatem ut
cibos emerent »xix.Tam enim inhospitales Samarite se reddebant Iudeis, ut nec hospitium
nec cibum preberent eisdem. Unde [129va] Samaritana domino potum aque denegabat.
Sic ergo tunc Christus et apostoli vixerunt de loculis in terra inhospitalitatis. Fit mentio
etiam de loculis in Ierusalem tempore passionis, sicut dicitur Iohannis XIII <13,29> ; et
aliter non legitur in evangelio Christum vel apostolos vixisse de loculis.
37 Ex predictis igitur patenter elucet quod ob triplicem utilitatem predictam ac sex rationes
premissas Christus habere loculos voluit. Et prima ratio, quia condescendit infirmis.
Secunda impios dupliciter arguit : perfidos de heresi, avaros de periculo peccati. Tertia
perfectos tribus modis informatxx, scilicet qualiter habere debeant in communi, qualiter
debeant ecclesiastica bona distribui et qualiter et quomodo apostolicis viris concessa est
circunferentia loculi. Non igitur loculi Christi fomentum cupiditatis prestant, sed pietatis
et vere paupertatis exempla ministrantxxi.
38 Patet ergo quod habere in communi eo modo quo dictum est statui Christi et
discipulorum, in quantum fuerunt prelati ecclesie, perfectionem non minuit sed servavit.
Et licet alia innumera possint ad hoc membrum adduci, non tamen credo quod expediat
quoad hanc materiam amplius dilatari. Nam nullus catholicus hec negat, nec potest
negare.
39 Habuerunt etiam Christus et apostoli in communi ea que sunt necessaria sustentationi
nature, et hoc ut perfecti observatores consiliorum Christi quoad mundi contemptum,
repellentes omnia que divitias saperent, vel mundi pompam nutrirent, velcarnis delicias
redolerentxxii.
40 Et ut tertium membrum simul digeram cum secundo, notandum quod in hiis rebus, quas
habebant ad sustentationem nature, sic habebant dominium quantum ad usum, non
usurpando scilicet alienum, quod non habebant, [129vb] dominium illud civile quantum
ad litigium ; quo dicitur in humanis legibus quod ea in nostris bonis sunt, in quibus
habitis exceptionem et defensionem et in non habitis repetitionem habemusxxiii.
41 Nam Christus, summus legislator, in consilio paupertatis perfecte, que separat 20 ab omni
humano litigio, dicit Mt V <5,40> : « Ei qui vult tecum in iudicio contendere et tunicam
tuam tollere, prebe ei et pallium », et Luce VI <6,29b.30b> : « Ab eo qui aufert tibi
vestimentum et tunicam noli prohibere ; et qui aufert que tua sunt, ne repetas ».
42 In quibus verbis ostendit quod vere illa sunt utentium, quia non usurpant alienum, sed
suo utuntur, in eo quod dicit : « tunicam tuam et vestimentum tuum, et que tua sunt ». Et
Mt XV <15,34>, dicente Christo : « Quot panes habetis ? », dicunt ei : « Septem et paucos
pisciculos » ; et Luce IX <9,13> : « Non sunt nobis plus quam sex panes et duo pisces, nisi
forte eamus et emamus in omnem hanc turbam escas » ; et Iohannis IIII° <4,8> : « Discipuli
autem abierant in civitatem ut cibos emerent » ; et I Thimo. VI° <6,8> : « Habentes
alimenta et quibus tegamur ». Et deinde in pluribus locis evangelii et Actuum
apostolorum et epistularum Pauli patet quod habuerunt, licet tenuiter. Item nichil
videtur magis proprie posse dici nostrum, quam illud quod ex mercede nostri laboris
acquirimus. Sed apostoli habuerunt ex labore suo mercedem, ut Paulus et Petrus et
septem socii. Iohannis ultimo <21,11> : « Ceperunt CLIII magnos pisces », qui utique
fuerunt sui, non alterius. Igitur habuerunt, licet ad valde pauperem et strictum usum.
Oliviana, 4 | 2012
Quod vero non habuerunt ad litigandum, probatur in eo quod dicit : « Noli in iudicio
contendere », <Mt 5,40> ; et in eo quod dicit : « Ne repetas » <Lc 6,30b>.
43 Et ita clare [130ra] diffinit Christus paupertatis altissime veritatem 21, ut res necessarias
habeat22 ad usum sustentationis nature et eas non habeat ad litigium causidicationis
mundane. Nec mirum si noluit rex pacificus et princeps pacis Iesus litigare discipulos suos
perfectos et resistere pro rebus mundanis, cum etiam eos litigare prohibuerit pro
corporalibus angariis et illatis iniuriisxxiv. Unde Mt V <5,38-39.41> : « Audistis quia dictum
est antiquis : oculum pro oculo et dentem pro dente. Ego autem dico vobis : non resistere
malo. Sed si quis percusserit te in dexteram maxillam, prebe ei et aliam. Et quicumque
angariaverit te mille passus, vade cum illo alia duo ».
44 Patet igitur secundum veritatem evangelii quod omnis causidicatio et litigatio est
perfectis Christi sectatoribus interdicta.
45 Unde Crisostomus super illud Mt V <5,40> : « Qui vult tecum in iudicio contendere », dicit
xxv : « Indigna autem res est, ut homo fidelis23 stet in iudicio ante conspectum iudicis
infidelis, vel si fidelis, certe secularis, et qui te venerari debuerat propter dignitatem fidei,
iudicat te propter necessitatem cause, et perdes dignitatem Christi propter negotium
mundi. Deinde omne iudicium irritatio cordis est et cogitationum malarum. Nam si
videris quod causa tua fraudibus aut pecuniis expugnetur, et similiter tu cause tue adesse
festinas, etsi ab initio hoc consilium non habuisti »xxvi.Hec Crisostomus.
46 Et Augustinus in Enchiridionxxvii : « Et ideo prohibuit hic dominus suos de secularibus
rebus cum aliis habere iudicium. Cum apostolus sinit in ecclesia talia iudicia sumi inter
fratres, fratribus iudicantibus, extra ecclesiam vero terribiliter vetat : manifestum est
quod secundum veniam datur infirmis »xxviii.
47 Et Ieronimus super Mtxxix : « Dominus ergo noster vicis-[130rb]-situdinem tollens truncat
initia peccatorum. In lege namque culpa emendatur ; hic peccatorum auferuntur
exordia »xxx.
48 Augustinus etiam de sermone domini in monte dicit sicxxxi : « Omnia ergo intelliguntur, de
quibus nobiscum in iudicio contendi potest, et quod de tunica et vestimento dictum est in
omnibus faciendum est, que in aliquo24 iure temporaliter nostra esse dicimus ; si enim de
necessariis hoc imperatum est, quanto magis superflua contempnere convenit ! ». Hec ille
xxxii.
49 Nec obstat quod dicit apostolus I Cor. VI <6,4> : « Secularia igitur iudicia si habueritis,
contemptibiles, qui sunt in ecclesia, illos constituite ad iudicandum ». Quia Augustinus,
sicut immediate dictum est, dicit quod illa concessio iudicii est condescensio infirmis, qui
non erant ad talia vota astricti. Et tamen cum hoc toto Crisostomus dicit, sicut supra
dictum est, quanta in litigio est peccati occasioxxxiii.
50 Et Ieronimus dicitxxxiv quod in prohibendo litigia « auferuntur peccatorum exordia »xxxv ;
ac per hoc sequitur quod decens fuit Christum et apostolos occasiones talium amputare.
51 Unde Christus, postquam dixerat : « Beati pauperes spiritu » <Mt 5,3>, statim subiunxit
« Beati mites » <Mt 5,4>, tum quia hec paupertas aufert distractionem animi turbativam,
tum quia aufert potestatem rebellandi et includit in se voluntatem non repetendi, vel
alicui pro defensione temporalium resistendi. Unde Prover. 18 <18,23> dicitur : « Cum
obsecrationibus loquitur pauper, dives autem effabitur rigide ». Et Aristoteles dicit in
Rethoricaxxxvi : « Dives est facile arrogans et iniuriosus »xxxvii. Unde beatus Iacobus IIII
capitulo <4,1ab.2abc.3b> dicit : « Unde bella et lites in vobis, immo ex concupiscentiis
Oliviana, 4 | 2012
vestris ? Concupiscitis [130va] et non habetis, occiditis et zelatis et non potestis adipisci ;
litigatis et belligeratisxxxviii, ut in concupiscentiis vestris insummatis », id est
consummatis. Et Paulus I ad Cor. VI <6,7> dicit : « Iam quidem omnino delictum est in
vobis, quod iudicia habetis inter vos. Quare non magis iniuriam accipitis, quare non magis
fraudem patimini ? ». Ubi vult ostendere quod hoc erat de perfectione apostolice
paupertatis. Sic igitur25 dominium quoad litigium fuit apostolis interdictum, et dimissa est
sibi facultas habendi quantum ad necessarium usum.
52 Et si dicatur adhuc quod in hiis que usu26 consumuntur non potest proprietas separari ab
usuxxxix, quia senatus consultum non potuit rei mutare naturam nec etiam Christus rei
naturam mutat, respondebimus quod de natura rei non est litigare pro ea, sed de
imperfectione, a malitia voluntatis infecta per peccatum natura. Nam in statu innocentie
nulla fuisset appropriatio rerum, nec divisio, licet fuisset ibi verum dominium, non
litigium ; quam voluit Christus per sua consilia, quantum nature nostre infirmitas patitur,
reformarexl. Et quantum ad hoc videtur vere et proprie posse dici Christum et apostolos
nichil habuisse, scilicet civiliter, quoad tale ius. Nam ius naturale omnino habuerunt sicut
ceteri hominumxli. Cui concordat decretalis Extra. de verb. signif. Exiit § Et quidem, ubi
dicitxlii, quod « sicut ceteris, sic et illis de quibus loquitur iure poli in extrema necessitate
licet uti rebus ». Igitur concedit eis ius poli, ac per hoc, quantum ad tale ius, aliquam
rationem dominii. Et infra § Verum, condecens fuit, [130vb] cum dicit xliii : « Qui, inquam,
usus non iuris sed facti tantummodo nomen habens, quod facti est tantum in utendo,
prebet utentibus nichil iuris » - etsi intelligatur : nichil iuris causidici, quod solum videtur
facere verum dominium - concordat hiis que dicimus.
53 Nec est inconveniens quod Christi consilia altius volent in dispositione temporalium
rerum quam leges humane, testimonium perhibente Iohanne Baptista, Ioh. III <3,31bc> :
« Qui de terra est, de terra loquitur » hoc quoad leges terrenas ; « Qui de celo venit, super
omnes est », ac per hoc terrenis legibus non artatur. Ad hanc sententiam adaptari potest
quod dicit Ieronimusxliv : « Indignum valde est sacram scripturam subici regulis Donati »,
sic et legislationem summi imperatoris domini nostri Iesu Christi subici legibus
principum mundi, qui potius leges suas condunt ad concupiscentiam impiorum quam ad
impedienda sublimia27 perfectorum, dicente Paulo <1Tm 1,9> quod « iusto non est lex
imposita » ; et etiam, cum lex divina sit superior lege mundana, non est inconveniens si
de mundanis legibus iudicat et non potest iudicari ab ipsis, sicut et quelibet superior
scientia de principiis inferioris iudicat, ut geometria de perspectiva et in mechanicis
navifactiva iudicatur a nautica et nautica a navis auriga. Et per hoc videntur posse solvi
omnes allegationes, que fiunt de legibus mundi. Licet enim hec lex evangelica non
contrarietur legi civili, tamen ipsam supergreditur et eius vinculis non ligatur, sicut nec
ab inferiore superior iudicatur.
54 Nam quantum ad testimonium veritatis summi legislatoris, Christi exemplum sufficit
atque consilium, qui cum sit iuris naturalis, civilis, canonici [131ra] ac divini principalis
origo, sacro suo sanxit eloquio temporalium rerum dominium modo predicto abiciendum
esse perfectis, quibus tamen sufficientiam quantum ad usum concessit, promisit et,
quantum eis utile est, plene persolvitxlv.
55 Sic igitur potest dici quod modo civili et mundano leges terrene non vocant dominium et
proprietatem veram, ubi non est exceptio retinendi et actio repetendi ac per hoc occasio
litigandi. Sed rex pacificus perfectis imitatoribus suis voluit prefigere solam necessitatem
rebus suis utendi et corporalem miseriam sustentandi, superfluitate et litigiis effugatis.
Oliviana, 4 | 2012
Nec debet intelligi quod semper requiratur extrema necessitas, sed illa que superfluitati
opponitur.
56 Paupertas autem isto modo sumpta vocatur ab apostolo altissima, quia excrescit in
celestes divitias.
57 Huius autem paupertatis altitudo potest considerari ex quatuor : ex parte Christi
institutoris28 et exemplantis, ex parte nostre nature et voluntatis, ex parte sue conditionis
et proprietatis et ex parte sui valoris et utilitatis.
<I>
58 Primo, si consideratur ex parte sue institutionis et exemplaritatis, eius altitudo
ostenditur.
59 Fuit enim paupertas in Christo et eius vita singulariter exemplata, a Christo singulariter
docta et imposita, ab apostolis singulariter assumpta et observata.
60 Exemplata quidem fuit in Christo tam in eius ortu quam in eius progressu et in exituxlvi.
61 Et hoc patet auctoritate multiplici sacri textus. Ubicumque enim loquitur de paupertate
Christi, egestatem et inopiam sibi attribuit excellenter, ut patet per psalmum cum de
Christo dicit : [131rb] « Ego vero egenus et pauper sum » <Ps 108,22> ; « Eripite pauperem
et egenum de manu peccatoris liberate » <Ps 81,4> ; et : « Persecutus est hominem inopem
et mendicum » <Ps 108,17> ; et : « Et ego mendicus sum et pauper » <Ps 39,18> ; et :
« Beatus qui intelligit super egenum et pauperem » <Ps 40,2> ; et : « Pauper et inops
laudabunt nomen tuum » <Ps 73,21> ; et : « Consilium inopis confudistis » <Ps 13,6> ; et :
« Ut decipiant pauperem et inopem » <Ps 36,14> ; et : « Parce pauperi et inopi » <Ps
71,13> ; et illud : « Quoniam inops et pauper sum ego » <Ps 85,1> ; et : « In laboribus a
iuventute mea » <Ps 87,16> ; et : « Suscitas a terra inopem » <Ps 112,7> ; et : « Oculi mei
languerunt pre inopia » <Ps 87,10> ; et : « Parasti in dulcedine tua pauperi, Deus » <Ps
67,11>, et alia similia istis de Christo proprie et principaliter dicta et scripta secundum
sanctos et gloriosos. Item Ysaie XXV <25,4> : « Quia, inquit, factus est fortitudo pauperi,
fortitudo egeno in tribulatione sua », etc. ; et LIII <Is 53,2c-3a> : « Desideravimus eum
despectum et novissimum virorum », et cetera que in illo capitulo secuntur ; et LXVI <Is
66,2> : « Ad quem autem respiciam, nisi ad pauperculum et contritum spiritu et
trementem sermones meos ? ». et Tren. III <3,19> : « Recordare paupertatis et
transgressionis mee, absinthii et fellis » ; et Zach. IX <9,9> : « Ecce rex tuus venit tibi
iustus et salvator ipse pauper et ascendens super asinam et super pullum filium asine ».
Et II29 Cor. VIII 30 <8,9> : « Scitis gratiam domini nostri Iesu Christi, quoniam propter nos
egenus factus est, cum dives esset, ut illius inopia vos divites essetis », et alia
quamplurima similia istis.
62 Hoc ipsum etiam multipliciter patet ex diversis sanctorum auctoritatibus de paupertate
Christi et beatissime matris devotissime loquentium.
63 Unde Augustinus super illud psalmi <146,8> : « Qui producit in montibus [131va] fenum »
xlvii : « Dominus ibat et petebat et indigebat, cui angeli serviunt, qui de quinque panibus
tot milia pavit. Quare egere voluit, nisi ut daret exemplum montibus et pararent
fenum ? »xlviii.
64 Item Augustinus super illud II31 Cor. VIII <8,9> : « Propter nos egenus factus est » xlix :
« Factus est, inquit, egenus in tantum, ut non haberet quod habent vulpes »l.
Oliviana, 4 | 2012
65 Item Augustinus in glosa super illud ad Hebr. XII <12,2> : « Proposito sibi gaudio sustinuit
crucem »li : « Omnia terrena bona contempsit, ut contempnenda monstraret, et omnia
terrena mala sustinuit que sustinenda precepit. Natus est de matre, que, quamvis intacta
permansit, tamen fabro desponsata erat, ut omnem carnalis nobilitatis tumorem32
extingueret ; pauper etiam factus, cuius omnia sunt, ne de terrenis divitiis quisquam
extolleretur. Noluit rex fieri, quia humilitatis viam ostendebat miseris et ita, amore
utique eius, similia patiamur ». Hec Augustinuslii.
66 Item Crisostomus super Mt <2,11> : « Viderunt magi matrem eius et puerum »liii :
« Videamus quid tale gloriosum videntes in puero gavisi sunt, qui regem querentes tanti
itineris susceperunt laborem. Numquid invenerunt palacium marmoribus splendidum?
Numquid matrem dyademate coronatam, aut in loco aureo recumbentem? Numquid
regiam33 diversis populis personantem? Sed quid? Pandochium tenebrosum et sordidum,
magis animalibus quam hominibus aptum, in quo nemo contentus erat secedere, nisi
itineris necessitate coactus34, matremque eius35 vix tunicam unam habentem, non ad
ornamentum corporis sed ad tegumentum nuditatis, qualem habere po-[131vb]-terat
carpentarii uxor, et hoc peregre constitutaliv; puerum pannis sordidissimis involutum et
in sordidiore presepio positum, quia locus ille sic erat angustus, ut nec ponendi infantem
spacium invenirent. Si ergo regem terrenum inquirentes venissent, magis fuissent confusi
quam gavisi, quia tanti itineris laborem sine causa suscepissent. Nunc autem, quia
celestem regem querebant, etsi nichil regale videbant in eo, tamen solius stelle
testimonio contenti gaudebant ; oculi eorum contemptibilem puerum aspicere non
poterant, quia spiritus in corde eorum terribilem eum mirabatur ». Hec Crisostomus.
67 Item idem Crisostomus super Mt.lv : « Pariens36 quidem virgo filium, confestim illum
reclinavit, quia multis convenientibus propterdescriptionem non erat domum invenire.
Sed quid fuit quod suasit magos adorare? Nichil enim sensibilium magnum erat illis, sed
presepe et tugurium et mulier pauper, ut nudam magorum videas philosophiam »lvi.
68 Item idem omelia XVI super Iohannemlvii: « In Christo, inquit, erat genus vile et
multotiens illi proferebant dicentes <Mt 13,55>: “Nonne hic est fabri filius? Nonne mater
eius dicitur Maria ? Et fratres eius Iacobus et Iohannes ?”. Sed et estimata ei patria tantum
exprobrabilis erat, ut Nathanael dicat <Io. 1,46> : “A Nazareth potest quid boni esse ?” Sed
et dieta communis, sed et vestimenta nichil plus multis habentia ». Hec ille.
69 Item idem omelia XXXI super Ioh.lviii : « Facilem, deliciosam Christus semper abiciens
vitam, laboriosam et constrictam inducens, nec subiugali utitur, sed ita valde incedit, ut
fatigetur ex itinere. Et hoc ubique erudit per se operatorem esse et non superflua [132ra]
petere et non multis indigere. Ita enim vult a superfluis alienos non esse, ut et ipsorum
necessariorum multa abscindamus. Propter quod dicebat: “Vulpes foveas habent et
volucres celi nidos, filius autem hominis non habet ubi capud suum reclinet” <Mt 8,20 ;
Lc 9,58>. Propterea et in montibus quamplurimum conversabantur, non in die solum sed
et in nocte et in desertis. Et hoc David preconizans dicebat : “De torrente in via bibit” <Ps
109,7>, bonam vite eius stabilitatem ostendens. Hoc et Iohannes hic ostendens dicit :
“Iesus igitur fatigatus ex itinere sedebat sic super fontem” <Io 4,6> ». Hec Crisostomus.
70 Item Beda super Mr37 exponens illud : « Si quis michi ministrat » <Io 12,26> lix : « Nasci in
hoc mundo per divites noluit, parentes pauperes elegit. Unde et agnus qui pro illo
offerretur defuit. Columbarum pullos, par turturum ad sacrificium mater invenitlx.
Prosperari in hoc mundo noluit, obprobria, irrisiones tolleravit, sputa, flagella, alapas.
Oliviana, 4 | 2012
spineam coronam, crucem sustinuit ; et quia per temporalium delectationem a gaudio

interno recedimus, cum qua amaritudine illuc redeatur ostendit ». Hec Beda.
71 Item Bernardus super illud Luce II38 <2,42> : « Cum factus esset Iesus annorum XII » lxi :
« Ut te, inquit, domine, per omnia nostre paupertati conformares et omnes vite humane
calamitates susciperes, quasi unus in turba pauperum, stipem per hostia mendicabas. Quis
dabit me buccellarum illarum mendicatarum participem fieri et illius divini edulii
reliquiis saginari ? ». Loquitur autem Bernardus de illo triduo, in quo, a matre absentatus,
secundum eum de elemosinis hostiatim mendicans vixit.
72 Item glosa super illud psalmi <Ps 108,22> : « Ego vero egenus et pauper sum »[132rb] dicit
siclxii : « Egenus fuit Christus quia petens39 et pauper, id est sibi insufficiens, quia
mundanas copias non habebat ». Et super illo : « Ego autem mendicus sum » <Ps 39,18>
dicitlxiii quod Christus secundum quod homo mendicus fuit, et quod mendicus est qui ab
alio petit, et pauper qui sibi non sufficitlxiv.
73 Item glosa super Mc.40 XI° <11,11> : « Circumspectis 41 omnibus, cum iam vespera esset
hora », dicit siclxv : « Si quis42 eum hospitio susciperet, circumspexit omnes : tante enim
erat paupertatis et ita nulli adulatus, ut in tanta urbe nullum hospicium inveniret »lxvi.
74 Super quo Ieronimus super Mt dicit siclxvii : « Hoc quoque intelligendum, quod tante
dominus fuit paupertatis et ita nulli sit adulatus, ut in urbe maxima nullum hospitem,
nullam invenit mansionem, sed in agro parvulo apud Lazarum sororesque eius habitaret,
eorum quippe vicus Bethania est ».
75 Item Beda dicit ibidem et Crisostomus super Ioannem43 omelia XIII, ostendens quod
Iohannes Baptista tociens idcirco testimonium replicavit, quia forme sue vilitas, id est
paupertatis sue, obstitisset magnitudini eorum, que de eo dicebantur, ait siclxviii : « Ita
enim vili circumamictebatur forma et communi omnibus Christus, ut Samaritane
mulieres et meretrices et publicani cum multo otio auderent ei venire et loqui ».
76 Item glosa super illud Actuum I° <1,21> : « Intravit et exivit apud nos dominus »lxix : « In
locorum ingressu et exitu semper fuit, qui, in multis civitatibus evangelisans, non habet
ubi caput suum reclinet ».
77 Item Anselmus, De sacramentislxx : « Pauper, inquit, ita fuit Christus, ut veniens in
mundum non in sua sed aliena domo nasceretur et natus propter [132va] inopiam loci in
presepio brutorum animalium poneretur et vivens in mundo non haberet ubi caput suum
reclinaret, nec moriens unde nuditatem suam tegeret, nec mortuus unde involveretur,
nec sepulcrum aut locum ubi corpus mortuum collocaretur »lxxi.
78 Item Ieronimus ad Eustochiumlxxii : « Milites caligas in Christo non habuere quas tollerent,
quia non poterat habere dominus quod prohibuit in servis »lxxiii.
79 Item ibidemlxxiv : « Dei filius pro nostra salute hominis factus est filius ; X mensibus in
utero ut nascatur expectat, fastidia sustinet, cruentus egreditur, involvitur pannis,
blanditiis delinitur ; ille, cuius pugillo mundus includitur, presepio continetur angusto.
Taceo quod usque ad XXX annum ignobili parentum paupertate contentus est ;
verberatur et tacet, crucifigitur et pro crucifigentibus deprecatur. Quid igitur retribuam
domino pro omnibus que retribuit michi ? ».
80 Item Ieronimus ad Neopocianum de Christo dicitlxxv : « Sic erat pauper, quod cibo
vescebatur alieno ». Item super istud Iohannis <14,30> : « Venit princeps mundi huius et
in me non habet quicquam », Glosalxxvi : « Noluit habere dominus quid perderet ; pauper
venit, ne haberet dyabolus quid auferret ».
Oliviana, 4 | 2012
81 Item Rabanus super illud Mt XVII <17,26> : « Eum piscem, qui primus ascenderit, tolle »
lxxvii
: « Tante, inquit, dominus fuerat paupertatis, ut unde tributa redderet non habuit.
Quod si quis obicere voluerit, quoniam Iudas in loculis pecuniam portabat,
respondebimus res pauperum in usus suos convertere nephas putavit ».
82 Item Ieronimus super Mt.lxxviii et similiter eodem passu dicit idem de verbo ad verbum
[132vb] in commento suolxxix.
83 Item Beda super illud Luce 2° <2,7> : « Pannis eum involvit »lxxx : « Qui totum mundum
varie vestit ornatu, pannis vilibus involvitur, ut nos stolam primam recipere valeamus »
lxxxi
.
84 Item super eodem dicit doctor grecuslxxxii : « O admirabilem coarctationem et
peregrinationem quam subiit qui continet orbem ! Ab initio captat penuriam et eam in
seipso decorat. Nimirum si voluisset venire poterat movendo celum, concutiendo terram,
emittens flumina ! Non autem sic processit, non enim perdere sed salvare volebat, ab ipsis
primordiis humanam conculcare superbiam ; atque ideo non tantum homo fit, sed etiam
homo pauper, et pauperem matrem elegit, que caret cunis quibus infantem natum
reclinet »lxxxiii.
85 Item Beda super illud : « Et hoc vobis signum » <Lc 2,12>lxxxiv : « Signum 44 nati salvatoris
datur, non Tirio45 exceptum hostro46, sed pannissqualentibus involutum, non ornatis auro
stratoriis sed in presepibus inveniendum »lxxxv.
86 Item super eodem dicit Maximuslxxxvi : « Si tibi panni fortassis vilescunt, angelos
collaudantes admirare ; si presepe despicis, erige oculos parumper, et novam in celo
stellam, protestantem mundo nativitatem dominicam, contuere. Si credis vilia, crede
mirifica. Si de hiis que humilitatis sunt disputas, que alta sunt venerare »lxxxvii.
87 Item Beda super illudlxxxviii : « Et reclinavit eum in presepio » <Lc 2,7> : « Qui ad dexteram
Patris sedet, diversorii loco eget ». Nascitur autem non in domo parentum, sed in
diversorio et in via.
88 Item idem, ibidem : « Duri presepis angustia continetur, cui celum sedes est, qui panis
angelorum est in presepio reclinatur »lxxxix.
89 Item Ambrosius super eodemxc : « Propter te ergo infirmitas, in se potentia47 ; propter te
inopia, in se opulentia ; noli hoc estimare quod cernis, sed quod [133ra] redimeris
agnosce ». « Plus, domine Iesu, iniuriis tuis debeo quod redemptus sum, quam operibus
quod creatus ; non enim prodesset nasci, nisi redimi profuisset ». Hec illexci.
90 Item Beda super illud Luce IX <9,58>: « Vulpes foveas habent » etc.xcii: « Quid me propter
divitias et seculi lucra cupis sequi, cum tante sim paupertatis ut nec hospitiolum quidem
habeam, nec meo utar tecto? »xciii.
91 Ad idem Crisostomusxciv : « Aspice qualiter paupertatem, quam dominus docuerat, per
opera demonstret : non erat ei mensa, non candelabrum, non domus, nec quicquam aliud
talium »xcv.
92 Item Beda super illud Luce II <2,24> : « Par turturum aut duos pullos columbarum » dicit
sicxcvi : « Hostia hec pauperum erat ; precepit quippe dominus in lege ut qui48 possent
agnum pro filio et turturem sive columbam offerrent ; qui49 vero non sufficiebant ad
offerendum agnum, duos iam turtures vel duos columbe pullos offerrent. Ergo dominus,
cumdives esset, pauper fieri dignatus est, ut nos sua paupertate divitiarum suarum
donaret esse participes ». Hec Bedaxcvii.
Oliviana, 4 | 2012
93 Item Basilius in Libro Religionum, de Christo loquens et de virgine matre eius et Yoseph
sponso ipsius, sic dicitxcviii : « Ab ipsa autem primeva etate parentibus obediens, quemlibet
laborem corporeum humiliter et reverenter sustinuit. Cum enim homines essent honesti
et iusti, egestatem et necessariorum penuriam patientes, teste presepis partus venerandi
ministerio, manifestum est quod sudores corporeos continuo frequentabant, necessaria
sibi querentes. Iesus autem obediens illis, ut scriptura testatur, etiam in sustinendo
labores subiectionem [133rb] plenariam ostendebat » xcix.In quo expresse vult Basilius
quod Christus, virgo et Ioseph communiter vivebant, sicut pauperes et inopes, de
laboritio corporali, in quo pro sustentatione pauperis victus insudabantc.
94 Item super illud Luce XXII° <22,8b-9> : « “Euntes parate vobis pascha ut manducemus” ; at
illi : “Ubi50 vis paremus” » etc., dicit Theoph.ci : « Mittit autem eos in alienam domum.
Nam nulla domus erat ei neque discipulis suis, alioquin aput aliquam eorum pasca
celebrasset ».
95 Et idem super illo verbo : « Ubi vis paremus » <Lc 22,9> dicit Bedacii : « Quasi dicant : “Non
habemus domicilium, non habemus tabernaculum”. Audiant quibus edificandarum
domorum cura est ; cognoscant Christum, omnium dominum, locum ubi caput reclinaret
non habuisse »ciii.
96 Item super illo : « Ecce introeuntibus » <Lc 22,10b> etc., dicit Ambrosiusciv : « Dignationem
51
Christi intuere, quia non persona divitis aut potentis eligitur, sed pauper ambitur et
angustum hospitium pauperis amplis nobilium edibus antefertur »cv.
97 Item Crisostomus super illud Math. XXVII° <27,35>: « Diviserunt vestimenta eius » etc.,
dicit sic in omeliacvi: « Notandum quod non parva hec abiectio Christi erat, quasi enim
circa dehonoratum et omnium vilissimum in Christo hec agebant; in latronibus nichil tale
operati sunt. Dividere autem vestimenta in condempnatis valde vilibus fit et abiectis et
nichil aliud habentibus ». Hec Crisostomuscvii.
98 Item Theoph.52cviii : « Quod autem ponebant sortem super vestimenta eius, etiam
illudentes fecerunt, quasi regis vestimenta dividentes. Etenim vilia erant et non valde
pretiosa ». Hec Theoph. super Mtcix.
99 Item Crisostomus super illud Ioh. <19,23> : « Erat autem tunica [133va] inconsutilis » etc.,
dicit siccx : « In Palestina duos pannos comiscentes, subtexunt indumenta, quoniam talis
erat tunica eius ex hiisque desuper contexta. Hoc autem videtur michi dicere, enigmatice
insinuans vilitatem vestimentorum ; et quemadmodum in aliis universis, ita et in stola
partium dedit scema ». Hec Crisostomuscxi.
100 Patet igitur testimonio habundanti sanctorum Christum Iesum dominum nostrum et eius
beatissimam virginem matrem paupertatem modo predicto plenissime observasse.
101 Quod etiam Christo altissima paupertas convenientissima fuerit, ostendit sublimitas sue
potestatis, claritas exemplaritatis, plenitudo sue bonitatis et dispositio humani cordis seu
humani generis.
102 Sublimitas quidem sue potestatis hoc ostendit, quia magne esset indignitatis Christo,
universali omnium domino, appropriatum omnium dominium super aliquid et maxime
temporale sibi vendicare, et modo illo maxime quo sibi homines ea vindicant. Unde hec
paupertas magis fuit ostensiva potestatis Christi quam etiam affluentia quarumcumque
humanarum divitiarum ; cum esset verus dominus temporalium, fuit earum contemptor
et conculcator ; alias enim non esset eis plene superpositus53. Si Christus non ostendisset
se tamquam summum contemptorem et conculcatorem rerum, non plene ostendisset
Oliviana, 4 | 2012
suum specialissimum dominium quo superfertur omnibus etiam secundum humanitatem.

Si etiam Christus habuisset temporalem potestatem seu dominium, illa que fecisset
virtuosa in mundo plus [133vb] attribuerentur potestati divitiarum quam potestati sue
divinitatis etsanctitatis. Quando autem pauperrimus54 existens mira fecit, non potuit hoc
attribui alicui potestati temporali, sed soli divine virtuti.
103 Et hanc rationem tangit CrisostomuscxiiSuper Ioh. omelia XLIIcxiii, super illud Ioh.VI <6,15> :
« Iesus autem cognoscens quoniam deberent venire et capere eum, ut facerent eum
regem, secessit in montem » dicit sic : « Christus fugit, erudiens nos mundanas fugere
dignitatescxiv, ostendens quoniam non indiget eorum que in terra, quoniam enim omnia
vilia elegit et matrem et domum et civitatem et educationem et vestimentorum stolam,
hic non debebat etiam postea ab ipsis que in terra sunt apparere. Nam que quidem in celis
clara erant et magna, et angeli et stella et Pater clamans et Spiritus testans et prophete a
longe predicantes, que vero in terra omnia vilia, et ita ut magis magisque virtus appareat.
Venit autem erudiens nos contempnere ea que hic, et nusquam admirari neque magna
estimare ea que in hac vita sunt clara, sed deridere omnia hec, et futura amare. Qui enim
ea que hic sunt admiratur, non admirabitur ea que sunt in celis. Et propterea Pylato
dicebat : “Regnum meum non est hic” <Io 18,36>, ut non videatur de reliquo humano
timore et potestate ad persuadendum abuti ». Hec Crisostomus.
104 Et in quodam sermone Ephesini concilii55 diciturcxv : « Omnia paupera et vilia elegit, omnia
mediocria56 et plurimis obscura ; ut divinitas cognosceretur orbem terrarum
transformasse, propterea pauperculam elegit matrem, pauperiorem patriam, egens
[134ra] fit pecuniis. Et hoc tibi exponit presepe ».
105 Perfectio etiam sue bonitatis hoc ostendit. Sicut enim infra probabitur, hec paupertas est
quasi vas et quasi instrumentum omnium virtutum, et status eius de se melior quam
status divitiarum, quia, si non esset imperfectio hominum, iste status utiliter ab omnibus
teneretur. Si igitur Christus quicquid est simpliciter melius in se perfectissime habuit,
patet quod hanc perfectissime in se habuit. Cui enim non valde derisibile videatur dicere
quod, si Christo vestis aut res alia auferretur, quod ipse hanc repeteret tanquam suam aut
tanquam sui specialis collegii ? Aut cui non derisibile videatur quod divitias temporales
vellet acquirere ? Insanus est qui non videt quod actus tam viles et infirmi Christi bonitati
et dignitati nullatenus competebant. Propterea Christus et eius mater numquid non
omnes homines ut proprios filios aspiciebant ? Quomodo ergo se a quocumque homine vel
collegio in temporalibus dividentur, cum, posito quod omnes vellent ad eum converti,
non solum res sed etiam seipsum daret in cibum et premium, sicut et pro omnibus et pro
inimicis se dedit in pretium ? Non consonat ergo pietati talis patris talisque redemptoris
aliqua iurisdictionalis vendicatio rerum sibi appropriata.
106 Exemplaritas etiam omnis perfectionis, que in Christo debuit clarissime refulgere, hoc
ipsum ostendit. Si enim divitiarum opulentiam Christus habuisset secundum superficiem
exteriorem, plus dedisset exemplum superbie et pompositatis, avaritie et cupiditatis,
carnalitatis et voluptatis, quam virtutum [134rb] istis contrariarum ; plus autem
secundum statum exteriorem dedisset exemplum huius vite et felicitatis amande quam
solius eterne patris et glorie querende. Sensibiles enim homines magis vident et
attendunt exteriora quam interiora ; ymmo ad interiora animorum non intrant, nisi per
exteriora. Possessio autem divitiarum, quantum est de se, plus designat amorem eorum
quam contemptum, cum etiam speculum maiestatis eterne et eius gloria clare non possit
a nobis nec ab aliquo speculari, nisi omnium velamine sensibilium totaliter amoto,
secundum Dyonisium in omnibus libris suis.
Oliviana, 4 | 2012
107 Unde et propter hoc apostolus vult I Cor. XIII° evacuandam esse scientiam divinorum
quam hic habemus. Nisi Christus docuisset in summo omnia temporalia esse
contempnenda, non exhibuisset se, prout erat etiam huic vite possibile, tanquam
speculum clarissimum divine maiestatis et glorie. Propter hec enim, secundum apostolum
II ad Cor. III, IV et Vto capitulo, vult quod velamen est positum in lectione veteris
testamenti temporalia promittentis et magnificantis, quod in Christo evacuatur. Et multa
de hiis ibi, que propter brevitatem pertranseocxvi.
108 Dispositio etiam humani generis hoc exigebat. Si enim Christus in divitiis venisset, plus a
coruptis cordibus hominum fuisset adulatorie laudatus, honoratus et servitus quam ex dei
amore, et plus propter istam vitam quam propter aliam. Plus etiam timuissent eum57
timore humano et mundano quam divino. Cum etiam superbia hominum, maxime
regnantium, tanta fit et eorum avaritia, quod totus mundus iste non sufficit, [134va]
multi eum habuissent odio et contendissent cum eo propter ista temporalia, nisi contra
communem cursum humanarum voluntatum eos sibi subiugaret et alligaret. Preterea aut
ipse habuisset omnes mundi divitias et regna aut partem unam determinatam. Si primum,
tunc non venisset ut per passionem nos redempturus, sed ut per potentiam in mundo
temporaliter regnaturus. Et hic modus est verissime antichristi, sicut suis temporibus
dominus Iesus Christus ostendet. Si autem in parte determinata, utpote in regno
Iudeorum, tunc stulte fugit regnum Iudeorum sibi oblatum, sicud habetur Ioh. VI ; et tunc
etiam non venisset a Iudeis passurus, sed ut in eis temporaliter regnaturus. Et hic modus
etiam est antichristi. Hoc etiam universali potestati et dominio non modicum derogasset,
scilicet quod ipse in modica mundi parte regnaret, et alii in maiori. Hoc autem senserat
angelus, qui, postquam dixerat : « Evangeliso vobis gaudium magnum, quod erit omni
populo, quia natus est nobis hodie58 salvator, qui est Christus dominus » <Lc 2,10>, pro
signo verissimo dedit Christi infantuli59 altissimam paupertatem, dicens : « Hoc signum
vobis : invenietis infantem pannis involutum et positum in presepio » <Lc 2,12>. Qui, cum
dixisset : « Iubila filia Ierusalem, ecce rex tuus veniet tibi iustus et salvator » <Zc 9,9a>,
pro signo et ratione veritatis sue promissionis adiecit : « Ipse pauper et ascendens super
asinam et super pullum, filium asine » <Zc 9,9b> ; acsi diceret : ex hoc crede eum esse
verum regem eternorum et vere iustum et mansuetum et verum salvatorem[134vb]
animarum, quia ipse est summus contemptor divitiarum et temporalium. Propter hoc
etiam Isaias, ut ostenderet quod vere « languores nostros ipse tulit et dolores nostros ipse
portavit » <Is 53,4>, premisit quod « desideravimus eum despectum et novissimum
virorum, virum dolorum et scientem infirmitatem » <Is 53,2c-3>. Quod non posset esse
verum, nisi esset in summo pauperrimus.
109 Fuit60 etiam a Christo similiter docta et inposita. Nam pre aliis consiliis fuit imposita sub
maiori districtione precepti et sub maiori reprobatione apostasie vel ingressus ad eam
simulati61.
110 Primum quidem patetcxvii, unde dicitur Mt X <10,1> : « Convocatis XII, misit eos ad
predicandum », dans eis evangelicam formam vivendi secundum omnes sanctos 62 ; et
infra : « Hos duodecim misit Iesus, precipiens eis et dicens : “In viam gencium ne
abieritis” » <Mt 10,5> etc. ; et post : « Nolite possidere aurum neque argentum neque
pecuniam in zonis vestris ; non peram in via neque duas tunicas neque calciamenta neque
virgam. Dignus est enim operarius cibo suo. In quamcunque autem civitatem vel
castellum intraveritis, interrogate quis in ea dignus sit ; et ibi manete donec exeatis »
<Mt 10,9-11>. Et in fine sequitur : « Et factum est cum consummasset Iesus precipiens
discipulis suis, transiit inde » <Mt 11,1> etc. Item Mr. VI <6,7> : « Et convocavit XII » etc. ;
Oliviana, 4 | 2012
et post sequitur : « Et precepit eis ne quid tollerent in viacxviii, nisi virgam tantum, non
peram, non panem, neque in zona es, sed calciatos sandaliis, et ne induerentur63 duabus
tunicis ; et dicebat eis : “Quocunque introieritis in domum, illuc manete donec exeatis
inde” » <Mc 6,8-10>. Item Luce 9 <9,1> : « Convocatis [135ra] autem XII discipulis » etc.,
sequitur : « Et ait ad illos : “Nichil tuleritis in via, neque virgam, neque peram, neque
panem, neque pecunium, neque duas tunicas habeatis. Et in quamcunque domum
intraveritis, ibi manete et inde ne exeatis” » <Lc 9,3-4>. Et Luce X <10,4> dicitur LXXII us
discipulis : « Nolite portare sacculum, neque peram, neque calceamenta ». Et infra : « In
eadem autem domo manete edentes bibentes, que aput illo sunt ; dignus est enim »
<Lc 10,7> etc. ; et infra : « Et in quamcunque domum intraveritis et susceperint vos,
manducate que apponuntur vobis » <Lc 10,8>. Item Mt VI <6,24-25> dicitur : « Non potestis
Deo servire et mamone ; ideo dico vobis, ne soliciti sitis anime vestre, quid manducetis,
neque corpori quid induamini. Nonne anima » etc. Et post : « Nolite ergo soliciti esse
dicentes : “Quid manducabimus aut quid bibemus, aut quo operiemur”. Hec enim omnia
gentes inquirunt ; scit enim pater vester, quia omnibus hiis indigetis » <Mt 6,31-32>. Et
post : « Nolite ergo solliciti esse in crastinum ; crastinus enim dies sollicitus erit sibi.
Sufficit diei malitia sua » <Mt 6,34>. Item Luce XII <12,22>, post parabolam illius divitis,
cuius fructus sic sunt multiplicati, ut horrea et cellaria64 proponeret dilatare et anime sue
dare quietem temporalem propter habundantiam rerum et copiam in futurum
sufficientem, dicit ad discipulos suos : « Ideo dico vobis : “Nolite solliciti esse anime vestre
quid manducetis, neque corpori vestro quid vestiamini” ».
111 In quibus verbis, sano modo intellectis secundum expositiones sanctorum in proximo
subiungendas, expresse patet quod Christus prohibet apostolis et apostolicis viris
indebitam curam seu distractivam et anxiam, sollicitudinem necessariorum ad [135rb]
victum et providentiam seu congregationem nimiam rerum pro futuro tempore nimium
distanti, quod nomine crastini designatur, sed sicut apostolici et perfecti viri in divina
liberalitate et providentia spem suam ponant, ad quod per multa exempla et
manuductiones eos inducit.
112 Sed dicet aliquis forsitan, sicut et quidam dicunt, quod omnia predicta dicuntur a Christo
apostolis et apostolicis viris solummodo consulendo et hortando, aut etiam quod sunt
quedam concessiones apostolis facte, non autem imponuntur sub precepto. Et ideo licet
esset bonum, decens et utile apostolis et viris apostolicis hec omnia observare, non tamen
ad hoc obligantur sicut ad precepta evangelica sub virtute precepti eis iniuncta. Aut forte
dicent quod fuerunt quedam statuta temporalia, secundum se non spectantia ad
perfectionem seu necessitatem perfecte virtutis, et ideo evacuata sunt tempore passionis
a Christo dicente : « Et nunc qui habet sacculum, tollat similiter et peram » <Lc 22,36>. Sed
male videtur ponderare verba evangelii qui hoc dicit. Nam expresso verbo simpliciter et
vocaliter dicitur Mt X <10,5> in principio omnium istorum : « Hos XII misit Iesus
precipiens eis et dicens » etc. ; et in fine concluditur : « Et factum est, cum consummasset
Iesus precipiens XII discipulis suis » <Mt 11,1> ; et Mr. VI <6,8> expresse dicitur :
« Precepit eis ne quid tollerent in via ». Claret ergo vocaliter hec fuisse eis imposita sub
forma precepti.
113 Sancti etiam quamplurimi expresse dicunt predicta esse imposita a Christo apostolis sub
precepto simpliciter et absolute et non ad tempus sed ad semper, etiam post passionem
Christi ; et hoc sicut illa65, que de directo sunt de substantia evangelice et apostolice
paupertatis.
Oliviana, 4 | 2012
114 Unde Augustinus [135va] in omelia de circumcisione super illo evangelio : « Postquam
consummati sunt dies » <Lc 2,21>, expresissime et ex proposito evidentissime hec asserit
dicenscxix : « “Qui dicit se in Christo esse, debet sicut ille ambulavit et ipse ambulare” <1Io
2,6>. Lege evangelium et invenies quomodo Christus ambulavit, et tu fac similiter. Filius
autem hominis, fratres carissimi, ut ipse testatur, non habet ubi caput suum reclinet. Et :
“Nemo mittens manum super aratrum et respiciens retro, aptus est regno Dei” <Lc 9,62>.
Et : “Nolite vobis thezaurizare thezauros in terra, ubi erugo et tinea demolitur, et ubi
fures effodiunt et furantur, thezaurizate vobis autem thezauros in celis, ubi non erugo,
nec tinea demolitur, ubi fures non effodiunt neque furantur. Ubi enim fuerit thezaurus
tuus, ibi erit et cor tuum” <Mt 6,19-21>. Et iterum : “Nemo potest duobus dominis
servire” ; aut enim : “Unum odio habebit et alterum diliget, aut unum substinebit et
alterum contempnet” <Mt 6,24ab>. Et : “Non potestis deo servire et mammone”
<Mt 6,24c>. Mamone autem divitie interpretantur, acsi dixisset : “Non potestis deo servire
et pompe huius seculi”. Et in alio loco dominus dicit : “Facilius est camelum per foramen
acus transire quam divitem intrare in regnum celorum” <Mt 19,24>. Hec sunt mandata
Christi, et hec circumcisio, qua mandavit nos circumcidi, non carne sed corde. Qui non
crediderit ea, non habebit vitam, sed ira dei manet super eum. Ipse est qui non credit
Filio, qui contumaci corde e contrario spiritu transgreditur mandata eius. Qui credit in
illum et mandata eius servat, ipse eum diligit, sicut dominus dicit : “Qui diligit me,
mandata mea custodit” <Io 14,21> ; “in custodiendis illis retributio multa” <Ps 18,12>.
Apostolus dicit : “Nolite effici inanis glorie [135vb] cupidi” <Gal 5,26> ; et : “Curam carnis
ne feceritis in concupiscentiis” <Rm 13,14b>. Et iterum: “Nichil intulimus in hunc
mundum, unde nec auferre quid possumus; habentes autem victum et vestitum, hiis
contenti simus” <1Tim 6,7-8>. Non dixit : “cibum et vestimentum”, quia cibus et
vestimentum ad habundantiam ciborum et vestimentorum pertinet. Victus autem et
vestitus, id est cibus modicus et strictus et vix sufficiens, vestitus autem brevis et tenuis
sive succinctus, quo potest tantum nuditas cooperiri et vix frigus arceri, quoniam ipse
apostolus in fame et siti et frigore serviens erat domino die66 ac nocte. Lege beatum Iob
<1,21> dicentem : “Nudus exivi de utero matris mee, nudum me oportet ire in terram”.
Hec sunt misteria circumcisionis Christi, hec sunt mandata eius, quibus precepit, quicquid
superfluum corpori vel animo nostro irrepserit, abscidi a nobis et circumcidi ; ob id
circumcisionem accepit, quoniam omnia quecumque docuit dominus, hec et opere
implevit, sicut scriptum est de eo quia cepit Iesus facere et docere ». Hucusque
Augustinus de verbo ad verbum.
115 In quibus verbis evidenter et expresse et ex proposito et pluries omnia que ad usum
pauperem spectant, in evangeliis posita a Christo et supra recitata, dicit esse precepta
Christi. Et certe hoc non est verum proprie, nisi solum respectu perfectorum, qui
perfectionem evangelicam voverunt ratione voti quod fecerunt. Et iterum nota quam
proprie stricte et clare usum pauperem explicat auctoritate apostoli Pauli, subdens quod
hec, sub illa explicatione posita, sunt mandata Christi, quibus precepit omnem
superfluitatem abscidi a nobis, et quod propter hoc circumcidi voluit et ipse. Sic mandata
hec ad litteram implevit.
116 Item Augustinus, auctor libri De mirabilibus scripture, in fine [136ra] libri tertii cxx : « In
excusatione, inquit, elemosine a paupertatis professione67 dixit Petrus paralitico <At 3,6> :
“Surge et ambula”, magistri preceptum servans dicentis : “Nolite possidere” <Mt 10,9> »
cxxi.
Oliviana, 4 | 2012
117 Item Augustinus V libro contra Faustum, postquam premisit verba Fausti, in quibus se
gloriatur evangelium recipere, quia argentum et aurum reicit et es in zonis habere
destitit, et cetera hiis similia, ait siccxxii : « Quam multi in nostra communione veraciter
faciunt sublimia illa precepta, quorum specie fallitis68 imperitos ». Et paulo post,
assignatis diversis differentiis in ecclesia, subditcxxiii : « Nec enim illi soli, qui ut sint
perfecti vendunt et dimittunt omnia sua et secuntur dominum, pertinent ad regnum
celorum ; sed huic militie christiane propter etiam quoddam commercium caritatis
subiungitur etiam quedam stipendiaria multitudo, cui dicitur in fine : “Esurivi” etc. ». Et
postcxxiv : « Sed absit, ut istos a mandatis evangelicis et a vita eterna separandos iudicet.
Quia ubi dominus ait : “Si quis non renuncciaverit omnibus que possidet, non potest meus
esse discipulus” <Lc 14,33>, exhortans firmiorem ad perfectionem, ibi statim et istos
consolatus est, dicens : “Qui recipit iustum in nomine iusti” <Mt 10,41b> »cxxv.
118 Item Augustinus De questionibus evangelicis super illo Luce <12,29a> : « Et vos nolite
querere quid manducetis » etc., dicitcxxvi : « Sic prohibita autem69 solicitudine 70 de
alimentis, consequenter ne extollantur amovet dicens : “Et nolite in sublime extolli”
<Lc 12,29b> »cxxvii.
119 Item Ieronimus ad Eustochium sic dicitcxxviii : « Discipuli sine calciamentorum onere et
vinculis pellium ad predicationem novi evangelii destinantur. Milites, vestimentis Iesu
sorte divisis, caligas non habuere quas tollerent ; neque poterat dominus quod
prohibuerat in servis ». Hec Ieronimuscxxix.
120 Si autem usus calciamen-[136rb]-torum cadit apostolis sub prohibitione, ergo suo modo
et alia que ibidem sequntur.
121 Item Ieronimus libro II contra Iovinianumcxxx : « Numquid omnibus preceptum est, ne
duas tunicas habeant, ne cibos in pera et es in zona et calciamenta in pedibus, ut vendant
universa que habent dentque pauperibus et sequantur Iesum ? Sed hiis utique qui volunt
esse perfecti. Alioquin a Iohanne Baptista aliud militibus aliud precipitur publicanis »cxxxi.
122 Item Ieronimus in originali super illud Mt <10,9> : « Nolite possidere aurum » cxxxii :
« Consequenter hoc precipit evangelisatoribus veritatis, quibus ante dixerat : “Gratis
accepistis et gratis date” <Mt 10,8>. Si enim sic predicant, ut pretium non recipiant,
superflua est et auri argentique possessio »cxxxiii. Et post cxxxiv : « “Neque in sacculis es”
<Mc 6,8>. Qui divitias detruncaret, que per aurum et argentum et es signat, propemodum
etiam necessaria vite amputat, ut apostoli doctores vere religionis, qui instituebant omnia
dei providentia gubernari, seipsos ostenderent nichil de crastino cogitare ». Et post cxxxv :
« “Non peram in via” <Mt 10,10a> : ex precepto arguit philosophos, qui vulgo appellantur
bactroperite71, quod contemptores seculi existentes et omnia72 pro nichilo ducentes
cellarium secum vehantcxxxvi. “Neque duas tunicas” <Mt 10,10b> : in duabus tunicis duplex
michi videtur innuere vestimentum, non quod in locis Sithie et glaciali nive rigentibus
una quis tunica debeat esse contentus ; sed in una tunica vestimentum intelligamus, ne
alio vestiti aliquid nobis futurorum timore servemus. “Neque calciamenta” <Mt 10,10c> :
et prelato precipit duas corporis summitates non esse [136va] velandas, neque assuefieri
debere mollitie capitis et pedum ; cum enim hec habuerint firmitatem, cetera robustiora
sunt ». Et postcxxxvii : « Quia quodammodo nudos73 et expeditos ad predicandum apostolos
miserat et dura videbatur esse conditio magistrorum, severitatem precepti sequenti
sententia temperat, dicens : “Dignus est operarius mercede sua” <Mt 10,10e>. Tantum,
inquit, accipite, quantum in victu et vestitu nobis necessarium est. Unde apostolus
replicat : “Habentes victum et vestitum hiis contenti simus” <1Tim 6,8> ». Et post cxxxviii :
Oliviana, 4 | 2012
« Ut quorum discipuli metunt spiritalia, consortes eos faciant carnalium suorum, non in
avaritia, sed in necessitate ». Hec Ieronimus.
123 Item Ieronimus ad Amandum presbiterum, exponens illud : « Nolite soliciti esse »
<Mt 6,34a>cxxxix : « Et ergo, inquit, qui de futuris cogitare prohibuit, concessit de
presentibus huius seculi angustiis cogitarecxl propter humane vite fragilitatem. “Sufficit
diei malitia sua” <Mt 6,34c>, id est : sufficit de presentibus seculi angustiis cogitare ». Hec
Ieronimus.
124 Item in originali super istud Mt <24,18> : « Et qui in agro, non revertatur tollere tunicam
suam »cxli : « Non debemus, inquit, habere alteram tunicam, quam apostoli habere
prohibentur ».
125 Item Ieronimus ibidem in eodem commento super istud Mt : « Ne solliciti sitis anime
vestre, quid manducetis » <Mt 6,25> etc.cxlii : « Precipitur nobis, inquit, ne solliciti simus
quid comedamus, quia in sudore vultus preparamus nobis panem. Labor exercendus est,
sollicitudo tollenda. Hec autem de carnali cibo accipiamus. Ceterum de spiritualibus cibis
et vestimentis semper debemus esse solliciti »cxliii. Et infra super illud : « Nolite solliciti
esse de crastino » <Mt 6,34a> dicitcxliv : « De presentibus ergo concessit debere esse
sollicitos [136vb] qui futura prohibet cogitare. Unde et apostolus : “Nocte, inquit, et die
manibus nostris laborantes, ne quem vestrum gravaremus” <1Ts 2,9>. Cras autem in
scripturis futurum tempus intelligitur »cxlv.
126 Item Gregorius Moral. IX in fine aitcxlvi : « Neque enim mortali adhuc in carne viventibus
funditus cura carnis abscinditur, sed ut discrete animo serviat temperatur. Nam quia
sollicitos nos esse in crastinum veritas prohibet, habere utcumque curam in presentibus
non negat, quam tendi ad tempus quod sequitur vetat ».
127 Item Gregorius super illud Luce X <10,7> : « Edentes et bibentes que apud illos sunt »cxlvii :
« Ecce, inquit, qui saculum et peram portare prohibuit, sumptus et alimenta ex eadem
predicatione concessit »cxlviii.
128 Item ibidem super eodem verbo dicit Theophiluscxlix : « Vide igitur, qualiter discipulos
mendicare instituit et pro pretio eos nutrimentum habere voluit »cl. Et idem super illo
verbo eiusdem : « Manducate que vobis apponuntur » <Lc 10,8>cli : « Quamvis, inquit,
modica existant et vilia, nichil ampli inquirentes ; denuncciat etiam eis ut operantes
miracula homines ad suam predicationem attrahant »clii. Item super illud Luce IX <9,3> :
« Nichil tuleritis in via » etc.cliii : « Sic enim eos mendicos mittit, quod neque panem ipsos
portare vult, nec aliquid aliud, quibus indigent multi »cliv.
129 Item Ambrosius super illud Luce74 X <10,4> : « Noli portare sacculum » etc. clv : « Si
prohibemur, inquit, aurum possidere, quid eripere ? Apostolus Petrus et executor
dominice sententie ostendit non in vacuum effusa domini mandata. Cum enim posceretur
a paupere ut ei aliquid pecunie largiretur, ait : “Argentum et aurum non habeo” <At 3,6>.
Tamen non tam in hoc gloriatur Petrus, quod argentum et aurum non habeat, quam quod
servet domini mandatum, qui [137ra] precepit : “Noli possidere aurum” <Mt 10,9>, hoc
est dicere : vides me discipulum Christi et aurum requiris a me ? ». Hec Ambrosius clvi.
Manifestum est autem quod sub eadem serie et eodem modo et ordine in verbis illis
Christus prohibet auri possessionem et alia predicta secundum gradum et proportionem
suam.
130 Item idem super illud Luce 9 <9,3> : « Nichil tuleritis in via » etc., dicit clvii : « Qualis debeat
esse qui evangelisat dei regnum, preceptis evangelicis designatur, ut sine virga sine pera
Oliviana, 4 | 2012
sine calciamento sine pane et sine pecunia, hoc est subsidii secularis aminicula non
requirens, fideique totus putet sibi quo minus ea requirit, magis posse subpetere ».
131 Item Glo. super illud Actuum III <3,6> : « “Argentum et aurum non est michi”clviii : Hoc
dixit Petrus memor illius precepti : “Nolite possidere aurum” <Mt 10,9> etc. ». Item Glo.
super illud Luce X <10,7> : « In eadem autem domo manete » dicitclix : « Qui saccum et
peram prohibuit, sumptus ex predicatione concedit ; sic tamen ut cibo et potu oblato sint
contenti ».
132 Item super illud Deuteronomii XXIIII <24,14> : « Non negabis mercedem indigentis
pauperis »clx : « Cui sacculus et pera interdicitur ? Qui est pauper spiritu ». Prohibitio
autem et interdictio vim precepti in se habentclxi.
133 Item Glo. super illud Mt <6,34a> : « Nolite ergo soliciti esse in crastinum » etc. dicit sic :
« Prohibuerat sollicitudinem presentium rerum ; modo prohibetsollicitudinem futurorum
variam et ex vitio hominum provenientem cumdicit : “Nolite ergo solliciti esse” etc. » clxii.
134 Item Crisostomus super Iohannem omelia LXXIclxiii : « Qualiter, inquit, non peram, non es
iubens deferre, marsubium ferebat ? Ad inopum ministerium, ut discas75 quoniam valde
pauperem et crucifixum huius oportet partis multam habere procurationem ; multa enim
ad nostram dispensans doctrinam agebat »clxiv.
135 Item Crisostomus omelia ultima [137rb] super Mtclxv : « Si bonum esset aurum habere, hoc
utique dedisset apostolis Christus, qui ineffabilia eis bona tribuit. Nunc autem non solum
non dedit, sed etiam habere prohibuit ; ideoque Petrus non solum non76 verecundabatur,
sed et decorabatur in paupertate, dicens : “Argentum et aurum non existit michi” <At
3,6> »clxvi.
136 Item Crisostomus omelia super Mt XXII dicitclxvii : « Fortasse dicit aliquis : “Quoniam alia
Christi precepta rationem quidem habebant, non habere autem peram in via nec
calciamenta neque duas tunicas qua de causa iussit ?”. Respondet : “Eos in omnem
indigentiam exercitare volens, qui etiam superius nec de supervenienti die sollicitos esse
concessit” »clxviii.
137 Item Crisostomus super illud Mt <10,9> : « Nolite possidere aurum » etc. : « Per hoc,
inquit, preceptum primo quidem discipulos facit non esse suspectos, 2° ab omni eos
liberat sollicitudine, ut vacationem omnem tribuant verbo dei ; tertio docet eos suam
virtutem. Hoc nempe eis et postea dixit : “Numquid aliquid defuit vobis, quando misi vos”
nudos et discalciatos “sine sacculo et pera ?” <Lc 22,35> »clxix.
138 Item Crisostomus super illud Mr. VI <6,8> : « Precepit eis ne quid tollerent in via », dicit
sic : « Hec eis dominus precepit, ut per habitum ostenderent quantum a divitiarum
desiderio distabant »clxx.
139 Item Beda super illud Luce XXII <22,35> : « Quando misi vos sine sacculo » etc. ait clxxi :
« Magister itaque diversarum virtutum, ut modum discretionis insinuet, missis ad
predicandum discipulis, ne quid tollerent in via, precepit ordinans : qui evangelium
enunciat, de evangelio vivat. Instante vero mortis articulo et tota illa gente pastorem
simul et gregem prosequente, congruam regulam temporum decrevit, pecuniam victui
necessariam, donec sopita persecutorum insania tempus evang[137va]gelizandi redeat,
tollere permittendo ».
140 Item Bernardus ad fratres de Monte : « Cum dives esset, pro nobis pauper factus est »
<2Cor 8,9> etclxxii : « Qui voluntarie paupertatis dedit preceptum, ipse eiusdem in
semetipso formam dignatus est demonstrare. Ut enim sciant evangelici pauperes quid eis
Oliviana, 4 | 2012
faciendum sit, ipse etiam a fidelibus pasci voluit, nonnunquam et ab infidelibus ; sed, ut
fideles faceret, vite necessaria non recusavit »clxxiii.
141 Item Euzebius Ecclesiastice historie libro VI in laudem Origenis, pro eotempore quo erat
catholicus, dicitclxxiv : « Ante omnia vero precepta evangelica et vocessalvatoris summo
amore et studio implendas esse censebat ; quibus precipitur duas tunicas non habendum,
neque calciamentis utendum, neque de crastino cogitandum ». Et paulo postclxxv :
« Denique et per multos annos traditur absque omni calciamento nudis incessisse
vestigiis »clxxvi.
142 Item Euzebius super illud Luce <9,3> : « Nichil tuleritis in via »clxxvii : « Volens igitur eos
carere cupidine rerum et sollicitudinibus vite, protestatus est hoc : sumebat enim
experimentum fidei et animositatis eorum, qui habito in mandatis extreme vitam ducere
paupertatis, non effugiunt que iubentur. Decebat enim eos quoddam commercium facere
et, recipientes salubres virtutes, recompensare obedientiam mandatorum et, cum milites
eos faceret regni dei, accingit eos ad pugnam in hostes, monens colere paupertatem.
“Nullus enim militans deo implicat se negotiis vite secularis” <2Tm 2,4> » clxxviii.
143 Item idem super Matheumclxxix : « Prohibebat eis, inquit, auri et argenti [137vb] et eris
possessionem. Pre cognitione futurorum contemplabatur77 enim quod nimirum qui sanari
debebant per eos, vellent quoque concedere eis in omnibus bonis suis. Et ideo hiis
premissis vetabat, ne captarent gratiam monebatque non vendere dona concessa
divinitus78 »clxxx. Hec ille.
144 Item Gregorius Nazanzenus super illud Luce X <10,4> : « Nolite portare sacculum » etc.
dicitclxxxi : « Sic mittens dominus ad predicandum discipulos, multa eis iniunxit, quorum
summa est sic eos virtuosos esse, sic constantes atque modestos et, ut breviter loquar,
celestes, ut non minus propter modum vivendi eorum quam propter verbum evangelica
doctrina propagaretur. Et ideo philosophice et absque superfluis, quin etiam nudipedes,
cum eris et baculi carentia et amictus singularitate mittebantur. Et ideo ait illis : “Nichil
tuleritis in via” <Lc 9,3> etc. »clxxxii.
145 Item Rabanus super illud Mt <6,8> : « Precepit eis ne quid tollerent in via » dicit clxxxiii :
« Claret autem dominum non ita precepisse hoc, ut evangeliste vivere aliunde non
debeant, quam eis prebentibus, quibus annunciant evangelium »clxxxiv. Ergo aperte
supponit dominum apostolis verba illa precepisse.
146 Item Rabanus super illud Mt <6,25> : « Ne solliciti sitis »clxxxv : « Contemptum seculi et
fiduciam futurorum toto sermone precepit » etc.
147 Item Cyrillus super illud Luce X <10,4> : « Nolite portare sacculum » etc. : clxxxvi : « Sic,
inquit, preceperat, nec de ipso subiecto curam habere, cum dixerat : “Mitto vos sicut
agnos inter lupos” <Lc 10,3>. Nec etiam concessit sollicitos esse erga79 extrinseca corpori,
cum dixit : “Nolite portare sacculum neque peram” <Lc 10,4a>. Nec etiam concessit
portare aliquid eorum que coniuncta erant corpori. Unde subdit : “Neque calciamenta”
<Lc 10,4b>. Non solum autem sacculum[138ra] et peram portare prohibuit, sed nec
aliquam studii distractionem permisit assumere » etc.clxxxvii.
148 Item Cirillus super illud Luce XXII <22,35> : « Quando misi vos sine sacculo et pera » dicit
sicclxxxviii : « Miserat enim salvator sanctos apostolos predicare civitatibus et opidis
regnum, precipiens ut euntes nullius corporalem curam gererent, sed in eo totam spem
vivendi reponerent »clxxxix.
Oliviana, 4 | 2012
149 Item idem Cirilluscxc. « Sic igitur exornans sanctos apostolos iussit ire ad eloquendum
ministerium suum per universum orbem; ideo balcheacos precepit esse. Vult etiam carere
qualibet mundana sollicitudine, ut neque de ipso necessario pabulo et irrecusabili curam
gerant aliquam; ait enim redimiculum et coronam eis esse penuriam, ut nec quicquam
ferre omnino liceat, nec baculum nec panem nec peram nec argentum nec geminas
tunicas, explicans quodammodo quod continetur in psalmo: “Iacta curam tuam ad
dominum et ipse pascet te” <Ps 54,23>. Nam verum est quod ipse Christus edidit : “Non
potestis deo servire et mammone” <Mt 6,24, Lc 16,13>. Ut uniformem et singularem vitam
ducerent, attenti solum circa80 doctrinam, precepit nullam gerere curam amictuum vel
fomentorum. Seddicet aliquis : “Et unde affluunt hiis necessaria ?”. Hoc etiam ostendit,
illico dicens : “Et in quamcumque domum” <Lc 9,4> etc. »cxci.
150 Item Basilius super illud : « Beati pauperes » Luce VI <6,20b> : « Non omnis quem
paupertas premit beatus est, sed qui Christi81 preceptum mundanis pretulit opibus »cxcii.
151 Item idem Basilius in regula sua capitulo LIIII querenti que est sollicitudo secularis
respondetcxciii : « Omnis sollicitudo animi, etiam si nichil habere videatur illicitum, tamen
si non ad religionem pertinet et ad virtutem, secularis est ». Et CXXV, dicto quod
pauperes spiritu sunt qui solum propter consilium Christi omnia relinquunt, sub-[138rb]-
ditcxciv : « Si autem quis et quacumque ex causa impositam sibi paupertatem dispenset et
ferat, secundum voluntatem domini, sicut ille Lazarus, etiam iste a beatitudine
paupertatis non erit alienus, domino precipiente : “Nolite solliciti esse quid manducetis
aut bibatis, vel quid induamini” <Mt 6,31 ; Lc 12,22.29> ».
152 Igitur patet habundanter ex predictis sanctorum testimoniis quod verba illa, que Christus
dixit apostolis quando misit eos ad predicandum, in quibus tradidit eis formam
evangelicam in vivendo, scilicet : « Nolite possidere aurum » <Mt 10,9> et : « Nichil
tuleritis in via » <Lc 9,3> etc., firmiter eis dicta sub mandatione82 precepti cxcv ; ad quod
obligati fuerunt et post Christi ascensionem, sicut ad illud in quo consistit quasi tota
perfectio evangelice paupertatis ; et quod illud verbum : « Nolite solliciti esse » <Mt 6,31 ;
Lc 12,22.29> etc. fuit eis dictum sub inibitione prohibitionis, et quod hec ab apostolis
fuerunt sicut precepta altissime etiam post Christi passionem assumptacxcvi et impleta.
153 Ex quibus clare patet quod forma evangelice perfectionis ad usum pauperem suos
professores astringit, et a domino providendum sibi in futurum pro necessitate nondum
imminenti. Omnia enim illa que Christus in illis verbis ponit de directo spectant ad
modificationem usus pauperis plus quam ad abdicationem dominii. Sub quantis autem
commendationibus de hac paupertate fiat mentio tam in veteri testamento quam in novo
propter brevitatem obmitto, quia ex precedentibus patet satis.
154 Quod autem apostasiam huius singulariter exprobraverit patet Luce IX <9,62>, ubi ait uni
volenti eum83 sequi, sed tamen petenti quod iret ad renunciandum hiis qui domi essent :
« Nemo mittens manum ad aratrum et aspiciens [138va] retro aptus est regno dei ». Et
hoc sentiens apostolus dicit ad Phil. III quod, etsi non arbitretur se comprehendisse aut
perfectum esse, unum tamen habet, scilicet « que retro sunt obliviscens et ad ea que sunt
priora se extendens » <Fil 3,13> ; et hoc omnibus perfectis statim consulit dicens :
« Quicumque ergo perfecti sumus, hec sentiamus » <Fil 3,15>. Simulationem etiam in
assumptione huius consilii singulariter vituperavit Luce 9 <9,58>, quando illi, qui dolose
volebat eum sequi, dixit : « Vulpes foveas habent » etc. Nec mirum. Nam in donatione
huius consilii singulariter dixit : « Si vis perfectus esse », sicut habetur Mt XIX <19,21>.
Querenti etiam quid adhuc sibi deerat post observantiam preceptorum, singulariter pro
Oliviana, 4 | 2012
isto consilio ait : « Adhuc unum tibi deest » <Lc 18,22>, acsi expresse vellet dicere quod in
hoc est perfectio singularis et singulare complementum et reparamentum eorum, que in
virtutibus nobis desunt.
155 Quod etiam ab apostolis84 singulariter fuit assumpta, ostendi potest ex sui 85 gloriatione,
qua de eius professione et observatione singulariter gloriantur. Unde Petrus in persona
sui et omnium apostolorum dixit : « Ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te »
<Mt 19,27> ; et, quasi magnum quid hoc valde reputans, singulariter de hoc quesivit :
« Quid ergo erit nobis ? ». In vocatione etiam discipulorum de hoc consilio fit mentio
singulariter, sicut patet Mt IIII <Mt 4,20>, ubi de Petro et Andrea dictum est : « At illi
continuo, relictis retibus, secuti sunt eum ». Et ideo dicitur ibidem de Iacobo et Iohanne,
et idem dicitur de Matheo, Luce V <5,28> : « Relictis, inquit, omnibus, surgens secutus est
eum ». Hoc etiam singulariter profitetur apostolus, quando ait I Cor. <4,11> : « Usque ad
hanc horam [138vb] esurimus et sitimus et nudi sumus et instabiles », id est absque certa
statione vel domo. Et sicut vult ibi Glo. : « “Usque in hanc horam” dixit, id est continue
usque ad hoc tempus ». Et I ad Thim. VI <6,8> : « Habentes alimenta, inquit, et quibus
tegamur, hiis contenti simus ». Et pro ratione huius immediate premittit : « Nichil enim
intulimus in hunc mundum, haut dubium, quia nec aufferre possumus » <1Tm 6,7>. Et II 86
ad Cor. XI <11,27> dixit se fuisse et esse « in fame et siti et ieiuniis multis, in frigore et
nuditate ».
156 Clementi dixit Petrus87, sicut recitat Clemens in suo Itinerariocxcvii : « Panis solum cum
olivis et raro cum oleribus michi in usum est ; indumentum autem michi hoc quod vides,
tunica cum pallio ; et habens hoc non aliud requiro ; hec michi sufficit, quia mens mea
non ad presentia, sed ad alia que eterna sunt respicit ».
157 Primo etiam Ecclesiastice historie dicit Euzebiuscxcviii quod « post Christi ascensionem,
cum Abgarus rex sanaretur a Thadeo apostolo, precepit eidem apostolo dari aurum et
argentum. Ille non accepit dicens : “Si nostra derelinquimus, quomodo recipiemus
aliena ? ».
158 In Vita etiam beati Iohannis evangelistecxcix satis apparet qualem paupertatem apostoli
tenuerunt, quando divitias duorum discipulorum Cratonis et postea suorum non fecit
communitati sue tradi, sed potius pauperibus erogari. Unde eis de sua egestate postea
contristatis dixit : « Numquid non valet manus domini, ut faciat servos deliciis
affluentes ? Sed in hoc certamen statuit animarum, ut credant se eternas habituros
divitias, qui pro eius nomine temporales opes habere noluerunt ».
159 Si autem apostoli non reliquissent omnia, quantum, salva huius vite necessitate, erat eis
possibile, non plene veraciter [139ra] nec omnino singulariter possent dicere : « Ecce nos
relinquimus omnia » <Mt 19,27>. Certum est enim quod ius commune est aliquid de
numero aliorum omnium que relinqui possunt et licentia acquirendi sibi ius in
communibus vel propriis. Et ideo oportet quod per voti solennis immobilitatem
abdicaverunt a se omne quod relinqui ab eis potuit et licentiam rehabendi seu redeundi
ad ea que reliquerant ; alias enim non imponeretur eis paupertatis altissime modus sub
precepto. Si non etiam simpliciter et altissime prius eam vovissent, frustra diceretur ab
Augustino et aliis quod in primis vocationibus reliquerunt sua, tamen cum animo ad ea
redeundi in ultima ; tamen perfectissime reliquerunt et cum animo non redeundi.
160 Et hoc expresse dicit Augustinus, De civitate libro XVII capitulo IIIIcc : « Dixerant, inquit,
potentes illi : “Ecce nos dimisimus omnia” <Mc 10,28 ; Lc 18,28> etc. Hoc, inquit, votum
potentissime voverant88 etc., sicut enim ex verbo Virginis dicentis : “Quoniam virum non
Oliviana, 4 | 2012
cognosco” <Lc 1,34> trahunt sancti ipsam vovisse virginitatem, quia alias non valeret ad
propositum in simili. “Non cognosco” habitualiter sumeretur et pro immobili proposito
non cognoscendi ». Sic Augustinus ex hoc verbo : « Ecce nos relinquimus omnia »
<Mt 19,27> trahit eos paupertatem vovisse quia alias non reliquissent licentiam redeundi,
que est unum de omnibus. Si autem convenienter ex hoc trahitur eos vovisse et per
votum licentiam redeundi reliquisse, ergo eodem modo et etiam amplius potest ex hoc
trahi quod omne ius temporalium et omnia temporalia reliquerunt, quia alias non omnia
reliquissent etiam actualiter possessa, que tamen sub numero omnium magis debent
intelligi quam illa que non sunt actu possessa, sed per licentiam redeundi sunt solum
possibilia possideri.
161 Et ad [139rb] hoc etiam sunt multe auctoritates sanctorum. Dicit enim Ieronimus ad
Exuperantiumcci : « Nemo apostolis pauperior fuit et nemo tantum pro domino
dereliquit »ccii. In quo expresse vult quod altissimam paupertatem professi sunt et
tenuerunt, quantum ab hominibus huius vite debite fieri decuit ; quod sine perfecta
relictione omnium non est intelligibile absque contradictione et falsitate.
162 Item ad Exagirantiam aitcciii : « Apostoli toto orbe non es in zona, non virgam in manu,
non caligas habuere in pedibus ».
163 Item ad Demetriadem aitcciv :« Apostolici fastigii est perfecteque virtutis omnia vendere et
pauperibus distribuere et sic levem atque expeditum cum Christo ad celestia subvolare ».
Si quis autem pro usu superfluo multa servari facit, nequaquam talis potest esse.
164 Item ad Elbidiamccv : « Si visesse perfecta et in primo stare fastigio dignitatis, fac quod
fecerunt apostoli, vende omnia que habes et da pauperibus et sequere Salvatorem et
nudam solamque crucis virtutem nuda sequaris »ccvi. Hoc autem falsum esset, nisi apostoli
in sua paupertate usum pauperem essentialiter habuissent ; non enim essent in gradu
altissimo paupertatis.
165 Item ad eandem Elbidiam super illo verbo : « Qui habet duas tunicas det alterum non
habenti » <Lc 3,11>ccvii : « Quid, si Scitie frigora sint et alpine nives, que non duabus aut
tribus tunicis, sed vix pecudum pellibus repelluntur ? Quicquid ergo corpori nostro
sufficere potest et humane succurrere inbecillitati, hoc appellandum est una tunica, et
quicquid in presentibus alimentis necessarium est, huius diei victus appellatur. Unde
preceptum est : “Ne cogitetis de crastino” <cf. Mt 6,34>, hoc est de futuro. Ex hoc [139va]
apostolus : “Habentes, inquit, victum et vestitum, hiis contenti simus” <1Tm 6,8>. Si plus
habes quam tibi ad victum vestitumque necessarium est, in illo te89 debitricem noveris ».
Hec Ieronimusccviii.
166 Item Gregorius Nazanzenus in apologetico ad plebem suam de fuga episcopatus, dicto
quales secundum Paulum episcopi et eius substantia esse debeant, subditccix : « Illud vero
capitulum ne proferre quidem in medium audeo, in quo dominus discipulos ad
predicandum mittens de singulis quibusque qualiter agere debeant designabat, quales ipsi
essent, quibus etiam indumentis quibusque calciamentis uti deberent, quam expediti
quam ab omnibus pene nudi et, ut ita dicam, celestes incedere super terram, ut non
minus exemplo vite virtutem quam verbis docerent ac dictorum fidem gestorum veritas
comprobaret »ccx.
167 Item Crisostomus super illud Mt <10,9> : « Nolite possidere aurum » etc. dicit ccxi : « Non
tamen a signis volebat eos claros apparere, sed ante signa a propria virtute. Nichil enim
ita designat philosophia sicut non superfluis uti et, secundum quod possibile est, ex nullo
indigere »ccxii.
Oliviana, 4 | 2012
168 Item idem super eodemccxiii : « Intende90, inquit, qualiter eos denudans omnia eis dedit,
permittens in domibus eorum qui docentur manere et nichil habentes introire ». Et paulo
postccxiv : « Si autem in aliena patria exeuntes et ad ignotas abeuntes, nichil amplius
oportet petere quottidiano cibo, multo magis domo manentes »ccxv.
169 Item idem super illud Mt <12,1> : « Discipuli esurientes ceperunt evellere spicas » ccxvi :
« Tu admirare discipulos, qui ita erant suppressi et nullam temporalium habebant curam,
sed in contemptu ponebant carnis mensam et fame expugnabantur continua et neque sic
deficie-[139vb]-bant »ccxvii.
170 Item Rabanus super eodem passu. Et habetur in Glo. Luc. VI91ccxviii : « Quod discipuli spicas
segetum manibus confricabant et inediam consolabantur,vite austerioris indicium est,
non preparatas epulas sed cibos simplices querentium »ccxix.
171 Item Crisostomus de laudibus Pauliccxx : « Paulus pecuniam non possedit. Nam ipse hoc
testatur : “Usque ad hanc, inquit, horam esurimus et sitimus et nudi sumus” <1Cor 4,11>.
Sed quid dicam pecuniam, cum ille necessarium sepe non haberet cibum, nec quod
circumdaret vestimentum, discipulorum quoque illius plurimi pauperes imperiti in fame
et egestate viventes et ignobiles ? »ccxxi.
172 Item idem Crisostomus super Iohanne omelia XXXI super illud : « Discipuli autem eius
abierunt ad forum ut cibos emerent » <Io 4,8> dicit itaccxxii : « Hinc dicimus et Christi circa
itinera valide et circa cibaria negligentiam et qualiter non supervacue re utitur. Item
nimirum et discipuli eruditi erant ea secundum seipsos disponere. Non enim defferebant
viaticulam. Et ostendit hec alius evangelista dicens, cum de “fermento Phariseorum”
<Mt 16,11> eis loqueretur, quoniam illi extimaverunt, quoniam panes non portaverunt. Et
cum esurientes inducit et incidentes spicas et comedentes, et cum dicat eum ad ficum
propter esuriem venisse, nichil aliud quam hoc per omnia nos erudit, scilicet
contempnere ventrem, non studiosam eius estimare esse ministrationem. Intuere quidem
eos, et hoc neque defferentes quid neque, quia non portabant, statim ab initio diei huius
sollicitos esse, sed secundum tempus, secundum quod omnes accipiunt escas
comperantes. Sed non ut nos, qui, mox de lectulo surgentes, pre aliis hec intendimus,
cocos et mense componitores vocantes et cum multo [140ra] hoc scrutantes studio ; et
post ista ita alia tangentes secularia ante spiritualia facientes, et que supervacua oportet
habere ut necessaria honorantes. Propter hoc omnino sursum et inferius fiunt.
Contrarium enim92 oporteret omnium, scilicet spiritualium multam facientes rationem et,
postquam complevimus illa, tunc tangere hec ». Hec93 Crisostomus.
173 Item Ambrosius super illud 2m ad Cor. <11,26> : « Periculis latronum » ccxxiii : « Dyabolus
latrones Paulo excitabat in via, cum nichil ferret, quid latrones cuperent94 »ccxxiv.
174 Item Rabanus super Matheumccxxv : « Propemodum vite necessaria amputat, ut apostoli
doctores vere religionis, qui instruebant omnia providentia gubernari, seipsos
ostenderent nichil cogitare de crastino ».
175 Item idemccxxvi : « Si habuissent aurum et argentum, non viderentur95 causa salutis
hominum predicare sed lucri ».
176 Item patet in legenda beati Andree et beatorum Philippi et Jacobi et aliorum apostolorum,
quorum gesta habentur. Unde et in legenda Simonis et Judeccxxvii : « visis miraculis
apostolorum, facultates pontificum paganorum nisi sunt conferre apostolis. Ipsi autem
nichilominus contempnunt dicentes : “Non nobis licet aliquid possidere super terram,
quia possessio nostra in celis est, que est eterna. Et ideo nulla ratione possumus accipere
aurum et argentum aut vestes aut domos aut predia aut servos aut ancillas. Ista enim
Oliviana, 4 | 2012
omnia terrena sunt et morientem hominem non secuntur” ». Et infra : « Eroga publice
manum omnibus hiis qui opibus indigent ; nos enim terrenum censum penitus
negligimus ».
177 Item Ambrosius super96 II ad Cor. loquens de apostolis ccxxviii : « Quantum, inquit, ad
presentem vitam pertinet, pauperes videbantur » ; et post : « Egeni in terris, in celis
divites, nichil habentes, omnia autem possidentes. Hoc fuit [140rb] in apostolis
gloriosum, ut sine sollicitudine et nomine possidendi non solum ea que in possessionibus
erant, sed eorum dominos possiderent ». Hec Ambrosiusccxxix.
178 Item Bernardus De colloquio Simonis et Iesu dicitccxxx :« Utinam in duodecim unus hodie
Petrus, unus qui reliquerit omnia, unus qui loculis careat inveniatur ! ».
179 Item glosa super illud Act. III <3,4a> : « Respice in nos »ccxxxi : « Paupertatem, inquit, habitu
demonstrantes vel in nos, quos nosti esse pauperes »ccxxxii.
180 Item Cirillus doctor super illud Luce XI <11,3> : « Panem nostrum quottidianum » etc. -
que ponuntur in oratione dominica, apostolis singulariter imposita et data sub forma eis
debita - dicit sicccxxxiii : « Illud decet inspicere, quod sancti irreprehensibiliter petunt,
domino precipiente : panem communem. Ex eo enim quod panem iussit querere, id est
quottidianum alimentum, videtur quod nichil concedat eos habere, sedmagis honestam
colere paupertatem ; non enim est habentium panem querere, sed oppressorum penuria »
ccxxxiv.
181 Item Basilius idem dicitccxxxv : « Qui dicis panem quotidianum, qui scilicet nostre
substantie competit ad vitam diurnam, non tibi ipsi commendes97, sed ad deum causa eius
refugias, exponens ei necessitatem nature »ccxxxvi.
182 Item Crisostomus idem : « Postulanda sunt ergo divinitus necessaria vite, non ciborum
diversitates et vina98 odorifera99 et cetera que delectant guttur, onerant autem ventrem et
mentem perturbant ; sed panis qui potest substantiam corporis sustentare et illum qui
nobis hodie tantummodo sufficit, ut de crastino non cogittemus. Unam autem solam
petitionem sensibilem querimus, ut presentibus non affligamur »ccxxxvii.
183 Item Crisostomus super illud Luce 12 <12,28> : « Si autem fenum » etc., dicit [140va] sic :
« Sufficit enim prudentibus solius causa necessitatis aptum habere vestitum et ciborum
modestiam, non excedentem quod satis est. Sufficiunt etiam sanctis que sunt in Christo
spirituales delicie et subsequens gloria »ccxxxviii.
184 Item Theophilus super illud Luce XII <12,22> : « Dixit ad discipulos suos » etc., dicit sic
ccxxxix
: « Paulatim dominus provehit ad perfectiorem doctrinam. Docuit enim supra
cavendum esse ab avaritia subdiditque parabolam divitis, insinuans per eam quod stultus
est qui superflua capit ; deinde, procedente sermone, neque de necessariis sinit nos
sollicitum diem gerere, avaritie radicem evellens ». Hec Theophilus. Cupere ergo
superflua stultitiam dicit esse auctoritate Christiccxl.
185 Item Crisostomus super illud Luce XII <12,29a> : « Et vos nolite querere » etc., dicit :
« Absonum autem erat discipulos, debentes100 normam et exemplar conversationis
honeste aliis tradere, in ea incidere, a quibus discedendum101 esse oportebat eos
consulere. Et ideo dominus subdit : “Et vos nolite querere quid manducetis aut quid
bibatis” <Lc 12,29ab> »ccxli. Super quo Beda dicitccxlii : « Notandum102 tamen quod non ait :
Nolite querere aut solliciti esse de cibo aut potu aut indumento, sed : “Quid manducetis
aut bibatis”, ubi michi videntur argui qui, spreto victu vel vestimento communi, lautiora
sibi pre hiis, cum quibus vitam103 ducunt, alimenta vel indumenta requirunt »ccxliii.
Oliviana, 4 | 2012
186 Item ad idem Gregorius Nicenus : « Adhibere enim sollicitudinem rebus apparentibus
proprium est eorum, qui nullam ponunt spem futuri seculi neque metum104 iudicii ». Si
ergo proprium est illorum, per consequens extraneum est a viris perfectisccxliv.
187 Item Glo. super illud Mt VI <6,34a> : « Nolite [140vb] solliciti esse » dicit enim : « Alia
sollicitudo105 superflua ex vitio hominum, quando fructus et pecuniam plus quam necesse
est reservant106 et, dimissis spiritualibus, illis intenti sunt, quasi de bonitate dei
desperantes. Et hoc prohibetur habere ». Vult hec ergo Glo. quod hic prohibetur
superfluitas et107 utibilium conservatio plus quam est necesseccxlv.
188 Item Ieronimus in Commento super illud Mathei VI <6,34a> : « Nolite ergo solliciti esse in
crastinum » etc., dicitccxlvi : « Cras in scripturis futurum tempus intelligitur, dicente Iacob :
“Exaudiet me cras iustitia mea”. De presentibus ergo concessit esse sollicitos qui futura
prohibet108 cogitare. Sufficit enim nobis presentis temporis cogitatio ; futura que incerta
sunt deo relinquamus ». Et hoc est quod dicitur : « Crastinus enim dies sollicitus erit sibi »
<Mt 6,34b>, id est ipse afferet109 sollicitudinem suam secum. « Sufficit enim diei malitia
sua” <Mt 6,34c>. Hic malitiam non contrariam virtuti posuit, sed laborem et afflictionem
et angustiam seculi ». Hec Ieronimusccxlvii.
189 Item idem Crisostomus super Mt.ccxlviii, quod « hodie hoc solum signatur, quod opus
habemus in vita presenti ; quod autem dicit cras quod superfluum est ostendit », ergo
dicit : « ”Nolite solliciti esse in crastinum” <Mt 6,34a>, id est nichil curetis super illud
habere, quod necessarium est nobis ad vitam quotidianam110. Quod enim superfluum
fuerit, quod est cras, curabit se. Et hoc est quod dicit : “Crastinus enim dies sollicitus erit
sibi ipsi” <Mt 6,34b>, acsi dicat : « Superflua cum congregaveris, ipsa se curabunt. Te
quidem eis non fruente, invenient111 dominos multos, qui ea procurant. Quid ergo curas
de illis quorum potestatem es dimissurus ? “Sufficit enim diei malitia sua” <Mt 6,34c>,
quasi diceret : “Sufficit tibi labor quem pateris propter necessaria ; noli de superfluis
laborare” ». Hec Crisostomusccxlix.
190 Item Augustinus super illud Mt X <10,9> : « Nolite possidere aurum » etc. [141ra] ccl : « Illa
apostolis112 loquebatur, ut securi non possiderent neque portarent huic vite necessaria
neque magna neque nimia. Ideo posuit : “Nec virgam”, ostendens a fidelibus omne debere
ministris suis, nulla superflua requirentibus ». « Nec113 calciamenta » <Mt 10,10>. Hoc de
duabus tunicis intelligendum est : ne quisquam eorum preter eam, qua esset indutus,
aliam portandam putaret, sollicitus ne opus esset, cum ex potestate illa possit accipere »
ccli. Super Marcum etiam sic dicitcclii : « Potuit sic breviter dici : Nichil necessariorum
vobiscum114 feratis, nec virgam, nisi virgam tantum ; ut illud quod dictum est : “Neque
virgam” intelligatur : neque minimas quidem res. Quod vero adiunctum est : “Nisi virgam
tantum” intelligatur : quia per potestatem a domino acceptam, que virge nomine
significata est, etiam que115 non portantur non deerunt »ccliii.
191 Item Crisostomus in Omelia super illud Mt XXI <21,7> : « Et eum desuper sedere fecerunt »
dicitccliv : « Michiautem videtur quod non propter misterium solum super asinam Christus
sedit, sed et mensuram nobis sapientie tribuens demonstrat scilicet quod non super equos
ferri necesse est, sed sufficit asino uti, eo quod necessitas est esse contentum ».
192 Item Crisostomus super Mt dicitcclv quod ubi nos habemus Mt Vto <5,3> : « Beati pauperes »
etc., in greco habetur : « Beati mendici vel egeni »cclvi.
193 Super quo et Ambrosius dicit libro De officiiscclvii : « Inde incipit beatitudo iudicio divino,
ubi erumpna estimatur humano ».
Oliviana, 4 | 2012
194 Et idem super Lucam sic dicitcclviii : « Cum simplicitate contentus fuero inops, superest ut
mores meos temperem. Quid enim michi prodest carere secularibus, nisi fuero mitis ?
Congrue igitur sequitur : “Beati mites” <Mt 5,4> ». Hec Ambrosiuscclix.
195 Item Ieronimus super illud Mt VI <6,11a> : « Panem nostrum [141rb]
supersubstantialem » etc., dicit siccclx : « Alii simpliciter putant, secundum apostoli
sermonem116 dicentis : “Habentes victum et vestitum hiis contenti simus” <1Tm 6,8>, de
presenti tantum cibo sanctos curam gerere. Unde in posterioribus est preceptum : “Nolite
cogitare de crastino” <Mt 6,34a> ».
196 Item Augustinus de sermone Domini in monte super illud verbum Mt VI <6,11a> : « Panem
nostrum » etc., querit siccclxi : « Forte autem aliquis moveatur 117 cur oremus pro hiis
adipiscendis, que huic vite sunt necessaria, sicut est victus et tegumentum, cum dominus
dicat : “Nolite solliciti esse quid edatis aut quid induamini”. Non autem potest quisque de
ea re, pro qua adipiscenda orat, non esse118 sollicitus ». Respondet sic cclxii quod
« sufficientiam vite non indecenter vult quisquis vult, et non amplius vult, alioquin non
ipsam vult ; et ideo neque decenter vult. Hecque sufficientia non appetitur propter
seipsam, sed propter salutem corporis et congruentem habitum persone hominis, quo
habitu non sit inconveniens eis cum quibus honeste officioseque vivendum est. Ista ergo
cum non habentur, ut habeantur orandum est ». Hec Augustinuscclxiii.
197 Item Crisostomus in omelia super eundem passum dicit siccclxiv : « Hominibus non
potentibus eandem habere impassibilitatem cum angelis condescendit infirmitati nature,
que necessario indiget cibo, et ideo pro pane iussit orationem facere, non pro peccata
neque pro lassivia, sed solum pro pane quottidiano. Et neque hoc sufficit, sed apposuit :
“Da nobis hodie” <Mt 6,11b>, ut non conteramus nos ipsos sollicitudine supervenientis
diei »cclxv. Et super Mt dicitcclxvi. « Et sic in prima facie videntur hec verba sonare, ut qui
hec dicunt non habeant in crastinum aut post crastinum preparatum ; quod si est oratio,
ista paucis [141va] potest convenire, sicut apostolis qui docendi gratia omni tempore
vagabantur »cclxvii.
198 Item Cyprianus super eodem verbo dicit siccclxviii : « Diurnum ergo cibum discipulus Christi
debet petere, ne in longum desiderium petitionis extendat, quia contrarium sibi fit et
repugnans, ut queramus in seculo diu manere qui petimus regnum dei velociter
advenire ». Vel additcclxix : « “Quottidianum” <Lc 11,3>, ut tantum quis manducet quantum
ratio naturalis exigit, non quantum lascivia carnis impellit. Si enim in uno convivio
tantum expendas quantum sufficere tibi potest centum diebus, iam non quotidianum
cibum manducas, sed multorum dierum ». Hec Cyprianuscclxx.
199 Item Gregorius XXXI Moraliumcclxxi : « Valde superbire est extra limites inopie aliquid
desiderare »cclxxii.
200 Item Beda super illud Mathei <10,10>, ne induerentur duabus tuniciscclxxiii : « In duabus
tunicis videtur michi ostendere duplex vestimentum ; non quod in locis Scicie glaciali
nive rigentibus una quis tunica debeat esse contentus, sed quod in tunica vestimentum119
intelligamus, ne, alio vestiti, aliud nobis futurorum timore servemus »cclxxiv. Et concordat
Rabanus120 cum hoc de verbo ad verbum ; unde ergo qui duplex indumentum
prohibebatur, quod utique ad pauperem usum spectatcclxxv.
201 Item Crisostomus super illo passu Mr. VI° <Mc 6,8b> : « Nisi virgam tantum » etc., dicit
sic : « Mt et Lucas non calciamenta neque baculum portare permittit, quod ostendit
perfectissimum esse ; Marcus vero iubet baculum assumere, quod dictum est
permissive ». Hec Crisostomuscclxxvi.
Oliviana, 4 | 2012
202 Item idem Ieronimus libro II contra Iovinianum responsione ad tertiam questionem
contra Iovinianum ex proposito hanc materiam diffusissime tractat, ubi inter alia dicit
cclxxvii
: « Si quis estimat habundantia ciborum potuumque se [141vb] perfrui et vacare
posse sapientie, hoc est versari inter delicias et deliciarum vitiis non teneri, seipsum
decipit ». Et postcclxxviii : « Quomodo virginitatem nuptiis, ita saturitati121 et carnibus
ieiunia spretaque preferimus ». Item ibidemcclxxix : « Grandis exultatio anime est, cum
parvo contentus fueris, mundum habere sub pedibus et omnem eius potentiam epulas
libidines, propter que divitie comparantur, vilibus mutare cibis et grossiori tunica
compensare. Tolle epularum et libidinis luxuriam ; nemo querit laxas divitias, quarum
usus aut in ventre aut sub ventre est ». Hec et alia plurima dicit ibidem Ieronimus,
ostendens tam per exempla philosophorum et paganorum quam per totum decursum
scripturarum a primo homine usque ad apostolos miram laudem et commendationem
restrictionis circa usum.
203 Item Crisostomus super Io. omelia XLVIIcclxxx : « Anima inopis : inopis quidem voluntarii
fulget velud aurum, splendet velud margaritha fulgens, florescit autem ut rosa. Non enim
est illi tunica, non est illi fur, non sollicitudo huiusmodi negociorum, sed sicut angelus ita
conversatur. Vis anime huius plenitudinem videre ? Vis inopie divitias addiscere ? Non
subiacet demonibus122, non assistit regi, sed assistit deo ; non militat cum hominibus, sed
militat cum angelis ; non habet archas duas vel tres vel XX, sed talem habundantiam, ut
hunc mundum universum nihil esse estimet. Non habet thezaurum sed celum ; non
indiget servis, magis autem servos habet passiones et cogitationes que123 regibus
dominantur. Regnum autem et aurum et omnia talia [142ra]quemadmodum puerorum
ludibria deridet, et sicut rotas et pilam hec omnia estimat esse contemptibilia. Habet
enim mundum, quem neque videre qui in hiis ludunt possunt124. Quid igitur paupere hoc
est melius unquam ? Pavimentum denique habet celum. Si autem pavimentum tale est,
excogita tectum. Sed non habet equos et currus ? Quid autem ei hiis opus est, qui supra
nubes vehi debet et esse cum Christo ? »cclxxxi. Hec Crisostomus.
204 Item Beda super Mr.125 VI <6,8a> : « Precepit eis ne quid tollerent in via »cclxxxii : « Illa,
inquit, apostolis loquebatur, ut securi non possiderent neque portarent huic vite
necessaria nec magna nec minima. Ideo posuit : “nisi virgam”, ostendens a fidelibus
omnia deberi ministris suis, nulla superflua requirentibus ».
205 Et idem dicit Rabanus super Matheum, sicut habitum est supracclxxxiii, in hiis que ad126
animarum conversationem, ubi etiam est auctoritas Crisostomi ad hoc.
206 Idem etiam Crisostomus super Mt <10,9>: « Nolite possidere »cclxxxiv « Intende, inquit,
qualiter127 eos denudans omnia eis dedit, permittens in domibus eorum 128, qui docentur
manere et nichil habentes introire ». Et paulo post : « Si autem in aliena patria existentes
et ad ignotos abeuntes nichil amplius oportet petere quotidiano cibo, multo magis domi
manentes ».
207 Item Bernardus Ad Eugenium II° libro dicit, exponens istud : « Argentum et aurum non
est michi » <At 3,6>cclxxxv : « Nec locus, inquit, otio, ubi sedula viget sollicitudo. Nam quid
aliud dimisit129 tibi sanctus 130 apostolus ? “Quod habeo, inquit, hoc tibi do”. Quid illud ?
Unum scio : non argentum neque aurum, cum ipse dicat : “Argentum et aurum non est
michi” <At 3,6>. Si habere contingat, utere non pro libitu, sed pro tempore ; sic eris utens
quasi non utens ». Et infra : « Esto, ut alia quacumque ratione hoc [142rb]tibi vendices,
sed non apostolico iure. Nec enim ille tibi dare potuit quod non habet ».
Oliviana, 4 | 2012
208 Idem etiam de colloquio Simonis et Iesu dicitcclxxxvi : « Utinam in duodecim unus hodie
Petrus, unus qui reliquerit omnia, unus qui loculis careat inveniatur ».
209 Item super illud Act. III <3,4a> : « Respice in nos » Glo.cclxxxvii : « Paupertatem habitu
demonstrantes ; vel in nos quos nosti esse pauperes ».
210 Item Rabanus super illud Mt XII <12,1>: « Discipuli esurientes ceperunt evellere spicas »
cclxxxviii
: « Quod, inquit, spicas segetum manibus confricabant et inediam consolabantur,
vite austerioris indicium est, non preparatas epulas, sed cibos simplices querentium ».
211 Item Crisostomus exponens idipsum super Mt omelia XXXIXcclxxxix : « Tu admirare
discipulos, qui ita erant suppressi et nullam corporalium habebant curam, sed in
contemptum ponebant carnis mensam et fame expugnabantur continua et neque ita
deficiebant ».
212 Item Ieronimus ad Ebidiam131 questione I super hoc verbo: « Qui habet duas tunicas det
alteram non habenti » <Lc 3,11>ccxc : « Quid, si Scicie frigora sint et alpine nives, que non
duabus aut tribus tunicis, sed vix pecudum pellibus repelluntur ? Quicquid ergo corpori
nostro sufficere potest et humane succurrere imbecillitati, hoc132 una appellanda est
tunica, et quicquid in presentibus alimentis necessarium est, diei victus appellatur. Unde
preceptum est : “Ne cogitetis de crastino” <Mt 6,34a>, hoc est de futuro tempore. Et
apostolus : “Habentes, inquit, victum et vestitum, hiis contenti sumus” <1Tm 6,8>. Si plus
habes quam tibi ad victum vestimentumque necessarium est, in illo debitricem te esse
noveris ». Hec Ieronimus.
213 Item Augustinus super illud 2m ad Cor. VIII <8,9b-10> : « Propter nos egenus factus est, et
consilium in hoc do »ccxci : « ”Factus [142va]est, inquit, egenus” in tantum, ut non haberet
quod habent vulpes. “Et in hoc consilium do”, subauditur : imitemini. Sed apostoli hoc
consilium non convenienter darent, nisi in se implessent ».
214 Item Augustinus in quodam sermone exponens orationem dominicamccxcii : « O sapientia
divina, que docuit panem solum petere et hodie nominare. Hoc enim dico : et aviditas 133
cum astucia tollitur et humane vite insinuatur incertum, secundum illud : “Nolite solliciti
esse in crastinum” <Mt 6,34a>. Vere enim inconveniens est in multos annos et tempora
vel certe in alium diem necessaria postulare, cui forte sub nocte esset vita finienda ». Sed
secundum Augustinum hec oratio singulariter fuit data apostolis et apostolicis viris; ergo
ista ab eis fuerunt singulariter observata.
215 Hoc etiam ipsum ratio dictat. Decuit enim eos134 paupertatem modo privilegiato habere
ratione135 singularis ad Christum societatis et ratione primarie fundationis et
exemplaritatis et ratione preexigentie et necessitatis ad suum officium ydonee
exequendum.
216 Ratione quidem societatis hoc decuit, quia non decuit Christi socios esse a Christo in vita
dissimiles aut difformes et quia ex sua societate debuerunt singularem virtutis
prerogantiam obtinere et quia virtus Christi eos mente sibi associavit, specialiter debuit
emanare et refulgere.
217 Ratione etiam primarie fundationis et exemplaritatis hoc decuit. Qui enim eligebantur ut
fundamenta et exemplaria totius ecclesie debuerunt habere singularem perfectionis
soliditatem et exemplaritatem. Exigebat etiam hoc eorum officium, quod erat predicare
pau-[142vb]-perem crucifixum, mundi contemptum, evacuationem cerimoniarum et
promissionum136 legalium que carnales erant, et convertere modo divinissimo et
spiritualissimo universum mundum, superbia avaritia luxuria et omnibus malis plenum,
Oliviana, 4 | 2012
et hoc ad contraria istorum : quod nullo modo posset bono modo fieri, nisi per
professores altissime paupertatis, sicut inferius ostendetur.
218 Unde Ambrosius super epistola ad Rom. dicitccxciii : « Dignum fuit ut, quia proprium deus
filium mundo promittebat, per claros viros illum promitteret137, ut ex hiis quam
potentissimus esset ostenderet ». Si autem hoc decuit de prophetis, per quos fuit
promissus, multo magis hoc decuit de hiis cum quibus et per quos fuit mundo
manifestatus.
219 Unde Euzebius Ecclesiastice historie libro I cap. XIIccxciv : « Salvator initium sue
peregrinationis exordiens138 XII ex omnibus discipulis assumpsit, quos ceteris
sectatoribus suis preferens spirituali quodam electionis privilegio apostolos nominavit »
ccxcv.
<II>139
220 Secundo apparet altitudo huius paupertatis ex parte nostre nature et voluntatis.
221 Si enim voluntas nostra consideretur ut vitiosa, nichil fere ita est ei odiosum, preter
mortem, quamvis nec ipsa mors quoad multa ita odiosa videatur. Nam multi divitum et
potentum plus vellent esse mortui quam in paupertatem cadere ; multique plus volunt
male mori quam si, restituendo forefacta, filios inopes relinquerent, aut quam, si multa
pro anima sua dando, non iuxta votum eos divites relinquerent. Causa autem quare
paupertas sic est voluntati hominis140 odiosa, est quia habet in se defectum fere omnium
que carnalis affectus desiderat, et per consequens [143ra] in se fere omnia illa que
huiusmodi affectui contrariantur. Loquor autem hic de voluntate viciosa, non solum vitio
culpe sive originalis sive actualis, sed etiam vitio penalitatis inflicte.
222 Si autem voluntas nostra consideretur ut recta, sive rectitudine nature absolute accepte
sive rectitudine innocentie sive rectitudine gratie sive glorie, semper hec paupertas est ei
summe consona et tamen summe alta.
223 Naturalis enim rectitudo voluntatis nostre clamat eam altam et sibi consonam : tum quia
naturalem habet libertatem, qua omnibus mundanis superfertur et superferri appetit per
modum cuiusdam dominii naturalis, unde per naturam non determinatur voluntas
nostra, nec persona nostra plus ad hoc quam ad illud, nec ipsa res de vi nature plus ad
hunc quam ad illum ; tum quia habet secundum naturam capacitatem, quod omne
temporale est sibi sicut punctus, ymmo sicut nichil ; tum quia tantam141 habet secundum
naturam ad mundana difformitatem, quod secundum naturam magis est ei inassociabilis.
Est enim eis inassociabilis secundum se, associabilis tantum propter colligationem quam
habet ad sensus. Et loquor de associatione qua aliquid associatur alteri per quamdam
impendentiam familiarem et propriam et determinantem unum ad alterum quadam
coherentia speciali, et hoc sicut ad rem sibi necessariam et sue nature conformem.
Quantumque igitur voluntas nostra declinat ad inferiorem statum sive modum se habendi
ad temporalia, quam sit status et modus altissime paupertatis, tunc aliquo modo declinat
ab altitudine sue naturalis libertatis et coartatur altitudo sue naturalis capacitatis, pro eo
quod tunc aplicat et coartat et asso-[143rb]-ciat se ad aliqua istorum inferiorum sive
propria sive comunia, modo quodam infimo et stricto et distractivo seu difformi respectu
sue altitudinis et latitudinis et uniformitatis seu abstractionis.
224 In hoc etiam clamat eius altitudinem, quia cum conatur ad eam aut appetendam aut de
facto habendam, semper sentit se indigere fortissimo conatu et semper in appetendo et
Oliviana, 4 | 2012
assumendo eam sentit se elevari ad aliquid valde arduum et valde de natura sua difficile.
Hoc autem omni conanti ad eam est et esse potest probatissimum per experientiam
vivam.
225 Rectitudo etiam innocentie eius altitudinem clamat. Nam secundum Clementem, et
habetur Causa XII, qu.1ccxcvi, « comunis usus omnium que sunt in hoc mundo omnibus esse
hominibus debuit », sed secundum eum iniquitas tam originalis corruptionis quam
actualis divisiones rerum, que nunc sunt, fieri fecit.
226 Crisostomus etiam super Mt omelia XXXII loquens de Iohanne hoc idem dicitccxcvii :
« Helias, inquit, in civitatibus et in domibus ferebatur, hic autem continue heremum ex
fasciis habitavit. Nec tecto nec cubili nec aliquo horum indiguit, ut erudiat ab humanis
desistere et nichil commune habere ad terram, sed ad priorem recurrere nobilitatem, in
qua homo erat antequam indiguisset vestimentis ». In quibus verbis manifeste innuit
quod status innocentie fuit tante nobilitatis in huiusmodi paupertate, quod a nullo nunc
potest plene attingi. Iohannes tamen et Helias fortissime attingerunt etiam ultra vires
huius vite communes. Uterque enim in desertis, licet Johannes amplius instetisse legatur
142. Quando tamen genti voluerunt prodesse et iuxta vires huius vite vivere, uterque fuit in
domibus [143va] et villis. Christus autem quia formam statui huius vite possibilem
instituere et in seipso exemplare voluit et formam pauperem predicantium plus quam
formam deserta inhabitantium vitam tenuit et plurimum in domibus et tectis, non tamen
suis sed potius comodatis, sicut supra hec omnia plenius patuerunt.
227 Hec est illa rectitudo de qua dicit Ecclesiastes VII <7,4> quod « deus fecit hominem rectum
et ipse immiscuit se infinitis questionibus ». Sicut enim in istis questionibus maximam
partem tenent questus superflui et causidicationes, sic amor huius paupertatis, questui
isti contrarius, maxima pars erat rectitudinis illiusccxcviii.
228 Nec concluditur ex predictis quin in statu innocentie esset verum dominium, quin potius
Gen. primo <1,26>, quando fiendus erat homo, dixit : « Presit piscibus maris » etc. ; et
infra : « Crescite et multiplicamini et replete terram et subicite eam et dominamini » <Gn
1,28> etc. Sequitur autem ex predictis rationibus quod dominium illud fuisset sine vitio
superfluitatis et sine rixa discordie et litigiositatis, ac per hoc paupertas, quam supra
descripsimus, quantum nature nostre infirmitas patitur statui innocentie similatur.
229 Rectitudo etiam gratie eius altitudinem clamat, quia secundum apostolum I Cor. XIII
<13,5> : « Caritas non querit que sua sunt ». Unde et de seipso dicit supra X <1Cor 10,33> :
« Ego, inquit, per omnia omnibus placeo, non querens quod michi utile, sed quod multis,
ut salvi fiant » ; et IX cap. <1Cor 9,22> dicit se « omnibus omnia factum, ut omnes faceret
salvos ». Certumque est quod caritatis non est temporalia sibi in habundantia congregare
nec speciale ius sibi in eis vendicare, sed potius eius est pauperibus [143vb] ea sibi
distribuere et divino cultui et iuri ea dedicare et, quantum est pro se, ea ut stercora
contempnere et ut periculosa horrere. Si enim illa essent caritatis, tunc unusquisque ex
dei et proximi caritate cogeretur ad servandum et ad querendum sibi ius rerum et
habundantiam, et ex caritate solicitaretur pro eis sibi vendicandis et ita caritas cogeret
nos ad cupiditates et illiberalitates et ad immisericordias et ad litigia causarum vel
preliorum ; et tunc non recte reprehenderet apostolus Corintheos quando I ad Cor. VI
<6,7a> dicit : « Iam quidem omnino delictum est in vobis143, quia iudicia habetis inter
vos ». Nec recte tunc eosdem consuleret, immediate subiungens : « Quare non magis
iniuriam accipitis ? Quare non magis fraudem patimini ? » <1Cor 6,7b> ccxcix.
Oliviana, 4 | 2012
230 Quando autem queruntur temporalia sine infectione amoris ad seipsum recurvi et
appropriati, sed pro honore cultus divini et ampliatione fidei et maioris securitatis populi
christiani et substentatione gregis sibi crediti, sicut utique faciunt et fecerunt sancti
prelati, tunc queruntur ex caritate perfecta et meritoria, et tales cum apostolo Paulo non
querunt quod sibi utile est – suple : ad hanc vitam –-, sed quod multis, ut salvi fiant in
patria. Et maxime quando talis prelatio potius per superioris obedientiam imponitur
quam ambitur.
231 Rectitudo etiam glorie hoc clamat. Nam omnino dementis esset dicere beatos in celis
querere et habere specialia iura temporalium et affluentias eorum, nisi forte sarracenice
et iudaice sentiamus. Unde illic est et erit plenissime spiritus illius paupertatis, cuius est
regnum celorum. Secundum autem Dyonisium Libro ecclesiastice et an-[144ra]-gelice
ierarchie, perfectio militantis ecclesie est conformari celesti ierarchie, prout est ei
possibile. Unde et Christus in oratione dominica hanc singulariter voluit nos petere
dicendo : « Fiat voluntas tua in terra sicut fit in celo » <Mt 6,10>. Sed qui tenent
professionem paupertatis altissime plus ei conformantur144 quam quicumque alius modus
se habendi ad temporalia, licet neuter ad plenum, quia ibi non est usus temporalium, qui
huic vite est necessarius. Ergo patentissimum est quod rectitudo glorie altitudinem eius
clamat sicut et rectitudines predicte.
232 Unde glosa super illud Luce XII <12,24> : « Respice corvos » dicit ccc . « Sancti merito avibus
comparantur, qui, nichil in mundo habentes nec laborantes, sola eterna petunt iam
similes angelis ».
233 Et Crisostomus, sicut supra habitum est, dicitccci quod Christus, mittendo apostolos ad
predicandum sine victualibus et sine sollicitudine eorum, eos facit quasi ex hominibus
angelos. Propter hoc etiam inter alia de Iohanne dictum est : « Ecce ego mitto angelum
meum » <Mc 1,2b>. Nec enim aliter145 Christo et eius consiliis viam preparare congrue
potuissetcccii.
<III>
234 Tertio potest ostendi eius altitudo ex ratione sue conditionis et proprietatis. Quod ut
clarius fiat sub methaphora dimensionum corporalium, spirituales eius dimensiones
rimemur et sic comprehendemus miram eius sublimitatem et summam eius latitudinem
146
et summam eius longitudinem et profunditatemccciii.
235 Nec paupertas evangelica, de qua sola loquimur, dicit puram privationem, sicut aliqui
autumant, quin potius includit perfectam Christi sequelam et positionem excellentis
gradus amoris dei et proximi, qui, ut deo possit plene vacare pro salute sui et proximi,
relinquit, [144rb] quantum est possibile, omne mundanum et seipsum immolat homo deo
in holocaustum amoris perfecti, per ipsam separatus ab omni distractiva cura et totus
recollectus in deo.
236 Unde Christus Mt V <5,3> huic paupertati dat premium de presenti dicens de huiusmodi
pauperibus : « Quoniam ipsorum est regnum celorum », cum tamen ceteris beatitudinibus
premium de futuro promittat, dicens quod « mites possidebunt terram » <Mt 5,4> et
« lugentes consolabuntur » <Mt 5,5> etc. ; preterquam persecutionem propter iustitiam,
de qua similiter dicit quod « ipsius est regnum celorum » <Mt 5,10>. Tam enim pauperes
evangelici quam actu pro Christo in persecutionibus patientes sentiunt quandam
ineffabilem dei assistentiam in intimis ipsorum, ut vere se sentiant a divino fluxu totaliter
Oliviana, 4 | 2012
absorberi et sine rebellione a deo possideri et, per nimiam condescensionem dei ad eos,
deum et omnia que dei sunt possidere in ipso, ut videatur in eis completum verbum
Christi : « Regnum dei intra vos est » <Lc 17,21>, et illud quod petebat Moyses : « Posside
nos », et sicut dicit Dyonisius in libro De divinis nominibuscccivde Paulo, quod « divino ore
participans : “Vivo, ait, ego147, iam non ego, vivit vero in me Christus” <Gal 2,20> », et illud
Phil.148 : “Michi vivere Christus” <Fil. 1,21>. Et omnes intimitates et transformationes
mentis in deum et uniones, que in scriptura exprimuntur capitis Christi et corporis
mistici, in hac evangelica paupertate videntur includi. Cum enim paupertas talis mundo
hominem totaliter crucifigat, nequaquam posset portari letanter, nisi reficeretur
continue gustibus divinorum. Unde ista est possessio dei sine impedimento, cui datum
est, spretis mundi deliciis, vacare et videre quam suavis est dominus. Et de tali [144va]
paupertate intendo loqui, de altis eius commendationibus sub et supra.
237 Si enim eius sublimitatem attendas, invenies quod paupertas hec seu eius habitualis amor
non solum transcendit omne sensibile et omnem sensum et sensualem affectum, sed
etiam totum libertatis nostre dominium, saltem illud quod quis habere potest in alienis
personis et rebuscccv. Unde ista paupertas et eius affectus per quendam149 negationum
superexcessum attingit invisibilia et eterna, aut saltem ad sic attingendum perfectissime
et altissime mentem disponit. Et ideo ipsa est sedes et fundamentum et quasi quoddam
celeste solium altissime contemplationis. Transcendit etiam omne illud cui secundum
modum iuris temporalis dominari possumus, et ita quodammodo transcendit nostrum
dominium. Unde videtur in se includere celestes divitias, quas et si plene habere
possumus, non tamen proprie eis dominari. Et hoc videtur Christus expresse innuisse,
cum dando de ea consilium adiunxit : « Et habebis thesaurum in celo » <Mt 19,21 ;
Mc 10,21 ; Lc 18,22>. Ipsa est enim proprie designata a Christo Mt XIII sub figura
mercationis thesauri absconditi et pretiosissime margarite per venditionem et
derelictionem omnium habitorum seu possessorum. Nec enim alterius est proprie
vendere universa que habet ac pro hoc nec alterius est emere margaritam et agrum in
quo absconditus est thezaurus.
238 Cuius etiam altitudo per simile in aliis virtutum gradibus patet. Sicut enim ille modus
castitatis est altior, qui secundum altiorem statum abstrahit se a deliciis carnis, et sicut
ille modus absti-[144vb]-nendi est de se altior, qui citra necessitatem corporis, prout est
ordinabile ad virtutem, a deliciis gule magis se abstrahit et sic de humilitate et
consimilibus, sic non debet esse dubium quin ille modus paupertatis secundum se sit
altior, qui, citra necessitatem nature ad meritum et gloriam ordinabilis, secundum
quandam singularem providentiam dei fortius se abstrahit a divitiis et omni re mundana.
Talis autem est paupertas altissima respectu omnis alterius paupertatis et omnis alterius
modi se habendi ad temporalia. Neque enim necessaria persone aut speciei debent
qualicunque modo accipi sed in relatione ad virtutis bonum et ad divine150 providentie
modum et beneplacitum.
239 Hanc autem altitudinem senserat predictus Ysaac qui in libro suo De contemplatione dicit
cccvi
: « Si posueris anime tue terminum paupertatis et per dei gratiam fueris a
solicitudinibus liberatus et in tua paupertate factus fueris supra mundum, cave » etc. Ecce
quod per paupertatem dicit hominem fieri supra mundum.
240 Est etiam tertia ratio de hoc ex altissimis promissionibus sibi factis, sicut tangitur infra in
hiis que ad spem. Non enim altissima premia promittuntur nisi statui altissimi meriti et
virtutis. Si igitur statui altissime paupertatis singulariter altissima sunt promissa, patet
quod est altissimi meriti et virtutis.
Oliviana, 4 | 2012
241 Est etiam ad hoc quarta ratio secundum Augustinum De bono coniugali ca° XIcccvii :
« Quisquis bonis propter aliud necessariis non ad hoc utitur, propter quod instituta sunt,
peccat. Quisquis vero eis propter hoc151, quod data sunt, utitur, bene facit. Cui vero non
sunt necessaria et eis non utitur, melius facit. Sed melius ea nolumus quam volumus,
[145ra] quia tunc melius habemus, cum ea necessaria non habemus ». Que autem sunt
ista que secundum eum propter aliud sunt necessaria, dicit in precedenti capitulo, scilicet
cccviii : « doctrina, cibus, potus, sompnus, coniugium, concubitus. Doctrina est propter
sapientiam, tria vero media propter corporis salutem, ultima vero propter amicitiam et
prolem ».
242 Ex hoc igitur arguo : status ille melior est et altior, qui minus indiget illis que non sunt per
se bona. Hoc enim signum est altitudinis et per se sufficientie, talibus non egere ; et hoc
etiam signum est inmediatioris adhesionis ad per se bona, seu perfectioris possessionis
est ipsorum propter se bonorum. Unde nobilior est status sapientis quam addiscentis et
status sanitatis quam medicinalis curationis. Semper status ille qui est fini coniunctus
minus indiget de hiis que sunt ad finem. Sed status altissime paupertatis minus vult et
exigit ista temporalia, que non sunt nobis per se bona, quam alii modi se habendi ad
temporalia. Ergo patet quod est altior et melior.
243 Propter quod eiusdem libri capitulo IX dicit Augustinuscccix : « Bonum erat quod faciebant,
que de substantia sua Christo ac discipulis eius necessaria ministrabant ; sed melius qui
omnem substantiam suam dimiserunt, ut expeditiores eundem dominum sequerentur ».
Et ca° Xcccx : « Non ideo malum est suscipere iustum aut prophetam in domum suam ; quia
nec domum habere debet, ut quod melius est faciat qui vult ad perfectionem Christum
sequi ».
244 Et in libro De ecclesiasticis dogmatibus152cccxi : « Bonum est facultates cum discretione et
dispensatione pauperibus erogare ; melius pro intentione sequendi dominum semel
donare et absolutum a solicitudine cum Christo egere ».
245 Egestas autem dicitur defectus necessariorum. Unde qui habet sufficientiam
necessariorum nullo modo [145rb] proprie egenus dici potest ; et maxime si de iure per
quandam iurisdictionem hec habet, sicut habet canonicus in sufficientia victus. Non enim
potest de iure sibi negari de ipsis communibus sufficiens victus.
246 Quante etiam sit sublimitatis huiusmodi paupertas, ex modo suo se habendi ad
temporalia, aut quem habere facit amatorem suum, patere potest. Omnia enim facit aspici
ut aliena, quedam vero ut contraria et inimica, quedam ut ei similia et amica, quedam
vero ut diformia et dissimilia. Cum enim professor eius nichil iuris civilis habere possit
vel velit in aliquo temporali, ita aspicit ea que pre manibus tenet sicut illa que sunt in
finibus terre et in aliorum potestate, nisi quantum corporis necessitas exigit.
Habundantiam vero rerum divitias sapientem circa se aspicit ut sibi et sue paupertati
contrariam et inimicam et recte acsi cupiditatis venenum, raritatem vero rerum seu
egestatem circa se aspicit, ut sibi et sue paupertati consimilemcccxii.
247 Unde Paulus dicit ad Hebr. X <10,34> profectis pauperibus : « Rapinam bonorum
vestrorum cum gaudio suscepistis ». Non dixit : « cum patientia », sed : « cum gaudio »,
quia signum generati habitus est operatio cum delectatione.
248 Habundantiam vero, quam cernit in divitibus mundi, aspicit non ut inimicam, sed ut sibi
dissimilem et diversam. Unde qui non sic se habet ad temporalia non est huiusmodi
paupertatis perfectus amator neque possessor, utpote qui de perditione rerum suo usui
concessarum dolet graviter ; aut qui in habundantia rerum et opulentia letatur et
Oliviana, 4 | 2012
gloriatur, in raritate vero earum et egestate contristatur ; aut qui de paupertate [145va]
suorum parentum erubescit et contristatur, et de divitiis eorum aut quas ipse habuit in
seculo gaudet et gloriatur, et multo magis qui appetit et procurat ditationem eorum,
manifestissimum est quod omnes isti sunt contemptores aut in se vel in aliis altissime
paupertatis aut non sufficientes eius appretiatiores et amatorescccxiii.
249 Qui vero inveniunt vias causidicandi pro eis longe sunt ab ista de qua loquimur
paupertate.
250 Quante autem arduitatis sit ista in se habere, non solum esperientia et actio, sed etiam
sola eorum cogitatio docet. Apparet etiam sue excellentie gradus ex consideratione
latitudinis et capacitatis sue ; nam dilatat sinum affectus ad omnia et ad omnes. Sicut
enim appropriatio rerum ad determinatum collegium vel personam non est sine quadam
appropriatione persone vel collegii ad res ipsas, sic generalis indeterminatio seu
inappropriatio omnium non est sine magna laxatione affectus eam ex corde tenentis,
unde ad omnia et ad omnes se habet, quantum est de se, communiter et uniformiter. Et
hanc latitudinem sentiebat apostolus II ad Cor. VI <6,10-12> dicens : « Sicut egentes,
multos autem locupletantes, tanquam nichil habentes et omnia possidentes. Os nostrum
patet ad vos, o Corinthii, cor nostrum dilatatum est. Non angustiamini in nobis » etc. Hinc
etiam est quod super omnia subservit latitudini pietatis seu caritatis, sicut infra patet in
hiis que ad caritatem.
251 Tante etiam est profunditatis, quod rerum nullitatem attingit, unde et eas tanquam
nichilum abicit et parvipendit, et propter hoc super omnia subservit profunditati [145vb]
humilitatis, sicut de se patet. In hoc profundo fuit Christus dicens : « Infixus sum in limo
profundi, et non est substantia » <Ps 68,3>, id est, secundum glosamcccxiv : « Ad
paupertatem veni ». Unde in sequenti : « Pauper et dolens ego sum » <Ps 68,30>.
Substantia enim dicuntur divitie, quibus sustentatur homo, secundum glosam ibidem.
Unde et ille dicitur dissipasse substantiam vivendo luxuriose.
252 Habet etiam in se longitudinem eternitatis, quia sicut suo modo caritas nunquam excidit,
sed hic inchoatur et in patria consummatur, sic paupertas ista hic inchoatur, totum
tempus huius vite in se circumplectendo, et in patria consummatur, illic eternaliter
perdurando, quantum ad illud153 quod ponit perfectionis in anima. Non igitur sine causa
dictum quod « honorabile nomen pauperum154 coram illo » <Ps 71,14> et quod « ipsorum
est regnum celorum » <Mt 5,3>. De huiusmodi longitudine videtur loqui Salomon Prover.
III <3,16> : « Longitudo dierum in dextera eius », sapientie scilicet de qua loquebatur, « et
in sinistra eius divitie et gloria ». Cum enim in libro illo ut plurimum per contraponens
loquatur, ex quo divitias posuit in sinistra, videtur quod per longitudinem dierum
existentem in sapientie dextera paupertatis huiusmodi longitudinem innuere voluerit.
Unde immediate premiserat quod « melior est adquisitio sapientie negotiatione auri et
argenti » <Pr 3,14> et quod « pretiosior est cunctis opibus et omnia que desiderantur huic
non valent comparari » <Pr 3,15> ; acsi diceret quod thesaurus divine sapientie per solam
paupertatem emitur et in eternitatis longitudine possideturcccxv.
<IV>
253 Quarto ostenditur huius paupertatis altissima celsitudo ex parte sui valoris et utilitatis.
254 Valet enim altissimo modo ad XII infrascripta : primo ad profundissimam humilitatem ;
secundo ad [146ra] rigidissimam victus sobrietatem et austeritatem ; tertio ad
Oliviana, 4 | 2012
illibatissimam castitatem et puritatem ; quarto ad legalissimam fidelitatem et

simplicitatem ; quinto ad perfectissimam liberalitatem et pietatem ; sexto ad fidei firmam
credulitatem ; septimo ad divine spei singularem confidentiam et securitatem ; octavo ad
dei et proximi ardentissimam caritatem ; nono ad contemplationis sublimitatem ; decimo
ad mundi conversionem ; undecimo ad constantissimam fortitudinem et
magnanimitatem ; duodecimo ad plenam fugam temptationum et securitatem ab omni
periculo vitiorum. Nescio autem quid alte virtutis in hiis valoribus intactum remaneatcccxvi
, ut plene appareat quanti valoris evangelica paupertas existat, accepta in illa altitudine
in qua Christus et devotissima mater eius et perfecta Christi discipula eam plenissime
servaverant.
<IV.1>
255 Quod autem ad humilitatem valeat, quadrupliciter ostendo.
<IV.1.1>
256 Valet enim primo per adlationem materie humilitatis et occasionum ad humilitatem
impellentium et per amotionem materie superbie et occasionum ad superbiam
incitantium. Certum est enim quod, ablata totaliter omni materia divitiarum et omni
temporali facultate et iurisdictione temporalium, summa pars mundane reputationis et155
glorie est ablata ; aput enim mundanos homines, etiam aput imperfectos licet alias bonos,
nichil fere in hoc mundo vilius et contemptibilius inopia et egestate, tum quia inopes
nichil reputantur temporaliter posse in rebus ac per consequens nec in hominibus, nec
sibi nec aliis, nec reputantur secundum mundum habere potestatem benefaciendi alicui
[146rb]aut aliquem dampnificandi et, quod plus est, omnimode putantur inpotentes ad
defendendum se a calumpniis divitum et potentum.
257 Propter quod dicitur Eccli. XIII <13,23-24> quod sicut « venatio leonis onagri in heremo,
sic pascua sunt divitum pauperes. Et sicut abhominatio superbo humilitas, sic et execratio
divitis pauper ». Secundum enim Eccl.156 X capitulo <10,19>, comunis est acceptio
omnium, quod « pecunie obediunt omnia », et inde est quod divites et pecuniosi
reputantur per contrarium omnia posse tam sibi quam aliis, tam in benefaciendo quam in
dampnificando. Et in tantum hoc est verum, quod Aristoteles licet philosophus tamen eas
existimat, quod I Ethicorum dicit eas esse instrumenta et organa felicitatis humanecccxvii.
Unde divites non solum ab aliis plurimum reputantur, sed etiam adulatorie valde
subserviuntur et etiam honorantur. Unde ait Ecclesiasticus XIII capitulo <13,25-29> :
« Dives commotus confirmatur ab amicis suis. Humilis autem cum ceciderit expelletur et
a notis. Diviti decepto multi recuperatores, locutus est superbe et iustificaverunt illum.
Humilis deceptus est, insuper et arguitur ; locutus est sensate et non ei datus est locus.
Dives locutus est et omnes tacuerunt, et verbum illius usque ad nubes perducent. Pauper
locutus est et dicunt : “Quis est hic ?”, et si offenderit157 subvertunt illum ». Est etiam
aliud propter quod non158 multum reputantur abiecti : cernuntur enim non habere
splendidum et pomposum ornatum et comitatum mundi, qualis apparet in splendido
apparatu vestium, vasorum et aliorum superlectilium, ferculorum, palaciorum, equorum
et equitum, sociorum et ministrorum. Hic autem [146va] apparatus miro modo reputatur
ab humanis sensibus et a sensualibus affectibus, ita quod hominem deformem et vilem
moribus reddunt reverendum, gratum et admirabilem. Contraria vero predictis reddunt
etiam moribus ornatos et corpore aptos abiectos et viles.
Oliviana, 4 | 2012
258 Unde Gregorius Moralium decimo super illud : « Lampas contempta aput cogitationes
divitum » <Job 12,5>cccxviii : « Superbi dum pensare bona sequentia nesciunt, pene nichil
estimant quem non vident habere quod amant ».
259 Sicut autem in aspectu pauper apparet impotens et abiectus, sic ipsemet pauper
sibimetipsi apparet multo magis intime impotens et abiectus ; sentit intime omnino se
impotentem ad omne illud ad159 quod sine adiutorio temporalium facultatum perveniri
non potest. Sentit etiam intime et continue omni ornatu pompa et comitatu se
destitutum, cernit etiam clare in aspectu omnia talia appretiantium se fere nullum. Et ita
apparet quod potissima causa seu occasio inanis glorie et presumptionis et arrogantie est
inopi ablata et quod summa occasio humilitatis est sibi per ipsam inopiam data, tam in
sentiendo se impotentem et quoad se et quoad alios, quam in sentiendo se esse nullum in
oculis aliorum. Unde inopia sua160 est occasio sentiendi se esse nichil tam secundum
essentiam quam secundum apparentiamcccxix.
<IV.1.2>
260 Valet etiam secundo ad eam per interne voluntatis paupertatem extremam, assumentis
affectum, motum et exercitium. Etenim ipso quo quis afficitur et movetur ad talem
paupertatem assumen-[146vb]-dam et tenendam, eo ipso movetur ad amplexum summe
vilificationis et abiectionis et quasi adnullationis sui. Et iste est actus summe humilitatis.
Actus igitur internus voluntarie paupertatis, qui tunc solum est perfectus quando est
coniunctus pro viribus exteriori paupertati, exercitat ad humilitatem sicut ad
paupertatem internam ; et non solum exercitat, sed etiam necessario in se includit eam.
Cum igitur paupertas sit quid abiectissimum in voluntate ipsam attemptante et
assumente, necessario includitur voluntas summe161 abiectionis162. In hac enim paupertate
exteriori queruntur semper simul obiectum interioris habitus paupertatis et obiectum
habitus humilitatis, aut saltem magna pars sui obiecti.
261 Unde in illo verbo : « Beati pauperes spiritu » <Mt 5,3> volunt Augustinuscccxx et alii sancti
intelligi non solum voluntariam paupertatem, que magis debet dici paupertas spiritus
quam nature vel fortune, sed etiam humilitatem que parum habet de inflante spiritucccxxi.
<IV.1.3>
262 Tertio valet ad eam per voti solennis firmitatem et immobilitatem. Paupertas enim, de
qua hic loquimur, includit in se solennem voti professionem ; alias enim non esset summe
alta, sicut nec castitas vel obedientia. Ex tali autem paupertate non solum tollitur materia
superbie, nec solum datur materia humilitatis ei contraria, sed etiam tollitur omnis spes
superbiendi pro omni futuro tempore. Ex hac enim paupertate redditur homo
impossibilis ad divitiarum reditum et affectum, saltem licitum ; et ideo mens, aspiciens
quod ex quo solenniter professa est talem paupertatem non potest nunc amplecti
divitiarum fastum163[147ra] secundum deum nec secundum honorem mundanum, eo ipso
164
sentit se ex nunc esse elongatam ab omni materia superbie, que surgere potest ex
divitiarum gloria et potestate, secundum tres partes aut quasi partes eius,
presumptionem videlicet, ambitionem et gloriam inanem. Presumptio enim, seu
presumere de se, est quasi sedes et radix superbie ; ambitio vero, seu appetitus dignitatis
et fame, est quasi stipes eius ; vana vero gloria, seu gaudium inane de fama et dignitate
oblata et habita, est quasi eius flos et fructus.
Oliviana, 4 | 2012
263 Professori autem huiusmodi paupertatis per voti inmobilitatem aufertur occasio et omnis
ratio ambiendi seu appetendi omnem dignitatem et famam que in divitiis fundantur, quia
non solum abstulit sibi divitias et165 etiam omnem possibilitatem habendi eas, sed omne
ius acquirendi et habendi eas ; et per hoc abstulit sibi occasionem presumptionis et glorie
inanis, que surgere potest ex divitiis, non solum pro presenti tempore, sed etiam pro
omni futuro. Nichil autem ita extinguit et macerat appetitum alicuius rei, sicut
impossibilitas seu desperatio obtinendi illam. Unde licet volare sit de se desiderabilius
quam equitare, non tamen ab homine ita communiter et frequenter appetitur, nec unus
rusticus ita anhelat ad episcopatum sicut unus canonicus, nec unus pauper ita anhelat ad
magna castra, ad magnos redditus, sicut unus dives burgensis vel baro. Et sic discurrendo
per omnia videbis quod spes et facilitas obtinendi desiderabilia vehementissime inter
omnia accendit hominis appetitum.
264 Propter quod Augustinus libro De professione viduitatis [147rb] dicit quod vidue que
habent castitatem in voto facilius continent quam coniugate ; pro ratione subiungenscccxxii
: « Quia, inquit, ille que voverunt ipsam spem auferunt que fomes est amoris » cccxxiii.
<IV.1.4>
265 Quarto etiam valet ad eam166 ratione indecentie et publice inhonestatis. Paupertas enim
hec reddit suum professorem indecentissimum ad omnem superbiam, fastum et
arrogantiam. Unde Ecclesiasticus XXV <25,3-4> : « Tres species, ait, odivit anima mea et
aggravor valde anime illorum : pauperem superbum » etc. Nichil enim intollerabilius est
mundo quam fastus et arrogantia in paupere. Et si hoc in omni paupere, multo magis hoc
est et esse debet in professore altissime paupertatis. Sed ceteribus paribus, facilius
sustinet homo se et appetitum suum ab hiis que apparent, et sunt sibi indecentissima et
aliis intollerabilia, quam ab hiis que multum decentia et honorabilia communiter
estimantur. Igitur ex hac sola maiorem habet incomparabiliter occasionem humilitatis
pauper professor paupertatis altissime quam dives aut quicumque alius, quem167 non ita
ex suo statu dedecet arrogantiam et fastum168.
266 Patet igitur quod paupertas altissime valet ad humilitatem, sicut e contrario divitie ad
superbiam.
267 Et hec sentiens apostolus I ad Thimo. VI <6,17> : « Divitibus, inquit, huius seculi precepit
non sublime sapere in incerto divitiarum ». Sed hoc etiam psalmista ait : « Qui confidunt
in virtute sua et in multitudine divitiarum gloriantur » <Ps 49,6>.
268 Et Augustinus De verbis dominicccxxiv : « Nichil est quod sic generent divitie, quam
superbiam ; omne granum, omne germen habet vermem suum. Vermis divitiarum
[147va] superbia est ».
269 Et idem libro De lapsu mundicccxxv : « In divitiis nichil sic cavendum est, quam superbie
morbum169. Qui enim non habet pecuniam, non habet facultates amplissimas, non habet
unde se extollat ».
270 Et Gregorius primo Dyalogorum loquens de Bonifacio episcopocccxxvi : « Huiusmodi, inquit,
ecclesie gravis paupertas inherat que bonis mentibus solet esse custos humilitatis ».
271 Et XXI Moraliumcccxxvii : « Valde superbie est extra metas inopie aliquid desiderare ».
272 Si autem paupertas habens et habere valens communia in habundantia est utilis ad
humilitatem habendam, cecus est, cui non patet quod incomparabiliter paupertas
Oliviana, 4 | 2012
altissima valet ad ipsam ; cecus etiam est qui non videt quod pro hac sola rationes
predicte manifeste concludunt et plenarium robur habentcccxxviii.
<IV.2>
273 Valet etiam supreme hec paupertas ad rigidissimam victus sobrietatem et austeritatem.
274 Et quod hoc sit verum potest quadrupliciter ostendi.
<IV.2.1>
275 Inopia enim aufert, quantum aufferri licite potest, omnem materiam gule et voluptatis in
victu et vestitu. Absentia autem huiusmodi materie non solum sensus nostros macerat,
sed etiam vehementer appetitus deliciarum carnalium extinguit, et ipsa assuefactione sic
vivendi in egestate seipsam iocundam reddit et appetitum interiorem rigidum et fortem
ad respuenda opulenta et amplectendam egestatem seu parcitatem austeram.
276 Unde Ysaac in libro suo De contemplationecccxxix : « Munda, inquit, tibi cellam170 a deliciis
et superfluitatibus ; hoc adducit171 te ad abstinentiam [147vb] invitum etiam et nolentem.
Raritas rerum docet abstinere, quia, cum oportunitatem rerum accipimus, nosmetipsos
non possumus continere ». Et infra dicitcccxxx : « Qui non se elongat voluntarie a causis
vitiorum, invitus trahitur a peccato. Hec enim sunt causa peccati : vinum, mulieres,
divitie et prospera corporis habitudo. Non quod hec naturaliter sint peccatum, sed quia
natura faciliter declinat ad peccati passiones ».
277 Quod autem econtrario divitie dent materiam excedendi in deliciis carnis designavit
Christus, quando dixit Mt XI <11,8> : « Ecce, qui mollibus vestiuntur in domibus regum
sunt » et Luce VIII172 <8,14> : « Quod autem in spinis cecidit, hii sunt qui audiunt et a
sollicitudinibus173 et divitiis et voluptatibus vite euntes suffocantur », ubi notanter divitiis
voluptates adiungit. Et Luce VI <6,24> : « Ve vobis, inquit, divitibus qui habetis hic
consolationem vestram », adiungens : « Ve vobis qui saturati estis » <Lc 6,25> et : « Beati
qui nunc fletis » <Lc 6,21>. Luce XII <12,19> signanter proponit illum divitem stultum
dixisse : « Anima mea, habes multa bona reposita in annos plurimos : requiesce, comede,
bibe et epulare ». Et ca. XVI dives ille, qui sepultus est in infernum, dictus174 est signanter
a Christo indui purpura et bisso et epulari quottidie splendide. Signanter etiam dicit deus
Ezech. XVI <16,49-50> : « Hec fuit iniquitas Sodome sororis tue, superbia, saturitas panis
et otium ipsius et filiarum eius. Et manum egeno et pauperi non porrigebant. Et elevate
sunt et fecerunt alias abhominationes coram me ». In quo innuit quod habundantia rerum
causa fuit Sodomitis non solum superfluarum deliciarum, sed etiam abhominabilium.
Signanter etiam Ecclesiastes, postquam dixit se edificasse domos, plantasse [148ra]
vineas, fecisse ortos, possedisse armenta et magnos ovium greges et coacervasse sibi
argentum et aurum et se supergressisse opibus omnes qui fuerunt ante se in Ierusalem,
statim subiungit : « Omnia que desideraverunt oculi mei non negavi eis, nec prohibui cor
meum quin omni voluptate frueretur et oblectaret se in hiis que paraveram » <Eccl. 2,10>.
Scienter etiam dicit infra, capitulo quinto175 <Eccl. 5,11> : « Saturitas divitis non sinit
dormire eum »cccxxxi.
<IV.2.2>
278 Secundo ostenditur ad176 hoc valere, quoniam amor et voluntas paupertatis altissime
includit in se amorem austeritatis et rigiditatis, aut saltem contemptum eorum que
Oliviana, 4 | 2012
predictis contrariantur. Qui enim omnino vult providere carni et gule deliciosa,
necessario sequitur quod velit pro viribus habere materiam deliciarum habundantem aut
saltem sufficientem. Pro quanto igitur nolo habere materiam deliciarum, pro tanto nolo
gule et carnis delicias. Et pro quanto vult quis habere absentiam seu defectum talis
materie, pro tanto vult macerationem carnis et gulecccxxxii.
<IV.2.3>
279 Tertio ostenditur ad hoc valere per voti solennis professionem quam in se continet. In
huiusmodi enim professione se manifeste exponit homo omnibus casibus et
calamitatibus, que sibi contingere possunt ex defectu177 divitiarum et ex inprovidentia
necessitatum futurarum que de presenti sibi non imminent ; quod non potest fieri sine
magno contemptu totius vite sue corporalis. Hic autem contemptus est summe
enervativus omnis carnalis amoris et carnalis sollicitudinis circa se et circa
sustentationem sue vite corporalis. Enervatio autem huiusmodi amoris et solli-[148rb]-
citudinis est finis proximus et etiam radix omnis abstinentie et omnis austeritatis, sicut
non curare de habundantia vel sufficientia victualium deliciosarum videtur esse quasi
stipes abstinentie, uti autem oblatis parce quasi flos et fructus eius. In eo igitur quod
radicem et finem proximum abstinentie et austeritatis semper secum affert altissima
paupertas, contemptum scilicet carnalis amoris sui, exponendo se futuris calamitatum
eventibus, et in eo quod offert stipitem abstinentie et austeritatis, scilicet non curare nec
habere habundantiam rerum delectabilium178, certissimum est quod eo ipso dat maximam
causam et occasionem habendi tertium, quod est parce et modice uti oblatis, et causam,
licet aliquis habens sibi duo prima et tertium non habeat, in magno culmine plus debet
dici habere de virtute austeritatis et abstinentie, quam qui habet tertium non habendo
duo primaria179, nisi180 forte prior enormiter deficeret ab hoc tertio. Sicut etiam facultas et
copia rerum vel spes et possibilitas habendi eas multum incitat appetitum sensualem et
humanum ad talia requirenda, sic impossibilitas et desperatio obtinendi ea. Qui autem
vovit talem paupertatem videt181 quod sine sui dampnatione et publica confusione non
potest sibi in posterum habundantiam providere, nisi182 secundum aliquem modum
contrarium voto paupertatis altissime et extreme, ac per hoc tanquam sibi impossibilia
cernit eacccxxxiii.
<IV.2.4>
280 Quarto ostenditur183 ad hoc valere propter indecentiam publicam. Superfluus enim et
voluptuosus usus rerum super omnes status, ceteris paribus, [148va] dedecet statum
istius paupertatis. Eo igitur ipso quo talem usum reddit homini omnino indecentem,
maximum dat incitamentum ad vivendum parce et austere.
281 Si quis autem bene inspexerit, rationes iste non arguunt in plenitudine efficatie de statu
habentium habundantiam in communi, sed solum de statu altissime paupertatis. Et hoc
discurrenti184 per singulas clarissime patet sitque hoc in omnibus sequentibus pro regula
generalicccxxxiv.
282 Tamen status possessiones habentium in communi habet suum gradum perfectionis, infra
tamen istum, qui est altissime paupertatis Christi et apostolorum et ipsos in hoc
sequentium, sicut potest habunde probari ; sed ad hanc questionem non spectat.
Oliviana, 4 | 2012
<IV.3>
283 Valet etiam tertio ad illibatissimam castitatem et puritatem.
<IV.3.1>
284 Et primo patet hoc ex ordine castitatis ad paupertatem. Naturali enim ordine voluntas
paupertatis huiusmodi includit in se voluntatem castitatis, tam respectu societatis
coniugalis quam fornicarie quam concubinarie. Quia qui vult habere coniugem naturali
ordine vult et debet velle habere unde possit tam ipsam quam prolem procreandam
sustentare et hereditare. Non enim debent cogi a patre ad tantam paupertatem. Si autem
professio paupertatis includit recessum a concubitu coniugali, multo magis ab omni
altero concubitu, cum amplior rerum prodigalitas et dissipatio sequatur et exigatur ad
abusum luxurie. Concupiscentia enim imoderata venereorum185 necessario includit
concupiscentiam rerum alienarum, sine quibus huiusmodi voluptates non [148vb]
possunt nutriri nec procurari. Sicut enim nutritiva se habet ad generativam, sic gula et
delicatus apparatus corporis se habet ad luxuriamcccxxxv.
<IV.3.2>
285 Secundo patet hoc ex incitamento seu ex modo et occasionibus incitantibus nostrum
aspectum ad venerea186. Sicut enim plus temptatur de huiusmodi qui secrete stat cum
mulieribus quam qui nullum accessum ad eas habet187, sic qui sentit se habere multam
facultatem expensarum facilius temptatur et fortius quam ille qui non habet horum
facultatem, pro eo quod primus sentit se illud facilius et plenius posse ducere ad
effectum, ac per hoc sentit se habere maiorem oportunitatem tale perpetrandi. Tales
autem ex hac occasione non solum facilius temptantur a seipsis, sed etiam a dyabolo.
Secundum enim dicta sanctorum, demon in temptando multum aspicit ad occasiones et
oportunitates eorum quos temptat quantum ad illa de quibus eos temptat. Et hoc ipsum
ratio recta dictatcccxxxvi.
<IV.3.3>
286 Tertio hoc ipsum ostenditur ex universali abstractione a mundanis, que fit per huiusmodi
188
paupertatem. Cum enim talis paupertatis amor et professio magnam mentis
abstractionem a temporalibus et sensibilibus faciat et intra se includat, eo ipso necessario
multum abstrahitur ab amore pulchritudinis sensualiter et omnis delectationis et
societatis carnalis ; ymmo quodammodo eam intra se includit quasi partem sui. Unde
Christus Mt XIX et Luce XVIII : in abrenuncciacione rerum, que fit per votum paupertatis,
uxoris et parentum et filiorum et omnium carnalium propinquitatum seu propinquorum ;
in quo innuit manifeste quod abrenunciatio189 societatis [149ra] coniugalis et
propinquitatis carnalis est quodammodo pars abrenunciacionis universalis, que fit per
altissimam paupertatemcccxxxvii.
<IV.3.4>
287 Quarto ostenditur ex eo quod reddit hominem ineptum tam ad concupisci quam ad
concupiscere. Qui enim non vivit splendide nec habet splendorem nec gloriam mundani
Oliviana, 4 | 2012
ornatus et pompe nec habet potestatem dandi dona et iocalia et consimilia, non est ita
concupiscibilis, ceteris paribus, sicut ille qui huiusmodi cernitur habere : qui etiam per
austeritatem huiusmodi paupertatis continue maceratur et per eius vilitatem semper tam
sibi quam aliis est abiectus, non est ita facilis ad concupiscendum impudice, sicut qui per
habundantiam rerum delicate nutritur et splendide et pulchre ornaturcccxxxviii.
<IV.4>
288 Valet etiam quarto ad legalissimam fidelitatem, veritatem et simplicitatem.
<IV.4.1>
289 Valet enim ad fidelitatem amicitie et amoris contractus et conventionis et omnis humane
societatis et communicationis et finalis intentionis. Nichil enim ita corrumpit veritatem
et fidelitatem amicitie sicut amor divitiarum. Item omnis extimatio habet quod mors 190
patris regnantis filio, qui sibi succedere debet, ut plurimum placeat propter aquisitionem
regni eius vel cuiuscunque hereditatis ; et consimiliter quod mors191 fratris vel amici vel
canonici tollerabilius feratur propter temporale emolimentum alicuius successionis ; et in
tantum quod etiam propter proventum sepulturarum multis sacerdotibus vel aliis
frequenter est occasio habendi complacentiam in mortibus eorum qui sepeliuntur vel qui
bona eis testantur. Videmusque communiter quod multi sunt amici aliquorum tempore
prosperitatis et pauci tempore egestatis. Unde sapiens Prover. XIV192 <14,20> : « Etiam
proximo suo pauper odiosus est, [149rb] amici vero divitum multi ». Unde dives vix
potest scire an habeat verum amicum, nec aliquis amator divitiarum an habeat verum
amorem ad aliquem.
290 Propter quod Eccli. X <10,9-10> dicitur quod « avaro nichil est scelestius », et quod « nichil
est iniquius quam amare pecuniam. Hic enim suam animam venalem habet ». In quo
videtur velle dicere quod non solum tollit veritatem amicitie ad alios, sed etiam ad
seipsum. Quia propter lucrum exponit avarus non solum mentem suam, sed et vitam
corporalem multis periculis et malis.
291 In contractibus etiam quot et quante fraudes et iniustitie, quot mendacia et periuria, quot
usure et baratarie, quot rapine193 et furta vix est explicabile. Quot in causis et iudiciis
propter rerum repetitionem fiant fraudes et iniustitie et quante in istis et prioribus
currant dolose astutie propter sui evidentiam non est necesse exprimere.
292 Unde Eccli. XXVII <27,2> : « Sicut in medio compaginis lapidum palus figitur, sic inter
medium emptionis et venditionis angustiabitur peccatis ». Et immediate ante premiserat :
« Qui querit locupletari, avertit oculum suum » <Eccli. 27,1>, id est intentionem suam. In
servitiis et obsequiis, que impenduntur divitibus ab194 amatoribus divitiarum, quot et
quante dolositates implicentur quantum ad signa reverentie et amoris et utilitatis et alia
ostensa ad eos non oportet dicere. Fere enim omnes societates, que super lucro fundantur
aut super utili, sunt pro tanto illegales, quia socium non amant, nisi tantum propter utile
et lucrum.
293 Unde Aristoteles in Ethiciscccxxxix vult quod amicitia fundata super utili tollitur, ablato ipso
utili seu spe utilitatis.
294 Fere etiam nichil [149va]est quod ita corrumpat intentiones cordis finales sicut amor
lucri et divitiarum, et in tantum quod frequentissime propter eas spiritualia ordinantur
ad temporalia lucra, quod est peccatum pessimum symonie. Unde ingressus religionum
Oliviana, 4 | 2012
divitum et receptio opulentarum prebendarum et ecclesiasticorum officiorum et

dignitatum et studia omnium addiscentium intellectuales scientias et desideria
desiderantium predicta et pro eorum obtentu ab infantia laborantium ut plurimum
videmus accendi et ordinari ad lucra temporalia et missarum celebrationes et
sacramentorum omnium administrationes et predicationum et sepulturarum et
consimilium195.
295 Propter hoc Christus Mt VI196, cum loqueretur de rectitudine intentionis que debet haberi
in opere elemosine seu pietatis et in opere orationis seu contemplationis et in opere
ieiunii seu penitentialis macerationis, subiunxit immediate : « Nolite thezaurisare vobis
thezauros in terra » <Mt 6,19> ; volensque ostendere quod hec idcirco immediate
subiunxerat, quia hec thezaurisatio super omnia corrumpit cordis intentiones, dicit
statim post, quasi pro ratione et causa predicti : « Ubi est enim thezaurus tuus, ibi et cor
tuum » <Mt 6,21>. Et: « Si oculus tuus fuerit simplex », id est intentio tua, « totum corpus
tuum lucidum erit; si autem nequam, totum tenebrosum erit » <Mt 6, 22b-23a>. Et quia
finis intentionis est quasi deus et dominus cordis, ideo etiam statim post subiungit :
« Nemo potest duobus dominis servire » <Mt 6,24a> ; et : « Non potestis Deo servire et
mammone » <Mt 6,24c>, acsi innueret quod divitie sic faciliter et fortiter corrumpunt
intentiones cordis, quod sunt quasi deus hominis thezaurisantis. Quod et apostolus dicit
Ephes. V <5,5>, [149vb] quando ait quod avaritia est « idolorum servitus ». Quia igitur
fidelitas, veritas et simplicitas divitibus sunt odiosa, ideo dicit Iob XII <12,4-5> quod
« deridetur iusti simplicitas, lampas contempta aput cogitationes divitum ». Et psalmus
<9,29-30> ait, loquens de summo impio197, quod « sedet in insidiis cum divitibus in
occultis » et quod « oculi eius in pauperem respiciunt » et quod « insidiatur in abscondito
quasi leo in spelunca sua ». Et propter hoc etiam Prover XXVIII198 <28,6> dicit sapiens
quod « melior est pauper in simplicitate sua quam dives in ytineribus pravis ». Per
contrarium autem dicit apostolus quod paupertas generat habundantiam multe
simplicitatis, dicens II ad Cor. VIII <8,2b> quod « altissima paupertas eorum habundavit in
divitias simplicitatis eorum »cccxl.
<IV.4.2>
296 Est etiam alia ratio, quare divitie dent occasionem illegalitatis et astute dolositatis, pro eo
quod ratione potestatis, quam ex ipsis habent divites et potentes, neminem verentur,
maxime pauperem, nec calumpniari timent pauperioribus se, et eadem ratione veritas
suorum defectuum vel cuiuscunque quod non eis placet non audet eis dici libere, saltem
non ita libere sicut pauperi. Et ideo divites maiores habent occasiones excogitandi fraudes
quam pauperes. Propter quod Iac. V <5,4> dicitur contra eos : « Ecce merces operariorum
vestrorum qui messuerunt regiones vestras, que fraudata est nobis clamat, et clamor
eorum in aures domini Sabaoth introivit »cccxli.
<IV.4.3>
297 Est etiam huius rei alia ratio, quia aput mundanos homines temporalia diligentes et
appretiantes maxima sapientia reputatur scire temporalia acquirere et conservare et
regere et dispensare, et in tantum quod qui [150ra] huius sapientie sunt ignari, stulti et
fatui reputantur ab eis. Nec etiam bono modo divitie conservari vel acquiri possunt sine
ista sapientia, que secundum Iacobum <3,15> « non est sapientia desursum descendens,
sed terrena, animalis, dyabolica », pro eo quod vix homo potest temporalia aut
Oliviana, 4 | 2012
conservare vel acquirere aut regere sine cogitatione viarum dolosarum et sine zelo amaro
et contentionibus cordis, de quibus immediate premiserat beatus Iacobus. Hec autem
sapientia vix potest similis esse cum simplicitate divina, aut omnino non potest. Est enim
ut plurimum hec sapientia carnalis, que secundum apostolum Rom. VIII <8,7>« inimica est
Deo, nec legi dei potest esse subiecta ». Providentia enim dei et divine legis docet, teste
gregorio Moralium Xcccxlii : « Prudentia, inquit, iustorum est pro maledicentibus orare,
paupertatem querere, possessa relinquere, rapienti non resistere, percutienti maxillam
alteram prebere ». Cum igitur quia multum extimatur a mundanis, tum quia multum
necessaria videtur divitibus mundi aut ditari volentibus, ideo divites mundi et amatores
divitiarum multum conantur eam habere, ac per hoc magnam occasionem et etiam
necessitatem evacuandi a se simplicitatem divinam dant eis divitie et amor earum.
Propter quod dicit Salomon Prover. XXVIII199 <28,11> : « Sapiens sibi videtur vir dives,
pauper autem prudens scrutabitur eum ». Et in versu immediate precedente hunc divitem
deceptorum iustorum vocaverat et pauperem dixerat simplicemcccxliii.
<IV.5>
298 Valet etiam quinto ad perfectam liberalitatem et pietatem.
<IV.5.1>
299 Perfecte enim liberalis est qui dat200 celeriter, hilariter, habundanter et rationabiliter, ex
causa scilicet rationabili, utpote [150rb] egenti, et qui dat irreddibiliter absque omni spe
remunerationis temporalis. Qui autem vult esse in altissima paupertate ac continua
egestate tam in assumptione talis paupertatis quam in conservatione, potentissimus fit et
enim non solum ad dandum201 secundum quinque conditiones predictas, sed etiam ad
derelinquendum quamvis non inveniretur aliquis cui dari possit.
300 Ad celeriter enim202 dandum promptus est, quia in ipsa assumptione omnia simul abicit
non solum pro presenti, sed etiam pro omni tempore.
301 Promptus est ad dandum hilariter, quia tristitia que habetur in erogando ex amore
divitiarum provenit et ex odio paupertatis. Professio autem talis paupertatis hec duo
perfectissime a se excludit. Unde adolescens, audito consilio huiusmodi paupertatis,
« tristis abiit, erat enim multas habens possessiones » <Mt 19,22>, sicut et habetur Mt 19
et Luc. 18.
302 Promptus etiam est ad dandum habundanter, quia non solum omnia possessa sed etiam
omnia concupita et a se vel ab aliis concupiscibilia in ipsa assumptione talis paupertatis
omnibus dereliquit. Unde dicit Gregoriuscccxliv quod « multum reliquit qui nichil sibi
retinuit », et quod « tanta a sequentibus dimissa sunt, quanta a non sequentibus
concupisci potuerunt ».
303 Est etiam promptus ad dandum irreddibiliter, quia cum ex sua professione sit altissimus
contemptor temporalium omnium, erogatione sua et voluntate erogandi nullam habet
occasionem ad sperandum inde premium temporale, sed solum eternum.
304 Est etiam promptus ad dandum rationabiliter egentibus, scilicet ad utilitatem divini
cultus, tum quia hoc in ipso consilio sue professionis implicatur, sicut enim [150va]
dictum est Mt XIX <19,21> : « Si vis perfectus esse, vade et vende omnia que habes, et da
pauperibus ». Unde qui dat ea parentibus suis, nisi forte intuitu203 paupertatis eorum, non
in hoc carnali amore ductus, aut relinquid ea quibuscumque divitibus, non204 implet
Oliviana, 4 | 2012
plenarie consilium huiusmodi paupertatis ; nec unquam plenarie reputabitur a deo

implesse hoc consilium nisi saltem postmodum eum penituerit sua talibus erogasse.
305 Unde Ieronimus Ad Elbidiamcccxlv : « Vis, ait, esse perfecta et in primo stare fastigio
dignitatis, fac quod fecerunt apostoli » etc. Et postcccxlvi : « Non vis esse perfecta, sed
secundum gradum tenere virtutis ? Dimitte omnia tua que habes, da filiis, da propinquis.
Nemo te reprehendit si205 inferiora secteris, dummodo scias tibi illam 206 iure prelatam,
que elegit primum ». Tum etiam quia cum talis idcirco temporalia derelinquat, ut in
medio cetu pauperum deo vivat et totus divino cultui dedicetur, multam ex hoc acquirat
occasionem et rationem erogandi207 ea libentius pauperibus quam aliis et pro divino cultu
plus quam pro alia causa.
306 Quantum autem ad omnes conditiones, manifeste patet quod voluntas habendi aut
acquirendi divitias aut conservandi magnam dat occasionem et quasi necessitatem
illiberalitatis. Si autem dicatur quod professor huiusmodi paupertatis non potest208 esse
liberalis nisi in initio sue professionis, pro eo quod non habet quid eroget, scire debet qui
hoc dicit quod non minor est virtus, ymmo maior, perseverare quam inchoare. Cum igitur
talis perseveret in voluntate relinquendi et dandi omnia, si ea [150vb] nunc haberet, et
sibi complaceat semper ea reliquisse et dedisse, talis semper tam in initio sue professionis
quam in eius medio et termino dat omnia temporalia, non tantum presentia, sed etiam
preterita et futura.
307 Voluntas enim erogationis in vero et perfecto professore huiusmodi paupertatis non
solum est interius perfecta, sed etiam quodammodo actui exteriori coniuncta, quia
semper abicit a se actualiter omnia tam preterita quam presentia et futura et propria,
secundum quod Ieronimus aitcccxlvii : « Sanctus Ylarion dixit : “Nemo melius erogat quam
qui sibi nichil reservat” ». Propter hoc etiam XXI Luce dixit Christus quod vidua
paupercula, que209 misit in gazophilacium duo erea minuta, plus misit quam omnes divites
qui ibi miserant maiora munera. Quia ista ex eo, quod illi deerat, et ex penuria sua
omnem victum suum quem habuit misit, illi vero ex hiis, que eis superfluebant cccxlviii.
<IV.5.2>
308 Ad pietatem vero valet. Addit enim pietas super liberalitatem. Liberalis enim modus ad
dandum ex largitate et latitudine cordis, pius vero seu misericors et compassione persone
cui benefacit. Voluntarius enim pauper habet210 incitamentum magnum habende pietatis
et compassionis ad alios quadruplici ratione seu motivo, scilicet ratione experientie,
ratione conformitatis mutue, ratione condescentie, ratione contemptus et abdicationis rei
donande.
309 Ratione quidem experientie. Si enim Christus secundum apostolum ad Hebr. <4,15>
ratione experientie miseriarum nostrarum potuit nobis compati - « non211 enim, ait,
habemus pontificem, qui non possit compati infir-[151ra]-mitatibus nostris, temptatum
autem per omnia pro similitudine absque peccato » -, non mirum si professor huiusmodi
paupertatis ratione experientie quam habet de angustia egestatis magis potest egenis
compati.
310 Unde Augustinus libro De vita christianacccxlix : « Nemo ita esurientem cibat, nemo sic
sitientem potat, nisi ut qui sitim esuriemque perpessus. Nemo tam facile nudum suis
operit212 vestimentis, quam qui nuditatis et frigoris novit iniuriam ; nemo sic tribulato et
misero succurrit, quam qui tribulationum et miseriarum casus expertus est et laborum ».
Et ideo, ut dicit, deus populum suum prius in Egipto ire et ibi multa pati voluit, ut
Oliviana, 4 | 2012
addisceret misereri peregrinis et laborantibus. Unde et quando in lege precepit eis quod
sint benefici peregrinis, subdit : « Quia et advene ipsi fuistis in terra Egipti » <Ex 22,21>.
311 Ratione etiam conformitatis mutue. Si enim secundum apostolum ad Hebreos Christus
debuit per omnia fratribus assimilari, ut misericors fiat, acsi ipsa conformitas esset sibi
misericordie incitamentum, non est mirum, si professor huius paupertatis ex
conformitate quam habet ad egenos magis potest esse misericors. Unde et videmus quod
« omne animal diligit sibi simile » et ad sibi simile libentius associatur, sicut et dicit Eccli.
XIII213 <13,19>. Similitudo enim et conformitas, maxime in proprietate multum dilecta et
cara et multum evidenti multumque ab aliis distinctiva, qualis est paupertas veris
professoribus suis, multum causat societatem et diligibilitatem inter sibi similes.
Perfectus igitur amator huiusmodi paupertatis [151rb] impossibile est quin multum
moveatur et afficiatur ad amplexum pauperum et ad compaciendum inopie et
calamitatibus aliorum, alias non videtur esse verus paupertatis amator nec professor.
Conformitas etiam hec dat magnam occasionem et facilitatem pauperibus214 recurrendi
pro quibuscumque necessitatibus ad professores huiusmodi paupertatis, et eo ipso
maiorem215 dat occasionem et facultatem talibus miserendi.
312 Ratione etiam condescentie habet incitamentum pietatis216. Indecens est enim supra
modum velle sibi ab aliis subveniri et consimiliter indigentibus non compati aut, in
quibus potest, nolle misericorditer subvenire.
313 Ratione etiam contemptus et abdicationis rei donande est hoc verum. Non enim est
indignum quidem me velle dare alii quod per paupertatis professionem funditus
contempsi et a me penitus abdicavi.
314 Hanc autem pietatem non habent illi de quibus dicit Iohannes in prima canonica sua
<3,17> : « Qui habuerit substantiam huius mundi et viderit necessitatem habere et
clauserit viscera sua ab eo, quomodo caritas dei manet in eo ? ». Quod si dicas eum de
extrema necessitate loqui, certum est quod ex quo proximus necessitatem habet, quamvis
217 non extremam, sine defectu218 pietatis perfecte non potest non subvenire illi pro posse
de rebus suis. Unde adolescenti dicenti se servasse mandatum de dilectione proximi, dixit
Christus quod omnia que haberet daret pauperibus, ad ostendendum sibi quod non
perfecte hec observaverat : quia tunc multi [151va] essent pauperes, quorum
necessitatem omnia sua dando sublevare poterat, non perfecte, sicut se eos diligere aut
dilexisse videbatur aput se suas divitias servando.
315 Quod etiam divitie occasio sint impietatis, signum dedit Christus in divite qui micas panis
Lazaro negavit, propter quod Iaco. Vto <5,1-3> dicitur : « Agite nunc divites, plorate
ululantes in miseriis vestris, que advenient vobis ; divitie vestre putrefacte sunt et
vestimenta vestra a tineis comesta219 sunt ; aurum et argentum vestrum eruginavit et
erugo eorum erit vobis in testimonium ; et manducabit carnes vestras sicut ignis ».
Propter hoc etiam Amos VI <6,1> dicitur : « Ve qui opulenti estis in Syon et confiditis in
monte Samarie, optimates, capita populorum, ingredientes pompatice domum Israhel ».
Et infra : « Et optimo, inquit, unguento delibuti, nichil patiebantur super contritione
Yoseph » <Am 6,6> , id est fratrum suorum. Ioseph enim est ibi nomen decem tribuum ;
sicut et alibi nomen Effraim filii eius, in quo etiam satis propheta innuit quod amor
carnalis et nimius ad seipsum, quem nutriunt divitie, magna causa est incompassionis ad
alios. In huius etiam signum Luce XVI dicitur quod, cum Christus loqueretur de pietate
pauperibus habenda, dicendo : « Facite vobis amicos de mamona220 iniquitatis » <Lc 16,9>,
et postea de contemptu divitiarum, dicendo : « Non potestis deo servire et mamone »
Oliviana, 4 | 2012
<Lc 16,13b>, tunc, inquam, dicitur : « Audiebant autem hec omnia Pharisei, qui erant avari
et deridebant illum » <Lc 16,14>cccl.[151vb]
<IV.6>
316 Quod etiam VI° valeat ad fidei firmam credulitatem potest ad presens triplici via ostendi.
<IV.6.1>
317 Primo quidem, quod in se includit summum fidei221 actum et summam 222 eius
professionem, et in tantum quod post martirium nulla professio fidei est maior. Totum
enim mundum istum, quantum est secundum deum possibile, relinquere et contempnere
pro eterna vita non potest fieri sine maximo actu fidei doctrine Christi et consiliorum
eius. Nisi enim fervidissime et firmissime crederetur altera vita et fides tota, non ita alte
propter illam abiceretur ista. Si etiam summam non haberet fidem in providentia dei et
promissionibus eius, quibus promittit suis perfectis sectatoribus quod hec omnia
addicientur eis, secundum quod eis expediet, non ita committerent se fortuitus inopie
eventibus.
318 Unde super illud Marci VI223 <6,8> : « Precepit eis, ne quid tollerent in via » Beda ait cccli :
« Tanta debet esse predicandi fiducia in deo, ut presentis vite sumptus, quamvis non
provideat, tamen224 sibi hos non deesse certissime sciat ».
319 Item Ambrosius super illud Luce IX <9,3> : « Nichil tuleritis in via »ccclii : « Qualis debet esse
qui evangelisat regnum dei preceptis evangelicis designatur, ut sine virga, sine pera, sine
calciamento, sine pane, hoc est subsidii secularis aminicula non requirens, fideique totus
putet sibi, quominus ea requirit, magis posse subpetere ».
320 Crisostomus etiam super illud Mt X <10,9> : « Nolite possidere aurum »cccliii : « Nichil,
inquit, ita designatur philosophia, sicut non superfluis uti et, secundum quod possibile
est, nullo indigere ». Scimus enim quod philosophia Christianorum non est aliud quam
sapientia fidei [152ra] christiane »cccliv.
<IV.6.2>
321 Secundo hoc ostenditur propter abstractionem quam facit ab istis sensibilibus. Eo enim
ipso quo mentem ab eis summe abstrahit, eternis225 et invisibilibus eam summe applicat et
summe applicabilem reddit.Fides226 autem est firma applicatio intentionis227 ad invisibilia
et eterna; est enim argumentum non apparentiumccclv.
<IV.6.3>
322 Tertio hoc ipsum potest ostendi ex eo, quod miro modo tollit et evacuat illa, unde errores
fidei sunt exorti et oriri possunt. Nam omnes fere sunt exorti ex estimatione nimia et
conquisitione curiosa rerum temporalium et sensibilium. Sapientia enim philosophorum
et maxime Aristotelis omnia principia sua sumpsit ab experientia sensuum seu a
sensibilibus mundi elementis, et propterea iudicat simpliciter impossibile quicquid
videtur esse contrarium experimentis sensuum. Propter quod dicit apostolus ad Col. II° :
<2,8> « Videte, ne quis vos decipiat per philosophiam et inanem fallaciam secundum
traditionem hominum, secundum elementa huius mundi et non secundum Christum ». Et
I ad Cor. I° <1,20> : « Ubi, inquit, sapiens ? Ubi scriba ? Ubi conquisitor huius seculi ?
Oliviana, 4 | 2012
Nonne stultam fecit deus sapientiam huius mundi ? ». Quod fecit, sicut dicit Glo., quanto
ostendit possibile esse illud quod illa iudicabat esse impossibile. Et super hoc fundata est
principalissima heresis Arrianorum, que negat Filium esse consubstantialem Patri,
fundans se super principia ab experimentis sumpta sensuum. Sed amator paupertatis
huius non potest esse conquisitor curiosus aut estimator seculi ac pro hoc nec ex
elementis mundi decipi, cum omne temporale estimet nichil, nisi, forte falso nomine, hoc
et speciem huius [152rb] professionis sibi vindicet.
323 Ut autem plenius appareat paupertatem istam esse lampadem nostre fidei, sciat omnis
homo quod et totum mundum audire scire volo, quod in estimatione nimia divitiarum est
singulare fundamentum et singularis ianua secte antichristi et totius erroris iudaici et
etiam sarracenici. Negato enim quod228 hec paupertas non sit melior et divinior omni
modo habendi divitias, necessario sequitur Christum non fuisse vere Christum quem lex
et prophete promittunt. Concesso quod ipsa est melior, omnino et funditus subvertitur
error iudaicus et totaliter obstruitur ianua secte antichristi. Quod, licet prolixum
tractatum requirat229, nunc unum breviter tango.
324 Cum enim lex et prophete secundum verborum superficiem promittant tempore Christi230
et per eum regnum Iudeis dari plenum divitiis et opulentia231 inestimabili et continens in
se universale dominium mundi, et ista sub miris methaphoris et figuris miro modo
magnificent, sicut ubique legenti in eis apparere potest, si verum est melius esse vivere
divitiis quam in altissima paupertate, tunc sequitur necessario quod Christus ad literam
debuit secum talia afferre : tum quia quod melius fuit debuit habere et dare, tum quia
tunc nulla est ratio quare232 lex et prophete in promissione divitiarum et maxime illarum,
quas promittit pro tempore regni Christi, ad litteram de temporalibus divitiis non
intelligantur, iuxta quod et superficies littere sonat.
325 Certum est autem Christum in habundantia divitiarum ad Iudeos non venisse, et una de
precipuis causis [152va] reprobationis eius ab eis fuit abiectio sue paupertatis. Unde et
dicebant : « Nonne hic est filius fabri ? Nonne mater eius dicitur Maria et fratres eius aput
nos sunt ? » <Mt 13,55>. Sequitur igitur necessario ex hiis Christum non fuisse verum
Christum, et tunc apertissima via est ad concludendum verum Christum adhuc ad Iudeos
in plenitudine divitiarum venturum. Et ista via nec dei prophetas nec dyabolum latuit.
Daniel enim cum de Anthiocho loqueretur, qui interpretatur silentium paupertatis,
intermiscet multa de antichristo, tanquam sciens quod nomine et facto gerebat
ymaginem eius. David etiam in psalmo IX°233 <9,29-30>, qui testimonio Augustini ccclvi et
aliorum est de tribulatione antichristi, dixit notanter quod « sedet in234 insidiis cum
divitibus in occultis » et quod « insidiatur, ut rapiat pauperem », modumque rapiendi
exprimit dicens : « Rapere pauperem dum attrahit eum », ad divitias, supple, et per
divitias. Quod etiam dyabolum non latuit : nam in Iudeis summe istum errorem impressit,
et in lege Sarracenorum felicitatem divitiarum et luxuriarum pro beatitudine eterna eis
promittit, sicut ipse legi.
326 E contrario vero, concesso quod hec paupertas sit235 melior, totus Iudeorum error
funditus enervatur. Sequitur enim ex hoc quod quicquid lex et prophete dicunt de divitiis
et opulentia regni messie Christi intelligatur de spiritualibus divitiis et opulentiis, nullo
modo de temporalibus. Et tunc habebunt necessario credere Christum esse regem et
datorem felicitatis spiritualis ac per consequens esse deum summum. Et breviter :
quicquid nos spirituale de Christo credimus, credere cogerentur, et sic [152vb] cuivis
faciliter patere potest ; concesso paupertatem istam esse meliorem236, tota scriptura
veteris testamenti et maxime quantum ad omnia dicta de Christo clarissime et
Oliviana, 4 | 2012
profundissime apperitur. Quicquid enim sic credenti in eis sensibile occurrit seu de
magnificatione sensibilium, totum statum sentiat esse figurale et non sonare aliquid nisi
spirituales divitias et glorias. Propterea bene dicitur Iaco. II <2,5> : « Nonne deus elegit
pauperes in hoc mundo, divites in fide et heredes regni ? » etc. Optime etiam Christus
dicit Mt XIII <13,22> quod « solicitudo seculi istius et fallacia divitiarum suffocant verbum,
et sine fructu efficitur ». Ac pro hoc est quod ait Ieronimusccclvii : « Cogitatio237 victus spine
sunt fidei ». Ut autem Christus notaret hanc fallaciam divitiarum succrescere precipue in
fine temporum, ultimo inter semina verbi divini non fructificantia posuit, et exposuit :
« Semen quod cecidit inter spinas » <Lc 8,7>, id est inter divitias. Et hanc fallaciam
exprimit evidenter apostolus ad Thi. VI <6,10> : « Radix, inquit, omnium malorum est
cupiditas, quam quidam238 appetentes erraverunt in fide et inseruerunt se doloribus
multis »ccclviii.
<IV.7>
327 Valet septimo ad divine spei singularem confidentiam et securitatem, pro eo quod
singulares facte sunt ei promissiones de eterna gloria et de dignitate iudiciaria et de
gratie consummata excellentia et dei singulari familiaritate et amicitia et divini adiutorii
singulari assistentia, tam in periculis quam in necessariis quam in aliis beneficiis.
<IV.7.1>
328 De primo Math. Vto <5,3> dictum est : « Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est
regnum celorum », et Luce XVI° <16,9> : « Facite vobis amicos de mamona [153ra]
iniquitatis, ut cum defeceritis recipiant vos in eterna thabernacula ». Amici enim isti,
quorum sunt eterna thabernacula, per quandam anthonomasiam sunt secundum
Ieronimumccclix pauperes spiritu quorum est regnum celorum ; et ipsamet verba hoc
expresse innuunt, quia de procuranda amicitia sanctorum pauperum per erogationem
elemosinarum Christus ibi loquiturccclx.
<IV.7.2>
329 De secundo habetur Mt XIX <19,27-28> : dicenti enim Petro : « Ecce nos relinquimus
omnia », respondet Christus quia « in regeneratione » sedent « super sedes duodecim,
iudicantes duodecim tribus Israhel ». Et Mt XXV duo ordines beatorum ponuntur in
iudicio : misericordes scilicet et minimi, illi iudicandi, isti ut iudices.
330 Secundum enim Augustinumccclxi et secundum glosam ibi, « minimi sunt qui omnia
reliquerunt et cum Christo iudices erunt ».
331 Et idem vult Gregorius Moral. XXVIccclxii super illud Iob XXXVI° 239 <36,6> : « Iudicium
pauperibus tribuit ».
332 Et I240 Reg. II241 <2,8>, Anna : « Suscitat de pulvere egenum et de stercore erigit pauperem,
ut sedeat cum princibipus et solium glorie teneat ». Et psalmus <112,7> idemccclxiii.
<IV.7.3>
333 De tertio Mt XIX242 <19,29> dictum est de hiis, qui relinquunt omnia propter Christum,
quod « centuplum accipient et preter hec vitam eternam ». Loco autem centupli Luce
XVIII <18,30> ponitur quod « recipient243 multo plura in hoc tempore ». Unde per
Oliviana, 4 | 2012
centuplum intelligitur hic gratie et virtutum cumulus et terminus sicut et in centesimo

fructu. Non enim animaliter verificatur quod in hac vita multa plura temporalia quam
reliquerint recipiant, cum inter relinquenda uxores ponantur. Hoc etiam videtur sonare
Christus Mt XI <11,5>, dicens : « Pauperes evangelisantur », id est ad perfectionem et
gratiam evangelicam singulariter vocantur et per meum evangelium singulariter
predicantur et commendanturccclxiv.
<IV.7.4>
334 De quarto dicitur in psalmo. Postquam enim dixit : « Animas pauperum salvas faciet » <Ps.
71,13>, subiun-[153rb]-xit : « Et honorabile nomen eorum coram illo » <Ps. 71,14>. Et in
huius signum pauperis Lazari nomen a Christo exprimitur, divitis autem epulonis nomen
tacetur. In huius etiam signum pauperes ad societatem suam elegitccclxv.
<IV.7.5>
335 De quinto in psalmo : « Neque despexit deprecationem pauperis » <Ps 21,25>, et : « Iste
pauper clamavit et dominus exaudiet » <Ps 33,7>, et : « Audivit pauperem de inopia et
posuit sicut oves familias » <Ps 106,41>, et : « Astitit a dextris pauperis » <Ps 108,31>, et :
« Factus est refugium pauperi » <Ps 9,10>, et : « Liberavit pauperem a potente » <Ps 71,12>,
et : « Parcet pauperi et inopi » <Ps 71,13>. Et Ysaie XXV <25,4> : « Factus 244 est fortitudo
egeno in tribulatione sua, spes a turbine, umbraculum ab estu », et electorum suorum
miserebitur. Eis etiam specialiter dictum est Mt VI <6,31-33a> : « Nolite solliciti esse,
dicentes : “Quid manducabimus ?”, aut : “Quid bibemus ?”, aut : “Quo operimur ?”. Scit
enim pater vester quiahiis omnibus indigetis. Querite ergo primo regnum dei ». Ad idem
Luce XII. In tantum autem est pauperibus adiutor et eorum familiaris, quod sibi factum
reputat, quod eis fit. Unde Mt XXV <25,40> : « Quod fecistis uni de fratribus meis minimis,
michi fecistis » ; et capitulo X <Mt 10,40> dicit : « Qui vos recipit, me recipit ». Cum igitur
multiplicitas et singularitas divinarum promissionum confidentiam nostram multum
roboret et excitet, patet quod maximam habent rationem confidentie professores huius
paupertatis.
336 Ostenditur etiam ad hoc valere per modum cuiusdam specialis meriti. Qui enim etiam
omne solatium et speciem et confidentiam huius vite a se abiecerunt et ad solas alas
divini refugii confugerunt non debet dubitari quin pre aliis divinum adiutorium et
solatium mereantur. Pauperes autem altissimi [153va] sunt huiusmodi.
337 Unde Augustinus super psalmo dicitccclxvi : « Verus pauper est cui, omnibus
temporalitatibus derelictis245, solus deus spes est ». Et ideo de eis dicit psalmus :
« Desiderium pauperum exaudivit dominus, preparacionem » etc. <Ps. 9,38>, et alibi :
« Exaudivit pauperes dominus » <Ps 68,34>. Econtrario vero de divite in psalmo dicitur 246
quod « iusti super eum ridebunt et dicent : “Ecce homo qui non posuit deum adiutorem
suum, sed speravit in multis divitiis suis” <Ps 51,9> ».
338 Ostenditur247 etiam ad hoc valere ratione experientie multiplicium dei beneficiorum.
Experiuntur et experiri possunt quodam singulari modo proventus divinorum
beneficiorum, quibus deus alit suos pauperes tam mente quam corpore. Unde psalmus,
postquam dixerat : « Melius est modicum iusto super divitias peccatorum multas » <Ps
36,16>, de quo paulo ante dixerat quod « peccatores intenderunt arcum, ut deciperent
pauperem et inopem » <Ps. 34,14>, postea dicit : « Iunior fui, etenim senui, et non vidi
Oliviana, 4 | 2012
iustum derelictum, nec semen eius querens panem » <Ps 36,25>, et : « Cum ceciderit, non
collidetur, quia dominus supponit manum suam » <Ps 36,24>.
339 Quarto ostenditur ad hoc valere ratione adhesionis, quia virtuti create non innititur, sed
solum eterne. Unde exercitare se ad actum huius paupertatis est exercitare se ad actum
spei, quia quodammodo includit actum eius intra se et magnam dispositionem ad
virtutem spei et eius actum, per quod temporalibus confidentiis non innititur sed solum
divinis, ad minus quantum spectat ad confidentiam divitiarum. Cuius contrarium faciunt
divitie et amor earum. Unde Augustinus De verbis dominiccclxvii : « Nichil tam inimicum
spei quam retrospicere, id est in rebus que248 preterlabuntur et transeunt spem ponere »
ccclxviii.
<IV.8>
340 Valet etiam VIII° ad ardentissimam caritatem.
<IV.8.1>
341 Et [153vb] primo quidem per hoc, quod cupiditatem et amorem temporalium miro modo
extinguit249, et hoc tollendo rerum ipsarum materiam et ius accedendi ad eas, et etiam
includendo in se voluntatem non possidendi divitias. Contraria enim cupiditatem
accendunt.
342 Unde Bernhardus in quodam sermone dicitccclxix : « Hec est ratio fugiendarum divitiarum,
quia sine amore aut vix aut numquam valent possideri ; limosa, inquit, et glutinosa est
non solum exterior, verum etiam interior substantia nostra, et facile adheret omnibus
que frequentat ».
343 Cupiditas autem et amor mundanarum divitiarum supra modum nocet caritati. Unde
Iohannes in Canonica II° capitulo <1Io 2,15> : « Nolite, inquit, diligere mundum, neque ea
que in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est caritas patris in eo » ; et dat pro
ratione : « Quoniam omne quod est in mundo – divitie scilicet et carnis opulentie – sunt
fomentum concupiscentie carnis et oculorum et superbie » <1Io 2,16>. Et beatus Iacobus
capitulo IIII <4,4> : « Amicitia huius mundi inimica est deo. Quicumque ergo voluerit esse
amicus huius seculi, inimicus dei constituatur ».
344 Augustinus q. XXVI250ccclxx : « Caritatis venenum est spes adipiscendorum aut
retinendorum temporalium, nutrimentum eius imminutio cupiditatis, perfectio nulla
cupiditas ». Et post : « Quisquis igitur eam nutrire vult, instet minuendis cupiditatibus. Est
autem, inquit, cupiditas amor adipiscendi vel obtinendi temporalia ».
345 Et Gregoriusccclxxi : « Tanto quisque a superno amore seiungitur, quanto inferius
delectatur ».
346 Et Ysaac libro suo De contemplationeccclxxii : « Anticipa, solve omnem colli-[154ra]-
gationem extrinsecam a teipso, et tunc deo poteris colligari ».
347 In huius etiam signum Mt XXII° <Mt 22,21>, antequam diceret Christus : « Reddite que
sunt dei deo », premisit : « Reddite que sunt Cesaris Cesari » ; acsi diceret : « Nisi prius
mundana mundanis relinquantur, non potest plene reddere deo animam suam, que est
denarius divina lege et ymagine insignitus ».
348 Preterea voluntas nostra aliquid necessario propter se diligit et necessario beatitudinem
in aliquo vel in aliquibus querit. Illa igitur voluntas, que perfecte et de facto omne
Oliviana, 4 | 2012
temporale contempnit et a se abiecit, oportet quod totum affectum voluntatis sue in

aliquo quod est supra temporalia posuerit, et totum gaudium et totam beatitudinem suam
in eo quod est supra temporalia querit. Voluntas etiam que supra contemptum omnium
mundanorum super omnia mundana se elevat, eo ipso dispositissima et propinquissima
est ad251 adherendum eternis immediatissime, altissime, etiam universalissime.
349 Preterea Augustinus libro De virginitate dicit illis qui voverunt virginitatemccclxxiii :
« Totum teneatis252 in animo vestro, quicquid noluistis253 occupare connubio. Parum vobis
254 amare non licet, propter quem non amastis et que liceret ».
350 Si ergo professoribus virginitatis indecens est et valde illicitum non plus dare se amori
Christi quam si essent coniugate, iuxta quod et apostolus I Cor. VII <7,34> dicit quod
« mulier innupta et virgo cogitat que domini sunt, ut sit sancta corpore et spiritu » – id
est, ut sit sanctior quam si esset coniugata : accipit enim ibi positivum pro comparativo,
sicut et in sequentibus patet –, vult Augustinus ergo eadem ratione professoribus
paupertatis indecentissimum esse et valde illicitum [154rb] non occupare in divino
amore quicquid sui cordis occupaverint255 in temporalibus et eorum amore, si eis non
abrenunciassent. Et quanto sunt altioris paupertatis, tanto magis erit indecens si amplius
non se dent divino amori, tam ratione innocentie quam ratione culpe vitande.
351 Preterea maioris caritatis actus et signum est maior contemptus temporalium. Unde
Gregorius Moral. XVI dicitccclxxiv : « Anima cum internis desideriis habundare ceperit,
terrenis iam operibus incubare minime consentit ».
352 Sed professor altissime paupertatis de facto maior est contemptor rerum quam ille qui
non vult eas per modum consimilem relinquere, et maius signum habet, quod eas corde
fortius contempnat. Ergo profiteri huiusmodi256 paupertatem et eam servare videtur esse
effectus et signum maioris caritatis.
353 Quod etiam ex ordine eorum, que sunt ad finem, probari potest. Quicumque enim propter
aliquem finem maiora et difficiliora facit, ceteris paribus, amplius predictum finem
diligit, cum voluntas finis sit tota causa volentis eorum que propter finem volumus. Ergo
qui, propter dei amorem, altitudinem et difficultatem tante paupertatis assumit, amplius
incomparabiliter deum diligere comprobatur quam ille qui ad hoc non assurgit, nisi forte
in aliquo alio huic equivalenti excedat.
354 Paupertas igitur hec pro deo assumpta altissimum gradum divini amoris videtur in se
includere sicut effectus suam causam et ad altissimum gradum divini amoris excitare,
sicut amor eorum que sunt ad finem propter ipsum finem excitat ad amorem ipsius finis.
Propter quod Canticorum ultimo capitulo <8,7> dicitur [154va] quod « si dederit homo
omnem substantiam suam pro dilectione, quasi nichil despiciet eam ». In quo vult quod
dei dilectio, si sit fervens, quia de hoc loquitur, sicut ex precedentibus patet, despicit
totam mundi substantiam quasi nichil. Et quia per hunc despectum separat mentem a
mundanis sicut mors animam a corpore, ideo premiserat quod fortis est ut mors dilectio.
Et quia consumit omnem cupiditatem per hunc despectum, sicut ignis fortis fila vel ligna,
ideo etiam premiserat quod « dura sicut infernus emulatio » <Cn 8,6b>, que est idem quod
vehemens dei amor, et quod « lampades eius sint lampades ignis atque flammarum » <Cn
8,6c>ccclxxv.
<IV.9>
355 Valet etiam IX ad contemplationis sublimitatem.
Oliviana, 4 | 2012
356 Et hoc quidem patet, si attendamus ad contemplationis actum fundamentalem,

materialem, preparatorium, preservativum, conservativum, subservitivum et actum eius
finalem et ultimum. Fundamentalis est dei actualis dilectio, materialis divine veritatis
clara inspectio, preparatorius penitentialis et lamentabilis257 expurgatio, preservativus
exteriorum occupationum derelictio, conservativus virtutum assidua exercitatio,
subservitivus sui ipsius interna ad se recollectio, finalis et ultimus dei258 degustatio et
fruitio et iubilativa collaudatioccclxxvi.
<IV.9.1>
357 Quod autem ad fundamentalem actum valeat, patet ex precedentibus et maxime ex hiis
que dicta sunt ad caritatemccclxxvii.
<IV.9.2>
358 Ad cognitionem vero dei valet ad presens ratione quadruplici.

359 Ratione scilicet humilitatis, quam secum habet et facit ; solis enim humilibus divina sapi-
[154vb]-entia revelatur, secundum verbum Christi Mt XI <11,25>dicentis quod
« abscondisti hec a sapientibus et prudentibus et revelasti ea parvulis ». Et infra, cum
dixisset : « Discite a me, quia mitis sum et humilis corde », statim subiunxit : « Et
invenietis requiem animabus vestris » <Mt 11,29>. Sapientia enim contemplantium non
est aliud quam inventio et apprehensio requiei spiritualis.
360 Secundo valet ad hoc ratione abstractionis, que abstrahit mentales affectus a sensibilibus
et temporalibus. « Sapientia enim ista non invenitur in terra suaviter259 viventium » <Iob
28,13>, nec inter estimationes sensuales sensibilium. « Abissus enim dicit : “Non est in
me” ; et mare loquitur : “Non est mecum” ; nec dabitur aurum obrisum pro ea, nec
conferetur tinctis Indie coloribus ; volucres quoque celi latet260 » <Iob 28,14-16>.
« Trahitur enim hec sapientia de occultis, et abscondita est ab oculis omnium
viventium », sicut optime docetur Iob XXVIII <28,18.21>.Valet etiam per hoc, quod
simplificat mentem, abstrahendo enim ab omni astuta et terrena sapientia seu
providentia mundanorum. Hec enim sapientia multum impedit apprehensionem
sapientie contemplantium. Unde prima ad Cor. 2° <6,8> dicit se apostolus « loqui
sapientiam non huius seculi, neque principum huius seculi, sed sapientiam que in
misterio261 abscondita est, quam nemo principum huius seculi cognovit ». Et III° capitulo
<3,18-19a> dicit : « Si quis inter vos vult sapiens esse in hoc seculo, stultus fiat ut sit
sapiens. Sapientia enim huius mundi stultitia est apud deum ». Quod autem paupertas
huiusmodi mentem humiliet, a sensibus et eorum suavitate eam abstrahat [155ra] et a
sapientia mundi, ex superioribus patet.
361 Valet etiam ad hoc, quia maiorem libertatem habet homo ad studium veritatis. Amor
enim temporalium et occupatio eorum multum tollit libertatem et voluntatem studii
veritatis divine, quod totum hominem et totum tempus eius requirit.
362 Valet etiam ad hoc, quia clavis estet ianua scripturarum sacrarum, sicut patet ex hiis que
dicta sunt in hiis que ad fidem. Habenti enim spiritum huiusmodi paupertatis, quicquid in
scripturis occurrit sensibile aut mundanum totum se exhibet ut speculum et ymago
spiritualium et divinorum. Sentit enim quodam intimo et altissimo paupertatis sapore
omne sensibile et temporale esse nichil ; et ideo statim sentit, cum sibi occurrit quod
Oliviana, 4 | 2012
propter alia designanda est impositum ; et ita sibi contingit in omnium creaturarum
aspectu.
363 Propter quod Bernhardus in quadam epistolaccclxxviii : « Scientiam Christi non facile, nisi
qui se mundo crucifixerit, apprehendit. Falleris, fili, falleris, si te putas invenire aput
mundi magistro, quam soli Christi discipuli, id est mundi contemptores, dei munere
assecuntur262 ».
364 Et Ysaac libro suo De Contemplatione tractatu263 V° ccclxxix : « Visiones, inquit, fiunt
habentibus zelum ignitum dei, et de hoc seculo desperatis ; qui ei perfecte
abrenunciaverunt et a cohabitatione hominum recesserunt, et post deum nudi gressi
sunt, nullum a visibilibus auxilium expectantes ».
365 Et Ieronimus epistola LIIccclxxx : « Quamdiu versamur in rebus seculi et anima nostra
possessionum et reddituum procuratione devicta est, de celo libere cogitare non
possumus ».
366 Et Seneca aitccclxxxi :[155rb] « Non potest studium salutare fieri sine frugalitatis cura ;
frugalitas autem, inquit, est paupertas voluntaria »ccclxxxii.
<IV.9.3>
367 Quod etiam valet ad actum eius preparatorium, qui est penitentialis lamentatio, patet.
Recessus enim a mundo et ab omni spe et solatio et sui ipsius exterior abiectio mentem ad
luctum et lamentum disponunt et inducunt : tum quia per recessum istum melius vident
malignitatem eorum in quibus fuerunt mundanorum, scilicet sentire possunt quanta sit
altitudo status contempnentium mundum et gratie eorum et glorie eternorum, que
procurando et mundana sequendo contempserant et amiserant ; tum quia nullo vano
mundanorum solatio impediuntur a penitentiali luctu et quia totus ipse status horrorem
et luctum quendam ingerit, et ipse solus penitentibus et lugentibus est conformis et
consonus. Unde videmus quod penitentes in quadragesima et alio tempore secundum
ritum approbatum ecclesie a solatiis, ab ornamentis et mundanis negotiis se elongant.
368 Per contrarium vero de divitibus dicit Gregorius Moralium264 XVIII ccclxxxiii : « Cum merore
quodam se tangi sentiunt, equos aspiciunt, auri argentique sui vasa contemplantur,
predia circumeunt265 cumque per hec temporalia oculos libenter trahunt, abortum anime
merorem vincunt. Quod, inquit, veritas dicit : “Ve vobis, divites, qui habetis hic
consolationem vestram !” <Lc 6,24> ».
369 Quod etiam ad purgationem istam sicut caminus penitentie valet, patet266. Ideo
Ysaie XLVIII <48,10> dicitur : « Ecce excoxi te, sed non quasi argentum, elegi te in camino
paupertatis ». De quo [155va] camino Gregorius in omelia de mendico Lazaro ccclxxxiv :
« Pauperes, ait, nonnulla reprehensibilia perpetrare conspicis. Nolite despicere, quia
fortasse quod pravitas inquinat, caminus paupertatis purgat. De vobis pertimescite, quia
nonnulla male acta prospera vita secuta est. De illis vero sollicite pensate267, quia eorum
vitam magistra paupertas cruciat, donec ad rectitudinem perducat ».
370 Est etiam aliud propter quod valet ad istud, quia paupertas huiusmodi268 timorem dei et
offense eius et penarum eternarum multum inducit ; divitie vero valde causant stultam
securitatem. Unde Ysaie ultimo <66,2> : « Ad quem, inquit dominus, respiciam, nisi ad
pauperculum et contritum spiritu et trementem sermones meos ? ». Econtra vero Iob XXI
° <21,7.9> de divitibus dicit : « Quare269 ergo impii vivunt, sublevati sunt confortatique
divitiis ? Domus eorum secure270 sunt et paccate. Non est virga dei super illos ». Et post:
Oliviana, 4 | 2012
« Ducunt in bonis dies suos et in puncto ad inferna descendunt, quia dixerunt deo:
“Recede a nobis; scientiam viarum tuarum nolumus. Quis271 est omnipotens ut serviam
ei ?” » <Iob 21,13-15a>. Et Prov. X <10,15> : « Substantia divitis urbs fortitudinis eius ».
371 Gregorius Moralium primoccclxxxv : « Solet rerum habundantia tanto magis a divino timore
mentem solvere, quanto magis exigit diversa cogitare ». Cum igitur timor predictus causa
fit et fomentum penitentialis luctus, propter quod dictum est quod « initium sapientie
timor domini », quia faciendo penitere et a malis recedere ad dei sapientiam introducit,
patet quod paupertas multum [155vb] valet ad penitentie luctum.
372 Propter quod Luce VI° <6,20b-21>, post : « Beati pauperes » subiunxit Christus : « Beati qui
vere esuritis », et post : « Beati qui nunc fletis » etc. ; et Mt V <5,3-5>, post : « Beati
pauperes » subiunxit : « Beati mites », et post : « Beati qui lugent »ccclxxxvi.
<IV.9.4>
373 Valet etiam ad actum preservativum, qui est exteriorum occupationum derelictio. Hic
enim actus conservat contemplationem ab omni distractione ipsam corrumpente. Propter
quod 2a ad Thi. <2,4> dicit apostolus : « Nemo militans deo implicat se secularibus
negotiis, ut ei placeat, cui se probavit ». In tantum autem a quiete contemplationis
distrahunt, quod Luce X <10,41> Marthe obsequenti dictum est : « Sollicita es et turbaris
erga plurima ».
374 Et Moralium primo dicit Gregoriusccclxxxvii quod « dum mens per multa spargitur, stare in
intimis fixa prohibetur ».
375 Et Ysaac in libro De contemplationeccclxxxviii : « Quousque, ait, homo destruat a corde suo
sollicitudinem secularium preter necessarium usum nature ac dimittat deum curare de
ipsis, spiritualis ebrietas in Christo non movebitur272 et consolationem illam non
habebunt, de qua erat apostolus consolatus ».
376 Et Augustinus dicitccclxxxix quod « amor rerum terrenarum viscus est spiritualium
pennarum273 ».
377 Et idem super Psalmum LXXVI274cccxc : « Tamdiu, inquit, transilire debemus, quidquid nos
impedit, quidquid nos irritat, quicquid visco275 quodam illigat et onere aggravat volatum
276
nostrum, donec perveniamus ad illud quod sufficit, ultra quod nichil est ». Sed
paupertas hec summe elongat nos a temporalium distractiva occupatione et sollicitudine
pro eo quod ei directe opponitur. Patet igitur quod ad istum actum perfectissime valet cccxci
.
<IV.9.5>
378 Valet etiam quoad actum contemplationis [156ra] conservativum 277, qui est virtutum
exercitatio valida.
379 Ad quod quidem valere probabitur per omnia precedentia, in eo scilicet quo altissime
valet ad perfectionem omnium predictarum virtutum et tamen preter hoc valere
ostenditur pro eo, quod est valde expulsiva otiositatis et vane loquacitatis seu verbositatis
et tepiditatis.
380 Otiositatis enim expulsiva est, deficiendo per inopiam quam oportet per se vel per alium
in necessariis sublevari. Per se vero non potest sine opere, per alterum vero communiter
non fieret sine virtutum manifesta exemplaritate. Non enim propter deum libenter datur
Oliviana, 4 | 2012
hiis qui sanctitatem et sanctitatis opera non cernuntur habere. Expellit etiam eam
suggerendo et exhortando ad virtutum exercitium per altitudinem tante paupertatis
assumptam, sicut infra ostenditur in hiis que ad fortitudinem et magnanimitatem.
Expellit etiam eam ostendendo suum professorem sic, si otiosus, summa confusione et
derisione condignum, qui tam altum fundamentum posuit et tam altum statum intravit,
ut ex ipso introitu tantum de spirituali via et pugna peregit, et tamen per otiositatem
perdit tam inchoata quam consummationi propinqua. Expellit etiam eam pungendo ad
bonum opus et stimulando per afflictionem et abiectionem continuam sibi annexam278.
381 Est etiam contra vanam loquacitatem otiositatis nutritivam et ab otiositate provenientem.
Non enim libenter loquimur nisi de hiis que existimamus et amamus, iuxta illud Mt XII
<12,34-35>: « Ex habundantia cordis os loquitur », et: « Bonus homo de bono thesauro
profert bona et malus de malo thesauro mala ». Maxime autem materia vane verbositatis
sunt ista mundana sensibilia et ymaginabilia, iuxta [156rb] illud Io. III <3,31> : « Qui de
terra est, de terra loquitur » ; et idem canonica capitulo IV279 <1Io 4,5> : « Ipsi de mundo
sunt et ideo de mundo locuntur et mundus eos audit ». Unde et ex amore divitiarum
prodeunt fere omnes mundi contentiones et litigia, sicud supra fuit ostensum ; sed ista
paupertas includit in se et facit summum huius mundi contemptum, ergo summe aufert
loquacitatem mundanorum. Qui igitur de mundi negotiis, ludis, regnis et bellis et de
quibuscunque mundanis personis aut factis aut pompis vane et frequenter locuntur, non
sunt paupertatis huius perfecti amatores. Hoc autem patet per simile in hiis que de
castitate, quia loquens vane et sepe de mulieribus et impudicitiis non debet censeri 280
verus amator castitatiscccxcii.
<IV.9.6>
382 Valet etiam sexto ad actum contemplationis subservitivum, qui est sui ipsius ad se intima
et quietissima recollectio. Oportet enim mentem et omnes eius vires in se esse
adunatissimas, unde iste actus contemplationis actui substernitur, sicut famula
subportans dominam teneram et delicatam. Paupertas autem ista valet ad hoc tam
ratione humiliationis, cuius est profunda cordis intrare et recolligere, quam ratione
elongationis ab omni temporalium occupatione et distractione.
383 Unde Gregorius Moral. 18cccxciii : « Quid in hac vita laboriosius quam terrenis desideriis
estuare, aut quid quietius quam huius seculi nichil appetere ? ». Et Isaac libro suo predicto
cccxciv
: « Nichil ita facit menti tranquillitatem sicut paupertas que voluntarie possidetur ».
384 Et Ieronimus ad Eliodorumcccxcv : « Perfectus Christi nichil habet preter Christum aut, si
habet aliquid preter Christum, perfectus non est ». Et [156va] infra cccxcvi : « Ubi per
inquietudinem aliquid281 aufertur e studio, minus fit quod tollitur : et ubi minus est,
perfectum non potest dici ».
385 Et Seneca aitcccxcvii : « Beatissimus et securissimus est sui possessor, qui crastinum sine
sollicitudine expectat »cccxcviii.
<IV.9.7>
386 Valet etiam septimo ad finalem et formalem eius actum, qui est eius degustatio et firmior
collaudatio. Ad quod quidem disponit per omnia precedentia. Mens enim, que est ab omni
cupiditate superbia et carnalitate abstracta et est humilima mitissima et tota fervens et
magnanimis et est per lamentum purgatissima et ab omni distractione libera, et in se
Oliviana, 4 | 2012
adunatissima et solius dei caritate inflamata, impossibile est quin dei fruitione et iubilo sit
plene refecta et iocunda. Propter quod ait psalmus : « Parasti in dulcedine tua pauperi,
deus » <Ps 67,11>, et : « Edent pauperes et saturabuntur et laudabunt dominum »
<Ps 21,27>, et : « Pauper et inops laudabunt nomen tuum » <Ps 73,21>, et : « Videant
pauperes et letentur » <Ps 68,33> ; et Eccl. VI282 <6,8> : « Quid habet amplius sapiens stulto
283 et vir pauper, nisi ut pergat illuc 284, ubi est vita ?". Et Ysaie285 XIIII <14,30> : « Et
pascentur primogeniti pauperum et pauperes fiducialiter requiescent », et XXIX <Is

29,19> : « Et addent286 mites in domino letitiam et pauperes homines in sancto Israhel
exultabunt », et XLI287 <Is 41,17-18> : « Egeni et pauperes querunt aquas et lingua eorum
siti aruit. Ego dominus exaudiam eos, apperiam in suppremis collibus flumina ».
387 Videsne quam multipliciter et quam singulariter contemplationis iubilus et refectio288
pauperibus promittitur et donatur. De quibus autem pauperibus hec potissima dicantur
[156vb] pateret289 clarius, si profunde loca predicta exponerentur. Et econtrario vero
divitie contemplationi suppreme impediunt. Hoc enim sequitur ex omnibus predictis,
propter quod Luce XIIII <14,15> dicenti : « Beatus qui manducabit panem in regno dei »
dicit Christus quod « homo quidam fecit cenam magnam » <Lc 14,16>, quod non est aliud
quam gaudium glorie et contemplationis. Eum, qui villam emerat et qui iuga boum
emerat, dixit nolle venire ad predictam cenam etiam invitatum290, pro eo quod necesse
habebat exire ad videndum temporalia que emerat et ad probandos seu exercitandos suos
quinque sensus in eis. Et tandem dicit ad eam introduci pauperes et debiles et cecos et
claudos. Hoc etiam est quod virgo beata in suo cantico dixit : « Esurientes, inquit, implevit
bonis et divites dimisit inanes » <Lc 1,53>cccxcix.
<IV.10>
388 Valet etiam X° ad constantissimam fortitudinem et magnanimitatem, cum enim, sicut ex

predictis patet, paupertas hec non solum implicet rerum abdicationem sed etiam
magnum contemptum totius huius vite carnalis, nichilque sic reddat timidum et
inconstantem et pusilanimem in aggressu arduorum et difficilium sicut timor amissionis
291
rerum aut proprie vite.
389 Unde et Aristoteles 3 Ethicorumcd tractans de fortitudine dicit quod terribilissimum est
omnium mors et quod hoc est obiectum principale fortitudinis ; et etiam secundum fidem
summus actus huius est in martirio, parvipensio autem rerum et vite sue summe tollit 292
timorem amissionis eorum, patet quod paupertas maximam habet occasionem ad
aggressum et perpessionem terribilissimorum.
390 Cum autem per talem paupertatem homo exponat se infinitis que sibi ex de-[157ra]-fectu
inopie contingere possunt, exponit enim homo se quasi perpetue miserie et martirio, eo
ipso quo quis talem paupertatem aggreditur, terribilissimum quid aggreditur.
391 Propter quod Christus Mt Vto idem premium promittit paupertati spiritus et persecutioni,
scilicet regnum celorum. Continet enim in se multam penalitatem et multam calamitatis
passibilitatem, iuxta illud Prover. X <10,15> : « Pavor pauperum egestas eorum ». Et ideo
exercitando se ad huiusmodi293 paupertatem, exercitat294 homo se ad fortitudinem et eius
actum. Unde Prover. XV <15,15> optime dicitur : « Omnes dies pauperis mali ; secura 295
mens quasi iuge convivium », acsi diceret quod si hec paupertas habeat perpetuitatem
afflictionis exterioris seu mali pene, interius tamen sempiternam habet securitatem et
iocunditatem, pro eo quod nichil timet externum amittere, et intra se habet eterna, que
sola cupit habere.
Oliviana, 4 | 2012
392 Augustinus etiam libro De beata vita dicitcdi : « Nullus perfectus aliquo eget, et quod
videtur corpori necessarium sumet, si affuerit. Si non affuerit, non eum franget istarum
rerum inopia. Omnis namque sapiens est fortis ». Sed omnem non habentem spiritum
huiusmodi paupertatis faciliter frangere potest inopia.
393 Nullus ergo sine isto spiritu est in fortitudine perfectus. Propterea Eccli. XLI° <41,1> : « O
mors, quam amara est memoria tua homini iniusto pacem habenti in substantiis », et
post : « O mors, bonum est iudicium tuum homini indigenti » <Eccli. 41,3>.
394 Ex quo verbo tertia ratio ad hoc potest trahi. Cum enim homo videat se totam spem
amisisse de felicitate296 huius vite carnalis, facilior est ad nichil timendum quam ille, qui
multam habet facultatem et in re et in spe, cuiusmodi sunt [157rb] divites. Ymmo primus
maxime habet inpulsum ad ponendum totum suum desiderium et conatum in futura vita ;
dives autem maximum impulsum habet, ut totum suum amorem ponat in vita ista, et per
consequens quod summe timeat amissionem huius paupertatis. Igitur professori summas
dat vires ad tendendum in alteram vitam desperatio felicitatis temporalis.
395 Est etiam ad hoc quarta ratio. Cum enim homo videt se opus maximum et arduissimum
altissime inchoasse et maximum fundamentum perfectionis iecisse et maximum prelium
in se incepisse, eo ipso multum animatur ad consumationem sequentium triplici de
causa : ad vitandum scilicet publicam derisionem, ne scilicet sibi dicatur : « Iste homo
cepit edificare et non potuit consummare », quod Christus intulit, cum de huiusmodi297
paupertate loqueretur Luce XIIII <14,30>. Secundo ne amittat pro modico tantum initium.
Tertio quia iam non multum sibi restat ad298 attingendum perfectionis apicem, cum
inchoare altum principium sit fere totius operis dimidium ; sed qui per votum altissime
paupertatis totum istum mundum contempsit et a se abiecit, altissimum fundamentum
iecit et maximum prelium contra dyabolum inchoavit, ymo magnam prelii partem299 iam
perfecit, cum per mundana nos sibi alliget et subiciat.
396 Unde et Gregoriuscdii dicit quod « nudi cum nudis demonibus luctari debemus ». Igitur
assumptio huius paupertatis multum habet reddere animosum ad virtutem arduam
consummandam.
397 Cum etiam parvipendere omne parvipendendum, quantumcunque sit magnum, sit
proprium magnanimi, paupertas autem huiusmodi arbitretur omnia ut stercora, ut
Christum [157va] lucrifaciat, patet quod non solum facit magnanimum, sed etiam
necessario magnanimitatem habet secum annexam. Cuius exempla patent in apostolis,
qui cum paupertate sua de toto mundo triumpharunt. Helias etiam, de quo singulariter
dicit Ecclesiasticus <48,6> quod « deiecit reges ad perniciem et confregit facile potentiam
ipsorum », hanc paupertatem singulariter in veteri testamento servasse legitur cum
Eliseo discipulo suo, de quo idem Ecclesiasticus <48,13-14> : « In diebus, inquit, suis non
pertimuit principem et potentia300 nemo 301 vicit illum, nec superavit ipsum verbum
aliquod ».
398 Propter quod Dam. libro III ca° XXXII dicitcdiii : « Evangelium dei cognitionis predicatum
est, non belli et carnis exercitibus adversarios devincens, sed pauci, nudi, pauperes et
illitterati, persecuti, verberati, mortificati, crucifixum carne mortuum predicantes,
sapientibus et potentibus prevaluerunt ».
399 Pro hac verum est quod dicit apostolus I ad Cor. I° <1,25> loquens de Christi cruce, ubi
summa paupertas summe refulsit : « Quod infirmum est dei, fortius est hominibus » ; et :
« Infirma mundi elegit deus, ut confundat fortia, et ignobilia et contemptibilia elegit deus
et que non sunt » <I Cor 1,27-28a>, id est eos qui propter inopiam nichil esse videntur, « ut
Oliviana, 4 | 2012
ea que sunt », id est divites, « destrueret » <I Cor 1,28b> et potentes, qui solum secundum
mundum aliquid esse videntur.
400 Est etiam sexta ratio ad hoc, quam innuit Augustinus supra, dicendocdiv : « Perfectus nullo
eget ». Quicumque enim plura sustentamenta et solatia sue infirmitatis requirit, seu cui
plurima horum sunt necessaria, eo ipso probatur esse infirmior seu debilior illo qui
huiusmodi non exigit, nec ei sunt necessaria. Sed professor paupertatis pauciora [157vb]
requirit ad sustentamentum et solatium sue fragilis vite et carnis quam302 dives aut
professor minoris paupertatis, ergo eo fortior est quam divescdv.
<IV.11>
401 Valet etiam XI°303 ad animarum conversionem et 304 perfectam gubernationem. Ad hoc
autem valet tam ex parte regentium et convertentium, quam ex parte convertendorum et
regendorum, quam ex parte eius ad quem habent converti et dirigi, quam ex parte divine
virtutis per quam ab eis habent converti et regi.
<IV.11.1>
402 Ex parte quidem convertentium et regentium, quibus necesse est rectos esse intentione,
fideles in dispensatione, agiles in terrarum peragratione seu in gentium visitatione, pios
in animarum compassione, serenos in sui et aliorum disciplinatione, fortes et
magnanimes in nullius tiranni seu mali sustinendi timore, perspicaces 305 in predicationis
et regiminis prudenti et discreta cognitione et provisione. Cupiditas autem temporalium
seu spes lucri, que306 ex predicatione et regimine potest provenire, miro modo subvertit
intentionem et dispensationis tam temporalium quam spiritualium fidelitatem.
Possessiones etiam terrarum et quecunque alie facultates miro modo tollunt agilitatem
peragrationis gentium et terrarum. Ligant enim cor ad determinatam terram et
facultatem, et divites307 in suis itinerationibus magnos et graves exigunt apparatus,
quibus pauperes non gravantur.
403 Plenitudo etiam pietatis esse non potest sine amore altissime paupertatis, quia qui sibi
vult multa, non ita est intentus ad aliorum subsidia pro viribus sublevanda. Rerum etiam
afluentia occasionem dat multe carnalitatis et remissionis. Et breviter per temporales
occupationes et affluentias omnia [158ra] predicta prelatis et predicantibus necessaria
multipliciter impediuntur, sicut satis patet ex supradictiscdvi.
<IV.11.2>
404 Ex parte vero convertendorum et regendorum valet, quia nichil ita trahit aut dirigit
mentes hominum sicut exemplare opus seu factum. Plus enim movent exempla factorum
quam verba. Propter quod dictum est a Luca quod « cepit Iesus facere et docere » <At 1,1>.
Nichil autem preter orationem est ita exemplum sanctitatis evidens, sicut amor et
professio altissime paupertatis. In hac enim sensibiliter videt homo contemptum totius
mundi altissimum et etiam sui ipsius ; ac per hoc sensibiliter in talibus legi potest zelus
fidei et divini amoris et alterius vite. Unde Crisostomus super illud Mt <10,9> : « Nolite
possidere aurum »cdvii : « Quia per opera ostendit eam legislationem que est a verbis
validiorem facit, quoniam facile est susceptus308 sermo operibus certificatus. Ubi ergo
ostendit per opera, audi eum dicentem : “Filius hominis non habet ubi caput suum
reclinet” <Mt 8,20> ». Et idem omelia XLVI309 super Mtcdviii : « Si autem, inquit, homines XII
Oliviana, 4 | 2012
orbem terrarum converterunt, excogita quanta est nostra malitia, cum, tanti existentes,
eos qui reguntur non possumus corrigere, quos decem milibus mundis oportebat sufficere
et esse fermentum. “Sed310 signa, ais, habebant”. Sed non signa eos mirabiles fecerunt.
Multi enim et demones proicientes, quia iniquitatem operati sunt, non sunt facti
mirabiles, sed puniti. Sed quid, inquam, est quod eos magnos ostendit ? Pecuniarum
contemptus, glorie despectus, ab omnibus huius vite negotiis ereptio, quia si hoc non
habuissent et si decem milia mortuos suscitassent, non solum nichil profecissent, sed et
seductores estimati fuissent ».
405 Valet etiam ad hoc, quod tales in sua predicatione [158rb] et regimine sumptus tenues
exigunt aut omnino non exigunt, quando scilicet exigere non est expediens saluti
animarum convertendarum et regendarum. Exactio enim sumptuum et precipue
magnorum gravare potest subditos et maxime in initio sue conversionis. Unde hec est una
de causis, quare apostolus noluit a Corinthiis sumptus accipere. Unde dicit II ad Cor. XI
<11,9> loquens de hoc : « Cum essem, inquit, aput vos et egerem, nulli onerosus fui. Nam
quod michi deerat suppleverunt fratres qui venerunt a Macedonia » etc. In quo manifeste
innuit quod aliquando potest esse onerosum sumptus exigere etiam tenues. Qui autem
rerum habundantiam volunt311 non possunt esse312 ad non exigendum bene prompticdix.
<IV.11.3>
406 Respectu vero eius ad quem debent converti, miro modo valet. Quia in perfectis
professoribus eius sensibiliter cerni potest quid debent querere, ad quid tendere, quid
vitare et fugere et quid facere et quam viam tenere. Statim enim et semper in ea cerni
potest quod sola invisibilia sunt querenda et quod ad illa totaliter videndum et quod
visibilia et mala ex eis surgentia summopere sunt fugienda, et quod via deiectionis et
humilitatis sit tenenda et quod hec sola sunt que cum opere universalissime pietatis, que
est in donatione rerum omnium deo et etiam sui ipsius, nobis sunt facienda. Talis enim
manifestissime apparet ista paupertas in perfectis amatoribus et professoribus eius cdx.
<IV.11.4>
407 Respectu vero divine virtutis per cuius assistentiam eos convertunt et regunt, valet ad
hoc, quia supra ostensum fuit in hiis que ad spem, quod deus singulariter adest et
singularem [158va] sui assistentiam promittit observatoribus eius. Et ideo credendum est
quod in talium313 regimine plus cooperatur.
408 Unde et Damascenus libro IIIcdxi, sicut supra tactum fuit, dicit quod « evangelium dei
predicatum est non belli et carnis exercitibus adversarios devincens, sed pauci, nudi,
pauperes crucifixum predicantes sapientibus et potentibus prevaluerunt ».
409 Crisostomus etiam super Mt omelia XXXII super illud : « Nolite possidere aurum »
<Mt 10,9> dicit :cdxii « Non tantum a signis volebat eos clare apparere, sed ante signa et a
propria virtute. Nichil enim ita designat philosophiam, sicut non superfluis uti et,
secundum quod possibile est, nullo indigere ». Item super eodemcdxiii : « Multa per hoc
unum emendabat. Primum quidem non suspectos faciens apostolos ; secundo autem ab
omni eos eruens sollicitudine, ut vacationem omnem sermoni tribuant ; tertio docens eos
suam virtutem. Hoc nempe postea eis dicit <Lc 22,35> : “Numquid aliquid defuit vobis,
quando misi vos nudos et discalciatos ?” ». Et postcdxiv : « Orbi terrarum doctores erat
Oliviana, 4 | 2012
missurus314, propter hoc angelos eos ex hominibus constituens, ab omni absolvens vite
huius sollicitudine, ut una sola detineatur cura que est doctrine ».
410 Et Rabanus super eodemcdxv : « Si habuissent, inquam, aurum et argentum, non viderentur
causa315 salutis 316 hominum predicare, sed lucri. Propemodum necessaria amputat, ut 317
apostoli doctores vere religionis seipsos ostenderent nichil curare de crastino ».
411 Ambrosius etiam super Lucam, sicut supra dictum est, dicitcdxvi : « Qualis debeat esse, qui
evangelisat regnum dei, preceptis evangelicis designatur ut sine virga, sine pera » etc.
412 In huius [158vb] etiam signum Christus formam paupertatis perfectius expressit, quando
misit duodecim apostolos et etiam LXXII discipulos ad predicandum, sicut patet Luce IX et
X. Propter hoc etiam dixerunt apostoli Actuum VI° <6,2-4> : « Non est equum nos
derelinquere verbum dei et ministrare mensis. Considerate ergo viros quos constituamus
super hoc opus. Nos enim orationi et ministerio verbi instantes erimus ». In quo patet
quod illam piissimam dispensationem temporalium senserant esse impeditivam
contemplationis seu orationis et regiminis et predicationiscdxvii.
<IV.12>
413 Valet etiam duodecimo ad plenam fugam et securitatem ab omni periculo temptationum
vitiorum.
414 Et hoc quidem ex omnibus predictis elici potest. Preter hoc tamen ad id sic potest argui :
quod enim directe et funditus extinguit radicem et fomentum omnium malorum,
vehementer elongat a vitiis et periculis318 seu temptamentis eorum. Sed paupertas
huiusmodi hoc facit. Extinguit enim directe et funditus cupiditatem temporalium, de qua
dicit apostolus I ad Thimo. VI° <6,9-10a> quod « qui volunt divites fieri, incidunt in
temptationem et laqueum dyaboli et desideria multa inutilia et nociva, que mergunt
homines in interitum et perditionem. Radix enim omnium malorum est cupiditas ».
Propter quod etiam dicit Christus quod « dives difficile intrabit regnum celorum »
<Mt 19,23> et quod « facilius est camelum per foramen acus transire quam divitem intrare
in regnum celorum » <Mt 19,24> et quod hoc « aput homines impossibile est, licet aput
deum omnia sunt possibilia » <Mt 19,26>. Et idem Luce XVIII°, nisi quod ibi nomen divitis
ponitur : « Pecuniam habens » <Lc 18,24>. Idem etiam Marci X. Ibi tamen additur :
« Confidentes in pecuniis » <Mc 10,24>. Hinc est quod singulariter Luce XVI <16,9>
vocantur [159ra] divitie « mamona iniquitatis » et singulariter de eis dictum est : « Non
potestis deo servire et mammone » <Lc 16,13>, acsi super omnia impediant servitium dei.
Quod expresse Eccli. X capitulo <10,9-10> dicit : « Avaro, inquit, nichil est scelestius » ; et :
« Nichil est iniquius quam amare pecuniam » ; et cap. XI <11,10> : « Si dives fueris, non
eris immunis a delicto ».
415 Hincque Ieronimus epistula XC aitcdxviii : « Illa vulgata michi sententia videtur rectissima :
dives aut iniquus319 aut iniqui heres ».
416 Item Ambrosius libro De officiiscdxix : « Nullum adminiculum parant divitie ad vitam
beatam ».
417 Item Augustinus super psalmo CXXXIcdxx : « Divitie non solum nichil prosunt, sed etiam
impediunt pedes anime, nisi ille regat320, ille custodiat ».
418 Et Gregorius IV321 Dialogorum cdxxi : « Cura rei familiaris vix sine culpa agitur ab hiis qui,
qualiter culpam declinare debeant, sciunt ».
Oliviana, 4 | 2012
419 Et hinc etiam est quod dyabolus, divitiarum appetibilitatem et earum fallaciam et
periculum optime sciens322, ultimo temptavit Christum, promittendo ei omnia regna
mundi et gloriam eorum, ut habetur Mt 4. Et quod in nulla harum temptationum
attemptavit, hic attemptare ausus est, inducere scilicet Christum ad sui adorationem seu
ydolatriam; sciebat enim quod avaritia323 est ydolorum servitus, sicut habetur Ephes. V°,
et quod divitie summe trahunt cor ad omne malum, pro eo quod « pecunie obediunt
omnia », ut habetur Eccl.324 X <10,19>. Sunt enim periculis peccatorum plenissime in
appetendo eas et in acquirendo et in conservando. Qui enim attendit ad ista quatuor,
videbit quod vix est aliquod peccatum, quin in istis quatuor radicetur. Propter quod
Antiochus, qui interpretatur silentium paupertatis, qui secundum sua facta et Danielis
verba miram gerit [159rb] ymaginem antichristi, I Machab. I capitulo <1,11> non sine
causa nec sine misterio dictus est « radix peccatrix » seu peccati.
420 Quod autem amor et professio paupertatis altissime cupiditatem funditus exterminet,
patentissimum est cum ei325 directe opponitur, sicut et professioni castitatis opponitur
luxuria. Et cum fomenta eius et materiam, quantum est possibile, tollat, possessionem
scilicet rerum omnium, ergo certissimum est quod altissime elongat ab omni periculo
vitiorum.
421 Unde Gregorius II Moral. cdxxii : « Omnis qui dispensando terrenis rebus presidet, occulti
hostis iaculis latius patet ». Et libro xviicdxxiii : « Occupatio secularium dignitatum tanto
facilius vitiis326 premitur quanto maioribus curis gravatur ». Et libro IV° 327cdxxiv : « Rarum
valde est ut qui possident aurum ad requiem tendant, cum per semetipsum veritas dicat
quod “difficile, qui pecunias habent”, etc. ».
422 Item glosa super illud Mr328 XIIII <14,52> : « Relicta sindone, nudus profugit » cdxxv : « Iste
illorum opus designat et animum ; qui, ut securiores sint, omnia mundana abiciunt et
nudi potius domino famulari329 quam mundo 330 adherendo materiam temptandi et a deo
revocandi adversariis suis dare331 didicerunt ».
423 Item Augustinus De conflictu vitiorumcdxxvi : « Nullus in hac vita securus est, ut ille qui
nichil preter Christum amplectens possidere cuncta super hac sponsione probatur ».
Loquitur autem de sponsione Christi dicentis : « Et hec omnia adicientur vobis »
<Mt 6,33>.
424 Et Beda super Mr Xcdxxvii : « Multi habent divitias et non amant ; multi amant et non
habent ; alii habent et amant ; alii nec habent nec habere se gaudent : qui dicere cum
apostolo tutiores possunt : “Michi mundus crucifixus [159va] et ego mundo” <Gal 6,14> ».
425 Quia igitur summe valet ad edificandum turrem divinarum virtutum, ideo Luce 14
comparat eam sumptibus necessariis ad turrem perficiendam. Quia vero summe valet ad
fugam et securitatem ab omnibus periculis dyabolicarum temptationum, ideo Christus
ibidem comparat eam sumptibus, per quos possit animus regius cum decem milibus
occurrere ei, qui cum viginti milibus venit ad se, seu comparat eam facultati habendorum
ipsorum decem milium seu ipsis decem milibus, et pro utraque similitudine concludit :
« Sic ergo omnis ex vobis, qui non renunctiaverit omnibus que possidet, non potest meus
esse discipulus » <Lc 14,33>, perfectus scilicet et evangelicus seu apostolicus.
426 Hoc enim consilium paupertatis est magna pars sapientie pauperis crucifixi, qui liberavit
urbem per sapientiam suam ab obsidione332 regis superbie, quo vallaverant eam, sicut
melius exponit Ecclesiastes 9. Et propter hoc magis voluit sapientem illum pauperem
nominare quam castum, vel quam aliud consimile. Si enim sapientia illius pauperis non
Oliviana, 4 | 2012
fuisset de divitiarum contemptu, non fuisset contempta, sicut ibi dicitur, a mundaniscdxxviii
.
<Conclusio>
427 Si quis autem bene ponderet supradicta, apparet huius altissime paupertatis pretiositas
summa et valor, et quod decentissimum fuit domino nostro Iesu Christo hanc suo
exemplo amabilem et documento autenticam reddere, in se et in suis perfectis discipulis
altissime observare.
428 Explicit tractatus Ubertini de altissima paupertate Christi et apostolorum eius et virorum
apostolicorum.
NOTES
1. Il codice si trova sommariamente descritto in: M. Denis, Codices manuscripti Theologici
Bibliothecae Palatinae Vindobonensis, Vienna 1793, I, nr. DXLI (2057-2061); R. Scholz, Einleitung, in
Marsilius von Padua, Defensor Pacis, ed. R. Scholz, Hannover 1932, pp. XXXVII-XXXVIII; C. T. Davis,
Ubertino da Casale, p. 41; Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der
Österreichischen Nationalbibliothek. Prunksaal 22. Mai bis 18. Oktober 1975, Wien 1975, p. 135, nr. 89.
2. Sul fondamento del parere fornitogli da Virginia Brown, Charles T. Davis presentava il codice
come prodotto «in a notarial script influenced by French bâtarde, probably in northern Italy
(Lombardy?) in the late 14th century», C. T. Davis, Ubertino da Casale, p. 15, nota 46.
3. Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen
Nationalbibliothek, p. 135.
4. Lo attesta l’Explicit dell’ Herbarium trascritto nel codice 1359 (M.VI.) del Capitolo
metropolitano di Praga, ove al f. 47b si legge: « Explicit hoc opus finitum per manus Martini de
Tissnow scriptum in Humpolecz anno Dni 1443 feria quinta ante festum Nicolai et cetera »:
Soupis Rukopisu Knihovny Metropolitní Kapitoly Pražské, sest. A. Podlaha, Praze 1922, p. 262.
5. Cfr. Kuttenberger Bibel. – Kommentar, hrsg. von R. Olesch – H. Rothe (Biblia Slavica, 2.1,2,
Komm.), Paderborn-München-Wien-Zürich, 1989. V. Kyas, Česká bible v dějinách národního
písemnictví, Praha ,1997.
6. Cfr. Biographisches Lexikon zur Geschichte der böhmischen Länder, hrsg. i. A. des Collegium
Carolinum von H. Sturm (†), Bd. II,·I-M, München, 1984, p. 585.
7. Wissenschaft im Mittelalter. Ausstellung von Handschriften und Inkunabeln der Österreichischen
Nationalbibliothek, p. 135.
8. Capitulum 2mW
9. servi W
10. exigerem W
11. dictus W
12. de figura W
13. hebebat W
14. presument W
15. docet W
Oliviana, 4 | 2012
16. ffuit W
17. vtero W
18. om. W
19. comisset W
20. seperant W
21. veritate W
22. habet, W
23. om. W
24. alico W
25. vester quod esse add. W
26. usum W
27. sublima W
28. instituris W
29. om. W
30. 9 W
31. I W
32. nobilitatis tumorem> tumoris mobilitatem W
33. reginam W
34. coactas W
35. sed add. W
36. paries W
37. Mt W
38. III W
39. potens W
40. Mt W
41. circumspecturis W
42. si quis> scis qui W
43. om. W
44. om. W
45. cirio W
46. hostreo W
47. pura W
48. que W
49. que W
50. om. W
51. indignationem W
52. Thop. W
53. suppositus W
54. pauperius W
55. consilii W
56. mediocra W
57. cum W
58. homo W
59. in famuli W
60. ffuit W
61. similati W
62. Unde dicitur Mt V: Convocatis XII discipulis etc. add. W
63. induentur W
64. celaria W
65. ille W
Oliviana, 4 | 2012
66. dic W
67. profeccione W
68. fallaci W
69. ante W.
70. solicitudinem W
71. baccopite W
72. non add. W
73. om. W
74. om. W
75. dicas W
76. om.W
77. contemplatur W
78. diviciis W
79. ergo W
80. contra W
81. om.W
82. sub mandatione>subdemandacione W
83. om. W
84. apostolo W
85. gloriari add. W
86. om. W
87. om. W
88. violant W
89. om. W
90. Intendit W
91. V W
92. eum W
93. om.W
94. cuperent add. W
95. viderent W
96. om. W
97. ipsi commendes> ipse condens W
98. vino W
99. odorifero W
100. habentes W
101. discendum W
102. Nondum W
103. om. W
104. metu W
105. sollicitudine W
106. est reservant om.W
107. om. W
108. prohibent W
109. afferret W
110. eternam W
111. inveniet W
112. apostolus W
113. nec add. W
114. nobiscum W
115. quia W
Oliviana, 4 | 2012
116. sermone W
117. moneatur W
118. non add. W
119. om. W
120. add. in marg. W
121. saturati W
122. demoribus W
123. qui W
124. potest W
125. Mt W
126. que ad> qui W
127. qua W
128. om. W
129. dum sit W
130. factus W
131. Ebiliam W
132. hec W
133. audita W
134. om. W
135. rationem W
136. permissionem W
137. promittere W
138. exordines W
139. Capitulum IIIm W
140. huius W
141. tantum W
142. leguntur W
143. nobis W
144. confirmantur W
145. a beato W
146. altitudinem W
147. egio W
148. Galath W
149. quandam W
150. diem W
151. hec W
152. doctoribus W
153. ad add. W
154. om. W
155. est W
156. Eccli. W
157. ostenderit W
158. om. W
159. om. W
160. suam W
161. sume W
162. abiectionum W
163. faustum W
164. ipse W
165. sed W
Oliviana, 4 | 2012
166. valet ad eam om. W

167. quam W
168. faustum W
169. morbi W
170. celera W
171. ad add. W
172. VII W
173. assolicitudinibus W
174. dictum W
175. ultimo W
176. ob W
177. defectum W
178. delectabilissimum W
179. primarii W
180. om. W
181. videlicet W
182. om. W
183. ostendit W
184. discurrente W
185. venerorum W
186. venera W
187. om. W
188. huius W
189. abreviatio W
190. more W
191. in eis W
192. VIII W
193. rapina W
194. ob W
195. consilium W
196. XI W
197. inopio W
198. 13 W
199. VIII W
200. qui dat om. W
201. dandam W
202. ei W
203. intuiti W
204. om. W
205. sed W
206. illa W
207. cogitandi W
208. non potest om. W
209. qui W
210. om. W
211. nam W
212. aperit W
213. XIIII W
214. paupertatibus W
215. minorem W
Oliviana, 4 | 2012
216. paupertas W
217. quam W
218. defectum W
219. comeste W
220. mamone W
221. dei W
222. sumam W
223. III W
224. cum W
225. eternus W
226. ffides W
227. intimatis W
228. quid W
229. requiret W
230. om. W
231. opulenta W
232. ratio quare> quasi W
233. VIII° W
234. om. W
235. fit W
236. istam esse meliorem om. W
237. cogitatis W
238. quidem W
239. XXVI° W
240. II W
241. VII W
242. II W
243. recipiet W
244. Ffactus W
245. delictis W
246. om. W
247. ostendit W
248. om. W
249. extingit W
250. Augustinus q. XXXVI> Gregorius q. XXVI W
251. om W
252. teneat W
253. voluistis W
254. nobis W
255. occupaverit W
256. huius W
257. lamentalis W
258. dei add. W
259. sua inter W
260. latent W
261. ministerio W
262. asseruntur W
263. tractu W
264. Moralis W
265. circuunt W
Oliviana, 4 | 2012
266. om. W
267. pensare W
268. huius W
269. quasi W
270. secute W
271. qui W
272. movebit W
273. penarum W
274. LXVI W
275. fisco W
276. relatum W
277. conservatum W
278. anexam W
279. idem canonica capitulo IV> ibidem infra capitulo X W. Error iste in Petri Iohannis questionis
textu iam invenitur.
280. censari W
281. aliud W
282. VII W
283. stultus W
284. illud W
285. Ysaac W
286. addet W
287. XVI W
288. refectis W
289. patet W
290. invitatus W
291. ommissionis W
292. tollerat W
293. huius W
294. exercita W
295. securus W
296. facilitate W
297. huius W
298. om. W
299. om. W
300. post W
301. neno W
302. rep. in marg. alia manu W
303. X W
304. om. W
305. properitatis W
306. quem W
307. dives W
308. suscepti W
309. XLIII W
310. Si W
311. nolunt W
312. om. W
313. quod in talium om. W
314. missum W
Oliviana, 4 | 2012
315. eam W
316. sa W
317. et W
318. piculis W
319. iniqus W
320. rigat W
321. VIII W
322. scieris W
323. avara W
324. Eccli. W
325. om. W
326. om. W
327. 8°W
328. Mt W
329. familari W
330. nudo W
331. om. W
332. obsidie W
NOTES DE FIN
i. La “responsio parvula” fu data oralmente dinanzi a papa Giovanni XXII il 6 marzo 1322 oppure
il successivo 26 marzo. Ne esiste una tradizione manoscritta molto esile. Il testo è stato più volte
stampato tra XVIII e XX secolo. Cfr. Introduzione, note 11-13.
ii. Richiamando la distinzione già fornita altrove, Ubertino si riferisce al parere espresso dal
cardinale Napoleone Orsini, riportato nel cod. Vat. Lat. 3740 (f. 145ab) e verosimilmente steso
dallo stesso Ubertino: « Respondendo ergo, ut dictum est, distinguit quod habuisse aliquid vel
non habuisse Christos et Apostolos potest intelligi tripliciter. Primo quantum ad dispositionis vel
dispensationis auctoritatem (…) 2° Quantum ad corporalis sustentationis necessitatem (…) Tertio
quantum ad dominium et proprietatem », Dicta Domini Napoleonis diaconi cardinalis, in F. Tocco, La
quistione della povertà nel secolo XIV secondo nuovi documenti, Napoli 1910, pp. 168-170 (169).
iii. Aug., De opere monach., 5, 6 (PL 40, 552; CSEL 41, 539).
iv. Sancti Bonaventurae Apologia pauperum, VII, 35 in Sancti Bonaventurae Opera omnia, VIII,
1298, 284a, cit. in Ubertinus de Casali, Arbor vitae crucifixae Iesu, III, 9, Venetiis 1485, ristampa
anastatica a cura di C.T. Davis, Torino 1961, 192b.
v. Ps. Hugo de S. Victore, Adnotationes elucidariae in quosdam Psalmos David, 64, in Ps. 91 (PL 177,
626).
vi. Rabanus, Comm. in Matth., II, 6 (PL 107, 839-840; CCCM 174, 201).
vii. Johannes Peckham, Tractatus pauperis, V, ed. van den Wyngaert, Paris 1925, p. 52.
viii. Aug., Hom. 50, n.11 (PL 35, 1762).
ix. Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 65 (PG 59, 363).
x. Bonav., Apologia pauperum, VII, 36, 284ab, cit. in Arbor vitae, III, 9, 192b-193a.
xi. Aug., Hom. Super Ioh. 62, n.5 (PL 35,1803).
xii. Bonav., Apologia pauperum, VII, 37, 284b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193a.
Oliviana, 4 | 2012
xiii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72, 2 (PG 59, 392).

xiv. Juliani Pomerii De vita contemplativa libri tres, II, 9, 2 (PL 59, 454).
xv. Bonav., Apologia pauperum, VII, 38, 284b-285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193a.
xvi. Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193ab.
xvii. Hier., Comm. in Math., IV, 27, 55 (PL 26, 214; CC 77, 277).
xviii. Cfr. S. Thomae Aquinatis Catena aurea, I, Parmae 1860, 88.
xix. Bonav., Apologia pauperum, VII, 39, 285a, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193ab.
xx. Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.
xxi. Bonav., Apologia pauperum, VII, 40, 285b, cit. in Arbor vitae, III, 9, 193b.
xxii. Peckham, Tractatus pauperis, V, 50. Già cit. da Ubertino nella Responsio parvula (in E. Baluze,
Miscellanea, ed. J.D. Mansi, Lucca 1761, II, 279b).
xxiii. Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.
xxiv. Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, p. 279b.
xxv. Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 12 (PG 56, 700).
xxvi. Catena aurea, I, 73b.
xxvii. Aug., Enchiridion, XXI, 78 (PL 40, 270; CC 46, 93).
xxviii. Catena aurea, I, 73b.
xxix. Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).
xxx. Catena aurea, I, 72b.
xxxi. Aug., De sermone Domini in monte, I, 59 (PL 34, 1260; CC 35, 69).
xxxii. Catena aurea, I, 73b.
xxxiii. Catena aurea, I, 73b.
xxxiv. Hier., Comm. in Math., I, 5, 38 (PL 26, 41; CC 77, 33).
xxxv. Catena aurea, I, 72b.
xxxvi. Cfr. Aristot., Rhetor., II, 16.
xxxvii. Olivi, De perfectione evangelica, Questio octava, ed.J. Schlageter, Werl/Westf. 1989, p. 101.
xxxviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava,99.
xxxix. Obiezione originariamente avanzata contro i nuovi ordini mendicanti dai maestri secolari
della Facoltà di Teologia di Parigi. Cfr. Gerardo di Abbeville, Contra adv., l. II, pars. IV e l. III, pars
IV, in S. Clasen, Tractatus Gerardi de Abbatisvilla « Contra adversarium perfectionis christianae »,
« Archivum Franciscanum Historicum » 32 (1939), rispettivamente pp. 133 e 171-172; Guglielmo
di Saint-Amour, Collectiones catholicae et canonicae scripturae, d. IV, in Guillielmi de S. Amore Opera
Omnia que reperiri potuerunt, Constantiae 1632, p. 360.
xl. Cfr. Bonav., Apologia pauperum, IX, 3, 295b e Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 98-99, in rif. a
Decretum, II, c. XII, q. 1, c. 2, in Corpus Iuris Canonici, ed. Ae. Friedberg, I, Leipzig 1879, 676.
xli. Cfr. Ubertinus, Responsio parvula, 279b.
xlii. Exiit qui seminat (1279) in Corpus Iuris Canonici, Decretalium Lib. Sext. 5.12.3, ed. Friedberg, 1113.
xliii. Ibid.
xliv. Recte: Greg., Moral. in Iob, Epistula ad Leandrum (« Indignum vehementer existimo ut verba
celestis oraculi restringam sub regulis Donati », PL 75, 516; CC 143, 7).
xlv. Bonav., Apologia pauperum, XI, 11, 314a.
xlvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.
xlvii. Aug., Enarr. in Ps. CXLI, 17 (PL 37, 1911; CC 40, 2135).
xlviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135.
xlix. Recte: Haymo, In Epist. II ad Cor., 8,9 (PL 117, 643).
l. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.
li. Aug., De catechizandis rudibus, XXII, 40 (PL 40, 339; CC 46, 164-165).
lii. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, ed. A. Heysse, AFH 10 (1917), 128.
liii. Cfr. Ps.Chrys., Opus imperfectum in Matth., Hom. 2 (PG 56, 641-642).
liv. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127-128.
Oliviana, 4 | 2012
lv. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 8, 1, 11 (PG 57, 83).

lvi. Bonav., Apologia Pauperum, VII, 7, 274b.
lvii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 16, 19, 1 (PG 56,103)
lviii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom 31, 35, 3 (PG 56, 179).
lix. Beda, In Marci Ev. Expos., III, 10 (PL 92, 239; CC 120, 570).
lx. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.
lxi. Recte: Aelredus Rievall., Tractatus de Jesu duodenni, 6 (PL 184, 853-854; CCCM 1, 254).
lxii. Glossa super Ps 108,22 (fusione di glosse marginali e interlineari).
lxiii. Glossamarg. super Ps. 39,18.
lxiv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133.
lxv. Glossa superMc 11,11.
lxvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134.
lxvii. Hier., Comm. in Math., III (PL 26, 158-159; CC 77, 190).
lxviii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 13, 15, 2 (PG 59, 88).
lxix. Glossa super Act 1,21.
lxx. Anselmi Ad Waleranni querelas responsio, III (PL 158, 554).
lxxi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 134-135.
lxxii. Hier., Epist 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).
lxxiii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.
lxxiv. Hier., Epist 22, 39 (PL 22, 423; CSEL 54, 206).
lxxv. Hier., Epist 52, 11 (PL 22, 536; CSEL 54, 433).
lxxvi. Glossa marg.super Io 14,30.
lxxvii. Rabanus, Comm. in Matth., V, 17 (PL 107, 1005; CC 174A, 489).
lxxviii. Hier., Comm. in Math., III, 17, 27 (PL 26, 132; CC 77, 155-156).
lxxix. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 133-134.
lxxx. Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).
lxxxi. S. Thomae Aquinatis Catena aurea, II, Parmae 1862, 23b.
lxxxii. Citato come « doctor Gregorius » in Catena aurea, II, 23b e in Ubertinus, Super tribus
sceleribus, 128.
lxxxiii. Catena aurea, II, 23b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.
lxxxiv. Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 333; CC 120, 51).
lxxxv. Catena aurea, II, 24b.
lxxxvi. Ps.Maximus Taurinensis, Hom. 13 (De nat. Domini, 10) (PL 57, 251-252).
lxxxvii. Catena aurea, II, 24b.
lxxxviii. Beda, In Luc. Ev. Exp., I, 2 (PL 92, 331; CC 120, 49).
lxxxix. Catena aurea, II, 23b.
xc. Ambr., Exp. in Ev. Luc., II, 42, 41 (PL 15, 1649; CC 14, 49).
xci. Catena aurea, II, 23b.
xcii. Beda, In Luc. Ev. Exp., III, 9 (PL 92, 460; CC 120, 212-213).
xciii. Catena aurea, II, 112a.
xciv. Crisostomo non scrisse un’omelia su Lc 9, ma la citazione attribuitagli da Ubertino compare
sotto il suo nome in Catena aurea, II, 139.
xcv. Catena aurea, II, 139.
xcvi. Beda, Hom. XV, De purificatione B. Mariae (PL 94, 80; CC 122, 129).
xcvii. Catena aurea, II, 27b-28a.
xcviii. Ubertinus de Casali, Super tribus sceleribus, p. 128.
xcix. Catena aurea, II, 34b.
c. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 128.
ci. Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Luc., 22 (PG 123, 1063).
cii. Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 594; CC 120, 375).
Oliviana, 4 | 2012
ciii. Catena aurea, II, 226a.

civ. Ambr., Exp. in Ev. Luc., X, 46 (PL 15, 1814-1815; CC 14, 358).
cv. Catena aurea, II, 226a.
cvi. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. LXXXVII, 15, 24 (PG 58, 770).
cvii. Catena aurea, I, 321a.
cviii. Cfr. Theophylactus, Enarratio in Evang. Marci, 15 (PG 123, 667).
cix. Catena aurea, I, 432b.
cx. Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 85, 4 (PG 59, 461).
cxi. Cfr. Catena aurea, II, 447b.
cxii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 135-136.
cxiii. Cfr. Chrys., In Ioh.Hom. 42, (PG 59, 243).
cxiv. Cfr. Catena aurea, II, 330b.
cxv. Cfr. Theodotus, Homilia I in die nativitatis Domini, 8 (PG 77, 1359).
cxvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 136-137.
cxvii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 137-138.
cxviii. Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 138.
cxix. Ps. Aug, Homelia de circumcisione (Fr. Liverani, Spicilegium Liberianum, 18.4).
cxx. Aug. Ibernius, De mirabilibus S. Script., III, 16 (PL 35, 2200).
cxxi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.
cxxii. Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 225; CSEL 25, 281).
cxxiii. Aug., Contra Faustum, V, 9 (PL 42, 226; CSEL 25, 281).
cxxiv. Ibid.
cxxv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
cxxvi. Recte: Beda, In Luc. Ev. Exp. (PL 92, 493; CC 120, 254).
cxxvii. Cfr. Catena aurea, II, 148. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cxxviii. Hier., Epist. 22, 19 (PL 22, 406; CSEL 54, 170).
cxxix. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139-140.
cxxx. Hier., Adv. Iovin., II, 6 (PL 23, 307). Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.
cxxxi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.
cxxxii. Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62; CC 77, 66).
cxxxiii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
cxxxiv. Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 62-63; CC 77, 66).
cxxxv. Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66).
cxxxvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
cxxxvii. Hier., Comm. in Math. I, 10 (PL 26, 63; CC 77, 66-67).
cxxxviii. Ibid.
cxxxix. Hier., Epist. 55,1 (PL 22, 560-561; CSEL 54, 486-487).
cxl. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.
cxli. Hier., Comm. in Math., IV, 24 (PL 26, 178; CC 77, 226).
cxlii. Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 45; CC 77, 39-40).
cxliii. Cfr. Catena aurea, I, 90b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cxliv. Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26, 46; CC 77, 41).
cxlv. Cfr. Catena aurea, I, 94a. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cxlvi. Greg., Moral. in Iob, IX, XLVI, 106 (PL 75, 917; CC 143, 531).
cxlvii. Greg., Hom. in Ev., XVII, 7 (PL 76, 1141; CC 141, 121).
cxlviii. Catena aurea, II, 116b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cxlix. Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 836).
cl. Catena aurea, II, 116b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
cli. Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 10 (PG 123, 837).
clii. Catena aurea, II, 117a. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
Oliviana, 4 | 2012
cliii. Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 9 (PG 123, 813).

cliv. Catena aurea, II, 100b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
clv. Ambr., Exp. in Ev. Luc., VII, 54, 55 (PL 15, 1800-1801; CC 14, 231-232).
clvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 138-139.
clvii. Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).
clviii. Glossa marg. ad Act. 3,6.
clix. Glossa marg. ad Lc. 10,7.
clx. Glossa interlin. ad Deut. 24,14,
clxi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.
clxii. Catena aurea, I, 94a.
clxiii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72 (PG 59, 392).
clxiv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140.
clxv. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 90 (PG 58, 792).
clxvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 140-141.
clxvii. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 382).
clxviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
clxix. Catena aurea, I, 131a.
clxx. Cfr. Catena aurea, I, 369b. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.
clxxi. Beda, In Luc. Ev. Exp., VI, 22 (PL 92, 601; CC 120, 384).
clxxii. Bernardus Clar., Epist. ad fratr. de Monte Dei, I, 13 (PL 184, 333).
clxxiii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 139.
clxxiv. Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.
clxxv. Cfr. Euseb., Eccl. Hist. VI,3.
clxxvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 141.
clxxvii. Cfr. Euseb., Comm. in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).
clxxviii. Catena aurea, II, 100a.
clxxix. Cfr. Euseb., Scholia in Luc. 9,3 (PG 24, 543-546).
clxxx. Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).
clxxxi. Greg. Naz., Apolog., 69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 55).
clxxxii. Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota). Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 127.
clxxxiii. Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 894; CCCM 174, 297).
clxxxiv. Peckham, Tractatus pauperis, IV, 40.
clxxxv. Recte: Hilarius, Comm. in Matth., V, 5 (PL 9, 944; SC 254, 154).
clxxxvi. Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 10,4 (PG 72, 666).
clxxxvii. Catena aurea, II, 115b.
clxxxviii. Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 22,35 (PG 72, 918).
clxxxix. Catena aurea, II, 231a.
cxc. Cfr. Cyrill., Comm. in Luc. 9,3 (PG 72, 641-642).
cxci. Peckham, Tractatus pauperis, III, 31 (nota).
cxcii. Cfr. Catena aurea, II, 70a.
cxciii. Basilius, InterrogatioLIV (transl. Rufinus, PL 103, 515).
cxciv. Ibid., Interrogatio CXXV (transl. Rufinus, PL 103, 533).
cxcv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.
cxcvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142.
cxcvii. Cfr. Clem., Recognitiones, VII, 6 (PG 1, 1357-1358).
cxcviii. Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I, 13 (PG 20, 130).
cxcix. Cfr. Ps. Melito, Actus Iohannis (PG 5, 1242-1244).
cc. Aug., De civ. Dei, XVII, 4 (PL 41, 530; CC 48, 559).
cci. Hier., Epist. 145 (PL 22, 1192; CSEL 56, 307).
ccii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 142-144.
Oliviana, 4 | 2012
cciii. Hier., Epist. 123 (Ad Geruchiam), 14 (PL 22, 1057; CSEL 56, 90).
cciv. Hier., Epist. 130, 14 (PL 22, 1118; CSEL 56, 193).
ccv. Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478). Cfr. Ubertinus, Super tribus sceleribus, p. 126.
ccvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.
ccvii. Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 478).
ccviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145-146. Già in Ubertinus, Super tribus sceleribus, 126.
ccix. Greg. Naz., Apolog.,69 (transl. Rufinus, CSEL 46, 54-55).
ccx. Bonav., Apologia pauperum, VII, 7, 277.
ccxi. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).
ccxii. Peckham, Tractatus pauperis, I, 11.
ccxiii. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383-384).
ccxiv. Ibid.
ccxv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.
ccxvi. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39, 1 (PG 57, 434).
ccxvii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.
ccxviii. Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341) = Glossa marg. ad Luc. 6,1.
ccxix. Peckham, Tractatus pauperis, III, 37.
ccxx. Cfr. Chrys., In laudibus Pauli, Hom. 4 (PG 50, 491).
ccxxi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.
ccxxii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 31, 3 (PG 59, 179).
ccxxiii. Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., XI, 26 (PL 17, 345; CSEL 81/2, 294).
ccxxiv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 146.
ccxxv. Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).
ccxxvi. Ibid.
ccxxvii. Cfr. Bonav., Apologia pauperum,283b (Euseb., Eccl. Hist. I, 1; II, 1, PG 20, 130 ss.).
ccxxviii. Ambrosiaster, Comm. in Ep. II ad Cor., VI, 10 (PL 17, 318; CSEL 81/2, 243).
ccxxix. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 144-145.
ccxxx. Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, XIV (PL 184, 446).
ccxxxi. Glossa super Act III.
ccxxxii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 145.
ccxxxiii. Cfr. Cyrill., Comm. in Luc., XI, 3 (PG 72, 693).
ccxxxiv. Catena aurea, II, 128b.
ccxxxv. Basilius, InterrogatioCCLII (transl. Rufinus, PL 103, 545).
ccxxxvi. Catena aurea, II, 128b.
ccxxxvii. Catena aurea, II, 128b.
ccxxxviii. Catena aurea, II, 147 b (Cirillo).
ccxxxix. Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 12 (PG 123, 890).
ccxl. Catena aurea, II, 146b.
ccxli. Catena aurea, II, 148a (Cirillo).
ccxlii. Beda, In Luc. Ev. Exp., IV, 12 (PL 92, 493; CC 120, 253-254).
ccxliii. Catena aurea, II, 148a.
ccxliv. Catena aurea, II, 148a.
ccxlv. Catena aurea, I, 93.
ccxlvi. Hier., Comm. in Math., I, 6 (PL 26,46; CC 77, 41).
ccxlvii. Catena aurea, I, 94a.
ccxlviii. Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. XVI (PG 56, 724).
ccxlix. Catena aurea, I, 94b.
ccl. Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 179).
ccli. Catena aurea, I, 131b-132a.
cclii. Aug., De consensu evangelist., II, 30 (PL 34, 1114; CSEL 43, 1979).
Oliviana, 4 | 2012
ccliii. Catena aurea, II, 370.

ccliv. Cfr. Chrys., Hom. 66 (PG 58, 628).
cclv. Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 9 (PG 56, 680).
cclvi. Catena aurea, I, 258a.
cclvii. Ambr., De officiis, I, 16 (PL 16, 41; CC 15, 21).
cclviii. Ambr., Exp. in Ev. Luc., V, 54 (PL 15, 1651A; CC 14, 153).
cclix. Catena aurea, I, 55b.
cclx. Hier., Comm in Math., I,6 (PL 26, 44-45; CC 77, 37).
cclxi. Aug., De sermone Domini in monte sec. Matth., II, 7, 25 (PL 34, 1280; CC 35, 114).
cclxii. Aug., Epist. 130, VI, 12-13 (PL 33, 498-499; CSEL 44, 53-55).
cclxiii. Catena aurea, I, 84a.
cclxiv. Cfr. Chrys., Hom 19, 5 (PG 57, 280).
cclxv. Catena aurea, I, 84b.
cclxvi. Cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom. 14, 6 (PG 56, 713).
cclxvii. Catena aurea, I, 84a.
cclxviii. Cypr., Liber de dominica orat., 19 (PL 4, 532-533; CC 3A, 102).
cclxix. Recte: cfr. Ps.Chrys., Opus imperf. in Matth., Hom 14, 6 (PG 56, 713).
cclxx. Catena aurea, I, 84a (Cipriano).
cclxxi. Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143, 1084).
cclxxii. Peckham, Tractatus pauperis, I, 10.
cclxxiii. Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).
cclxxiv. Catena aurea, I, 370a.
cclxxv. Cfr. Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295).
cclxxvi. Catena aurea, I, 370a.
cclxxvii. Hier., Adv. Iovin., II, 9 (PL 23, 312).
cclxxviii. Hier., Adv. Iovin., II, 17 (PL 23, 325).
cclxxix. Hier., Adv. Iovin., II, 11 (PL 23, 314).
cclxxx. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 47, n.4, su Lc 12,33 (PG 58, 486).
cclxxxi. Bonav., Apologia pauperum, IX, 25, 302b.
cclxxxii. Beda, In Marci Ev. Exp., II, VI (PL 92, 187; CC 120, 505).
cclxxxiii. Cfr. supra, nota clxxxii.
cclxxxiv. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32 (PG 57, 383).
cclxxxv. Bernardus Clar., De consideratione, II, 6 (PL 182, 748).
cclxxxvi. Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis et Iesu, 14, 16 (PL 184, 446).
cclxxxvii. Glossa super Act 3,5.
cclxxxviii. Rabanus, Comm. in Matth., IV, 12 (PL 107, 918; CCCM 174, 341).
cclxxxix. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 39 (PG 57, 434).
ccxc. Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55,478).
ccxci. Cf. Haim., Exp. in 2 Cor, 8 (PL 117, 643). Medesima attribuzione ad Agostino in Peckham,
Tractatus pauperis, VI, 79, e in Bonav., Apologia Pauperum, VII, 12, 276a.
ccxcii. Ps.Aug., Sermo 35 (PL 39, 1870).
ccxciii. Ambrosiaster, Comm. in Ep. ad Rom., I, 3 (PL 17, 51; CSEL 81/1, 14).
ccxciv. Cfr. Euseb., Eccl. Hist. I,12 (PG 20, 118-119).
ccxcv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 145-147.
ccxcvi. Corpus iuris canonici, c. XII, q. I, c. 2, ed. Friedberg, I, 676.
ccxcvii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 10, 4 (PG 57, 188). Anche in Peckham, Tractatus pauperis, VI, 79
indicata come Hom. XXXII.
ccxcviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 125-126.
ccxcix. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 126.
ccc. Glossa super Lc 12,24.
Oliviana, 4 | 2012
ccci. Cfr. Chrys., In Matth.Hom. 32, 4 (PG 57, 382).

cccii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 127-128.
ccciii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.
ccciv. Cfr. Dion., De divinis nominibus, IV, 13 (PG 3, 712).
cccv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129.
cccvi. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 818-819).
cccvii. Aug., De bono coniugali, 9 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).
cccviii. Ibid.
cccix. Aug., De bono coniugali, 8 (PL 40, 380; CSEL 41, 200).
cccx. Ibid.
cccxi. Gennadius, De eccl. dogm., 71 (PL 58, 997).
cccxii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 129-131.
cccxiii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131.
cccxiv. Glossa super Ps 68,3.
cccxv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 131-132.
cccxvi. Cfr. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85.
cccxvii. Cfr. Arist., Eth. Nicom. I, 8.
cccxviii. Greg., Moral. in Iob, X, XXX, 51 (PL 75, 949; CC 143, 573).
cccxix. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 85-86.
cccxx. Cfr. Aug., Sermo 53, 1 (PL 38, 365; CC 41Aa, 88-89).
cccxxi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87.
cccxxii. Aug., De bono viduitatis, XX, 25 (PL 40, 447; CSEL 41, 336-337).
cccxxiii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 87-88.
cccxxiv. Aug., Sermo 61 (PL 38, 412; CC 41Aa, 272).
cccxxv. Aug., Sermo 14 de temp., 1 (PL 38, 112; CC 41, 185).
cccxxvi. Greg., Dial. I, 9 (PL 77, 189; SC 260, 76)
cccxxvii. Greg., Moral. in Iob, XXI, XVI, 25 (PL 76, 205; CC 143A, 1084).
cccxxviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 88-89.
cccxxix. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 9 (PG 86, 819).
cccxxx. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 11 (PG 86, 821).
cccxxxi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 89-90.
cccxxxii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90.
cccxxxiii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 90-91.
cccxxxiv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91.
cccxxxv. Ibid.
cccxxxvi. Ibid.
cccxxxvii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 91-92.
cccxxxviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92.
cccxxxix. Cfr. Arist., Eth. Nicom., VIII, 4.
cccxl. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 92-94.
cccxli. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.
cccxlii. Greg., Moral. In Iob, X, XXIX, 48 (PL 75, 947; CC 143, 571).
cccxliii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 94.
cccxliv. Greg., Hom. in Ev., V, 2 (PL 76, 1093; CC 141, 34).
cccxlv. Hier., Epist. 120, 1 (PL 22, 985; CSEL 55, 477-478).
cccxlvi. Ibid.
cccxlvii. Hier., Vita S. Hilarionis, 18 (PL 23, 37).
cccxlviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 95-96.
cccxlix. Ps.Aug., De vita christiana, 8 (PL 40, 1037-1038).
cccl. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 96-98.
Oliviana, 4 | 2012
cccli. Beda, In MarciEv. Exp., II, 6 (PL 92, 186; CC 120, 504).
ccclii. Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196).
cccliii. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. XXXII, 5 (PG 57, 384).
cccliv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 103-104.
ccclv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104.
ccclvi. Aug., Enarr. in Ps. IX, 24-27 (PL 36, 127-128; CC 38, 69-71).
ccclvii. Hier., Epist. 22, 31 (PL 22, 417; CSEL 54, 192).
ccclviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 104-106.
ccclix. Cfr. Hier., Contra Vigilantium, 14 (PL 23, 350).
ccclx. Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 106-107.
ccclxi. Aug., Sermo 113, 1 (PL 38, 648).
ccclxii. Greg., Moral. in Iob, XXVI, XXVII, 49 (PL 76, 378; CC 143B, 1303-1304).
ccclxiii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 107.
ccclxiv. Ibid.
ccclxv. Ibid.
ccclxvi. Aug., Enarr. in Ps. IX, 31 (PL 36, 129; CC 38, 72).
ccclxvii. Aug., Sermo 105, 5,7 (PL 38, 621).
ccclxviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, pp. 107-108.
ccclxix. Recte: Gaufridus Clar., De colloquio Simonis cum Iesu, II (PL 184, 438).
ccclxx. Aug., De diversis quaest. LXXXIII, 36, 1 (PL 40, 25; CC 44A, 54-55).
ccclxxi. Greg., Hom. in Ev. XXX,2 (PL 76, 1221; CC 141, 257).
ccclxxii. Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 1 (PG 86, 811).
ccclxxiii. Aug., De sancta virginitate, LV, 56 (PL 40, 428; CSEL 41, 301).
ccclxxiv. Greg., Moral. in Iob, XVI, XIX, 24 (PL 75, 1132; CC 143A, 813).
ccclxxv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 109-110.
ccclxxvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111.
ccclxxvii. Ibid.
ccclxxviii. Bernardus Clar., Epist. 108, 2 (PL 182, 250).
ccclxxix. Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 18 (PG 86, 845).
ccclxxx. Hier., Epist. 71, 3 (PL 22, 670; CSEL 55, 4).
ccclxxxi. Seneca, Epist. ad Lucilium, XVII, 5.
ccclxxxii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 111-112.
ccclxxxiii. Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLI, 66 (PL 76, 76; CC 143A, 931).
ccclxxxiv. Greg., Hom in Ev. XL, 6 (PL 76, 1307-1308; CC 141, 403).
ccclxxxv. Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).
ccclxxxvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 112-113.
ccclxxxvii. Greg., Moral. in Iob, I, V, 6 (PL 75, 531; CC 143, 28).
ccclxxxviii. Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 10 (PG 86, 820).
ccclxxxix. Aug., Sermo 112, 6 (PL 38, 646).
cccxc. Aug., Enarr. in Ps.LXXVI, 1 (PL 36, 971; CC 39, 1052).
cccxci. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 113-114.
cccxcii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 114-115.
cccxciii. Greg., Moral. in Iob, XVIII, XLIII, 68 (PL 76, 78; CC 143A, 934).
cccxciv. Cfr. Isaac Syr., Liber de contemptu mundi, 8 (PG 86, 818).
cccxcv. Hier., Epist. 14, 6 (PL 22, 351; CSEL 54, 53).
cccxcvi. Hier., Epist. 14, 7 (PL 22, 352; CSEL 54, 54).
cccxcvii. Seneca, Epist. Ad Lucilium XII, 9.
cccxcviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115.
cccxcix. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 115-116.
cd. Arist., Eth. Nicom. III, 6.
Oliviana, 4 | 2012
cdi. Aug., De beata vita, 4, 25 (PL 32, 971; CC 29,78).

cdii. Greg., Hom. in Ev., XXXII, 2 (PL 76, 1233; CC 141, 278).
cdiii. Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110).
cdiv. Cfr. supra, nota cdi.
cdv. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 101-103.
cdvi. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119.
cdvii. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 22, 4 (PG 57, 304).
cdviii. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 46, 2-3 (PG 58, 477-478).
cdix. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 119-120.
cdx. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 120-121.
cdxi. Cfr. Ioh. Damasc., De fide orthodoxa, IV, 4 (PG 94, 1110), cfr. supra, nota cdiii.
cdxii. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 5 (PG 57, 384).
cdxiii. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 32, 4 (PG 57, 382).
cdxiv. Ibid.
cdxv. Rabanus, Comm. in Matth., III, 10 (PL 107, 893; CCCM 174, 295). Cfr. supra, 173.
cdxvi. Ambr., Exp. in Ev. Luc., VI, 65 (PL 15, 1685; CC 14, 196). Cfr. supra, 129 e 318.
cdxvii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 121.
cdxviii. Hier., Ep. 120, 1 (PL 22, 984; CSEL 55, 476).
cdxix. Ambr., De offic., II, 4 (PL 16, 114; CC 15, 102).
cdxx. Aug., Enarr. in Ps. CXXXI,26 (PL 37, 1727; CC 40, 1924-1925).
cdxxi. Greg., Dial., IV, 41, 4 (PL 77, 396; SC 265, 148).
cdxxii. Greg., Moral. in Iob, II, XLVIII, 75 (PL 75, 591; CC 143, 103).
cdxxiii. Greg., Moral. in Iob, XVII, XXII, 75 (PL 76, 25; CC 143A, 869).
cdxxiv. Greg., Moral. in Iob, IV, Praefatio, 3 (PL 75, 635; CC 143, 160).
cdxxv. Glossa super Mc 14,52.
cdxxvi. Ambr. Autpert., De conflictu vitiorum, 16 (PL 40, 1099; CCCM 27B, 921).
cdxxvii. Beda, In Marci Ev. Exp., III, 10 (PL 92, 232; CC 120, 561).
cdxxviii. Olivi, De perf. ev., Q. octava, 122-124.
INDEX
Thèmes : Wien ÖNB Palat. Lat. 809
AUTEUR
GIAN LUCA POTESTÀ
Università Cattolica del Sacro Cuore, Milano
Oliviana, 4 | 2012

Ubertino Da Casale Tractatus de Altissima Paupertate Christi

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Ubertino Da Casale Tractatus de Altissima Paupertate Christi

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

Oliviana

Mouvements et dissidences spirituels XIIIe-XIVe siècles

Ubertini de Casali tractatus de altissima

Ce document a été généré automatiquement le 19 avril 2019.

Ubertini de Casali tractatus de

Origine e provenienza del codice

Criteri di edizione: Scelte grafiche e indicazioni di lettura per la

26 Respectu autem impiorum fuit actus comonitorius. Primo quidem ad refellendum

spineam coronam, crucem sustinuit ; et quia per temporalium delectationem a gaudio

suum specialissimum dominium quo superfertur omnibus etiam secundum humanitatem.

illibatissimam castitatem et puritatem ; quarto ad legalissimam fidelitatem et

255 Quod autem ad humilitatem valeat, quadrupliciter ostendo.

283 Valet etiam tertio ad illibatissimam castitatem et puritatem.

288 Valet etiam quarto ad legalissimam fidelitatem, veritatem et simplicitatem.

divitum et receptio opulentarum prebendarum et ecclesiasticorum officiorum et

298 Valet etiam quinto ad perfectam liberalitatem et pietatem.

plenarie consilium huiusmodi paupertatis ; nec unquam plenarie reputabitur a deo

centuplum intelligitur hic gratie et virtutum cumulus et terminus sicut et in centesimo

340 Valet etiam VIII° ad ardentissimam caritatem.

temporale contempnit et a se abiecit, oportet quod totum affectum voluntatis sue in

355 Valet etiam IX ad contemplationis sublimitatem.

356 Et hoc quidem patet, si attendamus ad contemplationis actum fundamentalem,

358 Ad cognitionem vero dei valet ad presens ratione quadruplici.

pascentur primogeniti pauperum et pauperes fiducialiter requiescent », et XXIX <Is

388 Valet etiam X° ad constantissimam fortitudinem et magnanimitatem, cum enim, sicut ex

166. valet ad eam om. W

xiii. Cfr. Chrys., In Ioh. Hom. 72, 2 (PG 59, 392).

lv. Cfr. Chrys., In Matth. Hom. 8, 1, 11 (PG 57, 83).

ciii. Catena aurea, II, 226a.

cliii. Cfr. Theophylactus, Enarr. in Ev. Luc., 9 (PG 123, 813).

ccliii. Catena aurea, II, 370.

ccci. Cfr. Chrys., In Matth.Hom. 32, 4 (PG 57, 382).

cdi. Aug., De beata vita, 4, 25 (PL 32, 971; CC 29,78).

Potrebbero piacerti anche